Está en la página 1de 364

A NARRATIVA XUVENIL

A DEBATE
(2000-2011)

tttt
Coordinacin:
Blanca-Ana Roig Rechou
Isabel Soto Lpez
Marta Neira Rodrguez
(USC)

Edicin:
Helena Prez
Producin:
Antn Prez

LIJMI (Red Temtica de Investigacin


Las Literaturas Infantiles y Juveniles del Marco Ibrico
e Iberoamericano. USC)
Ilustracin de cuberta e interiores:
Pablo Vidal
para esta edicin, Edicins Xerais de Galicia, S.A., 2012
Dr. Maran, 12. 36211 VIGO
xerais@xerais.es
ISBN: 978-84-9914-429-0
Depsito legal: VG 488-2012
Impreso en Obradoiro Grfico, S.L.
Polgono do Rebulln, 52 D
36416 Mos (Pontevedra)

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra est protexido pola Lei, que prohibe
a reproducin, plaxio, distribucin ou comunicacin pblica, en todo ou en parte,
dunha obra literaria, artstica ou cientfica, ou a sa transformacin, interpretacin ou execucin
artstica fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a travs de calquera medio,
sen a preceptiva autorizacin.

A NARRATIVA XUVENIL
A DEBATE
(2000-2011)

tttttt
Coordinacin:
Blanca-Ana Roig Rechou (USC)
Isabel Soto Lpez (USC)
Marta Neira Rodrguez (USC/CEU-UVI)

Equipo redactor:
Eulalia Agrelo Costas Mikel Ayerbe Pilar Bendoiro Mario
Joo Lus Ceccantini Jess Daz Armas Liliana Dorado
Mar Fernndez Vzquez M del Carmen Ferreira Boo
Jos Antnio Gomes Laura Guerrero Guadarrama Gemma Lluch
Jose Manuel Lpez Gaseni Lourdes Lorenzo
Maria Madalena Marcos Carlos Teixeira da Silva
Nieves Martn Rogero Mari Jose Olaziregi Alice urea Pentedo
Martha-Ana Margarida Ramos Mar Ray Sara Reis da Silva
Mara Victoria Sotomayor Sez Vera Teixeira de Aguiar

NDICE

K
Px
1. Introducin.................................................................... 7
2. Uma escrita de transio. Contributos para uma reflexo
sobre literatura juvenil. Maria Madalena Marcos Carlos
Teixeira da Silva.................................................................. 13
3. La narrativa para los adolescentes del siglo XXI.
Gemma Lluch.................................................................... 39
4. Unha seleccin para a educacin literaria........................ 61
5. Comentarios para a formacin lectora............................ 95
mbito ibrico
5.1. Actualizacin dun mito nunha temtica tab:
A cabeza de Medusa, de Marilar Aleixandre.
Mara del Carmen Ferreira Boo....................................... 97
5.2. Hacia dnde vamos? Unos inquietantes Futuros
peligrosos, de Elia Barcel. Mara Victoria Sotomayor...... 113
5.3. Literatura per sobreviure al maltractament:
M de Lolita Bosch. Mar Ray......................................... 121

5.4. Luces e sombras en Vincent (van Gogh): O pintor do


sombreiro de malvas, de Marcos Calveiro. Mar Fernndez
Vzquez.......................................................................... 131
5.5. Ok, seor Foster, de Eliacer Cansino. Cuando
la cmara captura la indeterminacin de la existencia.
Nieves Martn Rogero..................................................... 145
5.6. Un berro silencioso contra a barbarie: Corredores de
sombra, de Agustn Fernndez Paz. Eulalia Agrelo Costas .. 155
5.7. Nueva poliantea de saberes indispensables
(e imposibles): El ro que se secaba los jueves (y otros
cuentos imposibles), de Vctor Gonzlez.
Jess Daz Armas............................................................ 169
5.8. Vida e instrucciones de uso. El calcetn suicida
y Un cocodrilo bajo la cama, de Mariasun Landa.
Mari Jose Olaziregi......................................................... 177
5.9. Liburuzain bat ispiluan barrena: Karlos Linazasororen
Bestiarioa.Hilerrikoiak / Un bibliotecario a travs do espello:
Bestiarioa. Hilerrikoiak, de Karlos Linazasoro. Jose Manuel
Lpez Gaseni.................................................................. 187
5.10. Memrias de um tempo difcil: Filhos de Montep,
de Antnio Mota. Ana Margarida Ramos, Jos Antnio
Gomes, Sara Reis da Silva............................................... 205
5.11. Quan la violncia entra a lescola: La mosca.
Assetjament a les aules, de Gemma Pasqual. Mar Ray..... 219
5.12. Duna infncia perduda en el Mediterrani:
El cementiri del capit Nemo, de Miquel Ray.
Mar Ray........................................................................ 227
5.13. Ramon Saizarbitoriaren Kandinskyren tradizioa:
testuartekotasun estrategietan barna / Kandinskyren
tradizioa [A tradicin de Kandisky]
de Ramon Saizarbitoriaren: unha incursin nas estratexias
intertextuais. Mikel Ayerbe............................................. 237
5.14. Literatura juvenil e temas fraturantes, o caso
de Para maiores de dezasseis, de Ana Saldanha.

Ana Margarida Ramos, Jos Antnio Gomes,


Sara Reis da Silva............................................................ 259
5.15. Meia hora para mudar a minha vida de Alice Vieira:
narrativa juvenil, ficcionalizao de dramas afectivos
e crtica social. Ana Margarida Ramos, Jos Antnio
Gomes, Sara Reis da Silva............................................... 271
mbito iberoamericano
5.16. Alice no espelho, de Laura Bergallo: narrativa
juvenil e construo identitria. Alice urea
Penteado Martha............................................................ 281
5.17. Monte Verit, de Gustavo Bernardo: a tica
no fio da navalha. Joo Lus Ceccantini........................... 291
5.18. rboles blancos de Magdalena Helguera: Literatura
juvenil y terrorismo de Estado. Liliana Dorado............... 303
5.19. Billie Luna Galofrante, de Antonio Malpica
y los galofreos de la vida. Laura Guerrero Guadarrama..... 319
5.20. Supernaturalia. Una seleccin, de Norma Muoz
Ledo. Criptozoografa mestiza de Mxico.
Laura Guerrero Guadarrama........................................... 327
5.21. Histria versus fico em Alma de fogo:
um episdio imaginado da vida de lvares de Azevedo,
de Mario Teixeira. Vera Teixeira de Aguiar...................... 335
Noutras linguas
5.22. Adaptando o terror: The legend of Sleepy Hollow
/ A lenda de Sleepy Hollow, de Washington Irving.
Lourdes Lorenzo............................................................. 343
6. Equipo redactor e coordinador....................................... 359

1. introducin

ste novo monogrfico xorde, como todos os anteriores recollidos nesta mesma serie, do esforzo por concretar nunha
publicacin e darlles continuidade aos obxectivos marcados
pola Red Temtica Las Literaturas Infantiles y Juveniles del Marco Ibrico e Iberoamericano (LIJMI). Esta Red de investigacin
afonda no estudo de temas concretos que se analizan partindo de
presupostos metodolxicos e tericos actuais e cuxos resultados se
presentan no Curso de Formacin Continua As literaturas infants
e xuvens ibricas. A sa influencia na formacin lectora, que organiza con periodicidade anual a Universidade de Santiago de Compostela coa colaboracin doutras institucins.
O tema obxecto de debate na presente entrega o estudo da narrativa xuvenil publicada no perodo que vai de 2000 a 2011, unha
producin de grande importancia dirixida a unha faixa de idade
rodeada de certa indeterminacin, mais situada entre a infancia e a
idade adulta e fundamental para lograr unha futura fidelizacin do
lectorado e a construcin dun sistema de valores que axuden ao desenvolvemento da personalidade e definicin do papel social que
desenvolvern os adultos do futuro. Nas pxinas que seguen realzase pois un esforzo por delimitar as caractersticas predominantes
da narrativa xuvenil no abano temporal elixido, abordando con
particular interese as temticas, os cdigos do imaxinario xuvenil
7

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

representados ou a concepcin das series e coleccins que se dirixen


a este pblico.
A presentacin do tema parte de das achegas introdutorias. No
estudo titulado Uma escrita de transio. Contributos para uma
reflexo sobre literatura juvenil, realizado pola profesora da Universidade dos Aores Maria Madalena Marcos Carlos Teixeira da Silva,
incdese na necesidade de recoecer o carcter especfico das obras
que se encadran dentro da denominada literatura xuvenil, por mor
da sa proxeccin nos ltimos anos, fronte s pertencentes literatura infantil ou literatura de adultos. A seguir, salintanse os trazos
recorrentes que presentan as novelas e relatos que forman parte deste
subsistema, apuntado as dificultades de estabelecer unha definicin
estbel, tendo en conta factores como a heteroxeneidade ou a imprecisa idea arredor da xuventude. Apunta a concepcin da literatura
xuvenil como espazo ponte, que se plasma tanto en rexistros narrativos realistas coma fantsticos e que demostra un crecente enriquecemento dos procesos compositivos e das mensaxes, trazos que
conflen en obras cuxo valor artstico busca integrarse nos parmetros da literatura para adultos, sen renegar dos valores normalmente
asociados cultura xuvenil.
O debate conta tamn con outro punto de apoio, o que introduce
a profesora da Universidade de Valencia Gemma Lluch, que en Las
narrativas para los adolescentes del siglo XXI afonda na diferenza
existente entre os relatos pertencentes ao circuto da lectura recomendada nos centros educativos e aqueloutros deslocalizados dese
contexto e que se mercan de xeito impulsivo, sometidos a factores
como as estudadas campaas de venda das editoriais ou a apertura cara participacin do lectorado a travs da creacin de relatos
multimedia. Analzanse pormenorizadamente os elementos que caracterizan este tipo de estratexias, coma tal, as claves dos primeiros
captulos difundidos en internet, a creacin de universos de ficcin
con tramas episdicas e seriais, de protagonismo coral e que hibridan
xneros, ou as mltiples concomitancias que presentan cos relatos
audiovisuais de grande asentamento.
8

Introducin

Tras esta introducin xeral, no apartado Unha seleccin para a


educacin literaria aparecen cincuenta e un ttulos da narrativa xuvenil dos diferentes mbitos lingsticos que conforman a Red temtica mis os procedentes da literatura inglesa, un amplo mostrario
das narracins xuvens do sculo XXI. Inclense as fichas bibliogrficas e un breve descritor de cada obra, coa pretensin de ofrecerlles
ao pblico interesado e aos profesionais da mediacin unha listaxe
de textos de referencia para desenvolver o seu labor arredor da educacin literaria.
E para completar a achega ao tema, no epgrafe xeral Comentarios para a formacin lectora ofrcense vinte e das achegas crticas
mis pormenorizadas dos ttulos seleccionados.
Seguimos a manter como criterio de edicin a reproducin de cada
un dos traballos na lingua de procedencia ou de eleccin dos respectivos autores e autoras. S aparecen traducidos ao galego dous dos
orixinais vascos pola dificultade de acceder ao seu contido.
Queremos conclur esta breve presentacin expresando o noso
agradecemento ao apoio recibido por Edicins Xerais de Galicia
para esta publicacin.

2. UMA ESCRITA DE TRANSIO.


CONTRIBUTOS PARA UMA REFLEXO
SOBRE LITERATURA JUVENIL
Maria Madalena Marcos Carlos Teixeira da Silva
(Universidade dos Aores/ CLP)

K
Resumo: A recente projeco de obras de literatura juvenil tornou
evidente a necessidade de proceder ao estudo da sua especificidade
em relao quer literatura infantil, quer literatura para adultos.
Este estudo constitui uma reflexo sobre um conjunto de caracteres que se destacam como recorrentes em novelas e romances que
integram esta categoria literria. Em primeiro lugar, considerada
a dificuldade de uma definio estvel, normalmente delineada em
termos da teoria da comunicao, dada a heterogeneidade e instabilidade do objecto de estudo, bem como dos conceitos inerentes
(ideia de juventude e de literatura). Assim, a perspectiva utilizada
a da descrio/interpretao de traos referentes aos gneros e s opes enunciativas que condicionam as diversas interpretaes da realidade em geral e da vivncia desta idade de transio em particular.
Palavras-chave: conceito, gneros, literatura juvenil, pontos de vista, tipologia narrativa.
Abstract: The recent outspread of works of young adult literature
made it obvious that there is a need to study its specificity, either
when compared to children literature or to adult literature. This
study consists of a reflection on a set of traits considered recurrent
in novelettes and novels which are included in this literary category.
13

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

First, the difficulty in finding a stable definition is taken under consideration. Such a definition is generally outlined in terms of communication theory, given the heterogeneity and the instability of the
study object, as well as of its inherent concepts (the idea of youth
and of literature). The adopted perspective is one of description/interpretation of the genres and the enunciation options traits which
condition the several ways of interpreting reality in general and to
the way of living typical of this transition age in particular.
Key words: concept, genre, narrative typology, viewpoints, young
adult literature.
Introduo: O problema de uma indefinio
Tradicionalmente includo, de uma forma indistinta, nos estudos
dedicados genericamente literatura infanto-juvenil, o corpus da literatura destinada aos jovens tem sido descurado na sua especificidade comunicativa e enunciativa. Associada a uma fase que a sociedade
actual entende como muito especfica, caracterizada por problemas
bastantes concretos de crescimento, a literatura juvenil envolve uma
constelao de referncias marcadas pela transio e pela marginalidade, que, em muitos e significativos aspectos, se destaca da literatura infantil.
As duas categorias, separadamente ou em conjunto, tm sido alvo
de abundante polmica no que concerne a sua definio. A inteno do autor (usualmente baseada numa idealizao da infncia ou
adolescncia), o julgamento dos mediadores (que envolve interesses
educativos, tambm idealistas, ou, por outro lado, interesses comerciais), e o estudo dos interesses de leitores reais (considerados demasiado imaturos para formularem juzos de valor sobre o contedo e
forma da obra) ou ainda a insustentabilidade de um conceito homogneo (universalista) de infncia ou adolescncia, oposto idade
adulta e a ela subordinado, so factores de ordem comunicativa em
14

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

torno dos quais se tem centrado esta controvrsia. Numa interessante reflexo publicada com o ttulo On Not Defining Childrens
Literature, Marah Gubar divide os estudiosos da rea em definers
e antidefiners. Analisando os argumentos de ambas as partes, a
autora defende que se deve abandonar a tarefa de perseguir uma definio que, no seu entender, no s impossvel como limitadora:
My purpose here is to justify this sanguine position by arguing that we can give
up on the arduous and ultimately unenlightening task of generating a definition without giving upon the idea that childrens literature is a coherent, viable category. More than that, I contend that we should abandon such activity,
because insisting that childrens literature is a genre characterized by recurrent
traits is damaging to the field, obscuring rather than advancing our knowledge
of is richly heterogeneous group of texts (Gubar, 2011: 210).

Admitindo que nem todo o conceito tem definio, a autora afirma que essa condio no invalida o prprio conceito, nem impede
um trabalho de pesquisa que, partindo do estudo dos textos, permita
relevar traos distintivos, eventualmente exclusivos e caractersticos
da literatura infantil e juvenil1. Mas, tratando-se de um conceito
complexo e instvel, h que considerar as alteraes introduzidas
pelo tempo, a heterogeneidade do seu objecto e a mobilidade ou
indefinio das suas fronteiras.
A esta linha de pensamento se acrescenta a prpria inconsistncia
de conceitos subjacentes como o de literatura e o de juventude, pelo
que se afigura mais produtivo traar um quadro descritivo de recursos e valores recorrentes nas obras juvenis. A diversidade de textos
que subjaz a esta reflexo inclui obras integradas em coleces juvenis, mas tambm outras no especificamente dirigidas e este pblico.
No estudo dos textos, a busca de critrios que estabelecessem traos
significativos desta categoria da escrita literria partiu do princpio
de que entre o processo comunicativo e a natureza da mensagem
1. we have neither to throw out the concept of childrens literature nor to
unearth a common trait exhibited by all (and only) childrens texts. The fact that
something is very difficult to define even impossible to define exactly does
not mean that it does not exist or cannot be talked about (Gubar, 2011: 212).
15

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

se tecem influncias mtuas, pelo que s artificialmente se poder


separar aquela teoria de uma reflexo situada no mbito do funcionamento do texto literrio, cujos limites circunscrevem tambm o
corpus em referncia. No que diz respeito ao mbito da leitura literria, seguimos uma posio semelhante que expressa Carlos Ceia,
rejeitando a posio elitista de Bloom, na sua defesa dos clssicos e
na distino entre textos maiores e textos menores. Para aquele
autor, a a leitura literria no est condicionada ao poder de presuno do leitor erudito (Ceia, 2011: 3), o que, mais uma vez, excluiria
os leitores em formao, bem como uma larga percentagem dos leitores
adultos, cuja competncia literria se situa nesta esfera do menor.
H, assim, um distanciamento ntido entre o trabalho dos especialistas
da rea e a valorizao do prazer da leitura que depende muito mais de
experincias significativas do que das classificaes tcnicas das obras.
Para o leitor, afirma ainda Carlos Ceia, poder ser to valiosa a leitura
de lvaro Magalhes como de Antnio Lobo Antunes, de J. K. Rowlling como de William Shakspeare. E conclui:
O que interessa mesmo no acto de ler literariamente um livro no a sua classificao tcnica, ou o maior ou menor conhecimento para o podermos fazer,
mas o pathos que cada um experimenta e a forma como o conhecimento que
temos do mundo se altera (Ceia, 2011: 4)2.

Situando-se as novelas e romances juvenis quase sempre na esfera da periferia do sistema imposta pela organizao cannica, este
ponto de vista diverso, no impedindo o reconhecimento da maior
ou menor qualidade dos textos, permite a redescoberta e revalorizao de obras que, intencionalmente ou no, se acercam do leitor
comum. E este leitor comum pode ser um jovem que goza da radical
2. Jean-Marc Talpin, Investigador da Association Canadienne de lducation em
Langue Franaise (ACELF), num artigo intitulado Quels enjeux psychiques pour
la lecture ladolescence? , partilha da mesma opinio: La lecture de textes littraires (...) fournit au sujet en crise de repres, en difficult pour savoir qui il est, o
il en est de sa jeunesse existence et vers quoi il dsire aller, un mode de represntation, de symbolisation. En effet, ce que chacun recherche dans la lecture, cest un
discours qui lui parle de lui-mme (Tapin, 2003: 3).
16

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

liberdade de ler apenas o que lhe apetece, dada a sua absoluta indiferena perante critrios em cuja definio no participou; ou pode ser
um adulto que, independentemente da sua formao, procura nas
obras um sentido com que se identifique e que, simultaneamente,
altere e enriquea a sua viso do mundo. E, por razes que j evoquei
noutro trabalho (Silva, 2010), muitas vezes encontra essas obras na
tnue fronteira que separa os livros juvenis dos livros para adultos,
ou naqueles que evitam assinalar essa fronteira.
A Idade do Meio: escrita para jovens ou revisitao da infncia/
juventude?
Paul Hardwick (2000: 23-30)., investigador de Estudos Medievais
na Universidade de York, prope a metfora da Idade Mdia como
forma de designar no apenas a adolescncia, mas, e sobretudo, a
relao que os homens adultos estabelecem com ela. Tomando como
ponto de partida as referncias medievais na obra de Garner, o autor
classifica as duas idades a da histria humana e a da histria individual como categorias-ponte, unidas por uma idealizao que
produto da sociedade actual. Assim, a viso da Idade Mdia que se
projecta na literatura para adolescentes um constructo moderno,
que se caracteriza pelo esbatimento das fronteiras entre razo e irracionalidade/ crena e por um ainda mal contido barbarismo que se
opor ideia de civismo, de base racionalista. Da mesma forma, a
adolescncia um tempo de transmutao e crescimento, no sentido
da transio do pensamento pr-lgico para o predomnio da viso
racionalista e conceptual. Por outro lado, ela representa uma fase de
controle precrio da violncia que, em diferentes nveis, condiciona
o excesso e o desbordamento de sentimentos, convices e reaces,
escapando ainda aos paradigmas cvicos/ civilizados construdos pelos adultos.
Alm disso, as duas idades prefiguram tambm um espao-ponte
entre uma (in)conscincia tranquila do tempo e a antecipao da
17

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

conscincia do tempo. Assim, na viso do adulto, a concepo da


adolescncia inclui, de forma talvez um pouco paradoxal, a ideia de
um tempo de continuidade que dissolve as fronteiras entre as diferentes idades. Esta concepo proporciona um espao imaginrio
onde se torna possvel reviver ou rever a irrecupervel experincia
da infncia3, sem a qual a construo da identidade individual ou
comunitria perde sentido. No mbito da profunda crise do homem
consciente da sua vulnerabilidade de ser no tempo, a experincia do
adolescente, que no abandonou ainda inteiramente a ingenuidade
e a vivncia intemporal da infncia, mas comea a tomar conscincia
de si mesmo e da sua existncia no tempo, permite rever, de forma
crtica, a identidade do homem individual e da sociedade, refazendo
o percurso de construo da Modernidade.
Amy S. Pattee (2004: 241-255) retoma a ideia do apagamento de
fronteiras e define a adolescncia como o perodo em que o sujeito
reflecte sobre si mesmo e, assim fazendo, funciona como um smbolo do que a sociedade pensa sobre si mesma.
Em suma, a escolha de um protagonista adolescente vai alm das
determinaes de uma escrita preferencialmente destinada aos leitores jovens. Ela implica um esforo de desdobramento crtico, por
parte do autor adulto, que reverte, em ltima anlise, em benefcio
de uma reflexo sobre o sentido da existncia e a questionao de
conceitos socialmente construdos, entre os quais a ideia de tempo e
idade e as prprias convenes do sistema literrio.
Como escreve Talpin (2003: 1), o esprito da adolescncia define-se como priode de lentre-deux [aproximando-se da metfora da
Idade Mdia], de lindetermin, du non-fix. Outros factores como
a indefinio sexual, social e at fsica so tambm apontados por
este autor como motores do esprito inquisitivo e de uma liberdade
de pensamento que potencia a avaliao do mundo de uma forma
crtica.
3. A este respeito, Hardwick cita Garner: ... a literature of youth can show us the
significant experiences witch booth consummate our early life and enable us to
leave it behind (Hardwick, 2000: 26).
18

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

Este cruzamento de fronteiras vai ao encontro da crescente conscincia de que tambm imprecisa a linha que divide a literatura
para jovens e para adultos e a consequente transmigrao entre os
dois sistemas comunicativos4. Embora um dos traos distintivos da
literatura juvenil seja a quase total predominncia de protagonistas em fase de crescimento, tambm possvel concluir que nem
sempre essa escolha traduz a delineao de um leitor implcito, mas
corresponde a um recurso expressivo que favorece a reflexo sobre o
mundo actual ou sobre mundos virtuais significativos em termos das
questes existenciais da actualidade.
Adultos e jovens: unidade e disparidade de perspectivas
Os textos de carcter realista constituem, na literatura para adolescentes, uma significativa fatia do conjunto das obras que nela se
incluem, embora, como afirma Jolle Turin (2003: 2), isso no corresponda inteiramente s preferncias dos leitores. Segundo a autora,
existem estudos que demonstram que eles preferem livros menos
colados sua realidade.
A tendncia geral destas obras a da representao de personagens
e situaes muito prximas do quotidiano dos prprios leitores. A
crise do crescimento, as relaes familiares, a integrao no meio
4. Entre a concepo de uma escrita destinada abertamente a adolescentes e a
constituio de um corpus que escapa a esse limite de fronteiras, desenham-se duas
linhas paralelas na poltica editorial para esta faixa etria. Conforme explica Jolle
Turin (2003), temos, por um lado, a tradio da linha editorial, popularizada
na segunda metade do sculo XX, que oferece livros cuja contedo e linguagem
so especificamente formatados no sentido da captao do pblico adolescente:
aqui se incluiriam por exemplo, a maioria das sries de aventuras e aquilo a que
Jolle Turin chama (2003: 1) les petits romans faciles constituindo uma categoria intermediria entre este tipo de escrita e a grande literatura. Por outro
lado, estabelece-se uma linha alternativa, que ignora ou apaga essas fronteiras em
termos de gnese e de destinatrios, o que permite diversas leituras ou leitores e
a circulao plural das obras em termos de edio. A ttulo de curiosidade, Jolle
Turin inclui o nome de Alice Vieira entre autores de diversas nacionalidade que
optam por esta via.
19

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

escolar, o entendimento da amizade, do amor e do mundo em geral


so temas recorrentes na literatura portuguesa. Neste tipo de narrativas quase sempre novelas de curta extenso a proximidade com a
real vivncia juvenil suscita questes, algumas delas de sentido contraditrio, decorrentes da dialctica adulto/jovem a elas subjacente.
Em primeiro lugar, o regresso reiterado a temas da actualidade,
enquanto factor uniformizador de expectativas, embora os pontos
de vista possam variar, objecto de discusso, se considerarmos a
heterogeneidade de leitores, podendo ser tambm lida como motor
de massificao. Outra questo decorre, precisamente, das opes
em termos da perspectiva narrativa; esta , com crescente frequncia,
atribuda a um narrador-protagonista-adolescente, somando voz e
olhar. Embora esse olhar permita a integrao na obra do desdobramento crtico de que j falmos, particularmente quando o sujeito
se questiona sobre si e sobre o mundo que o rodeia, ele tem de se
conjugar com a inevitvel projeco da perspectiva do autor e das
suas concepes de adolescncia, que sero, como j dissemos, mais
ou menos idealizadas. E a obra bem conseguida no aquela onde
a autoridade criadora se apaga, mas aquela onde se fundem ou cruzam harmoniosamente as fronteiras entre dois modos forosamente
distintos de entender o mundo e de o dizer (recurso particularmente
bem conseguido nas obras de Alice Vieira). Por vezes, a mundividncia do adulto est demasiadamente presente, particularmente nas
obras onde mais bvia a inteno didctica, percebendo-se nelas a
projeco intencional de valores ou modelos; noutros casos, torna-se clara a sobreposio de uma projeco autobiogrfica que impe
uma perspectiva unilateral. o caso, por exemplo, da obra Para o
Meio da Rua (2000) de Ana Saldanha, onde a perspectiva das personagens infantis se apaga na confusa realidade do mundo dos adultos,
o que torna duvidosa a sua integrao neste objecto de estudo.
O equilbrio entre vozes, nomeadamente nas obras que optam
por formas variadas da narrao autobiogrfica (ficcional), tornase
particularmente complicado. Sendo impossvel e nem sequer desejvel no se perceber a projeco dentro do universo ficcional da
20

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

presena do autor, ela fica dependente de um delicado processo de


equilbrio, do qual depende a valorizao artstica do texto. Com
frequncia, particularmente naquelas novelas a que Jolle Tupin
(2003: 1) chama petits romans faciles, obras muito explicitamente
destinadas apenas a um pblico jovem, a concentrao da focalizao exclusivamente no olhar do protagonista d lugar a uma viso
excessivamente egocntrica, abdicando da polifonia que alarga e enriquece o universo literrio.
Outro aspecto que se evidencia o apagamento da presena dos
adultos numa significativa parte dos textos de carcter realista. Eles
esto presentes, quase sempre de forma tipificada, como elementos
representativos de um cenrio que dramatiza a incomunicabilidade
entre duas ordens distintas. Ao contrrio dos romances fantsticos,
onde muitas vezes figura a imagem do mestre, aquele que conduz e
orienta o percurso de crescimento, assume um papel de relevo, nestes textos, os adultos raramente tm um papel activo na progresso
das personagens e raramente so assumidos como pares. As excepes
referem-se a personagens que conservam traos de ligao infncia, quer pela sua particular forma de ver o mundo, quer por uma
particular forma de sabedoria que lhes permite penetrar nesta idade
mdia, entre o racional e o intuitivo, entre o crtico e o emocional.
Entre estas personagens contam-se os poetas (como na obra se Sophia
de Mello Breyner, embora esta se destine a leitores mais jovens), personagens que partilham o gosto pelo mundo imaginrio das histrias
Leonor, a empregada da casa de Marta, em Os Olhos de Ana Marta
(1990), ou pela aventura, e, com crescente frequncia, a figura de
avs, com quem os protagonistas tecem laos de uma profunda afinidade a av de Camila, em Dirio Secreto de Camila (1999), o av de
Pedro, no ciclo Pedro e Companhia. Por outro lado, estas personagens
introduzem na obra uma maior diversidade de perspectivas, quando
assumem o seu papel de adultos, revelando s personagens aspectos
ainda no descobertos da realidade: Leonor de Os Olhos de Ana Marta
ou a cozinheira de A Noite de Natal (1959) de Sophia representam a
voz crtica, descrente ou desiludida dos adultos.
21

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Uma outra excepo interessante acontece quando os protagonistas adolescentes tomam a responsabilidade de cuidar dos pais, como
acontece em Caderno de Agosto (1995), operando uma alterao de
papis. Nesta novela, Alice Vieira recorre ainda ao recurso da narrao intercalada, que multiplica os pontos de vista (no sentido de
objectos focados e no sentido da expresso de formas diversas de ver).
Apesar destes exemplos, e quando avaliada pelo prisma das escolhas autorais, esta espcie de auto-excluso levada a cabo pelos
adultos, inclusivamente atravs do apagamento da voz do narrador
heterodiegtico, pode ter duas leituras: ou traduz uma absteno
intencional que pretende ir ao encontro da percepo do mundo
dos destinatrios, ou a recusa de intruso num universo a que se
consideram estranhos e onde a sua presena poderia contaminar a
desejada reconstituio da idade do meio.
Identidade e actualidade a fidelidade ao real
Tudo isto nos conduz ao segundo momento da reflexo a questo da identificao e da actualidade aquilo a que Jolle Tunin
(2003: 2-3) chama le roman miroir: perspectivas, temas e linguagem demasiado prximos do leitor e da sua experincia quotidiana
acarretam o risco de, num tempo de permanente mudana e no contexto de uma cultura juvenil profundamente instvel e em constante renovao, rapidamente perderem esse trao que parece definir
particularmente os textos de carcter realista. Embora se possa alegar
que todas as formas da cultura e todo o uso da lngua esto em constante mutao, h que considerar que o desuso um factor muito
mais relevante na cultura juvenil ou no se tomaria, neste contexto, a actualidade das obras como factor de valorizao.
Apesar do que ficou dito, a questo da referencialidade actual e a
do uso especfico de determinadas formas da linguagem deixaro de
ser factores de peso numa obra em que o rigor da escrita, a introduo do humor, a crtica subtil, a valorizao da intencionalidade est22

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

tica se lhes sobreponham. Efectivamente, e no contexto da produo


literria de carcter realista, encontramos um conjunto de textos que
ultrapassam as limitaes apontadas, quer fundindo perspectivas crticas, quer optando por temas intemporais, como as dificuldades do
crescimento, o desejo de descoberta, as questes de integrao social,
as relao afectivas, o confronto produtivo entre mundos e experincias de vida distintos. A interseco de traos de diferentes gneros
e a diversidade e qualidade dos processos compositivos so outras
formas de expresso criativa (veja-se o aproveitamento que muitas
obras fazem da perspectiva de personagens adolescentes, realando
a sua atitude inquisitiva, inquieta, caracterizada pela liberdade do
pensamento e pela desinibio na expresso da revolta de espritos
ainda no conformados com e pela realidade).
Atravs destes e de outros recursos se opem as obras ao que se poderia considerar uma frmula fixa, ou seja, um esquema que se considera efectivo na abertura de vias de comunicao com a concepo do
leitor adolescente ou jovem. Este tipo de formulao, que usada com
frequncia nas sries, tem razes histricas nas narrativas populares,
devendo entender-se, como a histria da literatura j teve ocasio de
provar, que a eficcia da comunicao no inconcilivel com a criao de grandes obras literrias. Segundo Phyllis Bixler e Lucien Agosta
(1984: 64), ainda hoje na literatura popular para adultos e crianas,
aquela frmula d origem a modos de representao que ultrapassam
a mera reproduo linear da realidade e no ocultam a sua natureza
ficcional: formula fiction for children and adults aims not so much
to explore our everyday lives as to encourage our dreams about what
life can be. O mesmo procedimento seguido, atravs da pardia, da
inverso caricatural ou irnica ou de outros processos de relao intertextual, em obras da literatura dita erudita contempornea.
Um primeiro exemplo de obra particularmente bem sucedida,
embora no escrita intencionalmente para jovens, Constantino,
Guardador de Vacas e de Sonhos (1962). Formatado pelo iderio neo-realista, Alves Redol e, na sua esteira, embora distanciado no tempo, Antnio Mota, em algumas das suas obras, como Pedro Alecrim
23

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

(1989), aliam evocao realista da existncia quotidiana de jovens


protagonistas desfavorecidos uma espcie de viso positiva. Esta perspectiva no depende da certeza de que as coisas vo melhorar, mas
de uma atitude, que, no sendo propriamente conformista, no
tambm a de revolta ou desalento que pressentem nos adultos que os
rodeiam. A existncia de um mundo diferente, mais rico em possibilidades, pressentida apenas como uma realidade quase to distante
como a que caracteriza o sonho da viagem e da emigrao. O que assim se traduz uma ideia distinta de infncia e adolescncia, cuja raiz
, em parte, romntica, mas que tambm decorre da capacidade que
os mais novos tm de subverter a realidade pelo sonho e de encontrar,
por essa via, formas de convvio saudvel com a sua circunstncia.
As obras de Alice Vieira so outro exemplo a considerar. No seu
conjunto, elas permitem distinguir duas categorias: uma que se centra mais na linha da proximidade com os leitores, e que, embora
cedendo espao considervel a marcas da actualidade, introduz na
construo da narrativa uma subtil troca de olhares, que transpe
fronteiras e revela uma inteligente avaliao do mundo; a outra, de
sentido mais interiorizado, mais introspectivo, mais lrico, concentra-se na anlise da intimidade das personagens: o caso de Flor
de Mel (1986), Os olhos de Ana Marta (1990), Se Perguntarem por
Mim, Digam que Voei (1997), Meia Hora para Mudar a Minha Vida
(2010). Mas todas elas constituem textos cujo contedo de sentido
existencial ultrapassa qualquer rtulo, qualquer frmula e qualquer
determinao etria. Alm do mais, a prpria estrutura das obras de
Alice Vieira, cruzando nveis narrativos e alternando tempos, fora
os leitores a um maior esforo cooperativo na construo de sentido
das obras.
O Dirio Secreto de Camila (1999) e Dirio Cruzado de Joo e
Joana (2000) de Ana Maria Magalhes e Isabel Alada tambm me
parecem constituir exemplos bem conseguidos da fuga a uma frmula superficial de abordagem da realidade adolescente. No primeiro caso, essa fuga conseguida pela descentrao em relao ao contexto restrito da esfera pessoal da personagem-diarista, que, a partir
24

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

da, analisa o real com certa fineza e sentido de humor; no segundo,


pela fuso de gneros (dirio, carta e relato de aventuras), pela multiplicao das personagens envolvidas e consequente diversificao
das linhas de desenvolvimento da aco (com um enredo vagamente
policial, que inclui tambm encontros e desencontros afectivos).
Assinale-se, de passagem, o papel preponderante do humor enquanto factor potenciador da reflexo dialctica. Tambm a incluso
de tipologias textuais diversas, como a reproduo de textos jornalsticos, cartazes, ou elementos da banda desenhada, da linguagem
cinematogrfica e de outros meios audiovisuais, constituem outras
formas de subverter a frmula ficcional, qual se pode fazer explicitamente apelo. Philipe Pullman, em J fui um Rato (1999), recorre
a essa diversidade de recursos para instaurar um mundo onde o cruzamento entre a realidade social e o universo da fantasia d origem
a uma leitura profundamente irnica da realidade, corroborada por
um dilogo significativo com o trabalho de ilustrao, pouco usual
na literatura juvenil ou para adultos. Desta rede de processos resulta
tambm a pluralidade de pontos de vista que, neste texto, tal como
noutros escritos pelo autor, faculta mltiplos nveis de leitura, implicando leitores no definidos pela sua faixa etria.
Em As Crnicas do Vampiro Valentim (2010), dirigidas a um pblico
pradolescente, Joo Aguiar faz o reaproveitamento da frmula ficcional do romance gtico, conjugado com recursos importados de meios
de comunicao audiovisual: a banda desenhada, o cinema, os jogos
electrnicos. Sob uma aparncia primeira vista ligeira, construda
uma reviso do sentido da vida e da morte, filtrada pelo constante
apelo ao humor, que no exclui alguma subtileza, nem est isento de
sarcasmo, o que exige uma leitura crtica e reflexiva dos textos.
Estas Crnicas, que relatam as aventuras e desventuras de uma
famlia condenada a uma vida marginal pela sua condio de vampiros ou nem por isso, integram na sua trama, mas tambm na sua
disposio grfica, variadas formas de expresso: a narrao heterodiegtica e omnisciente, o dirio, o texto jornalstico, o discurso da
banda desenhada, a poesia, uma lista de desejos... A esta profuso
25

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

de gneros se soma o recurso super-abundante a processos diversificados de ilustrao, representando elementos simbolicamente ou
directamente relacionados com o contedo do texto verbal, assim se
multiplicando a sugesto de sentidos.
A escrita comprometida/ empenhada
Nos textos de intencionalidade pedaggica, que abordam questes como o racismo ou formas de aceitao da diferena, a projeco de concepes actuais, particularmente quando esta denuncia
a artificialidade ou superficialidade da viso de um observador externo, continua a constituir um factor de risco no julgamento futuro das obras. Convm lembrarmo-nos da forma como julgamos
negativamente obras do passado quando estas traduzem princpios
ideolgicos que hoje condenamos, apesar de sabermos que elas no
fazem mais do que transmitir o modo de pensar caracterstico do seu
tempo. Ou pensemos ainda na actual discusso sobre o possvel paternalismo e condescendncia que conformam as nossas ideias sobre
a aceitao da diferena.
Um segundo risco, que penaliza uma assinalvel quantidade da escrita comprometida para adolescentes, em Portugal, a ausncia de
uma intriga que permita um tratamento analtico capaz de traduzir
a complexidade destes temas. Quase sempre, eles aparecem a propsito de uma personagem secundria (uma das raras excepes ser
Baunilha e Chocolate [2001] de Ana Meireles) ou de uma situao
pontual. Na obra de Ana Saldanha, Uma Questo de Cor (2002), a
protagonista toma a seu cargo a defesa do primo, personagem secundria, contra ataques quase exclusivamente traduzidos pela superficialidade de preconceitos irreflectidos de personagens secundrias e
contra a vontade da suposta vtima, que recusa esse estatuto. Outras
vezes, estes temas problemticos constituem o cerne de um enredo
construdo medida, um pouco como as narrativas exemplares,
mas sem o envolvimento simblico que implicaria uma leitura mais
26

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

subtil e mais profunda. Repare-se que este segundo risco acaba, quase sempre, por desembocar numa postura de clara condescendncia
paternalista.
Mais uma vez, as opes de ordem enunciativa assumem particular relevncia neste contexto: entre as de maior risco esto as
perspectivas excessivamente egocntricas que se manifestam pela voz
dominante do protagonista-narrador ou de um narrador heterodiegtico. Essa unilateralidade de perspectiva e voz traduz uma autoridade condicionadora da leitura, dando origem a mensagens onde a
projeco autoral se impe. Corre-se ainda o risco de desresponsabilizar modelos negativos (no sentido da passividade, da ausncia de
sentido crtico, da alienao) propostos pela voz do narrador ou do
protagonista exemplo deste ltimo caso , no meu entender, a obra
A Lua de Joana (1994) de Teresa Maia Gonzalez, dada a ausncia de
um ponto de vista alternativo.
Ora, como escreve Alain Rabatel (2009: 15-17), ao rever a classificao dos pontos de vista luz da sua projeco em termos da
enunciao, a pluralidade de pontos de vista enriquece o texto num
sistema dialctico que dota a narrativa ficcional de valor argumentativo indirecto, tanto ou mais poderoso do que o da argumentao
directa, porque implica uma interveno selectiva e crtica do leitor.
Desta forma se altera a unilateralidade da mensagem e se concede ao
receptor a liberdade de julgamento que lhe permite construir a sua
prpria viso do mundo.
A categoria da narrativa de carcter realista inclui um assinalvel
nmero de novelas em srie. Embora aflorando questes da actualidade, raramente estas obras aprofundam questes ligadas ao crescimento, dado que a construo das personagens se mantm uniforme
ao longo de todos os volumes. A maioria delas centra-se em torno de
aventuras de notao policial, viagens no espao e no tempo, conhecimentos da rea da histria e da cultura, e outros interesses juvenis,
como o futebol. Neste sentido, quase todas se enquadram na categoria dos textos de inteno didctica, incluindo muita informao
sobre lugares e povos diferentes, pocas, eventos e personagens de
27

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

interesse histrico. Por vezes, a quantidade de informao sobrepe-se construo de um encadeamento diegtico suficientemente coeso, apresentando-se este quase sempre de forma linear, apoiado na
exterioridade e concedendo pouco espao reflexo.
Aqui e ali, todavia, surgem alguns esforos de renovao do gnero, quer recorrendo alternncia de tempos, quer optando por
formas pouco usuais nas sries. Assim acontece na srie de curtas
novelas, da autoria de Ana Saldanha (1995), que narram viagens
realizadas por Cludia e de um grupo de amigos, registadas sob a
forma de dirio pela protagonista: informao relativa aos eventos
e aos lugares aonde se desloca, somam-se notas sobre as diferentes
personagens e um esboo de mistrio que, no final, ou ainda antes,
se revela como um equvoco de interpretao ou de avaliao por
parte da personagem (o que talvez deva ser lido como a desmistificao irnica desse processo recorrente nas sries). Assim, prevalece
o registo de fragmentos narrativos, frequentemente pontuados pelo
discurso directo que concede voz s outras personagens, pelo que
o dinamismo caracterstico da novela de aventuras ou da narrativa de viagens acaba por se sobrepor anlise intimista e subjectiva
caracterstica do dirio e ao consequente relato de um processo de
crescimento. J no caso dos ciclos, conjunto de obras que implica
um progressivo crescimento das personagens, a necessria evoluo e
transformao dos caracteres implica uma maior complexidade psicolgica. As personagens so foradas a evoluir no conhecimento
da sua interioridade e na sua relao com os outros, buscando um
conhecimento mais aprofundado do sentido da vida. o caso, por
exemplo, do ciclo Pedro e Companhia (2010) de Joo Aguiar a que
regressaremos mais adiante neste trabalho.
Nem todos os textos que se incluem nesta categoria a da escrita
empenhada tero uma inteno pedaggica ou didctica explcita:
eles nascem porque os autores tm algo a dizer, uma histria a contar.
O seu empenhamento, no necessariamente de ordem ideolgica,
traduz-se no tratamento de questes ticas essenciais, integrando-se

28

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

na linha reflexiva que decorre da estrutura dialogstica da expresso


literria.
o caso de obras relacionadas com as motivaes, implicaes
morais e consequncias da guerra, com as grandes tragdias da Humanidade, com condies de vida que implicam o desrespeito pelos
direitos humanos, incluindo ainda os temas da morte e consequente
conscincia da fragilidade da existncia. Naturalmente, estes temas
podem ser encontrados em obras anteriormente referidas, mas referimo-nos agora a uma escrita em que eles constituem o cerne, o
eixo em torno do qual se constri o crescimento das personagens,
condicionando o seu percurso.
Aqui se enquadram, de novo, as obras de Alves Redol (1961) e
Antnio Mota (1989), dado que, apesar da atenuao dos propsitos de crtica de base neo-realista, as circunstncias em que as personagens vivem vo introduzindo, embora de forma atenuada em
relao tradio do neo-realismo, a reflexo sobre diversos temas
de matriz existencial, como a pobreza, a doena, a morte, o atraso
do meio rural, a necessidade de abandonar cedo demais a infncia.
Regressamos aqui tambm s obras de Alice Vieira, particularmente quelas que j citmos como integrando uma escrita de sentido mais intimista. Nelas, o percurso inquisitivo das personagens
em face das condies de abandono afectivo, de incompreenso do
mundo dos adultos, de desenquadramento ou desenraizamento em
relao a esse mundo que no as reconhece so pretextos para uma
anlise subtil e crtica da realidade. O dramatismo e a carga afectiva inerente ao acompanhamento das personagens so transmitidos
atravs de uma escolha de recursos expressivos que abdica de uma
grande complexificao dos enredos, em favor da intensificao imprimida construo dos caracteres, cujas histrias se cruzam, e a
uma extraordinria capacidade de sntese que faz da infncia ou da
adolescncia o lugar privilegiado a partir do qual o adulto contempla
o mundo construdo.

29

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Realismo mgico, fantasia e representao simblica


Curiosamente, no domnio das obras que se enquadram no registo fantstico ou no realismo mgico, oscilando entre dois mundos, que se multiplicam os motivos de reflexo sobre questes de
ordem tica5.
O assinalvel xito das obras de J. K. Rowlling junto de adolescentes, jovens e adultos no resulta apenas do extraordinrio poder imaginativo com que a autora reformula os motivos fantsticos ligados
tradicional representao da feitiaria e a frmula do romance de
internato e da narrativa de crescimento O seu xito depende muito
da forma como todos esses recursos so aproveitados como pretexto para reflexo sobre questes existenciais que se referem a todas
as idades. E o facto de essa reflexo se dar num universo fantstico,
obliquamente relacionado com a representao a realidade, oscilando entre conflitos humanos e o enfrentar dos medos e fantasmas do
homem sob a forma simblica, concede obra a universalidade que a
excessiva colagem a uma realidade transitria corre o risco de perder.
Na literatura juvenil portuguesa, Joo Aguiar e lvaro Magalhes
destacam-se pela originalidade com que abordam a temtica do crescimento, cruzando criticamente mundos diferentes. Joo Aguiar, no
ciclo Pedro e Companhia, coleco iniciada em 2001, que relata as
aventuras de Pedro, um adolescente dotado de poderes extranormais,
inclui no universo comum do protagonista a possibilidade de aceder
a uma outra dimenso de origem misteriosa. A perspectiva tica da
obra transmitida no s pelos normais obstculos do crescimento
da personagem, cuja construo evolui a cada nova aventura, mas
tambm pela reflexo suscitada pelo progressivo desenvolvimento
dos poderes do Pedro. Estes poderes, em vez de facilitarem a vida
do protagonista, vm, de facto, complic-la, obrigando-o a reflectir
sobre a responsabilidade acrescida que lhe , deste modo, atribuda.
5. Nas obras que se enquadram nos gneros fantsticos, o narrador quase sempre
heterodiegtico, mas faculta, com frequncia, a perspectiva das diversas personagens, permitindo o debate/ confronto de posies diversas.
30

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

Estas novelas de aventuras, cruzando-se com a estrutura do romance


inicitico, transformam-se, assim, no pretexto para a reflexo no s
sobre o valor das relaes afectivas, mas sobretudo sobre os limites
entre o certo e o errado, sobre a simblica e eterna luta entre o bem
e o mal. Em O Stimo Heri (2004), Jorge, um jovem de 18 anos,
tmido e bastante desajustado em relao aos interesses dos jovens
da sua idade, refugiando-se, com frequncia no mundo dos livros, ,
subitamente, e por acidente, levado para um mundo paralelo, onde
deve desempenhar a misso de salvar uma princesa raptada por um
ogre. O romance segue a estrutura clssica das narrativas hericas e
Jorge, inesperadamente, vai descobrindo em si, ao ultrapassar as trs
provas que provam o seu valor, as qualidades de um verdadeiro heri
o que, ao mesmo tempo, o encoraja a enfrentar com maior confiana
outras facetas do seu crescimento, como a iniciao na vida sexual.
As frequentes referncia intertextuais, incluindo citaes da Ilada,
da Odisseia e da Eneida, reforam o paralelo com o percurso dos heris clssicos e levantam, em simultneo, o debate em torno da responsabilidade dos heris e das nem sempre aceitveis consequncias
dos seus actos. O romance tambm pontuado de citaes ficcionais
de obras clssicas deste mundo paralelo, cuja construo se relaciona
com a mitologia dos contos maravilhosos, embora reformulados por
uma lgica distinta, que a Jorge se apresenta por vezes destituda de
sentido (como se de um mundo ao contrrio se tratasse); mas logo
se apercebe de que esta ausncia de sentido tem uma aplicao inversa, quando os naturais de Oglglah lhe fazem notar a desordem,
a injustia, a explorao e a irracionalidade do mundo dos humanos. Alis, a maioria das personagens e situaes descritas na obra
podem ser lidas como figuraes sarcsticas da realidade humana.
Aliados s inevitveis armas medievais, num ambiente construdo
de acordo com o paradigma usual deste tipo de romance, o valor da
palavra e a sabedoria adquirida nos livros destacam-se como preciosos auxiliares, permitindo a Jorge ultrapassar os diversos obstculos,
numa clara defesa do valor da leitura. O absurdo de sentido crtico, o humor e um discurso fluente, mas no isento de dificuldades,
31

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

incluindo citaes em latim, termos desusados e outros inventados


para descrever o universo paralelo so factores de enriquecimento do
texto que, segundo o autor, pretendia dirigir-se a um pblico sem
especificao de idades.
Por sua vez, lvaro Magalhes, em A Ilha do Chifre de Ouro
(1998), cria dois mundos paralelos, seguindo a linha do absurdo e da
inverso relao entre os dois. Sem que nada o faa prever, Rui, um
jovem comum, lanado num mundo estranho cuja sobrevivncia
passa a depender da sua capacidade de cumprir um destino que ele
ignorava. Numa obra em que se reflecte sobre o respeito pela diferena, o direito liberdade e o poder regenerador do amor, dado
maior relevo ao poder crtico deste mundo ao contrrio do que
evoluo do heri. Este serve sobretudo de intrprete daquilo que
uma caricatura da realidade: a sede de poder e de riqueza, a aparente
imbecilidade da poltica, a discriminao, a opresso e a explorao
so alguns dos temas tratados.
Em O ltimo Grimm (2007), verifica-se a atenuao do absurdo
presente em A Ilha do Chifre de Ouro e concedido um maior espao
expresso da interioridade, num registo mais prximo do tom potico e afectivo que encontramos em outras obras de lvaro Magalhes. A relao textual com os irmos Grimm situa-se no apenas na
interseco do mundo das histrias, mas constitui o mote para toda
a construo do romance. Alm da relao familiar, estreitada por
um espao de vivncia comum, os irmos William e Peter Zimmer
iniciam uma aventura em que se cruzam passado e presente, mundo real e mundo da fantasia. William o ltimo Grimm, porque
Grimm , simbolicamente, aquele que v. ento ele que repete
a experincia do seu antepassado, mergulhando no Outro Lado, o
mundo das histrias, povoado pelas personagens que alimentaram a
imaginao de crianas e jovens. A aprende que a sobrevivncia dessas personagens depende daqueles que, superando as provas impostas por um mundo entre o utpico e o distpico, conseguem dar voz
s experincias a vividas, reavivando o esprito do maravilhoso que
sustenta os dois universos. Apesar da natureza fantstica da intriga,
32

Contributos

para uma reflexo sobre literatura juvenil

tambm marcante a presena do mundo real, das dificuldades da


vida, do medo do fracasso, da busca de um lugar na ordem do real.
No cruzamento entre realidade e fantasia tece-se uma busca de sentido que se aplica tambm definio da identidade pessoal e da
humanidade, dilatando os limites da viso do mundo, ao introduzir
a reflexo sobre a vivncia do tempo, a angstia da anulao, a necessidade de auto-superao e a escolha de modelos e valores.
O ritmo narrativo, o recurso intertextualidade, o tom reflexivo
no despojado de um subtil sentido de humor, a conjugao de referncias fantsticas com lugares, factos e personagens reais e, sobretudo, a qualidade da escrita e a subtil figurao de valores existenciais
proporcionam ao leitor (jovem ou adulto) uma experincia de leitura que, privilegiando o valor da criao artstica, se enquadra naquele
conjunto de obras que do novo flego ao mundo das histrias, e,
assim fazendo, renovam a forma como o leitor v o mundo.
Esta obra de lvaro Magalhes, bastante prxima, em termos dos
parmetros da criao literria, de obras de outras literaturas como
O Livro das Coisas Perdidas (2006-2010) do escritor irlands Jonh
Connoly, enquadra-se ainda numa categoria a que chamaramos Livros sobre Livros, onde tambm se integram Os Livros que Devoraram o Meu Pai (2010), de Afonso Cruz ou O Livro Misterioso (2005)
de Margarida Fonseca. Neles, os universos paralelos so de natureza
metadiegtica, implicando uma reflexo sobre as funes da literatura, sobre o seu papel no conhecimento de si e do outro, mas tambm
sobre a sua funo subversiva, por vezes bastante violenta, no sentido
do questionamento da realidade que os livros, de forma mais ou
menos directa, representam.
Concluso
A ideia de literatura juvenil como espao-ponte traduz-se, portanto, de diversas formas, algumas mais criativas do que outras.
Tanto no registo realista, como no fantstico, em muitas das obras
aqui referidas, verifica-se um crescente enriquecimento dos proces33

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

sos compositivos que veiculam, quase sempre, igual enriquecimento


das mensagens em termos de contedo, oferecendo ao leitor textos
cujo valor artstico busca integrar-se nos parmetros da literatura
para adultos, sem desprezar valores normalmente associados cultura juvenil. No que respeita enunciao, a polifonia, implicando
o desdobramento de pontos de vista, exige a cooperao activa do
leitor na construo do sentido e substitui ou tempera a tendncia
pedaggica, ao propor uma postura dialgica e crtica.
A frequente opo pela narrativa centrada na actualidade, com
protagonistas e narradores jovens e adolescentes, constitui, por um
lado, uma estratgia de captao de leitores, mas revela tambm o
crescente interesse por um artifcio de dissoluo de fronteiras que
permite a autores e leitores reavaliarem o percurso singular e colectivo do homem e analisar o sentido da existncia que assim se foi construindo. Violncia, abandono, discriminao, injustia, sexo, valores
e relaes humanas em geral transformam-se em temas transversais,
por um processo de regresso aos momentos iniciticos de abandono
da inocncia. Atravs de uma abordagem de natureza realista ou de
base fantstica, as questes fundamentais da busca de sentido so
retomadas pelo recriao do processo de descoberta do mundo que
inicia o indivduo no conhecimento crtico, dando lugar reavaliao e eventual (re)inveno do mundo por leitores jovens e adultos.

34

Referncias bibliogrficas
Bixler, Phyllis e Lucien Agosta (1984), Formula fiction and childrens
literature: Thornton Waldo Burgess and Frances Hodgson Burnett, en Childrens Literature in Education, vol. 15, n 2, pp. 63-71.
Ceia, Carlos (2011), O poder da leitura literria (contra as formas de
impoder), en Casa da Leitura: Gulbenkian. http://195.23.38.178/
casadaleitura/portalbeta/bo/documentos/ot_leitliter_a.pdf. [Consultado em 22 de julho de 2011].
Gubar, Mara (2011), On Not Defining Childrens Literature, en
PMLA (Publications of the Modern Language Association of America), vol. 126, n 1, January, pp. 209-216.
Hardwick, Paul (2000), Not in the Middle Ages?: Alan Garners
The Owl Service and the Literature of Adolescence, en Childrens
Literature in Education, vol. 31, n 1, pp. 23-30.
Pattee, Amy S. (2004), Disturbing the Peace: The Function of
Young Adult Literature and the Case of Catherine Atkins When
Jeff Comes Home, en Childrens Literature in Education, vol. 35,
n 3, pp. 241-255.
Rabatel, Alain (2009), Pour une analyse nonciative et interactionnelle
des points de vue dans la narration [Extrait de lintroduction du livre
Homo Narrans. Pour une analyse nonciative et interactionnelle du rcit, Limoges: Lambert-Lucas, col. Linguistique, 2 vol.], en Fabula, La
Recherche en Littrature (Atelier). Consultado em 23-7-2009. http://
www.fabula.org/atelier.php?Points_de_vue_dans_la_narration.

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Silva, M. Madalena Teixeira da Silva (2010), Literatura no armrio. Reflexes sobre a comunicao literria com os jovens, en
Jos Antnio Gomes, Blanca-Ana Roig Rechou, Isabel Mocio e
Ana Margarida Ramos (coords.), Mar de Livros, Porto: Deriva,
pp. 63-75.
Talpin, Jean Marc (2003), Quels enjeux psychiques pour la lecture
ladolescence?, en BBF, vol. 48, n 3, pp. 5-10. http://bbf.enssib.fr. [Consultado em 17 de setembro de 2010].
Turin, Jolle (2003), La Littrature de Jeunesse et les Adolescents,
en BBF, vol. 48, n 3, pp. 43-50. http://bbf.enssib.fr. [Consultado em 17 de setembro de 2010].

36

3. LA NARRATIVA PARA LOS


ADOLESCENTES DEL SIGLO XXI
Gemma Lluch
(Universitat de Valncia)

K
Resumen: El trabajo analiza los relatos para adolescentes publicados
en los primeros aos del siglo XXI. Se diferencia entre los relatos del
circuito de la lectura recomendada en los centros escolares y los de la
compra por impulso, analiza las campaas de venta de las editoriales
que provocan la participacin del lector a travs de la creacin de relatos multimedia e investiga sobre los elementos que los caracterizan
profundizando en el primer captulo, el concepto de originalidad, el
contagio del relato audiovisual y la lectura crossover.
Palabras claves: lector, lectura recomendada, literatura juvenil, promocin lectora, relato.
Abstract: The work analyses the stories addressed to teenagers that
were published in the first years of the XXI century. It is established
the difference between schools recommended readings and the stories that comes from the impulsive purchase. It analyses the publishing houses selling campaigns that provoke the participation of the
reader through the creation of multimedia readings and it researches
the elements that characterise those multimedia readings taking a
deep look into their first chapters, the concept of originality, the
contagious of audiovisual story and crossover reading.

39

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Keywords: juvenile literature, reader, reading promotion, recommended reading, story.


Los relatos dirigidos a los adolescentes y jvenes cambian rpidamente como es habitual en las narrativas que se sitan en
la frontera del edificio literario y que necesitan conectar con el
lector. En este caso, un lector adolescente en contacto directo con
todo tipo de relato audiovisual, un autntico creador de contenidos multimedia y sobre todo un participante activo en las redes
sociales.
En este captulo analizaremos algunos de los cambios ms importantes de la actual narrativa juvenil o para adolescentes: por una
parte, el cambio del sistema de comunicacin que los libros ms
comerciales proponen y, por otra, las caractersticas de estos relatos. Este artculo parte de la investigacin que estamos desarrollando
desde el 2000 y que puede consultarse para ampliar los aspectos que
aqu tratamos (vid. Lluch, 2005 y 2009); lo hemos ampliado con las
conclusiones del trabajo de Blanca Roig (2011) sobre el fenmeno
de la lectura crossover y con el de Jess Daz Armas (2006) sobre los
personajes en los relatos premiados.
1. La deslocalizacin de la escuela
Uno de los principales cambios del siglo XXI es la lectura que hacen los adolescentes fuera del circuito escolar o, dicho de otra manera, las lecturas que realizan no como escolares sino en su calidad de
consumidores de cultura. Es una lectura que ha cambiado la forma
que las editoriales tienen de publicitarlos y ha generado una forma de participacin de los lectores que conduce a nuevas escrituras
(reseas crticas en sus blogs, discusiones en los foros, intercambio
de recomendaciones en twitter, etc.) y en ocasiones incluso a unos
nuevos relatos caracterizados por ser multimedia, como indican los
40

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

resultados que vamos obteniendo de la investigacin que realizamos


en la actualidad6.
Estos cambios afectan por completo al sistema comunicativo que
estas lecturas provocan, a las campaas de venta de las editoriales, a
la participacin activa de los adolescentes, al uso de paratextos que
buscan la diversificacin del lector, etc. Son algunas de estas cuestiones las que analizaremos a continuacin.
1.1 De la lectura recomendada a la compra por impulso
Tradicionalmente, la lectura para adolescentes en Espaa y en
cada una de las lenguas del Estado funciona en lo que se ha venido
llamando lectura recomendada, es decir, en el circuito escolar y
genera un sistema de comunicacin lectora particular, diferente del
sistema de comunicacin entre adultos. Este sistema lo representbamos (Lluch, 2005: cap. 1) con el esquema siguiente (cuadro 1).

En este sistema, la importancia de la comunicacin recae en dos


figuras claves: por una parte, los mediadores, es decir, las instituciones educativas, los editores o la escuela, que son los que declaran
6. Diseo, acompaamiento y evaluacin de experiencias de promocin de la lectura
desde la web 2.0, Directora: Gemma Lluch, Universidad de Valencia. Convenio de colaboracin con Grupo SM.
41

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

idneos los libros para la lectura infantil o juvenil. Los criterios que
utilizan para seleccionar las lecturas, o para destacarlas del resto, van
desde los valores que trasmiten, la adaptacin a una competencia
lingstica o cultural del nio al que se dirige el libro, la calidad literaria de la propuesta, etc.
La otra figura clave es la del lector, porque a diferencia de la comunicacin literaria cannica, tenemos que hablar de un doble receptor: un primer lector, el padre o el profesor, que es el primero en
leer o conocer la obra, porque es el responsable de comprarla o recomendarla. De hecho, funciona como un primer filtro que selecciona
lo que finalmente leer el segundo receptor, ahora s, el lector real
del libro. Este es el circuito habitual de la lectura en cataln, euskera,
gallego y el mayoritario en castellano.
Con el nuevo siglo, pero sobre todo como consecuencia del fenmeno de Harry Potter, se establece un nuevo circuito creado por
las llamadas lecturas por impulso. Este sistema de comunicacin
no sigue las pautas del anterior, principalmente, porque las lecturas
no estn pensadas para el circuito escolar sino para el mercado, y la
lectura juvenil se sita al lado de los libros dirigidos a un pblico no
marcado por la edad y cerca de los objetos de consumo cultural o de
ocio dirigidos al mismo perfil consumidor: el joven.

42

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

Este sistema de comunicacin deslocaliza al libro de la escuela, lo


coloca en el mercado, lo dirige directamente al lector y, como consecuencia, reestructura las competencias de los actores del sistema
comunicativo anterior (cuadro 2).
Pero estos cambios, como la mayora de los que nos acontecen a
los seres humanos, no son nuevos. Un cambio similar ocurre en el
siglo XIX cuando el autor se libera del mecenas y debe comunicarse
(atraer, atrapar, captar la atencin, hablar) con su pblico, porque
tambin entonces muchas cosas cambiaron. Muchos han sido los autores que han hablado de estas cuestiones como Boyer (1992), Cougnas (1992), Chilln (1999), Chartier (2000) o Martn-Barbero
(2003), estudios a los que remitimos al lector.
1.2 Qu hacen las editoriales
La segunda transformacin tiene que ver con el trabajo que realizan
algunas editoriales a travs de la web 2.0 para dirigirse directamente
al lector. Los foros, las wikis, las redes sociales, el YouTube son herramientas que les ayudan a conocer los gustos del futuro comprador
y lector, a transformarlos en consumidores vidos de determinadas
narrativas o seguidores de algunos autores y sobre todo los convierten
en los mejores publicistas de las obras que editan: son los prescriptores que se dirigen a sus iguales.
Las editoriales saben desde siempre que el mejor vendedor de un
libro es el lector satisfecho y utilizan diferentes campaas basadas en
el marketing viral y emocional para interesarlo en cada nuevo libro,
son aspectos que hemos desarrollado en Lluch (2009). El anlisis
de las campaas realizadas muestra como conocen perfectamente al
lector: un adolescente que se comporta como consumidor cultural.
Los estudios como el Barmetro de Hbitos de Lectura y Compra de
Libros elaborado por la Federacin del Gremio de Editores de Espaa7, la investigacin de Universal McCann (2008) sobre los usos que
7. http://www.federacioneditores.org/SectorEdit/Documentos.asp
43

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

se pueden hacer de las plataformas sociales virtuales y los usos que se


realizan habitualmente o la investigacin de Henry Jenkins (2006)
son fundamentales para entender a este nuevo lector que se mueve
por la red valorando los libros que lee, recomendando nuevas publicaciones o proponiendo nuevas temticas.
De ellos destacamos (por ser el ms parafraseado aunque no siempre citado) el estudio de Henry Jenkins (2006) quien analiza cmo
las dinmicas de comunicacin personal y social mediadas por tecnologas digitales en un entorno de convergencia meditica generan
una cultura propia a la que llama cultura participativa y que conlleva
un mayor uso de la escritura y de la lectura. Justamente, este es el
nuevo entorno en el que se mueven las lecturas, las nuevas plazas pblicas donde se tejen las conversaciones sobre libros y autores, sobre
personajes y editoriales, sobre promocin de la lectura y sobre escritura. Un espacio fuera de la escuela, ajeno al tutelaje del docente,
creado entre iguales y para iguales y mayoritariamente en castellano.
1.3 El lector se transforma en autor
Este nuevo lector va del libro a la pantalla, de la lectura a la escritura, de las letras a las imgenes. Con palabras de Ario (2006: 395):
Los hbitos de lectura estn experimentando una importante transformacin y
redefinicin como consecuencia del irresistible auge de la cultura audiovisual. No
se trata tanto de que se halle en peligro la lectura o el libro sino de que la primera
se ha convertido en ordinaria e instrumental y el segundo topa con otras fuentes
de provisin tanto de informacin como de entretenimiento. La hegemona de la
cultura audiovisual disocia lectura y cultura, de un lado, y de otro, libro y lectura.
Pero igualmente ofrece nuevas posibilidades para la prctica lectora.

Una de estas nuevas posibilidades son los foros (Prez Canet, 2006;
Scharber, 2009). En un momento como la (pre)adolescencia, internet
facilita el intercambio para encontrarse entre iguales sin el esfuerzo de
superar la vergenza, ayuda a crear lectores que se sienten a gusto hablando de sus preferencias, intercambiando lecturas, hablando con sus
autores, en definitiva, sintindose parte del proceso del libro.
44

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

Si valoramos estos foros enormemente es porque sacan al adolescente lector del ostracismo al que una valoracin contraria a la cultura le haba condenado y lo lanza a la modernidad. Desde nuestro
punto de vista, los foristas transforman la lectura en una experiencia
compartida, a travs de ella interpelan a desconocidos a los que
reconocen como iguales y con los que construyen su identidad de
lectores, de jvenes en calidad de lectores. Una identidad colectiva
que se celebra en comunicacin virtual con los otros. Adems,
cualquier profesor de lengua no habituado a este tipo de herramienta encontrar sorpresas agradables como, por ejemplo, descubrir
como las intervenciones en los foros estn reguladas con una serie
de normas de escritura que sern tiles para la clase de lengua (vid.
Zayas, 2009).
Un buen ejemplo de foro institucional es Qu llegeixes? http://
www.quellegeixes.cat, un foro producido por la Instituci de les Lletres catalanes dentro del Plan de Fomento de la Lectura. Se crea en
2005 y pone en contacto a lectores por franjas de edad para que
hablen de todos aquellos aspectos relacionados con la lectura en general y las lecturas que les gustan en particular.
1.4 Una lectura que cruza edades y generaciones
Tenemos claro, y as lo hemos expuesto en otras publicaciones
(Lluch, 2009), que la saga protagonizada por Harry Potter no pasar la historia de la literatura, es un perfecto relato paraliterario
(Lluch, 2005) que ha sabido establecer relaciones intertextuales con
los ms conocidos relatos populares. Pero esta saga s es estudiada y
ser analizada desde la perspectiva de la sociologa de la lectura porque ha cambiado muchos hbitos anteriores. Entre ellos, el hecho de
compartir lectura adolescentes y adultos, es decir, muchos adultos
accedieron a la lectura de los libros de la saga y la editorial dise
unas tapas diferenciadas segn el tipo de lector dando una apariencia
doble: una fotografa para la edicin dirigida a la lectura adulta y una
ilustracin a la adolescente.
45

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Blanca Roig (2011) se refiere a este fenmeno cuando analiza la


revolucin de cambios paratextuales o la eliminacin de marcas de
edad en las colecciones que se estn produciendo en este siglo desde
el mundo editorial: Los libros que estn presentando este tipo de
cambios son los que se empiezan a denominar crossover, un tipo de libros todoterreno, que quieren dirigirse a todo tipo de lector usando paratextos icnicos.
Roig (2011) recuerda con Sandra L. Beckett (2008) la transformacin de los cnones literarios, del concepto de lector, del estatus
de autor, de la industria editorial y de las prcticas de venta de libros
y afirma que la utilizacin de paratextos engaosos posiblemente
lleven a confusiones al mediador literario, al no primar los textos
literarios, para favorecer todas las opciones que ofrecen los crosssover
y separarse de las denominadas obras de frontera, no geogrfica, sino
entre el lector juvenil y el adulto, o las ambivalentes, en el sentido
dado por Zohar Shavit (1986), que eran las que permitan los cambios sin provocar graves confusiones en mediadores y lectores.
2. La caracterizacin de estas narrativas
El anlisis de los relatos que funcionan deslocalizados de la escuela
nos lleva a la conclusin de que una de las principales caractersticas
de estos nuevos libros es el mestizaje o la fusin entre diferentes modelos narrativos dada la capacidad de la narrativa de convertirse en
un lugar de reflujo y de fusin. Dicho con otras palabras, son relatos
que suman, reutilizan, copian y adaptan lo que consideran apto:
desde la literatura de adultos ms cannica a la ms comercial, de las
narrativas televisivas a las cinematogrficas o cibernticas.
En estudios anteriores (Lluch, 2005, 2009), anticipbamos algunas de sus caractersticas entre las que destacamos las siguientes:
1. El mecanismo discursivo ms potente en este tipo de narrativas
es el dilogo, que ocupa buena parte de la narracin y que i) consigue un ritmo narrativo rpido; ii) crea la sensacin de que los hechos
46

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

acontecen en tiempo real, es decir, en paralelo al del lector; iii)


aproxima la lectura al ritmo caracterstico de las narraciones audiovisuales donde todo ocurre ante los ojos del espectador; iv) permite el
uso del metalenguaje, es decir, el dilogo deja que el personaje pueda
rectificar, aclarar o matizar sobre la marcha e introduce el idiolecto
del personaje y, sobre todo, su cosmovisin, su forma de conceptuar
el mundo.
2. El espacio de la descripcin se reduce a unas pequeas secuencias de carcter abstracto y convencional que aparecen sobre todo en
pasajes cortos capsulados entre la narracin de hechos.
3. El espacio del narrador se reduce pero aumenta su importancia:
cuenta hechos que le han acontecido en un pasado muy prximo, lo
sabe todo o lo ha vivido controlando la informacin y dosificndola
para acrecentar la atencin del lector. La funcin ms importante
del narrador es la gestin del tiempo y del inters del lector a travs
del narrador cotilla que le permite crear nuevas expectativas que
le acrecientan la curiosidad y aceleran el ritmo. El narrador cuenta
hechos y excluye todos aquellos detalles, descripciones o reflexiones
que provoquen una pausa o una ralentizacin del ritmo narrativo,
de manera que se evita la reflexin mientras se propicia el enganche
al relato.
4. Se sigue la regla del yo (Thaler, 2002: 160): fundir los yo
del autor (imitando al adolescente), del lector (imitando al adolescente), y del personaje-narrador (imitando al adolescente), dentro de
una santa trinidad narrativa, un mecanismo que favorece el juego
de la confidencia y lgicamente de la identificacin.
5. Se acelera el ritmo narrativo a travs de unas convenciones de
lectura que son sencillas de seguir por el lector porque las reconoce a
travs de la experiencia que gana con libros similares. Es una manera
de leer predecible y, consecuentemente, permite leer rpidamente y
con seguridad, porque los paisajes que ofrecen son reconocibles y las
predicciones que se realizan correctas. Bsicamente, se busca una lectura relajada, sin obstculos, se apuesta por ejercicios estilsticos que
allanen las dificultades para conseguir la anhelada relajacin lectora
47

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

generada sobre todo por la repeticin, en definitiva, por la lectura de


lo ya conocido.
Y ampliamos estas caractersticas con otros aspectos que tienen
que ver con i) la sustitucin del argumento por un universo de ficcin; ii) la importancia que las campaas de promocin dan al primer captulo; y iii) la revisin de conceptos como el de la originalidad aplicado a la cultura popular.
2.1 Un universo de ficcin
En los relatos de ms xito las temticas se sustituyen por los universos de ficcin que influyen incluso en la forma de publicar, ya que
estos relatos no suelen publicarse en colecciones sino que se busca
un diseo para los libros que forman las sagas: triloga o tetralogas
fundamentalmente. Pero el concepto de universo de ficcin aplicado
a la lectura juvenil va ms all.
Prez Latorre (2007: 118) define el concepto universo de ficcin
aplicado al mundo de las series audiovisuales de este modo:
Un universo de ficcin es una macroestructura narrativa donde caben no una
sino mltiples historias posibles. Se compone de un mundo central o de referencia y una serie de mundos posibles que constituiran diversas alternativas narrativas con independencia de si estas tienen lugar o no en la serie de forma efectiva.

Un ejemplo interesante lo proporciona la escritora Stepheni Meyer con la tetraloga iniciada con Crepsculo (Alfaguara, 2005), que
comparte muchas de las caractersticas de las series audiovisuales
del momento (Lluch, 2005, 2009), por ejemplo, la hibridacin de
gneros con mltiples referencias al drama amoroso, como Romeo
y Julieta o al gnero gtico, como Drcula, pero estableciendo la
relacin no con los textos literarios sino con series como Buffy, la
cazavampiros (Buffy, the vampireslayer, 1997-2003) o su spin-off ngel (Angel, 1999-2004). Cascajosa (2007) presenta estas series como
una propuesta novedosa porque articulan tramas episdicas y seriales, presentan un protagonismo coral y una hibridacin de gneros:
48

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

El tema musical de Buffy, cazavampiros era un buen ejemplo de ello: los primeros segundos sonaban como una meloda de terror gtico antes de transformarse en un himno rock. La serie es a ratos un drama de adolescentes, una
comedia, una cinta de terror y un vehculo de accin.

