Jan Kociniak, fot. Archiwum Fotograficzne Edwarda Hartwiga / Narodowe Archiwum Cyfrowe
Popularny aktor teatralny i filmowy. Urodził się 8 listopada 1931 roku w miejscowości Stryj, nieopodal Lwowa. Zmarł 20 kwietnia 2007 roku w Warszawie; był stryjecznym bratem innego znanego aktora Mariana Kociniaka.
W 1961 roku Jan Kociniak ukończył Wydział Aktorski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie. Opiekunką jego roku była słynna aktorka i reżyserka Stanisława Perzanowska, a jego nauczycielami m.in. Aleksandra Śląska i Jan Świderski, z którymi grał później w jednym teatrze - warszawskim Ateneum. Kocianiak trafił tam zaraz po ukończeniu studiów. Scenie na Powiślu pozostał wierny przez całe życie. W Ateneum mentorem Kociniaka został Jacek Woszczerowicz. Młody aktor występował w reżyserowanych przez niego przedstawieniach, partnerował mu też na scenie.
"Nauczyłem się od niego tajemnic zawodu aktorskiego" - wspominał Kociniak i opisywał niektóre elementy aktorskiej kuchni - "to co u widza powoduje wielkie przeżycia, można osiągnąć za pomocą technicznej sztuczki: zatrzymania oddechu, wypuszczenia powietrza." ("Rzeczpospolita" 1998, nr 190)
W kinie Kociniak debiutował jeszcze na studiach. W 1959 roku zagrał Koconia, wychowanka domu poprawczego, w filmie Stanisława Różewicza Miejsce na ziemi. W latach 1960-1961 grał w STS-ie i Teatrze Miniatury Estrady Domu Wojska Polskiego. Jego pierwszym przedstawieniem w Ateneum było Duże jasne Jarosława Abramowa w reżyserii Jerzego Markuszewskiego w 1962 roku.
Kocinak, o dziecięcej, okrągłej twarzy i wysokim głosie, miał predyspozycje do ról komediowych. Od 1963 do 1968 roku występował, w parze z Janem Kobuszewskim, w satyrycznym programie telewizyjnym Wielokropek. Popularna audycja została zdjęta z anteny w burzliwym okresie Marca'68. Później aktorzy występowali dla Polonii. Kocinak zyskał wówczas doświadczenie wykonawcy estradowego. W Teatrze Ateneum aktora można było natomiast zobaczyć m.in. jako Zbynia w Idącym o poranku Macieja Zenona Bordowicza w reżyserii Kazimierza Dejmka (1965), Nauczyciela w Zamku wg Franza Kafki w reżyserii Janusza Warmińskiego (1965), Archanioła Gabriela w Śmierci na gruszy Witolda Wandurskiego w inscenizacji Józefa Szajny (1966) i Mesje Bojarskiego w Zmierzchu Izaaka Babla przygotowanym przez Bohdana Korzeniewskiego (1967). W 1968 roku Kociniak zagrał swoją najciekawszą rolę z tego okresu - Astona w Dozorcy Harolda Pintera w reżyserii Jacka Woszczerowicza (1968).
"Jan Kociniak w roli Astona (...) z biegiem akcji urasta, różnicuje ekspresję, odkrywa nieprzeczuwalne przedtem elementy psychiczne tego nieszczęśliwego introwertyka i 'obsesjonisty'; jego reminiscencje z przeżyć w zakładzie psychiatrycznym (a może urzędzie śledczym?) wywołują wstrząsające wrażenie i w pewnym sensie podbudowują naczelne znaczenie utworu" - pisała Leonia Jabłonkówna ("Teatr" 1968, nr 21).
W kolejnych sezonach aktor grał mniejsze role. Brał udział w przedstawieniach Macieja Prusa - jako Młody Chłop w Szewcach Witkacego (1971) i Przyjemniaczek w Gyubalu Wahazarze Witlkacego (1973). Grał w spektaklach Janusza Warmińskiego - był m.in. Delegatem w Balu manekinów Brunona Jasieńskiego (1974), Schurzingerem w A miłość nigdy się nie kończy Ödöna von Horvátha (1976) i Satyrem w Nocy Listopadowej Stanisława Wyspiańskiego (1976). Można było go zobaczyć także w Bloomusalem, przedstawieniu Jerzego Grzegorzewskiego wg Jamesa Joyce'a (1974). Równocześnie Kociniak z powodzeniem występował w lżejszym repertuarze: musicalowo-kabaretowym Hyde Parku Adama Kreczmara w reżyserii Zdzisława Tobiasza (1971), czy Kuchni Arnolda Weskera w reżyserii Warmińskiego (1972). W pierwszym z tych przedstawień był, obok Mariana Kociniaka, Andrzeja Seweryna i Mariana Rułki, tym, który prowadził sceniczną zabawę i wciągał w nią widzów. Wcielił się w postać Kubusia.
"(...) plebejski Kubuś (jako prawnuk Kubusia Fatalisty i prawnuk Sancho Pansy), którego gra bardzo trafnie i zabawnie Jan Kociniak (najlepsza jego rola, widoczny skok rozwojowy)" - pisał o aktorze Stefan Polanica ("Słowo Powszechne" nr 245, 1971).
