Quyển sách Mô tả Định loại cá đồng bằng sông Cửu Long, Việt Nam (2013) dùng tên cá bụng đầu cho nhóm cá nhỏ sống ở nước ngọt hay lợ thuộc họ Phallostethidae. Nhóm cá này thực ra cũng đã được ghi nhận ở nước ta khá lâu trước đây, nhưng không được đặt tên Việt.
Đây là một họ cá có kích thước nhỏ, khoảng 2 – 3 cm, với điểm đặc biệt là con đực có cơ quan giao phối nằm dưới họng. Tên tiếng Anh của loài này là priapium fish, tra nghĩa thì từ priapium tương đương với “dương vật” hay “thứ tượng trưng cho dương vật”. Nếu tra chính xác nghĩa được dùng trong nhóm cá này thì đây là cơ quan giao phối bao gồm phần cơ và xương phức tạp, có nguồn gốc chủ yếu từ vây bụng, nằm ở dưới cổ/họng cá, với hai đầu ra, một bên là hậu môn và một bên là lỗ sinh dục. Cái tên cá bụng đầu không diễn tả được ý nghĩa của cơ quan này. Có lẽ nên gọi nhóm này là “Cá cổ cu” thì hình tượng hơn! 🙂
Hiện tại ở nước ta ghi nhận hai giống là Phenacostethus và Neostethus. Giống Phenacostethus có ba loài là P. smithi, P. posthon và một loài mới mô tả gần đây là P. cuulong.
Mấy con cá tôi nuôi hồi đó có đặc điểm hình thái khớp với loài phổ biến nhất là P. smithi.
Loài P. cuulong phân biệt với P. smithi và P. posthon bởi không có vi lưng thứ nhất, vi hậu môn dài và kích thước hơi lớn hơn một chút.
P. smithi phân biệt với P. posthon (có cùng vùng phân bố) bởi đốm vàng cam nằm giữa cán đuôi, trong khi ở P. posthon đốm này nằm ở phía dưới cán đuôi. Ngoài ra, theo các tác giả Nhật Bản, P. posthon luôn có thêm một đốm cam thứ hai ở khởi điểm gốc vây hậu môn.
Giống Neostethus tôi thấy ở thiên về vùng nước lợ hơn, trong khi bọn P. smithi có thể gặp kể cả ở vùng nước ngọt thuần. Neostethus dễ dàng phân biệt với Phenacostethus bởi kích thước lớn hơn, cán đuôi không có màu vàng/cam/đỏ. Hiện tại có hai loài trong giống này được ghi nhận ở vùng hạ lưu sông Cửu Long là N. bicornis và N. lankesteri.
Nhóm này tôi chưa nuôi bao giờ, tuy nhiên hồi đó có thu mẫu được, hình chụp dưới đây có lẽ là loài Neostethus bicornis.
7colorsgv 