Justamente, el xito de la tetraloga de Meyer activa un universo


de ficcin que, aunque nace en el XIX principalmente con la obra de
Bram Stoker, se introduce en el consumo juvenil con las mencionadas Buffy y Angel generando otros relatos en formatos diferentes.
Si reducimos ms el concepto de universo de ficcin, lo podemos
encontrar en las claves, escenarios o personajes que dan lugar a una
serie audiovisual, como Lost; o el que conforma buena parte de la
obra de una autor, como las novelas de Carlos Ruiz Zafn tanto para
adultos como para jvenes; o universos que siempre han tenido vigencia y que se reactivan en libros diferentes para jvenes o adultos,
como es el caso del universo de ficcin de la novela de enigma en
el cronotopo habitado por los templarios desarrollado ms recientemente con xito de pblico en la obra de Matilde Asensio para
adultos o de Rafael balos para adolescentes.
2.2 El contagio del relato audiovisual
El anlisis comparativo de los relatos escritos y los audiovisuales
consumidos por adolescentes nos muestra que comparten muchas
ms caractersticas de las que se puedan apreciar en una primera lectura. Aqu analizaremos dos de ellas: la derivada de los spin-off y las
complejidades discursivas de las narraciones de ms xito.
En el apartado anterior hablbamos de la creacin de relatos a partir de un universo de ficcin, justamente esta forma de crear facilita
(u origina) la produccin de las series y a partir de ellas los spin-off.
En el caso del audiovisual, las series ms sencillas siguen la pauta
habitual del relato autoconclusivo mientras otras ganan una cierta
complejidad, como describimos en Lluch, 2009. Son las mismas caractersticas que encontramos tambin en una serie de libros que con
una mayor o menor complejidad plantean una pauta discursiva que
49

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

es seguida por las diferentes entregas y que facilitan notablemente la


lectura a lo largo de la coleccin en torno a un mismo personaje o
de la saga.
En el audiovisual, el xito de determinadas series puede crear lo
que llamamos un spin-off, es decir, una subserie que sigue los patrones discursivos del relato matriz. Lo mismo ocurre en el relato escrito y es curioso observar cmo a menudo el espectador, o el lector,
no recuerda qu serie gener a qu otra perdindose en la memoria
la historia del propio relato. De hecho, la ms importante no es
aquella que naci primero y cre a las otras sino la que ms audiencia
o ventas tiene, porque es la que perdura en la memoria del consumidor, la que tiene vigencia en el circuito de consumo.
Es el mismo fenmeno descrito en el apartado anterior: Las crnicas de Narnia se publicaron anteriormente a Harry Potter y Los
diarios vampricos antes de Crepsculo; el xito del universo de ficcin
recupera productos anteriores y los pone de moda. Pero la valoracin
no viene dada por la originalidad o el relato inicial que provoca los
siguientes, estos son conceptos analticos de la literatura y no del
anlisis del relato comercial.
El segundo aspecto que queremos analizar hace referencia a la aparente sencillez discursiva que tradicionalmente han compartido las
series de televisin. Esta sencillez cambia con el xito de la serie Lost,
ya que supone no solo un punto de inflexin sino tambin una de las
series responsables de que la primera dcada del siglo XXI sea denominada por los expertos como la nueva edad dorada de la televisin.
Como dice Cascajosa (2007: 23): La produccin y el consumo
fragmentado permiten contar con la retroalimentacin de los receptores y el largo formato favorece el desarrollo de grandes mitologas.
Pero el sentido final es completar un texto cerrado y autnomo.
Las caractersticas que aparecen en la serie Lost y que contagia a
otras como CSI Miami, curiosamente son las mismas que encontramos (Lluch, 2009) en la serie protagonizada por Harry Potter. Sobre
todo en las entregas 6 y 7, Harry Potter and the Half-Blood Prince
(Rowling, 2005) y Harry Potter and the Deathly Hallows (Rowling,
50

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

2007) y que resumimos en las siguientes: hibridacin de gneros,


juegos con los tiempos de la narracin, protagonismo compartido:
secundarios que ganan importancia y ambivalencia y profundidad
de los personajes.
2.3 La nueva importancia del primer captulo en internet
Diferentes encuestas sealan que la principal razn por la que un
lector abandona un libro es porque no le engancha en las primeras
pginas. Por lo tanto, no es casual que la mayora de los relatos que
hemos analizado prescindan de una situacin inicial que presenta los
personajes, los escenarios y el marco de la narracin; bsicamente,
porque son informaciones obvias para el lector, bien porque ya los
conoce por otros libros que comparten el universo de ficcin o porque son similares a su mundo.
Cuando el autor necesita ofrecer algunos datos de esta secuencia los
resume en los textos de la portada posterior e incluso adelanta el inicio
del conflicto para enganchar al posible comprador del libro. El uso de
personajes o espacios conocidos por el lector o de estereotipos facilita
que sea prescindible su presentacin.
Estos mecanismos dejan las manos libres al autor para un primer
captulo y un inicio de libro impactante, necesario para que el lector no abandone el libro en las primeras pginas. Los datos de la
pgina posterior y los que proporciona el primer captulo forman
ahora un conjunto, como una especie de inicio en dos lugares diferentes del libro: el lector inicia la lectura en su portada posterior
y la completa en las primeras pginas; si le gusta lo comprar o lo
continuar.
Son ganchos que van dirigidos al comprador de librera, pero sobre todo al que elige o compra por internet y se deja aconsejar por
este canal. Mayoritariamente, los microsite que publicitan estos libros
facilitan al lector la informacin de la portada y cuelgan el primer
captulo que se puede descargar gratuitamente: dos bocados que si
gustan, llevaran al lector al consumo del men completo.
51

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Son inicios similares a los de las narraciones audiovisuales: impactantes y con numerosas incgnitas para que no se cambie de canal o
se clique otro archivo o se elija otro libro.
2.4 El concepto de originalidad en la narracin popular
Y por ltimo, hablaremos del concepto de originalidad porque a
menudo conceptos que configuran la literatura cannica se reformulan en las literaturas populares y no son tiles para valorar la adecuacin o no de un determinado relato. Recordemos que un comportamiento narrativo comn a todos los relatos populares desde la
narrativa oral ha sido la utilizacin de unos mismos parmetros narrativos que se van adaptando a las diferentes audiencias, reciclando
elementos de cada poca y de cada grupo de consumidores.
Ballo (2005: 9) en su estudio Yo ya he estado aqu dice que:
La atraccin por la serialidad es una de las expresiones ms genuinas de la narrativa contempornea. En la era de su reproductibilidad tcnica, la ficcin no
aspira nicamente a la constitucin de objetos nicos, sino a una proliferacin
de relatos que operan en un universo de sedimentos, en un territorio experimental donde se prueban, y a menudo se legitiman, todas las estrategias de la
repeticin.

Como decamos cuando hablbamos de los spin-off, los relatos


escritos o audiovisuales funcionan de manera autnoma perdindose en la memoria quin gener a quin. Aqu y ahora, lo importante no es reconocer y valorar el original, sino encontrar (en la
diferencia que da la similitud) la propuesta narrativa que satisfaga a
cada lector o espectador.
3. Las diferencias con la lectura recomendada
Pero estas son las caractersticas propias de los relatos ms vendidos que no coinciden habitualmente con las caractersticas de los
relatos que los premios seleccionan. Por ejemplo, Daz Armas (2006)
52

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

analiza los personajes de algunas de estas obras y las caractersticas de


su anlisis son las siguientes:
1. Las temticas mayoritarias son la drogadiccin, la anorexia, la
violencia callejera, los abusos sexuales, el fracaso escolar Mayoritariamente conflictos especficos y centrados en la poblacin juvenil.
2. Son relatos que mayoritariamente representan un proceso de
maduracin. A menudo estos procesos de formacin estn marcados
por una evidente finalidad didctica relacionada con la insercin, la
aceptacin o la propuesta de modelos de vida.
3. Los procesos de maduracin no tienen que ver con la supervivencia en un mundo hostil, sino con la conquista de la autoestima
como premio al xito acadmico, el xito social o el amor.
4. Los antagonistas pueden ser adultos como profesores o especuladores u otros jvenes como alumnos acosadores, por ejemplo.
5. El papel de auxiliar pueden tener un carcter mgico o ser del
mundo real y entonces son maestros, abuelos u otros jvenes.
Las sagas iniciadas con Crepsculo, Rastro, Los juegos del hambre,
Delirium o Divergente, por citar algunos ejemplos, no comparten
muchas de estas caractersticas, como hemos expuesto brevemente
en esta apartado.
4. Conclusiones
A lo largo de este captulo hemos ampliado el anlisis que venimos
realizando de los relatos ms ledos sobre todo fuera del circuito escolar y quisiramos finalizarlo con algunas conclusiones que quieren
mantener vivo el debate sobre las lecturas para los adolescentes que
los docentes recomendamos, los bibliotecarios promocionan y algunos adolescentes devoran.
1. La mayora de los relatos analizados son traducciones del ingls:
son relatos que funcionan en todo el mundo.
2. La identidad que construyen en el lector no se define por una
cultura o una nacionalidad histrica. El rasgo de identidad que estos
53

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

relatos proponen se define desde el consumo de narrativas que circulan en forma de libro y por pantallas y que provocan nuevos relatos
multimedia que circulan mayoritariamente en castellano e ingls y
que son generados por los mismos lectores.
3. Son relatos que proponen unas caractersticas discursivas (narrador, estructura del relato, personajes, etc.) con ciertas complejidades, pero siempre hablando de un relato comercial o paraliteratura
(Lluch, 2005), que en ocasiones son mayores que algunas de las lecturas recomendadas en el circuito escolar.
Ahora, la seleccin de los mejores relatos en cataln, gallego, euskera y castellano seleccionados y la lectura de las reseas crticas ponen el contrapunto a lo analizado en este captulo.

54

Bibliografa
Ario, Antonio (dir.) (2006), La participacin cultural en Espaa,
Madrid: Fundacin Autor, SGAE.
Ball, Jordi y Xavier Prez (2005), Yo ya he estado aqu. Ficciones de
la repeticin, Barcelona: Anagrama.
Bombini, Gustavo (2005), La trama de los textos. Problemas en la
enseanza de la literatura, Buenos Aires: Lugar Editorial.
Boyer, Alain-Michel (1992), La paralittrature, Pars: Presses Universitaires de France.
Cascajosa, Concepcin (2007), La caja lista: televisin norteamericana de lujo, Barcelona: Laertes.
Cerrillo, Pedro (2007), Literatura infantil y juvenil y educacin literaria, Barcelona: Octaedro.
Chartier, Roger (2000), Las revoluciones de la cultura escrita, Barcelona: Gedisa, 1997.
Chilln, Albert (1999), Literatura y periodismo. Una tradicin de relaciones promiscuas, Bellaterra: Universitat Autnoma de Barcelona.
Cougnas, Daniel (1992), Introduction a la paralitterature, Pars:
ditions du Seuil.
Daz Armas, Jess (2006), Personajes de la literatura juvenil: cambio y maduracin, en V. Sotomayor (ed.), Personajes y temticas
en la literatura juvenil, Madrid: MEC, pp. 73-98.

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Fernndez de las Peas, Alejandro (2006), Vender libros para jvenes: disear una estrategia de mercado, en Primeras Noticias de
Literatura Infantil y Juvenil. Monogrfico El lector adolescente en el
mercado cultural, n 218.
Jenkins, Henry (2006), Confronting the Challenges of Participatory
Culture: Media Education for the 21st Century, Massachusetts:
Institute of Technology [Documento en lnea: http://digitallearning.macfound.org/atf/cf/%7B7E45C7E0-A3E0-4B89-AC9CE807E1B0AE4E%7D/JENKINS_WHITE_PAPER.PDF].
Lara, Tiscar, Felipe Zayas, Nestor Alonso Arrukero, Eduardo Larequi (2009), La competencia digital en el rea de Lengua, Barcelona:
Octaedro.
Lluch, Gemma (2005), Mecanismos de adiccin en la literatura
juvenil, Anuario de Investigacin en Literatura infantil y Juvenil,
Vigo: Universidad de Vigo, Vol. 3, pp. 135-156. [Documento en
lnea: Biblioteca Virtual Cervantes Virtual: http://213.0.4.19/FichaObra.html?Ref=31729].
(2009), Las nuevas lecturas deslocalizadas de la escuela, en E.
Gil Calvo, J. Martn-Barbero, R. Morduchowicz, G. Antonio
Arellano y P. Cerrillo, Las lecturas de los jvenes (un nuevo lector
para un nuevo siglo), Madrid: Anthropos.
Martn-Barbero, Jess (2002), Jvenes: comunicacin e identidad, Pensar Iberoamrica. Revista de Cultura, n 0 [Documento
en lnea http://www.oei.es/pensariberoamerica/ric00a03.htm].
(2003), De los medios a las mediaciones, Bogot: Convenio Andrs
Bello.
Morduchowicz, Roxana (2009), La generacin multimedia, en
E. Gil Calvo, J. Martn-Barbero, R. Morduchowicz, G. Antonio
Arellano y P. Cerrillo, Las lecturas de los jvenes (un nuevo lector
para un nuevo siglo), Madrid: Anthropos.

56

La

narrativa para los adolescentes del siglo xxi

Prez Canet, Carmina (2006), Hablando entre lectores: los foros


de lectura en internet, en Primeras Noticias de Literatura Infantil
y Juvenil. Monogrfico El lector adolescente en el mercado cultural,
n 218.
Prez Latorre, scar (2007), El bucle del arrepentimiento: Sobre
la construccin del universo de ficcin en Perdidos, en C. Carcajosa, La caja lista: televisin norteamericana de culto. Madrid:
Laertes, pp. 117-130.
Roig Rechou, Blanca-Ana (2011), La Guerra civil espaola aludida y recordada. Obras de fronteras, ambivalentes, crossover, en
Rui Ramos y Ana Fernndez Mosquera (eds.), Literatura Infantil
y Juvenil y Diversidad Cultural, Vigo/Braga: ANILIJ. Asociacin
Nacional de Investigacin en Literatura Infantil y Juvenil/ELOS.
Asociacin Galego-Portuguesa de Investigacin en Literatura Infantil e X/Juvenil/Centro de Investigao em Estudos da Criana
(Instituto de Educao - Universidade do Minho).
Schaber, Cassandra (2009), Online Book Clubs: Bridges between
Old and New Literacies Practices, en Journal of Adolescent &
Adult Literacy, 52 (5), February, pp. 433-437.
Tabernero, Rosa (2005), Nuevas y viejas formas de contar. El discurso
narrativo infantil en los umbrales del siglo XXI, Zaragoza: Prensas
Universitarias de Zaragoza.
Thaler, Danielle y Alain Jean-Bart (2002), Les Enjeux du roman
pour adolescents, Pars: LHarmattan.
Universal McCann (2008), Wave 3 [Documento en lnea http://
www.universalmccann.com/Assets/UM%20Wave%203%20Final_20080505110444.pdf ].
Zayas, Felipe (2009), Leer y escribir en Internet: nuevas prcticas
discursivas, en T. Lara y otros, La competencia digital en el rea de
lengua, Barcelona: Octaedro.

57

4. UNHA SELECCIN
PARA A EDUCACIN LITERARIA8

resentamos nesta seleccin corenta e cinco fichas bibliogrficas que recollen un total de cincuenta e un ttulos da narrativa xuvenil xa que se contemplan varias triloxas publicados entre 2000 e 2011: vinte e sete do marco ibrico (5 obras
castels, 7 catals, 5 galegas, 6 portuguesas e 4 vascas), e quince do
iberoamericano (6 brasileiras, 6 mexicanas e 3 uruguaias), s que se
suman nove mis procedentes da literatura inglesa. Nos descritores
destcanse aspectos argumentais e outras caractersticas relevantes,
co obxectivo de dar a coecer obras de calidade.
A seleccin proposta responde unificacin de varios criterios, tales
como a relevancia dos autores, a apertura de correntes e/ou temticas
innovadoras ou a consecucin de galardns no perodo de estudo.
Quen se achegue s obras desta seleccin recoecer a presenza de
narracins dunha gran heteroxeneidade nas que se recorre a temticas
como a utilizacin do pasado como material literario; a presentacin
de heroes que viven conflitos e/ou situacin lmites; relacins diversas
entre figuras adultas e adolescentes en proceso de formacin e madu8. O labor de escolma para realizar esta seleccin foi consensuado polos membros
da Red LIJMI a partir das sas directrices, coa axuda dos colaboradores.
61

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

racin; a introducin de valores simblicos; a presenza das modernas


redes sociais, dos primeiros amores, das contradicins do mundo actual dende a postura do realismo crtico ou dende a abordaxe do futuro
prximo; o rexistro pardico e humorstico ou mesmo a plasmacin
da aventura da escrita. Estas e outras temticas abrdanse cunha ampla gama de perspectivas sociais e ideolxicas en libros que nalgn
caso raian coa fronteira da literatura adulta e empregan os paratextos
como ampliacin do significado dos relatos, un conxunto de escritas
desafiantes, con dilogos intertextuais e espazos de indeterminacin
que esixen do lector un esforzo de interpretacin, nalgn caso formulacins narrativas aos que os autores recorren independentemente de que as sas obras se dirixan mocidade ou aos adultos.
Aleixandre, Marilar (2008), A cabeza de Medusa, Premio Fundacin Caixa Galicia de Literatura Xuvenil 2008, The White Ravens
2009, Premio Frei Martn Sarmiento 2010 (categora 3 ESO a
Bacharelato), Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de xogo,
n 116, 211 pp. (ISBN Edicins Xerais: 978-84-9782-900-7 /
ISBN Fundacin Caixa Galicia: 978-84-96982-25-3).
A Cabeza de Medusa de Marilar Aleixandre (Madrid, 1947) acolle
recorrencias presentes na producin da escritora: un conflito do
mbito da realidade enfocado dende a psicoloxa adolescente e
protagonistas femininas intelixentes e con personalidade que loitan por superarse a si mesmas. A novela introduce un tema pouco
ou nada tratado na LIX galega cal a violacin, que se instala no
relato dende o comezo. A narracin, dende a terceira persoa, prioriza a ollada dunha das das rapazas, Sofa, encargada de debullar
o universo de interrogantes e enredos que acontecen no instituto
e no seu contorno familiar, en claro contraste co de Lupe, at
nos conducir ao afianzamento da sa personalidade coa axuda do
amor que atopa en Rubn, o cal lle outorga historia un doce
desenlace. O relato estrutrase en tres partes, encabezadas por
senllas referencias a obras artsticas arredor do mito de Medusa,
que actualizan e instalan a lenda no discurso como metfora das
62

Unha

seleccin para a educacin literaria

interpretacins negativas que rodean a feminidade, e acolle unha


narracin paralela nos paratextos, arredor das mulleres forzadas, e
nos elementos informativos, que inciden na violacin social que
sucede fsica. Na fotografa da cuberta de Victoria Dhiel (A Corua, 1978), o vivo (os beizos) e o inerte (a cabeza da medusa de
mrmore) desafan a propia anatoma.
Alfaya, An (2007), Illa Soidade, Premio Fundacin Caixa Galicia
de Literatura Xuvenil 2007, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col.
Fra de xogo, n 107, 124 pp. (ISBN: 978-84-9782-653-2).
Novela realista de An Alfaya, nome literario de M de los ngeles
Alfaya Bernrdez (Vigo, 1964), na que por medio dun narrador
en primeira persoa, Luca, e os fragmentos do Diario de outono
de Soa, a autora ofrece un achegamento ao mundo dos indixentes.
Luca, a piques de iniciar a carreira de Xornalismo, rememora na
viaxe en tren ao seu novo lugar de residencia a sa relacin cunha vagabunda que se fai chamar Soidade, ou mellor, Soa, a primeira indixente en instalarse na praza dos Mistos, prxima casa e negocio dos seus pais. Grazas ao Diario de Outono, cuxos
fragmentos se intercalan cos recordos de Luca (a Mirona, como
a bautizaron os mendigos), desvlase a vida de Soa e as razns polas que chegou mendicidade. A cuberta do volume acolle unha
fotografa de Antonio Seijas que reflicte a realidade de moitas cidades dun xeito potico, pois amosa a soidade dun banco e un ceo
cuberto de nubes coa textura velada dunha lousa do chan, o cal
avanza un relato arredor do illamento.
Barcel, Elia (2008), Futuros peligrosos, Zaragoza: Edelvives, col.
Alandar, n 100, 165 pp. (ISBN: 978-84-263-6700-6).
Siete relatos de ciencia ficcin de Elia Barcel (Alicante, 1957) que
recrean la posible realidad de un futuro cercano: violencia, sueo
de eterna juventud, fantico culto al cuerpo, salvaje lucha por la
vida, emigracin Situaciones que implican cambios tecnolgicos no logrados todava pero peligrosamente posibles, lo que plan63

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

tea problemas de ndole moral y social que nos interrogan en el


presente. Se inscribe as en la lnea clsica de la literatura utpica
/ distpica, con unos relatos bien estructurados y escritos, planteamiento de temas originales (si bien reconocibles y cercanos) y
personajes en perfecta coherencia con el mundo problemtico que
nos anticipan. Tres de estos relatos Mil euros por tu vida, Noche de sbado y El deseo de tu corazn se han publicado en
forma de novela grfica con adaptacin de Jordi Farga y dibujos
de Luis Mnguez.
Bergallo, Laura (2005), Alice no espelho, ilust. Edith Derdyk, So
Paulo: SM, col. Muriqui, a partir de 12/13 anos, 174 pp. (ISBN:
85-7675-009-0).
A obra de Laura Begallo (Rio de Janeiro, 1958) recebeu o Prmio
Jabuti em 2007 na categoria Literatura Juvenil, premiao concedida pela Cmara Brasileira do Livro (CBL). Com projeto grficoeditorial bem realizado, o livro tem pequenas ilustraes em preto
e branco, de Edith Derdyk, que contm, como o texto verbal,
inmeras referncias Alice de Lewis Carroll. A narrativa enfoca
a ditadura a modelos estticos a que se submetem as adolescentes,
notadamente de ambientes urbanos, que, custa de sacrifcios de
toda ordem, sentem-se obrigadas ao enquadramento a padres fsicos e comportamentais considerados adequados para a integrao
ao meio social; relata o desabrochar sentimental, a aprendizagem
humana da protagonista, jovem que busca o conhecimento de si
mesma e dos outros, participando gradativamente da aventura da
existncia. Os fatos so apresentados a partir da tica da prpria
Alice, uma adolescente de quinze anos, e de seu avesso Ecila
bem como de personagens como a me e o pai. Aps uma sesso de
comilana desenfreada, Alice desmaia. A partir de ento, o mundo
narrado construdo pelo processo do nonsense, ou seja, pelo jogo
ambguo de sentido entre a identidade de Alice e seu outro eu.
Como a Alice de Lewis Carroll, a personagem transportase para
o mundo do espelho, onde v refletida a imagem que seu olhar
64

Unha

seleccin para a educacin literaria

doente elabora de si mesma, a gorda Ecila. E justamente nesse


confronto entre o eu e seu avesso que a garota recupera a lucidez,
aceitando sua condio doentia.
Bernardo, Gustavo (2009), Monte Verit, Rio de Janeiro: Rocco Jovens Leitores, 104 pp. (ISBN: 978-85-61384-69-2).
A obra de Gustavo Bernardo (Rio de Janeiro, 1955) flagra a populao mundial informada, ao longo de seis semanas, sempre aos
domingos, sobre seis mudanas radicais em suas vidas: o desaparecimento de todas as armas de destruio em massa; a diminuio
drstica da taxa de natalidade dos seres humanos; a limpeza de
todo o tipo de sujeira do planeta; o desaparecimento dos combustveis fsseis; a equivalncia de fora dos animais de outras espcies para se protegerem do ser humano; a promulgao de uma lei
universal sobre o respeito para com os seres vivos. Concomitante a
esse fio narrativo, faz-se presente a histria de Manuel, economista moambicano que fugira de sua terra por sofrer perseguio poltica. Agora, trabalhando de garom no hotel Monte Verit, na
Suia, diverte-se falando com os hspedes em diferentes lnguas
italiano, alemo, francs, espanhol, grego, japons, mandarim e
portugus. Ao final, o leitor descobre uma tragdia pessoal na vida
de Manuel, que, de uma maneira muito especial, est ligada aos
estranhos acontecimentos e ao interesse do protagonista por outra
forma de sociedade.
Bosch, Lolita (2005), M, 11 Premi de Literatura Protagonista Jove
2007, Premi de la Crtica Serra dOr Juvenil 2007, Barcelona:
Crulla, Gran Angular, col. Alerta roja, n 33, 93 pp. (ISBN: 97884-661-1273-4).
Aquesta novella de Lolita Bosch (Barcelona, 1970) consolida
lautora com una de les veus ms potents i singulars de la narrativa
juvenil catalana actual. Escrita gaireb com si el narrador conts
al lector a cau dorella una histria terrible, amb frases curtes i
colpidores, amb una reiteraci constant que remarca la duresa i
65

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

labsurd dels fets que explica. M s la inicial del protagonista, una


M simblica que potser podem identificar amb la paraula maltractament, o mort o potser matar. Com ja va fer Gabriel
Garca Mrquez amb la famosa Crnica de una muerte anunciada,
Bosch ens anuncia ja a la primera pgina que al protagonista li
queden poques hores de vida i que morir assassinat dun tret disparat pel seu pare, juntament amb la mare i la germana. A partir
daqu es descabdella la histria dun dia qualsevol dun noi de
setze anys, la seva mare i la seva germana petita. Els tres, malgrat
aparentar una vida normal, viuen terroritzats pels esclats de violncia del pare i sn incapaos de buscar ajut fora del clos familiar.
Una relaci feta de silencis, dambigitats i de molt de dolor que
acaba amb una tragdia absurda. La novella, que podem encabir sens dubte en el corrent anomenat realisme crtic engrapa el
lector des de la primera a lltima pgina i fa una radiografia dels
sentiments dimpotncia i de solitud que pateixen les vctimes de
la violncia domstica. Lautora inclou al final unes pgines dedicades a explicar qu cal fer i on acudir quan es pateix un conflicte
daquests tipus.
Calveiro, Marcos (2010), O pintor do sombreiro de malvas, Premio Lazarillo 2009, ilust. Ramn Trigo, Vigo: Edicins Xerais de Galicia,
col. Fra de xogo, n 129, 174 pp. (ISBN: 978-84- 9914-135-0).
Marcos Calveiro (Vilagarca de Arousa, 1968) achgase aos derradeiros das en Auvers da vida do pintor Vincent van Gogh, artista
ao que xa se alude dende a cuberta do libro na que est presente un
dos seus cadros mis considerados. A chegada do pintor a Auvers
supn para o narrador protagonista, un adolescente de dezaseis
anos, a descuberta dunha nova visin da vida. Ao longo de trinta
e seis captulos numerados, o mozo d conta dos trazos do temperamento do pintor (facundia, angustia existencial, irritabilidade,
etc.) e da sa propia personalidade, que se vai conformando grazas
relacin co artista e cos demais membros da colectividade da
pequena vila do sur de Francia que, en moitas ocasins, atafegan a
66

Unha

seleccin para a educacin literaria

sa liberdade. morte de Vincent, o adolescente ter que decidir


se queda en Auvers, onde non amigou cos mozos do lugar e onde
Adeline aspira a que compartan un futuro que nada ten que ver
cos seus proxectos, ou se deixa todo atrs para afrontar un novo
futuro. As ilustracins da cuberta e do interior son de Ramn Trigo (Vigo, 1965) e estn inspiradas na obra de Vincent van Gogh.
Cansino, Eliacer (2009), Ok, seor Foster, IX Premio Alandar de
Literatura Juvenil, Zaragoza: Edelvives, col. Alandar, n 113, 196
pp. (ISBN: 978-84-263-7239-0).
Novela de Eliacer Cansino (Sevilla, 1954) que trata sobre el proceso de iniciacin de un muchacho en un ambiente rural de la
posguerra espaola. El contacto con un fotgrafo ingls, el seor
Foster, y un curtidor de pieles, Ismael, de pasado misterioso (se
vio obligado a esconderse tras la guerra) le har descubrir el verdadero valor de la amistad y la honestidad. Se podra calificar de
novela histrica con ingredientes policiacos y un enfoque realista,
al tiempo que plantea las cuestiones que acucian al adolescente en
su trnsito a la madurez, en la mejor lnea de la novela de aprendizaje. La necesidad de conocer, de ampliar horizontes y afrontar
peligros y aventuras para afianzar su propia capacidad, los primeros gestos amorosos, los retos que hay que superar y, por encima
de todo, el valor de la amistad, son los aspectos que para el autor
constituyen la verdadera problemtica adolescente, ms all del
consabido cctel de sexo, drogas, consolas, vampiros, candados,
msica y botelln que lastra la actual narrativa juvenil.
Carranza, Maite (2005, 2006, 2007), El clan de la lloba / El desert de
gel / La maledicci dOd, Barcelona: Edeb, 382 pp. / 381 pp. / 382
pp. (ISBN: 84-236-7490-8; 84-236-7852-0; 978-84-236-8189-1).
Maite Carranza (Barcelona, 1958) construeix amb aquesta trilogia una obra ambiciosa, que sinsereix en la lnia del fantasy, un
corrent literari de llarga tradici i gran xit entre el pblic juvenil.
El primer llibre (El clan de la lloba) narra com una adolescent
67

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

(Anad) que viu en un petit poble del Pirineu descobreix que pertany a una antiga nissaga de bruixes (les Omar) enfrontades des
de temps immemorials a les sanguinries bruixes Odish. Ella ser
lelegida de la profecia per a liderar lenfrontament entre els dos
clans. La segona novella (El desert de gel) desenvolupa el viatge
desesperat de lAnad a la recerca dels orgens de la seva nissaga,
en la qual t un paper preponderant la seva via Selene. El tercer
relat (La maledicci dOd) mostra com la complexitat de la vida
i dels sentiments fan difcil el desenvolupament de la profecia i
que la lnia que separa el b i el mal no s sempre clara ni fcil de
distingir. La trilogia s una proposta intelligent, ben treballada,
que mant en tot moment linters del lector amb un desenvolupament no linial de la trama i que fa un savi s de la conjunci
entre relat fantstic i relat realista (el mn mtic de les bruixes i la
vida quotidiana duna noia de 14 anys en el mn actual). Tamb
cal remarcar que lautora situa la seva obra en el Pirineu catal i
utilitza les tradicions i la rica mitologia prpia daquesta zona,
allunyant-se dels referents cltics i nrdics habituals en el fantasy.
Cruz, Afonso (2010), Os livros que devoraram o meu pai. A Estranha
e Mgica Histria de Vivaldo Bonfim, Prmio Literrio Maria Rosa
Colao 2009, Alfragide: Editorial Caminho, 14-16 anos, 127 pp.
(ISBN: 978-972-21-2095-1).
Subintitulado A Estranha e Mgica Histria de Vivaldo Bonfim
(expresso paratextual que, alis, constitua o ttulo desta obra
quando, em 2009 foi reconhecida com o Prmio Literrio Maria
Rosa Colao), esta narrativa de Afonso Cruz (Figueira da Foz,
1971), autor, mas tambm ilustrador pertencente a uma nova gerao, estrutura-se em 27 captulos, seguidos de um eplogo. Num
discurso coloquial, muito vivo e fluente e no qual se pressente a
vontade de celebrao de uma especial cumplicidade entre aquele
que conta a histria e aquele que a l, narra-se a histria de Elias
Bonfim, um rapaz de doze anos que decide procurar o pai que se
perdeu dentro dos livros que lia. Aventurando-se, ento, na imen68

Unha

seleccin para a educacin literaria

sa biblioteca que fora do pai, situada no sto da av, o protagonista percorre uma multiplicidade de ttulos, partindo do livro
que parece ter sido a perdio do pai A Ilha do Dr. Moreau,
de H. G. Wells e lendo um livro atrs de outro, assinados por
autores clssicos da literatura universal como Stevenson, Dostoievski, Dante, Calvino ou Borges, por exemplo. Simultaneamente
humorstica e reflexiva, a narrativa parece prever uma variedade
de potenciais destinatrios extratextuais. A intertextualidade e o
seu aproveitamento ldico ou o cruzamento de leituras e de livros representa talvez a estratgia criativa mais importante desta
narrativa, observando-se, com efeito, o recurso a procedimentos
como a interseo de planos diegticos, a metalepse e/ou a metatextualidade.
Dickens, Charles (2006), Oliver Twist (Oliver Twist, 1837-1839),
trad. Moiss Rodrguez Barcia, Vigo: Galaxia, col. Clsicos Universais, [lectorado mozo], 540 pp. (ISBN: 978-84-8288-971-9).
Con esta obra Charles Dickens (1812-1870) puxo de manifesto a
precaria situacin dos orfanatos e das parroquias inglesas da poca, vez que enfrontou dous mundos contrapostos: o rural e o
urbano. Trtase dunha novela social do xnero de aventuras, pero
tamn de iniciacin, na que o protagonista vive na Inglaterra vitoriana e tenta atopar o seu lugar nesta sociedade, un lugar que
sabe que lle corresponde por dereito propio, pois foille usurpado
dende o seu nacemento. A novela constite unha crtica social da
poca (consecuencias da revolucin industrial e do capitalismo),
con personaxes idealizados que responden ao prototipo dos bos
e malos para profundar na crtica s inxustizas sociais. O espazo
no que teen lugar os feitos a cidade de Londres, que descrita
como un lugar labirntico no que domina a miseria e a inmundicia,
con xente que malvive ou tenta sobrevivir como o propio Oliver.
Dill, Lus (2008), Todos contra D@nte, So Paulo: Companhia das
Letras, 96 pp. (ISBN: 978-85-359-1191-6).

69

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

A narrativa de Lus Dill (Porto Alegre, 1965), alm da voz em


posio externa aos acontecimentos, apresenta a fala de Dante,
garoto que relata em seu blog, dedicado a Dante Alighieri, autor
de A divina comdia (escrita entre 1307 e 1321), seus sonhos e as
violncias que os colegas da escola cometem contra ele. Da mesma maneira, na caixa de dilogos das comunidades criadas para
sacanear o garoto, h espao para outras vozes, as de colegas da
escola. A diversidade de vozes narrativas com oniscincia neutra,
narrador-personagem e fluxo de conscincia, por exemplo enriquece o texto, evita a voz autoritria e permite ao leitor maior
liberdade de interpretao. Dante, o protagonista, humilhado
pelos colegas por no corresponder ao padro de beleza elaborado
pela mdia e por no fazer parte do estilo de vida consumista dos
outros alunos. Alm de Dante, destaca-se, dentre as personagens
secundrias, o grupo formado por Manoela, James, Cau e Davi,
responsveis pelo espancamento e morte do garoto. O conflito
da narrativa instaura-se entre as personagens, especialmente, em
torno da questo da identidade, pois, por ser diferente dos demais
alunos, que Dante sofre bullying. Oriundo de um bairro da periferia e, portanto, de outra camada social, humilhado todos os
dias.
Etxeberria, Hasier (2002), Inesaren balada (La balada de Ines),
Premio Abril 2002, Donostia: Elkar, col. Apirila, n 7, 160 pp.
(ISBN: 84-8331-843-1).
Un manuscrito antigo atopado no castelo de Abbadia lvanos at
esta historia do sculo XVIII, unha historia de aventuras onde
Inesa Indazubikoa a protagonista e narradora. As, a travs das
sas palabras seremos testemuas do cambio que se produce nela,
como se ten que disfrazar de rapaz para poder navegar. Como
bo libro de aventuras, nesta novela de Hasier Etxeberria (Elgoibar, Gipscoa, 1957) o lector verase atrapado por un continuo
acontecer no que Inesa (ou Nikolas, cando se disfraza de rapaz),
ademais de loitar contra as dificultades, os soldados, enfrontarse
70

Unha

seleccin para a educacin literaria

ao mar, etc., tamn coecer o amor xuvenil. As dificultades que


ten que superar, as como o que vai descubrindo ao longo desta
viaxe inicitica, convertern a Inesa noutra persoa, e anda que a
presenza fsica do mar non se d ata a fin da obra, o esprito que
a impregna anmanos a seguir adiante coa narracin. Non s iso,
senn que unha vez finalizada a obra, o lector desexa unha nova
entrega, un novo manuscrito.
Fernndez Paz, Agustn (2006), Corredores de sombra, Premio Frei
Martn Sarmiento 2007, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col.
Fra de xogo, n 91, 220 pp. (ISBN: 978-84-9782-425-3).
Novela de intriga con trazos detectivescos de Agustn Fernndez
Paz (Vilalba, 1947) que vai encabezada como elemento peritextual coa cita duns versos de Jos Angel Valente, un dos cales lle d
ttulo obra. En vinte e catro captulos a narradora-protagonista,
con axuda doutras voces, relata os seus descubrimentos, a sa maduracin, relacins familiares e amizades durante o vern de 1995
no pazo dos seus avs. Vive de preto a diferenza entre os seores
dos pazos, non todos coa mesma mentalidade, e os da aldea, coece a Guerra Civil e sobre todo as vinganzas por parte dos vencedores contra os vencidos, o amor adolestente e as consecuencias por
amigar cun da aldea. Revive, coa axuda do seu to homosexual e
do seu amor adolescente, un conflito xeral da sociedade dende que
inicia as pesquisas para descubrir que o seu av matou e emparedou un mestre republicano do que estaba namorado a que mis
tarde sera a sa avoa, e mesmo que a avoa co tempo posibelmente
se vingou. Esta historia est adubada de referencias culturais, de
citas literarias e musicais, deixando ben claro que por un lado estn os que gustan dos libros e do outro a barbarie. No que atinxe
ilustracin a fotografa abstracta da cuberta, que elabora Manuel
G. Vicente, est manipulada dixitalmente para xogar coa idea de
luz e sombra, ao que fai referencia o ttulo da obra. Simula unha
silueta que non explcita senn que deixa paso interpretacin
que o espectador poida facer da mesma.
71

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Gallego, Laura (2011), Donde los rboles cantan, Madrid: SM, 478
pp (ISBN: 978-84-675-5003-0).
A pesar de insertarse en el gnero de la alta fantasa, con sus ingredientes habituales, que garantizan una excelente recepcin entre
los lectores juveniles: ambiente medievalizante, seres intermedios,
estructura de aventura pica, proceso de formacin, aventura, la
propuesta de Laura Gallego (Quart de Poblet, Valencia, 1977)
pone del revs un esquema narrativo fuertemente estereotipado,
gracias a la adopcin de una mirada femenina (narracin heterodiegtica focalizada sobre la protagonista), y no tanto por el hecho
de sea una muchacha la protagonista y la destinada a salvar un
mundo amenazado, sino porque ello permite centrar la reflexin
sobre el destino de la mujer en los conflictos blicos y trazar, al
mismo tiempo, un aprendizaje sentimental transgresor que nos
permite hablar de bildungsroman femenino. Esta inversin afecta
incluso a algunos de los numerosos ecos intertextuales que pueden
encontrarse en la obra, como el motivo mitolgico de Dafne y
Apolo.
Ganem, Eliane (2010), O caso do elefante dourado, Rio de Janeiro:
Galera Record, 160 pp. (ISBN: 978-85-01-08927-4).
Trata-se de uma novela policial de Eliane Ganem (Rio de Janeiro)
em que Tide, uma senhora de 71 anos, se v envolvida em uma
srie de acontecimentos em que traficantes, falsrios de arte, menores de rua e policiais corruptos tentam se apossar de um bibel,
o elefante dourado, chave para o mistrio a desvendar. Ao contar
de forma dinmica as peripcias policialescas vividas pela personagem, suas incurses pelo mundo do crime e pelo espao dos
esportes radicais, a narrativa, em terceira pessoa, em linguagem
coloquial, cheia de dilogos e humor, consegue manter o suspense
e o interesse do leitor at o final. O predomnio da ao, que percorre toda a histria, no impede, contudo, que questes sociais
sejam abordadas, e se quebrem posturas maniquestas, uma vez
que o processo de caracterizao das personagens, tanto jovens
72

Unha

seleccin para a educacin literaria

quanto maduras, enfatiza a relatividade dos comportamentos humanos, apresentando-as com qualidades e defeitos. Tambm conhecimentos sobre literatura e arte so apresentados, por meio de
referncias a autores como Drummond, Poe e Simenon, a museus
e acervos, em mecanismos de intertextualidade que enriquecem a
leitura.
Garcia Llorca, Antoni (2004), Terramolsa, Premi Guillem Cifre de
Colonya 2004, Barcelona: La Galera, col. Grumets (8-12 anys),
173, 136 pp. (ISBN: 84-246-9583-6).
Antoni Garca Llorca (Barcelona, 1971) es consolid amb aquesta
obra premi Guillem Cifre de Colonya- com un dels ms prestigiosos i reconeguts escriptors en llengua catalana per a joves. Es
tracta duna novella breu protagonitzada per animals un poc a
lestil dels fabularis dpoca medieval- que tracta en clau simblica- de la violncia del nostre mn. Lautor caracteritza a la perfecci els personatges i construeix una trama que enganxa el lector
des de la primera pgina tant per largument com pel llenguatge,
ric, acurat i gil que utilitza, amb nombroses referncies a la tradici popular. Aix, el gos guardi Nasf, lastuta i lladregota guineu
anomenada Lo Guillot, lespavilat gat Peus Lleugers i altres personatges del seu entorn dibuixen un fris de relacions i sentiments
que reflecteixen a la perfecci la condici humana i que recreen la
vella lli de la uni fa la fora.
Gil, Eve (2009), Sho-shan y la Dama Oscura, ilust. Murasaki Fujita,
Mxico: Suma de letras, 218 pp. (ISBN: 978-607-11-0255-3).
Primer tomo de una saga de Eve Gil (Hermosillo, 1968) a la que
se describe como la primera narracin manga escrita en Mxico,
porque es una obra tejida de intertextualidades con el gnero manga y los dinmicos animes japoneses; por esta razn en su confeccin abundan los elementos dramticos, los toques violentos, la
lucha por la libertad y la bsqueda de la identidad ms los secretos
familiares que trastornan a los personajes. Narrada en primera per73

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

sona por la protagonista, hace uso de los diarios de su infancia para


compartir con el lector los momentos claves de su tragedia y cmo
los vivi en su momento. Narrada, no obstante, de manera lineal,
la historia presenta personajes interesantes y metafricos, llenos de
diversas posibilidades de sentido. Es tambin un llamado hacia la
aceptacin y comprensin de los nios y nias que viven con el
sndrome de Asperger. Como buen homenaje hacia el manga nos
presenta ilustraciones ldicas, con ese toque estilizado que las caracteriza. Ya se ha publicado el segundo tomo: Tinta Violeta.
Gonzlez, Vctor (2006), El ro que se secaba los jueves (y otros cuentos
imposibles), ilust. Pablo Amargo, Madrid: Anaya, col. Leer y pensar, 220 pp. (ISBN: 84-667-4719-2).
Coleccin de cuentos breves y microrrelatos de Vctor Gonzlez
(Ourense, 1960) agrupados en torno a diez ncleos temticos.
Son cuentos absurdos, irnicos, divertidos, ingeniosos o disparatados, escritos con un lenguaje ocurrente y afilado que viene a ser
la mejor expresin del humor inteligente. Un conjunto de historias increbles que muestran la posibilidad de ver la vida cotidiana
desde una ptica distanciadora y contrastiva, desde lo inslito y
sorprendente. Historias, por otra parte, que no solo se nutren de
las situaciones ms inmediatas de la actualidad, sino de un sinfn
de referencias literarias de toda clase, cuentos tradicionales, noticias extraordinarias, cancionero popular, convenciones sociales y
frases hechas que configuran un universo propio y absolutamente
original. Las ilustraciones de Pablo Amargo, autnticas metforas
visuales, proporcionan el complemento idneo para este juego de
sentidos en el que el lector tiene un papel insustituible.
Helguera, Magdalena (2005), rboles blancos, Montevideo: Alfaguara, Serie roja, 188 pp. (ISBN: 9974-95-052-X).
Se trata de una novela juvenil compleja, tanto a nivel formal como
temtico, desde la cual se presentan las consecuencias que el pasado dictatorial uruguayo dej en el presente. La obra cuenta la
74

Unha

seleccin para a educacin literaria

historia de una adolescente criada por su abuela despus de haberse quedado hurfana. Sus padres murieron cuando era muy
pequea, poco despus de haber salido de la crcel y tenerla hecho frecuente entre los presos polticos, Se trata de una novela
polifnica, en el sentido bajtiano, en la que varias voces cuentan la
historia desde puntos de vista conflictivos. A su complejidad contribuyen tambin, las mltiples anacronas temporales que permiten narrar historias de dos pocas separadas por un lapso de treinta aos. La protagonista, Lily, una joven de diecisiete aos cuyo
verdadero nombre es Libertad, investiga la historia familiar para
rearmar el rompecabezas de su propia identidad. Conversaciones
telefnicas, diarios ntimos, encuentros con una ta fantasma, monlogos interiores, el discurso senil de una abuela de 90 aos, cuya
razn se apaga da a da, son algunos de los recursos que Helguera
(Montevideo, 1960) pone en juego para reconstruir el pasado de
la protagonista y hacer visible las secuelas que las violaciones de
los derechos humanos dejaron en sus vctimas, al mismo tiempo
que mostrar el efecto daino del pacto de silencio por el que optaron algunos sectores de la sociedad uruguaya.
Helguera, Magdalena (2002), Siempre la misma egosta, Premio del
Ministerio de Educacin y Cultura de Uruguay a obra indita
2000, Goyoaga-Montevideo: Ediciones Trilce, col. Infantil-Juvenil, 129 pp. (ISBN: 9974-32-287-1).
Escrita en forma de diario ntimo, la novela nos presenta a Macarena, una adolescente hurfana de padre, que vive con su madre,
su hermana mayor y su abuelo en la Costa de Oro uruguaya. Al
comienzo de la obra, la narradora-protagonista explica que escribe
como una forma de autoconocimiento. Sin embargo, poco despus, confiesa que le encanta escribir, que es una lectora voraz y
que por ello es considerada por sus padres como un bicho raro.
Escribir ser un vicio que guarde con celo. La actividad escritural
se convertir al final de la obra, en una experiencia central, cuando las vicisitudes personales y familiares la lleven a aventurarse a
75

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

escribir para otros. El diario se inicia al comienzo de las vacaciones


de verano y los avatares que narra van desde pequeos dramas
cotidianos, el aburrimiento, su relacin con el otro sexo, las diversiones del verano, la menstruacin y los granitos, a problemas
existenciales como el sentimiento de sentirse desplazada dentro
de la familia, rechazada por los chicos, o a reflexiones literarias
sobre el acto mismo de escribir. El estilo es gil, al presentarse las
fluctuaciones de la subjetividad tpicas del gnero, en un registro
del lenguaje juvenil que Helguera maneja con soltura. Todo esto
contribuye a crear un personaje redondo y a hacer de la obra una
novela de aprendizaje y maduracin de una adolescente uruguaya
con quien muchos de sus congneres pueden sentirse identificados.
Irving, Washington (2008), A lenda de Sleepy Hollow e outros relatos
(The Legend of Sleepy Hollow, 1820), trad. Cristina Felpeto Garca,
Santiago de Compostela: Urco Editora, col. Urco Gtica, n 1,
2008, 196 pp. (ISBN: 978-84-935638-2-0).
Recompilacin de relatos fantsticos e de medo de Washington Irving (Nova York, 1783-1859): A lenda de Sleepy Hollow, Rip
Van Winkle, O espectro do noivo, O Demo e Tom Walker
e A aventura do estudante alemn, todos eles contos de pantasmas. Irving inscrbese nos cdigos do Romanticismo: paixn e
odio, amores imposbeis, terror, cadros costumistas nun ambiente
gtico e aventuras en lugares exticos. A lenda de Sleepy Hollow
un retrato da vida rural dos descendentes de colonos holandeses
no sculo XIX que tivo gran recepcin literaria e cinematogrfica.
Irving emprega a stira e o humor e bebe da tradicin oral holandesa e alem, anda que site xeograficamente os textos en Norteamrica. Os seus personaxes presentan un perfil simple e esttico (o
medoso, o destemido, o rico, a lareta, o Xan debaixo da cama, os
avarentos...). Ags os dous ltimos, todos eles empregan o recurso
do manuscrito atopado.

76

Unha

seleccin para a educacin literaria

Jaureguizar, Santiago (2006), A cova das vacas mortas, Premio Fundacin Caixa Galicia de Literatura Xuvenil 2006, ilust. Miguel
A.Vigo, Vigo/Santiago: Edicins Xerais de Galicia/Fundacin
Caixa Galicia, col. Fra de xogo, n 95, 129 pp. (ISBN: 84-9782480-6/84-96494-77-2).
O xornalista e escritor Santiago Jaureguizar (Bilbao, 1965) ambienta esta historia na vila de Negueira de Muiz, marcada pola
construcin dun encoro que provocou o abandono dos vecios e
a ocupacin das casas na dcada dos setenta polos hippies. Neste ambiente vive Xoel, un rapaz de dezaseis anos, algo perdido e
desencantado, que se enfronta s sas particulares circunstancias
vitais e familiares cunha sorprendente madureza, xa que el quen
asume as responsabilidades da casa e coida da sa nai. A rutina de
Xoel rompe cando chega o av, procedente do seu Berln natal,
enfermo de alzheimer, que engade novas responsabilidades para o
adolescente xa que agora, ademais, debe estar pendente del. Mais
co av chega tamn unha historia de intriga arredor do seu pasado e da sa posible relacin coa cineasta alem Leni Riefenstahl,
envolta sempre na sospeita de se se trata dunha fantasa froito da
cruel doenza do av ou dun feito real. Os datos inseridos sobre a
vida e da obra da cineasta contrapoen das ideoloxas tan afastadas como a dos hippies e a dos nazis. A novela tamn conta cunha
trama amorosa, grazas aparicin de Iria, quen esperta dbidas
no rapaz sobre o nazismo e sobre o contraditorio poder dos sentimentos. Na fotografa da cuberta de Manuel G. Vicente aparece
unha cmara Super 8 coa sa correspondente bobina de pelcula
para a filmacin, elementos que gardan relacin co relato.
Landa, Mariasun (2003), Krokodiloa ohe azpian (Un cocodrilo bajo
la cama / Un crocodilo debaixo da cama), Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil 2003, Irn: Alberdania, col. Ostiral saila,
n 18, 58 pp. (ISBN: 84-95589-33-8).
El cuento Krokodiloa ohe azpian de la escritora vasca Mariasun
Landa (Rentera, 1949) aborda, en clave de literatura del absurdo,
77

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

el tema del sentimiento de soledad y angustia que late en todo ser


humano. Todo comienza cuando un fatdico da la rutina aburrida y gris del protagonista solitario y gris J.J. se ve alterada cuando
bajo la cama encuentra un cocodrilo que se alimenta solamente
de zapatos. La situacin se complica an ms cuando J.J. se da
cuenta de que l es el nico que puede ver al cocodrilo. Es entonces cuando acude a un doctor y este le diagnostica la enfermedad
cocodrifil. La concisin e intensidad del estilo, el ritmo narrativo, el intento por alejarse de todo artificio innecesario, convierten
el relato Krokodiloa ohe azpian en una propuesta atractiva para
cualquier lector, ya que ofrece adems, varios niveles de lectura:
puede ser ledo en clave de humor, pero tambin permite hablar
de temas importantes con los mnimos recursos estilsticos.
Linazasoro, Karlos (2006), Bestiarioa. Hilerrikoiak [Bestiario. Populares do camposanto], Donostia: Elkar, col. Ateko banda, n 1,
112 pp. (ISBN: 84-9783-352-X).
Karlos Linazasoro (Tolosa, 1962) un escritor atpico, de difcil
clasificacin. Nesta obra, que inaugura unha coleccin que se sita na franxa mis alta da literatura xuvenil, raiando coa de adultos, Linazasoro desprega un xogo especular por medio do protagonista, un bibliotecario enfermo de literatura chamado Karlos,
trasunto do propio autor, cuxo principal obxectivo escribir unha
novela e quen, finalmente, non escribir unha soa novela, senn
das, as que dan ttulo ao libro: das colecciones de aforismos; a
primera sobre animais e a segunda sobre a morte. Como se pode
intur, trtase dunha obra metaliteraria que, unha vez mis, narra
a aventura da escrita, nesta ocasin por medio dunha narracin
de realismo, ateigada de personaxes curiosos e ancdotas humorsticas. Malia non resultar estritamente novidosa, o estilo da obra
apenas conta con tradicin na literatura vasca, polo que pode
provocar sorpresa, e mesmo incomprensin, no lector novo non
iniciado.

78

Unha

seleccin para a educacin literaria

Machado, Germn (2011), Tamandu killer, Premio Bartolom Hidalgo 2011, ilust. Germn Scotellaro, Montevideo: Fin de Siglo, col.
Montaa errante, 129 pp. (ISBN: 978-99-7449-513-5).
La obra ha sido definida por su autor como un thriller, una novela
de suspense que tiene, al mismo tiempo, ingredientes propios de
la novela de aventuras y la policial. La accin es narrada desde el
punto de vista de un narrador omnisciente, transcurre en un da
y medio y presenta un misterio a desvelar: quin es el responsable del asesinato masivo de los ltimos tamandus que viven
en la regin del Delta? Los tamandus son osos hormigueros en
extincin que habitan Amrica del Sur; el Delta es un territorio
ficcional donde Machado (Montevideo, 1966) sita a dos amigos
adolescentes que deben revelar la incgnita que supone que un
buen da comiencen a aparecer osos hormigueros degollados y sin
lengua. Como en el gnero policial, para resolver la incgnita, los
investigadores tienen que interpretar pistas, establecer hiptesis y
confrontarlas con la realidad. Sin embargo, el relato se torna ms
complejo e interesante con la incorporacin de una organizacin
de defensa de los animales y la presencia de investigadores cientficos con distintas visiones acerca de su papel en la sociedad. Se
plantea as, un debate sobre hechos de nuestro tiempo tales como
la depredacin de la naturaleza en aras del progreso y los lmites
ticos de la investigacin cientfica. Un libro en el que Germn
Machado cumple con la triple funcin de la literatura: conmover,
entretener y educar.
Malpica, Antonio (2008), Billie Luna Galofrante, Mxico: Grupo
Editorial Norma, col. Novela juvenil, 338 pp. (ISBN: 978-97009-1950-0).
Narrada en primera persona desde una protagonista adulta y madre de dos nios inteligentes y contestatarios. La novela teje dos
historias, la de esta mujer empecinada, trabajadora, viuda, esforzada, objetiva y realista que debe cambiar sus parmetros para encontrar el amor y la felicidad, ms el relato del padre que despierta
79

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

despus de diecinueve aos de estar en coma creyendo que es el


gran jazzista de color Dizzy Gillespie. La msica de jazz acompaa
cada parte de la obra, sus ritmos, sus sentimientos, su intensidad.
Realista y humana, rtmica y llena de humor, una gran historia
que conmueve al lector por su honestidad y ese toque de esperanza que rompe con la monotona y el cansancio de la vida. Por eso
es galofrante, trmino que retoma Antonio Malpica (Ciudad de
Mxico, 1967) del gran Lewis Carroll para demostrarnos el gozo,
lo divertido y libertario del arte as como de la vida.
Magalhes, lvaro (2007), O ltimo Grimm, ilust. Pedro Pires, Porto:
Asa, col. Romance Jovem, 366 pp. (ISBN: 978-972-41-5078-9).
Neste romance juvenil, o universo fantstico cruza o quotidiano
aparentemente normal e rotineiro de dois irmos, transformando completamente as suas vidas e conduzindo-os numa singular aventura destinada a perpetuar as histrias, a imaginao e a
criatividade, mas tambm a casa da famlia e os laos afetivos que
unem as personagens. Na tradio dos contos de fadas, com cujo
imaginrio e personagens o romance dialoga intertextualmente,
e seguindo uma estrutura narrativa tambm ela prxima da herana tradicional, os heris percorrem um duro caminho at
glria e salvao dos dois mundos paralelos, o dos homens e o
da fantasia, cruzando-se com adjuvantes e oponentes. A presena
constante da intertextualidade e de mltiplas referncias reconhecveis, elementos marcantes do registo do escritor, convocam distintas possibilidades de leitura e abrem caminho ao dilogo com
outras obras e textos, incluindo os de lvaro Magalhes (Lamego,
1961). Transversais so ainda os temas do tempo e da sua passagem inexorvel; a relao com o mundo natural e com o mgico;
a infncia enquanto tempo mtico, ligados s razes primordiais,
entre outros.
Meabe, Miren Agur (2008), Zer da, ba, maitasuna? (Qu es el amor,
sino?), ilust. Concetta Probanaza, Donostia: Elkar, 160 pp.
(ISBN: 978-84-9783-629-6).
80

Unha

seleccin para a educacin literaria

Novela experimental de Miren Agur Meabe (Lekeitio, 1962) que


se pode ler tanto dunha maneira normal como de atrs cara a
diante, dicir dndolle a volta, porque este un libro con das
cubertas e ningunha contracuberta. Hai das voces, dous protagonistas, que narran a relacin que se estabelece entre eles. Mister
X e Berezi (Especial) son eses dous narradores que nos contan
unha mesma historia pero desde dous puntos de vista distintos,
dispares e complementarios. A autora propnlles as un xogo aos
lectores, que poden ler toda a historia desde o punto de vista dun
dos narradores, poden complementar esa lectura coa outra parte
do libro o poden ir intercalando os captulos narrados por Mister
X e Berezi. A relacin amorosa entre os dous, coas sas dbidas,
momentos felices, altibaixos compltase coas reflexins destes
mozos sobre a nosa sociedade, os seus intereses, problemas, afeccins ou medos. Paga a pena destacar tanto o labor da ilustradora, cun estilo moderno e atractivo, as como a presenza de breves
poemas ao final de cada un dos vinte e oito captulos que narran
tanto Mister X coma Berezi.
Mota, Antnio (2003), Filhos de Montep, Alfragide: Gailivro, col.
Livros de Antnio Mota, 180 pp. (ISBN: 978-972-8769-72-7).
Na linha de outros volumes que integram a coleco juvenil
Livros de Antnio Mota (lembremos, apenas, ttulos como O
Rapaz de Louredo e Pedro Alecrim), Filhos de Montep coloca em
primeiro plano uma infncia carregada, magoada com as desigualdades do mundo, vivida num espao rural, lado a lado com
os animais, a percorrer caminhos de cabras e a tentar lidar com
o negrume. Protagonizada por Ablio, um rapaz de treze anos,
que, apesar de entristecido pelo alcoolismo do pai Miguel e pelos
maus tratos de que alvo a me Amlia por parte deste, encontra
conforto nas cumplicidades que alimenta com o seu av materno,
no sonho e na esperana, e, ainda, no seu amor ingnuo por Ana
Teresa. A recriao expressiva de um cenrio marcado pela ruralidade, pelo isolamento e por condies de vida substancialmente
81

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

distintas das das cidades, bem como a representao de um espao social feito de gentes do campo e povoado de figuras mais
ou menos tipificadas, como o amolador ou os ciganos, a par do
dono da Tasca, o Sr. Saul ou, at do Tolinho do Rio, o Gabriel,
imprimem a este romance juvenil um carter simultaneamente
visualista e realista. Alm disso, o relato pontuado por diversas
referncias histrico-culturais (por exemplo, ao regime salazarista,
guerra colonial ou pobreza) e, ainda, a certas lendas e supersties populares (por exemplo, coruja e sua associao morte,
entre outras). Temas como a infncia, o sonho, o amor e at as
injustias sociais so estruturantes neste texto de Antnio Mota
(Lisboa, 1964) que, tambm neste romance, se revela detentor
de um estilo pessoal que sabe conjugar um registo popular por
vezes, rude e amargo com um humor muito especial.
Moure, Gonzalo (2006), En un bosque de hoja caduca, Premio Anaya
de Literatura Infantil y Juvenil, ilust. Esperanza Len, Madrid:
Anaya, 120 pp. (ISBN: 978-84-667-5193-3).
Novela realista de Gonzalo Moure (Valencia, 1951) que narra el
trnsito de la niez a la adolescencia de una mujer adulta, Luca, a
travs de sus vivencias de un verano, cuando tena 12 aos, en que
se dedic a estudiar a una familia de ruiseores. En sus anotaciones quedaron todos los detalles observados, que le sirvieron para
descubrir la vida y la muerte, la belleza, la alegra y el dolor. Con
ellas, la Luca adulta escribe el cuento El bosque de hoja caduca,
insertado como tal en la novela, cuyo final lo inclina hacia lo maravilloso. Una historia de vida cotidiana que habla de la memoria,
de recuerdos y sentimientos. En su preocupacin por el buen uso
del lenguaje y los recursos narrativos, el autor prescinde de la adjetivacin fcil y consigue un tono emotivo, ntimo y cercano para
describir el hondo sentimiento de la naturaleza y las emociones de
la protagonista.
Muoz Ledo, Norma (2010), Supernaturalia. Una seleccin, Mxico: Alfaguara, Serie roja, 223 pp. (ISBN: 978-607-11-0800-5).
82

Unha

seleccin para a educacin literaria

Norma Muoz Ledo (Mxico, 1967) rene ms de ochenta relatos cortos del universo sobrenatural de Mxico, historias recopiladas de distintas regiones del pas con mltiples voces. En sus pginas encontramos testimonios de personas comunes y corrientes
que han tenido contacto con lo extraordinario, ellos son quienes
cuentan con el sabor legendario del narrador tradicional. Ante la
mirada asombrada del lector aparecen duendes como el Chaneco,
los chaneques o aluxes; encantos y apariciones; chamanes y magos; la magia y los animales sobrenaturales de una nacin donde
el realismo mgico pervive. El contenido del libro est dividido
en siete secciones que inician con una reflexin de la autora sobre
el tema que va a desarrollar, aportaciones que enriquecen nuestra
comprensin sin restarle brillo a las historias.
Pasqual i Escriv, Gemma (2007), La mosca. Assetjament a les aules, Premi de Narrativa Juvenil Benvingut Oliver 2007, Valncia:
Perifric Edicions, col. Narrativa, 17, 106 pp. (ISBN 978-84935498-7-9).
Gemma Pasqual i Escriv (Almoines, 1967) escriu una histria
curta per intensa que administra la informaci que dna al lector
per crear un equilibri entre un ritme rpid i la reflexi que el tema
proposat reclama. Largument principal inclou altres histries
secundries que aconsegueixen formar-ne part sense resultat sobrants sin que enriqueixen la trama principal i amplien els punts
de vista del lector. Els jocs intertextuals evidenciats pel narrador
com lallusi a El senyor de les mosques de William Golding o la
referncia al poema de La mosca de Joan Brossa dota el relat de
mltiples capes que diferencien aquesta novella daltres que tracten el mateix tema per des dptiques menys riques.
Pullman, Philip, (2007, 2008, 2009), A materia escura (triloxa): A
aurora boreal (Northern Lights / The Golden Compass, 1995) / O
coitelo sutil (The Subtle Knife, 1997) / O anteollo de mbar (The
Amber Spyglass, 2000), trad. Fernando Moreiras, Vigo: Faktora K
de Libros, Coleccin Narrativa, 340 pp./ 272 pp./ 432 pp. (ISBN
83

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

vol. I: 978-84-9695-717-6; ISBN vol. II: 978-84-9695-752-7;


ISBN vol. III: 978-84-9695-771-8).
Triloxa pica do escritor ingls Philip Pullman (Norwich, 1946),
que acadou por este traballo recoecementos como o Premio ao
mellor autor britnico de Literatura infantil e xuvenil 1996, o
Premio Guardian de Literatura infantil e xuvenil 1996, a Medalla
Carnegie 1995, o Premio ao mellor autor britnico de Literatura
infantil e xuvenil de 2000 ou o Premio Whitbread 2001 e o Astrid
Lindgren 2005. A travs dun narrador omnisciente en terceira
persoa reltase unha historia ambientada nun mundo xenuinamente fantstico habitado por bruxas, anxos, daimons, galivsporos, harpas, seres das sombras e liblulas que actan como cabalos
de guerra, etc. Aventuras e aprendizaxe conflen nestas narracins
que transcorren en mundos paralelos e afondan na convencin e
tradicin fronte . rebelda, e conteen elementos filosficos, relixiosos e cientficos, loita entre o ben e o mal, antidogmatismos,
crtica ao capitalismo e globalizacin, natureza humana e zoomorfismo, liberdade a travs do coecemento.
Ray, Miquel (2004), El cementiri del capit Nemo, XV Premi Ala
Delta 2004, Barcelona: Baula, Srie verda, n 15, 126 pp. (ISBN:
978-84-479-1276-0).
Es tracta duna novella breu de carcter realista narrada en segona
persona que relata el pas de la infantesa a ladolescncia. s com
si el protagonista, ara ja un home adult, establs un llarg dileg
amb ell mateix. En Miquel, el protagonista, s un noi observador.
Comparteix alguns estius del final de la seva infantesa amb el seu
avi, en un petit poble costaner. All aprn a observar i estimar la
natura. Lltim daquests estius ser el de la decadncia fsica de
lavi i lenamorament den Miquel. Na Maria, compartir amb ell
lestiu i lamor, en Miquel recorda aquesta poca amb tendresa. El
tema s el final de la infantesa. Hi ha dos subtemes: la relaci avinet, i la descoberta de lamor. Miquel Ray (Palma, 1952) tamb
remarca especialment el procs de decrepitud fsica de lavi, que
84

Unha

seleccin para a educacin literaria

en Miquel descobreix i que el colpeix profundament. El personatge central s en Miquel, protagonista i narrador. Lavi t tamb
gran importncia, s qui ajudar en Miquel a construir la seva
personalitat. El nen s lleial, observador, impulsiu i inquiet; lavi
s tolerant, comprensiu i amb un punt dironia. Es complementen i senriqueixen mtuament. Na Maria significa la descoberta
de latracci sexual. Al final, na Maria ser un bell record. Hi ha,
tamb, una petita galeria de personatges secundaris cada un dels
quals aporta matisos a la relaci entre en Miquel i el seu avi i alguns personatges incidentals. El llibre sacompanya dunes exquisides illustracions de Pablo Auladell.
Rendn Ortiz, Gilberto (2007), El caballero de la Negra Armadura,
ilust. Beatrix G. de Velasco, prol. Gloria Prado, Mxico: Junco,
col. La pluma mgica. Avanzados, 153 pp. (ISBN: 968-9083-04X).
Novela de fantasa heroica que juega intertextualmente con el
Quijote de la Mancha y otras novelas clsicas de caballera, una
parodia llena de irona y humor, narrada en tercera persona. Intercala citas de obras extraordinarias e inexistentes, nombra autores contemporneos, retoma personajes clsicos como Merln o
Mimm para refigurarlos en nuevas situaciones y posturas, mezcla
guios metatextuales. Gilberto Rendn Ortiz (Cuautla, Mxico,
1946) con todos estos recursos narra la historia de dos chicos, un
prncipe y un siervo, unidos extraamente por la magia de un maligno fraile y destinados ambos a morir para alimentar con su fuerza
vital la vida de un dragn. El destino los ha separado y el fraile prepara una nueva reunin para culminar el sortilegio y con ese teln
de fondo se tejen las aventuras del Caballero de la negra armadura
llena de equvocos y fantasa, un hroe quijotesco destinado a terminar con el dragn.
Riter, Caio (2006), O garoto que no era de Liverpool, So Paulo:
SM, col. Barco a vapor. Srie vermelha, n 12, a partir de 12/13
anos,128 pp. (ISBN: 978-85-7675-118-2).
85

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Marcelo, jovem de quinze anos, cujas experincias no devem


ser muito diferentes daquelas vividas por seus leitores, narra as
emoes e os sustos vividos por ocasio da descoberta de sua
adoo. Sentimentos de raiva e frustrao de toda ordem tomam
conta do ntimo do garoto que amava os Beatles e a famlia acima
de todas as coisas. A descoberta se d por causa de ervilhas e da
Lei de Mendel, levando a que o protagonista descubra, na aula
de biologia, porque no tem olhos azuis como todos em casa. O
narrador, limitado prpria perspectiva, nesse momento, completamente voltada ao resgate de sua identidade, no procura reconhecer sentimentos e emoes das demais personagens, recurso
bastante interessante, uma vez que o percurso do jovem marcado
por crises de identidade, por reflexes existenciais. Pode-se dizer
que o trabalho do narrador funcional, adequado ao assunto narrado. Marcelo encontra-se em fase limtrofe da existncia, por
atravessar momento naturalmente difcil da adolescncia e porque
registra na pele, ou melhor, na cor dos olhos, a eficcia da lei de
Mendel. Esses fatos explicam seu modo de narrar, a quase impossibilidade de sair de seu prprio interior e observar sentimentos
alheios, especialmente, as emoes experimentadas pelos pais, a
seu ver, responsveis por todo seu drama interior. Desse modo,
os sentimentos deles, quando surgem na narrativa de Caio Riter
(Porto Alegre, 1962), so filtrados pelo sofrimento do garoto.
Saizarbitoria, Ramon (2003), Kandinskyren tradizioa (A tradicin
de Kandinsky), Donostia-San Sebastian: Erein, col. Bioleta saila,
n 1, 84 pp. (ISBN: 978-84-9746-107-8). // (2003), Kandinskyren tradizioa - La tradicin de Kandinsky, ed. bilinge, Madrid:
Palas Atenea Ediciones, 151 pp. (ISBN: 978-84-9585-515-2).
Esta novela curta de Ramon Saizarbitoria (Donostia, 1944), un
dos principais escritores que impulsaron a modernizacin da literatura vasca, narra en primeira persoa unha historia de iniciacin
no amor e no sexo da protagonista, Miren. Deste xeito, reltanse
polo mido as dificultades do imprevisbel camio que a moza
86

Unha

seleccin para a educacin literaria

deber seguir para materializar os seus desexos. Unha Noitevella,


seguindo a tradicin rusa que leu na biografa da esposa de Kandinsky, Miren sae ra na busca do seu futuro esposo e casualmente, coece a Aitor; asemade, a protagonista fantasa cun hipottico
amante chamado Manuel. Porn, os anhelos que plasma na figura
idealizada de Manuel xamais se encarnan na sa complicada relacin con Aitor. A travs dunha estrutura circular sorprendente,
no relato duplcanse e entrelzanse os reflexos do real e do imaxinario. O acerto narrativo tanto no estilo coma no ritmo, xunto co
agudo tratamento doutros aspectos ecos e escenas asociados ao
conflito vasco, digresins e apuntamentos sobre a arte, xogos de
planos, etc. multiplican o interese desta obra literaria.
Saldanha, Ana (2009), Para Maiores de Dezasseis, Alfragide: Editorial Caminho, 14-16 anos, 211 pp. (ISBN: 978-972-21-2055-5).
Para Maiores de Dezasseis, de Ana Saldanha (Porto, 1959), obra
seleccionada para a Exposio The White Ravens 2010, um
exemplo de literatura de recepo dual (crossover). Trata-se de
um romance juvenil que, num estilo muito singular, ficcionaliza
uma temtica desconfortvel, delicada, mas reconhecidamente actual. Arquitectada de forma exigente a sua estrutura , na
verdade, complexa e algo densa, mas, tambm por isso mesmo,
muito estimulante , a narrativa tem como personagem principal Dulce, uma adolescente de 15 anos, numa crise de identidade afectiva e fsica, que acaba por se envolver com Eddie, um
homem adulto que explicitamente um efebfilo. semelhana
do que observamos em outras narrativas desta autora, cruzam-se
nesta obra temticas como a sexualidade/o abuso sexual, a adolescncia, as relaes entre jovens, as relaes entre estes e as suas
famlias, a prpria imagem da famlia na sociedade actual e, at,
a diferena, tpicos tratados com uma evidente profundidade e
uma particular capacidade narrativa. A crtica social perspicaz
e atenta uma das marcas deste texto (e, globalmente, do estilo de Ana Saldanha), juntando-se a esta outras estratgias como
87

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

o humor, a ironia e a construo de dilogos rpidos e vivos, nos


quais so notrios, por exemplo, alguns tiques lingusticos do
discurso dos jovens de hoje.
Sandoval, Jaime Alfonso (2006), Fantasmas, espectros y otros trapos
sucios, Premio El Barco de Vapor 2006-Mxico, ilust. Alejandro
Magallanes, Mxico: Ediciones SM, CONACULTA, Serie roja, a
partir de 12 aos, 250 pp. (ISBN: 970-785-060-4).
Un libro de relatos fantasmagrico de Jaime Alfonso Sandoval
(Mxico, 1972), lleno de humor negro y salidas inesperadas. Siguiendo el modelo tradicional de Las mil y una noches, un nio
llamado Tito escucha de su to Chema cuentos de aparecidos,
monstruos y fantasmas en diferentes jornadas, el suspenso atrae
al escucha y al lector quien desea saber qu pas despus. El to y
padrino de Tito es el motor de la obra, un clebre vendedor de
historias espectrales que lleg a reunir 70947 cuentos de espantos
de todo el pas y en este volumen comparte unos pocos e incluye
el ms aterrador de todos, uno que l mismo protagoniz. Es un
libro que simula los cuentos tradicionales de terror pero con un
enfoque contemporneo gracias a la utilizacin de diferentes juegos irnicos que mueven al humor y la risa. Narrados en primera y
tercera persona, aparentan ser testimonios personales que buscan
reforzar la veracidad de los hechos.
Teixeira, Mrio (2009), Alma de fogo: um episdio imaginado da vida
de lvares de Azevedo, ilust. Daniel Og, So Paulo: tica, col. Palavra livre, 184 pp. (ISBN: 978-85-0812-677-4).
Trata-se de uma histria policial cujo protagonista lvares de
Azevedo, o conhecido poeta romntico brasileiro (1831-1852).
Uma moa morta e um dos amigos do escritor acusado pelo
crime. A partir da, o heri empenha-se em descobrir o criminoso,
em uma sucesso de episdios que levam soluo do enigma.
A novela de Mrio Teixeira (So Paulo, 1968), pois, mescla realidade, com a presena de seres, cenrios e fatos da metade do
88

Unha

seleccin para a educacin literaria

sculo XIX, e fantasia, com a recriao do cotidiano da poca e


a inveno de personagens e peripcias referentes ao processo de
investigao. lvares de Azevedo um jovem bomio, inteligente
e criativo nas armaes de ciladas para a descoberta do assassino.
A opo de tomar pessoas, espaos e tempos pretritos como material para a literatura, como uma espcie de reescrita da Histria
pelo vis ficcional, uma tendncia da produo contempornea,
e a ela vincula-se esta obra. As caractersticas da personalidade do
poeta mantm-se aqui aliadas a elementos de humor e aventura,
que atenuam o tom sombrio de seu modo de ser, descrito pela tradio literria. Tal efeito possvel porque os elementos literrios
so construdos harmonicamente, a estrutura e a linguagem fazendo conviver situaes de morte e mistrio com humor e aes
rpidas.
Tolkien, J. R. R. (2001-2002), O Seor dos aneis. I. A irmandade
do Anel (The Lord of the Rings. The Fellowship of the Rings, 1955)
/ O seor dos aneis II. As das torres (The Lord of the Rings. The Fellowship of the Ring) / O seor dos aneis III. O Regreso do Rei (The
Lord of the Rings. The Return of the King, 1955), Lista de Honra
do IBBY 2004, trad. Moiss R. Barcia, Vigo: Edicins Xerais de
Galicia, col. Fra de xogo, nos 56, 57, 58, 511 pp./ 429 pp. / 385
pp. (ISBN volume I: 84-8302-683-X; ISBN volume II: 84-8302826-3; ISBN volume III: 84-8302-916-2) (ISBN obra completa:
84-8302-682-1).
Triloxa pica de John Ronald Reuel Tolkien (Bloemfontein, Sudfrica, 1892-Bournemouth, Gran Bretaa, 1973). Pertence ao xnero de fantasa e pdese considerar unha obra de aventuras na
que o heroe chega aprendizaxe a partir da sa experiencia vital. A
obra narra a viaxe do hobbit Frodo Bulseiro ao Monte do Destino
co gallo de destrur o anel forxado por Sauron, o Seor Escuro de
Mordor, co que pretenda controlar o mundo. Na sa aventura ser
axudado por distintos seres (elfos, ananos, hobbits e humanos), que
non dubidarn en arriscar as sas vidas para lograr o seu obxecti89

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

vo. Trtase dunha obra monumental ateigada de personaxes mitolxicos e idealizados situados nun espazo e nun tempo fantsticos
(Terra Media, Terceira Idade do Sol) que se alian en prototipos
(bos e malos) en permanente loita. O autor, a travs dun narrador
omnisciente, os monlogos das personaxes e o estilo indirecto libre,
vai esfiaando temas de permanente actualidade: a corrupcin do
poder, a visin apocalptica dun mundo industrial despersonalizado
e a recompensa que merece a conduta tica do individuo.
Vieira, Alice (2010), Meia Hora para Mudar a Minha Vida, Alfragide: Editorial Caminho, 12-16 anos, 154 pp. (ISBN: 978-97221-2105-7).
Meia Hora para Mudar a Minha Vida um romance juvenil da autoria de Alice Vieira (Lisboa, 1943) que recupera alguns dos temas
centrais da obra desta autora, nomeadamente os contextos familiares e afetivos e os universos femininos. A narrativa, em primeira
pessoa, conta a histria de Branca, uma criana que apesar de ter
nascido num contexto familiar aparentemente disfuncional, sem
conhecer quaisquer elementos da famlia biolgica para alm da
me, cresce feliz e equilibrada no seio de um grupo muito especial
de atores e artistas de bairro, na cidade de Lisboa. Esta pequena e original comunidade, que partilha casa, palco, afetos e uma
paixo avassaladora pelo dramaturgo Gil Vicente e pelo Benfica,
funciona como a referncia afetivamente mais marcante da narradora, mesmo aps a morte da me e do regresso casa da av.
Perspetivando, a partir de um ponto de vista singular, o universo
infantil, as dores do crescimento e a construo de uma identidade pessoal, o romance, seguindo a linha realista e intimista, ainda caraterizado pela presena do humor. Com um discurso fludo
e cativante, a autora conquista os leitores, mantendo-os presos ao
fio de uma narrativa que os interroga e questiona tambm a sociedade e a forma como esta v e entende a infncia.
Villoro, Juan (2011), La calavera de cristal, ilust. BEF, basado en
el guin de Nicols Echeverra y Juan Villoro, Mxico: Editorial
90

Unha

seleccin para a educacin literaria

Sexto Piso, CONACULTA, col. Sexto piso ilustrado. Juvenil, 72


pp. (ISBN: 978-607-7781-18-9).
Novela grfica de aventuras de Juan Villoro (Ciudad de Mxico,
1956), que narra la historia de Gus, un adolescente que busca
encontrar sentido a la muerte prematura de su padre, un gran piloto aviador , el capitn Rodrguez Plata, quien falleci diez aos
atrs en medio de una tormenta y cerca de una pirmide maya
descubierta por l, en lo ms profundo de la selva. El joven decide
encontrar respuesta a las extraas circunstancias que rodearon el
accidente de su padre y encuentra aliados inteligentes as como un
coleccionista extravagante y malvolo que le sigue los pasos anhelando encontrar el brillo del hombre, una pieza arqueolgica de
incalculable valor, la clave de todo el misterio. Relato gil, ameno,
con ilustraciones que recuerdan a las novelas grficas clsicas de
las historietas de origen franco-belga que utilizan el llamado estilo
de lnea clara con personajes caricaturescos en entornos realistas, como en Tintn, en un homenaje pardico muy contemporneo, porque tambin mezcla guios a caricaturistas mexicanos.
El humor, la irona y la stira social son elementos claves de esta
divertida historia.
Wilde, Oscar, (2003), A pantasma de Canterville e outros contos (The
Canterville Ghost, 1887), introd., trad. e notas Gustavo Luca de
Tena, ilust. Federico Fernndez, Vigo: Edicins Xerais de Galicia,
col. Xabarn de ouro, n 5, 189 pp. (ISBN: 978-84-9782-082-0).
Coleccin de relatos curtos de scar Wilde (Dubln, 1854-Pars
1900), encadrbeis no xnero da aventura fantstica e do terror
que transitan polas temticas do misterio, a intriga, o terror, o retrato psicolxico dos personaxes e a historia das sas vidas a travs
da perpectiva omnisciente do narrador. A edicin recolle seis relatos relatados por unha voz diextica en terceira persoa e acompaados das ilustracins en branco e negro, de Federico Fernndez
Alonso (Vigo, 1972): A pantasma de Canverville, O rei novo,
O xigante egosta, O rousiol e a rosa, O prncipe feliz e O
91

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

crime de Lord Arthur Saville. Ambientados no sculo XIX e cun


estilo tinguido polo lirismo, os personaxes adquiren un marcado
carcter simblico, as por exemplo, na concepcin da pantasma
plsmase o mundo da arte fronte ao materialismo dunha familia
burguesa.