Drugie z przedstawień, Kuchnia, też skrojone było na teatralny przebój. W tej wieloobsadowej sztuce, której akcja toczyła się w kuchni wielkiej restauracji, Kociniak wcielił się w Gastona, jednego z kucharzy - "był syntezą grozy i pasji" - notował Andrzej Hausbrandt ("Ekspress Wieczorny" 1972, nr 122).
W filmie Kociniak grał w rolach drugoplanowych i epizodach. Wystąpił u Wojciecha Jerzego Hassa w jego Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964) i w Lalce (1968). Zagrał również m.in. w filmach Janusza Zaorskiego - Awansie (1974) i Jeziorze Bodeńskim (1985) oraz w komedii Miś Stanisława Barei (1980). W Teatrze Ateneum Kociniaka można było zobaczyć jako Człowieka z charakterem w sztuce Janusza Krasińskiego Wkrótce nadejdą bracia w reżyserii Kazimierza Kutza (1984), Barona w Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza w inscenizacji Andrzeja Pawłowskiego (1984), a także w Szalbierzu György'ia Spiró w reżyserii Macieja Wojtyszki, gdzie zagrał Inspicjenta (1987) i jako doktora Rodgersona w Pawle Pierwszym Dymitra Mereżkowskiego w reżyserii Krzysztofa Zaleskiego (1989). Charakterystyczny głos Kociniaka słychać było w teatrze Polskiego Radia. Wielką popularność zyskał dubbingując filmy dla dzieci, najpierw Pszczółkę Maję, a potem Kubusia Puchatka.
W 1992 roku Kociniak stworzył jedną ze swoich najciekawszych kreacji teatralnych. Zagrał Lobkowitza w Mein Kampf George'a Taboriego w reżyserii Roberta Glińskiego. O roli Kocianiaka Andrzej Hausbrandt pisał:
"Formuje ją niezwykle prostymi środkami, przydając jedynie odrobinę żydowskiego akcentu swojemu bohaterowi. Jego osobowość jest tak sugestywna, że bez trudu wierzymy, iż jego sąsiad z przytułku nazywał go 3 lata Bogiem." ("Nowy Świat" 1993, nr 3)
W latach 90. na deskach Ateneum aktor zagrał jeszcze m.in. Kapitana Brice'a w Arkadii Toma Stopparda w reżyserii Andrzeja Pawłowskiego (1994), Pastora w Prawdomównym kłamcy Grigorija Gorina w reżyserii Macieja Wojtyszki (1995). Grał także gościnnie na warszawskich scenach Teatru Kwadrat i Teatru Syrena. Występował w filmie, można go było oglądać w serialu telewizyjnym Boża podszewka w reżyserii Izabelli Cywińskiej (1997), a potem także w popularnych serialach, m.in. w Złotopolskich. W 2001 roku Kociniak kolejny raz błysnął w roli komediowej, tym razem jako Jakub z Molierowskiego Skąpca w reżyserii Krzysztofa Zaleskiego. W 2004 zagrał w Zatrudnimy starego Clowna Matei Visnieca w reżyserii Sebastiana Chondrokostasa, gdzie doskonale wcielił się w tragikomiczną postać Nicolla - emerytowanego błazna cyrkowego. Dwa lata później wystąpił w swojej ostatniej i równocześnie najbardziej niezwykłej roli. Był Mickiem Dowdem, głównym protagonistą Czaszki z Connemary Martina McDonagha, spektaklu wyreżyserowanym przez Kazimierza Kutza. Kocianiak grał alkoholika. Mick Dowd spowodował wypadek, w wyniku którego zginęła jego żona. Jednak zdaniem wielu, śmierć kobiety nie była następstwem nieszczęśliwego zdarzenia. To Dowd miał ją umyślnie zabić.
"W swoich reakcjach na oskarżenia, w zapewnieniach, że nigdy świadomie nie skrzywdził swej żony, a w końcu w pijanych szarżach Jan Kociniak jest tak nam bliski i autentyczny, że widzom zapiera dech" - pisał Janusz R. Kowalczyk ("Rzeczpospolita" 06.11.2006).
"Jan Kociniak ze szczętem zapomniał o komediowym emploi" - notował z kolei Jacek Sieradzki. - "Jego twarz z ustami zastygniętymi w podkowę jest esencją zawziętości, złości, pretensji. Ciało przy lada okazji tężeje zbierającą się energią, jakby gotowe do ciosu. To człowiek sprężyna, skondensowana wściekłość płynąca nie wiadomo skąd - z nienawiści czy z bólu; najpewniej z jednego i drugiego. Świetna rola uzupełniona pięknym, mądrym w swej dyskrecji partnerowaniem Teresy Budzisz-Krzyżanowskiej." ("Przekrój" 2006, nr 48)
Odznaczenia i nagrody:
- 1987 - Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Polonia;
- 1988 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;
- 2003 - Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski;
- 2005 - Feliks Warszawski za najlepszą pierwszoplanową rolę męską, za rolę Nicolla w przedstawieniu Zatrudnimy starego Clowna Matei Visnieca w reżyserii Sebastiana Chondrokostasa w Teatrze Ateneum w Warszawie.
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, czerwiec 2007.