92

5. COMENTARIOS
PARA A FORMACIN LECTORA

oa finalidade de axudar o mediador no seu labor de educar literaria e artisticamente, e para orientalo hora de
se enfrontar lectura e ao traballo coa narrativa xuvenil,
ofrcense neste apartado un total de vinte e dous comentarios crticos, quince do mbito ibrico, seis do mbito iberoamericano e un
doutras linguas, neste caso do ingls, que reproducen os parmetros
terico-metodolxicos indicados na seleccin.
Os comentarios aparecen ordenados alfabeticamente a partir dos
apelidos dos autores e autoras do texto literario.

95

MBITO IBRICO

5.1. Actualizacin dun mito


nunha temtica tab:
A cabeza de Medusa,
de Marilar Aleixandre9
Mara del Carmen Ferreira Boo
(Universidade de Santiago de Compostela)

Resumo: Tras achegarse brevemente traxectoria literaria de Marilar


Aleixandre e sa potica narrativa xuvenil, resmese o argumento
dA cabeza de Medusa e analzanse os temas que trata, os principais
personaxes, as referencias intertextuais literarias, musicais e flmicas,
as diferentes estratexias narrativas e os paratextos empregados.
Palabras chave: estigma, literatura xuvenil, mito, violacin.
Abstract: After a brief introduction to Marilar Aleixandres literary
output and her juvenile narrative poetics, it is presented the sum up of
the plot of A cabeza de Medusa alongside the analysis of the topics treated, the main characters, the literary, musical and film intertextual references, the different narrative strategies and the paratexts employed.
9. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de xogo, 2008.
97

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Keywords: myth, raping, stigma, young adults literature.


A escritora
Marilar Aleixandre, nome literario de Mara Pilar Jimnez Aleixandre, naceu en Madrid no ano 1947 e viviu en Ceuta, Doa Menca
(Crdoba) e Madrid. Dende 1973 reside en Galicia, onde adoptou
o galego como a sa lingua literaria anda que ela confesase que foi
a lingua quen me escolleu a min (Aleixandre, 1997: 193). Doutorouse en Bioloxa e foi profesora de instituto de Ciencias Naturais.
Actualmente profesora da Universidade de Santiago de Compostela, onde imparte materias de Didctica das Ciencias e Educacin
Ambiental, dende 1988. Alterna a sa carreira profesional coa creacin literaria tanto para adultos coma para a infancia e xuventude,
contando cunha polifactica traxectoria creativa, pois ademais de
escribir narrativa, poesa e ensaio, tamn se dedica traducin e
realizou os guins dos catorce captulos da serie de banda deseada
Os escachapedras, con ilustracins de Fran Bueno. Publicou a sa
primeira obra, A formiga coxa, no ano 1989 que lle seguiron moitas outras, tanto narrativas coma poticas e dramticas en volumes
individuais e tamn colectivos, ademais de formar parte do Batalln
Literario da Costa da Morte e colaborar en diversas revistas sobre
cultura e literatura, como CLIJ, Festa da palabra silenciada, Dorna e
El Signo del Gorrin. Froito da sa vala literaria e esttica acadou o
recoecemento de crtica e lectores con diferentes galardns como
o Premio Merln de literatura infantil 1994 e o Premio da Crtica
creacin literaria en galego 1995, por A expedicin do Pacfico; o
Premio Raolas ao mellor libro infantil/xuvenil en galego 1996 por
O trasno de Alqueidn; o Premio Manuel Murgua de Relato breve
1997 por Desaforados muos; o Premio lvaro Cunqueiro de Narrativa 1997 por A compaa clandestina de contrapublicidade; o Premio
Esquo de poesa en galego 1998 por Catlogo de velenos; o Premio
Lazarillo en 1999 por A banda sen futuro; o Premio Xerais en 2001
98

Comentarios

para a formacin lectora

por Teora do caos; o Premio de poesa Caixanova en 2006 por Mudanzas; e o Premio Fundacin Caixa Galicia de Literatura Xuvenil
en 2008 por A cabeza de Medusa.
At a actualidade ten contribudo literatura xuvenil con cinco
novelas que se adscriben a das lias temticas dominantes: a novela de aventuras, practicada nO rescate do peneireiro (1990)10 e A
expedicin do Pacfico (1994)11; e a novela realista que se achega ao
tratamento de conflitos, tanto sociais coma persoais, nA banda sen
futuro (1999)12, Ra Carbn (2005)13 e A cabeza de Medusa. Nestas
obras pdense estabelecer uns trazos comns da potica narrativa
de Marilar, como son a preferencia polo protagonismo feminino, o
emprego do dilogo intertextual e o tratamento do proceso de madureza e superacin persoal, dos conflitos ao redor da identidade e
de temas da actualidade, unha potica baseada no deseo da Literatura Infantil e Xuvenil galega cun peso especfico, emparentada coa
tradicin universal e vez asentada e debedora da autctona, unha
intelixente mestura do popular e do culto (Soto, 2007: 29).
A cabeza de Medusa: estrutura e argumento
No ano 2008 un xurado composto por especialistas e por estudantes conceda por unanimidade o III Premio Fundacin Caixa
Galicia de Literatura Xuvenil novela A cabeza de Medusa, coa que
se rachaba o silencio da literatura xuvenil galega ao redor dunha
temtica pouco tratada: o tema da violacin, un feito traumtico e
10. Ilust. Fran Jaraba, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Merln, serie Laranxa
(de 11 anos en adiante), 1990.
11. Ilust. Fran Jaraba, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col Merln, serie Marrn
(de 13 anos en adiante), 1994. // col. Fra de xogo, n 47, 2000.
12. Premio Lazarillo de Literatura Xuvenil 1999, Premio Lecturas de literatura
xuvenil 2001, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de xogo, n 40, 1999.
13. Finalista do Premio Nacional de LiteraturaInfantil e Xuvenil 2006, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de xogo, n 86, 2005.
99

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

violento no que se reflicte a valoracin social da sexualidade feminina na cultura occidental.


Esta novela, dividida en dezaseis captulos mis un eplogo titulados, presenta unha estrutura tripartita, transcorre na cidade de Vigo,
como se pode ver polas mltiples referencias toponmicas (Seixo,
Quintela, Eiravella, San Paio, etc.), nas das localizacins mis visitadas pola literatura xuvenil, a casa e o instituto (Pena, 2008: 104),
un instituto de secundaria, nun contexto educativo, no que se reivindica o potencial formativo das humanidades (Estevez-Sa, 2010:
64), e acontece nun perodo temporal de tres meses (dende o venres
de Entroido en febreiro at finais de maio). Inciase cunha oracin
directa e contundente O venres en que a ser violada amenceu bochornoso (p. 13) que, ademais de desvelar e adiantarlle ao lector o
que vai acontecer, crea tensin narrativa dende o principio. A partir
desa oracin, o narrador omnisciente presenta as das rapazas protagonistas, Sofa e Lupe, estudantes de 2 de Bacharelato, e as sas
amizades e compaeiros de instituto para logo narrar a sa violacin
ao sar da festa de disfraces, por parte de dous estudantes universitarios tan normais (p. 137). Tamn se relatan todos os trmites
xudiciais, administrativos e mdicos que teen que seguir as mozas
para realizar a respectiva denuncia. Ademais dse conta das distintas
repercusins que lles vai ocasionar a agresin sexual, tanto a nivel
persoal coma social, ao sentirse angustiadas, culpables e avergoadas
dun acto no que o que debe avergoarse o que te agrediu (p.
60) e os culpbeis son eles (p. 70). Tamn se reflicten os prexuzos implcitos e as reaccins positivas e negativas das persoas que as
rodean (familia, profesorado, compaeiros, amigos, etc): as olladas
de esguello, os comentarios s mias costas, as preguntas con mala
intencin (p. 78) e que as miren como se fosen leprosas (p. 138).
Esta multiplicidade de olladas dun mesmo feito permite ofrecer un
abano amplo de diferentes maneiras de actuar, ideas e opinins ante
a agresin sexual ao tempo que se desenmascaran as pseudoxustificacins do acto baseadas na provocacin da vtima que non pouca
xente anda utiliza (Senn, 2009: 81).
100

Comentarios

para a formacin lectora

Marilar conta unha historia que atrapa e sintetiza a tripla violacin fsica, cultural e social s que as mulleres fomos e somos
suxeitas (...) como desafogo dunha natureza masculina supostamente indombel, como medalla de virilidade, como arma de guerra e
moeda de cambio ou simple ancdota cando as mulleres nada valan (Pual, 2009: 9). E faino dunha maneira directa, obxectiva
e natural, sen dramatismos nin tabs, cunha dose equilibrada de
narracin, descricin e dilogo e cunha linguaxe axeitada e prxima
ao lectorado xuvenil, achegndose aos gustos musicais e flmicos,
por medio das diferentes referencias que presenta na narracin, e s
sas inquietudes e preocupacins, como son os estudos e as primeiras relacins amorosas.
Temas: violacin, mito, amor...
Dous son os temas principais que se relacionan ao longo da obra:
a violacin de Sofa e Lupe e o mito de Medusa, metfora e elo que
entretece en todo o relato a mitoloxa co drama actual, a violencia
fsica coa violencia simblica, reflectidas na vida real e nas obras literarias.
O tema da violacin vai estar omnipresente en todo o texto narrativo e tamn nos diferentes elementos paratextuais inseridos, como
as citas, os exercicios escolares (a traducin das Metamorfoses de Ovidio) e os textos xornalsticos e administrativos que se inclen para
dar conta dos avances da investigacin policial e da investigacin a
Matas, un compaeiro de Sofa e Lupe, acusado de cuspir e facer
pintadas insultantes no bao feminino. Todos estes recursos permiten mostrar diferentes visins narrativas dun mesmo acto. Por un
lado, achgase o punto de vista das vtimas: o seu ofuscamento nos
primeiros intres nos que son conscientes do que lles aconteceu, a
mltiple vitimizacin que supn contarlles de novo o acontecido s
familias, polica e aos avogados, o medo e o estigma social que
se ven sometidas por parte dalgns compaeiros que, como no que
101

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

viviu Medusa, non se atreven a miralas. Mais presentan unha dobre


maneira de actuar: constancia, seguridade, firmeza e valenta de
Sofa en manter a denuncia at o final (Fgoo por min mesma,
mais tamn polas que veen detrs, p. 193) e rexeitar un acordo
extraxudicial cunha oferta xenerosa porque lle parece repugnante
que esa xente intente comprarme con cartos (p. 192), oponse a
dbida, a inseguridade e o medo de Lupe que, presionada pola falta
de apoio dos seus pais e polo estigma social que sofren as violadas,
retira a denuncia por culpa de todos os que pensan que as rapazas
en minisaia estn pedindo a berros que as violen, dos profes que
confunden un relato, un xogo, con pedir sexo a voces... de todos os
que non comprenden que temos dereito a vivir a nosa vida (p. 175),
anda que reflexiona e decide levar adiante a denuncia. Por outro,
ofrcese a visin profesional da polica e dos avogados, que anda
que teen un trato delicado coas agredidas non deixa de ser un caso
mis a resolver; e o punto de vista dos compaeiros e profesores que
tratan de que ese feito repercuta o menos posible na vida acadmica
das rapazas agredidas falade con elas como se non pasase nada (p.
102). Pola sa parte ambas as familias de Sofa e Lupe manteen
unha actitude protectora, anda que cunha resposta dos pais moi diferente: mentres que Elvira e Manuel se manteen bastante serenos,
xustificable en certa medida pola formacin profesional da nai, que
enfermeira, apoian a Sofa na sa resolucin e dixanlle liberdade
de eleccin; Guadalupe e Nicols, xa dende o principio, dubidan de
que sexa positiva e frutfera a denuncia por ser un escaparate social
para as vtimas e presionan para que Lupe a retire: Meus pais estn
abourndome desde o principio (p. 175).
Todas estas mltiples olladas e perspectivas reflctense dunha maneira neutral e sen unha valoracin predeterminada para que o lector
poida construr con toda a informacin que se ofrece a sa propia
idea sobre a agresin e as sas consecuencias.
Este tema serve para amosar o proceso de madureza, evolucin
psicolxica e superacin que teen que vivir as protagonistas e os
seus compaeiros, ante un feito deplorable. Como contrapunto
102

Comentarios

para a formacin lectora

aparece ao longo da narracin o amor adolescente e as primeiras


pulsins sexuais, simbolizados polos amor(otes) ventureiros, que
impregnan a obra de certo optimismo e romanticismo.
Outros aspectos tratados son a disparidade entre o erotismo e a
pornografa e o trato vexatorio sufrido pola muller en tanto en canto
obxecto sexual, con motivo da aparicin dun calendario de mulleres
no instituto; ou o rol da xustiza perante a agresin sexual, ademais
de introducir o tratamento da diferenza, exemplificado en Jessica,
unha moza que vive nun centro de acollida, que con doce anos tamn foi violada polo seu pai de adopcin e que lle insufla a Sofa
certa esperanza de que esta amarga experiencia vital co tempo acaba
por esquecerse: Que saibas que acabas esquecndoo. Que volvers a
gozar da vida (p. 109).
Con estas temticas reivindcanse valores como a dignidade humana, o respecto, a xustiza, a igualdade de xnero e a amizade, ao
tempo que se tratan a discriminacin da muller, os prexuzos e estereotipos por razn do sexo e as relacins entre violacin real/mitolxica, violacin fsica/simblica e social, de feito que a lectura
provoca unha fonda reflexin sobre a xustiza e as sas reviravoltas,
sen esquecer esa relevante dimensin reflexiva sobre a dignidade do
ser humano (Nicols, 2009: 11).
O protagonismo feminino
A maiora dos personaxes que aparecen ao longo da obra son femininos e son os que teen un papel mis activo, mentres que os
masculinos exercen un papel secundario e complementario dos femininos. Malia que o papel dominante das mulleres podera a priori
entenderse como unha escolla deliberada da autora para amosar e
reivindicar unha visin feminista da temtica tratada, o certo que
como unha boa equilibrista mantn a asepsia para non influr na
opinin do lector, mais sen renunciar a criticar dunha maneira moi
sutil o machismo enraizado na sociedade actual, causante da vergoa
103

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

e estigmatizacin social das vtimas da agresin sexual e de que, por


exemplo, sexan os delitos duns brbaros xustificados na medida das
saias (p. 168).
A travs dos personaxes reflctese o mundo adolescente cos seus
gustos, referencias musicais, problemas e conflitos, mergullndose
na sa psicoloxa e nas inquedanzas e sentimentos contrapostos das
vtimas, anda que se prioriza a ollada dunha das das rapazas agredidas, Sofa, que ser a encargada de debullar o universo de interrogantes, dbidas e pequenas e grandes adversidades que acontecen no
instituto e no seu contorno familiar, en claro contraste co de Lupe
(Soto, 2008).
Sofa o personaxe dende o que se narra a historia. unha voraz
lectora con talento literario, pero est acomplexada polo seu aspecto
de nena, malia acabar de facer dezaoito anos, e por ser demasiado
fraca. Reflicte o sentimento de repulsa, culpa e vergoa de si mesma,
anda que, como xa se comentou, amosa ao longo da narracin unha
actitude decidida e valente, pois en vez de buscar compaixn, trata
de aceptar a sa realidade.
Lupe, igual que Sofa, sofre unha profunda humillacin como ser
humano e parece mis dbil, de feito que cambia de parecer respecto
denuncia e non quen de soportar a violacin simblica, recurso
que permite facer reflexionar ao lector sobre as posibilidades dos
diferentes modo de actuar ante unha mesma situacin e sobre o sentimento de medo e angustia.
Outros personaxes que teen unha presenza importante na trama
son Celia, unha rapaza lista pero insegura polos seus defectos fsicos
(fea, correctores nos dentes, grans) que atopa o amor en Matas e defende as sas compaeiras; Jessica, que cunha aparencia amable sabe
superar os prexuzos que suscita a sa vida nunha casa de acollida e
axuda e apoia a Sofa e Lupe ao compartir a experiencia comn da
violacin; e Rubn, o Baby, sensible, comprensivo e namorado de
Sofa, que tratar de axudarlle a superar a agresin e a aceptala: Eu
teo que arrincar a violacin da ta pel, facerche a bicos unha pel
nova (p. 147).
104

Comentarios

para a formacin lectora

O dilogo intertextual: as mltiples referencias literarias, flmicas e musicais


Nesta obra xgase constantemente coa intertextualidade ao reunir
nas sas pxinas unha seleccin de autores e obras presentes a travs
da cita explcita ou da alusin, o cal suxire un amplo abano de ricas
interpretacins. A este respecto a clase de Literatura proporciona a
escusa perfecta para citar obras e autores contemporneos do polisistema literario galego, caso do Livro das devoracins, de Pilar Pallars;
Pel de lobo, de Xos Miranda, e Cartas de inverno, de Agustn Fernndez Paz.
As referencias literarias intgranse tamn no discurso narrativo
para dar p non s a reflexionar sobre a igualdade entre homes e
mulleres e a discriminacin sexual sufrida polas mulleres ao longo
da historia, tratadas como obxecto sexual, senn para coecer as diferentes interpretacins do mito de Medusa, como acontece coa traducin que se realiza na clase de Latn das Metamorfoses, de Ovidio.
Outras veces estas referencias serven para describir personaxes ou
identificar sensacins, caso do parrulio feo que describe a Celia;
a ollada de Medusa que simboliza a incomunicacin que sente Sofa
despois da violacin, ao non ser capaz a xente de mirala cara pois,
Deban temer que, como Medusa, a sa ollada os deixase paralizados (p. 116); de Cinsenta para identificar a Sofa e Lupe cando
remata a festa de disfraces s catro da maa e soben ao coche dos
dous universitarios: hora que Cinsenta ten que apurar para regresar casa antes de que a carroza volva ser unha cabaza, as rodas,
farrapos e os paxes, ratos. Antes de ela mesma se transformar de novo
nunha rapaza corrente, que ningn mozo desexar apreixar entre
os brazos (p. 44); da historia de Barba Azul e a sa porta pechada
para referirse ao descubrimento das pintadas insultantes por parte de
Sofa; ou da capa de invisibilidade de Harry Potter para identificar a

105

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

sensacin desacougante de Sofa e Lupe ao non recibir as olladas dos


seus compaeiros.
Tamn se alude a grupos musicais e cancins. As mencinanse
o grupo de rap Os Amolados do Se(i)xo, seguidores de 5Talegos,
Ghamberros e As Garotas; Britney Spears; U2, Bebe, Mariah Carey
e Siniestro Total. E tampouco faltan as referencias flmicas, como
Un peixe chamado Wanda, Piratas do Caribe, A casa das dagas voadoras e Eduardo Manostesoiras, ademais da exitosa serie televisiva South
Park e a identificacin que se fai do heroe grego Perseo, precursor
mitolxico (p. 29), dos actuais Destroyer e Terminator, que
permiten falar do uso ilegal dos anabolizantes e de que esta anatoma
esaxerada esteticamente resulta horrible (p. 29).
Todas estas referencias literarias, musicais e flmicas da cultura
adolescente cumpren unha dobre finalidade: crear verosimilitude e,
ao mesmo tempo, provocar no lectorado agardado unha conexin
emptica e de identificacin coa novela.
Os paratextos
A funcionalidade e importancia dos paratextos primordial, pois
por medio deles estabelcese unha retroalimentacin do tema principal da narracin ao tempo que amplan os puntos de vista sobre
a violacin e colaboran a enriquecer a enciclopedia lectora grazas s
mltiples referencias intertextuais que ofrecen.
O primeiro paratexto no que cmpre reparar e que intertextualiza
co mito de Medusa a montaxe fotogrfica da cuberta da artista
contempornea Victoria Dhiel (A Corua, 1978), que nos permite observar as posibilidades estticas da tecnoloxa dixital. Trtase
dunha fotografa manipulada onde se mestura o animado (a pel) co
inanimado (a cabeza da medusa de mrmore), na que se fusiona a
realidade coa ficcin en perfecta sintona.
Despois presenta unha dedicatoria dirixida ao lectorado agardado
que fai mencin dun tema secundario, o amor, por medio dunha me106

Comentarios

para a formacin lectora

tfora Para Marcos, Noa e Brais, na idade de probar os amor(otes)


ventureiros. A ela sguelle unha utilizacin profusa de paratextos
que encabezan as tres partes nas que se estrutura o texto e todos os
captulos e que teen relacin co tema da violacin por medio, sobre
todo, de citas literarias coas que se establecen inequvocos paralelismos con mitos e lecturas de corte clsico (...) sen dar as costas nunca
verosimilitude (Nicols, 2009: 11). As citas estn tomadas das
Metamorfoses de Ovidio, que falan das violacins de Lirope por Cefiso, da bela Medusa por Neptuno, de o, da resistencia de Calisto a
Xpiter, de Tereo e Filomeda, de Quone por Apolo e Mercurio; dos
libros Xuces e Samuel da Biblia, que tratan da violacin de Tamar
polo seu irmn Amnn e de Betsab por David; fragmentos dA filla
do mar, de Rosala de Castro, de Queixumes dos pinos, de Eduardo
Pondal, e dAs amantes de Hamlet, de Marta Dacosta. Tampouco faltan as citas ensasticas, caso de Medina, Revista da Seccin Femenina
(13 agosto 1944), a respecto do papel que se esperaba das mulleres
na ditadura; de Fragmento dunha anlise dun caso de histeria, de Sigmund Freud; de Unha historia das mulleres, de Anderson e Zinsser; e
outras de carcter administrativo, como un extracto dunha sentenza
da Audiencia Provincial de Pontevedra (27/02/1989), e dun texto da
pxina web da Wellness Kliniek de xaneiro de 2008 sobre a reconstrucin do hime.
Estas citas, ademais de situar a problemtica no imaxinario colectivo a travs dos tempos e de contextualizar a ficcin narrada (xa
que estn vencelladas ao captulo que principian) pdense ler coma
unha historia-diversa-da violencia contra as mulleres (Pena, 2008:
104) e supoen unha narracin paralela da novela ao propoer un
interesante percorrido polas mulleres forzadas e a abordaxe do tema
dende diferentes perspectivas (Soto, 2008), adscribindo a violacin
dentro dunha tradicin cultural machista e cruel.
As citas literarias e ensasticas ceden paso no inicio das tres partes
a ilustracins que ofrecen obras artsticas ao redor do mito de Medusa, que se utilizan para actualizar a lenda e instalala no discurso
como metfora das interpretacins negativas que rodean a feminida107

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

de (Soto, 2008): o cadro Medusa, de Caravaggio, as esculturas da


Grgona etrusca, de Veio, e Perseo coa cabeza de Medusa, de Cellini.
Cmpre salientar ademais a conversin de peritextos en epitextos
debido a que hai paratextos que se empregan dentro do texto narrativo para completar as mltiples olladas sobre a agresin sexual e as
sas consecuencias, procedentes de fontes documentais e informativas, como noticias xornalsticas, o relatorio ao consello escolar da
profesora Xosefa Vidal como xuza instrutora para valorar a presunta actuacin machista de Mauricio, relatos dos alumnos, exames de
ingls, unha autorradiografa de ADN e a carta de perdn de Mara
Varela, nai de Pedro Gonzlez, un dos violadores.
Conclusins
Como se comentou, esta novela:
non allea a elementos xa presentes na producin xuvenil da autora. Coma tal,
a presentacin dun conflito extrado do mbito da realidade, enfocado dende
a psicoloxa adolescente e que implica a asuncin dun posicionamento; o deseo de protagonistas femininas intelixentes e con personalidade que loitan por
superarse a si mesmas; ou a adscricin ao metaxnero das novelas de instituto
(Soto, 2008).

Se reparamos na sa aplicacin didctica, unha obra atractiva


para o lectorado xuvenil que permite realizar mltiples reflexins a
nivel persoal ou grupal sobre as consecuencias sociais e persoais da
violacin, e como pode afectar s relacins afectivas da persoa que
sofre este tipo de agresin, vez que valoriza o respecto pola dignidade humana, a xustiza e a amizade, sen esquecer a temtica do amor,
moi empregada nas novelas dirixidas aos adolescentes en trnsito
idade adulta.
A nica eiva que se pode sinalar a mala correccin lingstica
que obviou erros como o emprego de como comparativo ante pronome persoal, o emprego de lle por lles, o emprego castelanista do
pronome reflexivo, o uso sistemtico da preposicin a co obxecto
108

Comentarios

para a formacin lectora

directo de persoa, hiperenxebrismos, mala colocacin do pronome


tono, castelanismos, chesmo, tesmo e o infinitivo conxugado en
perfrase verbal.

109

Bibliografa
Aleixandre, Marilar (1997), Autopotica, Boletn Galego de Literatura, n 18, Creacin, 2 semestre, pp. 193-196.
Dacosta, Marta (2009), Sobre A cabeza de Medusa de Marilar
Aleixandre, A Nosa Terra, n 1.345, Cultura, 5-11 febreiro, p.
26.
Estvez-Saa, Jos Manuel (2010), O poder formativo da arte e o
mito na literatura actual, El Correo Gallego, Cultura, 14 marzo,
p. 64.
Fernndez, Mara Jess (2009), A Cabeza de Medusa. Marilar
Aleixandre, CLIJ. Cuadernos de Literatura Infantil y Juvenil, n
223, Libros. Ms de 14 aos, xaneiro, p. 60.
Lpez Prez, M Jos (2000), Expediciones a la fantasa. La narrativa infantil de Marilar Aleixandre, en Eloy Martos Nez, Jos
M Corrales Vzquez, Arturo Gonzlez y Sara Moreno Valcrcel
(eds.), Historia crtica de la Literatura Infantil e Ilustracin ibrica.
Actas del II Congreso de Literatura Infantil y Juvenil, Mrida: Editora Regional de Extremadura, pp. 241-244.
Nicols, Ramn (2009), Reivindicacin da dignidade, La Voz de
Galicia, Culturas, 28 marzo, p. 11.
Pena Presas, Montse (2008), E Medusa volveu vivir, Grial. Revista Galega de Cultura, n 180, Tomo XLVI, O espello das letras,
outubro, novembro, decembro, p. 104.

Comentarios

para a formacin lectora

Pual, Beln (2009), A palabra violada e o poder da reescrita,


Tempos Novos, Protexta, n 9, proPostas, inverno, p. 9.
Sampedro Martnez, Pilar (2009), A cabeza de Medusa. Marilar
Aleixandre, Revista Galega de Educacin. Publicacin de Nova Escola Galega, n 44, Recensins, xuo, p. 183.
Senn, Xavier (2009), A cabeza de Medusa. Marilar Aleixandre,
Malasartes, n 18, Recenses e notas crticas, outubro, pp. 8082.
Soto, Isabel (2007), Potica de aventura. Arredor da obra de Marilar Aleixandre, Fadamorgana, n 11, primavera, pp. 25-31.
(2008), Onte e hoxe: o mito de Medusa, en http://www.
culturagalega.org/lg3/extra_recension_xenero.php?Cod_
extrs=1856&Cod_prdccn=1503 [Consultada: 25 de abril de
2012].

111

5.2. Hacia dnde vamos?


Unos inquietantes
Futuros peligrosos
de Elia Barcel14
Mara Victoria Sotomayor
(Universidad Autnoma de Madrid)

Resumen: Siete relatos de ciencia ficcin que recrean la posible realidad de un futuro cercano: violencia, sueo de eterna juventud, fantico culto al cuerpo, salvaje lucha por la vida, emigracin Situaciones que implican cambios tecnolgicos no logrados todava pero
peligrosamente posibles, lo que plantea problemas de ndole moral y
social que nos interrogan en el presente.
Palabras clave: futuro, relato fantstico, utopa.
Abstract: It is about seven science fiction stories that recreate the
possible reality of a near future: violence, the dream of eternal youth,
fanatic cult to body, wild struggle for life, emigration They represent situations that imply still unachieved technological changes but
14. Zaragoza: Edelvives, col. Alandar, 2008.
113

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

likely to occur, a fact which arises social and moral problems that
question us in the present.
Keywords: fantastic story, future, utopia.
Bajo un acertado ttulo, que sintetiza perfectamente los dos ingredientes comunes a los siete relatos que componen este volumen,
la autora despliega un abanico de situaciones inquietantes, a veces
fantsticas, a veces reales, que componen un certero relato de nuestra sociedad actual. Una sociedad desarrollada y opulenta que exhibe sus excesos ante quienes carecen de todo, al tiempo que levanta
sueos y construye mitos con los que conjurar su debilidad y sus
miedos: la eterna juventud, la vida saludable, la sociedad solidaria y
comprometida, polticamente correcta. Porque esta sociedad avanzada, poderosa, donde todos los deseos pueden alcanzarse con dinero
y medios tcnicos, no ha logrado vencer el miedo a la muerte, al
deterioro fsico y mental, a la insatisfaccin con la propia vida.
Con este planteamiento, y utilizando con eficacia los recursos del
gnero fantstico, la ciencia ficcin y la utopa, la autora pone ante
nuestros ojos, y, ms an, ante nuestro pensamiento y nuestra conciencia, historias que podran ocurrir en un futuro prximo. Algunas
son escenas puntuales, breves, que podran ocurrir casi en nuestros
das; otras se sitan en un futuro ms lejano, aunque el punto de
arranque las hace igualmente posibles, ya que consisten siempre en
estirar las posibilidades que actualmente ofrecen algunos avances
cientficos, biolgicos o sociales.
Son, pues, futuros posibles: as los sentimos al leer estas historias
de deseos cumplidos, concursos de telerrealidad, clonaciones, longevidad y entrevistas de trabajo. Pero son tambin futuros peligrosos.
A dnde nos conduce este desarrollo cientfico que nos har capaces
de vencer a la muerte? Cmo ser esa sociedad de realidades virtuales donde la vida humana llega a perder su valor en aras del ocio y
la diversin?
114

Comentarios

para a formacin lectora

Quiz los mayores peligros son los que reconoce la propia autora
en su dedicatoria a los jvenes: la violencia y la banalidad. El mundo futuro que despliega ante nosotros ha acabado con la libertad
individual, los sueos y la posibilidad de encontrar sentido a la vida.
Alcanzar los sueos eternos de la humanidad no significa, paradjicamente, ser ms feliz, sino vivir en una constante insatisfaccin,
atenazados por un sentimiento de prdida y vaco frente al que no
hay otra respuesta que la generosidad, la libertad de elegir, el amor y
la solidaridad hondamente sentida.
Dentro de este marco general de literatura de anticipacin (y, por
ello, fantstica) hay dos tipos de relatos claramente diferenciados:
aquellos ms prximos a la utopa o la ciencia ficcin, con una mayor carga de elementos fantsticos, y los que se encuentran ms cercanos al presente, con menos carga fantstica y planteamiento ms
realista, aunque la realidad se observa con una lente de aumento que
hace ms evidentes sus defectos.
En este segundo grupo se encuentran El hombre de cristal, Fumando espero y, quiz, Viejos.
El hombre de cristal viene a ser un testimonio de plena actualidad, muy vinculado a la circunstancia histrica: una entrevista de
trabajo. Basada en el dilogo, lleva al extremo los detalles o aspectos
de la vida del aspirante que se evalan en dicha entrevista; los lleva
a un extremo que conduce al absurdo pero que se intuye, paradjicamente, como real y hasta posible en nuestro mundo de hoy. Es un
relato bien construido: la ambientacin, el lenguaje empleado y el
juego de personajes generan expectativas que hacen sorprendente el
final. Un final verosmil y real, en efecto, pero inesperado desde los
presupuestos narrativos en los que la autora sustenta y desarrolla la
historia.
Fumando espero, por su parte, cuenta la pequea historia (o el
pequeo drama) de Jaime, un hombre de 98 aos que se cuestiona la
vida de sacrificios que le ha permitido llegar a esta edad longeva. Se
cuestiona el ideal de la vida saludable no fumar, no tomar grasas ni
alcohol, hacer deporte al observar la situacin en que se encuen115

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

tra: en una residencia de mayores, solo, sin poder disfrutar ni del


pequeo placer de tomar un pastelillo de chocolate. Sin poder elegir.
En cambio, Viejos, situado en un futuro que se intuye prximo,
presenta una sociedad utpica, organizada segn las ms estrictas
reglas del equilibrio solidario entre grupos sociales y el respeto a la
libertad individual. Una sociedad polticamente correcta, tcnicamente avanzada y, sin embargo, trasparente: la vida privada no existe
y la vida social est milimtricamente organizada.
Conservan estos relatos las huellas de Huxley, Orwell, Bradbury
y las utopas y distopas creadas por ellos. La pregunta es inevitable:
es este el mundo que nos espera?
Carcter distinto tienen los cuatro relatos restantes. De extensin
algo mayor que los primeros, plantean preguntas que tienen que ver
con la propia naturaleza humana, fuera del tiempo y de la historia,
aunque estn localizadas en un futuro que a veces se concreta de forma muy precisa en un ao determinado. Por ello se sitan en la lnea
de la mejor ciencia ficcin, la de los orgenes, que no slo se propone presentar una sociedad tcnicamente muy avanzada, sino, sobre
todo, reflexionar o inducir a la reflexin sobre la vida y la condicin
humana en nuevos contextos.
En El deseo de tu corazn, planteado como un relato fantstico
donde conviven lo real y lo extraordinario para provocar el efecto
de extraeza que caracteriza el gnero, resuenan los ecos de Fausto.
Los deseos muy intensos se corporeizan; conforman nuevos seres
que aqu son los djinns, como en otro momento pudieron ser los
hombres grises o el diablo. Son el otro yo, el lado oscuro del alma
humana, la encarnacin de los peores sentimientos, como si de mil
distintos vizcondes demediados se tratara. Los deseos de lvaro,
un adolescente de familia adinerada, se van cumpliendo uno tras
otro gracias al poder de los djinns, dos personajes que toman el nombre de Flavia y Paul.
Pero a lo largo del relato se comprueba cmo esos deseos de vida
fcil, lujo, placer y dinero, lo van destruyendo poco a poco en lugar de darle la felicidad, porque el pacto con el diablo destruye al
116

Comentarios

para a formacin lectora

individuo. El instinto del poder absoluto, dominacin, riqueza y


eterna juventud formas todas ellas de poder y superioridad sobre
los dems est en la propia naturaleza humana. Lo que se pone de
manifiesto en este relato es su potencial destructivo si el individuo se
deja llevar por l y cmo la nica posibilidad de salvacin est en la
generosidad, el amor, el esfuerzo: o sea, todo aquello que implique
tener en cuenta al otro en lugar de querer dominarle.
El final abierto, desconcertante, que estimula la reflexin, es uno
de los principales valores del relato, junto con su estructura equilibrada, el ritmo narrativo y el lenguaje denso, sinttico y preciso, al
tiempo que sugerente y plurisignificativo.
Mil euros por tu vida desarrolla el mito de la belleza y la juventud
en una historia fantstica de convivencia, una vez ms, de lo real con
lo extraordinario. Son posibles, adems, distintos niveles de interpretacin. La admiracin hacia una sociedad tan avanzada que ha hecho
posible reencarnarse en otros cuerpos jvenes, gracias a los avances
de la biologa y la medicina es el primero de ellos, el ms inmediato;
en segundo lugar est la crtica social: los cuerpos jvenes comprados
para hacer posible este milagro de la ciencia son de hombres y mujeres
africanos y asiticos, es decir, de pases que se consumen en la miseria
y se venden por unos cuantos euros a los pases desarrollados; por
ltimo, a un nivel ms profundo e individual, identificamos los componentes elementales de la condicin humana: el miedo a la muerte y
el deterioro, el instinto de supervivencia, la libertad, el amor.
As pues, mediante un argumento de ciencia ficcin, este relato
plantea cuestiones tan trascendentales como el valor de la vida humana (puede venderse la propia vida para asegurar la de otros?), la
libertad individual, los desequilibrios sociales y las relaciones NorteSur. Todo ello mediante unos personajes bien construidos que plantean, y se plantean, dilemas morales. Porque, en el fondo, est en
juego la supervivencia fsica, material y moral de todos ellos.
El relato Muertos se sita en 2043 y plantea la victoria sobre la
muerte gracias a la clonacin. Un nuevo escenario de futuros peligrosos, inquietantemente prximo y posible.
117

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

El inicio del relato es desconcertante y dispara las expectativas:


Cuando me enamor de Mabel no saba que estaba muerta. El
componente dual propio del gnero fantstico se encuentra aqu en
la misma raz del relato, es decir, en la concepcin de la muerte.
Hay una muerte por miseria, enfermedad, hambre o guerra: es la de
frica, la que ha visto en Burundi el protagonista-narrador; y hay
otra por excesos y riqueza: accidentes de trfico, longevidad, enfermedades de la opulencia. La primera es tangible, injusta, reveladora
de las contradicciones y desigualdades del mundo; pero contra la
que se lucha con dinero, a la que de verdad se quiere vencer (y aqu
se consigue) es la segunda.
Con algunos elementos argumentales cercanos a la tan en boga
literatura vamprica, busca la verosimilitud a travs de una supuesta
explicacin cientfica. Pero la reflexin que se pretende no es tal, sino
una respuesta afectiva de rechazo. Vencer a la muerte es algo contra
natura, tan violento que produce una gran angustia: la angustia de
no comprender. Aqu est el problema de fondo, en la falta de sentido de la vida y la muerte, o de la vida ganada a la muerte. Quiz la
muerte es necesaria para dar sentido a la vida; la peripecia personal
de los dos protagonistas, su contacto directo, violento y descarnado
con la muerte, as parece demostrarlo.
El volumen se cierra con Noche de sbado, impactante relato
sobre el valor de la vida humana en los concursos de televisin.
Los protagonistas de este concurso son los africanos que llegan
en pateras a las costas espaolas. Solo uno de ellos debe sobrevivir,
mientras el pas entero contempla entregado, a travs de la pantalla
y equipos de realidad virtual, cmo los finalistas se destrozan entre
ellos para alzarse con el triunfo. De nuevo la sociedad de la opulencia
representada en la familia protagonista, obesa hasta lo inverosmil,
se enfrenta a la sociedad del hambre: los concursantes, o sea, los
inmigrantes que se matan unos a otros por conseguir un piso y un
trabajo.
Lo aterrador es que este inmenso abismo que los separa no se
percibe sino como un juego. En un escenario de adelantos tcnicos
118

Comentarios

para a formacin lectora

y sociedad desarrollada, valores como la dignidad del ser humano, la


igualdad y la justicia social han desaparecido. Todo es banal, intrascendente; la vida ha perdido su sentido incluso para quienes parecen
tenerlo todo y estn, sin embargo, profundamente insatisfechos.
Para hacer evidente este despropsito, la autora introduce un personaje, Fernando, que opera como observador externo y contrapunto del resto de personajes. A travs de l se puede comprender la situacin, ya que se la cuentan los dems, y, adems, reflexionar sobre
lo que est ocurriendo ya que Fernando es la voz discrepante. En
todo caso, esta discrepancia no se expresa en un discurso argumentativo o reflexivo explcito, sino que arranca de lo ms profundo de
su ser y se manifiesta en impulsos de repugnancia e incomprensin.
Noche de sbado es un relato de excesos; todo es excesivo, exuberante hasta lo monstruoso. La forma de la narracin subraya este
contenido, de manera que las descripciones, adjetivacin, relato de
situaciones, etc. se desbordan en una acumulacin de elementos que
intensifican el sentido hasta el extremo, casi hasta la nusea.
En conjunto, son relatos bien contados, con predominio de la voz
omnisciente que narra en 3 persona, excepto en Muertos, donde es el propio protagonista quien cuenta la historia. La alternancia
de focalizaciones tiene la virtud de construir relatos relativamente
complejos, verosmiles y abiertos a varias lecturas. El buen manejo
del lenguaje, coherente con las distintas situaciones y tipos de personajes, contribuye a la creacin de un universo de ficcin compacto
y creble. Es un lenguaje eficaz, equilibrado y muy sugerente, que
estimula en el lector la creacin de imgenes y facilita su inmersin
en este mundo posible.
Aunque conviven en este volumen relatos de distinta factura y
pretensiones, desde la narracin simple de una situacin puntual
hasta los relatos ms complejos y de mayor alcance, es de notar que
en todos los casos la autora maneja con eficacia los ingredientes propios del gnero: la densidad significativa, el ritmo equilibrado y, sobre todo, la cohesin que exige el efecto nico.
En definitiva, un conjunto de buenos relatos para hacer pensar.
119

5.3. Literatura per sobreviure


al maltractament:
M de Lolita Bosch15
Mar Ray
(Universitat de les Illes Balears)

Resum: El maltractament i la violncia domstica sn el tema principal de la novella amb qu Lolita Bosch va merixer l11 Premi
de Literatura Protagonista Jove i el Premi de la Crtica Serra dOr
Juvenil lany 2007. Emmarcada dins el corrent anomenat realisme
crtic, la histria atrapa el lector des del primer moment amb un estil
gil i rpid, ple de reiteracions, elements habituals en la narrativa de
lescriptora catalana.
Paraules clau: maltractament, realisme crtic, violncia domstica.
Abstract: Maltreatment and domestic violence are the main topics
in the novel for which Lolita Bosch received the awards 11 Premi
de Literatura Protagonista Jove and the Premi de la Crtica Serra
dOr Juvenil in 2007. Following the lines of the literary tendency
15. Barcelona: Crulla, Gran Angular, col. Alerta roja, 2005.
121

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

known as critical realism, the story traps the reader since the very beginning thanks to a quick and agile style, full of reiterations, which
is a repeated element in the narrative of the Catalan writer.
Keywords: critical realism, domestic violence, maltreatment.
Lolita Bosch (Barcelona, 1970) ens adverteix ja des de la primera pgina: el protagonista de la seva novella morir. Divuit hores
desprs del moment en qu comena la seva histria, M un jove
estudiant de setze anys ser assassinat pel seu pare. Un pare que,
abans de matar el seu fill, haur mort la seva filla i, desprs, rematar
la seva dona que jeu agonitzant al terra de la llar familiar. Bosch ens
narra a M les hores prvies a aquestes tres morts, conseqncia del
maltractament i la violncia domstica.
Lautora ens demana disculpes per aquest inici S que s un
principi difcil per a un llibre. I creu-me que ho sento, per la seva
intenci s que sapiguem que encara que agafis afecte a M, haurs
de deixar-lo anar. Molt aviat (p. 7), per aquest s un llibre-crit,
s novella-denncia (que quedaria emmarcada dins lanomenat realisme crtic), que vol deixar constncia del fet que, tot i que avui en
dia es treballa intensament contra la xacra social del maltractement
i la violncia domstica, encara ens cal fer molt de cam fins arribar
a la seva total desaparici: El tema de la violncia familiar afecta
actualment a la societat espanyola i creix cada any (Riveros, 2010),
afirmava Bosch en una entrevista. I la novella, de fet, va sorgir del
testimoni que vctimes (dones i infants) confiaren a lescriptora: El
llibre reflexa un treball dinvestigaci que vaig fer amb dones maltractades i nens violentats (Riveros, 2010).
La novella presenta uns fets tan actuals i realistes que els protagonistes de la histria podrem ser qualsevol de nosaltres. Per aix, en
cap moment lautora ens diu el nom dels personatges que hi surten.
Sn la mare, el pare, lvia. Sn la directora de linstitut, lentrenador, el professor de laboratori. Ella (la germana), en J (el seu millor
122

Comentarios

para a formacin lectora

amic), L (la seva amiga)... I M. I M pot ser qualsevol jove de 16


anys, perqu t nom i no el t; igual que la resta de personatges
que lacompanyen al llarg de la histria. M pot ser Marc o Miquel
o Mart... La mare pot ser la seva o la dalg altre en la mateixa situaci, igual que el pare pot ser qualsevol altre pare maltractador. J
podria ser Joan o Jaume i L, Laura o Laia... El recurs elegit per lescriptora permet efectivament que tothom apliqui aquesta histria
a la realitat que conegui, i lexperincia i la reflexi que susciti, a la
seva vida futura. (Salvatella, 2011: 20). Amb la mateixa intenci, els
personatges gaireb no compten amb una descripci fsica. Potser la
que ens crida ms latenci s la de la germana petita: Ella: set anys,
cabells arrissats, castanys, mirada curiosa, cames llargues, ulls clars,
ment desperta, auda, valenta (p. 16).
Lolita Bosch no ens estalvia res als lectors i sesfora en contagiar-nos de la mateixa angoixa que creix lenta per inexorable dins
nostre i que provoca que ens preguntem qu arribar a passar finalment malgrat que ja ho sapiguem o, ms aviat, com arribar a
passar... Acompanyem a M (i a la seva germana i a la seva mare) cap
a la mort. Fem el cam amb ells. Ens angoixem perqu nosaltres coneixem el seu dest. Patim perqu no podem canviar-lo. Ens sentim
impotents perqu no podem intervenir en un final ja decidit.
La novella descriu els fets de tal manera que veiem com aquests
se succeeixen de manera inevitable i, el que s meu greu, sense que
la resta de personatges que graviten en les seves pgines sospitin el
que arribar a passar. Bosch insisteix, al llarg de la narraci, en deixar
constncia daquest fet dramtic: la majoria dels qui envolten la famlia no saben res de linfern que viu aquesta. Ning no sabia res, es
diu; ning no sospitava el que succea, safirma. I els lectors ens quedem amb un nus a lestmac, similar a aquell amb el que es queden
la resta de personatges de lobra; amb la mateixa sensaci dimpotncia, amb els mateixos dubtes. Dubtes que ja mai es resoldran. Perqu
tot quedar en suspens, absurdament: la vida de les tres vctimes, la
pellcula que M li havia dhaver deixat a J el dia que el son pare el
mata; les mirades entre M i L; la vida inanimada de les nines dElla...
123

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Segurament amb lobjectiu i la voluntat de facilitar una lectura


que per la temtica que presenta s feixuga, Lolita Bosch divideix la
histria en captols breus: la gran majoria no sobrepassen les dues o
tres planes. La narraci adopta aix un ritme rpid i gil. Les frases i
els dilegs curts, les poques descripcions, hi contribueixen. Lestil de
Bosch es basa:
en una frase sbria, fresca, lleugera, fins i tot breu, que de vegades sembla escrita per ser llegida en veu alta- (...) constitut per una amalgama de materials
narratius (...) immersos en un teixit narratiu circular, centrfug, com nha dit
ella mateixa, fet de repeticions (...) (Salvatella, 2011: 12).

I a M, tamb, Bosch fa s duna reiteraci constant, tret caracterstic de la narrativa de lescriptora. La reiteraci ajuda a fer avanar la
histria per sobretot al lector, per aquesta difcil narraci. Situacions, escenes, descripcions, dilegs... es repeteixen captol rera captol
amb la voluntat de fixar en la nostra memria lectora determinats
detalls de la histria, i situar-nos en la cronologia dels fets, que ella
fa anar i venir del present al passat i daquests al futur:
En una entrevista dIrene Tarrs, Lolita Bosch parla daquest trencament en
lordre cronolgic del relat, daquestes repeticions tan prpies de les seves novel
les:
-Hi ha una voluntat de difuminar el moviment (...) en les repeticions i en els
salts endavant i endarrere del relat?
-S, magrada com ho veus. Hi ha una intenci de difuminar. No exactament
el moviment, sin el temps. I de posar unes veus al damunt de les altres (Salvatella, 2011: 13).

Bosch va nixer a Barcelona lany 1970, i des de ben petita va viatjar i viure arreu del mn (Estats Units, ndia, Ciutat de Mxic...).
Ha escrit literatura infantil i juvenil i tamb per a adults (contes,
novelles i obres de teatre), en catal i en castell, i ha estat traduda a
langls, a lalemany i al polons. La seva literatura sol tractar
la memria i el record, lexili, lamistat, el silenci, el somni, la por... En cada
novella hi ha una recerca literria i dexploraci duna nova tcnica: el trencament en lordre cronolgic del relat, el plantejament de larquitectura del relat,
124

Comentarios

para a formacin lectora

els jocs de repeticions, la interpellaci al lector... Escriu per explicar-se a ella


mateixa la seva prpia vivncia i, des daquesta comprensi, intenta entendre el
mn (Salvatella, 2011: 7).

Va estudiar Filosofia a la Universitat de Barcelona i un postgrau


en lletres a la Universidad Nacional Autonoma a Ciutat de Mxic.
Marcada per la lectura i lescriptura des de ben petita, li interessa
especialment els altres escriptors, qu fan, com viuen, com escriuen:
Per no els mitifico, sin que provo dentendre com sho fan per
pensar les mateixes coses que minteressen a mi. Mels escolto i hi
dialogo. Res ms (Salvatella, 2011: 11).
A nosaltres, lectors, Bosch ens obliga a escoltar la histria de M i
la seva famlia. Intenta alleugerir (per no estalviar) el drama que es
conta en la seva novella. Per el drama daquesta histria, de totes
les histries com aquestes, s mal dalleugerir. Com s difcil estalviar el que senten els principals personatges del llibre (M, la seva
germana i els seus pares), quan es perceben a ells mateixos com la
pitjor persona del mn, la ms confosa, la ms covarda. Un fill, una
mare, una filla i un pare cruels. La pitjor persona del mn per ser
cmplice mitjanant el silenci? La ms confosa per no entendre que
alg a qui estimes, que testima, et maltracti? La ms covarda per
no encarar-thi? La ms cruel per permetre que fereixi als teus essers
estimats? Tots quatre queden engolits per una espiral de violncia de
la que, malgrat tot, M i la seva mare, tcitament, intenten protegir la
germana: Com si tots dos (...) haguessin decidit que algun membre
de la famlia havia de salvar-se (p. 16). Per la petita no s immune
a la violncia que lenvolta, i Lolita Bosch hi insisteix:
Potser Ella tamb se sent sola. I potser ho estigui de deb. Per com que sempre
va acompanyada de nines, es nota menys. Una nena nina, un nen ninot, una
mare nina i un pare ninot que sassembla molt al seu pare i que sempre renya
la seva famlia (p. 32).

Mentrestant, la mare intenta amagar la realitat, es maquilla els


cops del cos (i potser tamb els de lnima): Ha entrat al lavabo just
abans que els seus fills hagin pogut fixar-se en els senyals de la cara
125

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

i el bra: un blau al costat del llavi i quatre dits a lespatlla esquerra


(p. 29).
I M sent contradiccions respecte al que sent envers a ella, perqu
el jove necessitaria que la mare lluits per un futur diferent. Tot i
aix, es conven que s ell qui ha dactuar: Ha de fer alguna cosa
perqu les coses canvin. Abans de res, ha de prometres a si mateix
que no tornar a enfadar-se amb la mare. El que passa a casa no s
culpa seva (p. 42).
Excusant-la, i no explicant a ning (als amics ni tan sols a J,
als professors, a lentrenador) el que viuen a casa, la protegeix que la
comunitat, que els altres, la jutgin:
No vol explicar a ning que la mare no fa res. Sap que ell pot entendre-la
perqu lestima, per no suportaria que ning jutgs la mare. (...) No, ning
t dret a opinar sobre el que fa la mare sense saber qu se sent quan es t tanta
por (p. 50).

Perqu a M, Lolita Bosch ens parla de la por. De la por dels qui


pateixen abusos, dels qui els cometen. De la por dels qui no entenen
perqu encara ara passen aquestes coses... Lescriptora ens fa cmplices de la necessitat que M t de sentir-se diferent de com se sent. Fins
i tot envers al seu pare. El jove voldria saber com defensar la mare,
dels cops i de les paraules. Per tamb t por: Tot i que senti un
dolor molt peculiar en reconixer-ho. Com una barreja de tristesa i
odi. Un dolor estrany (p. 45).
I vergonya. La mateixa que sobrevola tota la histria: la de les vctimes, per tamb la que senten, a la novella, els que haurien pogut
ajudar dalguna manera i no van fer-ho. I malgrat la por i la vergonya, malgrat la foscor i la fredor que es viu en el s de la famlia, en
aquella casa, rera la porta, entrant per les finestres: la primavera. Un
esclat de vida i llum que xoca frontalment amb linfern que pateixen
els protagonistes. Aquest s el missatge esperanador de la novella
(...) (Ma, 2006). I aquesta s, tamb, una de tantes contradiccions que amaga la vida i que, Lolita Bosch, vol mostrar en aquesta
novella.
126

Comentarios

para a formacin lectora

Per accentuar aquesta dicotomia, Primavera s tamb el nom de


la primera part del llibre, que aplega els 23 captols que formaran el
gruix de la novella. Lobra cont, a ms, una introducci en la que
sinclou ladvertncia de lautora al lector de qu parlvem al principi
i que s:
Una altra marca destil daquesta novellista (...) laparici de la narradora en algun punt del relat, sovint al principi o al final, per interpellar el lector, donar-se
a conixer, obrir la conscincia de la ficci i mostrar-ne la cuina, larquitectura,
lobrador des don la novellista construeix la histria: (...) magrada que el
lector a vegades pugui adonar-se que el que est llegint s una construcci
(Salvatella, 2011: 13).

La segona part es titula Tardor, i es desenvolupa cinc mesos i mig


desprs dels fets, quan els companys de M li reten un homenatge en
tornar de les vacances destiu; per ltim, en lapartat final lescriptora
dna veu a diversos experts que parlen sobre com haurien ajudat, des
de les seves entitats i associacions, a M i a la seva famlia en cas de
tractar-se dun fet real. s en aquest epleg, on lescriptora dedica el
llibre: ... a tots els que encara callen. Perqu sha escrit pensant en
ells (p. 93).
El silenci, tan present al llarg del text, s el que ms sotmet les
vctimes. I, alhora, el que ms encoratja els maltractadors. La decisi
de no comunicar els fets, de no compartir el patiment, de no denunciar la violncia, provoca que M, la seva mare i la seva germana
esdevinguin ms indefensos encara, ms presoners de la situaci que
viuen. Bosch ens mostra tamb que aquest silenci s fa extens a altres membres de la famlia, persones que mantenen el secretisme per
no voler acceptar la realitat del que succeeix, per no desequilibrar
la dinmica -ja de per s desequilibrada- de la casa. Com lvia del
protagonista, que calla cmplice i que sempre defensa el seu fill. El
seu fill maltractador. Per qu ho fas, via?, li demana M un dia.
Per ella calla: s una dona estranya (...) Una dona que sembla que
no recordi les coses que ja han passat. Una dona sense memria. Una
dona covarda o egoista que a M molts cops li fa pensar en un robot
antiptic (p. 70).
127

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Una dona que no consola els seus nts quan aquests ho necessiten.
Que menteix, que permet una realitat que podria ser ben diferent.
Com podria ser diferent la relaci que M tengus amb el seu pare.
De fet, M es planteja demanar-li si est orgulls de que la seva prpia famlia li tengui por, si no sestimaria ms que lestimessin. Qu
laparena que fa no fos sols una faana sin quelcom real. Perqu
en realitat, ning simaginava que pogus ser un maltractador. La
imatge que projecta el pare fora de casa s la duna persona equilibrada, incapa de maltractar la famlia, incapa dassassinar la dona i
els fills. Ning entn el que ha passat. Tampoc els personatges principals de la histria: Abans no eres aix li diu la mare de M un
dia, quan el pare sembla penedir-se de la seva agressivitat: Potser
s culpa de la feina. O la casa, els nens... No ho s. Totes aquestes
obligacions em posen molt nervis. Tinc por de fer-ho malament, de
no saber fer-men crrec (p. 43).
I per canalitzar aquesta por, el pare utilitza la seva dona i els seus
fills com si fossin ninots, com si fossin els protagonistes duna broma
macabra; com la germana petita utilitza les seves nines per representar, de forma simblica, el que viu a casa i exterioritzar tant de
patiment silenciat.
M imagina un futur amb la germana i la mare, sols, sense el pare,
lluny de la seva violncia. El jove es planteja que seria capa de renunciar al que ms li agrada si amb aix pot salvar la mare i la germana de la situaci insostenible en la que viuen. Lolita Bosch descriu
al llarg de la novella, al llarg de les 18 hores prvies a la mort de M,
que una de les principals preocupacions de M s com manifestar-li
al seu entrenador que ha decidit no competir i, per tant, truncar la
seva carrera com a possible esportista professional. No sap com dirli sense semblar desagrat, sense defraudar a alg que s un referent
per a ell. Perqu M renunciar al seu somni, per no allunyar-se de sa
mare i sa germana, per protegir-les del seu pare. I Lolita Bosch ens
far veure que finalment, tanta preocupaci no haur servit per res,
perqu ser el pare qui decidir per ell. Mort M, ja no ha de renunciar al seu somni. El somni morir amb ell.
128

Comentarios

para a formacin lectora

Abans, per, M imagina un altre futur i s capa i tot de verbalitzar-ho:


-Mare li va dir, anems-en.
-Qui? va sormiure la mare, amb aquella ganyota grotesca.
-Nosaltres tres, mare va dir. Anems-en sols (p. 22).

Un futur en el que fins i tot fos possible tornar a ser un nen i poder reescriure la seva histria de vida: perqu encara que M ja sigui
gran, a vegades voldria tornar a ser un nen perqu les coses poguessin
passar duna altra manera (p. 47). I el preu que paga per imaginar-se
un futur millor (per a ell, per sa mare, per la seva germana), s la
mort:
-Finalment et quedars sol diu al pare.
I el pare respon amb una pregunta:
-I aix s el que vols, oi? (p. 78).

La novella va ser premiada amb l11 Premi de Literatura Protagonista Jove 2007 i tamb amb el Premi de la Crtica Sera dOr Juvenil del mateix any. Crtics i lectors es van posar dacord a lhora de
reconixer el valor de lobra, no sols per la temtica que desenvolupa
sin per la manera com est contada. Lolita Bosch diu, quan agraeix
a les famlies i dones que han compartit amb ella les seves prpies
histries, sobre les quals ha pogut fer la novella, que sense les seves
experincies ens costaria ms entendre, i creure, que posar fi a la
violncia s possible (p. 93).

129

Bibliografa
Ma, Teresa (2006), Ressenya literria, Faristol, n 55, Barcelona:
Consell Catal del Llibre per a Infants i Joves.
Riveros, Carlos (2010), Lolita Bosch, un experimento literario no terminado (en lnea), Connecticut: La Voz Hispana de Connecticut,
maig (ref. mar 2012). Disponible a Internet: http://www.uc3m.
es/portal/page/portal/biblioteca/aprende_usar/como_citar_bibliografia. Traducci de Mar Ray.
Salvatella, Pilar (2011), Itineraris de Lectura. Lolita Bosch, Barcelona: Instituci de les Lletres Catalanes.

5.4. Luces e sombras en


Vincent (van Gogh):
O pintor do sombreiro de
malvas, de Marcos Calveiro16
Mar Fernndez Vzquez
(Universidade de Santiago de Compostela)

Resumo: Delinanse as claves coas que Marcos Calveiro est a construr a sa potica antes de analizar O pintor do sombreiro de malvas,
pola que mereceu o Premio Lazarillo 2009 e outros destacados premios e recoecementos. Incdese nas innovacins que este escritor
vilagarcin achegou LIX galega e explcase a significacin desta
novela xuvenil dentro da sa producin literaria.
Palabras chave: intertextualidade, narrativa xuvenil, pintura, recreacin literaria.
Abstract: The key factors with which Marcos Calveiro is creating
his poetics are commented before analyzing O pintor do sombreiro
de malvas, the work by which he received the Lazarillo award in
16. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de xogo, 2010.
131

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

2009, among other recognized acknowledgments and prizes. It is to


be highlighted the contribution this writer from the Galician Town
Vilagarca de Arousa made to Galician children and young adults
literature in the form of numerous innovations, alongside the explanation of this juvenile production significance in his literary output.
Keywords: intertextuality, juvenile narrative, literary recreation,
painting.
Marcos S. Calveiro: a construcin dunha potica
O avogado e escritor Marcos S. Calveiro (Vilagarca de Arousa, 1968) viviu a sa infancia en contacto co mundo de historias
orais que lle procuraban as profesins dos seus avs: feirante, un, e
taberneiro, o outro; e coas historias plasmadas nos libros que tia
seu pai e nos que haba na biblioteca municipal. Gozaba coa lectura de obras cannicas de autores clsicos universais ilustradas, que
espertaron a sa imaxinacin cara a desear historias e mundos de
fantasa mentres pensaba en cumprir os seus desexos de ser arquelogo, debuxante de cmic, msico ou arquitecto; uns desexos que
puido cumprir a travs da sa escrita, facendo partcipes aos seus
fillos, Lucas e Zoe, a quen dedica os seus libros e rele historias antes
de durmiren.
Debutou na literatura galega no ano 2006 cunha obra xuvenil onde
se aprecia o pouso das sas lecturas: Sari, soador de mares (2006)17,
unha novela de iniciacin con trazos da novela de aventuras onde o
vello Sinbad o Mario lle conta ao mozo Sari historias da sa xuventude. Dialoga intertextualmente con recreacins como a fabulacin
para o pblico adulto Si o vello Sinbad volvese s illas (1961), de lvaro Cunqueiro, da que tira un fragmento para convertelo en cita
inicial. No ano 2006 tamn deu a lume o seu nico poemario, Cartas
17. Vigo: Tambre, col. Catavento.
132

Comentarios

para a formacin lectora

do terceiro da18, para o pblico adulto, cincuenta e oito cartas escritas


pola nai e irms dunha rapaza xaponesa acabada de casar nas que a
nai a aconsella mentres as irms refiren que admiran o seu carcter e
actitude fronte vida.
Nesa narracin inicial obsrvanse riqueza lxica, sintaxe traballada
e gusto pola reiteracin de frases, coas que Calveiro marca o ritmo
e o flur da narracin; uns trazos que, unidos ao emprego dunha
prosa cativadora e cargada de plasticidade e dunha requintada lingua
literaria, a construcin dun imaxinario particular poboado de personaxes solemnes e o gusto polas historias engarzadas a partir dun
marco narrativo (Soto, 2008: 77), se repiten nas seguintes obras
publicadas no ano 2007: a novela xuvenil Rinocerontes e quimeras19 e
a sa nica achega para os mis novos: O carteiro de Bagdad20, XVIII
Premio Ala Delta de Literatura Infantil, que por vez primeira vez
recaa nunha obra escrita en lingua galega, e inserida na listaxe The
White Ravens 2008.
En Rinocerontes e quimeras evoca a fantasa do circo, creando un
clima de confusin e desacougo con cambios nas voces narrativas e
saltos espazo-temporais cos que resalta sete nenos rexeitados no sculo XIX polas sas familias, por mor das sas eivas, e dos que Mster B
se aproveita economicamente, exhibndoos como monstros de circo (p. 10), aos que alcuma fillos do stimo da (p. 91), ata que os
abandona nun vagn pechado cando logra maiores ingresos con algo
tamn atroz: unhas mquinas autmatas. Calveiro critica o abuso
de confianza, a traizn do compaeirismo e a falta de respecto pola
diferenza, presentes na sa primera obra, e converte en simblicos
protagonistas uns secundarios para quen se atisba unha esperanza no
final aberto xa que, pese a ter un futuro sen trazar, recuperan o seu
nome, a sa identidade.
18. VIII Premio de Poesa Concello de Carral, O Burgo-Culleredo: Espiral Maior,
col. Poesa.
19. Vigo: Tambre, col. Catavento.
20. Ilust. Miguel ngel Dez, Vigo: Tambre, col. Ala Delta, n 21, serie verde, a
partir dos 10 anos.
133

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

O carteiro de Bagdad reflicte o mundo oriental, mais non a riqueza


da tradicin que Sinbad evocaba en Sari, soador de mares, senn a
dura realidade dunha cidade cun pasado relevante, agora destrudo
pola guerra. Presenta de novo a relacin entre un adulto, transmisor
de sabedora, e un neno de once anos; e a reiteracin case textual do
primeiro pargrafo na maiora dos captulos, que indica que por mis
que pase o tempo, nada muda en Bagdad. A tensin dramtica s se
rompe cando o protagonista viaxa cun amigo seu, de quen se afastara
por diferenzas ideolxicas das sas familias, para entregar unha carta;
momento no que se aprecia a maduracin dos mozos, ao cumprir o
desexo do pai do protagonista, e se albisca unha fenda de esperanza
cara ansiada paz ao saberse transmisores de vida a un adulto.
Ao ano seguinte, volveu ambientar a seguinte novela xuvenil, O
canto dos peixes21, nunha cidade, nunha zona marxinada por mor
dunha industrializacin sen orde. O mar, pano de fondo en Sari,
soador de mares, pasa ao primeiro plano cando o ancin Ismael lle
transmite a sa sabedora ao neno Xacobe nunha nova variante da
dicotoma experiencia-inexperiencia, que recalca la dimensin del
aprendizaje a travs del frtil contacto entre dos seres humanos en
circunstancias difciles (Soto, en prensa).
No ano 2008 tamn viu a luz a sa primeira novela para o pblico
adulto, Festina lente22, coa que aposta por mergullarse na Historia
para rescatar personaxes relevantes que traslada a un novo contexto
onde ficcionaliza trazos das sas personalidades e aventuras, ao tempo
que tende pontes entre as distintas artes a travs de enfiar intertextualidades coa literatura, que permite reviver a Histria por meio da
fico, xa que ao ler pdese (re)viver, construir memria, convertla em herana e em pilar de cidadania activa (Gomes, 2009: 13).
21. Premio O Barco de Vapor 2008, Vigo: Xerme Edicins, col. O barco de vapor,
n 32, a partir de 12 anos.
22. Premio da Critica Espaola 2008 na modalidade de narrativa, Premio Irmandade do Libro ao Mellor Libro Galego 2009 e Finalista no VII Premio de Novela
Europea Casino de Santiago 2009, Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Narrativa, n 254, 2008.
134

Comentarios

para a formacin lectora

Tamn en 2008 deume a lume o relato xuvenil Se un home perde


algo, publicado xunto aos de Xerardo Quinti, Lourdes Maceiras e
Mara Canosa no volume institucional Tres blues e un rap23, editado
para conmemorar o Da Internacional do Libro Infantil. O ttulo,
tomado do comezo dunha cita de Touro Sentado coa que se pecha o
relato, non reflicte a actitude violenta e agresiva do protagonista; un
trazo que retomou ao desear o carcter do xeneral Pancho Villa en
Centauros do Norte (2011).
Calveiro pechou a primeira dcada do sculo XXI virando a sa producin cara recuperacin de personaxes histricos estableciendo una
curiosa red de relaciones entre la realidad y sus posibilidades ficcionales,
que a la vez incide en la delgada lnea que separa ambos parmetros
(Soto, en prensa). As no ano 2010 deu a lume obras onde homenaxea
manifestacins artsticas do seu interese, caso da msica e a pintura, na
novela xuvenil O pintor do sombreiro de malvas (que comentarei despois) e na novela coral Settecento24 para o pblico adulto, anda que
cabe considerala unha novela de fronteiras porque, como apunta Isabel
Soto, el autor present el original a varios premios de literatura juvenil
y este pblico la asume gratamente como lectura25. A diferencia de
Festina lente, as intertextualidades estabelceas coa msica barroca da
Venecia do sculo XVIII xa que, durante a celebracin do seu afamado
Entroido, deambulan polas sas ras e a piazza San Marco personaxes
reais e literarios vinculados ao ancin compositor Antonio Vivaldi.
Predomina un ritmo lento, axeitado s descricins dos monumentos,
que Calveiro rompe con saltos espazo-temporais, a vivacidade e riqueza
lxica dos personaxes e a mltipla significacin de Venecia, que cualifica na reiterada frase que encabeza cada captulo.
23. Ilust. Ramn Trigo, A Corua: Xunta de Galicia. Direccin Xeral de Creacin
e Difusin Cultural/ Glix (Asociacin Galega do Libro Infantil e Xuvenil), col.
Lagarto pintado.
24. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Narrativa.
25. Como demostra o feito de que na VII edicin do Premio Fray Martn
Sarmiento o alumnado a elixira como finalista na categora de estudantes de 3 e
4 da ESO e de Bacharelato.
135

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

No ano 2010 comezou ademais a publicar en lingua castel, pero


trtase das traducins realizadas por Enia Andrade das sas versins
orixinais en galego da tetraloxa para a coidada coleccin El samuri del rey, dirixida ao lectorado a partir de dez anos26, e ilustrada
por Ramn Trigo. Ese ano viron a luz das entregas, El camino de
Levante, que abre adiantando o final da historia, unha novidade na
escrita de Calveiro pese a ter precisado que constre as tramas desde
o final (Soto, en prensa) e La calavera del indio; s que sumou en
2011 La cofrada de los locos e La corte de los prodigios. Mantn trazos
de obras anteriores e arrscase mesturando novela de aventuras, de
capa e espada o relato biogrfico, e elixindo personaxes diferentes no
contexto do sculo XVI espaol, onde viven ancdotas reais e ficcionalizadas, marcadas polos giros argumentales, el ritmo intenso,
los finales inesperados y en suspense, la confluencia de tramas y la
dimensin inicitica de la historia (Soto, en prensa).
A segunda dcada do sculo XXI iniciouna engrosando a sa producin xuvenil en lingua galega en 2011 coa novela histrica Centauros do Norte e cunha homenaxe figura a quen se dedicou ese ano
o Da das Letras Galegas, Lois Pereiro, nufrago do paraso: biografia e
antoloxa. Centauros do Norte27 unha nova mostra da interrelacin
entre modalidades artsticas, que nesta novela estabelece co cinema
desde o ttulo, onde xoga co apelativo aplicado a Pancho Villa, coa
novela homnima de Alan Le May e co famoso western de John
Ford inspirado nela. Aborda o significado da fronteira, no marco
da revolucin mexicana e desde a unin e o respecto, explicitados
na cita inicial de Gringo Viejo: a fronteira das nosas diferenzas cos
demais, dos nosos combates con ns mesmos (p. 7), en reflexins
como a msica coma o vento, non sabe de fronteiras (p. 91), e
en actuacins reprobbeis dos personaxes ante as que o lectorado re26. Segundo se indica na pxina en lia da editorial Edelvives porque as obras non
presentan ningunha indicacin sobre a franxa etaria que se dirixe a coleccin.
27. VIII Premio Raa Lupa de Literatura Infantil e Xuvenil 2010 e Mencin especial do xurado dos Premios da Edicin 2011 da Asociacin Galega de Editores,
A Corua: Rodeira, col. Periscopio.
136

Comentarios

para a formacin lectora

flexiona sobre a crueldade, a violencia ou o prezo da liberdade e se


cuestiona se o ben comn xustifica actos atroces (Soto, 2011: 42).
Calveiro mostra a paixn do poeta monfortino pola stima arte en
Lois Pereiro, nufrago do paraso: biografia e antoloxa28, onde s veces
pesa excesivamente a empata entre o autor e o autobiografado
(Len Viloria, 2011: 46). Achgase sa infancia, mocidade e vida
adulta marcada pola enfermidade pero mgoa que dedique unha
escena ao envelenamento polo aceite de colza e s cite a sida na cronoloxa, xa que lles proporcionara aos mediadores poder abordala
desde un caso real para que o lectorado xuvenil coecese as causas
que a orixinan.

O pintor do sombreiro de malvas


Calveiro viu publicada esta novela no ano 2010 tras merecer polo
orixinal indito Setenta e nove das o Premio Lazarillo 200929 na
modalidade de Creacin literaria que ese ano recoeca obras xuvens, o primeiro doutros premios e recoecementos30.

28. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de Xogo.


29. Este galardn o mais antigo dos concedidos a obras da LIX espaola. Comezou a convocarse en 1958 polo extinto Instituto Nacional do Libro Espaol
(INLE) e desde 1986 pola Organizacin Espaola para el Libro Infantil y Juvenil
(OEPLI), co patrocinio do Ministerio de Educacin e Cultura. As bases deste
premio sufriron varias modificacins: en 1975 reduciu as sas tres modalidades
iniciais a das, Ilustracin e Creacin literaria, modalidade esta ltima que desde
1997 vai alternando anualmente entre as categoras de infantil (obras destinadas a
un lectorado menor de 12 anos) e xuvenil (obras destinadas a un lectorado maior
de 12 anos); abriuse a todas as linguas cooficiais do Estado espaol; e variou a sa
dotacin econmica.
30. Premio ao Mellor libro xuvenil 2010 da web Fervenzas Literarias; Premio
da Asociacin de Escritores e Escritoras en lingua galega (AELG) 2011, na modalidade de literatura infanto-xuvenil; Finalista dos Premios da Crtica de Galicia
2011; e The White Ravens 2011. Ademais, Ramn Trigo mereceu o XVII Premio
CCEI de Ilustracin Isabel Nio 2011 polo seu labor artstico para a edicin en
casteln desta novela.
137

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Nesta nueva reformulacin de una historia de aprendizaje


(Soto, en prensa), cuxo ttulo se toma do sombreiro enfeitado
con malvas (p. 16) de Vincent, ficcionaliza os derradeiros meses da vida deste pintor, a quen acompaa o mozo narrador de
dezaseis anos, que est desorientado na vida e acada sa beira
coecementos vitais e artsticos para madurar sen o apoio de sa
nai, quen o tivo de solteira (pp. 77-78; p. 140), e da ta Jojo que
o acolleu na sa casa de Auvers. Personaxes como o doutor Gachet e a sa filla Marguerite; Gustave Ravoux e a sa filla Adeline,
primeiro amor do mozo; Theo e o pintor Anton teen relevancia
no decorrer da trama principal; unha trama onde prima o valor
dos detalles, como se adianta na cita inicial de Vincent: Non
esquezamos que as pequenas emocins son os grandes capitais das
nosas vidas (p. 9).
Auvers-sur-Oise, vern de 1890
A historia localzase nesta turstica poboacin francesa, cuxa paisaxe serviu de inspiracin a pintores como Czanne, Corot, Armand
Guillaumin e Pissarro. A esta vila chegou o mozo narrador testemua
oito meses atrs, cando sa nai o enviou coa ta mentres procuraba
un traballo mellor que nos permitise vivir xuntos e sen estreiteces
(p. 13). Pasaron as estacins sen que a nai fora buscalo e distraeuse
relendo o mangado de libros que trouxera de Pars (p. 14), porque
non faca boas migas cos mozos da vila, un feixe de brutamontes con poucas luces (p. 14), ou ben paseando por Auvers e a sa
campia sen un camio trazado, anda que prefera o apeadeiro de
Chaponval e a estacin do tren.
Nunha visita estacin ferroviaria, soando ver baixar a sa nai
dalgn tren, viu a Vincent e seguiuno ata que lle pediu que lle procurase as casopas e a vexetacin que o obsesionaban. Xorde as unha
amizade mentres Vincent retrata os habitantes de Auvers e pinta a
sa paisaxe, movido por unha concepcin artstica da que fai part138

Comentarios

para a formacin lectora

cipe ao seu aprendiz cando afirma A beleza reside na verdade, na


vida tal e como se nos presenta. [...] Algun dixo que a arte o home
engadido a natureza (p. 21), ou cando resalta a importancia de elaborar mentalmente o labor a realizar:
Non preciso o cabalete. Pecho os ollos, vexo o lenzo en branco e pome a
pintar. En moitos momentos da mia vida non tia nin para pinturas, as que
pintaba na mia cabeza. Primeiro, escolla as cores, mesturbaas devagar e logo,
pincelada a pincelada, a composicin xurda perante min. s veces poda botar
horas compoendo unha imaxe e... (p. 28).

Vincent (van Gogh)


Calveiro, sen deixarse levar polo recoecemento e as marcas de
cotizacin econmica que bateron algns cadros de Vincent Willem
van Gogh (Zundert-Pases Baixos, 1853-Auvers-sur-Oise-Francia,
1890), convrteo en protagonista e eixe dunha novela na que pesa
mis o home que o artista. Se ben afonda na interrelacin entre das
modalidades artsticas, a literatura e a pintura, faino desde unha profunda indagacin na face mis descoecida da vida deste xenial postimpresionista, achegando claves para entender a dura decisin que
tomou ao non poder aturar mis a penuria econmica na que viva
por non ser recoecida a sa vala: pegarse un tiro que lle provocou
a morte.
Vincent o nome de quen naceu para encher o baleiro deixado
nos seus pais a morte do fillo Vincent un ano antes (pp. 64-65); un
home que dubida, sofre e loita en silencio contra a sa inseguridade;
e o clebre pintor que acostumaba asinar as os seus cadros. Sutilmente, como nO carteiro de Badgad e en Rinocerontes e quimeras e
na serie para a coleccin El samuri del rey, o escritor vilagarcin
rescata ancdotas e datos que a historia relegara a un segundo plano
para enfocar desde a a narracin. Cntrase na etapa de serenidade
de esprito e de gran creatividade que gozou nesa vila, onde chegou
a pintar medio millar de cadros, setenta e nove deles nos derradeiros
139

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

sesenta e nove das da sa vida31, grazas ao apoio do doutor Paul


Gachet, un amigo de Theo, especialista en trastornos nerviosos e
gravador e pintor afeccionado que tia al casa desde 1872. Fala dos
pais de Van Gogh (pp. 61-62) mais non explica a intensa relacin
co seu protector irmn Theo senn que a reflicte cando o visita coa
sa familia (pp. 67-68) e o acompaa no leito de morte (165-168).
Da loita interna de Vincent salienta unha dura confesin sobre o seu
sentimento de falta de liberdade e de negacin do seu destino que
lle fai ao aprendiz. Este non chega a comprendela, pero o mestre
Vincent, de xeito consciente ou inconsciente, tenta mostrarse franco
con el e preparalo ante un ataque de ira seu: Son tan prisionero
coma o paxaro que malvive engaiolado. Ningun percibe o que ferve
no seu interior; [...] O paxaro olla cara o ceo e pensa que non lle falta
de nada, ags a liberdade para ser un paxaro coma os demais... (p.
149).
A travs destes datos o lectorado xuvenil, a quen vai dirixida a
obra en primeira instancia, pode formarse unha idea precisa da depresin na que caeu de novo o pintor neerlands, a que explica o seu
triste final; e do estilo, intensidade das sas cores e vala da sa arte
pictrica, anda que non recoeza que a cuberta da obra e as ilustracins interiores de Ramn Trigo (Vigo, 1965) homenaxean algns
dos seus cadros mis famosos, pintados nesa etapa final da sa vida.
Pluralidade temtica
Calveiro opta por narracins marcadas pola pluridade no lxico,
no argumento, na estrutura, no deseo dos personaxes e na tem31. Un dato que Calveiro tivo moi en conta, de a que titulara Setenta e nove
das o texto que presentou ao Premio Lazarillo 2009, e que tras a sa morte o
mozo resalte que ese tempo foi unha fuxida eternidade (p. 170). Ademais o
mozo presume ante o pintor Anton, acabado de chegar a Auvers, que Vincent
moi activo. Debe de levar polo menos trinta lenzos dende que chegou hai unhas
semanas (p. 88).
140

Comentarios

para a formacin lectora

tica, como xa apuntei. Nesta novela aborda distintos temas cos que
consegue engarzar a relacin entre os diferentes personaxes e achegar
verosimilitude a unha biografia que converte en materia literaria.
A maiora dos temas acenan directamente cara ao personaxe protagonista Vincent, por exemplo os referidos ao seu labor pictrico,
a sa morte e a amizade que estabelece co mozo narrador; pero o
personaxe adolescente, polo forte binomio que forma co pintor, acada un protagonismo destacado, que narrativamente Calveiro resolve
dndolle entidade fronte a Vincent: expn as causas que o levaron
a vivir a Auvers, a nula relacin coa ta Jojo, a diferente formacin
intelectual que os mozos da vila, o seu gusto pola soidade, o temor a
que sexa certo o que insinan o xendarme da vila e o padre Teissier
sobre a sa nai, o seu primeiro amor Adeline, o medo e dor ante a
morte dalgun prximo, e a incerteza ante o futuro.
tal a importancia da relacin mozo-adulto que cando o narrador
madurece deixa atrs Auvers e todo o que o rodea no momento en
que falta o seu mestre (Neira Rodrguez, 2011: 113) a finais de
xullo de 1890, xa que o pintor lle amosara os trazos mis amables da
sa personalidade: xenerosidade, sabedora, facundia e s, cando a
depresin o minguou, os da sa face mis escura: angustia existencial, irritabilidade (Neira Rodrguez, 2010: 49).
A modo de conclusin
Nesta novela obsrvase a documentada investigacin previa de
Marcos Calveiro sobre aspectos menos descoecidos deste xenial
pintor a quen a depresin lle provocaba que se mostrase ansioso,
irascbel e agresivo mesmo co seu irmn e o doutor Gachet que coidaban del, o que derivou na perda de amigos como Gauguin tras
unha disputa na que Van Gogh perdeu parte do lbulo da orella
esquerda. Calveiro obvia esta ancdota por ser bastante coecida e
para que o lectorado realice unha lectura activa, pero alude causa
da liorta e ao autorretrato posterior (pp. 34-35); e ademais pon na
141

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

voz de Vincent a explicacin ao mozo de feitos dos que s existen


conxecturas, caso do motivo polo que se trasladou a Auvers-sur-Oise
(p. 37).
A maior parte da producin de Marcos Calveiro est escrita en
lingua galega, para un lectorado xuvenil en proceso de madureza
e conta cun protagonismo masculino. Pese a comezar a sa escrita
literaria hai seis anos, cabe afirmar que un narrador de referencia da
LIX galega, grazas aos trazos nos que alicerza a sa potica, entre os
que resalta la plasticidad de su prosa y el deseo de crear otro modelo
de literatura juvenil (Soto, en prensa), pensada para un lectorado
que sente a necesidade de adoptar unha actitude activa e ter que
enfiar todas as informacins para tecer o pano argumental (Agrelo
Costas, 2009: 88), xa que Calveiro gusta de retornar ao pasado histrico na procura de personaxes e feitos, na sa maiora reais, que
converte en materia literaria, anda que nalgns casos non se cingue
con pulcritude realidade histrica (Agrelo Costas, 2009: 88). A
riqueza lxica e a expresiva da sa prosa corre parella construccin
de personajes atractivos y en absoluto planos, la variedad y alternancia de espacios, tiempos y perspectivas, los finales sorprendentes y la
intertextualidad (Soto, en prensa), co que logra que as narracins
mantean a verosimilitude da realidade e o lectorado xuvenil conecte coa trama e coeza indirectamente, segundo avanza na lectura,
datos histricos, culturais e artsticos que axudan na sa propia etapa
de formacin persoal e intelectual.

142

Bibliografa
Agrelo, Eulalia (2009), Rinocerontes e quimeras, de Marcos Calveiro, en Malasartes. Cadernos de Literatura para a Infncia e a Juventude, no 17, Porto: Porto Editora, Recenses e notas crticas,
abril, pp. 87-88.
Gomes, Jos Antnio (2009), Leitura e memria, en Jos Antnio
Gomes, Ana Margarida Ramos, Sara Reis da Silva, Blanca-Ana
Roig Rechou e Marta Neira Rodrguez (coords.), A Memria nos
Livros: Histria e histrias, Porto: Deriva Editores, pp. 13-21.
Len Viloria, Esther de (2011), Lois Pereiro por Calveiro: de escritor a protagonista, en El Correo Gallego, Tendencias, ELOS de
lectura, 17 maio, p. 49.
Neira Rodrguez, Marta (2010), Unha homenaxe pintura, en El
Correo Gallego, Tendencias, ELOS de lectura, 22 xuo, p. 49.
(2011), O pintor do sombreiro de malvas, de Marcos Calveiro,
en Malasartes. Cadernos de Literatura para a Infncia e a Juventude,
nos 21-22, Porto: Porto Editora, Recenses e notas crticas, novembro, pp. 112-113.
Roig Rechou, Blanca-Ana (coord.) (1996-2011), Informes de Literatura. Santiago de Compostela: Centro Ramn Pieiro para a
Investigacin en Humanidades/Xunta de Galicia.
Soto, Isabel (2008), O carteiro de Bagdad, de Marcos Calveiro, en
Malasartes. Cadernos de Literatura para a Infncia e a Juventude,

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

no 16, Porto: Porto Editora, Recenses e notas crticas, outubro,


pp. 77-78.
(2011), O corneta de Pancho Villa, en El Correo Gallego, Tendencias, ELOS de lectura, 4 outubro, p. 42.
(en prensa), El samuri del rey, de Marcos Calveiro: aventura e
historia para el pblico adolescente, en Malasartes. Cadernos de
Literatura para a Infncia e a Juventude, nos 23-24, Porto: Porto
Editora.

144

5.5. Ok, seor Foster,


de Eliacer Cansino.32
Cuando la cmara captura la
indeterminacin de la existencia
Nieves Martn Rogero
(Universidad Autnoma de Madrid)

Resumen: El despertar de Perico a la vida se produce en un ambiente rural de la posguerra espaola, el pueblo costero de Umbra. Su
atraccin por lo diferente le hace entablar amistad con un fotgrafo
ingls, el seor Foster, quien le ensea otra manera de ver la realidad.
Pero todo se complica cuando, tras perder el billete para pagar la licencia del barco de su padre, se ve envuelto en una trama de falsificadores de dinero. Entonces ha de enfrentarse al arrepentimiento y la
culpa, y discernir sobre la moralidad de otros habitantes enfrentados
en el pueblo. El sargento Efrn odia a Ismael, un curtidor de pieles
represaliado por el franquismo, y el contacto de Perico con ambos le
ayudar a apreciar la solidaridad al mismo tiempo que la ambigedad de la condicin humana.

32. Zaragoza: Edelvives, col. Alandar, 2009.


145

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Palabras clave: aventuras, novela de crecimiento, posguerra espaola.


Abstract: Pericos awakening to life takes place in a postwar rural
atmosphere, a coastal town called Umbra. His attraction to the
different makes him become friend with an English photographer,
Mr Foster, who teaches him another way of seeing reality. But
everything gets complicated when, after losing the ticket to pay
his fathers boat, he gets involved in a money falsifiers plot. Then
he has to face repentance and shame whilst discerning the morality of other confronted inhabitants from the town. Sergeant Efrn
hates Ismael, a tanner against whom reprisals were taken during
Franquism, and Pericos contact between both will help him appreciate solidarity at the same time than the ambiguity of human
condition.
Keywords: adventures, bildungsroman, Spanish postwar.
El posicionamiento de Eliacer Cansino ante el hecho de la comunicacin literaria general, y el de los libros para jvenes en particular,
resulta cuanto menos interesante en el panorama actual, regido por
la preponderancia de una determinada temtica acorde a los gustos
y las modas de una determinada cultura juvenil. Esta circunstancia
es lo que ha llevado a seleccionar una obra del autor como botn
de muestra de una literatura de calidad que apuesta por un lector
determinado por la edad, pero, al mismo tiempo, queda abierta a ser
degustada por paladares ms experimentados.
Eliacer Cansino ha sido galardonado con distintos premios que
avalan su presencia dentro del canon en desarrollo de la literatura
infantil y juvenil en castellano, el Infanta Elena (1992), el Lazarillo
(1997) y el Nacional de Literatura Infantil y Juvenil (2010), entre
otros. Las temticas y gneros abordados por el autor demuestran
su resistencia al encasillamiento, puesto que cultiva desde la nove146

Comentarios

para a formacin lectora

la histrica hasta las tramas ms coetneas insertas en la sociedad


intercultural de nuestros das, y tambin presenta incursiones en
el cuento y la poesa. A Elicacer Cansino le interesa descubrir esas
grietas que presenta la realidad, no sujetas a un momento histrico
concreto, y permiten abrir la mirada al mundo desde una posicin
reflexiva. El destinatario adolescente se perfila entonces como lector
ideal, a travs del proceso de crecimiento que le lleva a construir su
propio sistema de valores.
La novela Ok, seor Foster (Premio Alandar 2009) responde a dicha concepcin literaria. La primera instancia comunicativa a la que
accede el lector, el paratexto de la cubierta del libro, suscita la curiosidad, puesto el ttulo no garantiza las predicciones sobre la historia
que se va a leer, y contrasta con la fotografa en blanco y negro que
remite a una poca pasada. El situar la accin en un entorno rural
de la posguerra espaola hace pensar en un cronotropo afn a otras
novelas histricas en las que la historia entra de puntillas para mostrar su incidencia en los pequeos hechos cotidianos y cmo estos
van modelando el mundo interior de los personajes. Si cabe hablar
de algn tipo de preeminencia en la composicin del relato, en este
caso se podra decir que el eje estructural son las acciones, frente a
otros aspectos, como los personajes, el tiempo o el espacio. El ritmo
narrativo viene dado por la linealidad de los acontecimientos, que
en el texto aparecen delimitados gracias a los ttulos de los captulos.
Estos funcionan a modo de microunidades narrativas, orientando
al lector a una lectura propia del gnero de aventuras; Un objeto
varado en la playa, Pincha un coche, Misin cumplida, Todo
se complica, El salvoconducto, Un encuentro inesperado o El
sargento ataca son algunos ejemplos que muestran el dinamismo
de la novela. Si bien, como en toda modalidad de aventura que se
precie, tambin se incide en el proceso de crecimiento del hroe, un
muchacho hurfano de madre que ha de enfrentarse a un padre casi
siempre ausente. Las pruebas que ha de superar le ayudarn a mirar
por esa grieta de la realidad a la que aluda el autor para encontrarse
con un mundo ambivalente en el que cabe lo inesperado.
147

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Otro de los aspectos que apoya la inclusin de la novela en el gnero del bindunsgroman es la presencia de la intertextualidad. En la
narrativa juvenil es frecuente que los autores, conscientes de la funcin formadora que cumple la lectura, aludan en sus obras a otros
libros que, segn su criterio, pueden servir de modelo y canalizar las
situaciones conflictivas que viven los personajes, casi siempre perdidos en la bsqueda de una identidad propia. En Ok, seor Foster, la
enciclopedia o el intertexto de los lectores se activa y ampla a partir
de referencias literarias variadas.
En el captulo titulado Saint Brendan Perico conoce la casa de
su reciente amigo, el seor Foster, y descubre con asombro la placa en la que figura un navo sobre una ballena. El ingls explica al
muchacho que el que aparece con un bculo en la mano es Saint
Brendan (en castellano san Brandn o san Borondn), un monje irlands cuyas peripecias fueron difundidas a partir de un manuscrito
medieval perteneciente al gnero de los libros de viaje. El carcter
maravilloso de dicho periplo, conocido por el episodio del descubrimiento de una isla movediza que luego resulta ser una ballena, sirve
en la novela para resaltar la condicin imprevisible de la vida.
Por otro lado, uno de los intertextos con ms peso en el crecimiento de Perico es Miguel Ostrogoff: El correo del zar la clebre novela
de Jules Verne; cuando el chico acepta la misin de llevar el correo
al seor Foster, este le regala el libro, y ello le hace sentirse importante. Las tribulaciones del personaje se le ofrecen como modelo para
afrontar el peligro y la gravedad de las situaciones y, adems, le hacen
acercarse a su amiga Bellita. El ingrediente de amor adolescente est
apenas esbozado en la narracin, pero constituye otro de los hitos de
la maduracin del protagonista. Adems, el libro de Verne ayuda al
autor implcito a mostrar la posicin de los jvenes ante la lectura
de una forma no forzada. Bellita es la encargada de traducir el libro,
puesto que Foster le ha regalado un ejemplar a Perico escrito en
ingls, y lo primero que destaca es la carencia de dibujos, recordndonos el comienzo de la Alicia de Lewis Carroll. Perico en cambio
insiste en su lectura, l es un muchacho que apenas va a la escuela,
148

Comentarios

para a formacin lectora

pero considera el libro un tesoro porque se lo ha dado su amigo; por


eso insta a la nia para que se fije en las ilustraciones. En una de ellas
aparece Strogoff tomando la mano a una joven, y este hecho hace
que los dos quieran conocer su historia al tiempo que descubren sus
propios sentimientos.
El mundo de la cultura y de los libros queda valorado a partir del
aprecio que manifiestan algunos de los personajes adultos. Ismael,
al igual que Foster, acta como iniciador con respecto al protagonista; en su casa se encuentran escondidos muchos libros, no hay
que olvidar el ambiente de censura en la posguerra, y uno de ellos es
Marinero en tierra, de Rafael Alberti. Otro de los poetas que se perfilan del gusto de Ismael es Juan Ramn Jimnez, y tambin parece
que del autor, pues se aprecia un homenaje explcito en el ltimo
captulo, cuando el narrador describe el cuerpo de la ballena varada
en Umbra: Todo azabache y espejo, como unos ojos de Moguer.
Si en todo relato la instancia del narrador resulta esencial para
construir el sentido, al ser el responsable del montaje de cada una de
sus unidades sintcticas, en el caso que nos ocupa la posicin heterodiegtica permite gran libertad a la hora de mediar ante el lector con
respecto al espacio y el tiempo representados. El discurso que abre
la novela es una descripcin sobre la playa de Umbra, pero pronto
se da paso a los acontecimientos cuando aparece Perico en escena y
encuentra, como si de un tesoro se tratara, un objeto enmohecido.
Se trata de un comienzo atrayente en el que ya se adivina el protagonismo del muchacho en la trama y su atraccin por lo forneo,
representado por la figura Foster, un singular vecino de la localidad
que recibe cartas de Japn y la India.
La omniscencia narrativa permite trazar frescos fidedignos sobre
el pueblo de pescadores en el que se desarrolla la historia; as se hace
partcipe al lector de sus orgenes y el reclamo que supuso para los
ingleses la creacin de la Riotinto Company. Al mismo tiempo que
posibilita la introduccin de referencias a la guerra civil a medida
que se incide en el desarrollo de los personajes y las relaciones que
mantienen entre s; un ejemplo, al principio, sera la animadver149

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

sin manifiesta del sargento Efrn hacia Ismael porque piensa que
le oculta algo.
La perspectiva de un narrador externo faculta al autor para explayarse en una prosa potica y un lenguaje rico en matices, lo cual
resulta un aliciente en la novela. La relevancia que se da a las palabras, a partir de diferentes situaciones, como el uso de trminos
extranjeros ok, podaroshna (salvoconducto en ruso) o la bsqueda
en el diccionario de vocablos desconocidos infundios, cuitas, aflicciones afirma otro de los descubrimientos de Perico. A la vez que
ayuda a caracterizar a Ismael, un hombre que debido a la represin
se ve obligado a cambiar de identidad, lo que supone abandonar su
mquina de escribir. Su descripcin de un sueo a Foster expresa de
manera simblica su sed de palabras impresas.
El narrador maneja de forma hbil los resortes de la trama y abandona la linealidad, en el momento preciso, para introducir hechos
del pasado esenciales para completar el perfil de los personajes. De
este modo desvela la historia de Ismael y su amistad con Foster; obligado a esconderse tras la guerra por su colaboracin en el bando
republicano, el primero llega a Umbra aconsejado por el ingls, y
tiempo despus, cuando el segundo vuelve a Espaa en 1950, su
reencuentro les hace compartir libros y confidencias hasta llegar al
presente de Perico. Los prolegmenos de su relacin en 1939, cuando los dos trabajaban en el mismo peridico, son en cambio puestos
en boca de Foster.
Junto a la voz del narrador se entrecruzan otras voces, propio del
plurilingismo de la novela mencionado por Bajtin, y esta confluencia de perspectivas ampla la mirada del lector. Una de ellas es la del
protagonista, quien duda ante las situaciones que se le presentan y
tambin ante el comportamiento de los personajes adultos. El foco
de casi toda la narracin es Perico, de forma que los hechos se contemplan desde su especial visin de la vida, una visin condicionada
por la edad. En varias pginas se asiste a un debate interno sobre el
remordimiento, la culpa, la mentira y el despertar de la conciencia,
que debe juzgar entre el bien y el mal. La representacin de este
150

Comentarios

para a formacin lectora

despertar se hace palpable a travs de diferentes instancias dilogos,


discurso directo e indirecto mediado por el narrador, y sobre todo
destaca la inclusin de preguntas que enlazan con el estilo indirecto
libre, rompiendo la perspectiva unidireccional del narrador:
Quiz la conciencia es la voz de Dios?, Por qu desconfiaban el seor Foster e
Ismael de l? Por qu algunos se escabullan cuando apareca el sargento, como
si corrieran peligro?
no sera acaso tambin mentira lo que se deca del sargento Efrn, que era cruel
e implacable? O era, como le haba dicho Foster, que las cosas podan ser verdaderas y falsas a la vez?

La novela promueve el dialogismo y el cruce de perspectivas sociales e ideolgicas, de manera que no solamente prime el discurso inamovible del narrador, discurso que en ocasiones y debido al carcter
formativo que se supone a la narrativa juvenil, resulta aleccionador
en exceso.
Se trata de una novela que, aunque no se articule en torno a los
personajes, s presenta unos caracteres modelados que sufren una
evolucin. El mejor ejemplo lo tenemos en el proceso de maduracin del protagonista, propio del gnero del bildunsgroman. Perico
al final de la peripecia todava no ve clara la distincin maniquea
entre malos y buenos, porque, a excepcin de los falsificadores de
billetes que consiguen atrapar al fin a la aventura, otros personajes
resultan ms ambiguos. Ismael le haba ocultado que saba leer y
escribir, convirtindose en un mentiroso, y por otro lado Foster lleva
una actividad un tanto misteriosa en la isla y escribe en un peridico
ingls con seudnimo. El muchacho se pregunta por su verdadera
identidad casi al trmino de la novela: Era fotgrafo? Periodista?
Viajero? O acaso un agente ingls infiltrado en Umbra, como una
vez oy decir al sargento? En la narrativa moderna el crecimiento del hroe no supone una integracin en una sociedad racional y
ordenada; de hecho al joven se le siguen planteando interrogantes
cuando llega el desenlace, y la relacin con su padre no llega a ser la
esperada.
151

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Frente a Perico otros de los personajes modelados son Ismael y


Foster. Ambos resultan algo estrafalarios y extraos en el ambiente
de pobreza cultural de Umbra; el sombrero de cuero singulariza al
talabartero, mientras que la indumentaria blanca unida al sombrero
da un aire majestuoso al ingls, y eso incomoda a los habitantes del
pueblo. Lo importante es que muestran todos sus lados al muchacho
sin intentar falsear la realidad. Ismael es el personaje que representa
la represin franquista y el exilio interior, situacin a la que se vieron
abocadas las personas contrarias al rgimen que no optaron por salir
de Espaa. Frente a l, Foster no hay que olvidar su peso en el ttulo
de la novela presenta la percepcin externa de un mismo momento
histrico, a la vez que ensea al muchacho a ver la vida desde otro
ngulo. Su faceta de fotgrafo, y este es uno de los puntos ms originales de la narracin, le hacen incidir en el azar y la fugacidad como
partes esenciales de la existencia, en la mirada que capta momentos
irrepetibles que perviven para siempre en la memoria.
El contrapunto de estos dos personajes est representado por el
sargento Efrn, representante de una benemrita intolerante acorde
con la poca. A travs del enfoque del narrador se perciben unas
marcas ideolgicas concretas, ya que se le presenta como una figura
chusca y en ocasiones grotesca. Su particular lenguaje y su petulancia
proporcionan algunos de los momentos humorsticos que ayudan
a crear distancia con respecto a su comportamiento autoritario y
represor. Y ello hace verosmil su peculiar evolucin, pues al final
llega a identificarse, aunque solo sea por un momento, con Ismael, el
hombre al que tanto ha odiado y termina salvndolo tras el estallido
del barco de los falsificadores. Su decisin de aparecer en la foto que
intenta inmortalizar a la ballena varada en la playa apoya, sin duda,
una actitud de desconcierto.
El final del libro resulta redondo, porque las piezas empiezan a
encajar de forma relativa, como en la vida, construida a travs de la
memoria que fija los instantes. El objeto que Perico haba encontrado al principio en la playa resulta ser una campana de un hotel de
Nueva York, abriendo la posibilidad de inventar una nueva historia.
152

Comentarios

para a formacin lectora

Y la fotografa que fija a los personajes principales de la historia, Perico, Bellita, Ismael, el sargento Efrn y el propio Foster, queda para
la posteridad de los anales de Umbra, mostrando la imprevisibilidad
de la condicin humana.

153

5.6. Un berro silencioso


contra a barbarie:
Corredores de sombra33, de
Agustn Fernndez Paz
Eulalia Agrelo Costas34
(Universidade de Santiago de Compostela)

Resumo: Despois de referirse producin literaria xuvenil de Agustn Fernndez Paz, comntase a sa novela Corredores de sombra, coa
que pecha a triloxa da memoria centrada nas dramticas consecuencias da guerra civil e na recuperacin da memoria das sas vtimas. A este propsito contribe Clara Soutelo coa sa narracin, por
medio da cal revela o misterio que rodea a aparicin dun enigmtico
esqueleto, vez que descobre o verdadeiro pasado da sa familia,
vive con intensidade o seu primeiro amor e abandona a etapa da
infancia.

33. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, col. Fra de xogo, 2006.


34. Este comentario forma parte do proxecto de investigacin A Guerra Civil
Espaola na narrativa infantil e xuvenil, financiado pola Xunta de Galicia (PGIDIT-INCITE09 214 089 PR).
155

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Palabras chave: guerra civil e posguerra, maduracin persoal, memoria histrica.


Abstract: After commenting Agustn Fernndez Pazs juvenile literary production, it is treated his novel Corredores de sombras, with
which he closes the memory trilogy, focused on the dramatic consequences of the Spanish Civil War and on the recuperation of its
victims memories. Clara Soutelo contributes to this aim with her
narration, through which she reveals the mystery of an enigmatic
skeleton appearance whilst she discovers the real past of her family,
lives with intensity her first love and abandons childhood.
Keywords: civil war and postwar, historical memory, personal maturity.
Nunha seleccin para a educacin literaria que tea como denominador comn a narrativa xuvenil de obriga inclur algunha das
ficcins de Agustn Fernndez Paz35 (Vilalba, Lugo, 1947), quen
sempre estivo convencido da necesidade dunha literatura xuvenil de
calidade para fortalecer unha das etapas nas que ten lugar a ruptura do hbito lector. De a que procurase dignificar este subsistema
literario engrosando os catlogos das coleccins de fronteira con
textos reclamados, en ocasins, polos editores para as coleccins de
35. Perito Industrial Mecnico, Mestre de Ensino Primario, Licenciado en
Ciencias da Educacin e Diplomado en Lingua Galega. Participou en diferentes
agrupacins vinculadas coa renovacin pedagxica e despregou un amplo labor
no eido do ensino, do que se retirou no ano 2007, a travs da sa participacin en
peridicos, revistas e proxectos e da elaboracin de materiais e publicacins varias.
Neles abordou cuestins relativas didctica da lingua, normalizacin lingstica,
literatura infantil e xuvenil, cmics, promocin da lectura... Dende a sa participacin no Concurso de Contos o Facho no ano 1976, o seu torrente creativo foi
imparbel at alcanzar un avultado nmero de narracins recollidas en cincuenta
volumes individuais e trinta e catro colectivos. Para obter mis informacin sobre
a sa biobibliografa, recomendamos consultar os seguintes enderezos: www.agustinfernandezpaz.com e www.cervantesvirtual.com/portales/fernandez_paz.
156

Comentarios

para a formacin lectora

adultos36, as como introducindo correntes temticas e formais at


o momento non practicadas na literatura galega xuvenil e mesmo
anovando outras xa existentes.
A partir da publicacin dAs flores radiactivas (Premio Merln
1989, Xerais, 1990) e as preto de vinte narracins xuvens que lle
sucederon, Fernndez Paz foi quen de articular unha esttica moi
persoal, que se define pola presenza reiterada nas sas dixeses do
que deu en chamar marcas da casa. Entre elas, cmpre citar o protagonismo feminino, o dilogo coa tradicin, o compromiso coa
cultura galega, a vertente ideolxica, os xogos intertextuais, o misterio, o amor, un rexistro deliberadamente sinxelo, a innovacin paratextual... En fin, unha serie de constantes que se axustan aos fundamentos estticos e de pensamento de Fernndez Paz e que lle dan
consistencia a unha producin narrativa xuvenil coherente e con
mltiples interrelacins, o que nos autoriza a afirmar que constite
un claro exemplo do que a teora literaria etiquetou como artefacto.
A singularidade e calidade literaria dos textos de Fernndez Paz fixrono, xa que logo, merecente dos favores da crtica e do pblico e
de galardns tan prestixiosos como o Premio Nacional de Literatura
Infantil e Xuvenil 2008, por O nico que queda o amor37, e o VII
Premio Iberoamericano SM de Literatura Infantil e Xuvenil 2011,
36. Como resultado desa peticin, obras como O nico que queda o amor (2007)
e Fantasmas de luz (2011) foron publicadas nunha coleccin sen marcas paratextuais orientadas a un lectorado especfico. Por outra parte, en 2011, Fernndez
Paz irrompeu no sistema literario de adultos coa publicacin da novela, Non hai
noite tan longa, en Narrativa, unha coleccin que vn de incorporar tamn en
2012 a ltima reedicin de Aire negro, cuxa primeira edicin do ano 2000 e as seguintes se incluran na coleccin xuvenil Fra de xogo de Xerais. Trtase dunha
serie de movementos editoriais, que veen a reafirmar que Fernndez Paz artfice
dun conxunto de narracins de fronteira entre a literatura infantil e xuvenil e a
literatura de adultos, que se poden definir como verdadeiras crossover, tal e como
manifesta Blanca-Ana Roig Rechou na Presentacin do portal sobre o autor que
alberga a Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
37. Esta obra tamn recibiu o Premio Xos Neira Vilas 2007, o da Asociacin de
Escritores en Lingua Galega Mellor Obra de Literatura Infantil e Xuvenil 2007
e o Frei Martn Sarmiento 2009, aln de formar parte da Lista de Honra do IBBY
2010.
157

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

pola sa traxectoria. Todos estes avais impulsaron a traducin das sas


obras a diferentes linguas da Pennsula e a outras como o francs, italiano, rabe e coreano, ademais de seren obxecto de mltiples reedicins, caso de Cartas de inverno (Premio Raolas 1995, Xerais, 1995),
que xa alcanzou a sa vixsimo stima edicin, o que lle est a permitir
que as sas obras experimenten un proceso de reescrita constante.
Coa publicacin de Corredores de sombra38 en marzo de 2006,
o escritor vilalbs pechou o que se deu en denominar o ciclo das
sombras ou a triloxa da memoria, que iniciara co relato As sombras do faro39 e lle dera continuidade coa novela Noite de voraces
sombras (2002), tres narracins que converxen e disenten en certos
puntos, pero unidas polo propsito comn de recuperar a memoria
das vtimas, as da guerra e as da longa posguerra para tentar pechar
definitivamente a ferida aberta polo conflito blico de 1936. Malia
presupor que podera tratarse dunha temtica carente de atractivo
para a mocidade, a sa insercin nunha narracin tecida polas voces
dun protagonista adolescente e a recorrencia a elementos como o
misterio, a esculca e o amor son unha garanta de xito entre o seu
lectorado primario.
En todos os ttulos desta trade ficcional, a presenza constante da
sombra simboliza a tenebrosidade e o horror derivados da guerra
civil espaola, as como o silencio que cubra un pasado moi prximo aos seus protagonistas adolescentes e que, ao ser quebrado, vai
acelerar a sa propia maduracin. No caso concreto de Corredores
de sombra, o seu ttulo tan evocador foi tomado de Fragmentos de un
38. Esta novela ten o seu punto de arrinque no relato Meditacin ante o lbum
de fotos familiar, que se incluu nO nico que queda o amor e, anda que nela
se retoman moitos dos elementos doutros textos de Fernndez Paz que permitiran
realizar un interesante exercicio comparativo, este non o obxectivo do presente
comentario. At a actualidade, Corredores de sombra foi editada en doce ocasins e
foi traducida ao casteln (Corredores de sombra, SM, 2006 / Corredores de sombra,
Klett Sprachen, 2009) e ao cataln (Passadissos dombra, Bromera, 2007).
39. Unha versin mis breve deste texto foi publicada no volume conxunto, Historias para calquera lugar (2001) e, posteriormente, na colectnea de relatos de
Fernndez Paz, Tres pasos polo misterio (2004).
158

Comentarios

para a formacin lectora

libro futuro, de Jos ngel Valente, a quen Fernndez Paz considera o


poeta da sa vida, tal e como o demostran as mltiples alusins que
do escritor ourensn aboian nos seus textos. Sen ir mis lonxe, a protagonista de Corredores de sombra, Clara Soutelo, confesa que Valente se convertera nun referente imprescindbel para ela, logo de tanto
mencionalo o seu to Carlos. Os versos de Valente que se reproducen
ao comezo desta obra, La memoria nos abre luminosos corredores
de sombra, non s serven para intitulala, senn que reflicten o mis
firme convencemento de Fernndez Paz de que necesario coecer
para que a desmemoria non o devore todo e poder abrir algunhas
desas fosas esquecidas, desenterrar os mortos ignorados que hai nelas
e devolverlles a dignidade.
apertura dunha fosa que todos se esforzaban en manter clausurada procdese na novela Corredores de sombra, na que, ao longo de
vinte e catro captulos, Clara rescata a memoria dun morto que puido quedar esquecido at a fin dos tempos. O primeiro captulo desta
narracin sobresae porque nel se avanzan as lias mestras que lle dan
corporeidade, ao mesmo tempo que lle permite ao lector comezar
a saborear parte do miolo argumental. Entre esas lias, destacan a
asuncin dunha modalizacin asentada nunha primeira persoa que
afonda na sa introspeccin, a fenomenidade do texto, a recuperacin da memoria histrica, as relacins familiares, as intertextualidades, as coordenadas espazo-temporais...
Ao alcanzar a fronteira dos trinta anos, Clara Soutelo est decidida
a emprender unha viaxe cara ao vern de 1995 para, entre medos e
inseguridades, facerse eco dos sucesos acaecidos naquel momento.
A pesar de que o seu retrato global e o dos restantes protagonistas
se configuran a travs dos trazos riscados con habelencia por Fernndez Paz nas sucesivas pxinas desta novela, xa dende o comezo
apreciamos que Clara unha muller nobre e valente, o que xustifica
a sa capacidade para afrontar un relato destas caractersticas. A sa
condicin de pertenza estirpe dos vencedores da guerra civil non a
inhibe de facer a sa persoal contribucin memoria colectiva sen
importarlle que a consideren unha traidora, unha decisin que toma
159

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

despois dun traumtico dilema persoal e moral: Non podo cambiar


o meu pasado, certo, pero tampouco podo deixar que ese pasado
acabe por condicionar toda a vida que teo por diante (p. 12).
Como tamn manifesta nas pxinas iniciais, os seus diarios daquel
tempo han de ser o meu fo de Ariadna cando me interne no labirinto (p. 13), pois, malia o sentimentalismo que zumegan as sas
palabras adolescentes, han servirlle para reconstrur con precisin os
feitos daquelas semanas. As, a voz narradora de Clara esgzase en
das: a da visin adolescente, que parte dos seus diarios e responde ao entusiasmo e impulsividade propios desa idade; e a da visin
adulta, que lle permite unha anlise e valoracin dos feitos dende
unha perspectiva mis meditada, que s outorga o tempo e a madurez. A alternancia destas voces tecen o tapiz central de Corredores
de sombra, que se complementa a partir dos fos provenientes dos
testemuos de Hortensia, Sebastin e Vicente que, xunto s cartas
de Rafael, se converten en trabes claves para a arquitectura do relato
e a resolucin do misterio.
O carcter fenomnico desta narracin atribeo Clara tanto a razns privadas coma a outras que responden a unha demanda colectiva. S despois dunha dcada, ten azos para escribir e poder romper
cos fantasmas familiares tal e como lle pedira insistentemente o seu
to Carlos, anda que na sa decisin tiveron unha grande influencia
as voces que, ao se cumprir o centenario da guerra civil espaola,
reivindicaban a reparacin do mal ocasionado:
Cando leo na prensa, como puiden facer reiteradamente estas ltimas semanas, esas informacins que falan do esforzo de tantas persoas por encontrar o
lugar onde xacen os seus mortos, abandonados nalgunha tumba annima tras a
Guerra Civil; cando constato o seu afn por recuperar os restos e rescatalos do
abismo da desmemoria que os devorou tras seren asasinados; cando vexo tanta
xente pedindo que se abran as fosas comns dunha guerra que parece xa tan
afastada, tan do sculo pasado, pero que permanece anda tan viva, sinto que
eu non podo ficar indiferente (pp. 11-12).

Todas estas razns alntana, pois, a enfiar unha historia que arrinca
no vern dos seus dezaseis anos, cando presenciou dun xeito ines160

Comentarios

para a formacin lectora

perado a descuberta dun cadver con dous impactos de bala entre


uns tabiques do pazo dos Soutelo, que fora propiedade dos avs de
Clara, don Pablo e dona Rosala. Esta edificacin do sculo XVIII
situada en Vilarelle, a corenta quilmetros da Corua, perfilada
nestas primeiras pxinas con detalle pola sa capital importancia,
destacando a sa forza descritiva e o seu poder suxestivo na historia,
tamn presentes na recreacin doutros escenarios da ficcin. Aln
de ser o lugar do crime, o pazo dos Soutelo un espazo cargado de
simboloxa para Clara, que o asociaba co lugar feliz onde se liberaba
das limitacins que de nena lle impoa a cidade, especialmente, a
sa fraga, que semellaba tan extensa e inacabable coma os bosques
dos contos dos Grimm (p. 15). Pola contra, tras a morte da avoa
Rosala no ano 1993, pensaba que a etapa do pazo conclura como a
infancia que via de abandonar.
A diferenza das rapazas da sa mesma posicin social, Clara afastbase da superficialidade e estaba a vivir unha etapa marcada pola
rebelda e autoafirmacin, como reflicte a msica alternativa que
escoitaba nese momento Nirvana, Smashing Pumpkins ou The
Clash e o paso cara a lecturas mis profundas O palacio da la, de
Paul Auster e Retrato do artista cando novo, de James Joyce, referencias intertextuais que, xunto a outras espalladas ao longo do relato,
contriben a unha maior definicin dos personaxes e dos ambientes.
Esa desconformidade predispn a Clara a sentirse fortemente atrada por un suceso inexplicbel que tentara descifrar coa axuda de
Miguel e do seu to Carlos. A irrupcin do elemento misterioso, do
que Fernndez Paz se ten revelado como un magnfico mestre, non
s vai marcar un punto de inflexin na vida da protagonista, senn
que se converte nun potente revulsivo para que o lector se anime
a continuar co relato dun vern que, a priori, se supoa aptico e
carente de motivacin.
A necesidade que sente Clara por darlle unha identidade ao esqueleto dun home novo soterrado hai mis de cincuenta anos trtase
dunha hbil estratexia autorial que, dende a aparencia dun simple
enigma, nos interna nun espiento terreo nos seguintes captulos de
161

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Corredores de sombra, onde a ideoloxa, a barbarie, a paixn e a razn


se cruzan nesta novela, que sobresae pola solidez da sa estrutura.
A aparicin dese cadver arrastra a Clara con sutileza cara guerra
civil, unha etapa da que algo saba porque lera algunhas novelas ambientadas neses anos e da que o colexio non lle achegara gran cousa,
sendo Miguel o primeiro que lle falaba desde a memoria familiar,
da guerra en carne viva (p. 55). A intencin desta parella de mozos
por guindar mis luz sobre o caso que teen entre mans provoca a
intervencin daqueles que viviron a contenda blica e padeceron as
sas terrbeis consecuencias. As sas voces, vez que enriquecen a
modalizacin da narracin, contriben complexidade da trama,
xa que profundan en personaxes at o momento s intudos, incorporan novos actantes, abren vas a explorar e poen ao descuberto
unha guerra que tanto Clara e Miguel como, de seguro, o lectorado
adolescente descoecen en gran medida. Nas intervencins desas
testemuas Fernndez Paz acredita o seu dominio sobre o dilogo e
nelas destaca a adecuada dosificacin da informacin achegada, que
se amplifica coa sucesin dunhas declaracins que van intensificando a tensin, vez que esporean o lector para que contine a pasar
pxinas.
A primeira testemua a de Hortensia, a avoa de Miguel, quen
rememora a Repblica como unha vizosa etapa cultural e de mellora
substancial no sistema educativo, na que o seu pai Ismael, encadernador de oficio e gran lector, como evidencian as obras da literatura
galega e universal que del conservan, xunto ao seu irmn Lus, o
mestre Rafael e outros mozos de ideais republicanos se reunan para
falar de libros e de poltica. Fronte a eles sitase o av de Clara, don
Pablo, que pertenca aos Soutelo, os caciques da comarca, pero a
quen os seus ideais e intereses contrarios non lle impediran manter
unha relacin cordial con eses homes, cos que comparta xuventude
e formacin cultural. Un retrato mis cru fai doutos sublevados, os
Bermdez, a familia que pertenca a avoa Rosala, sobre todo do
seu irmn Hctor, xefe dos falanxistas e man executora da represin
e de moitas mortes inxustas. De Rosala destaca a sa beleza, que
162

Comentarios

para a formacin lectora

insistentemente lle han de atribur a Clara, as como revela a sa


clandestina relacin co desaparecido Rafael, con quen tia planeado
fuxir porque nunca sera aceptado polo seu pai, debido s sas ideas
republicanas e falta de fortuna. Ao lembrar a guerra, o relato de Hortensia trnase mis duro e doloroso, pois sa mente veen o exilio
do irmn, a prisin do pai, a mis atroz brutalidade e, en fin, unha
guerra que o torcera todo e na que a formacin e sensibilidade cultural dirimira a pertenza duns e doutros aos dous bandos enfrontados.
A propia Hortensia guaos a outra das testemuas, a Sebastin,
avogado de profesin e coecedor da traxectoria deses homes cos
que compartira vivencias, sobre todo con Ismael, a quen define
como un grande erudito fundador da Irmandade da Fala da vila
polo 1920 e, ao p de Rafael, dunha pequena agrupacin do Partido Galeguista. Coas palabras de Sebastin, amplase a informacin
achegada pola avoa de Miguel referente a esa etapa na que o sangue
e o odio se aseoraron de todo (p. 115), anda que xa se ofrecen
datos que comezan a mudar o perfil dalgn protagonista e que han
de ser claves para a resolucin do misterioso crime. En concreto,
apunta que o av Pablo, pese a recoecerlle as axudas prestadas a
perseguidos como a Rafael, acabou corrompndose pola pretensin
de acumular maiores riquezas. Desta visin mis aceda de don Pablo
xa nos advertira o seu propio fillo Carlos ao definilo como un cacique dos clsicos (p. 104), que sempre estivera ao lado dos nacionais
para defender os seus privilexios e que o premiaran coa alcalda e a
presidencia da Deputacin, sendo un mis de tantos que medraron
e se enriqueceron ao acubillo do franquismo (p. 105).
Nun segundo encontro, Sebastin intensifica a crueldade de don
Pablo ao comentar que el se encargaba de dirixir a represin na
comarca, dicir, de elaborar as listas dos que haba que matar ou
castigar, mentres que Hctor e os seus homes executaban as sas
ordes cometendo as maiores atrocidades. Ao longo da sa exposicin, Miguel e Clara poen ao descuberto o seu descoecemento
sobre algunha das prcticas mis aborrecbeis do franquismo, polo
que preguntan que quere dicir dirixir a represin ou que son os
163

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

paseos nocturnos, respectivamente. Ademais disto, Sebastin explcalles que co fin da guerra don Pablo regresara como un heroe, co
rango de capitn e cuberto de medallas (p. 171), para xa como
alcalde gobernar ao seu antollo, o que sorprende a Clara que, unha
vez mis, comproba como o silencio e a ocultacin sempre planaran
sobre a sa familia.
A intencin de Fernndez Paz de ser obxectivo e mostrar o sentir dos bandos enfrontados xustifica que a prxima testemua sexa
Demetrio Lamela, un dos mis fieis aclitos de don Pablo na guerra
e na alcalda. Fronte ao exposto at agora, Demetrio cualifica o av
de Clara de home extraordinario. Un espaol ntegro e un autntico patriota (p. 179) e considera a guerra como algo duro, pero
necesario (pp. 177), pois daquela Espaa estaba moi mal, por iso
houbo que facer a guerra, non quedaba outra sada (pp. 177-178).
Ante as incisivas preguntas de Clara, o ton e actitude de Demetrio
endurcense, vez que argumenta a morte dos mestres dicindo que
A maiora simpatizaba cos roxos, eles eran os que envelenaban os
rapacios, metndolles na cabeza as ideas comunistas (p. 178), ademais de aclararlle que eran os mesmos roxos os que se mataban entre
si; habera axustes de contas entre eles, anda que logo nos botasen a
culpa aos nacionais (p. 179).
Tras a informacin obtida nestas logradas entrevistas, a descuberta
dun estoxo cunhas cartas de Rafael, tres fotos, un colgante e un frasco
de digoxina, as esculcas do to Carlos e a descuberta do revlver, as
diferentes pistas lvanos a centrar toda a sa atencin no matrimonio
de don Pablo e dona Rosala, quen accedera a casar con el despois de
non saber nada de Rafael durante moitos anos. A resolucin definitiva chega por medio da declaracin de Vicente, un antigo servente
do pazo, que, s portas da morte, confesa a autora de don Pablo no
asasinato de Rafael instigado pola obsesin que senta por Rosala,
a quen tampouco tratara ben no seu matrimonio, mais que, como
muller intelixente, sabera tomar a xustiza pola sa propia man.
Ao mesmo tempo que se dan todos estes pasos para desvelar a
identidade do cadver e van atando os diferentes cabos que os con164

Comentarios

para a formacin lectora

ducirn resolucin deste enigmtico asunto, prodcense unha serie


de descubertas e conflitos, que apuran o paso madurez de Clara e
mesmo determinarn o seu futuro. Unha das descubertas que Clara
vai experimentar con maior intensidade a do amor. Miguel era un
rapaz de familia obreira que estaba obstinado en ver a Clara como
unha inimiga por pertencer aos Soutelo, unha familia emparentada
con algunha das liaxes galegas de mis raigame e poder, que todo
Vilarelle lle mostraba respecto e submisin. A xenreira de Miguel
cara aos Soutelo polos seus inxustos privilexios provoca que os primeiros encontros con Clara sexan tensos anda que, pouco a pouco,
ambos os dous farn esvaecer os seus prexuzos ao comprobar que
eran mis os puntos de contacto ca de friccin. De feito, os dous son
intelixentes, inconformistas e comparten o gusto pola lectura, non
correspondendo aos estereotipos atribudos s sas respectivas clases
sociais. A paixn que Clara sente por Miguel tan fonda que transgride as normas do pai, quen considera esa relacin invibel pola
procedencia humilde de Miguel, ademais de deixarlle unha profunda pegada de por vida: o bico daquela tarde coma unha sombra
que levarei sempre pegada nos meus beizos (p. 98), comenta Clara
a partir da pelcula Corazns na Atlntida, de Scott Hicks.
Outro dos conflitos ao que Clara se enfronta xorde no seo da sa
unidade familiar e deriva da cada vez mis deteriorada relacin cos
seus proxenitores. Don Vctor era notario de profesin e, despois de
comprarlles a parte do pazo aos seus irmns, conseguira converterse no Seor de Soutelo, o que supua a meirande distincin desas
terras. Era unha persoa distante e a sa mxima preocupacin estaba en preservar as aparencias e o bo nome da familia, polo que
cualificou o acontecido como un anoxoso incidente (p. 31) e non
dubidou en servirse das sas influencias para que todo se levase coa
mxima discrecin. A sa mentalidade rancia e conservadora distnciao cada vez mis da sa filla, que amoesta cun ton subido e
mirada ameazante non s pola sa amizade con Miguel, senn que
tamn polas sas ideas e pescudas ao redor do que el considera un
resto arqueolxico (p. 31): Quen che mete na cabeza esas ideas que
165

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

tanto defendes? Non ser ese morto de fame, o aprendiz de mecnico co que che deu por sar? (p. 185). Este mesmo sentir compartido polos que agriden a Miguel, que o intimidan con darlle unha
malleira maior se segua remexendo no que non deba (p. 194),
aln de advertilo de que non esqueza o que lle pasara sa familia
durante a guerra, se non quera ter que vivir el o mesmo (p. 194) e
de que a do pazo era moito para el (p. 194). Un cmulo de ameazas que volven incidir na persistencia das xenreiras e odios derivados
do conflito do 36 no inconsciente colectivo, neste caso, de Vilarelle.
Para acentuar a caracterizacin de cada un dos personaxes, Fernndez Paz fundamenta o seu deseo en marcadas oposicins. Ante
a personalidade dominante do pai de Clara, a nai trazada como
unha muller abnegada, que pasara toda unha vida dndolle a razn
ao seu home para manter unha felicidade e unha paz ficticias, esa
felicidade de cartn-pedra tan importante para ela (p. 186). As
mesmo, co seu irm Carlos s mantn un leve parecido fsico, xa que
o seu carcter e modo de entender a vida eran opostos. O to Carlos
resida en Barcelona, onde rexentaba tres galeras e unha pequena
editorial e a onde, por indicacins da avoa Rosala, encamiara os
seus pasos para vivir con maior liberdade a sa homosexualidade,
unha opcin sexual at o de agora non abordada na literatura xuvenil galega con tanta transparencia. A diferenza do seu irmn, el
saba que era un Soutelo, pero que tamn era unha persoa con ideas
propias, polo que renunciara ao orgullo da sa estirpe.
A empata que Clara sente por Carlos provocar que atope nel
a tenrura e complicidade ausentes nos seus pais e que, segundo vai
madurando, se distancie cada vez mis deles e se aproxime mis ao
to, que se converte nese cmplice e protector tan necesario cando
se deixa a infancia para alcanzar a madurez. De feito, o nico que
defende a Clara ante as acusacins do pai dicndolle que ten unha
filla extraordinaria, madura e reflexiva como hai pouca xente (p.
186), ademais de aconsellarlle que en canto tea ocasin fuxa como
el o fixera ao comprobar que aquel non o seu mundo. Antes de
procurar acubillo ao p de Carlos, Clara anda ter que pasar uns
166

Comentarios

para a formacin lectora

anos difciles, soportando unha situacin familiar asfixiante e de soidade, sobre todo polo seu pai, un exilio interior que soportou grazas
s cartas que intercambiaba con Carlos e Miguel.
A estes anos de ostracismo alude Clara no ltimo captulo da novela, co que se pecha todo o ciclo narrativo, ao situarse no mesmo
plano temporal do captulo inicial e desvelar o que o futuro lle tia
reservado: unha trabada amizade con Miguel, quen estudara coa
axuda do to Carlos, e o forte golpe da morte deste familiar, que a fixera depositaria, xunto ao seu compaeiro sentimental, de Memoria
de min, unha crnica lcida e nada compracente da realidade que
lle tocara vivir (p. 216), como a que Clara foi desanobelando ao
longo de mis de duascentas pxinas para que este escrito meu sexa
o berro silencioso dese Rafael que mia avoa amou, e de tantos coma
el que tamn amaron e soaron en tempos difciles, deixndose guiar
pola forza da vida que latexa en calquera ser humano (p. 217).
A modo de sntese, s dicir que Corredores de sombra resultado
da amlgama de recursos tirados da novela de misterio e intriga,
da novela de aprendizaxe e da novela de memoria, convertndose
pola solvencia e axilidade da sa escrita, a tensin da sa trama e os
sentimentos e reflexins que dela se desprenden, nun eficaz antdoto
contra a desmemoria e nunha magnfica ponte cara a outras moitas
lecturas recomendbeis.

167

Bibliografa
Gomes, Jos Antnio, Ana Margarida Ramos e Sara Reis da Silva
(coords.) (2009), A Memria nos Livros: Histria e histrias, Porto:
Deriva Editores.
Roig Rechou, Blanca-Ana, Pedro Lucas Domnguez e Isabel Soto
Lpez (coords.) (2008), A guerra civil espaola na narrativa infantil e xuvenil, Vigo: Edicins Xerais de Galicia.

5.7. Nueva poliantea de saberes


indispensables (e imposibles):
El ro que se secaba los jueves
(y otros cuentos imposibles),
de Vctor Gonzlez40
Jess Daz Armas
(Universidad de La Laguna)

Resumen: El ro que se secaba los jueves (y otros cuentos imposibles)


es una coleccin de relatos de difcil adscripcin, empezando por el
propio trmino de relato, ya que muchos de los textos son en realidad parodias de los libros de conocimientos, aunque entre ellos hay
tambin microrrelatos y formas breves (y motivos) caractersticos del
cuento y de la lrica tradicionales que tienen, como rasgo comn, el
de la ficcionalidad.
Palabras clave: cuento, impossibilia, literatura infantil y juvenil,
mundo al revs, Vctor Gonzlez.

40. Ilust. Pablo Amargo, Madrid: Anaya, col. Leer y pensar, 2006.
169

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Abstract: El ro que se secaba los jueves (y otros cuentos imposibles) is a


volume of stories difficult to label right from the very own term of
story, due to the fact that most of the stories are in fact parodies
of knowledge books, although among them we can also find short
stories and short forms and motifs characteristic from tales and traditional lyric which share as a common feature the fictional element.
Keywords: children and young adults literature, impossibilia, tale,
upside down world, Vctor Gonzlez.
Desde el ttulo, la nota al pie a la dedicatoria o la oportunsima
cita inicial de Luciano de Samosata y hasta el captulo de agradecimientos final, en el que se rinde homenaje a dos escritores bien
distantes y distintos: Plinio el Viejo y Monterroso, puede apreciarse
la solidez de la propuesta literaria de Vctor Gonzlez en esta esplndida reunin de relatos que se caracterizan, precisamente, por una
heterogeneidad que est en la raz, paradjica y precisamente, de su
coherencia.
Y es que esta coleccin de cuentos podra pasar por una enciclopedia pardica, por supuesto, como lo son sin haberlo querido los
bestiarios medievales, con los cuales puede emparentarse claramente
El ro que se secaba los jueves (y otros cuentos imposibles) al albergar,
perfectamente clasificados, seres reales y seres fantsticos a los que se
atribuyen cualidades reales junto a otras que son las ms absolutamente improbables o, como reza el subttulo entre parntesis, ya
decididamente imposibles. Al estilo de los manuales renacentistas que
recogan todo tipo de informaciones sobre los aspectos ms variados
del mundo, esta especie de oficina o poliantea burlesca tiene una
ambicin clasificatoria tan enorme que no se duda, incluso, en aadir igual que en todo repertorio o catlogo de carcter totalizador,
como el de Aarne-Thompson para el cuento popular, por poner un
ejemplo bien conocido un apartado para Otros cuentos inclasificables.
170

Comentarios

para a formacin lectora

La palabra cuento, precisamente, presente en el ttulo y en la


ltima seccin, avisan de la condicin imaginaria de estos textos,
pero esta cualidad no sera tan crucial (pues es caracterstica de todo
texto literario, al menos en los gneros de ficcin: narrativa y teatro)
si no se tratara de cuentos que quieren pasar por descripciones
de todo cuanto puede encontrarse en el mundo. Y ello se basa en varios recursos fundamentales: en la intencin pardica, que empieza
sindolo de los libros de consulta, pero que tambin alcanza a otros
muchos gneros de escritura; en una omnipresente actitud irnica,
que dirige sus dardos contra cualquier objeto: la biologa, la ciencia,
la historia, los mitos cosmognicos, la literatura o el lenguaje; en la
aceptacin de que lo imposible o lo maravilloso puede estar incrustado, sin crear ninguna extraeza, en el mundo real, y por ltimo,
en la configuracin de un catlogo heterclito que busca crear la
disonancia (y la risa) por el contraste entre lo real y lo ficticio.
Estos procedimientos permiten insertar esta enciclopedia burlesca en una tradicin concreta, ya que se trata, precisamente, de
motivos y recursos comunes en la literatura carnavalesca y muy frecuentados por la tradicin espaola, desde las parodias y burlas de
la lrica infantil y/o popular y los cuentos formulsticos (canciones
de disparates y mentiras, perqu, chiste, cuentos mnimos, cuentos
pardicos, cuentos para dejar chasqueado o cuentos de pega, de
los que encontraremos aqu algn ejemplo, como en Los patos de
Chelm) a los gneros burlescos clsicos que dejaron honda huella
en la conversacin cortesana y en la literatura de los Siglos de Oro,
desde Hurtado de Mendoza a Baltasar del Alczar (por poner dos de
los homenajes tributados, entre bromas y veras, por Vctor Gonzlez) y pasando, claro est, por Quevedo: razonamiento perogrullesco, catlogo heterclito, adynata e impossibilia.
Pero la propuesta tiene mucho que ver, tambin, con el cuento
contemporneo, con Monterroso y sus formas hiperbreves (como
en el cuento El zorro blanco); con Macedonio Fernndez, Cortzar o Calvino y su aceptacin de lo incongruente cuando convive
con la cotidianidad; con Queneau y sus ejercicios de estilo, as como
171

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

con otros muchos ejemplos de las vanguardias histricas (dadasmo, surrealismo); con Rodari y sus prcticas para el desarrollo de la
creatividad o sus cuentos breves y sorprendentes o con los de otros
autores ms cercanos, como Gonzalo Surez o, ya en la literatura
infantil y juvenil, Paco Martn, Carles Cano o Miquel Obiols; o
tambin, muy especialmente, con Borges y sus citas falsas y su erudicin inventada. De hecho, el libro de Vctor Gonzlez podra haber
dado por fin naturaleza, muy especialmente, a esa enciclopedia china
que Borges hace comentar a Franz Kuhn en su cuento El idioma
analtico de John Wilkins (Otras inquisiciones), y donde se clasifica
a los animales en
(a) pertenecientes al Emperador, (b) embalsamados, (c) amaestrados, (d) lechones, (e) sirenas, (f ) fabulosos, (g) perros sueltos, (h) incluidos en esta clasificacin, (i) que se agitan como locos, (j) innumerables, (k) dibujados con un
pincel finsimo de pelo de camello, (1) etctera, (m) que acaban de romper el
jarrn, (n) que de lejos parecen moscas.

Esta coleccin de cuentos viene a presentarse, pues, antes que nada,


como una enciclopedia de saberes presuntamente tiles, por lo que
uno de los usos fundamentales es el de la parodia de los libros divulgativos, y ello se consigue con dos procedimientos constantes y
contrapuestos: los recursos para afirmar la verosimilitud de lo que se
cuenta y el catlogo heterclito que busca crear la disonancia (y la
risa) precisamente por el contraste entre lo real y lo ficticio. Que la
verosimilitud es algo que al autor de estos cuentos no le importa en
absoluto ya queda patente en la cita de Luciano de Samosata inicial, o
en afirmaciones como sta: Esta historia [la de los amantes que tatuaban mensajes en la cabeza de un esclavo] es bonita pero falsa (p. 125),
pero a Vctor Gonzlez no poda dejar de seducirle el jugar con los
recursos que, en otros contextos, podran hacer creer en la verdad de
cuanto se describe: el uso de presuntos argumentos de autoridad, o de
nombres cientficos (o de nombres propios que identifican animales o
rasgos de carcter), o la misma estructura de catlogo que, organizado
en materias, intenta dar cuenta de todo cuanto pueda encuadrarse
172

Comentarios

para a formacin lectora

bajo tal o cual epgrafe. La mayor parte de las sorpresas se encuentra,


precisamente, en la tremenda disonancia que se establece al unir lo
que sabemos que es real con lo que sabemos que es ficticio, contado
todo de una manera asptica y presuntamente cientfica que recuerda
a los bestiarios medievales: Las focas, por poner uno conocido, son
todas prodigiosas pues se enamoran de los hombres (p. 47).
Es por ello por lo que el catlogo incluye una buena porcin de impossibilia, como en la tradicin lrica popular, que puede llegar a jugar
con el clsico motivo del mundo al revs, con su inversin de elementos (como en los cuentos Los pescadores del cielo o El mar de los
rboles) o con las frecuentes transgresiones del mundo fsico [un
loro] particularmente grosero que, adems, tena la facultad de morir
y resucitar cada ao (p. 38) que se funden a veces con un humor de
tintes surrealistas, como en este elenco de poetas impredecibles:
Pablo Neruda, por poner un caso, era un gamberro. Robaba manzanas a menudo y, en cierta ocasin se vanaglori de ser capaz de matar a una monja con
un golpe de oreja
[...] Vicente Huidobro. Otro que tal bailaba. Un buen da, de buenas a primeras, se convirti en rbol. Dej de escribir e incluso de hablar, y su editor
se qued a dos velas. Lo nico que pudo hacer el pobre hombre fue regarlo y
podarlo cuidadosamente todos los aos, confiando en que algn da recobrara
su forma normal, cosa que Vicente no lleg a hacer (pp. 132-133).

En relacin tambin con estos gneros y motivos clsicos de la


poesa burlesca popular estn los recursos de la agudeza verbal que
incluyen equvocos, paradojas e intrincadas contradicciones: A pesar de su extrao aspecto este animal no existi nunca, aunque se
sabe de buena tinta que tienne de Flacourt fue propietario de uno
muy dcil, cuyo nombre de pila era Lorenzo (p. 45) o razonamientos perogrullescos: Sorprendentemente, la leche de ambas [la vaca
blanca y vaca negra] es idntica: blanca (p. 52) que a veces rozan los
tan caractersticos del pronstico burlesco: Desde tiempos remotos,
los hombres han probado todos los sistemas que se puedan imaginar
para localizar los tesoros escondidos. Slo uno es eficaz: hay que excavar la tierra (Tesoros escondidos, p. 199).
173

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

El inters totalizador de la recoleccin de saberes incluye, pues,


tambin los literarios, por lo que tambin podrn encontrarse secciones dedicadas a los mitos surgidos para explicar el origen el mundo, o a expresiones o a cuentos famosos, y por ello otro de los ingredientes de esta coleccin es la parodia. No solo de las enciclopedias,
como ya hemos visto, sino de cualquier otro tipo de texto: el cuento
popular, por supuesto, que, por la va del anacronismo, puede quedar transformado y modernizado (El rey tena tres hijos, los llam
y les dijo: -Hijos mos, debis partir en busca de una mquina tragaperras. El primero que me la traiga, heredar mi reino, p. 166);
la convocatoria de concurso pblico (como la que permite conceder
la mano de la princesa en El concurso del emperador) y sus trmites administrativos; los textos acadmicos, como en el cuento Los
elefantes y la tela de la araa (edicin anotada); los mitos cosmognicos (como en la desternillante nueva versin del Gnesis que es
La vaca primigenia: Vio que los leones cazaban gacelas, las gacelas
coman hierba, la hierba acoga a los insectos, los insectos libaban las
flores... y todo estaba en orden y armona (pp. 195-196); o, finalmente, la receta de cocina:
Si se encuentra uno hay que recogerlo con cuidado procurando que no se le
caiga la corona. Despus, se le exprime el agua marina volvindolo del derecho
y del revs, y se lava varias veces en agua dulce para que se le vaya la sal.
Una vez seco se pone en el trono y ya se puede usar
(De reyes que aparecen flotando en el mar, p. 157).

Se trata, pues, de un catlogo que dialoga con la tradicin, pero


tambin con sus lectores. Los numerosos ecos intertextuales que
muchas veces parecen revestir la forma del homenaje, pero que las
ms de las veces desembocan directamente en la irona intertextual
dejan bien a las claras la intencin burlesca de esta coleccin de
cuentos, pero sobre todo buscan la complicidad con un lector avisado, a travs de referencias a obras y autores muy alejados de la experiencia lectora de sus supuestos destinatarios, a lo que muchas veces
hay que sumar la dificultad aadida de tratarse de irnicas y veladas
174

Comentarios

para a formacin lectora

alusiones. El catlogo de referencias intertextuales es tan heterogneo como el propio libro: Lope, Diego Hurtado de Mendoza, Baltasar del Alczar, Rabelais (Un dragn), el ro Leteo (El ro que se
secaba los jueves), los cuentos populares judos sobre los necios de
Chelm (Los patos de Chelm), el aduanero Rousseau, rimas infantiles de la tradicin anglosajona como Hey, diddle, diddle, cmics
como Astrix, Spirou o Batman, novelas como La isla del tesoro o El
seor de los anillos, o incluso famosas declaraciones de algn poltico
de nuestro entorno (El loro de Sabiago... se saba de memoria los
seis primeros captulos de El Quijote en francs, segn la edicin de
Gallimard, aunque slo los recitaba en la intimidad, pp. 37-38).
La intertextualidad es tambin, pues, parte del catlogo heterclito, que puede llegar a producir que, en un repaso minucioso de los
amantes ms famosos de la historia, se incluya a Batman y Robin o
a Pixie y Dixie junto a Abelardo y Elosa (p. 124), o que, en claro
ejercicio de la irona intertextual, se reinterprete la tradicin al insertarla como si nada dentro de un catlogo de rasgos o de objetos.
As, por ejemplo, en un repaso de las cualidades de la sombra, podr
citarse, entre las menos benficas, la de Alejandro de Macedonia,
que tambin era mala y as se lo hizo saber Digenes el Cnico en
cierta ocasin (p. 216), o, al catalogar los ms famosos ejemplos de
amores difciles, se harn las siguientes afirmaciones:
A veces a los enamorados se les ponen las cosas muy cuesta arriba. Abelardo y
Elosa, por ejemplo, lo pasaron fatal. Sobre todo a Abelardo, no vamos a contar
otra vez por qu (p. 123).
De aquella unin nacera el Minotauro, que, como todo el mundo sabe, fue un
nio con serios problemas afectivos toda su vida (p. 124).

Consideracin aparte merecen las citas falsas que se entremezclan


con las verdaderas, en una clara relacin con el espritu pardico del
libro todo, como las frecuentes alusiones a cronistas de Indias de
nombres tan verosmiles que hacen dudar a cualquier lector, como
Antonio Altamirano, lugarteniente de Pizarro y posterior granjero,
autor de la Verdadera e General Historia de la Vaca del Chaco
175

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

(p. 53) o y as lo consign en sus crnicas el ingeniero y militar Flix


de Azara (p. 34).
El lenguaje no escapa tampoco a la visin irnica total del autor
de estos cuentos, que puede jugar con la etimologa (El prncipe
Sicomante. De buena familia y muy listo, aunque... viva en lo alto
de una higuera, p. 172), con la morfologa (Otros, como los peces
de San Pedro, tambin son raros porque en realidad no son de l, p.
55) o el doble sentido (por ltimo, tienen en este grupo un lugar de
excepcin las aves del paraso pues, como su propio nombre indica,
no son de este mundo, p. 39). Mencin aparte merecen tambin los
muy frecuentes casos de incongruencia semntica, que hacen que el
lenguaje haga saltar la narracin hacia una dimensin insospechada,
como en el caso del samuri que perdi el honor, o el de la mujer
que perda el alma, un juego que a veces es establecido desde la primera lnea del cuento: Haba una vez una nia que tena un genio
terrible. El genio se llamaba Dumo (p. 187) o que puede llegar
a aadir nuevas propiedades disparatadas al catlogo: A Federico,
por ejemplo, le volvan loco los nardos; a Alberti, el azahar, y a Juan
Ramn, las violetas. Excuso siquiera mencionar aqu a Luis Rosales,
cuya aficin resultaba obvia (p. 134).
La propuesta de Pablo Amargo, prodigiosamente imaginativa, es
tan slida como la del autor de estos textos inclasificables. Sus poemas visuales (pues esta consideracin brossiana hay que dar a su
elegante trabajo) casan a la perfeccin, sin dejar de aadirle nuevas e imprevistas sugerencias, con el mundo paradjico, hbrido y
monstruoso reflejado en estos textos literarios, con su catlogo de
animales y objetos imposibles a veces unidos por cualidades contradictorias e irreconciliables.
Valga este breve anlisis para intentar dar cuenta de esta inagotable antienciclopedia de saberes sobre el mundo que pide la adhesin
y la intervencin del lector a cambio de su disfrute. No habr literato
o persona curiosa que pueda prescindir, a partir de ahora, de tanta
informacin poco veraz, nada fidedigna y tan valiosa y perfectamente ordenada como la que esta nueva poliantea pone a su disposicin.
176

5.8. Vida e instrucciones de uso. El calcetn suicida41


y Un cocodrilo bajo la cama42, de Mariasun Landa
Mari Jose Olaziregi43
(Euskal Herriko Unibertsitatea-Universidad del Pas Vasco)

Resumen: La literatura infantil y juvenil es, para Mariasun Landa,


un mbito creativo que asume, con ambicin, el reto de toda literatura de calidad: la de situarnos ante la vida. En este sentido, El calcetn suicida, subraya, utilizando el registro del nonsense, que vivir es
arriesgarse. Por su parte, Un cocodrilo bajo la cama, es una reflexin,
en clave de humor, sobre la angustia y la alienacin que sufrimos en
la estresante vida actual.
Palabras clave: literatura juvenil vasca, Mariasun Landa, narrativa
juvenil contempornea.

41. Anaya, col. Sopa de Libros, n 96, 2004. A partir de 9 aos.


42. Edicin en vasco en Irn: Alberdania, col. Ostiral scila, 2003; en espaol en
Madrid: SM, col. El barco de vapor, 2004.
43. Artculo redactado dentro del proyecto EHU 10/11 de la Universidad del Pas
Vasco.
177

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Abstract: Children and Young Adults Literature is, to Mariasun


Landa, a creative scope that assumes the challenge of any quality
literature with ambition: to place us facing life. In this sense, El calcetn suicida underlines the fact that to live is to take risks employing
the literary device of the nonsense. On the other hand, Un cocodrilo
bajo la cama is a humorous reflection about anguish and the alienation we suffer in nowadays stressful life.
Keywords: contemporary juvenile narrative, Mariasun Landa, Vasque young adults literature.
El lugar de Mariasun Landa
La centralidad de Mariasun Landa en el actual sistema literario
vasco est, sin duda alguna, fuera de toda duda (cf. Olaziregi, 2004a).
El lector puede consultar en la atractiva pgina de la autora (www.
mariasunlanda.net) cmo, recientemente, en diciembre del 2011,
fue galardonada con el premio Dabilen Elea 2011, otorgado por las
asociaciones en lengua vasca de Editores, Escritores y Traductores,
Correctores e Intrpretes y la Asociacin Profesional Ilustradores de
Euskadi, as como por la Asociacin de Literatura Infantil y Juvenil
Vasca Galtzagorri, en reconocimiento a su fructfera trayectoria en
las letras vascas. Junto al mencionado premio, destacar otros reconomientos que la autora ha tenido en poca reciente, tales como, su
nombramiento como miembro electo de Jakiunde, la Academia de
las Ciencias, las Artes y las Letras del Pas Vasco; o su candidatura en
el ao 2008, al Premio Internacional Andersen, considerado el Nobel
de la Literatura Infantil y que es otorgado anualmente por el IBBY
(International Board on Books for Young People). Un listado de reconocimientos que, sin duda, viene a engrosar la larga lista de los que
ya reseamos en artculos anteriores (Olaziregi, 1999, 2004b).
Y es que estamos ante una escritora poticamente ambiciosa, es
decir, una autora cuya trayectoria literaria ha venido marcada por un
178

Comentarios

para a formacin lectora

constante deseo de innovacin y de exploracin de nuevas formas


literarias. Ms an, el concepto de infancia sobre el que se asienta
su mundo creativo alimenta dicho proceso renovador. Al hilo de lo
afirmado en una entrevista (cf. Euskonews & Media, n 220, 2003,
07-24, 09-11), Landa subraya el hecho de que en la infancia se pueden tener sentimientos y emociones hondas (soledad, miedo, odio,
amor...), pero que el nio o nia no puede acertar a manifestarlas.
Ah radicara, segn Landa, uno de los retos mayores de la literatura
infantil: en tratar de hablar de sentimientos humanos y universales
de una forma sencilla, con un estilo aparentemente simple. Es por
ello que cualquier tema se constituye en vlido para Landa al a hora
de crear literatura infantil y juvenil. La autora afirma valorar el riesgo y la ternura (Cuadernos de Pedagoga, n 329, noviembre 2003),
as como la intensidad y el ritmo narrativos para plasmar dichos
sentimientos. Estamos ante un tipo de literatura cuya funcin primordial, la del autoconsuelo (ibidem), permite ahondar en vivencias
poco tratadas en los textos para los jvenes.
Los dos textos a comentar, Galtzerdi suicida (2001) (El calcetn
suicida, 2004) y Krokodiloa ohe azpian (2003) (Un cocodrilo bajo la
cama, 2004) son un buen ejemplo de lo que venimos diciendo, por
cuanto el punto de partida de la historia, el intento de suicidio del
protagonista, en el primero, y la angustia existencial que inunda la
vida de los personajes, en el segundo, no son, en modo alguno, temas masivamente tratados en las colecciones para los jvenes.

Nonsense
Dicen los expertos que los nios empezaron a divertirse con la literatura infantil y juvenil cuando comenzaron a leer nonsense. En la
senda de lo propuesto por Edward Lear o Lewis Carroll, el nonsense
subvierte la lgica de la realidad, gracias a propuestas estilsticas que
gustan de combinaciones extraas de palabras e ideas. Pero adems, el
nonsense supuso en s una actitud realmente revolucionaria a la lnea
179

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

didctica y moralista que presida la literatura para los ms pequeos


desde sus orgenes hasta mediados del siglo XIX. Las supuestas dicotomas entre buenos y malos, el sesgo moralizante de la mayora de
historias narradas, o los finales felices vinieron a ser subvertidos con
la llegada, de la obra de Lear y de Lewis. McGillis (1996: 194), subraya, en este sentido, la importancia que tuvo Alice in Wornderland
(1865), por cuanto supuso una ruptura clara de las expectativas que
los jvenes lectores de la poca podan tener ante una novedad literaria dirigida a ellos. Trminos bajtinianos como carnazavalizacin, es
decir, un celebrated temporary liberation from the prevailing truth
and the established order; it marked the suspension of all hierarchical
rank, privileges, norms, and prohibitions (Bakhtin, 1984: 10), son
utilizados para describir el lado subversivo del nonsense.
El calcetn suicida est planteado, como algunas obras narrativas
de Lear, como un viaje de aventuras que su protagonista, el calcetn
Augusto, realiza a raz de su intento de suicidio al lanzarse desde el
tendal en el que est colgado. Ya el comienzo de la novela nos da las
claves de lo que nos vamos a encontrar en l: estamos ante un relato
de tono subjetivo, planteado en primera persona, un relato en el que
Augusto nos hace copartcipes de esa aventura, ante todo, interior
que va a transformar su vida:
Me tir de un cuarto piso hace algunas semanas y desde entonces me han pasado cosas increbles que me gustara contar. La idea de tirarme, justo despus
de lavarme Plinio y antes de engancharme con una pinza en el tendedero del
balcn, no es nada nueva (p. 7).

La actitud del protagonista contrasta con la de su dueo, Plinio,


quien, al igual que el personaje histrico de quien toma el nombre,
Plinio el Viejo, mantiene una actitud estoica ante la vida. La biografa de Plinio, marcada por las breves escapadas a la taberna (p. 15),
est llena de una vida llena de rutina pero que cobra profundidad
gracias a los dichos y sentencias que el calcetn Augusto recuerda de
l: La vida es muy breve pero puede ser muy ancha (p. 42), Dios
aprieta pero no ahoga (p. 56)
180

Comentarios

para a formacin lectora

Las diferentes estaciones del viaje de Augusto, coinciden con los


diversos personajes que se va encontrando y las aventuras que vive
con ellos. Ah estn, entre otros, la rata inglesa, Clotilde, la vagabunda, los jvenes escolares, y, sobre todo, la calcetina Reina, final
esperanzador de esta novela de aprendizaje.
El humor y el surrealismo con el que el aventurero calcetn afronta
su deseo de suicidarse, vuelve a incidir en un mensaje constante en
la obra de Landa: en la vida hay que arriesgarse. El suicidio, en este
sentido, significa arriesgarse, lanzarse a vivir. Podramos resaltar
el ritmo trepidante, la dosificacin del suspense, sobre todo, al final
de los captulos, o las tcnicas de la oralidad (repeticiones, yuxtaposiciones...) de las que el protagonista y narrador de la historia, el
calcetn Augusto, hace uso en su narracin. Destacan, as mismo,
el resumen de las aventuras vividas que el calcetn realiza en los diversos captulos, resmenes y repeticiones que buscan, obviamente,
falicitar la comprensin de la historia narrada a los lectores jvenes
del libro.
El inconformismo de Augusto ante la aptica vida que lleva en casa de Pilinio, tiene su recompensa en el amor que encuentra en Reina. Las palabras de esta al final de la aventura (Ayer es historia. /
Maanana es un misterio. / Hoy es un regalo), resumen, a la perfeccin, el mensaje optimista que El calcetn suicida quiere sugerir:
solo los que arriesgan en la vida obtienen la recompensa mxima: la
propia vida.
Diagnstico: cocodrilitis
Adems del Premio Antonio Mara Labaien y del Premio Nacional
de Literatura Infantil y Juvenil, otorgados en 2002 y 2003 respectivamente, Krokodilo bat ohe azpian (Un cocodrilo bajo la cama), fue
premiado con su inclusin en la Lista de Honor del IBBY en el ao
2006. Con esta historia Mariasun Landa vuelve a presentarnos un
texto donde no se trivializa el discurso infantil y donde se plantea, en
181

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

clave de literatura del absurdo, la soledad y la angustia que inunda


nuestra estresante modus vivendi actual. Es por ello que, Un cocodrilo
bajo la cama puede ser ledo en clave de humor por cualquier joven
pero, a su vez, su lectura resulta ms que sugerente para los adultos
que, seguramente, saben bastante de miedos y angustias interiores.
El cuento narra las complicaciones que se suceden en la vida de
Juanjo (J.J.), un administrativo gris, que lleva una vida tambin gris
y solitaria cuando descubre bajo su cama un cocodrilo que se alimenta de zapatos. Durante los tres das que dura la historia, J.J. se
da cuenta de que solo l puede ver a este cocodrilo insaciable y que
los remedios con los que trata de poner fin a la situacin (llamar al
zoolgico para cerciorarse de que ningn cocodrilo se ha escapado, pedir ayuda a su amigo CEFE (cap. 3), el carnicero, acudir a la
consulta del doctor Deprisa quien le receta medicamentos para aliviar los sntomas de la cocodrilitis que padece en el captulo 7...) no
resuelven el problema. La aproximacin a Elena, la bella secretaria
cuyos ojos de avellana (p. 8) tienen enamorado a J.J., permitir
que el protagonista pueda superar la situacin y aceptar el hecho
de que tendr que convivir con ese cocodrilo interior que se torna
amenazante en momentos de angustia.
A nivel de texto, podramos decir que la historia viene narrada en
tercera persona y que J.J. es el personaje en el que se sita permanentemente el foco narrativo. Adems, en cuanto a los personajes,
es significativa la caracterizacin del protagonista principal, Juanjo
o J.J., de quien sabemos que es un administrativo bancario (p. 7),
que cuida su vestimenta con esmero y pulcritud (p. 7) y gusta de
repetir obsesivamente el ritual diario de una vida poco apasionante.
El inicio de la narracin es ms que significativa a este respecto: J.J.
se despert aquella maana a las siete. Como siempre. Se lav y se
afeit. Como siempre (p. 7). Junto a este sujeto obsesivo, completan el esquema actancial Elena, quien sera el objeto de la accin
(chica de melena rubia larga y rizada, ojos de color avellana, silueta
casi adolescente... p. 8). Personajes como CEFE (caracterizado como
un bruto, p. 15) o el doctor Deprisa (caricatura irnica del gremio
182

Comentarios

para a formacin lectora

de mdicos psiquiatras) completan el grupo de ayudantes, ante el


oponente principal: la angustia. Todos los personajes estn descritos
por el narrador con breves pinceladas, pinceladas que, en el caso del
cocodrilo, subrayan su voracidad y tamao (se habla de un cocodrilo
del tamao de una maleta, cuyo cuerpo viene recubierto por costras
endurecidas, escamas enormes petrificadas... y una alargada bocaza,
p. 11.).
En cuanto al tiempo narrativo, es importante resear que la historia transcurre durante tres das, y que es el primer da (captulos 1
a 6), el da en que J.J. descubre el enorme cocodrilo bajo su cama, el
que con ms detenimiento es relatado, gracias a dilogos (escenas)
que inciden en los angustiosos momentos que vive J.J. Los captulos
7 a 9 relatan el 2 da (visita al ambulatorio, a la farmacia y lectura
del prospecto del medicamento Cocodrifil), y el tercero y ltimo es
narrado entre los captulos 10 a 12. Tendramos que subrayar, as
mismo, el cuestionamiento irnico que se realiza de los tratamientos
psiquitricos en los captulos 7 a 9, donde, con grandes dosis de
humor, el narrador subraya palabras como angustia, soledad, aislamiento..., claves para entender la realidad de J.J. quien, se dice,
padece cocodrilitis:
La cocodrilitis es uno de los males de nuestro tiempo. Desde que a la gente le
dio por abandonar el campo, el ritmo de vida natural, el contacto con las fuerzas eternas de la vida y la muerte, desde que se hacin en las ciudades y dej el
fruto de su sudor y su trabajo en manos de otros (p. 35).

La constante utilizacin de frases coordinadas o yuxtapuestas, el


recurso a listados o a prospectos mdicos, dotan a la narracin de un
ritmo narrativo que convierte la lectura del libro en una experiencia
realmente intensa. El conjunto de intertextos a los que hace alusin
la obra incluye un corpus tan variado como Peter Pan, en la referencia que se hace al Capitn Garfio en la pgina 37, o los tratados sobre
simbologa animal cuando se hace alusin a la simbologa que el
cocodrilo tuvo en el Bajo Egipto (pp. 37-38). Es tambin reseable,

183

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

la parodia que se realiza de los medicamentos antidepresivos en las


pginas 41 y 42:
Cocodrifil comprimidos.
Composicin: la sustancia activa del Cocodrifil es el cocodrazepan. Se presenta
en comprimidos de 1,5 mg, 3 mg y 6 mg de sustancia activa.
Propiedades: Los ensayos clnicos efectuados a escala mundial han demostrado
que el Cocodrifil es un potente medicamento anticoctropo. Administrado en las
dosis convenientes ejerce una accin selectiva sobre el sentimiento de soledad, la
ansiedad y la dependencia afectiva. A dosis ms altas, tiene propiedades utpicas
y fantasiosas, de gran importancia en los casos de aislamiento urbano agudo.

Es en esta parodia de los prospectos de los medicamentos antidepresivos donde el narrador nos da la clave de lo que padece el protagonista J.J.: un cuadro de angustia que, como dice en la pgina 54,
se torna por momentos paralizante, y va acompaada por sntomas
como ansiedad o aislamiento. Dicho cuadro le es revelado al protagonista gracias a la lectura de los prospectos de los medicamentos:
Sentimiento de abandono, situacin de aislamiento, augestin sexual, trastornos de la ilusin, agresividad camuflada Todo aquello
era lo que le pasaba a l. Eso s que era dar en el clavo! (p. 43).
As se siente J.J., al hilo de la definicin que la R.A.E. da de angustia: acongojado, con un constante temor cuya causa le es, en
principio, desconocida. Y, en realidad, no es nada balad que el libro
est dedicado al psicoanalista J.L. Ruiz de Munain, pues el psicoanlisis tiene mucho peso en Un cocodrilo bajo la cama. No deberamos olvidar que para Jacques Lacan el cocodrilo es el smbolo de
esa madre asfixiante que devora al nio, lo anula, y no deja que se
autonomice de ella.
Podramos completar este juego de anlisis intertextuales con la
referencia, casi obligada, a la obra de Franz Kafka, considerado como
el artfice ms importante de la literatura del absurdo. Aunque el
escritor de Praga no escribi ficciones sobre cocodrilos, s lo hizo
sobre escarabajos, perros, chimpancs, caballos, topos... Nos ofreci
un universo narrativo en el que la distorsin de la realidad hace que
esta se vuelva ms creble, ms humana, si cabe.
184

Comentarios

para a formacin lectora

A modo de conclusin, diremos que tanto Un calcetn suicida


como Un cocodrilo bajo la cama constituyen un buen ejemplo del
tipo de literatura juvenil que ambiciona mostrar las contradicciones
y sinsentidos del mundo que nos rodea. Para ello, el nonsense y la
literatura del absurdo se convierten en poticas que dotan a la narrativa de la autora vasca Mariasun Landa de una frescura y hondura
literaria realmente sugerentes.

185

Bibliografa
Bakhtin, Mikhail (1984), Rabelais and His World, Bloomington: Indiana University Press.
McGillis, Roderick (1996), The Totality of Literature: Myth and
Archetype, en The Nimble Reader. Literary theory and Childrens
Literature, New York: Twayne Publishers, pp. 49-74.
Olaziregi, M.J. (1999), Mariasun Landa o la potica de la ternura,
CLIJ, n 122, pp. 7-21.
(2004a), Literatura infantil y juvenil vasca. Dilogos desde el
margen, Boletn Galego de Literatura. Monogrfico: Para entenderte mellor. As literaturas infants e xuvens do marco ibrico, n 32, 2
semestre, pp. 121-139.
(2004b), Comentario cara formacin lectora. Un crocodilo debaixo da cama, de Mariasun Landa, Boletn Galego de Literatura.
Monogrfico: Para entenderte mellor. As literaturas infants e xuvens
do marco ibrico, n 32, 2 semestre, pp. 231-242.

5.9. Liburuzain bat ispiluan


barrena: Karlos Linazasororen
Bestiarioa. Hilerrikoiak44
Jose Manuel Lpez Gaseni
Universidad del Pas Vasco /
Euskal Herriko Unibertsitatea

Laburpena: Karlos Linazasoro idazle atipiko sailkaezin horietariko


bat da. Idazlan honetan, helduen literaturaren ondo-ondoko gazte literaturaren atalean kokatzen baita, Linazasorok ispilu jolas bat
iruten du protagonistaren bitartez, literaturaz gaixo dagoen liburuzain bat, egilearen beraren beste ni-a. Haren helbururik behinena
nobela bat idaztea da, baina, azkenean, bat ez baizik eta bi idatziko
ditu, liburuari titulua ematen diotenak: aforismo bilduma bi; bata,
animaliei buruzkoa eta, bigarrena, heriotzari buruzkoa. Liburu hau
idazlan metaliterarioa da eta, halakoetan gertatu ohi den modura,
berriro ere idaztearen abentura kontatzen da, oraingo honetan errealismoz mozorrotutako eta pertsonaia bitxi eta umorezko pasadizoez
betetako narrazio batean. Horrelako narrazioa guztiz berria ez bada
ere, euskal literaturan apenas dago halako obrarik; hori dela eta, ini44. Donostia: Elkar, col. Ateko banda, 2006.
187

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

ziatu gabeko irakurle gaztearengan ustekabea ez ezik ulertezintasuna


ere sorraraz lezake.
Gako hitzak: autofikzioa, gazte literatura, metaliteratura.
Abstract: Karlos Linazasoro is an atypical writer of difficult classification. In this work, which opens a collection situated in the higher
part of juvenile literature and close to the adults one, Linazasoro
displays a spectacular game through the main character, a librarian
sick of literature called Karlos, a representation of the author himself, whose main aim is to write a novel and who, in the end, will
write not only one but two, the ones which title the book: two collections of aphorisms; the first one is about animals and the second
about death. So the article is about a metaliterary work which, once
again, narrates the adventure of writing, in this case by means of a
narrative disguised of realism and full of particular characters and
humorous anecdotes. Although the type of work is not really new,
its style barely has representation in Basque literature, and thats the
reason why it can provoke surprise and even incomprehension in
beginner juvenile readers.
Keywords: auto fiction, juvenile narrative, metaliterature.
Karlos Linazasoro 1962an Tolosan (Gipuzkoa) jaiotako euskal
idazle sailkaezin horietariko bat da. Esaterako, narraziogile gisa ezaguna da, honelako obrei esker: Eldarnioak, Zer gerta ere, Glosolaliak eta beste, Ipuin errotikoak edo Ez balego beste mundurik; poesia
ere landu du, esaterako: Udazkeneko karabana erratua, Apunte eta
ahanzturak, Euriaren eskuak, Ezer gehiago behar gabe; aforismoak
ere bai, hala nola: Beti eder dena, Diotenez, Isiltasunaren adabakiak.
Haur eta gazte literaturako egile ere badugu: Bota gorriak (Euskadi Saria, 2001), Etzi, Bestiarioa. Hilerrikoiak, Kartapazioko poemak,
Hamabi titare, Urperatze handia, Hogeita sei urte geroago eta beste.
188

Comentarios

para a formacin lectora

Aztergai dugun obran, Bestiarioa. Hilerrikoiak, Karlos Linazasorok proposamen ezin bitxiagoa eskaintzen digu lan-utzialdian dagoen Karlos izeneko liburuzain protagonistaren bitartez, zeinaren
helbururik behinena eleberri bat idaztea baita. Liburuzain hori literaturaz erabat gaixorik dagoela ematen du, beste Karlos hari, abizenez Linazasoro, gertatzen zaion gisa berean. Era horretan, hasiera
ematen zaio ispilu-jolasari.
Liburu hau argitaratua izan zen garaitsuan eskaini zuen elkarrizketa batean, Karlos Linazasoro liburuzainak esan zuen idazle batzuek
(errealismoaren irudikeriak jota?) bizi izandakoaz idazten dutela,
baina berak irakurritakoaz idazten duela. Oso koherentea liburuzain
batentzat, pentsatuko du norbaitek; baina kontua ez da dirudien
bezain sinplea.
Dagoeneko esan dugun legez, obra honetan, Karlos Linazasoro
bibliotekariak Karlos izeneko liburuzain bat aukeratu du protagonista gisa, bere burua fikzionalizatu du narrazioaren barruan, autofikzio izena hartu ohi duen baliabidea dela medio, baina ez kanpoko
errealitateko abentura bat kontatzeko, literatura barruko abentura
bat kontatzeko baizik: idaztearen abentura. Hori dela eta, testu hori
klabe errealistan irakurriko duena harritu egingo da: ez delako, inola ere, testu errealista. Idazle errealistek fikzioz mozorrotzen zuten
errealitatea; Karlos liburuzainak, berriz, errealismo apur batez jantzi
nahi izan du (meta)fikzioa.
Liburuko protagonistaren helburu nagusia berriro aipatzearren,
nobela bat idaztea da; berez ez du behar, bere bizitza literaturaz egina dagoelako; eta, azkenean, nobela bat ez, bi idatziko ditu (oso
bereziak, egia esatera): liburuari izena ematen diotenak: Bestiarioa
eta Hilerrikoiak.
Dagoeneko garbi geratuko zen legez, dena da literarioa liburu honetan: euskal literaturaz dezente dakiten mus jokalari langabetuak:
Eta, halaxe nengoela, musean egitera gonbidatu ninduten. Ezetz esan nien,
jakina, bazkal aurretik musean egitea debekatuta dagoelako batik bat, eta, gainera, enkargutara joan behar nuelako.
-Sei hamarrekotako hirura, gizona.

189

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Horrela esanda, ez zegoen ezetz esaterik. Ez nituen hiru gizon haiek ezagutzen,
baina bikain edaten zuten. Ez nekien zer esan, eta esan nuen:
-Hiru gizon bakarka, beraz.
Itxura guztien arabera, ez zuten txistea ulertu, barre zozo batzuk egin zituzten
arren. Ezin nuen sinetsi.
-Ez duzue Gandiaga irakurri? Ezin dut sinetsi!
Oker nenbilen, ordea. Horixe ezagutzen zutela Gandiaga! Batek Elorri aipatu
zidan, hango erlijiosotasuna; bigarrenak, Denbora galdu alde-ren zintzotasuna;
eta hirugarrenak, Uda batez Madrilen liburuak eragin zion zirrara. Ez zutela
neuk aipaturikoa irakurri, zoritxarrez, baina ezin zela argitaratzen zen guztia
irakurri, batetik langabeziak ez zielako denbora libre askorik uzten, eta bestetik,
asko argitaratzen zelako, gehitxo gauza onerako (47-48 oo.).

Figura literarioen bidez mintzatzen den Hipermegatroskiko kutxazaina ez da arruntagoa:


-Nongoa zara zu, Jasone? Zure begiek garabiak dirudite.
-Eta zure begiak, zubi-altxagarriak.
-Zuk jasotzen dituzulako, Jasone, bihotza eta korda.
-Gorritu egingo nauzu, Karlos, eta alarma guztiak dirade saltatuko.
-Zu eta ni, biok, salbatuko bagina, egina legoke Paradisua, kutxazain nirea.
-Joanen nintzateke zurekin, oi, baina nagusia begira daukat. Berrehun eta lau
euro guztira, mesedez (55-56 oo.).

Literaturaz izugarri jantzita dagoen hondeagailu-gidaria:


Asko gustatzen zitzaizkidala eskabadorak esan nion gidari gajoari, hori-horiak
batez ere, txikitatik zetorkidala makina haiekiko interesa.
-Eta badakizu zergatik, German?
-Ramn... Ramn Couceiro...
-Badakizu zergatik, Cocineiro?
-Bai, jakina: koloreengatik. Bitxiak direlako, eguzkiaren printzak bezainbat.
-Ez, Ramn, ez duzu asmatu.
-Dekonstrukzioa atsegin duzulako, Derrida, txikizio basatia... Ez dakizulako
ezer sortzen.
-Ez, ba, Jos Ramn... Baina ez zabiltza urrunxko ere...
-Nire makinak indarra eta dotorezia uztartzen dituelako, indar herkuleoa eta
poesia, oldar basatiena mugimendu plastikoenekin...
-Horixe, Ramn! Piztiaren balleta! Halaxe deitzen diot nik.
-Polita da, Piztiaren balleta... Neuk, berriz, Tximeletaren pausalekua esaten
diet, eta nireak halaxe du izena, begira: Tximeleten pausaleku II (57-58 oo.).

190

Comentarios

para a formacin lectora

Umorezko metaliteraturaren edozein antologiatan derrigorrez


agertu beharreko pasarteak, halakorik balego. Karlos lan-utzialdiko
liburuzainari idaztea eragozten dioten bizitza-gorabeheretan idazle
ezagunen baten itzala ere agertuko da, eta nobela idazteari ekiten
dion aldi bakanetan, berriz, iritzi literario interesgarriak botako ditu,
hala nola:
Eta idazteko, gauza ororen gainetik, sosegua eta bakea behar dira, patxada eta
isiltasuna... Besterik ez dela behar esango nuke, gainera. Gainerakoak, musak
eta etorria eta sena eta ofizioa eta talentua eta inteligentzia, literatura huts besterik ez da, literaturari buruzko literatura (edo, nahi bada, metaliteratura) (7.
or.).

Ispilua berriz ere. Horrelako komentario metaliterarioak ere oso


sarritan agertzen dira liburu honetan zehar. Hona hemen horietariko
bat, metafikzioaren eta autofizkioaren artean:
Bete nuen gurdioa lepahezurreraino, eta kaxan ipini nintzen. Ilara luze samarrean, esan nahi dut. Leku aparta zen hura nobela bat girotzeko. Bat-batean
ate guztiak ixten direla, arrazoi jakinik gabe, eta egunak eta egunak pasatzen
direla postura hartan, arazoa konpontzen ezin asmaturik. Begitartea piztu zitzaidan. Hasieran, jakina, ez dago aparteko larritasunik: segituan konponduko
dute huts elektronikoa. Gainera, non han baino jaki eta edari gehiago? Itxita
gelditzez gerotan, hipermegatroski bat bezalakorik ez dago. Baina, ai jauna!,
ateak irekitzen ez, eta jendea, hamabost egunen buruan, etsitzen hasita dago.
Paroxismoa. Kanibalismoa. Bestialismoa. Segituan konturatu nintzen, ordea,
halakoen antzekoak Karlos Linazasoro izeneko idazle batek idazten dituela
(neu bezalaxe, hura ere liburuzain dena, bidenabar esanda), eta, jakina, oso
itsusia litzatekeela haren plajio bat egitea, Linazasorok berak, han-hemenka
esaten denez, nahikoa lotsagabeki Mrozek deitzen den idazle poloniarrari ipuinak eta nobela plajiatzen dizkion arren. (54-55 oo.).

Azkenean, idatziko dituen bi nobelak aforismo bilduma bana


izango dira, animaliei buruzkoa lehena (Bestiarioa), heriotza gai
hartuta bigarrena (Hilerrikoiak). Eta hauxe da, gure ustez, liburuko
alderdirik ahulena: ez aforismo bilduma bera, Karlos liburuzaina
aparta baita laburrean hitz eta esapideei bigarren eta hirugarren esanahiak ateratzen (ikusi, bestela, Isiltasunaren adabakiak aforismo
bilduma bikaina), baizik eta aforismo horiek (meta)fikzioan txertat191

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

zeko modu bortxatu samarrean. Adibidez, paperaren gainean jarri


aurretik, Karlosek kaputxadun txaketa bat jantzi, spray gorri bat hartu eta gauez ateratzeko ohitura du, bere herriko hormetan idazteko,
poeta anonimoa bailitzan. Halaxe sortu zituen bere aforismoetariko
batzuk, hala nola: Beti zaude inoiz baino ederrago, emaztearen
omenez; Musuak ez du abizenik behar; Oso harroi nago izan nintekeenaz; Zenbat eta zabalago begiak, orduan eta handiago iluntasuna; Harrika jo zuten, bizia itzuli zioten arte; eta abar. Karlosek
berak kalegrafia izena ematen dio horri.
Berez, Karlosek idatzi nahi dituen bi nobelak kapituluen modura zenbatutako aforismo bilduma huts gisa agertzen dira. Hala,
lehenengo nobelan, animalien munduari dedikatutakoa, honelako
batzuk daude: Aingeru kaskarinak errezeloz begiratzen dio ala deltari, Fenix hegaztiak errausketa-etxe bat ipini du, Elefantea bere
bolizko letaginean bizi da, Mailu-arraina ez da poesia, Eta karramarroa balitz aurreraka dabilen izaki bakarra?, Gizakia tximinotik
dator, baina ez daki nora doan, eta abar.
Bigarren nobelak, hildakoen munduari dedikaturikoa, bere
aldetik, aurrekoaren eskema bera dauka, honelakoak bezalako aforismoekin: Ehorzleak pentsatu bide du: Hilak, lantzen dituenarentzat, Bekatu hilgarriak eta bekatu hilezkorrak, Santu Guztien
egunez zenduek beren galarik ederrenak janzten dituzte, Hileta
bat musuzapi-erakusketa bat da, eta abar.
Linazasorok aukeratu duen literatura motak, hemendik kanpoko
literaturetan ibilbide luze eta emankorra izan duen arren, oso tradizio urria du euskal literaturan; baina idazleak nahi duena idazteko
askatasun aldarrikatzen du, eskubide osoz, nahiz eta horren ordaina,
esana duen bezala, ehun irakurle izatea den. Gainera, aukeratu duen
irakurle mota (ia ahaztu zait gazteentzako liburu bat dudala hizpide)
ez da, oro har, literatura hori behar bezala balioesteko publikorik
egokiena.
Izan ere, liburu hau Ateko banda izeneko bilduma batean argitaratu da. Solapan argitzen zaigu horren esanahia: barkua portuaren
eta itsas zabalaren artean dagoenean, itsas zabalerako aldean. Me192

Comentarios

para a formacin lectora

tafora horrek ingelesek young adults deitzen dioten adin tarteari


zuzenduta dagoela adierazi nahi omen du, bere kriptikotasunean.
Gure ustez, gazte literatura delako horren barruan argitaletxeek egin
duten zatiketa misteriotsua argitzeko master bat antolatu beharko
luke norbaitek: Ateko banda honekin batera, Bihotz-taupadak,
Bizi-taupadak eta Izu-taupadak bildumak aurki daitezke Elkar
argitaletxean bertan; Perzebal, Bioleta saila eta Oroimenean barrena ditugu Erein argitaletxean, eta abar45. Ematen du bildumak
neurrigabe biderkatzen direla irakurle mota bakoitzaren bila.

45. Jos Manuel Lpez Gaseni, Las normas preliminares en la literatura infantil
y juvenil traducida al euskera, ANILIJ, n 28, 2010, pp. 29-43.
193

Un bibliotecario
a travs do espello:
Bestiarioa. Hilerrikoiak
[Bestiario. Populares
do cemiterio]46,
de Karlos Linazasoro
Jose Manuel Lpez Gaseni
(Universidade do Pas Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea)

Resumo: Karlos Linazasoro un escritor atpico, de difcil clasificacin. Nesta obra, que inaugura unha coleccin que se sita na franxa
mis alta da literatura xuvenil, raiando coa de adultos, Linazasoro
desprega un xogo especular por medio do protagonista, un bibliotecario enfermo de literatura chamado Karlos, imaxe do propio autor,
cuxo principal obxectivo escribir unha novela e quen, finalmente,
non escribir unha soa novela, senn das, as que dan ttulo ao libro:
das coleccins de aforismos; a primeira sobre animais e a segunda sobre a morte. Trtase dunha obra metaliteraria que, unha vez
mis, narra a aventura da escrita, nesta ocasin por medio dunha
46. Donostia: Elkar, col. Ateko banda, 2006. A traducin ao galego desta colaboracin, dende o orixinal en casteln facilitado polo autor, foi realizada por Marta
Neira Rodrguez.
195

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

narracin disfrazada de realismo, ateigada de personaxes curiosos e


ancdotas humorsticas. Malia non resultar estritamente nova, o estilo desta obra apenas conta con tradicin na literatura vasca, polo
que pode provocar sorpresa, e mesmo incomprensin, no lectorado
mozo non iniciado.
Palabras chave: autoficcin, metaliteratura, narracin xuvenil.
Abstract: Karlos Linazasoro is an atypical writer of difficult classification. In this work, which opens a collection situated in the higher
part of juvenile literature and close to the adults one, Linazasoro
displays a spectacular game through the main character, a librarian
sick of literature called Karlos, a representation of the author himself, whose main aim is to write a novel and who, in the end, will
write not only one but two, the ones which title the book: two collections of aphorisms; the first one is about animals and the second
about death. So the article is about a metaliterary work which, once
again, narrates the adventure of writing, in this case by means of a
narrative disguised of realism and full of particular characters and
humorous anecdotes. Although the type of work is not really new,
its style barely has representation in Basque literature, and thats the
reason why it can provoke surprise and even incomprehension in
beginner juvenile readers.
Keywords: auto fiction, juvenile narrative, metaliterature.
Karlos Linazasoro un prolfico escritor vasco de difcil clasificacin nado en Tolosa en 1962, coecido como autor de narracins,
con obras como Eldarnioak [Delirios], Zer gerta ere [Polo que poida
pasar], Glosolaliak eta beste [Glosolalias e outras cousas], Ipuin errotikoak [Contos radicais], Ez balego beste mundurik [Se non houbese
outro mundo]; de poesa, como Udazkeneko karabana erratua [A
caravana errante de outono], Apunte eta ahanzturak [Apuntamentos
196

Comentarios

para a formacin lectora

e esquecementos], Euriaren eskuak [As mans da chuvia], Ezer gehiago


behar gabe [Sen ningunha outra necesidade]; coleccins de aforismos, como Beti eder dena [O que sempre fermoso], Diotenez [Segundo din], Isiltasunaren adabakiak [Os apaos do silencio]. Tamn
autor de diversas obras infants e xuvens: Bota gorriak [As botas
vermellas] (Premio Euskadi, 2001), Etzi [Pasado ma], Bestiarioa.
Hilerrikoiak [Bestiario. Populares do cemiterio], Kartapazioko poemak [Poemas do cartapacio], Hamabi titare [Doce dedais], Urperatze
handia [O gran naufraxio], Hogeita sei urte geroago [Vinte seis anos
despois] e outras.
Na obra que nos ocupa, Bestiarioa. Hilerrikoiak, Karlos Linazasoro ofrcenos unha mis que curiosa proposta por medio da narracin
en primeira persoa dun bibliotecario en excedencia chamado Karlos,
cuxo principal obxectivo escribir unha novela. Este bibliotecario
parece estar enfermo de literatura ata a medula, algo moi parecido
ao que lle ocorre a aqueloutro Karlos, de apelido Linazasoro. Deste
modo comeza xa un xogo de espellos.
Nunha entrevista concedida por Karlos Linazasoro mis ou menos
na poca na que se publicou este libro, afirmaba que algns autores
(acaso cegados por esa miraxe chamada realismo?) escriben sobre o
vivido, pero que el escribe s sobre o lido. Algo moi coherente para un
escritor que vive do nobre oficio de bibliotecario, pensar mis dun;
pero a cuestin non tan sinxela como semella a simple vista.
Como dixen xa, nesta obra, o bibliotecario Karlos Linazasoro
elixiu como narrador e protagonista un bibliotecario chamado Karlos, ficcionalizouse a si mesmo dentro da sa narracin, nun xogo
literario que adoita recibir o nome de autoficcin, pero non para
narrar unha aventura pertencente esfera da realidade exterior, senn para contar unha aventura que sucede dentro da literatura: a
propia aventura de escribir. Por esta razn, quen intente ler Bestiarioa. Hilerrikoiak en clave realista sentirase desconcertado, precisamente porque de ningunha maneira se trata dun texto realista. Os
autores realistas disfrazaban a realidade de ficcin; porn, o biblio-

197

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

tecario Karlos tratou de fornecerlle unha migalla de realismo sa


(meta)ficcin.
O principal obxectivo perseguido polo protagonista da obra,
como apuntei, escribir unha novela sexa como for, algo que non
estritamente necesario, dado que toda a sa vida est feita de literatura. Finalmente non escribir unha novela, senn das (as das
ben estraas, a verdade), cuxos ttulos dan nome ao libro: Bestiarioa
e Hilerrikoiak.
Como xa quedou claro, todo literatura nesta obra. Por exemplo,
uns desempregados que xogan ao mus e asemade son perfectos coecedores da literatura vasca, manteen esta curiosa conversa:
Eta, halaxe nengoela, musean egitera gonbidatu ninduten. Ezetz esan nien,
jakina, bazkal aurretik musean egitea debekatuta dagoelako batik bat, eta, gainera, enkargutara joan behar nuelako.
-Sei hamarrekotako hirura, gizona.
Horrela esanda, ez zegoen ezetz esaterik. Ez nituen hiru gizon haiek ezagutzen,
baina bikain edaten zuten. Ez nekien zer esan, eta esan nuen:
-Hiru gizon bakarka, beraz.
Itxura guztien arabera, ez zuten txistea ulertu, barre zozo batzuk egin zituzten
arren. Ezin nuen sinetsi.
-Ez duzue Gandiaga irakurri? Ezin dut sinetsi!
Oker nenbilen, ordea. Horixe ezagutzen zutela Gandiaga! Batek Elorri aipatu
zidan, hango erlijiosotasuna; bigarrenak, Denbora galdu alde-ren zintzotasuna;
eta hirugarrenak, Uda batez Madrilen liburuak eragin zion zirrara. Ez zutela
neuk aipaturikoa irakurri, zoritxarrez, baina ezin zela argitaratzen zen guztia
irakurri, batetik langabeziak ez zielako denbora libre askorik uzten, eta bestetik,
asko argitaratzen zelako, gehitxo gauza onerako (47-48 oo.).
[Aqueles homes invitronme a xogar ao mus. Eu dxenlles que non, naturalmente, sobre todo porque est prohibido xogar ao mus antes de comer e, ademais, tia que ir facer a compra.
-A tres partidas de seis amarracos, home.
Dito as, non poda negarme. Non coeca aqueles tres homes, pero beban de
marabilla. Non saba que dicir, as que dixen:
-As que Hiru gizon bakarka [Tres homes sos].
Semellaba que non entenderan o chiste, malia soltaren unhas risia. Non daba
creto.
- Non lestes a Gandiaga? Non o creo!
Pero estaba moi equivocado. Vaia se coecan a Gandiaga! Un citou Elorri e a
sa relixiosidade; o segundo, a sinceridade de Denbora galdu alde; e o terceiro,
a emocin que lle produciu a lectura de Uda batez Madrilen. Ende mal, non
198

Comentarios

para a formacin lectora

leran a obra que me referira, pero non se poda ler todo o que se publicaba,
por unha parte porque o desemprego non lles deixaba moito tempo libre e, por
outra, porque se publicaba moito, demasiado para cousa boa].

Non menos curioso resulta o coqueteo do protagonista coa caixeira do Hipermegatroski, cuxo nome, Jasone (Ascensin), d lugar ao
desenvolvemento dunha hilarante conversacin:
-Nongoa zara zu, Jasone? Zure begiek garabiak dirudite.
-Eta zure begiak, zubi-altxagarriak.
-Zuk jasotzen dituzulako, Jasone, bihotza eta korda.
-Gorritu egingo nauzu, Karlos, eta alarma guztiak dirade saltatuko.
-Zu eta ni, biok, salbatuko bagina, egina legoke Paradisua, kutxazain nirea.
-Joanen nintzateke zurekin, oi, baina nagusia begira daukat. Berrehun eta lau
euro guztira, mesedez (55-56 oo.).
[-De onde es, Jasone?, os teus ollos parecen gras.
-E os teus ollos, pontes levadizas.
-Porque ti os elevas, Jasone, co corazn e a corda.
-Fars que me ruborice, Karlos, e saltaran todas as alarmas.
-Se nos salvsemos ti e mais eu, o Paraso sera realidade, caixeira mia.
-Oh, ira contigo, pero o xefe estame vixiando. Son douscentos catro euros,
por favor].

O operario dunha escavadora igualmente versado en cuestins


literarias:
Asko gustatzen zitzaizkidala eskabadorak esan nion gidari gajoari, hori-horiak
batez ere, txikitatik zetorkidala makina haiekiko interesa.
-Eta badakizu zergatik, German?
-Ramn... Ramn Couceiro...
-Badakizu zergatik, Cocineiro?
-Bai, jakina: koloreengatik. Bitxiak direlako, eguzkiaren printzak bezainbat.
-Ez, Ramn, ez duzu asmatu.
-Dekonstrukzioa atsegin duzulako, Derrida, txikizio basatia... Ez dakizulako
ezer sortzen.
-Ez, ba, Jos Ramn... Baina ez zabiltza urrunxko ere...
-Nire makinak indarra eta dotorezia uztartzen dituelako, indar herkuleoa eta
poesia, oldar basatiena mugimendu plastikoenekin...
-Horixe, Ramn! Piztiaren balleta! Halaxe deitzen diot nik.
-Polita da, Piztiaren balleta... Neuk, berriz, Tximeletaren pausalekua esaten
diet, eta nireak halaxe du izena, begira: Tximeleten pausaleku II (57-58 oo.).

199

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

[Ao pobre operario dxenlle que me encantaban as escavadoras, sobre todo as


amarelas, que o interese por aquelas mquinas xa me via da infancia.
-E sabes por que, Xermn?
-Ramn Ramn Couceiro
-Sabes por que, Cocieiro?
-Si, claro: polas cores. Porque son vivas, comas as raiolas do sol.
-Non, Ramn, non o adiviaches.
-Porque amas a deconstrucin, Derrida, a destrucin salvaxe Porque es incapaz de construr nada.
-Pois non, Xos Ramn Mais non quedaches moi lonxe.
-Porque a mia mquina combina forza e elegancia, a forza herclea e a poesa,
o mis salvaxe mpeto co movemento mis plstico
-Iso , Ramn! O ballet da besta! As lle chamo eu.
- bonito, O ballet da besta Eu, en cambio, chmolle Repouso da bolboreta,
e a mia chmase as, mira: Repouso da bolboreta II].

Trtase de pasaxes que sen dbida deberan figurar en calquera antoloxa da metaliteratura de humor, se existise algo parecido. Incluso
entre os azares da vida que lle impiden escribir ao bibliotecario en
excedencia Karlos, pode encontrarse a sombra dalgn autor coecido; e as contadas veces que consegue poerse a escribir, borboralle
na orella interesantes consellos literarios:
Eta idazteko, gauza ororen gainetik, sosegua eta bakea behar dira, patxada eta
isiltasuna... Besterik ez dela behar esango nuke, gainera. Gainerakoak, musak
eta etorria eta sena eta ofizioa eta talentua eta inteligentzia, literatura huts besterik ez da, literaturari buruzko literatura (edo, nahi bada, metaliteratura) (7.
or.).
[Para escribir, por enriba de todo son necesarios o sosego e a paciencia, a quietude e o silencio Atreverame a afirmar que non necesario nada mis. Todo
o demais, iso das musas e a inspiracin e o xenio e o oficio e o talento e a intelixencia, non mis que literatura, literatura sobre a literatura (ou, se se prefire,
metaliteratura)].

Unha vez mis, o espello. Este tipo de comentarios metaliterarios


tamn abunda nesta obra. He aqu un mis, mestura de metaliteratura e autoficcin:
Bete nuen gurdioa lepahezurreraino, eta kaxan ipini nintzen. Ilara luze samarrean, esan nahi dut. Leku aparta zen hura nobela bat girotzeko. Bat-batean

200

Comentarios

para a formacin lectora

ate guztiak ixten direla, arrazoi jakinik gabe, eta egunak eta egunak pasatzen
direla postura hartan, arazoa konpontzen ezin asmaturik. Begitartea piztu zitzaidan. Hasieran, jakina, ez dago aparteko larritasunik: segituan konponduko
dute huts elektronikoa. Gainera, non han baino jaki eta edari gehiago? Itxita
gelditzez gerotan, hipermegatroski bat bezalakorik ez dago. Baina, ai jauna!,
ateak irekitzen ez, eta jendea, hamabost egunen buruan, etsitzen hasita dago.
Paroxismoa. Kanibalismoa. Bestialismoa. Segituan konturatu nintzen, ordea,
halakoen antzekoak Karlos Linazasoro izeneko idazle batek idazten dituela
(neu bezalaxe, hura ere liburuzain dena, bidenabar esanda), eta, jakina, oso
itsusia litzatekeela haren plajio bat egitea, Linazasorok berak, han-hemenka
esaten denez, nahikoa lotsagabeki Mrozek deitzen den idazle poloniarrari ipuinak eta nobela plajiatzen dizkion arren (54-55 oo.).
[Enchn o carro ao tope e coloqueime na caixa. Na longa fileira da caixa, quero
dicir. Aquel era un lugar excepcional para ambientar unha novela. De repente,
pchanse todas as portas, sen razn aparente ningunha, e quedan as das e das,
sen que ningun poida atopar unha solucin. Iluminuseme a cara. Por suposto, ao principio non hai demasiada inquietude: arranxaron decontado o fallo
electrnico. Por outra parte, en que lugar encontrar mis comida e bebida que
al? De quedar encerrado, non hai nada coma un hipermegatroski. Pero, ai!, as
portas non se abren e aos quince das a xente comeza a desesperarse. Paroxismo.
Canibalismo. Bestialismo. Deseguido reparei en que un autor chamado Karlos
Linazasoro (quen, coma min, tamn era bibliotecario, dito sexa de paso) escriba cousas semellantes, as que, claro, sera moi feo plaxialo, a pesar de que,
segundo teo entendido, o propio Linazasoro lle plaxia os contos e as novelas
ao escritor polaco Mrozek].

Finalmente, as das novelas que escribir redcense a senllas coleccins de aforismos, a primeira sobre os animais (Bestiarioa) e a
segunda arredor do tema da morte (Hilerrikoiak). E precisamente
este, ao meu xuzo, o punto mis feble da narracin; non as coleccins de aforismos propiamente ditas, xa que o bibliotecario Karlos
Linazasoro conta cunha habilidade impresionante para dotar as palabras e as locucins dun dobre e ata triplo sentido (sirva como exemplo a esplndida coleccin de aforismos Isiltasunaren adabakiak, xa
citada), senn o modo un tanto forzado de inserir eses aforismos
na (meta)ficcin. Por exemplo, antes de fixalos definitivamente no
papel, Karlos ten o costume de poer unha chaqueta con capucha,
coller un spray vermello e sar con nocturnidade a escribilos nas paredes da sa vila, coma se dun poeta annimo se tratase. As creou
algn dos seus aforismos, como Beti zaude inoiz baino ederrago
201

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

[Sempre ests mis fermosa que nunca], en honor sa esposa;


Musuak ez du abizenik behar [O bico non necesita apelido]; Oso
harroi nago izan nintekeenaz [Estou moi orgulloso do que puiden
ser]; Zenbat eta zabalago begiak, orduan eta handiago iluntasuna
[Canto mis se abren os ollos, maior a escuridade]; ; Harrika jo
zuten, bizia itzuli zioten arte [Lapidrono ata devolverlle a vida];
etc. El chmalle a esta prctica kalegrafia.
En si, as das novelas que Karlos pretende escribir aparecen como
unha simple listaxe de aforismos numerados a modo de captulos.
As, na primeira delas, dedicada ao mundo animal, hai algns coma
estes: Aingeru kaskarinak errezeloz begiratzen dio ala deltari [O
anxo vaidoso mira con receo o ala delta], Fenix hegaztiak errausketa-etxe bat ipini du [A ave fnix puxo un negocio de incineracin],
Elefantea bere bolizko letaginean bizi da [O elefante vive no seu
cairo de marfil], Mailu-arraina ez da poesia [O peixe martelo non
poesa], Eta karramarroa balitz aurreraka dabilen izaki bakarra?
[E se o cangrexo fose o nico ser vivo que andase cara a diante?],
Gizakia tximinotik dator, baina ez daki nora doan [O home vn
do mono, pero non sabe onde vai], etc.
Pola sa parte, a segunda novela, dedicada ao mundo dos mortos, ten exactamente o mesmo esquema, con aforismos coma os que
seguen: Ehorzleak pentsatu bide du: Hilak, lantzen dituenarentzat [Pensa o enterrador: Os mortos, para quen os traballa], Bekatu hilgarriak eta bekatu hilezkorrak [Pecados mortais e pecados
inmortais], Santu Guztien egunez zenduek beren galarik ederrenak
janzten dituzte [O Da de Todos os Santos, os defuntos visten as
sas mellores galas], Hileta bat musuzapi-erakusketa bat da [Un
funeral unha exposicin da panos de man], etc.
A forma de facer literatura elixida por Linazasoro, por mis que
tea referentes de largo e proveitoso percorrido fra da literatura
vasca, dentro dela conta con moi escasa tradicin; porn, o autor reivindica, con todo o seu dereito, a liberdade de escribir como mellor
lle praza, anda que a peaxe que tea que pagar por isto sexa contar
con tan s un cento de lectores, segundo a sa propia contabilidade.
202

Comentarios

para a formacin lectora

Ademais, o tipo de lector implcito ao que se dirixe (xa case esqueca


que estaba falando dun libro para mozos) non , en lias xerais, o
pblico mis axeitado para apreciar este tipo de literatura, e esta
unha das razns da seleccin deste ttulo, que se sita no que se podera chamar literatura de fronteira.
De feito, o libro foi o primeiro ttulo dunha nova coleccin da
editorial Elkar chamada Ateko banda, cuxo significado se aclara na
informacin da solapa: barkua portuaren eta itsas zabalaren artean
dagoenean, itsas zabalerako aldean [espazo de mar no que o barco se
encontra entre o porto e o alto mar, xa do lado do alto mar]. Unha
metfora certamente crptica que nos remite franxa de idade que
os anglosaxns chaman young adults e que, como xa expliquei nun
traballo anterior47, se sita por enriba das coleccins Taupadak da
mesma editorial, no contexto dunha discriminacin de idades cada
vez mis complexa emprendida pola maiora das editoriais, na que
cada coleccin pugna por encontrar o seu tipo de lector especfico.

47. Jos Manuel Lpez Gaseni, Las normas preliminares en la literatura infantil
y juvenil traducida al euskera, ANILIJ, n 28, 2010, pp. 29-43.
203

5.10. Memrias
de um tempo difcil:
Filhos de Montep,
de Antnio Mota48
Ana Margarida Ramos
(Universidade de Aveiro)
Jos Antnio Gomes
(ESE-Instituto Politcnico de Porto)
Sara Reis da Silva
(Universidade do Minho)

Resumo: O penltimo romance juvenil de Antnio Mota, Filhos de


Montep (2003), regressando ao cenrio rural de livros anteriores e
mantendo-se no registo discursivo a que essas mesmas obras nos habituaram, trabalha sobre tpicos como o crescimento e a autonomia
do jovem adolescente, a busca de modelos de identificao positivos e a rejeio do modelo paterno, a que se contrape uma maior
aproximao afetiva figura materna e a tentativa de escapar ao isolamento de um meio rural atrasado. Aprofunda, por outro lado, o
retrato crtico do pas poltico, social e cultural de incios da dcada
48. Alfragide: Gailivro, col. Livros de Antnio Mota, 2003.
205

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

de sessenta do sculo XX, focalizado numa regio isolada e pobre do


norte de Portugal.
Palavras-chave: afetos, Antnio Mota, comunidade rural, famlia,
identidade pessoal, Literatura juvenil.
Abstract: Filhos de Montep (2003), Antnio Motas penultimate
novel for young readers, returns to the rural setting of his previous
books and retains the type of discourse to which these works have
accustomed us. Topics of special interest include the process of growing up and becoming independent during adolescence, the search for positive role models and the rejection of the fatherly model,
which is counteracted by a tighter affective bond with the motherly
figure and by the attempt to escape the isolation of a backward rural
milieu. On the other hand, the book also engages in a deeper critical
representation of political, social and cultural issues at the beginning
of the 1960s, by focusing on an isolated and poor region from the
north of Portugal.
Keywords: affection, Antnio Mota, family, personal identity, rural
community, Youth Literature.
Estreado em livro, em 1979, com A Aldeia das Flores49, Antnio
Mota dava a conhecer, logo nessa obra inaugural, o que viria a ser
49. Conto ilustrado por Lusa Brando e publicado numa histrica coleo de
livros infantis, ASA juvenil, de Edies ASA, criada e dirigida, poca, pela
escritora Ilse Losa. Escritora alem, judia, fugida Gestapo, Ilse Losa fixou-se
em Portugal em 1934, tendo sido mais tarde uma das vozes mais reconhecidas da
literatura portuguesa para a infncia, j que optou por escrever exclusivamente em
portugus. Nascida em 1913, em Melle-Buer, Osnabrck, Baixa-Saxnia, morreu
no Porto, em 2006. Em intervenes pblicas e conversas, Antnio Mota evoca,
com frequncia, a relao com a autora de O Mundo em que Vivi e Fasca Conta a
Sua Histria (que foi, em Portugal, uma das primeiras professoras e divulgadoras
de Literatura Infantil) e, sobretudo, o estmulo das palavras desta escritora, no
incio da sua carreira literria.
206

Comentarios

para a formacin lectora

o cenrio preferencial das suas histrias. Em muitas das obras que


publicou, o espao ficcional tem, na sua gnese, um espao real,
as terras do concelho de Baio onde o Autor nasceu, em 1957, e
onde exerceu a profisso docente. Trata-se de uma zona montanhosa
em regio atravessada pelo rio Douro e a se cultivam as vinhas a
partir das quais se produz o vinho do Porto. Sendo, ainda hoje, o
concelho mais pobre e atualmente mais desertificado do distrito do
Porto (o mais distante, tambm, da capital de distrito), nele coexistem o minifndio e as grandes propriedades de produo vincola,
situadas nos admirveis socalcos que descem para o Douro. Igualmente comum o sistema de arrendamento de terras por parte de
pequenos lavradores os rendeiros ou caseiros que as cultivam
entregando boa parte da produo aos arrendatrios, e garantindo,
por outro lado, a subsistncia dos ncleos familiares, em condies
relativamente precrias. Pertence a esta camada social a famlia de
Ablio, o jovem protagonista e narrador autodiegtico da obra Filhos
de Montep (Vila Nova de Gaia: Gailivro, 2003), objeto do presente
comentrio.
Para comear, diga-se que este romance vem culminar um percurso literrio de mais de trs dcadas, que abrange a narrativa juvenil,
mas tambm o conto para a infncia, com ttulos como As Andanas
do Senhor Fortes, Afrontamento, 1980; O Grilo Verde, Horizonte,
1984; O Rebanho Perdeu as Asas, Vega, 1987; Abada de Histrias,
Desabrochar, 1989; Jaleco, Desabrochar, 1991; Segredos, Desabrochar, 1996; O Sonho de Mariana, Gailivro, 2003 (primeiro de uma
srie de vrios ttulos); Maria Pandorca, Gailivro, 2004; O Lambo,
O Teimoso e o Sr. Veloso, Gailivro, 2004, entre outros. Uma escrita
que se reparte ainda pelas adaptaes de contos populares tradicionais e de clssicos da literatura, pela poesia para crianas (Sal, Sapo,
Sardinha, Caminho, 1996; Se Tu Visses o que Eu Vi, Gailivro, 2002)
e ainda por textos para livros em formato de lbum, destinados a
pr-leitores e leitores iniciais (casos de Se Eu Fosse Muito Alto (Gailivro, 1999; 3. ed., com ilustraes de Andr Letria, 2005), Se Eu
Fosse Muito Magrinho (Gailivro, 2003, ilustraes de Andr Letria)
207

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

e outros ttulos). Tendo comeado a lecionar muito jovem, Antnio


Mota foi professor do Ensino Bsico (1. ciclo) at sua aposentao, o que o ter motivado a editar tambm numerosos manuais
escolares e outros livros didticos.
Sem aflorar uma ou outra incurso do Autor no fantstico e no
alegrico em contos para a infncia , ou a observao/recriao
da natureza e dos animais que, tocada no raro pelo humor e aqui
e alm pelo nonsense, marca os seus livros de poesia, de assinalar,
na escrita de Antnio Mota para jovens, um peculiar modo de recriao ficcional do espao rural duriense e tambm de um tempo
que, dependendo dos livros, situa em geral o leitor num perodo
compreendido entre os anos sessenta e finais da dcada de noventa
do sculo XX, muito embora, em alguns textos, e sobretudo pela
voz de personagens idosas, se encontrem referncias a tempos anteriores. Tudo parece emergir de uma infncia e juventude vividas
em condies de carncia econmica que o Autor evoca por vezes
em testemunhos pblicos , mas que se foram nutrindo de uma
ligao estreita com a natureza, com a faina agrcola ou a pastorcia. Em geral, tais vivncias so recriadas textualmente em registo
cru e por vezes dorido (permevel contudo ao humor), o que, a somar linguagem utilizada, lhes confere um cunho de autenticidade
que surpreende sobretudo o leitor urbano, e que nada tem que ver
com qualquer viso folclrica ou idlica da vida rural. De salientar
o modo direto e pouco eufemstico como descrito, por vezes, o
quotidiano e como se resgatam do esquecimento as falas da gente do
campo, aludindo-se, ainda, convivncia entre homens e animais.
Artfices, sacristes, camponeses, vendedores ambulantes, mulheres
sabidas, bruxas profissionais, artistas de circos pobres, mestres-escola, idosos carregados de memria, rapazio pobre, vagabundos
e outros marginais das comunidades aldes: toda esta galeria de personagens que do corpo aos contos e romances de Antnio Mota, e
que por vezes parecem sadas de um passado j longnquo, como que
lhe permitem restituir voz gente annima e esquecida que as ter
inspirado, e selar, com uma nota realista de humanidade, quase to208

Comentarios

para a formacin lectora

dos os seus livros. Estes constituem, por isso, um corpus singular na


literatura portuguesa para a infncia e a juventude das duas ltimas
dcadas do sculo XX e da atualidade.
Outros aspetos temticos a salientar nos romances do Autor dirigidos ao pblico juvenil com os quais tem obtido algumas distines
pblicas50 prendem-se com a progressiva desertificao do interior
rural (trao que marca a realidade portuguesa nas ltimas dcadas),
quer em resultado da migrao do campo para a cidade (veja-se O
Rapaz de Louredo, Areal, 1983) quer por efeito da emigrao (sobretudo para Frana). Tambm a difcil condio dos idosos dos meios
campesinos, entregues por vezes a uma solido dolorosa ou sofrendo
a inadaptao s instituies de acolhimento da terceira idade, est
presente em certas obras (veja-se A Casa das Bengalas, editado pela
primeira vez pela Edinter, em 1995); e sobressaem ainda, em quase
todas elas, as revelaes e agruras do crescimento e da socializao
dos heris pr-adolescentes ou adolescentes, geralmente do sexo
masculino , no raro confrontados com o isolamento geogrfico
e, quase sempre, com as dificuldades econmicas. De referir ainda
certos livros em que se analisa a condio feminina em diferentes
geraes e se aborda a entrada precoce no mundo do trabalho, como
sucede em Cortei as Tranas (Edinter, 1990).
Em suma, pelos trilhos temticos que percorre, mas tambm
pelos meios em que, geralmente, se movem as suas personagens,
Antnio Mota tem sido encarado, por vezes, como um herdeiro sui
generis de uma certa tradio de cunho neorrealista, sem no entanto
50. O Rapaz de Louredo (Areal, 1983) foi distinguido com um prmio da Associao Portuguesa de Escritores. Em 1990, o Prmio Calouste Gulbenkian de
Literatura para Crianas e Jovensfoi atribudo ao romance Pedro Alecrim (Edinter,
1988). A Casa das Bengalas (Edinter 1995) recebeu, em 1996, o Prmio Antnio
Botto de Literatura Infantil e Juvenil da Cmara Municipal de Abrantes. Estas distines, incidindo em romances juvenis do Autor, atestam o seu reconhecimento
como escritor de fico para pr-adolescentes e adolescentes. De referir ainda que,
em 2004, Antnio Mota ganhou, juntamente com o ilustrador Andr Letria, o
Grande Prmio Calouste Gulbenkian de Literatura para Crianas e Jovens, na modalidade de livro ilustrado, pela obra para a infncia Se Eu Fosse muito Magrinho.
209

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

partilhar com ela o essencial da dimenso ideolgica que, em Portugal, a enformava, entre finais dos anos trinta e a dcada de sessenta
do sculo XX.
Dedicado a sua mulher e a dois amigos, mas em geral sbrio no
plano paratextual, sem epgrafes nem ilustraes51 e apenas com
uma pequena vinheta na capa representando uma coruja animal
cujo piar arrepia Ablio e o irmo mais novo, Antnio, sempre que,
na histria, as cenas noturnas geram inquietao e medo , o livro anuncia, logo desde o ttulo, o espao da ao (a aldeia pobre
do interior rural onde tudo se passa). O termo filhos remete cifradamente para algumas das personagens principais o narrador-protagonista e os seus irmos , mas tambm para o conjunto dos
habitantes da aldeia (v. p. 107). A presena do topnimo neste ttulo
temtico parece indiciar a vontade de conduzir o leitor ao cerne do
romance, ou seja, a um conjunto de experincias de vida que s
podem ser entendidas em contexto. Os filhos de Montep so,
portanto, os filhos no apenas de um espao fsico, mas tambm de
um contexto sociocultural, de uma comunidade e de um lugar marcados pela historicidade: a de uma regio e de um pas sob a vigncia
de um sistema ditatorial (o salazarismo no seu estertor). Ou seja, um
regime que mantm a sociedade portuguesa presa a uma guerra colonial poltica e moralmente injustificvel em Angola, Moambique
e Guin, para onde so mobilizados milhares de jovens a fim de
combater os movimentos de libertao africanos. E tudo isto num
quadro poltico nacional de denegao da liberdade, da democracia
e do pluralismo e, acima de tudo, num cenrio de atraso econmico
e cultural, refletido em vidas sem perspetivas, em especial nos meios
51. Mas com um texto de contracapa (acompanhado de uma nota biobibliogrfica
sobre Antnio Mota), em que a obra apresentada ao pblico leitor em termos
bastante esclarecedores, muito provavelmente da lavra do prprio Escritor: Em
Montep, terra de um Portugal remoto e esquecido, vive Ablio, um rapaz que,
como todos os da sua idade, est a acordar para o mundo, para a vida, para o primeiro amor Calejado pelas agruras de uma vida difcil vai aprendendo sombra
de decees e mnguas; mas vai, tambm, crescendo, acalentado pela magia das
histrias e dos sonhos que lhe do nsias de fugir em busca de outros destinos.
210

Comentarios

para a formacin lectora

mais isolados do interior, aonde no chegam estradas capazes, muito


menos a energia eltrica ou a gua canalizada caso de Montep,
nos anos sessenta , e em que a nica sada parece ser a migrao
interna ou mesmo a emigrao. Esta ser alis a alternativa de vida
para Miguel, o pai de Ablio, no livro de Antnio Mota que, cinco
anos depois, prolonga a histria do romance aqui em anlise e que
com ele forma uma sequncia romanesca em dois volumes: Ningum
Perguntou por Mim (Mota, 2008).
Dos traos essenciais deste contexto scio-histrico nos vai dando conta o narrador, em referncias muito concretas ou em breves
aluses, sem passar ao lado seja do atraso econmico e cultural, seja
da Guerra Colonial, seja ainda de uma militncia oposicionista por
parte de uma das personagens o tio de Ablio, e seu padrinho
contra um regime poltico opressivo.
Filhos de Montep estrutura-se, no fundamental, em torno de um
final de dia e de uma noite na vida do jovem adolescente de treze
anos que Ablio nascido a 1 de Agosto de 1952 (p. 162) , no ano
de 1965. Dia especial, por ser o do nascimento, surpreendente e algo
traumtico, dos seus dois irmos gmeos, sem que aparentemente
nem o narrador-protagonista nem os irmos mais novos, Antnio e
Rosa, se tenham apercebido da gravidez da me ou, pelo menos,
sem que disso nos d conta o narrador antes do vigsimo stimo
captulo (o primeiro dos cinco que constituem o segmento terminal
da narrativa). Sendo o tempo da enunciao muito posterior ao da
diegese52, a maioria dos episdios narrados ao longo do romance
constituem evocaes de tipo analptico produzidas pelo narrador-protagonista no momento da narrao, adotando-se o tom de um
registo ntimo e deambulatrio de memrias. Mas, anteriores todos
eles noite em que tem lugar o acontecimento central o nascimento dos gmeos , tais episdios emergem dessa distendida narrao, a
qual por isso pontuada por constantes derivas, mas centrada naqui52. Veja-se a seguinte passagem: Quando ocorreu o que agora conto, tinha treze
anos muito espigados e j no me considerava uma criana (p. 11).
211

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

lo que constitui um ponto de viragem no percurso do protagonista


e da famlia, como se confirma lendo a continuao dessas vidas
no romance seguinte, o j citado Ningum Perguntou por Mim. Tais
episdios, se por um lado, esboam o quadro socioeconmico e histrico em que se move Ablio, por outro, fundamentam a sua ao
individual enquanto personagem, o seu estado emotivo (traduzido
num registo dorido), as suas reflexes sobre o ncleo familiar, bem
como o seu desejo de partida e de mudana de vida.
Os dois eventos que balizam esse discurso evocativo dando forma, a posteriori, ao espraiado tempo psicolgico de Ablio so, por
um lado, a chegada de uma famlia de ciganos aldeia de Montep,
nas primeiras horas de uma fria noite de novembro; e, por outro,
quase no final, o parto da me do heri, com o auxlio da mulher cigana, num moinho, e em local afastado da aldeia que Ablio alcana
aos tropees, num misto de ansiedade e quase terror53. Ambos os
acontecimentos decorrem num clima de acentuada inquietao, pontuado pelo piar arrepiante da coruja. J perto do termo do romance,
tal clima adquire contornos quase fantasmagricos. O ambiente psicolgico carregado, que se vai adensando, construdo com mestria
pelo narrador-personagem, tendo como origem a tenso provocada
pelo facto de os trs irmos no descortinarem explicao quer para
o atraso da me na chegada a casa quer para a ausncia do pai nessa
noite. Entregues a eles mesmos e ao desassossego noturno que vai
tomando conta dos seus espritos os dois mais novos descritos como
assustadios pelo mais velho , os trs irmos apenas experimentam
um alvio de tenso, quando sucumbem ao sono (os mais novos) e,
no caso de Ablio, quando encontra a me, na sequncia do parto, j
recolhida em casa da cunhada, tia Olinda. Este alvio especialmente
53. O receio infundido pela chegada dos ciganos introduz o tpico da desconfiana em relao ao outro leia-se: o diferente quer do ponto de vista tnico quer
enquanto membro de um grupo socialmente marginalizado e nmada, associado
pela vox populi apropriao indevida de bens que no lhe pertencem. Um esteretipo desmontado, no entanto, criticamente e de modo positivo, pela circunstncia de ser precisamente um membro desse grupo a cigana que presta auxlio
solidrio me de Ablio no momento do parto.
212

Comentarios

para a formacin lectora

verdadeiro no que toca a Ablio e permite colocar em evidncia um


dos veios temticos do romance, j que o momento traumtico, em
que o rapaz se v obrigado a revelar iniciativa, sangue-frio e at esprito de liderana em relao aos irmos ocupando assim, simbolicamente, o lugar do pai, configura a descolagem da idade infantil e a
entrada na adolescncia ou, melhor ainda, numa precoce adultez. Por
outro lado, a situao confronta-o, mais ainda, com uma imagem degradada da figura paterna que vai piorando ao longo da narrativa, por
razes que se prendem com outro tpico fundamental do romance: a
violncia domstica (neste caso, do pai) originada pelo alcoolismo. E
ser esta, sem dvida, das primeiras narrativas a introduzir tal temtica no panorama portugus da literatura para jovens.
A autonomia de Ablio desenha-se assim por oposio ao pai e a
quase tudo o que este representa: alm da cedncia ao lcool e a um
comportamento agressivo, a falta de iniciativa para mudar e melhorar
a vida, acusao que reiterada pela me (esteio familiar e figura de
contorno moral e psicoafetivo marcado pela positividade ao longo
de quase todo o romance). Por isso, quase no final do texto, e aps
uma cena concreta de violncia sobre a me, descrita no captulo 1354,
Ablio garante, dirigindo-se imaginariamente a Ana Teresa (filha do
pequeno comerciante local, por quem Ablio nutre um sentimento
amoroso nunca confessado neste romance): Ana Teresa, minha paixo, juro pela minha me e por tudo o que h de bom neste mundo,
que no hei de ser como o meu pai. No, Ana Teresa, no serei como
ele. Podes crer, Ana Teresa, que os nossos filhos, se os tivermos, no
ho de ter vergonha do pai. (p. 179).
A solido crescente de Ablio radica, pois, num complexo de circunstncias diversas: a incapacidade de confessar os seus sentimentos
54. O captulo 13 comea de forma esclarecedora: Alto, entroncado, com olhos
azuis, um bigodinho aparado todos os sbados e mos repletas de calos, quase
sempre de rosto carregado, meu pai deixou de ser o meu grande heri num domingo noite, estava minha me a tirar a sopa da panela. // Eu tinha onze anos
quando isso aconteceu. (p. 73) A este passo segue-se o relato de uma cena de
violncia domstica.
213

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

em relao a Ana Teresa; o peso da responsabilidade pelos irmos


mais novos55; o confronto com a negligncia do pai num momento
crucial da vida da me e da prpria famlia (encontr-lo-, finalmente, em casa, a dormir sob a ressaca da embriaguez); e por fim
o facto de, sendo o filho mais velho, sentir que a ternura da me se
concentra, ainda que momentaneamente, nos dois gmeos acabados
de nascer. Tal solido exacerbada pela sensao de viver num meio
interior isolado ir encontrando sada na identificao gradual do
protagonista com o padrinho, tio Sebastio, ou seja, a figura familiar que desertara da aldeia aos quinze anos e fora conhecer mundo,
fixando-se em Lisboa e acabando como operrio esclarecido ( quem
introduz Ablio no mundo dos livros, oferecendo-lhe As Aventuras de
Pinquio, de Collodi56 e, j em Ningum Perguntou por Mim, ser ele
tambm quem se dispe a acolher o rapaz em Lisboa, arranjando-lhe trabalho como tipgrafo)57. Irmo da me de Ablio, Sebastio
representa, assim, a coragem da partida e a aventura, mas tambm a
valorizao da leitura e do conhecimento tpicos centrais na con55. Leia-se o seguinte desabafo: Sempre o disse e, passados estes anos todos,
continuo a afirmar que no pra doce ter o azar de ser o irmo mais velho. O
irmo mais velho tem sempre muito mais responsabilidades e recebe muito menos
mimos. (p. 13).
56. Numa das cenas mais pungentes da obra, relatada a destruio do livro que
Ablio no chegou a ler nunca pelos irmos mais novos, os quais, numa atitude
algo inocente, resolvem arrancar-lhe todas as folhas para acender uma fogueira
(captulo 16, pp. 95-97), o que desencadeia a fria e a revolta do protagonista.
57. Leia-se o incio do captulo 16: O padrinho Sebastio, contava-nos minha
me, era da famlia dos bichos do mato. Sempre teve o comportamento de um
lobo solitrio, duma raposa astuta, duma lebre esquiva. No deixava que nada o
prendesse a qualquer cadeado. // Sempre curioso e insatisfeito, Sebastio experimentara diversas profisses. () Frequentava bibliotecas pblicas e devorava
livros. // um regalo para os ouvidos ouvi-lo falar. Quando est a conversar, diz,
sem querer, palavras que no entendo, mas que me parecem muito bonitas dizia
minha me embevecida com o irmo que ajudara a criar. () // No ano em que
terminei a quarta classe, o meu padrinho deu-me um livro. Chamava-se Pinquio.
// Se o leres, aprendes a sonhar! disse-me ele com o seu sorriso cmplice. ()
// Fiquei to feliz. // Era o meu primeiro livro. // Era o primeiro livro de histrias
que ia haver em minha casa. // Era a primeira vez que recebia uma prenda que no
se comia, calava ou vestia (pp. 93-94).
214

Comentarios

para a formacin lectora

figurao de uma futura sada positiva para a existncia de Ablio,


que, no final de Ningum Perguntou por Mim, acabar mesmo por
quebrar as cadeias que o prendem afetiva e socialmente a Montep:
a famlia e a pobreza58, respetivamente.
A personagem secundria de Sebastio permite introduzir outro
elemento de reconstituio do tempo histrico em que a ao decorre e, em simultneo, um tpico inesperado, a luta antifascista e o encarceramento por motivos polticos, tema pouco habitual nos livros
portugueses para adolescentes. No captulo 17, narra-se a priso de
Sebastio pela PIDE (a sinistra polcia poltica do salazarismo), na
sequncia de uma fugaz visita a Montep, j em situao de fuga
perseguio policial. A leitura de Ningum Perguntou por Mim deixa
pressupor a posterior libertao.
Os contornos disfricos deste cenrio histrico so completados
por uma aluso a outro dos problemas polticos do pas, antes do 25
de Abril de 1974, a realidade da Guerra Colonial em frica, como
que uma espada de Dmocles que, nos anos sessenta, pendia desde
cedo sobre a vida de quase todos os adolescentes e jovens adultos.
Como afirma Ablio, noutra das recorrentes conversas imaginrias
com a rapariga por quem est apaixonado, Ana Teresa, quando te
casares comigo, e eu no sei quando isso acontecer, porque posso
ir para a tropa e morrer em Angola, na Guin ou em Moambique,
vers que eu no sou nada nada parecido com o meu pai (p. 158)59.
Solido e amor (por Ana Teresa); contida revolta em relao ao
pobre e isolado mundo em que ao protagonista dado viver at
adolescncia; embrio de uma conscincia social e poltica que permite, em simultneo, alargar horizontes de vida e relanar o sonho;
e, finalmente, primeira identificao com um modelo de adulto, co58. Leia-se este passo do texto, logo no captulo 7: Doa-me nunca termos dinheiro para comprar o que mais desejvamos (p. 41).
59. Registe-se, apenas de passagem, outro trao do regime ditatorial, desta feita ao
nvel do sistema escolar: a separao dos sexos na escola. Ablio refere esta realidade a p. 116; noutro passo, alude tambm ao recurso aos castigos corporais, comum
poca, por parte do professor Arlindo.
215

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

rajoso e aventureiro, nos antpodas da figura paterna (com o consequente descrdito moral desta ltima aos olhos do filho, face ao
problema do alcoolismo e da violncia domstica) estas as linhas
principais que no romance se entretecem, tornando coesa a sua teia
temtica e ideolgica.
O recurso explcito intertextualidade heteroautoral com a literatura oral tradicional e com o fabulrio permite ainda a Antnio
Mota adensar certos aspetos do romance, sublinhando a sua relevncia em termos semnticos. o que acontece com o desejo de Ablio
de escapar claustrofobia e pobreza de Montep, atravs da aluso,
no captulo 15, ao famoso conto da tradio popular A velha e a
cabaa (tambm conhecido por Corre, corre, cabacinha): Como
seria bom ter uma cabaa que nos levasse de Montep para terras
estranhas, cheias de mistrios! (p. 85). Por outro lado, no captulo
23, a recordao da conhecida fbula de Esopo A Coruja e a guia
(que diversos autores recontaram e que amide figurava em manuais escolares do Ensino Primrio, no Estado Novo, para salientar a
singularidade do amor materno) produz um efeito de intensificao da dor pela ausncia da me, cuja busca Ablio empreende at
finalmente a encontrar j perto do desfecho, refugiada no moinho
em trabalho de parto (captulo 27). Curiosamente, e de forma algo
paradoxal (deixaremos de lado as implicaes psicanalticas da ambivalncia afetiva aqui simbolicamente esboada), a coruja maternal
da fbula , todavia, evocada (v. pp. 132-134) por associao mental
com a efetiva presena de uma coruja, cujo arrepiante piar na escurido acompanha permanentemente o protagonista na sua procura
pela me, como j antes mencionmos.
Registem-se, ainda, as referncias intertextuais de tipo homoautoral, que, a considerarmos a totalidade da produo literria de Antnio Mota como um macrotexto, se traduzem, neste caso, na retoma
ou antecipao de personagens e lugares de outros livros, de que so
exemplos o topnimo Pedrinha do Sol (v. Histrias da Pedrinha do
Sol. Lisboa: Texto, 2009) e a personagem do Homem da Boina, o
amolador ambulante de facas e tesouras, oriundo da Galiza, cuja
216

Comentarios

para a formacin lectora

histria em parte recontada em Filhos de Montep, depois de inicialmente ter sido apresentada no conto, de 1986, A grande viagem
do Espanhol Espanholito60. Esta personagem introduz no romance
a questo do estrangeiro, o de condio diferente, sublinhando, em
simultneo, o isolamento de Montep, dado que a presena do galego particularmente apreciada pelas crianas, devido sua errncia,
ao idioma diferente e ao uso quer da gaita que anuncia a sua chegada
quer de uma estranha traquitana (o seu carrinho de amolador, p.
150) constitua uma quebra na rotina quotidiana de uma comunidade quase parada no tempo.
O Homem da Boina apenas uma das diversas figuras secundrias
que integram uma galeria de personagens marcadas pelo pitoresco
como habitual na escrita de Antnio Mota. Desse conjunto destaque-se tia Olinda, irm do pai de Ablio e, tal como a me, situvel
numa esfera feminina da positividade e dos afetos, cujo discurso, por
outro lado, permite colocar em evidncia o obscurantismo que caracteriza Montep, assente em crendices e numa religiosidade ingnua.
Refira-se tambm o velho, solitrio e algo sinistro tio Paulino, somtico caador que d trabalho ao pai de Ablio; Pedro Pirata, o vendedor
de azeite com um olho vazado coberto por uma pala de couro, que
de algum modo partilha com o galego a condio da errncia; e ainda
Gabriel, o Tolinho do Rio, com nome de arcanjo, personagem-tipo
do local idiot, marginal escarnecido pelos habitantes da aldeia, que no
entanto a histria reabilita, quase no final, pelo seu papel decisivo no
apoio me de Ablio ao aproximar-se o momento do parto.
Saliente-se, por ltimo, a figura do av, que vem enriquecer o ncleo de personagens idosas, detentoras quase sempre de saberes antigos mas valiosos, que povoam os romances e contos de Antnio Mota
e com os quais os protagonistas juvenis estabelecem uma relao de
proximidade e, em certos casos, de assumida cumplicidade. Neste
60. O conto A grande viagem do Espanhol Espanholito (in Jos Viale Moutinho
(coord.), Sempre, Porto: Comisso Promotora das Comemoraes do XII Aniversrio do 25 de Abril, 1986, p. 9) viria a ser reescrito, editado num livro infantil em
formato de lbum e reintitulado A Viagem do Espanholito (Porto: Gailivro, 2006).
217

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

caso, o av de Ablio, se por um lado representa o conservadorismo


(no entende nem perdoa a fuga de Sebastio para a grande cidade),
por outro lado preenche a vida do neto que conclura a escola primria, no tendo prosseguido estudos e trabalhando precocemente
na terra no s com um conhecimento da vida e conselhos positivos, enraizados na experincia, mas tambm com um imaginrio maravilhoso e potico, de raiz rural, corporizado nas histrias que conta
(veja-se, a pp. 136-138, a passagem em que o velho descreve, com um
gro de sensual malcia, a sua relao com as bruxas).
este mesmo av que lembra: Nunca te esqueas, menino: o
caminho sempre em frente! (p. 159). E por isso, tentando quebrar o cerco da pobreza e do obscurantismo, Ablio declara: Quero
partir, quero ir descobrir mundo, ganhar dinheiro, estudar. Sim, eu
quero estudar. O meu padrinho disse-me que h escolas que do
aulas noite. isso que vou fazer. (p. 159)
Numa escrita de comunicabilidade e fluncia discursiva dignas
de nota, em que a vivacidade do contar, aqui e acol pontuado por
comparaes e metforas simples mas expressivas, alterna com dilogos verosmeis a exibirem um saboroso e rstico coloquialismo de
raiz camponesa, recorrendo a um lxico por vezes social e regionalmente marcado, Antnio Mota equilibra o desdobrar da ao com
segmentos em clave lrica, sublinhada por anforas e paralelismos
de construo frsica, numa ou noutra passagem mais dorida ou revoltada (como acontece no captulo 28). E assim prope ao pblico
adolescente (e, porque no diz-lo, ao leitor adulto) uma viagem ao
passado, indo ao encontro de uma figura representativa da juventude
de um certo interior norte eminentemente agrcola. Uma regio que,
no incio dos anos sessenta do sculo XX, se encontrava margem
dos tmidos benefcios de uma industrializao que, em torno de cidades como Lisboa, Porto ou Setbal, comeava a cavar o fosso entre
dois pases: o Portugal litoral, mais desenvolvido e escolarizado, e o
interior rural, econmica e culturalmente atrasado e deprimido.

218

5.11. Quan la violncia


entra a lescola:
La mosca. Assetjament a les
aules, de Gemma Pasqual61
Mar Ray
(Universitat de les Illes Balears)

Resum: Lassetjament a lescola s una de les principals problemtiques


actuals i Gemma Pasqual sen fa ress en aquesta novella, guardonada amb el Premi de narrativa juvenil Benvingut Oliver lany 2007.
En lobra destaquen els jocs intertextuals a qu lescriptora valenciana
submergeix al lector, amb les referncies al poema La Mosca de Joan
Brossa i a la novella El senyor de les mosques de William Golding.
Paraules clau: acceptaci de la diferncia, assetjament, intertextualitat.
Abstract: Bullying is one of the main problems in nowadays schools
and Gemma Pasqual displays it in this novel, which was awarded
with the Premi de narrativa juvenile Benvingut Oliver in 2007.
61. Valncia: Perifric Edicions, col. Narrativa, 2007.
219

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

In the novel, it is to be highlighted the intertextual games that the


writer from Valencia involves the reader with, besides the references
to the poem La Mosca by Joan Brossa and the novel Lord of the flies
by William Golding.
Keywords: acceptance of differences, bullying, intertextuality.
Gemma Pasqual va nixer a Almoines (La Safor) al 1967. Dadolescent va traslladar-se a viure, amb els seus pares, a Valncia. All va
estudiar per a Tcnic Superior dAdministraci dEmpreses. Malgrat
que la seva carrera professional es va desenvolupar durant temps en
el mn de la programaci (fou analista de sistemes per a lempresa
IBM), aviat va decidir dedicar-se a la literatura. Aix sexplica a la seva
web www.gemmapasqual.cat: Un dia va decidir canviar de vida donant un nou s a lordinador; en comptes de programaris i comptabilitat, que s el que hi feia fins aleshores, el va utilitzar per a inventar-se
histries. Histries pensades per a un pblic juvenil:
(...) que, a ms a ms dentretenir-los, els fan reflexionar sobre algun tema
poltic, social, cultural o dactualitat. Sense donar cap missatge moralitzant.
Histries que fan que els adolescents raonen, una cosa molt important en els
temps que corren. Per, al mateix temps, oferint-los una literatura de qualitat
que interesse a totes les edats.

Lescriptora valenciana t molt clar quin s lobjectiu de la seva


literatura: (...) minteressa traslladar un missatge. Estic dacord amb
Fuster en el fet que hem de contar alguna cosa ms que una histria
(Aliaga, 2008). Per aix, amb la majoria de ttols que ha publicat des
de lany 1998, ha seguit el gui habitual demprar la literatura com
a vehicle transmissor didees (Aliaga, 2008). Els temes dactualitat
i dinters juvenil (alguns inspirats en fets reals) formen el gruix de
la seva obra.
La mosca. Assetjament a les aules, novella amb qu va guanyar el
Premi Narrativa Juvenil Benvingut Oliver lany 2007, ns un clar
220

Comentarios

para a formacin lectora

exemple. En ella es conta la histria de la Isona, que canvia dinstitut


per fugir duna mala experincia. Al nou centre, per, la jove ser
vctima dassetjament (o bullying), juntament amb els seus dos nous
amics: la Laila dorigen rab i el Miquel que pateix dobesitat.
Junts faran pinya per tal de fer front als assetjadors i posar-los al seu
lloc. Per aix no estalviar a la Isona de sentir-se culpable per la
mort del Marc. El cos daquest, el Joan, li insistir fins a descobrir el
que realment va passar a lantic institut i que va ser determinant per
a que el Marc decids acabar amb la seva vida.
La novella, pensada per a un lector jove, t un ritme rpid i gil.
Hi predominen els dilegs, i les descripcions sn breus. Ms que la
forma, doncs, Pasqual vol destacar el contingut de lobra, la seva temtica principal: el bullying, i va desgranant al voltant daquesta, diferents subtemes que ajuden a teixir la novella: lamistat, la solidaritat,
la por... Tot i aix, potser hi ha uns elements que predominen per sobre
dels altres i que caldria destacar: lassetjament, el joc intertextual amb
les obres de William Golding i Joan Brossa, i la manera en qu lautora
va encaixant les peces del puzle que ella mateixa ha disposat.
Sobre lassetjament escolar, s evident la capacitat de lautora per
a descriure com es desenvolupa aquest tipus de violncia. Des de les
primeres mostres de la problemtica, en qu Pasqual deixa constncia de la subtilesa amb qu aquest es va generant:
-Com pot arribar a un estudiant a convertir-se en un titella del seu assetjador?
continuava amb les preguntes la Laila.
-Sn graus, de menys a ms. De primer comena com un joc, com una burla li
va respondre el Miquel , que sabia molt b de qu parlava (p. 36).

fins a la descripci de nivells de violncia que sn incomprensibles


en el marc escolar (i en cap altre):
En Miquel protegia la motxilla, protegia el treball, ells ho van ensumar, el van
encerclar, empentes, colzades, ell sagafava amb fora a la motxilla, fins que no
va poder ms i la va amollar.
-Vns a pixar? Jo tamb tinc molta pixera va dir un dels agressors mentre obria
la motxilla del Miquel i shi orinava (p. 54).

221

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

lescriptora fa crixer la tensi per moments, com ho fa tamb el


sentiment dimpotncia de les vctimes, i del lector. En aquest sentit,
es tracta duna obra que permet treballar a les aules, precisament,
aquest tema i provocar una reflexi necessria avui en dia als centres
educatius.
La dificultat en la detecci daquesta problemtica tan actual i en
la resoluci del conflicte tamb es posen en evidncia en el llibre de
Gemma Pasqual. Potser per aix, per ajudar a les vctimes dassetjament escolar, lescriptora ofereix al final un Decleg de lAssetjat, elaborat per Nora Rodrguez (experta en assetjament escolar). En situacions similars, i aix queda molt clar en la novella, s molt fcil ser
cmplice de labs sin fem res per evitar-ho. Fins i tot, es fa menci
a com a vegades els adults, sense ser conscients de les conseqncies
que poden tenir les seves paraules o els seus actes, poden iniciar una
situaci dassetjament:
-No s tant fcil. Recorde en primer dESO, quan el professor deducaci fsica..., ten recordes del Rambo, Laila?
-I tant! Isona, no saps la sort que has tingut de no conixer aquest personatge.
-Doncs, com us deia, aquest professor em va humiliar davant tota la classe, em
va dir: corre greixs!, abaixa la panxa!, tot aix perqu anava ms lent que la
resta. A partir daquest dia, en tot lany ning no em va dir pel nom, em deixen
de tot: bola de greix, pilota, porquet... Va se molt fort! va confessar el Miquel
(pp. 36-37).

Alhora poden no ser capaos de percebre la gravetat del cas, com


la directora de linstitut en el moment en qu la Isona li demana
ajuda per primera vegada:
Va prendre al i va entrar decidida a parlar amb la directora. Li va explicar fil
per randa tot el que estava passant al seu institut.
-Isona, ests molt afectada pel que li va passar al teu company de lantic institut.
Potser per aix magnifiques totes les situacions i et semblen ms greus del que
sn. Lincident amb el Miquel sembla que es va solucionar quan el tutor va
parlar amb els seus companys (p. 85).

La desesperana de les vctimes i seva desconfiana respecte a una


possible soluci del problema es mostren com a un factor que impe222

Comentarios

para a formacin lectora

deix tallar darrel el conflicte. Aix fa que, malgrat que en les nombroses ocasions en qu la Isona, la Laila o el Miquel sn vctimes
dels assetjadors, tots tres sanimen a explicar-ho als seus pares o professors, cap dels tres satreveix ni vol fer-ho, per vergonya, per por,
perqu els sembla que no servir de res:
-Aquesta agressi lhas de denunciar el va aconsellar el Joan una vegada el
Miquel es trobava ms calmat.
-No, no vull ms embolics.
-Ho has de fer Miquel. Quantes vegades nhem parlat? Tu sempre dius que
aquests coses shan dexplicar als pares i als professors li va recordar la Laila.
-S, per s molt fcil opinar des de fora. Aquesta gent s molt perillosa, portaven ja dies avisant-me, enviant-me missatges annims de correu electrnic
amb frases del tipus com et vas a cagar marieta, el dilluns, matana del porc
(p. 58).

Lassetjament traspassa aqu, com en la vida real, la frontera dall


fsic i sinsereix en lespai virtual, engrandint aix la xarxa amb la
qu engoleix a les seves vctimes. Els xats, els correus electrnics,
els mbils, apareixen en el relat com una eina ms a disposici dels
assetjadors. Lexistncia dun vdeo enregistrat mitjanant un telfon
mbil en el que es veu la darrera agressi patida pel Marc just abans
del seu sucidi, ser un element clau en la resoluci del misteri al
voltant de la decisi del jove de llevar-se la vida. I ser tamb clau
per a la vida de la Isona.
Un altre element a destacar en la novella s la manera com Gemma Pasqual encaixa les diferents peces de qu compon la seva histria. A poc a poc va desfilant els fets i mant al lector en tensi fins al
final. Sajuda, per aix, duna narraci lineal en la que els successos
es desenvolupen en ordre cronolgic, per en la que a moments sintercala lexposici que la Isona fa sobre com va conixer el Marc, la
seva relaci i els fets que condueixen a la mort del jove, viatjant a un
passat que ser necessari desllorigar per poder escriure el futur.
No podem tampoc deixar de comentar la referncia constant a El
senyor de les mosques, escrita per William Golding. La novella anglesa esdev lectura obligatria per a la protagonista i els seus companys

223

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

i della nhauran de fer un treball de classe: No podia ser, la Isona va


quedar de pedra, aquesta novella la perseguia. El curs passat tamb
li la van fer llegir. No entenia la dria que havia agafat als professors
amb aquesta histria (p. 21).
Per tamb apareix com els transfons dels malsons que Isona tendr cada vegada amb ms freqncia, i amb qu el sentiment de
culpabilitat de la jove per la mort del Marc se-ns va desvetllant. Els
somnis van creixent en violncia, com creix la violncia a lobra de
Golding i en lassetjament als principals personatges de La Mosca.
Sapunta aqu, potser, la facilitat en qu en determinades situacions,
lsser hum pot esdevenir el ms perills dels predadors per a ell
mateix. Les escenes que Golding relata amb tanta cruesa a la novella
que public al 1954 (i de la qual se nhan fet diverses versions cinematogrfiques) sinfiltren en el son de la Isona i, amb laparici del
Marc en els somnis, la culpabilitat de la jove anir creixent. Aquest
fet ser determinant per al final de la novella.
Laltra referncia literria que trobem i que cal destacar, s el poema La Mosca de lescriptor Joan Brossa, que serveix a lescriptora
valenciana no sols com a ttol del seu llibre sin per obrir-lo:
Salta a la cara.
De la cara
a les mans
i del coll
a la cara.
Salta a les mans.
De les mans
a la cara.
Salta al coll.
Del coll
a les mans,
de la cara
al coll.
Salta a la cara
la mosca pesada.
La mosca importuna
que vola pertot arreu.
La mosca,
la mosca intolerable.

224

Comentarios

para a formacin lectora

Pertot arreu,
a les parets,
a les fustes,
els mobles,
les portes,
el sostre,
la mosca,
la mosca intolerable.

Pasqual no noms en fa un cita introductria sin que el repeteix


incansable al llarg de la seva novella, amb la voluntat de reforar la
idea daquell sentiment o emoci, pensament o record, molest, que
hom pot tenir voltant dins el seu cap durant hores, dies, mesos, com
una mosca, importunant, fent nosa, i que per ms que volguem fer
marxar, no desapareix sin hi posem remei. Com la mala conscincia.

225

5.12. Duna infncia


perduda en el Mediterrani:
El cementiri del capit
Nemo, de Miquel Ray62
Mar Ray
(Universitat de les Illes Balears)

Resum: El cementiri del capitn Nemo s un cant al paisatge mediterrani i al final de la infantesa, dos dels temes centrals de la narrativa de
lescriptor mallorqu Miquel Ray. La decoberta del mn adult i del
primer amor sn tamb presents en aquesta novella breu de carcter
realista, narrada en segona persona. El llibre, que sacompanya amb
les illustracions de Pablo Auladell, va ser mereixedor del XV Premi
Ala Delta lany 2004.
Paraules clau: infncia, Mediterrani, vellesa.
Abstract: El cementiri del capitn Nemo is a song to Mediterranean
landscape and the end of childhood, two of the main topics in the
narrative of the Majorcan writer Miquel Ray. The discovery of the
62. Barcelona: Baula, Seri verde, 2004.
227

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

adults world and the first love are also present in this second person
narrative realistic novel. The book, illustrated by Pablo Auladell, was
awarded with XV Ala Delta award in the year 2004.
Keywords: childhood, Mediterranean, old age.
El cementiri del capit Nemo aplega molts dels fils temtics amb
qu Miquel Ray (Palma, 1952) sol teixir les seves obres: la natura, el mar, lornitologia, la infncia perduda, lamistat, la lectura...
El volum de ttols publicats fins ara per aquest escriptor mallorqu,
ens permet conixer la seva predilecci per determinades temtiques.
Temtiques que revisita de forma constant, i que podem detectar
tamb en aquest obra guanyadora, lany 2004, del XV Premi Ala
Delta de Literatura Infantil. La relaci cmplice que sestableix entre un net (en Miquel) i el seu padr (lavi) durant els sis estius en
qu el primer passa les vacances al poble coster on viu el segon, s
el transfons duna histria que ens parla del final de la infantesa, del
descobriment de lamor i de lentrada al mn dels adults.
El cementiri del capit Nemo s un cant al paisatge mediterrani, a la
seva naturalesa. Amb quatre pinzellades com daquarella, delicades
per precises, lescriptor situa amb destresa al lector en lespai que
emmarcar la histria (que no es denomina en cap moment per
que podria ser Mallorca), i aconsegueix contagiar-lo de lamor que
sent per lentorn privilegiat en el que ha viscut i en el que fa viure
els principals personatges: en Miquel (novament, un protagonista de
Ray porta el seu mateix nom) i el seu padr (novament, lescriptor
presenta a un adult que esdevindr un model didentificaci per a un
infant). El padr, sembla que agermanat amb Ray en la conscincia
de viure en un lloc privilegiat, no pot evitar transmetre aquest amor
al seu nt i per aix, en les seves passejades, li descobreix el paisatge
de lindret on viu, en les sortides a pescar, en les passejades, en les
baixades diries fins al cal, fins a la pedrera: ...per un cam vorejat
dargelagues, destepes i de tiges seques dalbons. En les parets de la
228

Comentarios

para a formacin lectora

pedrera hi creixien figueres bordes, mates boscanes i pinotells (pp.


51-52).
En Miquel i el seu padr, agombolats per un patrimoni ecolgic que els acull, refermen els seus lligams compartint complicitats,
afeccions i tendresa. La curolla del padr per les pedres i els fssils
acabar apassionant al nt que, de gran, esdevindr geleg. Ho sabrem quan aquest torni quaranta anys desprs a visitar la tomba del
vell. El cementiri dobjectes que el nin construir els estius en la
pedrera abandonada ser com un assaig de la seva dedicaci futura.
Altres activitats compartides entraran a formar part de la infncia
del nin grcies al padr. En Miquel es nodrir de la saviesa del major,
que la compartir generosament i de mltiples formes: a travs de
la seves menges ...el padr hi posava una plata de terrissa amb un
tall de formatge, figues seques, un tros de camaiot. Llescava el pa. Hi
posava oli (pp. 15-16) de les activitats compartides, com la pesca
Amb el anys, aprengueres a pescar-les, les llampugues. Ho fieu
des del llat de lamo en Sion, un vell pescador que us convidava (p.
32) o de lamor pels ocells:
I texplicava que els abellarols venien de lfrica, que eren grans viatgers. Les
colles festejaven en laire perqu volaven amb gran agilitat, lliures en el blau cel,
com estels de coloraines.
Adesiara, els vieu capturar al vol abegots i cavallets del dimoni i vespes. Desprs, en vieu de parats en qualque branca de figuera o dametller o en el cimal
duna bardissa dullastres. Llavors el padr sacalava per no ser vist i, aproximant-se a poc a poc al lloc on eren les aus, et deixa en veu baixa:
- Mira, mira ara i veurs un prodigi! (p. 116).

De fons, fent-los companyia, sempre: el mar. Perqu, com afirma


Josep Maria Aloy la fascinaci pel mar s present ja a les primeres
novelles de Miquel Ray i s el mateix autor qui explica el perqu:
els meus ulls han aprs a veure el mar en el Mediterrani. He nascut
molt a prop del mar... De nen feia olor de mar, de peixos, dalgues
(Aloy, 2010: 113). Un mar que, en El cementiri del capit Nemo, s
ple de vida: Qualque pic vieu les llampugues saltar fora de laigua
percaant qualque peix volador o un esbart dalatxa menuda o de
229

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

sardina. Aleshores, laigua semblava bullir en la distncia i tot duna


un estol cridaner de gavines i de virots es capbussaven entre els peixos... (p. 32); de possibilitats: -Quan jo era allot us contava el
pescador aleshores, en aquesta cova hi va viure un vellmar, llarg
de ms de quinze pams, amb la pell clapada i amb el musell com el
dun ca de bou... (p. 42); de moviment: -La mar no est aturada
mai deia davant la teva fascinaci sempre atenta: Aquestes parets
foren un dia el fons mar, i un altre, les dunes duna platja molt
gran (p. 52).
Per en Miquel no sols coneixer la natura, amb lajut del seu padr. Tamb descobrir la lectura grcies als llibres que aquest guarda
gels a casa seva. I aqu Miquel Ray cluca lull als lectors i es mostra. Comparteix a El cementiri del capit Nemo moltes de les lectures
que ell feu en la seva infncia i joventut. Les comparteix amb en
Miquel i el seu padr, per tamb amb nosaltres. Ray ens insinua el
cam a LAtlntida i a Lilla del tresor. Ens convida a la lectura de La
minyonia dun infant orat i de LOdissea... Ens presenta a Jules Verne,
a Robert Louis Stevenson, a Lloren Riber, a Homer... algunes de les
veus literries que han inspirat sempre lautor. Veus que li recorden
el comproms adquirit amb ell mateix des dels inicis de la seva carrera literria:
En una entrevista a la revista CLIJ (...) parla de forma molt clara sobre com
ha de ser la literatura per a joves (...). Entre altres coses diu: Els escriptors de
qualsevol gnere hem de buscar per damunt de tot la qualitat. Lluny de donar
consells, cosa que no sap ni vol fer, reconeix que tothom t dret a escriure all
que cregui convenient per que els autors haurem de ser ms exigents amb
la nostra escriptura, els lectors amb les seves lectures, els editors amb les seves
colleccions i els mestres i professors amb els llibres que recomanen (Aloy,
2010: 114).

Ray, doncs, s exigent. I per aix no fa concessions, i requereix


un lector (petit o gran) madur. Dell, el lector rebr sempre un text
complex, tant en la forma com en el fons: Escric per a mi, sempre.
Procuro seguir el consell de grans autors en el sentit que mai no hem
de baixar el nivell dels nostres textos, que hem doferir sempre el mi230

Comentarios

para a formacin lectora

llor de nosaltres i de la nostra capacitat creativa i literria als infants


(Aloy, 2010: 114).
Amb El cementiri del capit Nemo, lescriptor mallorqu no baixa
el seu propi nivell dexigncia. Ans al contrari, aquesta:
s una excellent novella. (...) supera lalt llist on lautor havia deixat les anteriors. No conec una altra novella den Miquel Ray on la forma superi tant
els lmits com ho fa aqu, on la forma diguem-ho duna altra manera sigui
protagonista i a moments protagonista principal i resultat dun treball literari
laboris i pulcre (Aloy, 2008).

Estem davant duna novella infantil, s, per en aquesta i altres


obres Ray sha proposat mantenir un nivell de qualitat que per a
algun lector jove pot suposar, no ens hem denganyar, un cert desnim o fins i tot laband de la lectura del llibre (Aloy, 2010: 117).
La novella exigir un lector molt capa, si vol copsar la totalitat del
missatge narratiu i la seva riquesa literria. En aquest sentit, potser
lelement que ms complexitat afegeix a la lectura daquesta obra sigui ls que lescriptor fa de la segona persona del singular per narrar
la histria. Es tracta duna veu particular, poc habitual en la literatura infantil i juvenil (i que Ray ja havia utilitzat anteriorment),
que permet ms proximitat, ms calidesa i, potser, ms emotivitat
(Aloy, 2010: 117). Obliga a lautor a un esfor en la creaci per,
sobretot, al lector en lapropiaci del text. El llenguatge s tamb
un element que lescriptor mallorqu cuida especialment. El cementiri del capit Nemo s un exemple clar del carcter potic amb qu
Miquel Ray sol embolcallar les seva prosa. La pulcritud, el preciosisme, la bellesa, lequilibri... sn algunes de les caracterstiques que
ms destaquen en la seva veu literria.
Trobarem aquests mateixos trets definitoris en la dotzena dil
lustracions que Pablo Auladell aporta en aquesta obra i que lacompanyen hbilment. Lestil de lartista aconsegueix captar amb el color, amb el tra el sentit melangis i tendre amb qu lautor vesteix
la narraci. Algunes de les imatges destaquen pel seu simbolisme i
donen sentit al text: na Maria amb ombra de sirena, el capit Nemo
231

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

esguardant la mar amb en Miquel assegut als seus peus, el mar en els
ulls de la nena, la vella fotografia del vellmar, en Miquel en el seu
pas dinfant a adolescent, quan aquest anys desprs reposa sota
lombra del pi blanc...
La nostlgia que Auladell llegeix a lobra de Miquel Ray, s caracterstica en els llibres de lescriptor, per sobretot en els vint-i-dos
captols que formen El cementiri del capit Nemo. Lenyorana dun
temps passat potser idealitzat?, de la infncia perduda; aquella en
la qu cada dia s sorpresa, en la qu la innocncia ho embolcalla tot
i en la qu sempre hi ha un adult en qui emmirallar-nos: Ell just es
limit, ara ho comprens i ho agraeixes, a contemplar i a protegir la
teva infantesa... (p. 50).
I daqu neix la tendra complicitat entre els dos personatges principals: un padr i un nt que sacompanyen en el seu cam vital: I
texplicava (...) que els camins no es poden fer sense fer passes i que
fer-les cansa, i que, per fer-les, cal que tamb el temps faci les seves
(p. 9).
I si s cert que el major cuida el petit, no s menys cert que aquest
tamb vetlla al gran, a qui la vellesa surt a cam, prenent forma en la
conscincia den Miquel: (...) de sobte (...) va venir-te com la llanternada dun far en la nit la conscincia que el padr era vell, molt
vell (p. 58).
Perqu en El cementiri del capit Nemo, Ray parla tamb de la
vellesa, de forma subtil, mitjanant els advertiments que els pares
den Miquel li fan aquell darrer estiu; en els arravataments de tristesa
i lenyor que t el major, en la minva de les passejades fins al cal
que el vell fa amb el nt fins al cal... Per el pas del temps no noms
afecta als majors sin tamb als petits:
Tants de pics exaltat i sempre inquiet, aleshores comenares a cercar, en canvi,
estones dassossec, dintimitat i de silenci. Preferies com mai la lectura tranquil
la a la biblioteca de cal padr. Vares crixer, doncs, aquell estiu. Suaves duna
altra manera. Tasseies duna altra manera. Comenaves a sentir qualque mena
de rara vergonya si feies alguns jocs que abans tapassionaven (p. 67).

232

Comentarios

para a formacin lectora

I aqu apareix na Maria: amb els seus ulls (...) de color de cel.
Amb irisacions verdes. Com si hi tinguessin, a lalbir de corrents marins secrets, tanys dalgues que es gronxassin (p. 69), obrint una segona part de la novella, Miquel Ray introdueix hbilment el personatge que acabar de definir la lnea entre la infncia i ladolescncia,
i que ser determinant per a levoluci del protagonista: Quedares
tan embambat, que tardares a adonar-te que el padr et cridava (p.
69). De primer, na Maria s una visi llunyana: I tu llavors creies
que ella semblava, quan nedava tan lleugera sota laigua transparent
i turquesa de la cala, una sirena (p. 81) que poc a poc esdev realitat i provoca tot tipus de sentiments desconeguts: tendresa, emoci,
enamorament. Sempre cmplice, com un vigilant feli i permissiu,
el padr: Assegut a lombra dun pi, (...) us observava discretament,
somreia com un beat (p. 92).
Na Maria s la neboda de don Bernat, lapotecari del poble i amic
del padr, i aix permetr que els dos infants puguin descobrir-se, ara
a la platja, ara a la rerabotiga... El mar vetllar els avanos de la recent
descoberta amistat; Nemo esguardar les lectures compartides entre
els dos adolescents En la taula hi teneu un llibre obert. Lhaveu
llegit una estona. En una de les planes hi havia estampada amb tinta
negra la figura imponent i solitria dun home trist (p. 107); lamor
innocent animar el primer bes...
En la novella hi ha espai per a les emocions dolces, per Miquel
Ray no se nest de tractar tamb encara que en aquesta novella
ho faci molt superficialment o, ms aviat, com a rerafons impalpable
per omnipresent- la guerra civil i les seves conseqncies. El conflicte bllic s present en la novella en forma dombra silenciada.
Quelcom del que no es pot parlar: Llavors, els nins creixeu sense
saber-ne res, de la guerra(p. 86); quelcom que conv no remoure,
com les tombes: Ves-ten! No miris! Calla!. Velant-ho tot, sempre,
el silenci: Hi havia, en aquells anys, un gran imperatiu de silenci escampat sobre els homes, com una boira grisa o com un tel embastat
de malfiana (p. 29).

233

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

De la mateixa manera, el contraband, activitat tpica daquella


poca en territoris similars al descrit per lautor, apareix a El Cementiri del capit Nemo com lnica manera daconseguir certs objectes
i productes en un pas clos al mn: -Si no els tenim per les bones
recordes que adesiara comentava al teu padr don Bernat, lapotecari,
baixet, baixet i amb un gest de resignaci, de qualque banda els he
de treure! (p. 28).
El temps far desaparixer aquestes amenaces per en far aparixer daltres: Una gran, desordenada, lletja urbanitzaci tapa la terra
arenosa on arrelaven les figueres i els ullastres... (p. 118). Amb el
pas dels anys, amb la mort del padr, morir una manera dentendre
la vida i el mn. En Miquel, en la visita a la tomba del seu major,
quaranta anys desprs daquell darrer estiu, en ser ms conscient
que mai. En la penyora que retornar al padr, ja mort, hi deixar
tamb la gratitud per tot all viscut. La gratitud per: Estos das azules y este sol de la infancia, com el propi Miquel Ray ens apunta,
tot citant el fams darrer vers dAntnio Machado. I la gratitud per
tot all que la contemplaci de la natura fa possible, i de qu parla
Antoni Vidal Ferrando en la cita que en fa Ray a linici del llibre:
Jo duia dins la boca mil estrelles de mar.

234

Bibliografia
Aloy, Josep M. (2008), Ressenya literria a la revista Ooohee, n
5, Palma: Institut dEstudis Balearics
(2010), Et diran que llegeixis, Bernat. Mig segle de literatura catalana per a joves (1960-2010), Barcelona: Edicions de lAlb (Idees).

5.13. Ramon Saizarbitoriaren Kandinskyren tradizioa63:


testuartekotasun estrategietan barna
Mikel Ayerbe64
(Euskal Herriko Unibertsitatea)

Laburpena: Ramon Saizarbitoriaren ibilbide literarioaren aurkezpen labur baten ondotik, gazte sailean argitara emandako Kandinskyren tradizioa lana aztertuko da jarraian. Lehenik, nobela laburraren argumentua eta beste ezaugarri esanguratsu batzuk aipatuko
dira; aztergai dugun obrak egilearen beste zenbait kontakizunekin
duen intratestualitate loturak zerrendatuko dira gero; eta azkenik,
nobelak eskaintzen dituen interpretazio bide ugariak aditzera emateko, irakurle intertestuaren kontzeptuaz baliatu eta Kandinskyren
tradizioa-ren irakurketa aukerak berriak proposatzen saiatuko gara.
63. Donostia: Erein, col. Bioleta saila, 2003; Madrid: Palas Atenea Ediciones,
2003.
64. Lan hau Euskal Herriko Unibertsitateak lagunduriko EHU10/11 Ikerketa
Proiektuan kokatzen da.
237

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Giltza-hitzak: gazte literatura, intratestualitatea, irakurle intertestua.


Abstract: After a brief introduction to Ramon Saizarbitorias literary
production, it is analysed the short novel entitled Kandinskyren tradizioa [Kandiskys tradition], published in a juvenile collection. First
of all, the thematic and stylistic characteristics of the work are summed up. To continue with, the intratextual relations of the narrative
among this one and other works by the same author are established.
To conclude, it is proposed, by means of the introduction of the
concept of reader intertext, other possible readings that show the
interpretative richness that this work offers.
Keywords: Basque juvenile literature, intratextuality, reader intertext.
Ramon Saizarbitoria (Donostia, 1944) euskal letretako idazle kanoniko eta esanguratsuenetakoa da. Bere eleberrietako poetikak eta
konta teknika eraberritzaileek euskal literatura garaikidea irauli dute.
1967an Lur argitaletxea sortu zuen Gabriel Aresti, Arantxa Urretabizkaia, Ibon Sarasola eta beste zenbait idazlerekin batera eta Kriselu
argitaletxea etorri zen ondoren. Ustela eta Oh! Euzkadi literatur aldizkarien partaide izan zen, soziologo gisa hainbat liburu argitaratu
ditu, Poema banatua (1969) lanean poesiaren generoari heldu zion
eta Aberriaren alde (eta kontra) (1999) saiakeraren egilea ere bada.
Dena den, nobelagintzarena izan da gehien jorratu duen generoa.
Saizarbitoriaren ibilbide narratiboa bi arotan bereizten da. Lehen
eleberrigintzaren garaian, batetik, idazkera bera etengabeko bilaketa bihurtzen den aurreneko hiru nobelak daude: Egunero hasten delako (1969), Ehun metro (1976) eta Ene Jesus (1976; Kritika Saria
1977an). Horrela, nouveau roman-ak finkatu zituen postulatu literarioak bere eginaz, esperimentalizazio narratiboan murgildu eta kontaera zein kontagaia erabat zainduz eta landuz, euskal eleberrigintza
238

Comentarios

para a formacin lectora

modernoan oinarrizko berrikuntza tematiko eta formalak zedarritu


zituen. Bestetik, hemeretzi urteko isilaldiaren ondoren kaleraturiko
Hamaika pauso (1995; Kritika Saria 1995an), Bihotz bi. Gerra kronikak (1996) eta Gorde nazazu lurpean65 (2000; Kritika Saria 2000an
eta Euskadi Saria 2001an) lanetan agerikoak dira gizon-emakumeen
arteko gatazkak, ironiaren mekanismoaren erabilera eta memoriaren
berreraiketan imajinazioak eta fikzioak duten garrantzia.
Besteak beste, Flaubert, Robbe-Grillet, Beckett, Joyce, Camus,
Sartre, Simon, Frisch eta beste hainbat idazle maisuen miresle sutsua
izateak ondorio nabariak izan ditu Saizarbitoriaren narratibagintzan.
Hastapenetako lanetan kontagaiaren muin korapilatsua kontamolde
eta teknika eraberritzaileen bidez taxutzeko ahaleginak obra gogoangarriak sortzera eraman zuen; aldiz, azkenaldiko lanetan, etengabeko
gogoetei, errepikapenei, birplanteamenduei eta bestelako teknikei
leku eginaz, memoriaren zein bestelako diskurtsoen eraikuntzak eragin ditzakeen auzi konplexuak islatuko ditu.
Kandinskyren tradizioa (2003) da egileak gazte literaturako sail
batean argitaratu duen aurreneko liburua. Nobela laburrak Mirenen aurreneko (des)amodioa eta sexu harremana biltzen ditu, protagonistak lehenengo pertsonan kontatua. Gazte literatura generoan
lehen maitasunaren inguruko gaia ohikoa izanagatik ere, errazkeria
oro baztertu eta bestelako ikuspuntu eta trataera bat planteatzen da
orriotan. Mirenen jarreraren eta introspekzioen ondorioz eginiko
gogoetek, ironiaren erabilerak, liburuan dauden erreferentziek eta
argumentuaren garapenak interesa eta sakontasuna eransten dizkiote
eleberriari. Izan ere, iniziazio istorio barnerakoia da eskaintzen dena,
baina protagonistak bere nahiak lortzeko egin beharreko asmamenjolasek eta ezusteko urratsek hari narratiboa markatzearekin batera,
beste irakurbide batzuk ere zabaltzen ditu.

65. Lan honen baitan bost kontakizun biltzen dira: Gudari zaharraren gerra galdua; Rossetti-ren obsesioa, Marcel Martinen aitatasun ukatua; Bihotz bi, hilobi bat
eta Asaba zaharren baratza. Narrazio autonomoak euren artean lotzen dituen hari
tematikoa kontakizun guztietan esanguratsua den deshilobiratze bat egotea da.
239

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Miren protagonistak Nina Kandinskyren Kandinsky eta ni liburuan irakurritako anekdota da abiapuntua: urtezahar gau batez,
Nina kalera irten zen, Errusiako usadio bati jarraiki, topatzen zuen
aurreneko gizonari izena galdetzera. Gizon gazteak Wassily izena
zuela esan ondoren, Nina desilusionatu egin omen zen, berak betidanik Gregor izeneko norbaitekin ezkontzeko desira izan baitzuen
eta tradizioak agindutakoaren arabera, urtezahar gauean aurkituriko
gizonaren izen bereko norbaitekin ezkonduko zen. Halaxe izan, handik denbora batera Wassily Kandinskyren emaztea izan baitzen.
Irudi hori buruan, Mirenek ere froga bera egitea erabakitzen du,
urtezaharretan kalean aurkitzen duen aurreneko gizonezkoaren izena Aitor izango denaren esperantzaz. Mireni betidanik izen biribila iruditu baitzaio, indarra du, maskulinoa da erabat eta guztiz
geurea (8). Dena den, birjintasuna ere ametsetako Aitor hori azaldu
arte gorde duelarik, lagunen esamesak saihesteko jolas moduan irudimenezko senargai bat asmatzen du: Bastida herriko Manuel, arte
ederren ikaslea eta, Miren bezala, Kandinskyren jarraitzaile sutsua
dena. Baina Aitor izeneko gazte ederra ezagutuko du azkenik urtezahar gauean eta ezusteko enkontruak ezusteko garapena izango
du, Miren benetako harremanean murgilduko delako Aitor ezagutu
berriarekin. Aldi berean, ordea, protagonistak ez dio uko egiten Manurekin fantasiazko harreman bat izateari eta lagunekin ere gezurretako mutil atsegin, gozo eta delikatu eta finean, senargai idealaren
gertaerak izango ditu hizpide:
Garai hartan Manurekin nuen irudimenezko harremana lagunei kontatzen nienean () hitz egiten hasten nintzaiela eta konturatu gabe, halabeharrez, kontakizunak berak eramaten ninduela, benetan bizi izan banu bezala, asmatua izan
ez balitz bezala alegia, kontakizunaren kabuz eta ezinbestean, erraz eta leun,
ondorio atsegingarri batera (Saizarbitoria, 2003b: 45-46).

Pixkana-pixkana, gainera, Aitorrekiko harremana gatazkatsua eta


mingotsa bihurtuko da, eta Irrintzi hotelean izandako aurreneko
sexu harremanaren eszenaren burutik, Mirenek jakingo du Aitor ez
dela egiazki Aitor deitzen, eta izenaren azken heldulekuak huts egin240

Comentarios

para a formacin lectora

dakoan, gainbehera joango da bien artekoa. Miren maiteminaren


atzaparretan erortzen da, baina baita onik atera ere, ezusteko berri
baten ondorioz, Bastidako liburutegian lan egin eta artea miresten
duen hezur-haragizko Manuel ezagutuko baitu, Kandinskyren Yellow, red and blue margolanaren posterraren aurrean. Eta horrenbestez, tradiziozko sinesmenaren bidetik etorritako Aitorren maitasunari, erreal bihurtu den Manu ideala ezagutzeko aukera kontrajartzen
zaio, patuak erabakitakoari artean idatzi gabeko etorkizuna gailendu, amets baten errealizazioa bailitzan.
Argumentuaren itzulinguru eta nondik norakoez gain, bestelako
hainbat osagai interesgarri ditu Kandinskyren tradizioa-k eta bat egiten dugu Kortazarren (2003: 17). hitzekin adierazten duelarik gazte
sailean argitaraturiko nobela laburrean Ramon Saizarbitoriaren narratibagintzan giltzarri diren gaiak ageri dir[el]a, minituran Horrela, egilearen azken eleberrietan konstantea den gizon-emakumeen
arteko (in)komunikazioaren gaia azaleratzen da Miren eta Aitorren
harremanean, eta bereziki azken honen zakarkeria, zekentasuna
eta finean, antzukeria afektiboa nabarmentzen dira, egilearen beste
hainbat liburutako gizon protagonistekin gertatu bezala. Isiltasuna
da euren elkarrizketa gehienetan nagusitzen dena, elkarrekin daudenean deskribatzen diren lekuek eta inguruneek ere ez dute bien arteko amildegia handitu besterik egiten (mendi bideko, kotxeko edo
errepideko hoteleko eszenak kasu). Esanguratsuak dira Aitorrek Mireni zuzentzen dizkion mesprezuzko azken hitzak, tu lo que eres es
una pija, bere nortasunaren adierazgarri izateaz gain, nobela osoan
gazteleraz dauden hitz bakarrak direlako, beste irakurbide batzuk ere
ahalbidetuz. Gainera, Mirenen lagunen eta gurasoen gertakarietan
ere ageri dira gizon-emakumeen arteko gatazka zantzuak.
Genero gatazkarekin batera egungo euskal gatazkaren oihartzunak
ageri dira nobelan, bigarren maila batean bada ere. Saizarbitoriaren
Ehun metro edo Hamaika pauso eleberrietan berebiziko garrantzia du
euskal gatazka politiko, armatu eta sozialaren gaiak. Aldiz, Rossettiren
Obsesioa-n bezala, Kandinskyren tradizioa-n idazlanaren paisajean
agertzen da bortxakeria (Etxaniz, 2007: 44) eta gertakariak Eus241

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

kal Herrian gertatzen direnez, indarkeriaren atzaparrek ere bere


lekua dute. Protagonista biak errepideko hoteleko ohean daudenean
eztanda ikaragarri bat entzuten dute, bonba bat ziurrenik, ondoren
sirenak eta kotxez etxera bueltatzerakoan, Guardia Zibilen kontrola,
nahiz eta ez dituzten gelditzen. Argumentuaren garapenean gertakariok ez dira erabakigarriak, baina bai esanguratsuak, helduen literaturan gertatu bezala, azkenaldiko haur eta gazte literaturan gatazkaren
ingurukoek ere presentzia handiagoa baitute.
Azkenik, Saizarbitoriaren eleberrietan ohikoa denez, nobela laburra aberasten duten idazle, artista eta bestelako kultur erreferentzia
intertestualak aipatu behar dira. Paratestuko izenburutik bertatik
hartzen du protagonismoa Kandinskyren irudiak, eta bere emaztearenak, eta artistaren inguruko kontuak etengabe aipatzen dira.
Horiez gain, baita errusiar literatur tradizioko Tolstoi, Dostoievski,
Pasternak (24) eta Doctor Zhivago, Ana Karenina, Dom baketsua (77)
zein beste aipamen batzuk ere: Flaubert eta Madame Bovary (1212); Picasso (25); Miro (82); Pierre Loti eta Ramuntxo (47), Drakula
(43), Mad about a boy...
Izan ere, Saizarbitoriaren nobelagintzan testuartekotasunak duen
pisuarekin batera, egileak bere obren artean egiten dituen keinuek,
berridazketek eta, oro har, intratestualitateak zeresan handia dute.
Adibide argiena Bihotz bi. Gerrako kronikak nobelaren berridazketa den Bi bihotz, hilobi bat litzateke, nolabait berridazketa zilegi
ez ezik beharrezkoa ere badela berresten baitu (Olaziregi, 2003:
113). Jarraian, aztergai dugun Kandinskyren tradizioa argitaratu zen
urte berean kaleraturiko Hemen nago, liburuz inguratuta, zutaz
pentsatzen ipuinarekin erkatuko dugu. Aurrez adierazitakoaren
bidetik, ohartuko gara gazte eta helduen narratiban antzeko ezaugarri eta planteamendu literarioak erabiltzeaz gain, beheko aipuan
ipuineko protagonistak esplizitatzen duen moduan, zenbait gaik eta
osagaik jauzi egiten dutela obra batetik bestera:
Pentsatu ere pentsatzen dut joera horregatik dudala burua nahasia, gauza gehiegirekin betea, pertsonaia askorekin, bata bestearekin gurutzatzen diren gertakizunez, ez hasierarik ez amaierarik duten istorioz gainezka.
242

Comentarios

para a formacin lectora

Egia da, ongi begiratuta, istorio batek ez duela ez hasierarik ez amaierarik izan;
amaitu ohi dena liburua da, baina ez historia ordea; istorioek liburu batetik
bestera egiten dute salto (Saizarbitoria, 2003b: 48).

Kontakizun laburrean liburutegian lan egiten duen protagonista


liburu baten barruan aurkitzen duen argazkiko emakumeaz maiteminduko da. Argazkia liburutik erori eta beretzat hartzen du,
lan-mahaiko markoan gordetzeko. Garbitzaileak argazkiko emakumeaz galdegin ostean, txantxetan bere andregaia dela asmatuko du
protagonistak, eta argazkia diru-zorroan sartuta soinean eramaten
hasten denean, gezur bera kontatuko die bere lagunei. Eta lagunek
sinesten ez diotenean, gezurra biribiltzen du: aita zendu zenean,
amari Torreviejara lagundu nion bidaian egin nuen andregaia zela
berretsi nien eta ez nuela ezer gehiago kontatzeko asmorik, hain
zuzen ere trantze txar batean geundelako momentu hartan (52).
Azkenean, ordea, kalean ezustean argazkiko neskarekin gurutzatu
eta berarekin hitz egin ostean, badirudi harreman baten hasierarekin
amaitzen dela ipuina, protagonistak Maiteri gutun batean idazten
dizkion hitzak baitira izenburuko Hemen nago, liburuz inguratuta, zutaz pentsatzen.
Hizpide ditugun bi kontakizunek argumentuaren aldetik duten
antzekotasuna agerikoa da: irudimenezko maitale idealaren errealizazioarekin bukatzen dira bi narrazioak, harreman berri baten iragarpenarekin. Besteak beste, esatearen poderioz egia bihurtzen den
gezurraren gertagarritasuna dago bi lanen funtsean, fantasiatan
aritzeak, fikzionatzeak eta kontatzeak (Kortazar, 2003: 23-24)
norbanakoan duen eraginaz eta betebeharraz egiten da gogoeta.
Badira, ordea, bi kontakizunen artean bestelako korrelazio zehatzagoak ere. Gizonezko biek, adibidez, liburutegian egiten dute
lan, laguntzaile gisa. Bestetik, Flauberten erreferentziak ditugu, batean Mirenek irudimenezko Manu maitaleak Madame Bovary oparitzen diola asmatzen baitu eta, aldiz, bestean argazkia Flauberten
LEducation sentimentale liburuan aurkituko du protagonistak eleberri horri eginiko erreferentziak etengabeak dira ipuin laburrean.

243

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Hori horrela, nobelako Madame Arnaux ek eta Frdrick agurtzen


dueneko pasartearen aipua esplizitaturik ageri da ipuinean eta protagonista irakurleak pasarte horrekin negar egin izan duela aitortzen
du. Azkenik, hor ditugu liburuetako eskaintzek, lore petaloek eta lau
hostoko hirustek bi lanetan dituzten aipamenak ere.
Kandinskyren tradizioa-k irekitzen dituen testuartekotasun aukerekin amaitzeko, irakurle intertestua aipatuko dugu azkenik. Irakurlearen intertestua obra batek bere aurreko zein ondorengo obrekin
dituen harremanen artean irakurleak egiten dituen loturak lirateke
(Riffaterre, 1991: 60). Kontzeptualizazio hori garatuz, Mendoza Filollak irakurlea intertestuak literatur formakuntzan edo heziketan
eta irakurleen konpetentziaren garapenean duen garrantzia aztertu
eta ikerketa haur eta gazte literaturaren eremura ekarri du (Mendoza
Filolla, 2001).
Bestalde, irakurlearen intertestua norbanakoaren esku egonik ere,
ezinbestekoa da testuaren deskodetze prozesuak eragin ditzakeen
irakurlearen intertestuetatik eratorritako interpretazioek obren arteko testu loturekin bat egitea. Horrenbestez, Kandinskyren tradizioa
kontakizunera itzuliz, Saizarbitoriaren lanak Oscar Wilderen Fidel
izan beharraz lanarekin izan ditzakeen lotura aukeren berri emango
da jarraian. Argumentuaren aldetik ageriko loturarik egon ez arren,
nobela laburrean izenekin egiten den jokoak izan dezakeelako Wilderen antzerki lanarekin harremanik. Nina Kandinskyk Gregor bat
nola, Mirenek Aitor izeneko norbait ezagutu nahi du eta Aitorren
emazte gisa irudikatzen du bere burua. Era berean, Fidel izan beharraz laneko Gwendolen eta Cecily pertsonaiak Fidel izeneko norbaiten bila dabiltza: lehenengoak dio Nire ideala Fidel izeneko norbaitekin maitemintzea izan da beti. Bada zerbait izen horren erabateko
uste ona sortzen duena; eta bigarrenak, berriz, Fidel izeneko norbait maitatzea izan dut nik ttikitatik ametsa. Bada zerbait izen horretan erabateko uste ona sortzen didana berresten du.
Antzerki obran Fidel da segurtasun osoa eskaintzen duen izen
bakarra eta jadanik aipatu ditugu Aitor izenak Mireni iradokitzen
dizkionak. Gainera, Mirenek birjintasuna ametsetako Aitor hori
244

Comentarios

para a formacin lectora

azaldu arte gordetzen duen bezala, Wilderen antzerkiko izenburuko


hitz jokotik ondorioztatzen da jadanik fideltasunaren garrantzia,
desleialkeriaren eta engainuaren ondoan. Dena den, antzerki obran
izenaren eta izanaren kontua ezuste, azpikeria, paradoxa eta parodiaren baliabideekin jorratzen da eta azkenean, denen harridurarako,
pertsonaiak Fidel izena duela jakingo da, hasierako gezurrak egia
bilakatuz. Kandinskyren tradizioa-n, ordea, gezurrak ere egia bihurtuko dira eta izenarenak eta izanarenak beste garapen bat du, Mirenek azkenean garrantzia kentzen baitio Aitor izenari, Izen kontuak alde batera utzita, hori ulertzeko gai izango litzatekeen mutil
bat nahi nukeen ondoan (35), eta Aitor baztertu ondoren Aitor
zela uste arren, ez baita zinez hala deitzen, ametsetan irudikaturiko
Manu egiazki ezagutzen du.
Irakurlaren intertestuaren irakurketa aukera bat da planteatu duguna eta testuko aipu eta erreferentziek irakurbide eta interpretazio
hori zilegi egiten dutelakoan gaude. Izan ere, aurrez elementu intratestualen azterketa egin eta Kandinskyren tradizioa Hemen nago,
liburuz inguratuta, zutaz pentsatzen ipuinarekin erkatu bezala, era
berean zilegi litzateke aztergai dugun nobela laburra Saizarbitoriaren
Egunero hasten delako nobelarekin erkatzea. Hori horrela, lan horietako protagonista femeninoen azterketa konparatiboa egin daiteke,
bietan emakume baten aurreneko maitasun eta sexu harremanen ondorioak jorratzen baitira, nahiz eta Egunero hasten delako liburuko
Gisleren istorioa hirugarren pertsonan eta Kandinskyren tradizioa
nobelako Mirenek lehenengo pertsonan kontatzen digun istorioa.
Azken batean, zenbat eta intratestualitate zein irakurlearen intertestu aukera gehiago izan, orduan eta irakurketa maila osatuagoa eta
aberatsagoa aterako da intertestualitatearen azterketatik.

245

Bibliografia aipatua
Etxaniz Erle, Xabier (2007), Literatura eta ideologia, Donostia:
Utriusque Vasconiae.
Kortazar, Jon (2003), Introduccin, in Saizarbitoria, Ramon,
Kandinskyren tradizioa = La tradicin de Kandinsky, Madrid: Atenea.
Mendoza Fillola, Antonio (2001), El intertxeto lector. El espacio de
encuentro de las aprtaciones del texto con las del lector, Universidad
de Castilla-La Mancha.
Olaziregi, Mari Jose (2002), Euskal eleberriaren historia, Bilbao: Labayru ikastegia / Amorebieta-Etxanoko udala.
Rifaterre, Michael (1991), Compulsory reader response: the intertextual drive, in Michael Worton, & Judith Still, Intertextuality:
theories and practices, New York: Manchester University Press, 5678 orr.
Saizarbitoria, Ramon (2003b), Hemen nago, liburuz inguratuta,
zutaz pentsatzen, in A.A. (2003), Begiz jotako ipuinak, Donostia:
Alberdania-COFF.
Wilde, Oscar (2000), Fidel izan beharraz, Euba: Ibaizabal [1895].

Kandinskyren tradizioa [A tradicin de Kandisky]


de Ramon Saizarbitoria66: unha incursin
nas estratexias intertextuais
Mikel Ayerbe67
(Euskal Herriko Unibertsitatea-Universidade do Pas Vasco)

Resumo: Despois dunha breve introducin sobre a traxectoria literaria de Ramon Saizarbitoria, analzase a novela curta titulada Kandinskyren tradizioa [A tradicin de Kandisky] publicada nunha coleccin
xuvenil. En primeiro lugar, resmense as caractersticas temticas e estilsticas da obra. A continuacin, detllanse as relacins intratextuais
da narracin con respecto a outros traballos do autor. Para conclur,

66. Donostia: Erein, col. Bioleta saila, 2003; Madrid: Palas Atenea Ediciones, 2003.
67. Este traballo inscrbese no marco do Proxecto de Investigacin EHU10/11
axudado pola Universidade do Pas Vasco. A traducin ao galego desta colaboracin, dende o orixinal en casteln facilitado polo autor, foi realizada por Marta
Neira Rodrguez.
247

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

propense, introducindo o concepto do intertexto lector, outras posbeis lecturas que amosan a riqueza interpretativa que ofrece a novela.
Palabras chave: intertexto lector, intratextualidade, literatura xuvenil vasca.
Abstract: After a brief introduction to Ramon Saizarbitorias literary
production, it is analysed the short novel entitled Kandinskyren tradizioa [Kandiskys tradition], published in a juvenile collection. First
of all, the thematic and stylistic characteristics of the work are summed up. To continue with, the intratextual relations of the narrative
among this one and other works by the same author are established.
To conclude, it is proposed, by means of the introduction of the
concept of reader intertext, other possible readings that show the
interpretative richness that this work offers.
Keywords: Basque juvenile literature, intratextuality, reader intertext.
As poticas e tcnicas narrativas renovadoras de Ramon Saizarbitoria (Donostia-San Sebastin, 1944), autor cannico e relevante da
literatura vasca, marcaron un antes e un despois na novelstica vasca
contempornea. Nos anos sesenta fundou a editorial Lur xunto a
outros escritores como Arantxa Urretabizkaia e Ibon Sarasola e, mis
tarde, a editorial Kriseilu. Malia colaborar en diversas revistas literarias como Ustela e Oh! Euzkadi, publicar varios estudos de socioloxa, o
poemario Poema banatua [Poema partido] (1969) e o ensaio Aberriaren alde (eta kontra) [A favor (e en contra) da patria] (1999), a novela
o xnero que mis cultivou.
A traxectoria narrativa de Saizarbitoria divdese en das etapas.
Na primeira, destacan tres novelas nas que a escritura en si se converte nunha continua busca: Egunero hasten delako [Porque comeza
cada da] (1969), Ehun metro (1976) (Cien metros, 1979) e Ene Jess
248

Comentarios

para a formacin lectora

[Ai, meu Deus!] (1976; Premio da Crtica en 1977). Valndose dos


postulados literarios que estabeleceu o nouveau roman, somerxido na
experimentacin narrativa e poendo especial atencin tanto na forma coma no contido do texto, asentou as bases da renovacin temtica e formal da novelstica moderna vasca. A segunda etapa comeza
tras un silencio de dezanove anos cando en 1995 publica Hamaika
pauso (Premio da Crtica 1995; Los pasos incontables, 1998), ao ano
seguinte Bihotz bi. Gerrako kronikak (Premio Difusin do Goberno
Vasco 1996; Amor y Guerra, 1999) e no ano 2000 Gorde nazazu
lurpean68 (Premio da Crtica 2000 e Premio Euskadi 2001; Gurdame bajo tierra, 2001), obras nas que destacan conflitos cotins entre
homes e mulleres, o uso do mecanismo da irona, as como o importante papel que xogan a imaxinacin e a ficcin na reconstrucin da
memoria.
Kandinskyren tradizioa o primeiro libro que este autor publica
nunha coleccin de literatura xuvenil. Esta novela curta conta en
primeira persoa a primeira experiencia sexual e (des)amor da moza
protagonista Miren. Anda que no mbito da literatura xuvenil o
tema do primeiro amor sexa recorrente, o autor trata a cuestin desde un enfoque particular e sen caer en simplicidade ningunha. Proba
disto son as reflexins que nacen a raz do comportamento e das
introspeccins de Miren, o emprego da irona e as referencias a diversos conflitos, aspectos todos eles que engaden e achegan interese
e profundidade novela. A pesar de tratarse dunha mera historia
de iniciacin introvertida, a imaxinacin da que deber facer uso a
protagonista e os pasos imprevistos que dar para poder realizar os
seus desexos constiten o fo narrativo dunha historia que permite
diferentes niveis de lectura.
68. Nestas obras recomplanse cinco narracins: Gudari zaharraren gerra galdua
(La guerra perdida del viejo gudari); Rossetti-ren obsesioa (La obsesin de Rossetti);
Marcel Martinen aitatasun ukatua (La paternidad negada de Marcel Martin); Bi
bihotz, hilobi bat (Dos corazones en una tumba) e Asaba zaharren baratza (El huerto
de nuestros mayores). Trtase de narracins autnomas anda que en todas elas ten
relevancia algunha sorte de enterramento.
249

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

O argumento da novela parte dunha ancdota que Miren le no


libro Kandinsky y yo escrito por Nina Kandinsky: seguindo unha
tradicin rusa, un da de noitevella Nina sae ra a preguntarlle
o nome ao primeiro home co que se tope. Nina leva unha desilusin ao or a resposta do mozo, llamado Wassily, porque ela sempre
desexara casar con algun chamado Gregor e, segundo a tradicin,
habera de facelo cun home que se chamase igual que o que atopou
esa noitevella. E efectivamente, as acontece. Ao cabo duns anos,
convrtese na seora de Wassily Kandinsky.
Impulsada por esa idea, o da de noitevella Miren decide sar
ra coa esperanza de que o primeiro home co que se tope se
chame Aitor. Sempre lle pareceu un nombre serio, rotundo, muy
de hombre y absolutamente nuestro (p. 35), mesmo pretende
conservar a sa virxindade ata o momento no que o Aitor dos seus
soos apareza. Para evitar que os seus amigos e amigas se burlen
dela, a modo de xogo, inventa un mozo, Manuel, un rapaz do
pobo de Labastida, estudante de Belas Artes e, coma ela, grande
admirador de Kandinsky. Ao final, nunha noitevella coecer a
Aitor e ese inesperado encontro desenvolverase de forma imprevisbel, xa que Miren manter unha relacin real con Aitor. Porn,
non renuncia relacin imaxinaria con Manu e, aos seus amigos
falaralles dun rapaz agradable, dulce y delicado; dicir, do seu
mozo ideal:
Garai hartan Manurekin nuen irudimenezko harremana lagunei kontatzen nienean () hitz egiten hasten nintzaiela eta konturatu gabe, halabeharrez, kontakizunak berak eramaten ninduela, benetan bizi izan banu bezala, asmatua izan
ez balitz bezala alegia, kontakizunaren kabuz eta ezinbestean, erraz eta leun,
ondorio atsegingarri batera (Saizarbitoria, 2003b: 45-46).
[Para cualificar a relacin imaxinaria que mantia entn con Manu (...) poame a falar e, sen darme conta, irremediabelmente, o mesmo relato levbame,
coma se o vivise, dicir, coma se non fose inventado, pola sa propia inercia e
sen remedio, de forma sinxela e fcil, cara a un desenlace agradbel].

Ademais, pouco a pouco a relacin con Aitor vlvese cada vez


mis complicada e amarga, e despois da escena da primeira relacin
250

Comentarios

para a formacin lectora

sexual que manteen nun hotel de estrada, Miren dectase de que


Aitor nin sequera se chama as. E unha vez que o pretexto do nome
falla, a relacin entre ambos decae de vez. A protagonista sofre as
a angustia xerada polo desamor, pero sae adiante grazas a outro feito inesperado, cando ante o pster de Yellow, red and blue de Kandinsky, coece o Manu de carne e so, estudante de Belas Artes e
empregado da biblioteca de Labastida. Deste xeito, o futuro incerto
prevalece fronte ao porvir predestinado, e ao amor sustentado polas
crenzas tradicionais encarnadas en Aitor contrapnselle a posibilidade de coecer realmente a Manu que, en principio, non era mis
que un ideal.
Ademais dos prolegmenos e vicisitudes no desenvolvemento argumental, Kandinskyren tradizioa ofrece outros aspectos interesantes
para a anlise. Estamos de acordo con Kortazar (2003: 17) cando sinala que a novela curta publicada nunha coleccin xuvenil muestra,
en miniatura, las claves narrativas en las que se ha ido moviendo la
narrativa de Ramon Saizarbitoria. Por un lado, o motivo recorrente
da (in)comunicacin e o abismo entre homes e mulleres na narrativa
de Saizarbitoria represntase a travs da relacin tormentosa entre
Miren e Aitor, facendo especial fincap en subliar a brusquidade,
a mesquindade e, en definitiva, a impotencia afectiva deste ltimo.
Mostra de todo isto son as ltimas palabras que Aitor lle dirixe a Miren, t lo que eres es una pija, que por certo, son as nicas palabras
en casteln da novela na edicin en uscaro e dan p a outras interpretacins. O mesmo que sucede con Aitor pasa con outros personaxes masculinos na recente narrativa do mesmo autor, que reflicten
todo un cmulo de tpicos machistas. O silencio predomina nas
sas conversas, os lugares e espazos onde se encontran sirvan como
exemplo, as escenas do coche, a volta polo monte, ou a estancia no
hotel da estrada non fan mis que agrandar o abismo que os separa.
Tamn se deixan ver os ecos do conflito de xnero entre as amigas de
Miren e entre seu pai e sa nai.
Por outra banda, anda que nun segundo grao, proliferan escenas relacionadas co actual conflito do Pas Vasco. O eixo central das
251

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

obras Cien metros e Los pasos incontables xira arredor do conflito poltico, armado e social. Porn, ao igual que en La obsesin de Rossetti, as
alusins a feitos relacionados co conflito non son determinantes no
desenvolvemento argumental, de modo que la situacin de violencia es un elemento ms del contexto realista de la novela inicitica
(Etxaniz, 2004: 91). Os protagonistas escoitan unha explosin cando estn na cama do hotel da estrada e ao volver casa no coche crzanse cun control da Garda Civil. E anda que estes feitos non son
primordiais no transcurso da novela si son moi significativos, xa que
a presenza dos temas que abordan o conflito vasco foi aumentando
e concretndose tanto na literatura infantil e xuvenil vasca coma na
dirixida a adultos.
Por ltimo, como habitual nas novelas de Saizarbitoria, atopamos numerosas referencias intertextuais de escritores, artistas e outras referencias culturais que enriquecen, multiplican e xustifican
nesta novela a cualificacin de culta. Desde o mesmo paratexto do
ttulo acapara importancia a figura de Kandinksy, e tamn o da sa
muller Nina, e a novela est ateigada de cuestins relacionadas co
pintor. Tamn se citan, e s veces en mis dunha ocasin, autores
e obras da tradicin literaria rusa tales como Tolstoi, Dostoievski,
Pasternak, Doutor Zhivago (p. 61), Ana Karenina, O don apracbel
(p. 141); e outras referencias como Flaubert e Madame Bovary (p.
12); Picasso (p. 61); Miro (p. 147); Pierre Loti e Ramuntxo (p. 95),
Drcula (p. 91), Mad about a boy (p. 80)...
Outros, se as referencias intertextuais levan consigo un peso importante na novelstica de Saizarbitoria, as chiscadelas, as reescrituras
e, en consecuencia, a intratextualidade ou autotextualidade que as
obras ofrecen entre si abre un camio de anlise moi interesante. O
exemplo mis claro sera a recreacin de Gerrako kronikak (Amor y
Guerra) que supn a obra Bi bihotz, hilobi bat (Dos corazones en una
tumba) ata o punto de que a reescritura non s lcita, senn que
necesaria, como indica Olaziregi (2003: 113).
A continuacin, propoemos un estudo comparativo entre Kandinskyren tradizioa e o relato publicado o mesmo ano Hemen nago,
252

Comentarios

para a formacin lectora

liburuz inguratuta, zutaz pentsatzen [Aqu estou, rodeado de libros,


pensando en ti] (Saizarbitoria, 2003b). Tal e como mencionabamos
anteriormente, corroboramos que as formulacins narrativas se repiten nas obras dirixidas a mozos e a adultos. Algns temas vlvense
tratar en diferentes contextos:
Pentsatu ere pentsatzen dut joera horregatik dudala burua nahasia, gauza gehiegirekin betea, pertsonaia askorekin, bata bestearekin gurutzatzen diren gertakizunez, ez hasierarik ez amaierarik duten istorioz gainezka.
Egia da, ongi begiratuta, istorio batek ez duela ez hasierarik ez amaierarik izan;
amaitu ohi dena liburua da, baina ez historia ordea; istorioek liburu batetik
bestera egiten dute salto (Saizarbitoria, 2003b: 48).
[En mis dunha ocasin pensei que por ese hbito teo a cabeza confundida,
chea de demasiadas cousas, de moitos personaxes, de feitos que se entrelazan
entre si, repleta de historias sen comezo e sen final.
Mirndoo ben, certo que unha historia non ten nin comezo nin final; o que
acaba adoita ser o libro, pero non a historia; as historias saltan dun libro a
outro].

Nesta breve narracin, un mozo que traballa nunha biblioteca namrase dunha muller despois de bater coa sa foto no interior dun
libro. O protagonista queda coa foto e enmrcaa para observala na
sa mesa de traballo. Cando a empregada da limpeza lle pregunta
pola muller da foto, o protagonista fai unha broma e dille que se
trata da sa moza. Mis tarde mete a foto na carteira, lvaa canda si
a todas partes e cntalles a mesma mentira aos seus amigos. Como
estes non o acaban de crer, recrase na sa mentira:
aita zendu zenean, amari Torreviejara lagundu nion bidaian egin nuen andregaia zela berretsi nien eta ez nuela ezer gehiago kontatzeko asmorik, hain zuzen
ere trantze txar batean geundelako momentu hartan (p. 52).
[Conteilles que a coecn na viaxe a Torrevieja, cando acompaei a mia nai
despois do falecemento de meu pai e que non pensaba dar mis detalles, xa que
nese momento estabamos nun momento difcil].

Pero, sorprendentemente, un da crzase na ra coa muller da


foto e tras falar con ela, parece que o relato acaba insinuando o co253

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

mezo dunha relacin, xa que as palabras Aqu estou, rodeado de


libros, pensando en ti do ttulo son as mesmas que o protagonista
lle escribe a Maite nunha carta.
No que respecta ao desenvolvemento argumental, as das narracins son similares: ambas conclen, tras a materializacin dun
ideal, insinuando o principio dunha relacin. En certo modo, a base
de crear e recrear, o obxecto desexado convrtese en realidade, Miren fantasea, ficciona e cuenta (Kortazar, 2003: 23-24). Nestas
obras formlase a necesidade de inventar e contar historias, mesmo
a un mesmo, porque quizais poidan chegar a suceder.
Existen, as mesmo, outras correlacins anda mis precisas. Os
dous protagonistas masculinos traballan como axudantes nunha
biblioteca e en ambas ctase a Flaubert; en Kandinskyren tradizioa,
Miren inventa que o seu mozo imaxinario lle regala o libro Madame Bovary; en cambio, en Hemen nago, liburuz inguratuta, zutaz
pentsatzen a foto cae de Lducation sentimentale de Flaubert. As
alusins a esta obra son constantes no breve relato, recllese mesmo
o fragmento no cal Madame Arnaux se despide de Frdrick e o protagonista admite que chorou en mis dunha ocasin. E por ltimo,
detalles tales como as dedicatorias, os ptalos de flores e os trevos de
catro follas aparecen en ambas as narracins.
Para conclur coas posibilidades que ofrece a anlise da intertextualidade en Kandinskyren tradizioa, aproximmonos a seguir ao concepto de intertexto lector. O intertexto a percepcin, polo lector,
de relacins entre unha obra e outras que a precederon ou seguiron
(Riffaterre, 1991: 60). Desenvolvendo esa conceptualizacin, Mendoza Fillola (2001) afonda na idea da importancia do intertexto para
a formacin e o progreso adecuado da formacin e das competencias
lectoras e aplica o seu estudo ao mbito da literatura infantil e xuvenil.
Malia que o intertexto depende, en principio, de cada lector,
imprescindbel que as interpretacins lextimas que se encontren
relacionadas coas sas achegas sexan compatbeis coas referencias
textuais. Deste modo, enumranse seguidamente os posbeis nexos
de unin que atopamos en Kandinskyren tradizioa e The importan254

Comentarios

para a formacin lectora

ce of being Earnest69, de Oscar Wilde. As semellanzas non residen


no desenvolvemento argumental, senn no xogo que se estabelece
arredor do detalle relevante dos nomes, primordial nas das obras.
Da mesma maneira que Nina Kandinsky quere encontrar un Gregor para a sa vida e Miren arela atopar o seu Aitor xa que lle soa
ben ser a muller de Aitor, os personaxes Gwendolen e Cecily de
The importance of being Earnest pretenden casar con algun chamado
Ernesto, admitindo a primeira que o seu ideal foi sempre amar a algun chamado Ernesto. Hai algo nese nome que me inspira absoluta
confianza (p. 19), e a segunda que sempre soou, desde moi nena,
amar unicamente un home que se chamase Ernesto (p. 47).
Na obra teatral, Ernesto o nico nome que ofrece total seguridade, e xa aludimos ao que lle suxire a Miren o nome de Aitor. Ademais, ao igual que Miren preserva a sa virxindade ata que apareza
Aitor, do xogo de palabras do ttulo da obra de Wilde dedcese a
importancia da fidelidade fronte deslealdade e o engano. En calquera caso, na obra de teatro dse un tratamento de sorpresa, intriga,
paradoxo e parodia ao tema do nome e da personalidade; ao final,
para abraio de todos, sbese que o personaxe se chama Ernesto, convertendo en verdades as mentiras do principio.
En Kandinskyren tradizioa as mentiras tamn se converten en verdades, pero o do nome e a personalidade ten, en cambio, outro desenvolvemento, pois a partir dun momento concreto Miren rstalle
importancia ao nome Aitor se llamase como se llamase, fuera capaz
de entender ese tipo de cosas (p. 77), e despois de rexeitar a Aitor
anda que verdadeiramente non se chama as, coece o soado
Manu.
O que presentamos unha opcin de intertexto lector e cremos
que as citas e referencias do texto permiten facer esta interpretacin.
De feito, tal e como observamos ao analizar os elementos intratex69. Cabe sinalar as palabras da nota do tradutor na versin ao casteln do orixinal
The importance of being Earnest xa que es imposible adaptar al castellano el juego
de palabras que representan Ernest y Earnest. La primera es un nombre propio:
Ernesto. La segunda indica formalidad, buena fe, tesn, etc. (Naviera, 2010: 5).
255

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

tuais e comparando Kandinskyren tradizioa co relato Hemen nago,


liburuz inguratuta, zutaz pentsatzen, sera tamn lextimo analizar
esta novela curta en relacin coa novela Egunero hasten delako de
Saizarbitoria. Con todo, poderiamos levar a cabo un estudo comparativo desas das obras tendo en conta as protagonistas femininas,
posto que en ambas se narran as consecuencias da primeira relacin
de amor e sexo, a pesar de que a historia de Miren est narrada en
primeira persoa e a de Gisle en terceira.
Polo tanto, podemos conclur sinalando que a anlise dos mecanismos da intratextualidade e do intertexto lector na obra Kandinskyren tradizioa, xunto coas lias de investigacin suxeridas, amosan
a riqueza interpretativa na narrativa de Saizarbitoria.

256

Bibliografa
Etxaniz Erle, Xabier (2004), La ideologa en la literatura infantil
y juvenil, en CAUCE, Revista de Filologa y su Didctica, n 27,
pp. 83-96.
Kortazar, Jon (2003), Introduccin, en Kandinskyren tradizioa La tradicin de Kandinsky, Madrid: Atenea.
Mendoza Fillola, Antonio (2001), El intertexto lector. El espacio de
encuentro de las aportaciones del texto con las del lector, Universidad
de Castilla-La Mancha.
Olaziregi, Mari Jose (2002), Euskal eleberriaren historia, Bilbao: Labayru ikastegia / Amorebieta-Etxanoko udala.
Rifaterre, Michael (1991), Compulsory reader response: the intertextual drive, en Michael Worton & Judith Still, Intertextuality:
theories and practices, Nova York: Manchester University Press, pp.
56-78.
Saizarbitoria, Ramon (2003b), Hemen nago, liburuz inguratuta,
zutaz pentsatzen, en A.A. (2003), Begiz jotako ipuinak, Donostia:
Alberdania-COFF.
Wilde, Oscar [1895] (2010), La importancia de llamarse Ernesto,
Barcelona: Editorial juventud.

5.14. Literatura juvenil e


temas fraturantes:
o caso de Para Maiores de
Dezasseis, de Ana Saldanha70
Ana Margarida Ramos
(Universidade de Aveiro)
Jos Antnio Gomes
(ESE-Instituto Politcnico de Porto)
Sara Reis da Silva
(Universidade do Minho)

Resumo: Autora destacada no panorama literrio portugus destinado infncia e juventude, Ana Saldanha publicou, em 2009, o
romance juvenil Para Maiores de Dezasseis, uma obra que perspetiva, de forma desassombrada, as relaes juvenis e os problemas de
crescimento e de afirmao individual. Centrado na relao de uma
jovem de 15 anos com um homem mais velho, que a seduz, o romance permite, igualmente, refletir sobre as relaes familiares e os
afetos, as crises existenciais e geracionais, construindo uma imagem
polifacetada do universo juvenil contemporneo.
70. Alfragide: Editorial Caminho, 2009.
259

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Palavras-chave: Ana Saldanha, efebofilia, literatura juvenil, sexualidade, temas fraturantes.


Abstract: Important contemporary Portuguese writer, Ana Saldanha
published, in 2009, a novel in which the problems of youth growth
are depicted, also the troubles of relationships and the difficulties of
self affirmation. Centered on the relationship of a 15 year old girl
with an older man who seduces her, the novel also depicts family
relationships, generational problems and existential crises, creating a
unique picture of the contemporary youth universe.
Keywords: Ana Saldanha, ephebophilia, rupturing themes, sexuality, youth literature.
Com uma obra iniciada em meados da dcada de 90, Ana Saldanha , neste momento, uma autora de referncia no panorama literrio
portugus, sobretudo no domnio da literatura juvenil, com especial
incidncia no conto e na novela realista, intimista, de aventuras e de
viagens. , nestes mbitos, autora de algumas colees de particular
interesse, como Vamos Viajar ou Era Uma Vez Outra Vez. Nesta
ltima, procede a um trabalho original e singular de reescrita e recriao de histrias da tradio oral, em particular os contos maravilhosos,
submetendo-os a uma atualizao e modernizao que os aproximam
da realidade e do contexto dos leitores. Da sua produo literria, que
inclui conto e tambm algumas parcerias frutuosas no domnio do lbum narrativo, com ilustradores premiados como Gmeo Lus ou Yara
Kono, destacam-se, sobretudo, as novelas e os romances pela forma
desassombrada como percorrem universos temticos contemporneos,
alguns especialmente fraturantes e controversos, como acontece com a
sexualidade ou os desequilbrios nas dinmicas familiares e nos processos de crescimento e amadurecimento dos jovens.
O seu registo, acessvel e coloquial, deixa espao reflexo e abstm-se do discurso moralizador, interrogando os leitores, sem deixar
260

Comentarios

para a formacin lectora

de ser, simultaneamente, ligeiro e profundo, srio e divertido. A escrita da autora tem conhecido assinalvel evoluo, como as obras
mais recentes Para Maiores de Dezasseis (2009) ou Todo-o-Terreno
e Outros Contos (2010) ilustram. Este ltimo uma colectnea de
sete narrativas breves, onde temas atuais, alguns polmicos, como a
questo da pedofilia (dois contos tematizam duas tentativas de abuso
sexual de adolescentes, respetivamente um rapaz e uma rapariga) ou
do alcoolismo e suas consequncias, mas tambm das dinmicas familiares mais ou menos desestruturadas, so a linha coesiva da publicao. A contemporaneidade e, at, a ps-modernidade encontram
aqui uma voz narrativa poderosa, da qual esto ausentes moralismos,
julgamentos ou tomadas de posio explcitas. O cariz aberto dos
finais e a opo por uma estrutura narrativa episdica, s vezes fragmentria, tambm os afasta de concluses definitivas.
As narrativas de Ana Saldanha, ao contarem uma histria, um
episdio ou um conjunto mais ou menos vago de situaes que se
sucedem a um ritmo veloz, valem pela fora das imagens, e por exigirem ao leitor um esforo de deduo considervel, tecendo a intriga
a partir de vrios fios diferentes. A crtica implcita falncia da
famlia, sobretudo aos pais (incapazes de proteger e de amar, porque
tambm parecem perdidos procura de si mesmos) motiva reflexo
e chega a ser perturbante. Em outros casos, a inocncia infantil
recriada com um lirismo inabitual na prosa.
Quanto ao volume em estudo, que analisaremos de forma mais
detalhada, tematiza uma srie de comportamentos sexuais desviantes
numa narrativa densa que cruza vrios tempos, discursos e perspetivas. Protagonizada por uma adolescente que procura a sua identidade (fsica e emocional) em resultado de processos conturbados de
crescimento e de dinmicas familiares complexas, a narrativa apresenta a protagonista Dulce como uma presa fcil de um efebfilo,
dando conta das estratgias predatrias a que recorre. Ao mesmo
tempo, so problematizadas inmeras questes candentes, ligadas s
vivncias e rotinas das famlias contemporneas, das relaes entre
geraes, dos grupos, propondo aos leitores uma viagem a um uni261

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

verso juvenil marcado pela inquietao que resulta de processos de


construo de identidade nem sempre lineares ou coerentes.
Os elementos paratextuais, como a ilustrao ou o ttulo, fornecem indicaes sobre o leitor previsto. O ttulo aponta, simultaneamente, para um leitor especfico (ou para um grupo etrio), sugerindo uma temtica no aconselhvel a menores de 16, ao mesmo
tempo que cria expetativas ligadas ao segredo e a realidades proibidas. Tem, alm disso, implicaes interpretativas vrias, tanto em
termos literais como simblicos. A ilustrao da capa e o grafismo
usado indiciam elementos ligados ao universo juvenil, com especial
nfase no feminino. A imagem, capturando o rosto de uma rapariga, sugere o seu protagonismo, ao mesmo tempo que constri uma
imagem de rebeldia e de espontaneidade, resultante da impresso
de movimento que caracteriza a imagem. A contracapa inclui um
pequeno excerto que, de alguma forma, esclarece o ttulo e introduz
a temtica da relao sexual, em particular da perda da virgindade.
Em termos estruturais, o romance, com pouco mais de 200 pginas, est organizado em 12 captulos numerados e titulados, introduzidos por epgrafes algrafas. Particularmente expressivos e variados, sobretudo no que diz respeito s fontes utilizadas, que incluem
textos literrios, a Bblia, excertos de stios na Internet, obras de referncia, entre outros, estes paratextos estabelecem relaes curiosas
com os captulos que introduzem, imprimindo uma espcie de tom
que, depois, retomado por um tema, um motivo ou um local,
por exemplo. Revelam, ainda, uma subtil dimenso humorstica que
resulta da relao surpreendente que celebram com o texto que encabeam, mais metafrica ou mais referencial, funcionando sempre
como aperitivo para a leitura.
Do ponto de vista interno, o romance, mesmo se dominado por
uma estrutura linear, foge ao paradigma mais tradicional, com a
abertura in medias res e num momento de plena ao, obrigando os
leitores a um exerccio contnuo de preenchimento de espaos em
branco e da leitura de implcitos e realizao de inferncias. o que
acontece com, por exemplo, as relaes entre as personagens (graus
262

Comentarios

para a formacin lectora

de parentesco e laos de proximidade), ou com o estabelecimento de


elos entre os acontecimentos e a ordem cronolgica das aes narradas. Assim, a narrativa inicia-se com a investigao policial relativa
ao desaparecimento de Dulce, seguindo-se uma longa analepse que
narra os acontecimentos que a antecederam. Esta narrativa , por
sua vez, cruzada com outras aes pontuais, ligadas ao passado das
personagens, nomeadamente sua infncia, explicando os seus antecedentes e ajudando o leitor a contextualizar determinados comportamentos. , por exemplo, o que acontece em relao infncia de
Dulce, ao seu problema de obesidade, ao casamento fracassado dos
seus pais e ao comportamento afetivamente instvel do pai.
Podemos, assim, identificar um eixo narrativo central do romance,
dominado pela relao entre Dulce e Eddie, temporal e espacialmente localizado durante um fim de semana em Vila Nova de Senfins,
na casa de frias dos pais de Tit, volta do qual giram pequenas
narrativas-satlite, contextualizando a principal, como acontece com
narrativas de cariz episdico destinadas a fornecer elementos sobre
as personagens principais, de ndole familiar, escolar, afetivo, social,
etc. So, igualmente, includas narrativas mais breves sobre personagens secundrias, que se cruzam com as principais, ajudando a criar
um determinado ambiente sociocultural, como acontece com Diana
ou Dionsia, por exemplo.
A variedade de temas tratados , por isso, significativa, uma vez
que se procurar recriar, com evidente realismo, distintos universos
familiares, dando conta da variedade das dinmicas existentes, mais
ou menos tradicionais, mais ou menos estruturadas e equilibradas.
O universo feminino, marcado pela complexidade, outra das linhas
ideotemticas centrais. atravs de, pelo menos, duas geraes de
mulheres que o mundo percecionado, dando conta, por um lado,
dos sonhos e das frustraes de uma gerao (a das mes das adolescentes protagonistas), e, por outro lado, das suas consequncias
em relao s filhas. Estas, em processo de crescimento e afirmao
individual e social, partilham muitos dos dilemas dos adolescentes,
nomeadamente os que dizem respeito s relaes interpessoais, in263

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

cluindo as sociais, familiares, afetivas e sexuais. Esta , alis, uma


questo estruturante do ponto de vista da intriga romanesca, como
o paratexto da contracapa indicia. A existncia de uma relao pouco
convencional entre Dulce e Eddie permite problematizar a possibilidade da existncia de abuso sexual de menores, aproximando a
relao entre ambos da predao sexual e da efebofilia como, alis, o
eplogo, sob a forma de notcia de jornal, esclarece.
Alis, esta mudana de registo final, para um tom mais impessoal,
aparentemente exterior s personagens, e mais objetivo, significativo da avaliao da relao existente, sobretudo aos olhos da lei.
Ainda que no tome explicitamente qualquer partido, e reconhea,
implicitamente, que Dulce criou condies que a colocaram em risco, a verdade que a relao que se estabeleceu entre ambos nunca
foi pautada pelo equilbrio e a equidade, mesmo tendo havido consentimento por parte de Dulce e, at, em alguns momentos, uma
certa iniciativa. A mentira sobre a sua verdadeira idade e a sua experincia tambm reforam a ideia de que no est totalmente isenta
de culpa. Dulce , de alguma forma, vtima da combinao de um
conjunto de circunstncias adversas que no lhe permitem proteger-se devidamente, deixando-a exposta e vulnervel, sobretudo em termos afetivos, s investidas de Eddie. Um processo de crescimento
difcil, no seio de um casamento e de uma famlia em processo de
desagregao criam-lhe inseguranas e carncias, alm de uma necessidade constante de aprovao externa. A obesidade infantil, decorrente da carncia afetiva, da falta de ateno dos pais, explica a sua
baixa autoestima, mesmo depois de esse problema estar, pelo menos,
fisicamente, resolvido. Afetivamente negligenciada, Dulce busca
sua volta, no crculo de amigos mais ou menos prximo, a aceitao
e a ateno que lhe faltam, o que a torna num alvo fcil para Eddie,
mais experiente e controlador. Sob a aparente segurana e -vontade,
esconde-se, afinal, uma adolescente insegura, desprotegida e carente.
A ateno que recebe de Eddie, mesmo se pouco verdadeira, funciona como uma forma de compensar inseguranas e carncias e
suficiente para a atrair para um abismo cujas propores desconhece.
264

Comentarios

para a formacin lectora

A deciso de acompanhar Eddie a Espanha, a total dependncia que


rapidamente desenvolve em relao a ele, no conseguindo sequer
estar sozinha, revelam as suas fragilidades emocionais e afetivas. ,
pois, em torno de Dulce que se desenrola toda a ao, sendo, inclusivamente, o vrtice central de uma srie de tringulos que estruturam
a ao. Veja-se, assim, como alvo, simultaneamente do desejo de
Eddie e de Raul, ainda que os dois tenham, em relao a ela, objetivos completamente distintos.
Tit, por seu turno, e apesar da fragilidade fsica, relembre-se que
sofre de paraplexia em consequncia de um acidente automvel originado pelo alcoolismo da me, revela-se a mais equilibrada das adolescentes, apesar dos problemas familiares que a rodeiam. A depresso crnica da me e o comportamento leviano do pai, que comete
adultrio com uma amiga da famlia, no abalam a sua personalidade
forte e vincada, o seu esprito prtico e refletido, capaz de resistir s
condicionantes familiares que a envolvem. J Diana, superprotegida
pela famlia, revela dificuldade em lidar com a realidade, preferindo a valorizao das aparncias e a construo de uma autoimagem
pouco realista. O seu universo familiar , igualmente, marcado por
tenses entre os pais que, neste caso, a personagem aproveita em seu
favor. Mimada e pouco inteligente, construda narrativamente como
uma caricatura do culto da aparncia e da valorizao do aspeto, a
personagem destaca-se, sobretudo, pelo seu comportamento linear,
previsvel e tipificado, um modelo de comportamento facilmente
reconhecido pelos leitores.
A construo das figuras femininas adultas igualmente reveladora de desequilbrios e problemas. Laura, por exemplo, vive deprimida em resultado da frustrao de ter trocado uma carreira profissional por uma vida centrada na famlia. O abuso do lcool, que d
origem ao acidente de automvel e condio de deficiente da filha,
uma espcie de peso invisvel que paira no universo familiar e que,
lentamente, vai degradando as relaes e laos afetivos. Dionsia, por
seu turno, apresenta um comportamento inverso, valorizando a sua
carreira e, de alguma forma, negligenciando a estabilidade familiar
265

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

e o prprio filho, Raul, que, apesar de tudo, cresce de forma independente e relativamente equilibrada. Frustradas as suas aspiraes
pessoais, que procura compensar com relaes inconsequentes, assume um comportamento individualista e autocentrado. J Regina,
semelhana da filha, mais uma personagem-tipo, uma vez que
revela poucos traos de comportamento e personalidade individualizantes. Completamente entregue famlia, a quem dedica todo o
seu tempo e ateno, perde individualidade, personalidade e autonomia, revelando-se particularmente frgil na relao desequilibrada
que estabelece com o marido e com a filha.
, pois, em torno destes universos que se desenvolve a intriga
principal e as secundrias, atravs da aproximao e cruzamento,
num espao e tempo limitados, de todas as personagens referidas.
Um fim de semana na casa de frias de Senfins dos pais de Tit
vai potenciar todo um conjunto de acontecimentos que, de algum
modo, j estavam em marcha, atingindo, agora o seu auge.
Ao nvel do tratamento do tempo do discurso, veja-se como so
construdas e introduzidas na narrativa principal analepses sucessivas para momentos distintos do passado das personagens, ora mais
longnquo, como acontece com a infncia de Dulce, o casamento e
o divrcio dos pais, o encontro de Laura e Dionsia e as suas memrias de juventude, ora mais recente, como a aproximao de Eddie
atravs da rede social Facebook ou episdios escolares comuns a Tit
e Dulce. A construo da narrativa, abrindo com o interrogatrio
policial a Tit sobre o desaparecimento da amiga, obriga igualmente
a uma manipulao temporal, de modo a reconstituir, em jeito de
narrativa policial ou detetivesca, os antecedentes do caso, estabelecendo o percurso da vtima e identificando o seu paradeiro (chegada, dia anterior, noite, concerto, partida). Ser exatamente este
esforo de memria e de reconstituio dos acontecimentos que d
corpo ao enredo e, de alguma forma, prende a ateno dos leitores
ao mistrio que abre o romance.
O espao, semelhana do tempo, igualmente relevante para o
desenrolar da ao. O facto de ser limitado e concentrado, obrigan266

Comentarios

para a formacin lectora

do a uma grande proximidade entre as vrias personagens, parece


potenciar as tenses, de diferente tipo, existentes entre elas e a sua
evoluo rpida. A casa de Senfins e os seus arredores, incluindo
o jardim exterior e a casa do lagar, mas tambm a prpria vila, o
centro e a estao de Caminho de Ferro, onde se desenrolam alguns
episdios tm um simbolismo particular, ligados aparente tranquilidade do universo rural, sob a qual se escondem muitos problemas
e fissuras. Em resultado da fuga de Dulce na companhia de Eddie,
a ao passa para Santiago de Compostela, simbolizando, simultaneamente, a evaso, mas tambm o isolamento da protagonista, sublinhando a sua extrema fragilidade e dependncia. Ao longo do
romance, sobretudo das narrativas analticas, so evocados outros
espaos, como acontece com o Porto, onde as personagens principais vivem, o Algarve ou Seattle, interferindo, de alguma forma, no
percurso das personagens.
O romance relido, como habitual em Ana Saldanha, surpreende
pela forma como a voz narrativa, que varia ao longo da diegese, se abstm de julgamentos morais, deixando em aberto a avaliao do comportamento das personagens e a atribuio de culpas. O final do livro,
incluindo a notcia do rapto de Dulce e os comentrios de Regina,
Reinaldo e Diana, esclarecedor quanto a esse apagamento moralizador. Sero os leitores, de acordo com a sua experincia, conhecimento
do mundo e enciclopdia pessoal a, face aos dados apresentados, realizarem o julgamento da situao.
Outra marca distintiva da autora prende-se com a forma aparentemente simples e descomplexada como tematiza universos fraturantes e inquietantes, como o caso da sexualidade na adolescncia e da
efebofilia. O mesmo acontece em relao disfuno familiar e afetiva, sobretudo aquela que se esconde por trs de uma aparente e tranquilizadora normalidade, at porque a ateno narrativa recai sobre
a revisitao de um universo social privilegiado. Mesmo a, possvel
descobrir, mais ou menos encobertos, muitos traumas e problemas,
resultantes de relaes humanas complexas e conturbadas, como o
romance evidencia, pondo a nu a negligncia e a carncia afetivas,
267

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

o desequilbrio psicolgico, a imaturidade dos adultos, entre outros


aspetos. A fatia da sociedade que o romance recorta e recria, apesar do verniz brilhante que aparentemente a cobre, revela-se, afinal,
cheia de fissuras e imperfeies, algumas delas com consequncias
gravssimas para a integridade fsica e psicolgica de adolescentes
em processo de crescimento, construo de identidade e afirmao
individual.
Destaque-se, finalmente, outra caracterstica da escrita da autora,
ligada criao de curiosas redes de dilogos intertextuais entre os
seus textos, constituindo uma espcie de macro-texto original. Para
alm da aluso, mais ou menos explcita obra Lolita (1955), de
Vladimir Nabokov, intertexto fundador para a recriao literria de
universos ligados seduo e relao entre uma figura masculina
adulta e uma adolescente, ainda que narrativamente distante dessa esfera referencial, so muitas as relaes aqui estabelecidas com
outras obras, novelas e contos, da autora, de onde recupera personagens, temas ou simples motivos ou dando-lhes continuidade narrativa. Assim, dois contos da coletnea Todo-o-terreno e outros contos
(2010) desenvolvem sugestes narrativas deste romance. Em No
canto da sala, so narrados os antecedentes que conduziram ao acidente de Tit, na altura com 9 anos, causado pela embriaguez da
me que decide, contrariando tudo e todos, transport-la ao hospital. Funcionando como uma espcie de conto analptico em relao
ao romance, estabelece com ele relaes de evidente proximidade,
recuperando todo um conjunto de referncias narrativas e temticas
que no passaro ao lado dos leitores mais fiis e atentos. No mesmo volume, um outro conto, intitulado Deixa-me rir, esclarece a
relao de Dulce com o pai aps o divrcio, colocando-a em interao com uma das suas muitas namoradas. Tambm analepticamente,
esta narrativa tem mais valor simblico do que estrutural, ilustrando
o comportamento do pai. Diana, por seu lado, tinha sido a protagonista de um volume da coleo Era uma vez... Outra vez, A
Princesa e o Sapo (2004), enquanto Raul e Sara so recuperados do
conto Trampolim, da coletnea Pico no Dedo (2004). O estabeleci268

Comentarios

para a formacin lectora

mento de relaes entre obras distintas, em jeito de prolongamento


ou recuperao de personagens e dos respetivos percursos narrativos,
cria um universo narrativo muito prprio, que ultrapassa a dimenso
e o prprio espao dos textos, unindo obras de diferentes gneros e
colees e surpreendo os leitores, subitamente confrontados com universos reconhecveis.
Finalmente, destaque-se outro elemento que tem ajudado fortemente ao reconhecimento da autora junto dos leitores e que tem
a ver com a linguagem e o estilo selecionados. Fortemente comunicativo, o registo, sem fazer cedncias ao nvel da qualidade, situa-se num nvel prximo do universo de referncias dos leitores, que se
identificam com o universo ficcional. Acrescente-se a opo pela incluso de dilogos vivos e geis, prximos do registo oral, prendendo
a ateno. A combinao de uma manipulao original do tempo da
histria pelo tempo do discurso, com a introduo de alteraes profundas na ordem cronolgica, com a opo por aberturas originais
dos textos, colocando o leitor em plena ao, sem prvia preparao,
obrigando-o a descobrir as ligaes lgicas existentes entre as personagens e as cenas, numa estratgia narrativa da qual esto ausentes
as descries e/ou contextualizaes introdutrias ou mesmo o incipit tradicional, criam uma escrita desafiadora e instigante, obrigando
constituio de um pacto de leitura inicial forte, capaz de superar
as dificuldades em termos de interpretao.

269

5.15. Meia hora para mudar


a minha vida,
de Alice Vieira71:
narrativa juvenil,
ficcionalizao de dramas
afectivos e crtica social
Ana Margarida Ramos
(Universidade de Aveiro)
Jos Antnio Gomes
(ESE-Instituto Politcnico de Porto)
Sara Reis da Silva
(Universidade do Minho)

Resumo: O ltimo romance juvenil de Alice Vieira, Meia Hora para


Mudar a minha Vida, seguindo uma construo ideotemtica e recorrendo a mecanismos discursivos j conhecidos de outras obras da
autora, ficcionaliza tpicos to actuais como a infncia/adolescncia
ou o crescimento, a famlia e o (des)amparo afectivo. No presente comentrio, procura analisar-se as singularidades desta narrativa centrada na vida de Branca-a-Brava, uma jovem de 16 anos que
71. Alfragide: Editorial Caminho, 2010.
271

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

conta a sua prpria histria, um relato acessvel e coloquial, que no


deixa de incluir subtis apontamentos de crtica social.
Palavras-chave: afectos, Alice Vieira, famlia, identidade pessoal, infncia, literatura juvenil, universo feminino.
Abstract: The latest young adult novel edited by Alice Vieira, Meia
Hora para Mudar a Minha Vida, following an ideological and thematic construction and using discursive mechanisms already known
from other works of the author, fictionalizes current topics such as
childhood / adolescence or growth, family and the (un) emotional
support. In this essay, we attempt to analyse the singularities of this
narrative centred on the life of Branca-a-Brava, a 16-year-old girl
who tells his own story, in an accessible and colloquial style, which
include subtle hints of social criticism.
Keywords: Alice Vieira, childhood, family, feelings, individual identity, women/feminist universe, Youth Literature.
Com um lugar irrecusvel na Literatura Portuguesa para os leitores mais jovens (e no s), como atestam, alm do elevado nmero de edies com que contam os seus livros, os muitos estudos j
produzidos em seu torno72, Alice Vieira (Lisboa, 1943) autora de
uma extensa obra que integra ttulos diversificados tanto do ponto
de vista modal e/ou genolgico, como quanto ao seu potencial destinatrio e sua variedade/amplitude receptiva. Aps a estreia literria
em 1979, com o romance Rosa, Minha Irm Rosa, obra reconhecida
com o Prmio de Literatura Infantil Ano Internacional da Criana,
72. Da longa lista de referncias bibliogrficas e sem pretenses de exaustividade, vide, a ttulo meramente exemplificativo: Freire (2000), Gomes (1991, 1998,
2000 e 2005), Guimares (2000), Ramos (2010), Riscado (2010), Silva (2010)
estes trs ltimos includos num exemplar de Solta Palavra (Boletim do CRILIJ)
especialmente dedicado autora ou, ainda, Riscado (2006).
272

Comentarios

para a formacin lectora

institudo pela Editorial Caminho, chancela que viria a tornar-se a


da maioria dos seus livros, Alice Vieira tem repartido a sua actividade pela escrita de novelas/romances juvenis, contos, muitos deles
recuperados e reciclados a partir do patrimnio tradicional oral
ou at de autores clssicos, como Perrault, irmos Grimm ou Andersen, poesia (incluindo uma antologia de formas potico-lricas
da tradio), entre outros. Traduzidos em vrias lnguas e alvo de
muitas edies em Portugal, os mais de setenta livros de Alice Vieira
tm sido reconhecidos com relevantes prmios de literatura para a
infncia, designadamente, em 1994, pelo conjunto da sua obra, o
Grande Prmio Calouste Gulbenkian de Literatura para Crianas e,
em 2009, a Estrela de Prata do Prmio Peter Pan, atribudo edio
sueca de Flor de Mel, alm das duas nomeaes para o Prmio Andersen (em 1998, foi finalista) e, em 2010, uma outra para o Prmio
ALMA (Astrid Lindgren Memorial Award).
Em 2010, Alice Vieira junta aos seus romances juvenis Meia Hora
para Mudar a Minha Vida, obra que tem colhido especial aceitao
junto dos leitores mais jovens, mas no apenas, e que foi seleccionada, j em 2012, pela Biblioteca Internacional da Juventude de
Munique.
Em vinte e trs captulos, precedidos por um prlogo e seguidos/
fechados por um eplogo (154 pginas), Alice Vieira retoma alguns
dos motivos estruturantes da sua obra, em particular, os difceis ou
invulgares contextos familiares e afectivos (em especial, o desamparo
ou a orfandade emotivos) e os universos femininos.
O ttulo, elemento marcado (Reis e Lopes, 1996: 415), retomando uma expresso da conhecida msica intitulada Vambora,
da brasileira Adriana Calcanhotto, alm de situar definitivamente
a narrativa num contexto presente e facilmente reconhecido por
um universo considervel de leitores, parece insinuar alguns pilares
ideolgico-temticos da narrativa, em particular relativos s relaes
interpessoais, questo da mudana suscitada por outrem e at de
subjectividade ou de vivncia emocional. A estes aspectos juntam-se,
ainda, outras sugestes como a da centralidade do eu e a da noo
273

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

de tempo, em concreto, a da tenso entre o tempo cronolgico e o


tempo psicolgico. Acrescente-se, de igual modo, que este segmento
(inter)textual retomado numa fase quase conclusiva da narrativa
(por exemplo, no captulo 22), havendo inclusivamente o registo de
outras passagens da referida composio musical.
Paralelamente a esta nota intertextual que alude msica, na narrativa, a referncia literria ao teatro do dramaturgo portugus Gil
Vicente, em concreto ao Auto da Feira, de crucial importncia. Na
verdade, este que d o nome ao teatro/companhia de teatro amador
no/na qual decorre a aco principal. na Feira, espao fsico central
da aco, que, a meio de um espectculo teatral, nasce a protagonista
da narrativa que inclusivamente baptizada com o nome de uma
das personagens do referido texto dramtico vicentino. Branca-a-Brava, uma rapariga de 16 anos, filha de Maria Augusta, uma actriz
desta companhia, como sucede em muitos outros romances de Alice
Vieira, conta a sua prpria histria, estratgia enunciativa que se
afigura determinante do ponto de vista da sustentao do realismo
intimista ou da coerncia afectiva e psicolgica que singularizam este
texto.
pela voz desta narradora omnisciente que o leitor vai conhecendo a(s) vida(s) real e artstica, neste caso, praticamente indissociveis,
dos moradores na Feira, espao que funciona como casa de todos
e que representou o refgio da protagonista e da sua me. O motivo que leva Maria Augusta a procurar proteco na Feira dado a
conhecer no prlogo da obra, momento da narrativa marcadamente
tenso, e a caracterizao que desta feita, desde o incio, situa no
universo das figuras maternas particularmente frgeis, afundadas em
sofrimento e sempre vigiadas pelas suas filhas, tal como se pode
constatar em outras obras de Alice Vieira, de entre as quais Flvia,
me de Marta e de Ana Marta, personagem do romance Os Olhos de
Ana Marta (1991) que ser talvez uma das figuras femininas mais
tocantes da obra literria da autora.
Todos os actores da Feira dirigidos por Mercrio acarinham
Branca e, juntamente com Talita (Natlia), a brasileira que trabalha
274

Comentarios

para a formacin lectora

na casa da av de Branca e com quem a protagonista desenvolve uma


relao muito cmplice, compem uma galeria de personagens que,
apesar de tudo, de todas as adversidades e desamparos vividos pela
protagonista, acabam por ajudar sua estruturao afectiva, funcionando mesmo, em termos actanciais, como adjuvantes. Em contrapartida, as personagens designadas como A-Mais-Nova e A-Mais-Velha, representando um tipo profissional facilmente reconhecvel
Assistentes Sociais e recriadas quase de forma caricatural, actuam
de um modo que, no raras vezes, substantiva uma intencionalidade
crtica, suscitando o riso e desempenhando o papel de oponentes.
Como mencionmos, a narradora Branca, uma criana que,
tendo nascido num contexto familiar aparentemente disfuncional,
sem conhecer quaisquer elementos da famlia biolgica para alm da
me, cresce feliz e equilibrada no seio do referido grupo de actores
e artistas de bairro, na cidade de Lisboa. Esta pequena e original
comunidade, que partilha casa, palco, afectos e uma paixo avassaladora pelo dramaturgo Gil Vicente e pelo Benfica, funciona como
a referncia emocionalmente mais marcante da narradora, mesmo
aps a morte da me e do regresso casa da av, uma personagem
amarga que se revela contrariada com o facto de ter de acolher a
neta. Com efeito, no desfecho da narrativa, o reaparecimento do pai,
seis anos depois da morte da me, acelera a vontade de Branca de
voltar ao espao que afinal a sua verdadeira casa o Teatro.
As sucessivas evocaes feitas pela protagonista materializadas,
por exemplo, nos inmeros segmentos analpticos que encontramos
ao longo de relato verificam-se mesmo aps o abandono forado
do espao da Feira e da sua verdadeira famlia. Branca revela-se
profundamente ligada quele universo, estabelecendo constantemente associaes e contrapontos entre as pessoas com quem tem de
viver e as outras com quem queria viver. At os espaos a casa da
av em oposio Feira so frequentemente comparados:
Havia muitos mapas emoldurados nas paredes, como se fossem cartazes da
Feira, ou fotografias, ou quadros. Mapas muito antigos, de pases que se calhar
j nem existiam hoje mas que tinham existido no tempo dele.
275

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Mercrio tinha-me contado que havia pases que, de um dia para o outro acabavam. Ou mudavam de nome. Ou encolhiam (p. 140).

O recurso a mecanismos estilsticos como o jogo temporal ou a interseco de fios narrativos, por exemplo, a par das inmeras sugestes ou os no ditos, sustentam uma atmosfera densa que reclama
do leitor a aceitao de um especial pacto de leitura, cujas principais
exigncias talvez sejam a capacidade de contabilizao de pequenos
pormenores e uma certa perspiccia na associao de factos, nomes
e situaes narradas.
Diversos apontamentos de crtica social surgem intencional e estrategicamente disseminados pelo relato, alguns deles mesmo quebrando o dramatismo de certos episdios e dotando a narrativa de
um toque de humor e de malcia. A acuidade do olhar crtico (por
vezes, manifestamente irnico) de Alice Vieira, uma das marcas singularizadoras da sua escrita, um apelo ateno do leitor, mesmo
do mais distrado, interrogando-o indirectamente e motivando-o
a questionar a sociedade coeva e as formas como encara a infncia, a
famlia ou os desacertos sociais, alm de questionar a validade/pertinncia de certos organismos/mecanismos estatais de Aco Social,
aqui representados, com perspiccia, pelas personagens A-Mais-Nova e A-Mais-Velha.
Uma nota, ainda, para assinalar o grafismo/design do volume analisado, em concreto da sua capa. Seguindo uma linha de renovao pictrica j visvel na edio/reedio de outros romances da
autora, Meia Hora para Mudar a Minha Vida apresenta uma capa e
uma contracapa que formam uma unidade semntica/visual assente
numa ilustrao da autoria de Bernardo Carvalho, ilustrador premiado e ligado tambm editora Planeta Tangerina. Neste quadro
visual, construdo com base numa reduzida paleta de cores, visivelmente suaves, enfatiza-se implicitamente o protagonismo de uma
figura juvenil, marcada por uma expresso inquieta e observadora,
aparentemente na clandestinidade ou sem querer ser vista. A representao parcial de um automvel (um txi ou um carro da polcia?),
276

Comentarios

para a formacin lectora

examinado distncia pela referida personagem feminina, contribui


para reiterar os aspectos mencionados.
Num registo claro, fluente, acessvel, sabiamente coloquial e sem
moralismos ou com a subtileza e a sensibilidade que caracterizam
genericamente a sua escrita, Alice Vieira, em Meia Hora para Mudar a Minha Vida, no se furta, uma vez mais, a tratar temticas
to difceis como a desestruturao familiar, o desamparo afectivo,
a infncia/adolescncia e as dores do crescimento e, muito especial,
a morte, neste caso, de uma me, um conjunto de problemas que
tocam leitores de todas a idades.

277

Referncias bibliogrficas
Freire, Miguel Vzquez (2000), A recepcin da obra de Alice Vieira
en Galicia e Espaa, in No Branco do Sul as Cores dos Livros (Actas
do Encontro sobre Literatura para Crianas e Jovens Beja, 25 e 26
de Fevereiro de 1999), Lisboa: Caminho, pp. 97-119.
Gomes, Jos Antnio (1991), Uma leitura de Os Olhos de Ana
Marta, de Alice Vieira, in Jos Antnio Gomes, Literatura para
Crianas e Jovens. Alguns Percursos, Lisboa: Caminho, pp. 99-104.
(1998), Introduo s obra de Alice Vieira, Lisboa: Caminho.
(2000), Em busca da identidade perdida: a obra de Alice Vieira
e o caso de Os Olhos de Ana Marta, in No Branco do Sul as Cores
dos Livros (Actas do Encontro sobre Literatura para Crianas e Jovens
- Beja, 25 e 26 de Fevereiro de 1999), Lisboa: Caminho, pp. 27-44.
(2005), Comentrio com vista formao leitora. Os Olhos de
Ana Marta, de Alice Vieira, in Boletn Galego de Literatura, n
32, 2 semestre 2004, Santiago de Compostela: Universidade de
Santiago de Compostela, pp. 221-230.
Guimares, Ana Paula (2000), Atravs de Alice: a tradio ao espelho, in No Branco do Sul as Cores dos Livros (Actas do Encontro
sobre Literatura para Crianas e Jovens - Beja, 25 e 26 de Fevereiro
de 1999), Lisboa: Caminho, pp. 63-95.
Maia, Joo (1980), Rosa, minha irm Rosa (recenso) (26/02/80)
disponvel em http://www.leitura.gulbenkian.pt/index2.ph
p?area=rol&task=view&id=952&print=no (consultada no dia
20/02/10).

Comentarios

para a formacin lectora

Ramos, Ana Margarida (2009), Alice Vieira Trinta anos de livros


e leituras, in JL Jornal de Letras, Artes e Ideias, 1015, 26 de
Agosto a 8 de Setembro, p. 12 (Tambm disponvel em http://
ainocenciarecompensada.blogspot.com/).
(2010), Poesia e jogo em A Charada da Bicharada, de Alice
Vieira e Madalena Matoso, in Solta Palavra (Boletim do Centro de
Recursos e Investigao sobre Literatura para a infncia e juventude),
Maio, pp. 11-14.
Reis, Carlos e Ana C. M. Lopes (1996), Dicionrio de Narratologia,
Coimbra: Almedina (5 ed.).
Riscado, Leonor (2006), Alice Vieira 25 anos de vida literria,
in No Branco do Sul As Cores dos Livros. Actas do 6. Encontro sobre Literatura para Crianas e Jovens (Beja, 12 e 13 de Fevereiro de
2004), Lisboa: Caminho, pp. 109-120.
(2010), Alice e o jogo de espelhos nO Casamento da Minha
Me, in Solta Palavra (Boletim do Centro de Recursos e Investigao
sobre Literatura para a infncia e juventude), Maio, pp. 15-17.
Silva, Sara Reis (2010), Coisas que no ficam iguais quando saem
dos livros para a nossa vida: a propsito de Rosa, Minha Irm Rosa,
de Alice Vieira, in Solta Palavra (Boletim do Centro de Recursos e
Investigao sobre Literatura para a infncia e juventude), Maio,
pp. 5-10.

279

MBITO
IBEROAMERICANO

5.16. Alice no espelho,


de Laura Bergallo73:
narrativa juvenil e
construo identitria
Alice urea Penteado Martha
(Universidade Estadual de Maring)

Resumo: Laura Bergallo, em Alice no espelho, relata a difcil trajetria de uma adolescente vtima de transtornos alimentares, bulimia, rumo superao de suas carncias afetivas. A narrativa, no
primeiro momento, apresenta as relaes de Alice no meio familiar
e suas preocupaes com a aparncia; no segundo, a menina, em
coma anorxico, transportada para o mundo do espelho, espao
que desencadeia a retomada da conscincia e o consequente autoreconhecimento.
Palavras-chave: Alice no espelho, Laura Bergallo, narrativa juvenil
brasileira.

73. So Paulo: SM, col. Muriqui, 2005.


281

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Abstract: Laura Bergallo, in Alice in the mirror, tells the difficult


life of a teenager who is victim of eating disorders, bulimia, due
to her affective needs. The narrative, at first, shows Alices relations
in the familiar atmosphere and her concerns for appearance; secondly, the little child, in an anorexic coma, is taken to the world
of the mirror, a space where she gets back to consciousness and
recognises herself.
Keywords: Alice in the mirror, Brazilian juvenile narrative, Laura
Bergallo.
O livro Alice no espelho, de Laura Bergallo, recebeu o Prmio Jabuti em 2007 na categoria Literatura Juvenil, premiao concedida
pela Cmara Brasileira do Livro (CBL) e foi selecionado para o Catlogo FNLIJ da 44th Bologna Childrens Book Fair. Com projeto
grfico-editorial bastante atraente, direcionado ao pblico jovem, a
obra traz pequenas ilustraes em preto e branco, de Edith Derdyk,
que apontam, assim como o texto verbal, para inmeras referncias
Alice de Carroll e vrios paratextos que confirmam os objetivos da
Coleo Muriqui. O Eplogo contm o depoimento de uma jovem
em tratamento por problemas com bulimia e anorexia, informaes
sobre a doena e textos que enfocam questes relativas ditadura da
esttica, entre outros. A autora, bacharel em Comunicao social,
tambm editora de publicaes cientficas e tem cerca de 15 obras de
fico para jovens publicadas.
Ancorada no pressuposto de que a literatura, como uma das formas de conscincia social, reflete, transfigura e, ao mesmo tempo,
prope discusses sobre o mundo e sobre experincias humanas, esta
leitura da obra de Bergallo considera o processo de reflexo especular, empreendido por Alice, responsvel pelo nonsense na construo
do mundo narrado, em ntima conexo com Alice atravs do espelho (1872), de Lewis Carroll, criao que tem suscitado releituras
por todo mundo ocidental, desde simples aluses a referncias ex282

Comentarios

para a formacin lectora

plcitas e intertextos mais refinados. Na Literatura Brasileira, mais


epecificamente naquela destinada infncia e juventude, desde que
Monteiro Lobato relatou a visita que Alice, a do pas das maravilhas, fez ao Stio do Picapau Amarelo, a menina tem sido observada
com frequncia em formas e gneros bastante diversificados. Alm
do ttulo, outras referncias remetem os leitores criao de Carroll
e so, de antemo, esclarecidas pela voz narradora, como podemos
ler na epgrafe do captulo inicial, composta pelos versos que abrem
a histria primeira:
Alice ainda se lembra do pai recitando esses versos, que ficam bem no comeo
do livro Alice atravs do espelho. Para ser sincera, no sei se ela se lembra das
palavras exatas (ou mais ou menos exatas) ou se gostaria de lembrar (p. 9).

Alice no espelho relata relata a submisso de meninas a modelos


estticos, as quais, custa de sacrifcios de toda ordem, se sentem
obrigadas ao enquadramento a padres fsicos e comportamentais, considerados adequados para a integrao ao meio social. Alice, a protagonista, vtima de transtornos alimentares bulimia
gerados pela insatisfao com a prpria imagem e pelo desejo
de corresponder ao padro pr-estabelecido de beleza, sem a ousadia da diferena. Com o agravamento dos sintomas, a anorexia
inevitvel.
A narrativa aborda, com tratamente esttico diferenciado, questes relativas construo da identidade tema recorrente no corpus
da literatura juvenil brasileira contempornea -, como resultante de
processos transitrios de identificao (Santos, 1997). A protagonista, constituda pela mobilidade e instabilidade, sujeito ps-moderno, na acepo de Stuart Hall (2003: 7-22).
Organizada em dois segmentos, no primeiro, a narrativa apresenta-nos Alice, a adolescente de quinze anos que enfrenta cotidianamente problemas semelhantes aos de qualquer jovem, notadamente
aqueles voltados aparncia como forma de insero grupal, e que
recebeu esse nome em homenagem a Alice do pas das maravilhas, a
grande paixo pai, agora ausente:
283

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Mas no tem mais histrias de Alice, risadas altas, a barba crescida do pai roando seu rosto num carinho meio spero. Alice procura esquecer. Mas tambm procura lembrar. Lembrar-se do pai ficar mais um pouco junto dele. Mas
tambm faz Alice viver de novo aquele abandono, que no parece muito justo
com ela (p. 11).

O narrador manifesta explicitamente a dependncia da narrao


dos fatos viso de Alice, recurso que aproxima os leitores, que se
sentem valorizados e representados pela voz narrativa: que nem
sempre sou eu quem decide o que vai ser dito a seguir. O que Alice
pensa conta muito, j que ela a personagem principal (Bergallo,
2005: 16). Muitas vezes, com o emprego do discurso indireto-livre,
as vozes do narrador e da personagem se confundem e os leitores no
distinguem com clareza se a fala da menina (ou deles mesmos!)
ou de quem conta a histria. O recurso empregado principalmente quando h manifestao de sentimentos em relao ao pai, cujo
afastamento provoca o conflito que Alice no consegue verbalizar
em suas relaes familiares, internalizando-o:
As horas passam super-rpido quando a gente no quer que elas passem. Alice
precisa um plano para escapar do jantar, mas no consegue pensar em mais nada
alm das velhas desculpas. Vira na cama de um lado para o outro, liga a TV, passa
os canais sem muito interesse, pensa que devia mesmo estudar, mas no est com
cabea. Precisa ter uma idia qualquer para no ser obrigada a comer. Definitivamente, esto todos contra o seu regime. Ser que o pai tambm estaria? (p. 23).

O excerto transcrito permite o reconhecimento da perspectividade na narrativa. Com o emprego da expresso a gente, tanto ns,
os leitores e o narrador, quanto a garota, somos todos includos na
observao do mundo narrado. Por alguns momentos, a perspectiva
retomada pelo narrador, que se distancia da personagem Alice
precisa de um plano para escapar do jantar [...]; depois, conforme
ocorre o adensamento das emoes no esprito da menina, o embricamento de perspectivas favorece o discurso ambguo: Definitivamente, esto todos contra o seu regime.
O relacionamento ruim com a me, sempre ocupada em malhar
na academia, no permite que a garota supere a lacuna criada pelo
284

Comentarios

para a formacin lectora

afastamento paterno: Em algum lugar de sua histria, Alice procura uma culpa que explique essa ausncia. E j no acredita no
pas das maravilhas (p. 12). Aps breve flash back narrativo, vamos
encontrar Alice com 15 anos e h muito tempo sem notcias do pai,
que ia se tornando to irreal quanto um coelho que fala (p. 13),
sensao que d contornos ao conflito relativo situao familiar: a
ausncia do pai, apontada como traio pela me e pela av, que o
criticam o tempo todo. Quanto s aspiraes e desejos mais ntimos
da garota, so exatamente os mesmos de uma gerao encantada por
modelos magrrimas: Felicidade, o que mesmo? Ser linda, jovem
e magra, eis o que (p. 20). Se a felicidade est na leveza, preciso
busc-la a todo custo; os regimes alimentares tornam-se freqentes e
crescem as desconfianas em casa, principalmente por parte da av,
sempre mais atenta aos problemas da garota. No est fcil driblar a
vigilncia: Mas e o jantar, como que vai ser? No est disposta a
sair da dieta que est fazendo, mas a av no pode, de jeito nenhum,
saber que ela est de regime outra vez (p. 21).
As angstias de Alice no se revelam da mesma maneira para a
me e para a av, almas diferentes. Apenas o espelho, espao de convergncia para o interior, reflete o sofrimento da garota: D uma
olhadinha no espelho e faz uma careta horrvel: est gorda, gorda,
gorda! (p. 26). A crise de identidade ganha vulto na adolescncia e
a imagem que Alice v no espelho a de seu desequilbrio emocional. Obrigada a comer, resolve o problema no banheiro com a ajuda
do cabo da escova de dentes, mas a av est atenta: Acho que est
doente. J reparou que ela vai sempre ao banheiro logo depois das
refeies? E ainda fica um tempo l dentro, com aquele som ligado
aos berros? (p. 28).
A segunda parte da narrativa inicia-se com o desmaio de Alice,
logo aps uma sesso de comilana desenfreada. A partir de ento,
o mundo narrado construdo pelo processo do nonsense, marcado
pelo jogo de sentido proposto pela ambigidade entre identidade e
alteridade, uma vez que a concepo de identidade somente se completa com a cooperao de seu duplo ou avesso a alteridade , cujo
285

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

significado fundamenta-se no pressuposto de que, em sociedade, interagimos e somos interdependentes de outros indivduos. Sob tal
prisma, apenas mediante o contato com o outro, o eu individual
pode existir. Essa existncia est, portanto, determinada pela viso
do outro, pela diferena, complementada pelo olhar do prprio indivduo. Laplantine (2000), em suas consideraes sobre o conceito,
observa que a elaborao da experincia da alteridade permite que
o indivduo reconhea que, mesmo seus mais insignificantes traos
comportamentais, nada tm de natural e que seu eu individual
torna-se pleno a partir do conhecimento do outro.
Configurando-se o jogo narrativo, marcado pelo reconhecimento
da existncia de um outro lado em sua identidade, a personagem,
como a Alice de Lewis Carrol, transporta-se para o mundo do espelho, onde v refletida a imagem que seu olhar doente elabora de si
mesma, a gorda Ecila, seu avesso: Levanta do cho e fica em p na
frente do espelho emoldurado. Nele v uma garota gordona olhando
para ela feito pateta (quem seria?). Atrs dela, um quarto igualzinho,
s que com tudo em posio invertida (p. 52).
Nesse espao especular, reflexo de seu interior em crise, cujo acesso permitido pelo estado de coma, em razo do choque anorxico,
Alice depara-se com elementos e questes s aparentemente diferentes do mundo fora do espelho, porque fatos e pessoas so projees
de seu ntimo: a nova amiga, Ecila, tambm possui fortes laos com
o pai ausente; os habitantes desse lado so modelos de beleza desejados pela garota, como o corpo de Mirna Lee e o garoto Tiago, por
quem pensa estar apaixonada.
Se garota gorda o outro, o lado oposto de Alice, justamente
a partir da perspectiva da alteridade que a menina poder reconhecer-se como individualidade. Inicia-se, assim, pela mo de Ecila, o
processo de reflexo, que desencadeia a retomada da conscincia e
o reconhecimento de sua identidade. Embora cercada da mesmice,
de modelos estticos sonhados por Alice, Ecila aprecia a diferena,
como seu pai, leitor de Alice no pas das maravilhas, e no quer fazer
a transformao, procedimento cirrgico que a tornar linda e jo286

Comentarios

para a formacin lectora

vem para sempre, como os prottipos de indivduos disposio dos


habitantes do mundo especular, cujo verdadeiro objetivo a conformao:
[...] o que importa mesmo que todo mundo fique igual. No querem gente
diferente, no querem gente que pense diferente.
[...]
- Alteram os nossos genes fala a gorda para Alice, com expresso horrorizada
Viramos uma espcie de... gente transgnica. E a violncia no pra por a:
cortam, repuxam, sugam e costuram a gente toda, at ficar igual ao modelo
escolhido (p.72).

Aps a cirurgia forada de Ecila, Alice, ao notar que a garota,


agora magra, encantada com a prpria imagem e reconhecendo que
ser bonita como os modelos disposio e no envelhecer tudo
de bom, resolve entregar-lhe o exemplar de Alice no pas das maravilhas, aflita por imaginar que a leitura possa causar em Ecila o mesmo efeito que causou no pai: mudar a cabea (p. 146). Entretanto,
como a outra o seu avesso, imagem que faz de si mesma, a leitura
do livro se torna o passaporte para o retorno conscincia e o reencontro com o pai. A importncia da resposta obtida por Alice nesse
processo de busca da identidade no est no carter afirmativo da
narrativa, mas na compreenso de que apenas uma etapa da evoluo
foi vencida e que a personagem, como todo ser humano, deve passar
por muitas outras, em busca de sua essncia:
- Quer dizer... tem uma coisa que eu sei sim...
- O que ?
- Sei que estou precisando de ajuda. Quero parar de sentir raiva do meu corpo,
mas no sei como. Eu no controlo a coisa, voc entende? E no quero morrer
disso (p. 152).

A importncia do espelho na construo simblica da busca da


identidade de Alice deve ser enfatizada, pois, de acordo com sua rede
de significados, esse objeto tanto pode nos conduzir mesmice, em
razo da repetio da imagem, como ao seu oposto, a alteridade.
Como a personagem de Carroll, a de Bergallo transporta-se para o
287

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

mundo do espelho, onde v refletida a imagem que seu olhar doente


elabora de si mesma, a gorda Ecila, projeo de seu inconsciente:
Levanta do cho e fica em p na frente do espelho emoldurado.
Nele v uma garota gordona olhando para ela feito pateta (quem seria?). Atrs dela, um quarto igualzinho, s que com tudo em posio
invertida (p. 52). Neste caso, h um acrscimo da complexidade
e, naturalmente, do fascnio pela imagem especular. A funo do
espelho no de refletir meramente a imagem, segundo Chevalier e
Gheerbrant (1988); como reflexo da alma do sujeito, pode propiciar
sua transformao, que se realiza na configurao entre sujeito contemplado e o espelho que o contempla.
O amplo repertrio das referncias literrias que se referem simbologia do espelho na construo do mundo narrado no permite que avancemos muito nesse caminho. Entretanto, para encerrar
nossas consideraes, impossvel no nos reportarmos ao mito de
Narciso, jovem nascido dos amores do rio Cefiso e da ninfa Lirope, que, para viver mais, proibido de ver a prpria imagem. Ao
aproximar-se de uma fonte lmpida e intocada, percebe seu reflexo,
apaixona-se por ele e, consumido por essa paixo - no come e no
dorme -, deseja a morte, fato que o transforma na flor que recebe
seu nome. O processo de autoconhecimento pelo qual passa Alice
apresenta semelhanas e diferenas com a trajetria de Narciso: de
modo semelhante, a garota aproxima-se do espelho, mas, ao contrrio da personagem mtica, repele a prpria imagem, recusando-se a
comer. O coma anorxico, similar morte de Narciso, precede tambm a transformao da adolescente, que, ao despertar, reconhece
a necessidade de ajuda para superar suas angstias, caminho para o
autoconhecimento.
Por fim, enfatizamos o modo de narrar, marcado pelo jogo entre
diferentes perspectivas e a experincia de acontecimentos ambguos
vividos pela protagonista como projees de sua conscincia. O processo de reflexo decorre da perspectividade interna do texto, com
o ponto de vista em movimento, um dos atos de apreenso do texto
elencados por Wolfang Iser (1999), ou seja, vises diferenciadas que
288

Comentarios

para a formacin lectora

tematizam de modo sensvel questes relativas identidade e s apreenses de emoes da adolescente no mundo narrado.
O movimento empreendido pela perspectividade, ao desvelar a
evoluo do processo de construo da identidade de Alice, imprescindvel interao entre leitores e texto. A reao provocada
pelas diferentes perspectivas pode ser considerada a partir das categorias de recepo (Jauss, 1974: v. 5, n. 2), elementos fundamentais
para aqueles que se preocupam com as relaes entre o texto literrio
e seus potenciais receptores, neste caso, jovens leitores. A atuao
das personagens provoca duas modalidades de identificao, principalmente: a catrtica, prpria da tragdia, e a irnica, que se
manifesta com reaes antagnicas do leitor, de aproximao e de
rejeio. O cumprimento da funo catrtica pode ser observado
no momento da reflexo final de Alice, e os leitores, ao perceberem
que se dissipam as angstias que assaltam a personagem, podem reconhecer as emoes que experimentam no cotidiano das relaes
humanas, promovendo, ao mesmo tempo, a liberao de temores
que os assaltam e angustiam. Por sua vez, no desempenho da funo
irnica, contraditria por natureza, a identificao ocorre, justamente, pelo reconhecimento de que as dvidas e angstias das personagens so comuns aos leitores; o distanciamento permite que eles,
marcados pela mobilidade e instabilidade do sujeito ps-moderno,
possam refletir sobre sua prpria situao, rejeitando-a ou no.

289

Bibliografia
Chevalier, Jean e Alain Gheerbrant (1988), Dicionrio de smbolos,
trad. Vera da Costa e Silva, Raul de S Barbosa, Angela Melim,
Lcia Melim, Rio de Janeiro: Jos Olympio.
Hall, Stuart (2003), A identidade cultural na ps-modernidade, trad.
Tomaz Tadeu da Silva & Guaracira Lopes Louro, Rio de Janeiro:
DP&A, 7 ed.
Iser, Wolfang (1999), O ato da leitura, Vol. 2, trad. Johannes Kretschmer. So Paulo: Editora 34.
Jauss, Hans Robert (1974), Levels of identification of hero and
audience, em New literary history, Charlotte Ville, Virgnia.
Laplantine, Franois (2000), Aprender antropologa, trad. MarieAgnes Chauvel, So Paulo: Brasiliense.
Santos, Boaventura Sousa (1997), Pela mo de Alice. O social e o
poltico na ps-modernidade, So Paulo: Cortez, 4 ed.

5.17. Monte Verit,


de Gustavo Bernardo74:
a tica no fio da navalha
Joo Lus Ceccantini
(UNESP Universidade Estadual Paulista Jlio de Mesquita
Filho Faculdade de Cincias e Letras de Assis / Brasil)

Resumo: A narrativa juvenil Monte Verit, do escritor brasileiro


Gustavo Bernardo, dirige-se ao leitor numa clave pouco explorada
em produes para esse pblico: a fico de pendor ensastico. Ao
tomar como mote uma personagem marcada por estigmas sociais
e culturais profundos Manuel africano, negro, fugitivo de uma
guerra que o separou da famlia , o autor elabora um texto de muito
boa qualidade esttica e que aborda verticalmente os limites entre a
utopia e a tica.
Palavras-chave: distopia, tica, Gustavo Bernardo, Monte Verit,
narrativa, utopia.

74. Rio de Janeiro: Rocco Jovens Leitores, 2009.


291

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Abstract: The juvenile narrative Monte Verit (2009), by Brazilian


writer Gustavo Bernardo, addresses the reader in a slightly analysed
way in works for this audience: the essay style fiction. In taking a
character marked by deep social and cultural stigmas Manuel is
African, black, escaped from a war that separated him from his family -, the author elaborates a high aesthetical quality text that treats
in a vertical way the limits between utopia and ethics.
Keywords: dystopia, ethics, Gustavo Bernardo, Monte Verit, narrative, utopia.
O escritor Gustavo Bernardo75 (1955), nascido no Rio de Janeiro
(RJ), cidade onde reside, conta hoje com um conjunto substantivo
de ttulos publicados no campo da literatura juvenil, dentre os quais
Pedro Pedra (1982), A alma do urso (1999), O mgico de verdade
(2006), Monte Verit (2009) e O gosto do apfelstrudel (2010). Nessa
trajetria, que dura j trs dcadas, o escritor tem sido valorizado
pela crtica especializada, como demonstram os dois prmios Orgenes Lessa O melhor para o Jovem, a ele concedidos pela Fundao Nacional do Livro Infantil e Juvenil (FNLIJ), Seo Brasileira do
IBBY, referentes aos romances juvenis publicados, respectivamente,
em 1999 e 2006.
O autor carioca exibe um perfil pouco convencional entre os escritores brasileiros de literatura juvenil. professor de Teoria Literria da Universidade Estadual do Rio de Janeiro (UERJ) e sua atuao
acadmica tem se dado na interface da Literatura e da Filosofia. Dedicou-se ao longo da carreira, com nfase especial, s relaes entre
ceticismo e literatura e ao estudo da obra do filsofo, escritor e jornalista Vilm Flusser (1920-1991), tcheco naturalizado brasileiro, que
residiu em So Paulo, Brasil, cerca de trs dcadas (de 1941 a 1972).
75. Gustavo Bernardo o nome com que o escritor assina sua produo literria;
seu nome completo Gustavo Bernardo Galvo Krause.
292

Comentarios

para a formacin lectora

Assim, alm de obras literrias voltadas ao pblico jovem, Gustavo


Bernardo tambm produziu obras tericas, tais como Educao pelo
argumento (2000), A dvida de Flusser (2002), A fico ctica (2004)
e O livro da metafico (2010).
Esse p em duas canoas Filosofia e Literatura , mantido pelo
escritor ao longo de sua trajetria, teve repercusso direta em sua
produo ficcional para jovens. No caso de algumas obras fica muito
explcita tal dualidade como clara proposta esttica. Gustavo Bernardo exercita-se num tipo de fico de forte pendor ensastico, ou
seja, trata-se de um autor que no tem o pudor de enveredar pela
prosa que se imbrica de forma recorrente com o ensaio, na esteira
de grandes escritores do Ocidente, tanto do sculo XX, quanto do
presente. Dessa linhagem, um exemplo dos mais significativos o de
Thomas Mann (1875-1955); na atualidade, dentre os escritores vivos, so ilustrativos dos que mantm essa afinidade com uma fico
ensastica escritores de grande reputao, como o norte-americano
Philip Roth (1933) ou o sul-africano hoje radicado na Austrlia J.
M. Coetzee (1940).
O mgico de verdade, obra da produo mais recente de Gustavo
Bernardo, inicia uma trilogia, anunciada pelo escritor, que ainda no
se concluiu o segundo ttulo que a integra Monte Verit, revelando essa disposio do autor de se valer da fico para discutir grandes
questes contemporneas, numa perspectiva vertical, mas sem abrir
mo da literariedade. Ou seja, sempre com o cuidado de no enveredar pelo pedagogismo, sombra que ameaa a literatura produzida
para crianas e jovens desde suas origens. Trata-se de uma narrativa
protagonizada por um histrico apresentador de televiso, desses que
monopolizam os domingos com seus estridentes programas de variedades, e por um mgico que, para espanto do apresentador, a cada
domingo faz mgicas surpreendentes, que gradativamente afetam
toda a humanidade e cujos truques ningum consegue descobrir.
O recurso ao elemento fantstico e a construo de um discurso
verborrgico e alucinado para o apresentador conferem grande fora
literria a esse romance de ideias.
293

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Em Monte Verit, o propsito de abordar grandes questes do


mundo contemporneo permanece. No entanto, os caminhos trilhados para atingir esse objetivo, embora no abram mo do efetivamente literrio, so outros. Monte Verit o nome de uma localidade na regio de Ascona, parte italiana da Sua. Tambm nome de
um hotel fundado no incio do sculo XX, como colnia para um
grupo de vegetarianos. Ali, importantes nomes da intelectualidade
ocidental viram um refgio para seus ideais de sociedade libertria,
de onde poderiam apregoar modificaes positivas para um mundo corrompido pelo capitalismo, pelo consumo, pela degradao do
meio ambiente e do homem.
Logo no incio de Monte Verit, o leitor apresentado a uma esttua do escultor alemo, naturalizado francs, Hans Arp (1886-1966)
A esttua abstrata (um vazio dentro de um crculo) e foi esculpida muito tempo atrs por um escultor chamado Hans Arp (p. 09),
figurao da reflexo/abstrao do pensar da personagem central.
O belo cenrio, no qual a escultura surrealista se inscreve, tem
tambm como elementos o homem negro, Manuel, protagonista da
narrativa, com um papagaio ao ombro ambos seres deslocados de
seus habitats comuns e inseridos num cenrio em que cabem apenas
como pitorescos representantes da diversidade humana e animal:
Embora formado em Economia, ele trabalha no hotel como garom. o que lhe permitem (p. 10). O uso do sujeito indeterminado eles permitem implica generalizao e distanciamento
que logo se explica. Eles so justamente os que dominam o saber,
que discutem as utopias e que, num mundo em que a morte das
ideologias constantemente apregoada, participam de um sugestivo
evento intitulado VI Congresso Internacional do Ps-Utpico.
De posse dessa informao, do que aquela personagem extica
com seu pssaro extico faz num conselho de especialistas, indicia-se
o contraponto entre aqueles que vivenciam as mazelas da atualidade
histrica e aqueles que as estudam, de longe, sem comprometerem
suas vidas em nveis profundos com o objeto estudado. Com efeito,
o ttulo do congresso mais que sugestivo: expressa a aceitao de
294

Comentarios

para a formacin lectora

que a Utopia algo datado, ultrapassado, passvel de ser substituda


por algo que os estudiosos dessa antiga ideologia buscam nas confortveis instalaes do Monte Verit.
O primeiro mrito do texto, identificado na capa como livro da
coleo Jovens leitores, surge nessa indicao pouco sutil, mas instigante, de que Manoel uma mancha que insiste sobreviver, nos
interstcios da civilidade, como acusao sobre a superficialidade das
atuaes polticas que nada efetivam. Assim, antes que se apresentem as modificaes que uma fora inexplicvel, ao menos inicialmente, far em relao a seis aspectos amplos da vida humana na
Terra, o narrador expe um estado de coisas bastante incmodo
conscincia do leitor contemporneo: Japoneses, em jardins geomtricos, cuidam amorosamente de minsculos bonsais, enquanto
seus compatriotas, nos mares, caam baleias cantoras (p. 12). Enquanto a cincia avana na cura, tambm avana na tecnologia de
matar; enquanto acariciamos alguns animais humanizados em nosso
cotidiano, consumimos avidamente muitos outros vistos como essenciais para nossos hbitos alimentares.
Estabelecida a contradio quanto ao humana, o leitor convidado a perceber que a normalidade do domingo em que tudo
ocorre simultaneamente, isto , pessoas nascem, morrem, amam,
odeiam, lutam, comovem-se, to somente um ponto de vista sobre o mundo: Enfim, domingo e tudo parece normal. // Usual.
// Habitual (p. 14). Romper esse status quo depender da vontade
humana. Porm, como contar com ela se o normal aceitarmos
um mundo em que as utopias ficaram no passado? A narrativa, adentrando o terreno da fico, no qual as solues so possveis, constri-se, ento, nesta apropriao do ensaio filosfico pela literatura.
A populao mundial, ao longo de seis semanas, sempre aos domingos, tal como ocorre em O mgico de verdade, com esse dia da
semana sendo usado de forma simblica, s avessas, como momento
de quebra da rotina, do estabelecido e do previsvel, informada, em
todas as lnguas e suportes miditicos existentes, sobre seis mudanas radicais no planeta: 1) o desaparecimento de todas as armas de
295

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

destruio em massa; 2) a diminuio drstica da taxa de natalidade


dos seres humanos; 3) a limpeza de todo o tipo de sujeira do planeta;
4) o desaparecimento dos combustveis fsseis; 5) a equivalncia de
fora dos animais de outras espcies para se protegerem do ser humano; 6) a promulgao de uma lei universal sobre o respeito para
com os seres vivos.
Ao longo do texto, o leitor percebe que as modificaes beneficiam a maioria das pessoas. Ora, Manuel escapara de uma guerra
civil, onde perdera a mulher, morta, e a filha, abandonada por ele
na escola, lugar em que no consegue chegar por estar sob perseguio. No mundo em que tambm ele representa uma minoria,
passa a pensar conquistas para a maioria, ainda que isso signifique
optar pelas melhores escolhas em termos de vida da humanidade:
Ao mesmo tempo, em todos os continentes e inclusive no Oriente
Mdio, suspendem-se as guerras em curso quer por falta de armas,
quer pela necessidade iminente de unio da espcie contra o hipottico inimigo externo (p. 37). O impacto econmico de uma
interveno como essa evidente, levando bancarrota, de modo
inevitvel, muitas empresas que tero de se adaptar a um mundo
sem armas.
Concomitante narrativa sobre um mundo em que essas mudanas ocorrem, a histria de Manuel paulatinamente revelada. Agora,
trabalhando de garom no hotel Monte Verit diverte-se falando
com os hspedes na lngua de cada um deles: italiano, alemo, francs, espanhol, grego, japons, mandarim, enfim, portugus (p. 10).
A relatividade subjacente s intervenes aparece dubiamente potica na quarta interveno. Os cometas de merda cometas
formados por todos os dejetos humanos so vistos a olho nu por
todos os habitantes do planeta. Aps a dissoluo do cometa maior,
o menor, composto pelo lixo do dia a dia, inclusive dos excrementos
da humanidade, explode e, em vez de lixo, cai uma poeira branca
sobre todo o globo, uma neve que se espalha tambm sobre o Rio de
Janeiro (Brasil):

296

Comentarios

para a formacin lectora

Onde est calor, qualquer que seja a intensidade, a temperatura desce a zero
grau; onde est muito frio, qualquer que seja a intensidade, a temperatura sobe
a zero grau. Por cerca de uma hora, todo o planeta apresenta a mesma temperatura (p. 63).

A beleza do espetculo, porm, no descrita quanto s consequncias naturais do evento. O efeito moral registra-se nas convenes de
cientistas dedicados a resolverem o problema do lixo mundial:
Organizaes ambientalistas, muitas delas discriminadas e at mesmo perseguidas, acusadas de diferentes formas de terrorismo verde, so rapidamente
convidadas a dar consultoria privilegiada a multinacionais e governos por todo
o planeta (p. 68).

Diante de tanto empenho o leitor pode desconfiar das consequncias dessa mudana de atitude diante do lixo. Consultorias e relatrios
desse tipo j no existiam? At quando duraria o efeito moral dos cometas de merda? E depois das intervenes, tudo continuaria bem?
Da mesma forma, as intervenes anteriores levaram a problemas
econmicos de grandes propores: Ainda se calcula o impacto social de milhares de trabalhadores desempregados pela agora intil
indstria de armas (p. 42); a esses desempregados acrescentam-se
os muitos milhares de pediatras, professores e escritores de livros
infantojuvenis, entre tantos outros profissionais, que neste instante
se perguntam o que faro e como sobrevivero nos prximos dez
anos e mais (p. 47), pois a segunda interveno limitara o nmero
de filhos por mulher, por um perodo de duzentos anos, em uma
gravidez de apenas uma criana. A incluso dos professores e escritores de livros infantojuvenis no rol dos que so penalizados no
contexto dessa nova ordem pode ser lida como uma pequena nota
auto-irnica, que convida o leitor ao distanciamento da matria narrada e perspectiva crtica.
A tomada de conscincia dos animais, na quinta interveno, gera
cenas de violncia nas quais o ser humano pode perder o controle
da situao:

297

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

No domingo mesmo em que ela acontece, os espetculos de exibio de animais mostram cenas nunca vistas. Nos rodeios, cavalos recusam-se a saltar mesmo esporeados, aguardando a melhor oportunidade para jogar o cavaleiro no
cho e atac-lo diretamente (p. 78).

A observao do narrador sobre as conseqncias dessa modificao na relao com os outros seres parece reduzir seu impacto diante
da violncia comum humanidade: Dado o tamanho do estrago
provocado por essa nova revoluo dos bichos, o nmero de mortos
e feridos, entre os seres humanos, bem menor do que se esperaria
(p. 81). A relao com a obra de George Orwell (1903-1950) vem
ao encontro do narrador de Monte Verit, que lembra o leitor de A
revoluo dos bichos (1945), conforme registra a narrativa (p. 75):
Muitos se lembram de um romance ingls antigo no qual os bichos
de uma fazenda se revoltam, mas nesse romance os animais so apenas metforas de situaes polticas humanas (p. 75), ou seja, em
Monte Verit as intervenes no se fazem em sentido simblico,
mas no mbito denotativo, trazendo ao leitor discusses sobre temas
fundamentais para a espcie humana.
Ainda nessa perspectiva de aproximao com a obra de Orwell,
o narrador desenvolve um discurso prximo ao politicamente correto, destacando a diferena da revoluo registrada dos bichos e
daquela que est ocorrendo sob a escrita de Manuel:
Entretanto, porcos mesmo, ou quaisquer outros animais, nunca agiram nem
agiriam assim. A linguagem cotidiana tem reforado a pressuposio da superioridade humana quando chama de animal e desumano um criminoso, por
exemplo, quando atos condenveis que ele tenha cometido s poderiam ser
realizados por um ser humano (p. 75).

Na histria de Monte Verit h uma voz que contrape humanos e


animais, demonstrando como a natureza mostra-se superior em suas
aes amorais em relao aos homens, estes sim, imorais. O desejo
de submeter tudo e todos a um controle, a ideia de um sistema
implacvel para se chegar a uma sociedade ideal, remete o leitor a
1984 (1949), tambm de Orwell, feroz crtica ao autoritarismo, ao
298

Comentarios

para a formacin lectora

totalitarismo e aos regimes de exceo, em particular o stalinismo.


Tal como a personagem do escritor ingls, percebe-se que as intervenes correspondem a tudo aquilo que os impotentes humanos
ps-utopia no realizam, mantendo-se confortavelmente num sistema que naturalizou as diferenas extremas, a violncia atroz e a fome
coletiva como algo a ser combatido, mais como uma tarefa social a ser
cumprida cotidianamente, como alvio de uma conscincia social, que
uma meta ideolgica a ser alcanada pelo ntimo comprometimento
com questes humanas e planetrias.
A quase potica e muito bem intencionada sociedade que se vai
reformulando aps as intervenes tem um preo a pagar, no somente a mudana de hbitos, mas as conseqncias imediatas dessas
reformulaes. O desemprego, por exemplo, apontado durante
toda a narrativa, sem que haja uma soluo imediata e eficaz para
o problema. De modo geral, as intervenes modificam elementos
delimitados no tempo-espao: armas, detritos, combustveis, natalidade. A ltima interveno, com suas duas leis, apesar da nobreza
de suas ideias, expe a contradio do que se tinha realizado at o
momento: se o outro deve ser tomado como fim, no como meio,
o que justificaria as intervenes anteriores, geradoras de srios problemas sociais insolveis a curto prazo? Para resolver este impasse,
oportuno perceber algumas nuances das reflexes incitadas pelo texto de Bernardo, principalmente sua tentativa de oferecer uma sada
ao leitor jovem, que no seja a simples aceitao de um mundo sem
alternativas.
Ao final, o leitor descobre que as intervenes mundiais saem da
caneta de Manuel, cuja tragdia pessoal motiva a busca de outra
forma de sociedade: Escreve para reencontrar a filha ou ao menos
salv-la, do que exatamente no sabe com preciso (mais imagina).
Escreve tambm para matar os assassinos da sua mulher, esses ele
sabe muito bem quem so (p. 85). Para isso, imagina que a ltima interveno poderia ser a transformao de todos os autores
de crimes hediondos em esttuas de vidro; ou a anulao da lei da
gravidade nos corpos dos criminosos. Pensa em recriar a histria b299

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

blica, transformando todos os criminosos em esttuas de vidro, tal


como Deus fez com a mulher de L, transformada em esttua de sal.
Entretanto, isso seria reeditar um deus frio, longnquo, aniquilador,
que, na situao vivenciada pelo economista pitoresco que fala diferentes idiomas para os sbios freqentadores de Monte Verit, mostra-se como o poder do capital e do conhecimento acadmico postos
sobre um Monte Olimpo moderno, o Verit em termos geogrficos e
culturais. Todos seus dios eram ento lanados sobre Deus, como
se, entre tantas outras opresses:
ele no precisasse odiar, em especial, o brasileiro que estudava um linguista
tcheco que ficou de boca aberta ao ver um garom negro, na Sua, falando
a sua prpria lngua at descobrir que o portugus era a lngua materna de
ambos, ainda que com sotaque diverso (pp. 87-88).

Para a ltima interveno, a personagem-narradora e o narrador


recorrem ao conceito de imperativo categrico do filosofo alemo
Immanuel Kant (1724-1804). Com a explicitao da fonte terica
sobre a qual a soluo para o problema da criminalidade humana poder ser alcanada, o texto evidencia seu carter ensastico,
convidando o leitor a retomar todas as intervenes anteriores sob
a luz da concepo kantiana que, agora, se apresenta de modo explcito:
A idia de sujeito moral lembra o escritor que h sculos enunciou os imperativos ampliados pela ltima interveno. Depois de os jornais consultarem ansiosamente professores de filosofia, antes to desprezados, coitados, descobriu-se
que esse escritor chamava-se Immanuel Kant e era alemo (p. 94).

Recorrer histria do pensamento humano permite encontrar solues diversas a problemas que historicamente vinham se tornando
normais aos humanos de todo o globo.
Antes de anunciar a interveno final, o leitor compreende que todas as intervenes anteriores colocaram em xeque conceitos consolidados sob a gide de termos como desenvolvimento, progresso,
evoluo. Finalmente, a humanidade encontrar outra sada, bem
300

Comentarios

para a formacin lectora

diferente o exerccio magno do imperativo universal traduzido,


ps-kant e, no contexto narrativo, ps-utopia, como:
1) Primeira regra: aja de tal maneira que a mxima que orienta a sua ao possa
sempre ser tomada como lei universal para todos os seres animais;
2) Segunda regra: aja de tal maneira que tome o outro ser animal sempre como
fim e jamais como meio (p. 91).

Em outros termos, instaura-se a tica como padro comportamental, como possibilidade ideolgica num mundo em que o prprio
discurso da diversidade justifica, muitas vezes, a manuteno de situaes de opresso e alienao de direitos essenciais dignidade
humana.
A obra mantm, portanto, um delicado equilbrio, que consegue
passar ao largo do moralizante e do doutrinrio, para situar-se no
mbito do reflexivo e do filosfico, convergindo para a esfera da tica. Na ltima interveno, por meio da tica que o leitor mais
jovem convidado ao debate e reflexo sobre sua realidade, sobre
a vida de Manuel, sobre o mundo, sem que a fico perca sua fora
geradora de criatividade e imaginao, fontes preciosas para o questionamento da realidade de um mundo distpico.

301

5.18. rboles blancos de


Magdalena Helguera76: literatura
juvenil y terrorismo de Estado
Liliana Dorado
(Hope College)

Resumen: Este trabajo estudia las tcnicas narrativas a travs de las


cuales se crea la polifona en la novela juvenil rboles blancos de Magdalena Helguera. Entre ellas, se discute la alternancia de voces narrativas, el desarrollo de ms de un hilo narrativo y la interpolacin de
un diario personal que incorpora otro tiempo histrico al presente
de la narracin, para contar los efectos del terrorismo de Estado de
los aos setenta del siglo pasado en Uruguay.
Palabras clave: identidad, polifona, terrorismo de Estado.
Abstract: This work analyses the narrative techniques through which
the polyphony is created in the juvenile narrative rboles blancos, by
Magdalena Helguera. Among them, the alternation of narrative voi76. Montevideo: Alfaguara, 2005. La novela se public en la serie roja, dirigida a
mayores de catorce aos.
303

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

ces is discussed, and also the development of more than one narrative line and the interpolation of a personal diary that adds another
historical time to the present of the narrative in order to show the
nowadays effects of the Statal terrorism in the Twentieths century
seventies.
Keywords: identity, polyphony, statal terrorism.
Magdalena Helguera (1960) es una de las voces ms personales y
reconocidas de la literatura infantil y juvenil uruguaya. Ha recibido
mltiples premios por su dilatada labor, dedicada mayoritariamente
a la narrativa, que incluye libros dirigidos a todas las franjas etarias
que componen la LIJ. No debe olvidarse su labor como investigadora: es la autora del nico estudio de envergadura sobre la evolucin de este subsistema de la literatura uruguaya, desde sus inicios, a
principios del siglo XX, a la renovacin que se produce despus de la
cada del rgimen militar, al final de los aos ochenta77.
Su novela rboles blancos se destaca por conectar una temtica
tpica de la novela juvenil, la bsqueda de la identidad personal, con
los hechos polticos vividos en el Uruguay durante la dictadura militar (1973-1985). Es, en ese sentido, una novela pionera, la nica, al
momento de su publicacin, que trata de las consecuencias sobre el
presente de la represin poltica de los aos setenta78. Por otra parte,
la obra es tambin innovadora en lo que respecta a su composicin,
ya que se presenta como una novela de cierta complejidad, por la
alternancia de tiempos histricos y voces narrativas, por los cambios
de focalizacin y la inclusin de varios hilos ficcionales. El narrador
77. A salto de sapo. Narrativa uruguaya para nios y jvenes. Configuracin y vigencia
del primer canon (1918-1989), Montevideo: Trilce, 2004.
78. A nivel de la literatura infantil uruguaya, algunos aos despus Federico Ivanier retomara este tema con Los viajes del capitn Tortilla (Buenos Aires: SM,
2011). De acuerdo a la propia Helguera, son las dos nicas obras de la LIJ uruguaya que abordan la temtica de la historia reciente.
304

Comentarios

para a formacin lectora

se eclipsa y renuncia a la prerrogativa de estructurar el relato o influir


sobre el receptor a travs de sus intervenciones. El lector implcito
que esta obra construye es uno que debe trabajar activamente para
juntar las piezas del puzle, no siempre claramente visibles en el caudal de informacin y de juicios a veces contradictorios, con que
se enfrenta.
Si bien el marco histrico es el de la dictadura uruguaya, y el
punto de vista el de los que sufrieron la represin, los temas abordados trascienden la historia particular para tomar una significacin
universal, al centrarse en el efecto fsico e ideolgico de la represin
de Estado sobre la sociedad, tratado desde el punto de vista de la
repercusin que estos hechos tienen en la vida de los individuos.
Otro tema que confluye con este, es el de la importancia de la memoria y el peso del pasado sobre el presente, un pasado irreprimible
que sigue gravitando sobre la vida de los individuos, afectando aun
a aquellos que no haban nacido cuando sucedieron los hechos que
trata la novela. Todo esto dirigido a una audiencia juvenil que desconoce la historia reciente del pas.
Para entender la obra en su contexto, hay que conocer, aunque
sea a travs de unos breves trazos, los hechos vividos por el Uruguay
en los ltimos cuarenta aos, as como entender la forma en que se
negoci la salida de la dictadura especialmente en lo que concierne
a las violaciones de los derechos humanos, y cmo se proces esa
salida en el perodo que va desde los primeros aos de la restauracin
de la democracia, en 1985, hasta la fecha de publicacin de la obra,
el ao 2005.
La restauracin democrtica en el Uruguay
La dictadura cvico-militar se extendi entre el 27 de junio de
1973 al 1 de marzo de 1985, cuando un gobierno civil elegido en
noviembre de 1984 retom la conduccin del destino de los uruguayos. Esas elecciones se produjeron con varios candidatos proscriptos
305

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

y las crceles llenas de presos polticos, entre ellos algunos dirigentes


de los partidos de oposicin. En 1986 se aprob la ley 15.848, Ley
de Caducidad de la Pretensin Punitiva del Estado, llamada Ley de
Caducidad, por algunos, y Ley de Impunidad por otros, que en
su Captulo I estableca que se reconoca:
() ha caducado el ejercicio de la pretensin punitiva del Estado respecto de
los delitos cometidos hasta el 1 de marzo de 1985 por funcionarios militares y
policiales, equiparados y asimilados por mviles polticos o en ocasin del cumplimiento de sus funciones y en ocasin de acciones ordenadas por los mandos
que actuaron durante el perodo de facto79.

La movilizacin de un gran sector de la sociedad uruguaya hizo


posible que la ley se sometiera dos veces a referndum con vistas a
su derogacin (1989 y 2009). El resultado fue favorable a su mantenimiento80.
Argumento
La novela cuenta la historia de Lili, cuyo verdadero nombre es
Libertad, una joven de diecisis aos que ha tenido una vida llena de
prdidas. Hurfana desde tan pequea que no recuerda a sus padres,
ha sido criada por su abuela. Todo lo que sabe de sus progenitores es que murieron de cncer. Ignora que estuvieron presos por su
militancia poltica y que no pudieron criar a Ernesto, un hermano
ocho aos mayor, a quien Lili apenas trata. Como ella, Ernesto fue
79. Texto de la ley en http://votosi.blogspot.com/2009/10/texto-de-la-ley-decaducidad-ley-15848.html
80. La ley se derog finalmente en el ao 2011, por iniciativa parlamentaria. Su
ratificacin no haba impedido, sin embargo, que bajo el mandato de los presidentes de izquierdas, Tabar Vzquez (2005-2010) y Jos Mujica (2010- ), se
procesara a varios militares y polticos que recibieron condenas de hasta treinta
aos, como el ex dictador Juan Mara Bordaberry, entre otros. No obstante, a los
efectos de la novela, dada su fecha de publicacin, nos interesa lo sucedido antes
del gobierno del Frente Amplio, o sea, los aos de impunidad, en que se trat de
cubrir el pasado con un manto de olvido.
306

Comentarios

para a formacin lectora

criado por la abuela, ya que sus padres fueron detenidos poco despus de su nacimiento. La abuela se las ha arreglado para mantener
a los hermanos distantes, de modo tal de poder crear un pasado
falseado para la adolescente y protegerla del horror de su verdadera
historia. Lili naci despus de que sus padres fueron liberados pero,
como tantos presos polticos, enfermaron muy prematuramente de
cncer y murieron. Por mucho tiempo, la joven ha credo que su
drama personal se explica por haber sido la hija de padres mayores.
Su abuela, enferma ahora de Alzheimer, ha empezado a revelar, en
sus delirios, detalles de un pasado que Lili desconoce, lo que la lleva
a investigar la historia familiar con vistas a reconstruir la verdad. La
novela da cuenta de la bsqueda emprendida por la protagonista
cuando siente que no puedo seguir por el mundo como si hubiera
nacido de un repollo, sin saber nada de mi historia (p. 41). La casa
familiar se ha reducido a un espacio nfimo por la falta de ingresos
econmicos adecuados, que se ha compensado con el alquiler de la
planta baja, gracias a la revalorizacin de la zona por la construccin de un centro comercial en la acera de enfrente. Lili y la abuela
comparten el nico dormitorio disponible, aunque existe otro que
ha permanecido siempre cerrado y que la protagonista sospecha que
guarda algn secreto importante. La historia narrada en la novela
empieza con la bsqueda de la llave para entrar a ese cuarto. Cuando
la consigue, Lili descubre que la habitacin, mantenida como una
pieza de museo, fue el dormitorio de la hermana de su padre, la ta
Mariela, fallecida a los 18 aos, vctima indirecta de la dictadura. El
cuarto sigue all, con el pster de los Beatles, la ropa de los setenta,
que Lili describe como genial, la colcha tejida, los almohadones de
colores, en fin un cuarto de lujo como resume su amigo Maxi. Una
vez burlada la prohibicin de la abuela, sobreviene el descubrimiento del diario de la ta y el conocimiento de una verdad mantenida
oculta por diecisis aos.
Tal como lo ha sealado Isabel Soto (2008) para la novela de Agustn Fernndez Paz Noite de voraces sombras, la obra se ajusta a las caractersticas de la novela de iniciacin, en la que un protagonista ado307

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

lescente vive un rito de pasaje, gracias al que deja atrs el estado de


inocencia y desconocimiento de la infancia y se adentra en la edad
adulta81. Al igual que en la novela de Fernndez Paz, la entrada al
cuarto prohibido asegura la conquista de una nueva etapa, pues all
la protagonista accede a la memoria familiar, depositada en el diario
personal de la ta Mariela que ha pasado casi tres dcadas oculto en
un cajn falso. El hallazgo se produce gracias a una intermediacin
sobrenatural: el fantasma de Mariela, cuya alma en pena ha quedado
prisionera en la habitacin clausurada, gua a la joven y hace posible
que alcance su objetivo y se convierta en depositaria de una historia
personal y colectiva silenciada. De esta forma, la protagonista alcanza
su objetivo personal: conocer su origen. Sus descubrimientos, sin embargo, la impulsan a proponerse nuevas metas: ayudar a su ta Mariela
a resolver sus cuentas pendientes para permitirle descansar en paz.
Como en Noite de voraces sombras, la presencia sobrenatural introduce la ambigedad; el lector vacila y se interroga acerca de la naturaleza de lo narrado: se trata de una sugestin de la protagonista
ante la magnitud del descubrimiento que ha hecho? Sin embargo, el
recurso es funcional para presentar la voz del pasado irrumpiendo
en el presente, un pasado que muestra la historia como una herida
abierta que dialoga con el presente y cuya presencia no se puede
reprimir.
La funcionalidad de los paratextos
Los paratextos, que mediatizan el primer contacto del lector con
la obra, anticipan el contenido a nivel temtico y espacio-temporal.
Debe sealarse, como lo apunta Gemma Lluch (2007: 57), que en
la LIJ estos cobran una importancia especial porque enfrentan a un
lector que est todava formando su competencia lectora, por lo que
81. Cabe sealar la existencia de coincidencias temticas entre las dos novelas, a
pesar de que Helguera no conoca la obra de Agustn Fernndez Paz al escribir
esta novela.
308

Comentarios

para a formacin lectora

las predicciones que la informacin exterior le permiten hacer, sern


fundamentales en la seleccin y la lectura de la obra.
En la portada de rboles blancos encontramos un montaje de varias fotos que componen una imagen donde sobresale la fachada de
un edificio visto en dos pocas distintas. De un lado, en blanco y negro, un recorte de una foto histrica deja ver la mitad del frontispicio del Penal de Punta Carreta, crcel que funcion en Montevideo
entre 1915 y 1986; del otro lado, la otra mitad proviene del recorte
de una foto actual, a la que le ha aplicado color. Arriba puede leerse
la palabra Center. Se trata del Punta Carretas Shopping Center,
edificio construido sobre el primero e inaugurado en 1994. La ilustracin le da un marco espacial a la accin de la novela que transcurre fundamentalmente en el espacio de la casa familiar, en dos momentos distintos de la historia: una coincidente con la poca en que
el edificio fue penal y otra, la actual, cuando este se ha transformado
en centro comercial. Representa, adems, una perfecta sntesis de la
historia uruguaya de las ltimas dcadas: por una parte, la crcel que
encerr presos comunes y polticos; por otra, el moderno shopping,
enclavado en el que es hoy un elegante barrio residencial de la costa
montevideana82. Dos mojones de la historia del pas de los ltimos
treinta aos: el terrorismo de estado, de un lado, y los efectos del
neoliberalismo de principio del siglo XXI, por otro; la revuelta social
y su represin, que culmin con el golpe de estado militar de 1973,
y la crisis econmica y social del 200283; entre ambos hechos tiene
lugar la digesis de la novela.
82. La novela alude a la fuga que de ese penal se produjo en el ao 1971, cuando ciento once integrantes del Movimiento de Liberacin Nacional, Tupamaros,
entre los que se encontraban el actual presidente de la Repblica Oriental del
Uruguay, Jos Mujica, junto a quien es a la fecha, su ministro de Defensa, Eleuterio Fernndez Huidobro. El modelo seguido para la fuga fue una copia de otra
que protagonizaron ocho presos anarquistas, en 1931, entre los que figuraban tres
catalanes.
83. En el 2002, Uruguay vivi la peor crisis econmica de su historia por el colapso del sistema bancario. Esto tuvo consecuencias graves, no solo a nivel de la
economa, sino en el aspecto social y poltico. La crisis bancaria argentina del 2001
fue su desencadenante principal.
309

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

El paratexto verbal, por su parte, transmite una clave de lectura,


al aludir a un hecho acaecido durante la dictadura militar y tematizado a nivel diegtico, en el diario interpolado de la ta Mariela:
la poda y el pintado a la cal de los rboles de la ciudad de Montevideo, especialmente en torno a cuarteles, edificios policiales y del
Estado, como una forma de control del espacio pblico. Mariela lo
deja asentado en su diario que cubre los aos que van desde el golpe
de estado hasta su muerte, poco despus de cumplido los dieciocho
aos:
Otra vez los podaron. Pobrecitos. Sin ramas y con el tronco pintado de blanco,
cmo pueden vivir as? Parecen enfermos prontos para una ciruga, con el ridculo ponchita bloco y todo depilado. Dicen que es por higiene, que los podan
para que el sol d en las veredas y que la cal les mate los bichos parsitos (...) Yo
en cambio creo que es para que nadie pueda esconderse atrs de un rbol, ni
arriba, cuando los persiguen por la calle (p. 57).

Ms adelante, en la entrada correspondiente al 27/6/77, el da


del cuarto aniversario del golpe de Estado, consigna: Pobres todos
nosotros. Pobre pas destrozado, sin ilusiones, muerto de miedo. Pas
mutilado, lleno de muones y cicatrices cubiertas de cal (p. 134).
La imagen se ha metaforizado para pasar a significar el cercenamiento de la vida ciudadana y el truncamiento de la generacin de los
padres y tos de Lili, generacin que fue el objetivo principal de la
represin militar, cuyos nombres engrosaron las listas de desaparecidos, asesinados en la tortura, encarcelados y exiliados durante los
aos del terror.
Dialogismo y polifona en rboles blancos
La obra se estructura en cuarenta y nueve captulos sin numerar,
de extensin variable, que terminan en forma algo abrupta y arbitraria, con una marca tipogrfica. En ellos se alternan los discursos de
los personajes, cuyas voces irrumpen sin que se los haya presentado.
Este recurso, entre otros que se estudiarn a continuacin, crea una
310

Comentarios

para a formacin lectora

novela dialgica y polifnica en el sentido en que lo entendi Mijael


Bajtn84. Para este autor en la novela polifnica, la verdad no pertenece al autor sino que se construye a travs del dilogo de varias
conciencias que interactan, de una pluralidad de voces que nunca
se combinan en una sola. Esto es totalmente cierto en la novela de
Helguera, quien sortea as el desafo de tratar un tema que dividi
por muchos aos a la sociedad uruguaya en forma reduccionista. En
su obra se discuten los puntos de vista de todos los actores sociales,
sin por ello renunciar a su propia visin de los hechos.
Diversas tcnicas narrativas se suman para colaborar con la polifona del texto. Por un lado, la autora elige delegar la voz narrativa
en mltiples personajes: Lili, la abuela, Maxi, amigo ntimo de la
protagonista, los padres de Maxi, la ta Mariela a travs de su diario
interpolado y del fantasma que habla con la protagonista, Ernesto,
Gervasio profesor de sociologa que vivi exiliado en Suecia desde
1974 y que fue el amor frustrado de Mariela, Maruja la vecina que
colabora con la abuela en el mantenimiento de la casa. En realidad
los personajes no narran sino que hablan. En pocas ocasiones hay
dilogo entre ellos. Algunas veces, se producen soliloquios, como
sucede con los delirios de la abuela. En otras ocasiones, se hace presente el monlogo interior, como sucede cuando Maxi reflexiona
sobre los hallazgos de Lili y hace planes para ayudarla. Sin embargo,
la mayor parte del tiempo, Helguera acude al uso del discurso directo con interlocutor implcito. La autora renuncia a las frmulas
de lo que Prince llama el discurso atributivo, o sea todas aquellas
locuciones y frases que en el relato acompaan al discurso directo
y contribuyen a situar la palabra, su origen, su contexto y su finalidad (Jorques Jimnez, 1997: 50). En lugar de estas orientaciones,
84. La novela, para Bajtn, est constituida sobre el recurso tcnico del dialogismo que crea un discurso polifnico. La novela representa el dialogismo a travs:
de la interaccin de mltiples voces, conciencias, puntos de vistas y registros
lingsticos. El dialogismo implica pues, la heterofona, o multiplicidad de voces,
la heterologa o alternancia de tipos discursivos, entendidos como variantes lingsticas individuales; y la heteroglosia, o presencia de distintos niveles de lengua
(Villanueva, 2006: 181).
311

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

omos la voz de los personajes, quienes irrumpen, sin presentacin, con sus discursos. El lector se encuentra de plano, con valores y
creencias enfrentadas, con las informaciones, a veces contradictorias,
errneas o, simplemente, falsas que manejan los personajes, sin que
exista esa instancia exterior que los presente y site en la historia,
que sopesa, corrige o explica. Esta renuncia del autor a comunicar su
punto de vista, y esta preferencia por poner en primer plano voces
mltiples, con sus propias ideas y puntos de vista conflictivos, acta
como elemento fundamental en la creacin de la polifona del texto.
La heteroglosia, o sea los distintos registros de lengua determinados por las edades de los personales, su procedencia social, as como
los contextos histricos y estilos personales, est presente en una novela donde se mezclan diferentes ideologas y vivencias personales,
al tiempo que tres subculturas generacionales, lo que produce marcas evidentes a nivel lingstico. En la obra conviven la generacin
de la abuela, nacida en 1917; la de los aos setenta, que enfrent
la dictadura y fue su blanco preferido, expresada preferentemente a
travs del diario de Mariela y, en menor grado, en las opiniones de
los padres de Maxi y sus amigos; y la generacin actual, representada
por la protagonista, su amigo Maxi y su hermano Ernesto. Las tres
confrontan modos de hablar, adems de visiones del mundo. En este
sentido, se encuentra presente la heteroglosia y la polifona tal como
las entiende Bajtn: la representacin de un amplio rango de discursos sociales, ideolgicos y lingsticos.
Un tema central para ver esta polifona se da en la confrontacin
de las visiones del mundo de las distintas generaciones. El idealismo
de los jvenes que enfrentaron a la dictadura, con su confianza en las
utopas, su intolerancia ante la injusticia, su compromiso poltico y
su creencia en el valor y el sentido del sacrificio personal, contrasta
con la visin de los jvenes postmodernos, representados por los
personajes ms jvenes. Los ltimos se muestran ms individualistas,
con valores ms orientados a lo personal que a lo social, con preocupaciones vinculadas a la vida familiar, emocional y sentimental, e
indiferente a la poltica y las metas colectivas. Estas distintas maneras
312

Comentarios

para a formacin lectora

de ver el mundo, dialogan y, a veces, entran en conflicto, como veremos, a manera de ejemplo, a continuacin.
Conflictos generacionales
El diario de Mariela se presenta en la obra marcado tipogrficamente por el uso de la letra cursiva y la presencia de la fecha; estas
marcas le indican al lector que se ha pasado del discurso oral al escrito. El diario transmite la cosmovisin y el lenguaje de la generacin
de los padres de Lili, la generacin diezmada por la represin de
Estado. A diferencia de ellos, la ta Mariela, un poco menor, no fue
una militante poltica y su muerte precoz tuvo que ver con el despotismo de manera indirecta. Hija menor y mujer, su madre (la abuela
de Lili), la envi a un colegio de monjas, para mantenerla alejada de
la militancia estudiantil. El diario consigna las protestas de la joven
ante esto, as como la admiracin por su hermano mayor y otros
jvenes que como l, se jugaban todo en la lucha por un mundo ms
justo. Muchas de las entradas son reflexiones sobre las responsabilidades ciudadanas y la necesidad de entender e involucrarse en los
acontecimientos colectivos:
Yo creo que a mi edad ya debera saber algo de poltica y de muchas cosas ms,
creo que con casi quince aos ya debera entender muchas ms cosas de las que
entiendo, pero a este paso, con tanto con tanto callarse y tener cuidado no se
cundo ni cmo voy a enterarme (p. 65).

La inclusin del diario de la ta Mariela incorpora un discurso que


trae al presente la forma de ver el mundo de su generacin. Su presencia dentro de la obra refuerza la polifona que, como se ha visto,
es su rasgo esencial. El crtico de literatura juvenil Robyn McCallum
(1999: 214) seala, que en el caso de la novela histrica o retrospectiva, la incorporacin de diarios y cartas personales, adems de
representar la heteroglosia, crea dialogismo y polifona, en la medida
que estos establecen una voz subjetiva, no dominada por la posicin
313

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

del narrador. En este caso, el diario actualiza el discurso aniquilado


por la dictadura y muestra, en estado puro, las esperanzas y sueos,
la forma de entender la vida de aquellos que vivieron la represin
brutal de los llamados aos oscuros de la dictadura uruguaya, entre
1974 y 197785.
Uno de los sentimientos omnipresentes que Mariela expresa en su
diario es el de no estar a la altura de las circunstancias. Muchas pginas se dedican a expresar su culpa por no asumir una responsabilidad
poltica activa, al tiempo que narra y protesta contra las violaciones
de los derechos humanos que presencia en forma cotidiana. En ese
sentido, el diario funciona como una vlvula de escape, que ella sabe
peligrosa, ya que como lo consigna, los allanamientos policiales, la
requisa y destruccin de libros y documentos, eran moneda corriente en esos das. Por eso, debe guardar bien ese diario que espera que
nadie encuentre en lo inmediato. Tambin hay reflexiones acerca de
la actitud de la sociedad en su conjunto frente al horror que se vive
da a da. El grado de compromiso y concienciacin de los adolescentes de su tiempo se evidencia en la entrada correspondiente al
27/6/1976, da del tercer aniversario del golpe de Estado. Mariela
afirma refirindose a su hermano:
No s que ir a hacer Juampe hoy. Seguro que organiza algo por el aniversario
y l va a estar en primera fila. Seguramente yo tendra que hacer lo mismo, ya
tengo diecisis aos, no soy ninguna nena, y esto no da seales de terminar por
s solo (p. 117).

A esta visin del mundo, la novela contrapone la de la generacin


actual. A pesar de los nombres cargados de sentido que portan, el
significativo nombre de Libertad, que prefiere cortar como Lili, Ernesto, en homenaje a Che Guevara, estos jvenes no conectan, ni
vibran con los valores que fueron tan importantes para sus padres.
Por ejemplo, Ernesto no concibe la subordinacin de la vida perso85. Roger Mirza (1995: 123) habla de los aos que se extienden entre 1973 a
1978 como los del apagn cultural uruguayo, tambin llamados aos oscuros
por algunos autores.
314

Comentarios

para a formacin lectora

nal a la militancia poltica, ni el sacrificio de la vida familiar en pos


de metas colectivas. Por eso es duro cuando juzga a sus padres:
Cuando los soltaron, y en vez de dedicarse a recuperar el tiempo perdido, como
pareja, como padres, no s, estar un poco juntos y tranquilos, no, tenan que
pasarse atendiendo llamadas de Espaa, de Mxico, de Suecia y de la galaxia de
Andrmeda; tenan que pasarse abrazando y llorando y charlando toda la tarde
con cualquier cara de culo que viniera a felicitarlos y a decirles que la lucha continuaba() Estuvieron presos injustamente, es cierto, pero eso no los convierte
en hroes ni en santos, no los hace mejores que los dems (p. 165).

En un dilogo con el fantasma de la ta, Lili discute la afirmacin


de Mariela quien tilda su propia muerte como estpida ya que sobrevino como consecuencia de la enfermedad y la depresin causada
por un amor frustrado por la represin poltica, la soledad y el miedo. Mariela fue privada de una muerte heroica, ms en consonancia con su poca. Lili no la comprende y encuentra una explicacin
mucho ms adecuada a su propia sensibilidad postmoderna. Por eso
contrara a su ta:
Vos te moriste de amor, como la Nia de Guatemala, nada ms que eso86. No
sigas con eso de la muerte estpida. No es nada estpido morirse de amor. Por
qu tiene que ser mejor morir por las ideas? Quin te dijo que las ideas valen
ms que los sentimientos?

Maxi coincide con Lili y con Ernesto cuando juzga la generacin


de sus padres:
Se creen que son unos genios y mejores que nadie porque cuando eran jvenes
iban a manifestaciones y los perseguan los milicos y les tiraban gases lacrimgenos y no s qu msY como ahora estn hechos unos veteranos patticos,
cada vez que pueden me salen con eso de que los jvenes de ahora somos unos
superficiales y egostas, que no nos importa nada de lo que pase y no nos comprometemos con nada y slo nos importa divertirnos y salvar los exmenes (pp.
138-39).

86. Se refiere al poema IX de Versos sencillos de Jos Mart, poema que todo uruguayo conoce de memoria por haber sido musicalizado por el popular do Los
Olimareos.
315

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Visiones del mundo, a veces antagnicas, conviven en una novela


poblada por una pluralidad de conciencias que son representadas a
travs del dilogo que incluye las voces silenciadas por la represin
y la muerte, a travs del discurso escrito del diario. Distintos puntos
de vista expresados con el mismo derecho a convivir, para contar
una historia falseada que se quiso suprimir. Las voces narrativas no
solo intercambian palabras, sino que confrontan visiones del mundo
e ideas, en un proceso que cuenta dos historias paralelas donde dos
adolescentes buscan un lugar en el mundo. Se trata de dos mundos
muy diferentes, separados por treinta aos y muchos cambios histricos. La bsqueda, sin embargo, es la misma. Para contarla, la
autora desaparece detrs de sus personajes, evitando as un discurso monolgico. Los puntos de vista conflictivos no encuentran una
unidad final. Sin embargo, Lili saldr fortalecida y ms sabia al final
de la obra, despus de haber entendido su historia personal, la de su
familia y de haber conquistado un lugar propio en la casa familiar.
Heredera del legado de la ta Mariela, ha ganado un conocimiento
de la historia familiar y nacional que le permite proyectarse hacia el
futuro con nuevas relaciones, reconciliada con su hermano y con su
pasado gracias al enfrentamiento de la verdad.

316

Bibliografa
Jorques Jimnez, Daniel (1997), Interpelacin y espacios comunicativos, Valencia: Univrsitat de Valencia.
Lluch, Gemma (2004), Cmo analizamos relatos infantiles y juveniles, Bogot: Norma.
McCallum, Robyn (1999), Ideologies of Identity in Adolescent Fiction: The Dialogic Construction of Subjectivity (Childrens Literature
and Culture), New York: Garland Pub.
Mirza, Roger (1995), Memoria, desmemoria y dictadura. Una
perspectiva desde el sistema teatral, en Hugo Achugar, Carlos
Demasi, Roger Mirza, lvaro Rico, Marcelo Viar, Uruguay:
Cuentas pendientes. Dictadura, Memorias y desmemorias, Montevideo: Trilce.
Soto, Isabel (2008), Literatura contra la desmemoria: una lectura
de Noite de voraces sombras, de Agustn Fernndez Paz, en BlancaAna Roig Rechou, Pedro Lucas Domnguez, Isabel Soto Lpez
(coords.), A Guerra Civil espaola na narrativa infantil e xuvenil,
Vigo: Edicins Xerais de Galicia.
Villanueva, Daro (2006), El comentario del texto narrativo: cuento y
novela, Madrid: Mare Nostrum.

5.19. Billie Luna Galofrante,


de Antonio Malpica87 y los
galofreos de la vida
Laura Guerrero Guadarrama
(Universidad Iberoamericana, Ciudad de Mxico)

Resumen: Billie, una mujer viuda, madre y empresaria exitosa relata


el despertar a la conciencia de su padre, despus de diecinueve aos
en coma. l se reintegra a la vida con la ntima seguridad de que es
el artista de color Dizzy Gillespie, trompetista, cantante y renovador
del jazz. Esta conviccin mueve la historia hacia situaciones diversas
en las que se explora lo humano, lo artstico, el amor y la familia.
Palabras clave: alegra de la vida, jazz, vida familiar.
Abstract: Billie, a widow, mother and successful businesswoman,
tells her fathers awakening to consciousness after nineteen years in
coma. He goes back to life with the intimate security of being the
black artist Dizzy Gillespie, trumpeter, singer and Jazz renewal. This
87. Mxico: Grupo Editorial Norma, col. Novela juvenil, 2008.
319

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

conviction moves the story towards different situations where the


human, the artistic, love and family are explored.
Keywords: happiness of life and family jazz.
Sobre el autor
Antonio Malpica es un escritor mexicano muy querido y reconocido en Amrica Latina, su obra es amplia y con ella ha ganado
innumerables premios nacionales e internacionales, entre otros: El
Barco de Vapor, Gran Angular y el Premio Norma de Literatura
Infantil y Juvenil. Trabajador incansable, pertenece a la generacin
que ha renovado la LIJ con nuevos temas, estrategias narrativas contemporneas y un gran sentido del humor repleto de irona. Observador del mundo y de las personas se renueva da a da y nos habla
lo mismo de la msica, del horror, de la pobreza as como de la verdadera riqueza, del ftbol, del amor, de la soledad, de la familia y se
ha aproximado a la novela histrica desde la mirada de los otros, los
que no pertenecen a la historia oficial como los nios y los indgenas
con lo que aporta nuevos ngulos de comprensin.
Los textos de este autor apelan de manera constante a un lector
activo que sea capaz de participar como cmplice en la interpretacin de los sucesos y personajes que se le presentan. Esto no implica
que la escritura sea difcil, por el contrario, es sencilla y atractiva
pero siempre inteligente, profunda, muy rtmica y sonora. Publica en editoriales importantes como Ediciones SM, Grupo Editorial
Norma, Ediciones El Naranjo, Editorial Ocano Travesa, CONACULTA, Editorial Castillo, Editorial Alfaguara, Editorial CIDCLI,
FCE, entre otras. Ha escrito literatura infantil y juvenil as como
textos para adultos, novelas, cuentos y obras de teatro, sin dejar de
lado la msica.

320

Comentarios

para a formacin lectora

Una novela musical


En Billie Luna Galofrante resuena lo jitanjafrico, el sinsentido,
como en el jazz el bebop: le permitimos a la meloda recorrer todas
las teclas del piano, y todas las notas de la trompeta, y todos los ritmos del mundo, y todos los sentimientos humanos (p. 207). As,
este relato de Too Malpica explora el alma humana en un abanico
de emociones entre las que sobresale el amor, la alegra pero tambin
el dolor, la prdida y la angustia.
Comienza el volumen con una simple CONVOCATORIA que
explica las reglas para participar en un concurso de jazz, solo eso, un
papel suelto que podemos encontrar por casualidad, un texto informativo y despus, nada. El lector registra esta informacin en su
mente, resulta un llamado que habr de comprender hacia la mitad
de la novela. Ahora, al iniciar la historia, es como una botella al mar.
Estructurada en 32 partes cortas o microcaptulos con ttulos en
ingls algunos de los cuales nos remiten a viejas melodas de jazz,
comienza con You go to my head, cancin que convirti en un xito
la cantante Billie Holiday, aunque fue interpretada por otros artistas
famosos. Y as, en medio de los problemas cotidianos de una madre
viuda que enfrenta situaciones chispeantes y simpticas con sus hijos
rebeldes, la protagonista y narradora Billie se entera de que, al fin,
contra todo pronstico, justo cuando pensaban desconectarlo, su
padre ha despertado despus de diecinueve aos en coma. Si relacionas la cancin con este hecho sorprendente terminas por completar
el significado; la intertextualidad es musical, detrs de cada seccin
narrativa subyace una letra, una meloda, un instrumento, un disco.
Trumpet blues es el segundo apartado o captulo. La narradora viaja al pasado y atendiendo el rumor de los recuerdos nos cuenta el
ltimo da que pas con su padre; conjurando el dolor se traslada del
presente a su adolescencia, una analepsis interesante:
Tena yo trece aos, lo recuerdo bien. Era un viernes. Un viernes gris por todos
lados, porque estaba esperando que dejara de llover y esperando tambin una
llamada de un nio que me gustaba del segundo grado de la secundaria. Mi
321

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

pap recin haba llegado de su despacho, sonriente y canturreando. Siempre


estaba contento () (p. 21).

El padre tiene que volver a salir en medio de la tormenta y ocurre


el accidente, despus su ausencia cuando se volvi un fantasma,
un mueble, un ornamento (p. 26). El instante presente la sacude,
implica el fin de diecinueve aos de una esperanza enorme, enorme,
enorme. Enorme como una proeza (p. 29).
La novela tiene un ritmo galopante, dinmico, gracias a estos captulos cortos y giles, a los dilogos constantes y breves que se adecuan a los personajes con matices claros, a las situaciones chuscas o
absurdas que van contra la razn y la lgica de la protagonista; pero
tambin est el diestro uso de las emociones, la dosificacin de las
sorpresas, los giros de las cosas y el asombro.
El padre ha despertado convertido en el nico y verdadero Dizzy
Gillespie y surge un relato paralelo, el de este extraordinario msico
norteamericano de color, nacido en 1917, que revolucion al jazz. El
contador scar Luna, padre de Billie, se ha quedado atrs, en el sueo. Una vida nueva lo impulsa, comienza a practicar con la trompeta
dispuesto a recuperar el tiempo y crear una nueva banda.
Juro que as, con la tenue luz de la noche, con su anacrnico sombrero y su
anacrnico chalequito, chasqueando los dedos, llevando un ritmo que seguro
sala de lo ms profundo de su cabeza, sent por un momento que estaba por
recoger a alguien ms, a otra persona que no tena nada que ver con scar Luna
el contador. A un jazzista negro de Carolina del Norte, por ejemplo (p. 151).

Billie deber ajustarse a los cambios aunque se resiste constantemente por lo ilgico de la situacin. Por un lado enfrenta la realizacin de un proyecto nuevo y arriesgado para su empresa ms un
incipiente enamoramiento y, por el otro lado, no sabe cmo actuar
con sus padres, porque la madre es una cmplice absoluta del pap
y tampoco sabe qu hacer con sus hijos. Frente al caos terrible de la
vida diaria y sus constantes demandas de tiempo y atencin est la
alegra de la ficcin que ilustra su padre y el arte del jazz. Toda la novela est aderezada por este humor relajante, por esta chispa que salta
322

Comentarios

para a formacin lectora

de la contradiccin, el lector se convierte en un testigo que descubre


los guios y participa de ellos. Y la irona de la vida se hace presente, el destino de los personajes se prende de ella, un Dizzy blanco y
mexicano convence al mundo de su verdad, y otros msicos se dejan
seducir por el constructo para crear una banda nueva y responder al
llamado de la CONVOCATORIA con la que inicia la obra.
Acostumbrados como estamos a las intertextualidades o a las
transtextualidades literarias, poco sabemos de la confluencia de las
artes, de sus recursos similares, de sus contagios, influencias y desprendimientos. En esta obra hay un dilogo musical que apela al uso
del hipertexto, el lector debe correr a buscar las referencias del jazz,
con ellas a mano el texto se carga de una mayor intensidad y cobra
un tono especial. Ciertamente, en la siguiente edicin, debemos pedir un disco que acompae a la obra.
Usando de la metatextualidad la novela misma nos otorga la clave
del smil msico-literario:
Dizzy Gillespie era un payaso, un loco, un nio. Y el bebop naci porque todo
en la vida de Dizzy era un juego para l. Y l no haca nada que no lo divirtiera.
Dej la pizca de algodn no porque fuera muy ardua sino porque era terriblemente aburrida. Toda su vida fue un continuo y vivaz galumphing.
Galumphing (palabra inventada por Lewis Carroll en A travs del espejo y para
la cual a falta de mejor traduccin, podramos aplicar la tambin inexistente
palabra castellana galofrar). () Galumphing es la actividad intil, el juego
sin sentido, la jovial tontera. ()
La base del jazz es la improvisacin. La improvisacin es un juego. El juego es
libertad, es alegra, es la vuelta a la infancia, la despreocupacin absoluta (pp.
259-260).

De lo cotidiano a lo maravilloso
El sinsentido de la obra es un elemento clave que coquetea con el
gnero de lo maravilloso, pues los acontecimientos sobrenaturales
no provocan en l sorpresa alguna (Todorov, 1974: 4688), as, sin
88. Introduccin a la literatura fantstica, trad. Silvia Delpy, Buenos Aires: Tiempo
contemporneo, 1974.
323

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

necesidad de explicaciones, de viajes tempo-espaciales o juguetes de


brujera, slo con el deseo y con los juegos de la memoria Dizzy
vuelve a la vida:
Entonces vi el rostro de Dizzy, mi padre. Y volv, en mi mente, al pedazo de
artculo que haba ledo en la sala de espera del Centro Psiquitrico Infantil
Mauro Vzquez. Mi padre Dizzy, mi padre scar Luna, el trompetista, el contador, el hombre de sesenta y tantos aos y de ochenta y tantos aos sonrea.
Pese a todo, sonrea. Como siempre. Y ampliamente. No era difcil adivinar
por qu los Cacahuates Salados seguan juntos y por qu seguan intentndolo.
Me sorprend a m misma pensando en el padre del bebop como si en efecto lo
tuviera justo frente a mis ojos (p. 265).

Otro elemento sobrenatural y, al mismo tiempo, tan natural es


que el difunto marido aparece en la novela para hablar con la protagonista, para decirle que debe seguir adelante, para despertar su
deseo de vivir y mostrarle todas las riquezas que posee.
Contra todo pronstico y contra la tradicin que seala que la
literatura juvenil de xito tiene como caracterstica principal que sus
personajes principales sean adolescentes, en esta obra el personaje
que hace mover la historia es una mujer adulta, una viuda que dialoga todos los das con su marido muerto para exigir su ayuda y echarle
la culpa de todos sus males; una madre que es manipulada por sus
hijos con frecuencia, que no sabe cmo controlarlos y se preocupa
por ellos a cada instante; una hija que exige estabilidad y solidez
adems de orientacin y no admite la debilidad paterna; una amiga
que requiere ayuda y ofrece apoyo; una solitaria que no alcanza a ver
el amor que la ronda, una desesperada o desesperanzada. No hay en
ella autoritarismo, superpoderes, magia, glamour o dinero. Es una
mujer como muchas, que est en la batalla diaria, impulsada por el
amor y la responsabilidad, que cuenta sus horas por las actividades
que debe hacer, una persona que necesita un minuto de reposo, un
instante de placidez, un arrebato de loca libertad y ese momento
de catarsis es el que narra la novela. Le dice el fantasma del esposo
muerto:

324

Comentarios

para a formacin lectora

A partir de ahora eres otra, Billie Luna. A partir de ahora vers cosas que antes
no veas, sentirs cosas que antes no sentas. Disfrutars ms, bailars ms, reirs ms. En fin, todo eso. () A partir de ahora cuando alguien te diga que vio
un rinoceronte morado en patineta sobre el perifrico t pensars que alguna
vez charlaste con un fantasma. O un ngel. T ponle el nombre que quieras. Y
vers que en este mundo de frmulas exactas, no hay respuesta, an, para todo
(p. 304).

No hay rinocerontes morados en la obra pero s hadas, el hado o


el destino personificado en esos seres con vestidos de hojas, seres que
viven por nuestra fe, porque creemos en ellos, como creemos en las
otras personas que nos acompaan en este viaje que es la vida. Y la
obra termina con un hada reforzando la nocin de lo maravilloso y
de su pervivencia en nuestras vidas ordinarias, en la cotidianidad.
Los cuentos maravillosos estn vivos porque son parte de nuestra
naturaleza y de nuestra concepcin de las cosas. Como seala Too
en su pgina de Internet89:
Mucho de lo que soy aparece en esta novela: el jazz, las hadas, la ingeniera
de sistemas... y el galofreo. El mentado galofreo, que no es sino el disfrutar a
manos llenas, y que es de lo que se trata (o debera tratarse) todo en esta vida.
A veces pienso que si una sola persona empieza a galofrar despus de leer el
Billie Luna, ya cumpl como escritor.

89. http://www.galofrando.com
325

5.20. Supernaturalia.
Una seleccin90, de Norma
Muoz Ledo. Criptozoografa
mestiza de Mxico
Laura Guerrero Guadarrama
(Universidad Iberoamericana, Ciudad de Mxico)

Resumen: Una obra de recopilacin y recreacin de los seres mticos de Mxico. Las voces de los informantes funden las creencias
con los hechos, son historias que ellos han vivido o que otros les
han contado sobre presencias sobrenaturales reales. Realidad y ficcin forjan una suprarrealidad que da cuenta de la cosmovisin del
mundo de un pas pletrico de criaturas mgicas ancestrales y de su
mestizaje con la cultura occidental. Tiene como referente el volumen Supernaturalia: Una aventura por la tradicin oral de Mxico de
la misma autora, editado por Altea.
Palabras clave: leyendas, mitos, narracin oral, seres mgicos.

90. Mxico: Alfaguara, Serie roja, 2010.


327

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Abstract: It is about a compiling and recreational work of the


Mexican mythical beings. The informers voices mix beliefs with
facts, stories about real supernatural presences that they have lived
or that others have told them. Reality and fiction create a suprareality that informs about the worldview of a country full of ancestral
magical creatures and their miscegenation with occidental culture. The referent of this work is the volume Supernaturalia: Una
aventura por la tradicin oral de Mxico, by the same author and
published by Altea.
Keywords: magical beings, myths and legends, oral narrative.
Sobre la autora
Desde su infancia, Norma Muoz Ledo sinti un gran amor por
los relatos orales, fue una gran ensoadora y lectora incansable. Estudi Pedagoga en la Universidad Panamericana de la Ciudad de
Mxico y una maestra en Literatura Infantil en la Universidad de
Warwick, en el Reino Unido. Tiene una obra extensa y variada en la
que domina el gnero narrativo, ha publicado en las editoriales ms
importantes del pas, algunos de sus textos son: el cuento Provolone y
Gorgonzola que recibi el premio Antoniorrobles; Cuentos de la casa
del rbol, premio Castillo de Lectura, El gran mago Sirasfi (1999),
El nuevo restaurante de Pierre Quintonil (2002), Zorrillo (2002),
Mam Tlacuache (2000), Cuentos para tlacuaches (2005), Matemgicas (2001), Moldavita (2003), Fernanda y el genio (2007), Cllate,
perrito! (2005), Polvo de estrellas (2007) y Me quiero casar (2008).
Es una exitosa guionista de televisin, ensayista, profesora universitaria del Diplomado en LIJ de la Universidad Iberoamericana,
entre otras instituciones de prestigio, promotora que anhela propiciar el placer y el gozo por la lectura literaria. En sus obras hay una
mezcla equilibrada y placentera entre la aventura, lo sensorial, lo
sobrenatural y lo emotivo. Pertenece a la generacin de escritores
que ha renovado la LIJ en Amrica Latina.
328

Comentarios

para a formacin lectora

Una mirada al vasto universo sutil de Mxico


Norma se ha sentido atrada por los enigmas que subyacen detrs
de los relatos sobrenaturales de la humanidad, entusiasta lectora de la
obra de Tolkien y Pullman, descubri que en los orgenes mticos de
muchas de las historias fantsticas y de fantasa contemporneas podemos identificar los viejos relatos de la tradicin oral, incluyendo sus
bestiarios que, despus de todo, no son sino las manifestaciones de
los sueos, deseos, temores y anhelos comunes que nos hermanan y,
al mismo tiempo, nos distinguen culturalmente. No en vano Tolkien
(1994) lleg a decir que de la gran marmita de los cuentos de hadas
o del caldero de los relatos es de donde surgen las nuevas historias.
As, un da decidi elaborar un trabajo que diera cuenta del universo sobrenatural de nuestro pas tan rico y heterogneo como la
biodiversidad conocida por la ciencia (p. 11). Cre una criptozoografa mestiza mexicana que es muy parecida a la de toda Amrica
Latina porque historias como la de La Llorona recorren nuestro
continente en diversas lenguas o versiones y se transmiten de generacin en generacin.
Ella, la Llorona, la mujer que derrama incesante y crecientemente su dolor por todo nuestro territorio (p. 149). El libro nos propone las dos teoras sobre su origen sobrenatural, la que cuenta que se
trataba de una mujer indgena enamorada de un noble espaol que
es repudiada y abandonada por l. La joven enloquecida por el desprecio y la angustia asesina a sus hijos, se suicida y su alma comienza
su terrible castigo penando por las calles, los caminos y senderos para
llegar hasta un lago, pozo o ro donde se desvanece dejando a su paso
personas delirantes por el horror que su presencia produce. Otros sealan el origen del relato en la diosa mexica Cihuacatl o Tonantzin
que significa nuestra madre, da cuenta de ella Fray Bernardino de Sahagn en su Historia General de las Cosas de la Nueva Espaa, segn
sus informantes su llanto en la Plaza Mayor de Tenochtitlan por los
hijos perdidos o muertos se considera el sexto de los ocho presagios,
prodigios o vaticinios de la Conquista.
329

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

La Llorona es un ser con el que se puede topar uno cualquier noche, sobre todo si estamos cerca de una laguna, as la narradora relata
su experiencia que es la suma de mltiples vivencias compartidas por
cientos de personas:
Cada vez que ella gritaba Aaaaaay mis hijos, mis hijos, mis desgraciados hijos!,
un dolor fsico traspasaba mi pecho como una lanza, no poda creer que semejante pena tuviese cabida en este mundo. Me tap los odos y me tir al suelo,
sintiendo en mi corazn el vrtice creciente de un torbellino de vaco y miseria
que se hunda en mi alma. El fro del ambiente haba penetrado todo mi cuerpo
dejndome inmvil en el suelo, en posicin fetal. En ese momento, me asalt
un pensamiento que me era imposible alejar: Es un fro de muerte, me dije,
y al momento reconoc que no era la muerte en s, era la muerte del espritu
derrotado (pp. 157-158)

Como es posible observar, en esta obra existe una mezcla muy


interesante entre las creencias indgenas muy antiguas y las interpolaciones o relatos mestizos que se fueron forjando a partir de la poca
colonial, por eso el volumen es una muestra fidedigna de la cultura
mexicana, de cmo los relatos siguen vigentes y se han ido adaptando a las circunstancias.
En el volumen completo publicado por Altea, de formato grande
y casi trescientas pginas, se incluyen mapas con localidades y regiones en las que habitan los seres mencionados, descripciones de
sus rasgos fsicos, caractersticas claves de su actuar o proceder, ilustraciones interesantsimas y divertidas de Antonio Helguera y Jos
Garca Hernndez, remedios para protegerse de estos seres e historias
de su interrelacin con los seres humanos, cuadros comparativos y
esquemas. Tiene adems una correspondencia reveladora: Las cartas sobre la mesa un juego entre lo real y lo ficticio, la informanterecopiladora llamada Alethia y el editor Ulises hablan sobre la creacin y construccin del libro. Una historia paralela enigmtica en la
que se confunde el narrador emprico con el narrador intradiegtico
sern Norma y Alethia un mismo ser con dos caras o vidas distintas?
Conoc a Norma en 2002, pues coincidimos en un viaje en el cual fuimos
testigos de un hecho inslito. () Su afinidad con el tema de los seres fants330

Comentarios

para a formacin lectora

ticos de Mxico me hizo pensar en ella cuando decid cederle a alguien ms la


posibilidad de publicar el material que, a lo largo de cinco aos, recib de una
persona llamada Alethia Ventura, con quien perd comunicacin despus de
su ltima entrega, cuando ella vivi una experiencia sobrenatural por dems
extraordinaria (Muoz Ledo, 2012: 9).

En la edicin juvenil se da preferencia a las narraciones a las que


se agregan breves comentarios por captulo que precisan los diferentes temas, como cuando habla de La magia alrededor: naturaleza y
objetos mgicos:
En nuestra realidad es posible encontrar objetos, plantas, presencias intangibles, fenmenos naturales y enfermedades que si bien carecen de vida en el
mismo sentido que los duendes, los animales sobrenaturales o los seres antropormorfos, estn animados por la magia, es decir, existe en ellos la presencia de
una energa numinosa que da lugar a eventos asombrosos (p. 61).

Otras partes que conforman el volumen son: Duendes, Encantos, El reino de la muerte y los tesoros enterrados, Seres antropomorfos, Animales sobrenaturales, Brujas, nahuales y uays:
narraciones donde duendes, lugares encantados, objetos mgicos,
la muerte, los tesoros, seres antropomorfos, zoomorfos, brujas, nahuales y uays irrumpen en la vida cotidiana y rutinaria de personas
comunes, trastornando su mundo (p. 11).
Esta seleccin del material para la coleccin juvenil de Alfaguara nos
parece acertada, porque seduce con el sabor de las historias y despierta el inters del lector propiciando nuevas bsquedas. Comienza por
ubicarnos en los lugares, comunidades pequeas, ranchos, poblados,
puentes, caminos, cerros, casas, las palabras frescas brotan de manera
natural y nos atrapa el tono secretista, de chisme, de aviso o advertencia. Viajamos a esos sitios donde la historia se forj con los
testigos o actores mismos de los hechos. Hay un escalofro que nos
acompaa porque estamos hurgando en el misterio:
Los crari bimortari son como sombras purpurinas que se distinguen en medio
de la niebla. Se desconoce su gnero, aunque se piensa que hay tanto mujeres
como hombres. A la mayor parte de ellos les disgusta encontrarse con los hu-

331

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

manos. Cuando uno va por el camino y est en paz consigo mismo, lo ms


probable es que los seres de la niebla no le hagan dao, sin embargo, a quienes
llevan en su corazn la carga de haber hecho algo malo, los dejan ciegos, los
vuelven locos o, en los casos ms graves, les quitan la vida. Si uno tiene que
caminar por la sierra chihuahuense cuando hay niebla, es mejor tener el corazn en paz. Al verlos, debe decrseles cortsmente Cuibar, que es el saludo en
lengua rarmuri. Cuando pasan al lado de uno, se les puede distinguir, pero si
uno voltea despus, ya no estn (p. 124).

La autora es una escucha atenta, investigadora infatigable, enamorada de Mxico y sus tradiciones, en el volumen rene testimonios
de todo el pas, enriquece el texto con sus observaciones muy personales y se nutre de la bibliografa pertinente.
Tambin otorga cuerpo y vida al bagaje inmenso recopilado por
el Proyecto de Investigacin y Recopilacin de Tradiciones Orales
Populares (PIRTOP) del Consejo Nacional de Fomento Educativo
(CONAFE). Acervo forjado por los informantes de las diversas comunidades y capturado por los recopiladores e instructores comunitarios entre 1986 y 1996.
Ciertamente es una obra magnfica, divertida, con un pie en lo
antropolgico y el otro en la magia de la ficcin. Un homenaje al
imaginario humano que da cuerpo a las experiencias sobrenaturales
de la existencia. Con los mtodos de la ciencia alude a lo sobrenatural, juega con las posibilidades y riquezas de una realidad que se
extiende ms all de lo racional hacia lo evocado, sugerido y proyectado por los smbolos, las metforas y las analogas del arte.
Con un lenguaje que guarda las riquezas y recursos de la oralidad,
las historias estn depuradas, dosificadas de manera inteligente, con
argucias y estrategias literarias que resaltan el suspenso, el enigma, el
asombro o el terror.
De esta obra que le llev ms de siete aos de esfuerzo y depuracin ha comentado la autora lo siguiente:
Supernaturalia, el ltimo libro que escrib, me ha dejado una huella muy muy
profunda, al grado de poder decir que me transform el alma. El tema son los
seres fantsticos de Mxico y hacerlo requiri una combinacin de muchas cosas, por un lado una incursin bastante intensa en la tradicin oral, buscando

332

Comentarios

para a formacin lectora

en recopilaciones la presencia de seres mitolgicos vigentes, como un gambusino que busca pepitas de oro en un arroyo. Por otro lado, el descubrimiento
fascinante de un Mxico profundo con creencias y tradiciones profundamente
mgicas que se viven y se respetan en un mundo inmerso en la tecnologa y
la globalizacin. Vivimos en medio de una fabulosa paradoja y eso me parece
irresistiblemente maravilloso. A eso le sumo la necesidad de dejar a un lado una
mente racional y dar paso a una manera de pensar mucho ms intuitiva que fue
la que, a final de cuentas, gui la creacin de todo el libro. Habra mucho ms
que decir, pero solo te digo lo ltimo y quiz lo ms importante que me dej:
una consciencia de que soy parte de algo mucho ms grande, de que los seres
humanos formamos parte de una biodiversidad que se extiende mucho ms all
de lo que pueden constatar los sentidos. Lo sobrenatural, dice el diccionario de
la real academia, es lo que excede los trminos de la naturaleza. Escribir Supernaturalia me oblig a comprender el verdadero significado de esa definicin
(Nevrez).

La obra ha sido recibida con gran entusiasmo por parte de los


lectores, promotores y crticos por su calidad artstica y la riqueza de
sus historias trabajadas con cuidado, sensibilidad y profesionalismo,
respetando su origen oral sin olvidar o dejar de lado el aspecto de la
literaturalidad.

333

Bibliografa
Muoz Ledo, Norma (2012), Supernaturalia. Una aventura por la
tradicin oral de Mxico, ilust. Helguera y Hernndez, Mxico:
Altea.
Nevrez, Alejandra, Norma Muoz Ledo, una escritora mexicana
fiel a la narracin oral y cmplice de la magiaentrevista en la revista electrnica literaturainfantilyjuvenil.com.mx.
Tolkien, J.R.R. (1994), Sobre los cuentos de hadas, en rbol y
hoja y el poema Mitopoeia (intr. Christopher Tolkien), Barcelona:
Minotauro, pp. 13-100.

5.21. Histria versus fico


em Alma de fogo:
um episdio imaginado da
vida de lvares de Azevedo,
de Mario Teixeira91
Vera Teixeira de Aguiar
(Pontifcia Universidade Catlica do Rio Grande do Sul, Brasil)

Resumo: O estudo avalia em que medida a obra citada no ttulo se


realiza enquanto literatura juvenil, considerando o tratamento esttico do tema, que mescla fatos histricos e ficcionais, e a concepo do livro para uma faixa especfica de mercado. Trata-se de uma
novela policial cujo protagonista um conhecido poeta romntico
brasileiro s voltas com o assassinato de uma jovem, que ele deve
solucionar para salvar um amigo, acusado injustamente.
Palavras-chaves: arte e mercado, literatura juvenil brasileira, novela
policial.

91. Ilust. Daniel Og, So Paulo: tica, col. Palavra libre, 2009.
335

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Abstract: The article analyses the extent at which the work cited in
the title can be considered juvenile literature, taking into account
the aesthetical treatment of the main topic, which mixes historical
and fictional facts, and the conception of book addressed to a specific marketing age. It is a police novel which has as its main character
a well-known Brazilian romantic poet who is involved in the murder
of a young girl as he should help solving it to save a friend, unfairly
accused.
Keywords: art and market, Brazilian juvenile literature, police novel.
O papel de destaque que os livros destinados aos jovens vem ocupando no cenrio da literatura brasileira a partir das ltimas dcadas
do sculo XX est relacionado a, no mnimo, dois fatores: o surgimento da juventude, faixa situada entre a infncia e a idade adulta,
como instncia de relevante atuao social (o que no acontecia at
ento), e o desenvolvimento do mercado livreiro, que v nesse segmento promissor espao de circulao e consumo de seus produtos.
Da decorre que todo o esforo para conceituar a literatura juvenil,
delimitando sua especificidade, deve levar em conta tais questes.
Em outras palavras, importa no s a proposta do texto enquanto
representao esttica do imaginrio jovem, mas ainda a concepo
fsica do livro-objeto, para o qual o projeto grfico-editorial providencia roupagem, contedos acessrios e distribuio de toda a
matria. A leitura de Alma de fogo: um episdio imaginado da vida
de lvares de Azevedo visa abarcar tais aspectos, verificando como a
obra se realiza no universo da literatura juvenil, em termos de atendimento a esse pblico especfico.
Trata-se de uma histria policial cujo protagonista lvares de
Azevedo, conhecido poeta romntico brasileiro (1831-1852). Uma
moa morta e um dos amigos do escritor acusado pelo crime. A
partir da, o heri empenha-se em descobrir o criminoso, em uma
336

Comentarios

para a formacin lectora

sucesso de episdios que levam soluo do enigma. A novela,


pois, mescla realidade, com a presena de seres, cenrios e fatos da
metade do sculo XIX, e fantasia, com a recriao do cotidiano da
poca e a inveno de personagens e peripcias referentes ao processo
de investigao. lvares de Azevedo um jovem estudante bomio,
inteligente e criativo nas armaes de ciladas para a descoberta do assassino. A opo de tomar pessoas, espaos e tempos pretritos como
material para a literatura, como uma espcie de reescrita da Histria
pelo vis ficcional, uma tendncia da produo contempornea, e a
ela se vincula essa obra. As caractersticas da personalidade do poeta
mantm-se aqui aliadas a traos de humor e aventura, que atenuam
o tom sombrio de seu modo de ser, descrito pela tradio literria.
Tal efeito possvel porque os elementos imaginados so construdos
harmonicamente, a estrutura e a linguagem fazendo conviver situaes de morte e mistrio com humor e aes rpidas.
Quando a literatura recria o passado, surge uma narrativa repleta
de vida, permeada de manifestaes humanas, revelando perspectivas diferenciadas dos acontecimentos. As vozes que emergem no so
somente as dos vultos conhecidos, mas as figuras populares entram
em cena, protagonizam a Histria, saem do anonimato da multido.
Assim, a complexidade das relaes existentes na sociedade , pouco
a pouco, recuperada em Alma de fogo, apontando para a realidade
da estratificao de classes, das pequenas e grandes contendas, dos
costumes, das crenas e dos modos de viver do povo em meados
dos 1800. Tal o processo de criao de Mario Teixeira quando se
apropria dos registros sobre os poetas de 20 anos que fazem versos
inspirados em Byron e nos sentimentos obscuros da existncia, habitantes de uma cidade de So Paulo com apenas 15 mil habitantes,
de hbitos simples e rudes, afastada da metrpole imperial. Nesse
ambiente e com essas personagens, inventa um enredo policialesco,
que bem poderia ter acontecido naqueles tempos. Fico e realidade
convivem pacificamente em seu texto, o que d vida no s aos tipos
humanos da poca, mas tambm s figuras literrias antes fixadas
em informaes e citaes estanques de livros de consulta e, por isso,
337

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

repetitivas. Assim, lvares de Azevedo (Maneco) pode andar s voltas com fatos corriqueiros que, ao mesmo tempo, remontam sua
conhecida tendncia ao mrbido:
Maneco, por mais confiana que tivesse em Teresa, no podia falar a verdade,
que ele e Bernardo haviam profanado uma cova.
- At agora, nada.
- Sabes que o Marqus esteve aqui? Jurou de ps juntos que tu o ests assombrando! Desde que armaram a farsa do velrio, ele est convencido de que ests
morto e que voltaste do inferno para lev-lo contigo!
- Na qualidade de fantasma, ordenei a ele que assuntasse em todos os cantos
sobre a moa morta.
- No h muito o que descobrir. Moa simples, filha de alguma enjeitada como
ela. Foi para as ruas muito cedo, morreu antes da hora (p.66).

A dinamicidade do enredo j evidente no sumrio, em que os


ttulos dos 30 captulos anunciam o clima da obra, toda ela voltada
para o crime e seu desvendamento, como os exemplos seguintes:
Um cadver de poeta...............9
O sumio de Aureliano...........17
A morta misteriosa..................21 (p.5)

A abertura do primeiro captulo (Um cadver de poeta) comea


a preparar o leitor para uma aventura soturna que, imediatamente, se revela cmica. O procedimento brinca com suas expectativas,
colocando-o diante de uma histria em que vrios sentimentos convivem, como, justamente, na simulada morte do poeta, para angariar fundos (auxlio ao enterro) que seriam destinados s noitadas do
grupo:
Aureliano enxugou os olhos com o punho da camisa:
- Perdemos o melhor dentre ns!
O charuto que lhe pendia dos lbios estava aceso. Uma brasa escapuliu e caiu
entre as pernas do defunto. Em meio comoo geral, ningum percebeu, at
que uma alma piedosa notasse a fumaa:
- O caixo est em chamas!
- Acudam!
- Socorro!
- Ai!
338

Comentarios

para a formacin lectora

O morto levantou-se num salto olmpico. S mesmo um fantasma para dar um


salto daqueles!
- O defunto ressuscitou!
As pessoas fugiram espavoridas. Em segundos, o salo estava vazio. lvares de
Azevedo dava tapas nas pernas esbraseadas:
- Olha o que fizeste, animal! Queimaste-me as calas!
Aureliano Lessa ria tanto que engasgava:
- De quem foi essa ideia?
- De quem mais? Do Bernardo, claro!
O autor da faanha estava comodamente sentado num canto, contando o lucro
auferido com as exquias de lvares de Azevedo.
- taverna!
- Taverna do Corvo! O nosso antro!
Para l marcharam (pp. 11-12).

O fragmento demonstra o misto de humor e mistrio macabro


que percorre o livro. Toda a investigao feita nessa atmosfera, atravs de cenas movimentadas que logo remetem s seguintes, ligando
os captulos atravs da tcnica de suspense, prpria do gnero. Tais
aspectos agradam ao jovem, que atrado pelas produes culturais
que suscitam emoes atravs das situaes-limite que os heris vivem. Tem-se, assim, uma leitura sedutora, capaz de abrir as portas
da literatura para as novas geraes, objetivo que, sem dvida alguma, o livro persegue. Nesse sentido, alm do tratamento do tema, o
cuidado com a concepo da obra um apelo ao pblico possvel.
H, por esse motivo, preocupao explcita com todos os elementos
compositivos, incluindo-se a presena de paratextos, que ampliam o
universo de significao da novela, remetendo-a ao contexto cultural
de uma fase importante da literatura brasileira.
O projeto grfico-editorial do livro oferece ao leitor um amplo
painel de informaes verbais e visuais que o situam histrica e literariamente, ao mesmo tempo em que agregam sentidos para a construo do universo ficcional. Capa, orelhas, quarta capa, posfcio
do autor, sumrio, epgrafes, antologia, lista de obras consultadas,
reprodues de pinturas e fotos, com legendas explicativas, e ilustraes so paratextos que enriquecem a obra e municiam o jovem que,
desse modo, realiza uma leitura mais produtiva. A capa estampa o

339

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

ambiente gtico em que se passa a histria, com a figura de lvares


de Azevedo em primeiro plano, em cena noturna, dentro de um
cemitrio, ao lado do qual se v uma igreja e um homem correndo.
Todos os elementos so dispostos de modo a traduzir o ambiente
funesto dos acontecimentos. As orelhas e a quarta capa adiantam
dados sobre a histria, o poeta-investigador e o autor da obra, em
tom apelativo de seduo do leitor:
Misturando fatos reais e fictcios, em ambiente gtico, Mario Teixeira cria uma
genuna novela policial, com rica reconstituio de poca, que se estende
linguagem de meados do sculo XIX (1 orelha).
lvares de Azevedo sempre despertou fascnio no autor, que se ps a estudar
apaixonadamente sua vida e obra. Mas o que fazer com tantos conhecimentos
que adquiriu sobre o poeta? O desejo era compartilh-los, mas de que jeito?
Escolheu a forma que mais lhe agrada e o que sabe fazer melhor: inventando
uma histria. E nela colocou o poeta como personagem principal (2 orelha).
Mario Teixeira nasceu em So Paulo, em 1968. Roteirista de televiso e cinema,
levou ao ar novelas de sucesso e programas como o Castelo R-Tim-Bum e o Stio
do Picapau Amarelo. Incentivado pelo saudoso amigo e grande mestre da literatura juvenil Marcos Rey, tornou-se tambm um talentoso escritor (2 orelha).
Muitos mistrios cercam a vida de lvares de Azevedo. Mas mistrio mesmo
o que ele e seu amigo Bernardo Guimares (o da Escrava Isaura) vo ter que
desvendar: um serial killer anda assombrando a pacata So Paulo de 1851.
Nesta aventura policial, que inclui uma antologia do nosso maior poeta gtico,
muitas surpresas aguardam o leitor (4 capa).

O posfcio Ao leitor redigido com vistas a cativar o jovem para


a leitura do livro, atravs de uma conversa espontnea e familiar que
comenta as motivaes do autor para a escrita da novela, o material
consultado, o que h de imaginao e realidade no texto:
Alma de fogo foi concebido por causa da minha admirao por lvares de Azevedo. Ele nasceu na minha cidade, So Paulo, cresceu no Rio de Janeiro e estudou, poetou e aprontou muito aqui na Pauliceia, como ele chamava a capital
paulista. Apesar de aps a morte ter se tornado um mito, o Maneco era como
a gente: gostava de usar a roupa da moda, lia as coisas em voga na poca, tinha
que acordar cedo para ir escola, prestar conta dos estudos famlia... at
morrer, aos vinte anos.

340

Comentarios

para a formacin lectora

A histria policial que voc acabou de ler foi inventada. Contudo, tirando a
fantasia do serial killer, o resto (quase) tudo verdade. (p. 180)

O plano literrio desenhado pelos demais paratextos que acompanham a narrativa, como as epgrafes que abrem o livro e cada
captulo, todas retiradas da obra potica de lvares de Azevedo, da
qual h ainda uma antologia anexa. Eis algumas epgrafes:
Alma de fogo, corao de lavas
(O Conde Lopo) (p. 1).
Poetas! Amanh ao meu cadver
Minha tripa cortai mais sonorosa!...
Faam dela uma corda e cantem nela
Os amores da vida esperanosa!
(O poeta moribundo) (p. 9).
No me odeies, mulher, se no passado
Ndoa sombria desbotou-me a vida.
(Noite na taverna) (p. 67).
Vagabunda de amor, bela e plida.
(Glria moribunda) (p. 125).
A vida noite: o sol tem vu de sangue:
Tacteia a sombra a gerao descrida...
Acorda-te, mortal! no sepulcro
Que a larva humana se desperta vida! (p. 163).

Tais fragmentos so exemplares da preocupao do autor em fazer


reviver o mundo do poeta romntico, o que propicia ao leitor um
contato intelectual, sensvel e afetivo com a literatura de ento. Para
completar o quadro, h inmeras imagens (desenhos e fotos) com
legendas que falam do espao, do tempo, dos homens e dos costumes de ento:
Rua da Palha com Ladeira de So Francisco em 1862. Na poca em que se passa
Alma de fogo (1851), a rua da Palha era famosa pelos seus prostbulos. Foi nela
que Mario Teixeira colocou Francisco de Paula Ferreira de Rezende, travestido
de Chiquinha, para fazer ponto e atrair o serial killer (p. 150).

341

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Bernardo Guimares, que se consagrou bem depois com o seu romance A escrava Isaura (1875), escrevia tambm poemas satricos que compunham seu
bestialgico, um tipo de poesia sem p nem cabea que tinha como principal
finalidade divertir (p. 154).
A personalidade de lvares de Azevedo geralmente esteve associada de uma
pessoa triste, melanclica, frgil, tomada pelo sentimento de morte. Se essas
caractersticas correspondem de fato ao que foi o jovem poeta, no podemos
ignorar outras, que, embora poucas vezes mencionadas, fizeram parte tambm
da sua personalidade: a dedicao aos estudos, a empolgao pelos embates
acadmicos, o senso de humor, a paixo pelas folias juvenis e o gosto pela vida
noturna (p. 158).

Tais contornos psicolgicos e sociais transferem-se para a personagem de Alma de fogo, desencadeando com xito um processo de
identificao do leitor com lvares de Azevedo poeta-detetive. De
um lado, suas caractersticas emocionais instveis e sombrias so caras ao jovem, que vive uma fase de descoberta da individualidade, de
construo do mundo de valores e afetos, enfim, de preparao para
os relacionamentos da vida adulta. De outro, sua atuao decidida
e seu papel de liderana atraem o leitor, que est estruturando sua
personalidade e definindo seu papel social. Tudo isso, introspeco
e ao, vem embalado em um livro-objeto que agrada juventude e
lhe oferece emoo e informao.
A obra consiste, pois, em material de leitura de qualidade para o
pblico em foco, tanto por seus aspectos materiais e formais quanto
pela escolha e pelo tratamento do tema, em que a fico vem sustentada por referncias literrias e histricas. Isso acontece porque a
qualidade do projeto grfico-editorial est em sintonia com a natureza do contedo desenvolvido, no que ele possui de informao e fantasia. As linguagens visual e verbal so, tambm, complementares, e
o dilogo entre elas propicia a multiplicao de sentidos. A soma de
todos os procedimentos redunda na produo de uma obra ao gosto
do jovem, capaz de incentiv-lo a tornar-se um leitor permanente e,
portanto, ter seus horizontes existenciais e culturais ampliados. Paralelamente, os estudiosos encontram em Alma de fogo material significativo para os estudos voltados conceituao da literatura juvenil.
342

NOUTRAS LINGUAS
5.22. Adaptando o terror: The legend of Sleepy Hollow /
A lenda de Sleepy Hollow, de Washington Irving92
Lourdes Lorenzo
(Universidade de Vigo)

Resumo: Neste traballo realzase unha anlise crtica da traducin


galega da obra de Irving The legend of Sleepy Hollow. Trtase
de observar os parmetros habituais dos comentarios da traducin
literaria: naturalidade, creatividade, posicionamento entre estranxeirizacin e domesticacin (tratamento de topnimos, antropnimos,
referentes culturais, etc.), erros ou imprecisins (e posibles melloras).
92. The legend of Sleepy Hollow/La leyenda de Sleepy Hollow, Little Britain/Little
Britain, Pasa/Novoprint, [1820], 2007 / A lenda de Sleepy Hollow e outros relatos,
traducin de Cristina Felpeto, Santiago de Compostela: Urco Editora, col. Urco
Gtica, 2008.
343

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

Palabras chave: literatura gtica, Sleepy Hollow, traducin-adaptacin xuvenil, .


Abstract: In this work it is exposed a critical analysis of the Galician translation from Irvings work The Legend of Sleepy Hollow. The
main aim is to observe the common parameters in literary translation comments: naturalness, creativity, positioning between foreignization and domestication (the treatment of place names, anthroponyms, cultural referents), mistakes or vagueness (and possible
improvements).
Keywords: gothic literature, juvenile adaptation-translation, Sleepy
Hollow.
Cuando un texto vive en la lengua meta, o sea,
cuando es aceptado y amado a travs de la traduccin,
el traductor de ese texto ha logrado una lealtad al autor del original
RIITTA OITTINEN

1. Introduccin
Dende que os medios audiovisuais apostaron por series como
Sabrina93 (1996) ou sagas como Twilight94 (2008) a narrativa gtica95, tanto nos seus formatos audiovisuais como literarios, acadou
un xito mundial sen precedentes, especialmente entre un pblico
93. Baseada nos cmics Sabrina, the Teenage Witch (1962-). A serie titulouse Sabrina, cosas de brujas en Espaa e Sabrina, la bruja adolescente, en Amrica Latina.
94. Baseada na novela homnima de Stephenie Meyer, publicada en 2005. A saga
foi traducida ao espaol como Crepsculo.
95. O adxectivo gtico deriva de godo, que fai referencia sa vez aos pobos
xermnicos orientais aos que os romanos chamaban brbaros. O seu uso como
descritor da literatura de terror ten que ver co feito de que nestas zonas xeogrficas
abundan castelos e mosteiros medievais, lugares moi queridos polos autores para
desenvolver este tipo de historias.
344

Comentarios

para a formacin lectora

adolescente. Os mozos, transitando por esa etapa tendente ao exceso emocional na que o neno que foi ten que deixar paso ao adulto
que ser, gustan de consumir historias de terror nas que lobishomes,
vampiros e outras criaturas do aln escenifican medos ancestrais e o
permanente engado do perigoso.
Pero as primeiras novelas gticas aparecen xa no sculo XVIII,
cando escritores como Horace Walpole ou Ann Radcliffe tocaban
as teclas do terror e con elas as fibras mis sensbeis do ser humano.
Cun pouso romntico de base, os seus relatos ambientbanse nas
tebras, cemiterios, pramos ou castelos poboados por pantasmas,
vampiros... A noite e as tempestades tamn eran compaeiras habituais destes contos, que logo acadaron o seu momento de mximo
esplendor no sculo XIX con figuras de renome como Mary Shelley
(Frankenstein, 1818), Edgar Alan Poe (The Fall of the House of
Usher, 1839), Bram Stoker (Drcula, 1897) ou Oscar Wilde (The
Canterville Ghost, 1887). O sculo XX non perdeu o amor polo sobrenatural, o oculto e o macabro, que foron explorados por autores
como Lovecraft (The Tomb, 1922) ou a propia J.K. Rowling, cando imaxina a vida dun neno mago (heptaloxa Harry Potter, 19972007).
Malia que como acabamos de comprobar as races da temtica gtica se achan nos pases anglosaxns, axia resultou fascinante para
escritores (e, xa que logo, lectores) doutros moitos lugares: en Francia
Guy de Maupassant (Le Horla, 1886) sentiu a chamada do gtico;
en Italia igualmente o fixo Antonio Fogazzaro (Malombra, 1881);
en Espaa cultivaron o xnero Bcquer (Maese Prez, el organista,
1861) e Zorrilla (Recuerdos y fantasas, 1844), entre outros; en
Rusia, Ggol, Baratynski, Somov ou Karamzin escribiron contos de
terror que mesmo contan con adaptacins cinematogrficas; e en
Suecia podemos nomear autores contemporneos como Lindqvist,
que publicou case toda a sa producin no xnero de terror (Lt den
rtte komma in, 2004; Pappersvggar, 2006).
En Galicia tamn hai autores nos que a pegada gtica evidente
e que recoecen influencias mis ou menos conscientes dalgn dos
345

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

autores clsicos antes nomeados. Incursins no terror fixeron Xos


Lus Mendez Ferrn (O crepsculo e as formigas, 1961) ou Agustn
Fernndez Paz (Cartas de inverno, 1995; As fronteiras do medo, 2012).
Na temtica gtica en Galicia ocupa un lugar especial Urco Editora,
con das coleccins: Urco Gtica (Biblioteca Lovecraft), que contn traducins de obras clsicas (ex: O corvo, Edgar A. Poe e Toms
Gonzlez Ahola96, 2009; O castelo de Otranto (Horace Warpole e
Alejandro Tobar, 2010); e Alcain, que ofrece un espazo a obras de
escritores nobeis (Carmia Burana, Santiago Bergantinhos, 1997; O
enigma dos nove sepulcros, Mara Acosta, 2009; Sombras famentas e
outros contos para ler de noite, Jacobo Snchez-Feijo, 2011)97.
No presente traballo faremos un comentario crtico da traducin
galega do relato curto escrito por Washington Irving en 1820 titulado The Legend of Sleepy Hollow. O conto foi vertido ao galego
por Cristina Felpeto como A lenda de Sleepy Hollow e publicado
en 2008 por Urco Editora dentro da sa coleccin Urco Gtica.
2. O texto orixinal (TO): autor e obra
Descendente de colonos holandeses, Washington Irving naceu en
1783 en Nova York e morreu en 1859 nese mesmo lugar. Dedicouse
nos seus escritos a temas histricos, biografas e ensaios, anda que
mis coecido pola sa contstica curta. Pertence a unha xeracin de
escritores (Hawthorne, E.A. Poe...) inscritos no Romanticismo e os
seus contos amosan as caractersticas mis rechamantes deste movemento literario, dende o elemento sobrenatural s paisaxes lgubres
96. Ao igual que adoitan facer os autores da Escola da Manipulacin (Toury, 1980;
Even-Zohar, 1993; Lefevere, 1997), para referrmonos s traducins usamos de
forma consciente os nomes de autor e tradutor en paralelo como tndem creativo
que son (Woodsworth, 1988; Hernndez-Sacristn, 1994; Wilss, 1996). Do seu
traballo conxunto depende a introducin dunha obra allea nun contexto meta.
97. Estes autores autodenomnanse Xeracin Fantstica do 11; o nome do blog
que actualmente mantn Jacobo Snchez-Feijo, Cultura Mortis, resume o centro de atencin deste grupo (http://culturamortis.blogspot.com.es).
346

Comentarios

para a formacin lectora

de cemiterios e bosques escuros pasando polas presenzas terrorficas


e macabras de mortos en vida, espritos, etc. En Europa deseguida
foi recoecido como mestre do relato curto, especialmente despois
da publicacin de The Sketch Book of Geoffrey Crayon, onde se incluan os contos Sleepy Hollow e Rip Van Winkle, e a Europa
se dirixiu buscando un contacto directo con lendas tradicionais de
Alemaa e Holanda. Nunha das sas viaxes chegou a Espaa, onde
de novo seguiu o fo romntico que o levou a explorar o extico (The
Life and Voyages of Christopher Columbus (1828), Tales of the Alhambra (1832)). De volta en Amrica pousou a ollada nas tensins entre
tribos autctonas e colonos europeos, o que o levou a escribir The
Adventures of Captain Bonneville (1832) e Astoria (1836).
The Legend of Sleepy Hollow est ambientada no 1790 na vila
de Tarry Town, poboada por colonos holandeses e acubillada no val
de Sleepy Hollow, na ribeira do ro Hudson. Conta a historia de
Ichabod Crane, un mestre de Connecticut moi supersticioso namorado de Katrina Van Tassel (ou, mellor, da fortuna de seu pai), que
tamn pretende Abraham Van Brunt. Cando volve dunha festa na
casa dos Van Tassel, Crane perseguido por un xinete sen cabeza.
ma seguinte s se atopa preto dunha ponte o seu sombreiro e
restos dunha cabaza. Abraham ten va libre para casar con Katrina.
A edicin inglesa manexada procede da versin abreviada e preparada para o xornal La Vanguardia, que foi publicada en 2007 sen
mencin ao adaptador98 e ao carn doutro conto de Irving, Little Britain. A devandita adaptacin vn acompaada da traducin
espaola e ambos os textos, pola sa sinxeleza, parecen buscar un
lector implcito mozo ou adulto con pouco tempo99. A sa escolla
ten unha motivacin: poder dispor tamn doutro TM paralelo, o
espaol, que nos permita examinar cando interese as converxencias e
divergencias dos TM entre si e co TO (cfr. apartado 3).
98. Nas adaptacins o mis frecuente o anonimato do adaptador, como recolle
no seu libro Oittinen (2005: 96).
99. Este tipo de produtos teen xito en contextos de tempo limitado como o
metro, a consulta dun mdico ou a sala de espera dun taller automobilstico.
347

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

2.1. A lenda do xinete sen cabeza conquista o mundo: algunhas


adaptacins do TO
Tras o ronsel do conto de Irving xurdiron moitas adaptacins a
distintos idiomas e a novos formatos. Por exemplo, en espaol hai
exemplos de traducins recentes co ttulo La leyenda de Sleepy Hollow (Editorial Valdemar, 2009; Alba Editorial, 2010). Tamn destacan musicais (Lessner, Maloney e Battista, 1948), adaptacins ao
teatro (Schultz, 1989), peras (Withem, 2009) e, no momento actual, moitas versins on line100. Asemade, o relato chamou a atencin
de artistas grficos e, especialmente, de cineastas. Podemos atopar
adaptacins para cine: The Headless Horseman (Venturini, 1922),
The Legend of Sleepy Hollow (Disney, 1949) ou a mis recente, de
Tim Burton (Sleepy Hollow, 1999). Tamn hai versins televisivas
e adaptacins para DVD (La calabaza del jinete sin cabeza Sleepy
Hollow (2002).
3. O texto meta: anlise crtica de estratexias de traducin
Como quedou dito na introducin, da achega a Galicia de The
Legend of Sleepy Hollow encargouse Urco Editora, que conta cunha
coleccin especializada en traducins de autores clsicos de relatos
gticos (Urco Gtica, Biblioteca Lovecraft). Ademais deste relato,
que publicou en 2008 na traducin de Cristina Felpeto, esta editorial tamn trouxo ao galego outra obra de Irving, A lenda da rosa
da Alhambra (2010). Polos datos que dela se poden tirar da rede, a
tradutora conta cunha pequena experiencia en traducin literaria
a partir da frutfera relacin mantida con Urco Editora, para a que
100. http://www.todoebook.net/ebooks/NoveladeSuspensoyPoliciaca/Washington%20Irving%20-%20La%20leyenda%20de%20Sleepy%20Hollow%20-%20v1.0.pdf; http://es.wikisource.org/wiki/La_leyenda_de_Sleepy_Hollow_
(traducci%C3%B3n_de_Jos%C3%A9_Novo_Cerro); http://www.mansioningles.com/lectura17.htm
348

Comentarios

para a formacin lectora

traduciu das obras ademais das que acabamos de comentar (Planilandia, Abbott e Felpeto, 2009) e O retrato de Dorian Gray (Wilde e
Felpeto, 2010).
Cristina Felpeto licenciada en Filoloxa Hispnica pola Universidade de Santiago de Compostela e, segundo figura no seu perfil
profesional101, traballou como tradutora para o Grupo SM, tradutora-correctora ortotipogrfica para Urco Editora e como bolseira do
proxecto CORDE da Real Academia Espaola de la Lengua. A traducin galega da lenda est contida nun volume de 196 pxinas xunto
con outros catro relatos de Irving (Rip Van Winkle, O espectro
do noivo, O demo e Tom Walker e A aventura do estudante alemn). Vn precedida dun pequeno estudo introdutorio ao autor e aos
contos recollidos que, malia aparecer sen sinatura, semella da autora
da tradutora.
Como elementos positivos da traducin podemos nomear os seguintes:
- Estilstica de calidade
O galego do TM resulta natural e fludo (a, b), con aqueladas
frases feitas (c), equivalencias atinadas dos refrns do TO (d) e unha
riqueza lxica que proba a mestra da tradutora no manexo da lingua
(e):
(a) TO: He was always ready for a fight or some prank. However, he was more
mischievous than malicious. Despite his roughness he had a good sense of
humor (p. 24).
TM: Estaba sempre preparado para unha liorta ou unha brincadeira, pero tia
mis bromas ca arroutadas no seu comportamento e, con toda a sa imperiosa
rudeza, posua no fondo un forte compoente de bulideiro bo humor (p. 37).
(b) TO: The mysterious event caused a lot of speculation at church on the following Sunday. Most people thought that Ichabod had been carried off by the
Headless Horseman (p. 46).
TM: O caso da desaparicin do mestre foi o dxomedxome de todos na igrexa
o domingo seguinte. Grupos de latriqueiros [...] falaban en extenso diso []
o pobre mestre fora raptado pola pantasma do xinete sen cabeza (p. 77-78).
101. http://es.linkedin.com/pub/cristina-felpeto-garc%C3%ADa/35/369/757
349

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

(c) TO: The wages he received from the school were small, not enough to pay
for his daily needs. Even though he was thin, he had an enormous appetite
(p. 10).
TM: O soldo que perciba da escola era cativo, e non tia abondo para se fornecer de pan diario, porque era de bo dente [...] (p. 24).
(d) TO: The schoolmaster was a conscientious man and followed the general
rule of spare the rod and spoil the child (p. 10).
TM: A dicir verdade era un home concienciado e sempre tia en mente a mxima de A letra con sangue entra (p. 23).
(e) TO: It was the midnight when Ichabod rode sadly home (p. 38).
TM: Foi hora das bruxas [] cando Ichabod, [...] pensativo e con moita dor
no seu amargado corazn tomou o camio de volta [...] (p. 64).

- Equilibrio entre domesticacin e estranxeirizacin


Como adoita ser a norma na meirande parte das traducins, Felpeto
conseguiu un bo equilibrio entre tcnicas estranxeirizantes e domesticadoras. As, mentres que as millas se converten en quilmetros para
facilitar a localizacin xeogrfica de Sleepy Hollow aos lectores galegos
(TO: p. 4 / TM: p. 18), o protagonista gaa peniques (TO: p. 12 /
TM: p. 26) e as non se perde a ancoraxe allea do texto102. De igual
xeito, os farturentos pratos que imaxina na casa da rica herdeira que
lle fai as beiras son pratos da gastronoma anglosaxoa tamn no TM:
ranchos co estmago recheo de pudding, pombas envolvidas por un
cobertor de masa e salsa de cebola (TO: p. 20 / TM: p. 33).
Entre os puntos mellorables na traducin cmpre deterse nos seguintes:
- Incoherencia no tratamento da toponimia cunha base caractnima
Normalmente un topnimo ten unha funcin identificativa dun
lugar sen mis, como particular e distinto doutros; pero pode acon102. Porn, si hai que decir que se atopa unha pequena imprecisin no termo equivalente fornecido: shilling non equivale a penique senn a xilin, vixsima parte dunha
libra antes da decimalizacin en 1971. Probablemente a tradutora decidiu facer uso da
divisin actual da libra (= 100 peniques), pero o feito de que o conto estea ambientado
nunha poca de pre-decimalizacin fara aconsellbel o emprego de xilin.
350

Comentarios

para a formacin lectora

tecer que a esta funcin se engadan outras formando conglomerados


mis complexos con significados engadidos (Franco, 2000). Isto o
que acontece cos dous topnimos de maior importancia no conto
(Tarry Town e Sleepy Hollow), como a seguir se ver:
(f ) TO: Some people call it Greensburgh, but it is generally known as Tarry
Town. The women of the region gave it this name because their husbands
used to tarry about the village tavern on market days (p. 4).
TM: [] chaman Greensburgh, pero que polo xeral mis coecida polo
nome de Tarry Town. Contan que antano lle deran este nome as boas amas
de casa da terra vecia, debido inveterada propensin dos seus homes a se
demorar na taberna da vila nos das de mercado (pp. 17-18).
g) TO: [] this secluded valley is called Sleepy Hollow. A drowsy and dreamy
atmosphere impregnates the air (pp 4-6).
TM: [] esta illada canela coecida desde hai moito polo nome de Sleepy
Hollow, e aos seus rsticos mozos chmanlles os mozos do val somnolento por
todas as terras vecias. Unha tranquila e somnolenta influencia semella pulular
por toda a terra e estenderse pola atmosfera (p. 19).

Mentres que en (f ) o TO analizado acompaa a Tarry Town dunha nota a rodap necesaria para entender o porqu do nome (El
verbo to tarry, cado en desuso, significa detenerse, demorarse o entretenerse), o TM galego non recolle esta indicacin.
De novo en (g), o TO desmiza nunha nota o significado de
sleepy hollow (literalmente significa el Valle Adormecido), pero
o TM non ofrece axuda para que o lector estabeleza conexins. Esta
forma de proceder s pode ter das lecturas: quer a tradutora confa
en que a maiora dos lectores coecen suficiente ingls como para
ver que se trata de nomes motivados (algo que parece bastante improbbel, especialmente no caso dun verbo como to tarry, de uso
limitado), quer non tivo en conta a necesidade de explicar os elos
de unin.
- Erros de traducin: miscelnea
Avaliada en conxunto estamos ante unha boa traducin que funciona ben na cultura meta, pero hai algns erros que deberan corrixirse en posteriores edicins, se as houber. Algns son a prob351

narrativa xuvenil a debate

(2000-2011)

bel consecuencia dunha lectura rpida que cambia de signo o valor


enunciativo da oracin (h); outros afectan ao compoente lexicogrfico e a sa causa hai que buscala en calcos dos termos orixinais (i);
s veces trtase dunha extensin semntica aplicada de xeito errneo
a un obxecto que non lle corresponde (j)103:
(h) The surname of Crane was very appropriate to describe him: He was tall,
very thin, with narrow shoulders, long arms and legs (p. 8).
TM: O apelido de Crane (a gra) non era aplicbel sa persoa. Era alto mais
extremadamente laso, cos ombros estreitos, longos brazos e pernas [...] (p. 22).
TM (espaol): El apellido Crane era muy apropiado para describirlo: era alto,
muy delgado, de hombros estrechos, brazos y piernas largos [] (pp. 9).
(i) TO: One of Ichabods singing pupils was Katrina Van Tassel (p. 18).
TM: Entre os alumnos musicais que reuna [...] estaba Katrina Van Tassel (p.
31).
TM (espaol): Una de las alumnas de canto de Ichabod era Katrina Van Tassel
[...] (p. 19).
(j) TO: She was a radiant girl of eighteen; plump as a partridge with rosy cheeks like her fathers peaches (p. 18).
TM: Era unha rapaza con dezaoito cumpridos haba ben pouco, gordecha
coma un pardal, madura e colorada coma un dos melocotns do seu pai
[] (p. 31).
TM (espaol): Era una chica radiante de dieciocho aos, rolliza como una perdiz y de mejillas rojas como los melocotones de su padre (p. 19).

4. Conclusins
A anlise desta traducin fai que a poidamos cualificar de boa
en termos xerais, especialmente polo uso dun galego rico, natural e
idiomtico; acdase o obxectivo marcado por autores como Toutain
(1997) para as linguas minorizadas como a galega: enriquecer o sistema literario e mobilizar os recursos da lingua, explotando as sas
potencialidades. A sa posicin equilibrada entre estratexias domesticadoras (paso de millas a quilmetros) e estranxeirizantes (topni103. A rapaza poda ser colorada como un melocotn maduro, pero non madura,
se s tia dezaoito anos.
352

Comentarios

para a formacin lectora

mos e antropnimos ingleses) sita ao TM dentro da norma habitual


no sentido polisistmico de o esperbel no transvasamento dunha
obra de literatura infantil e xuvenil cunha dobre apelacin ao mozo
e ao adulto. Como nicas pexas, das: recomendamos a correccin
dalgns erros en futuras reedicins e, o mis importante, que se tea
en conta que o tradutor (neste caso, a tradutora) debe intervir no
texto decididamente (caso dos topnimos motivados Tarry Town e
Sleepy Hollow); cmpre que o mediador se faga visbel (Oittinnen,
2005: 24; Van Coillie, 2006: 127-128) se con iso favorece a comprensin do texto porque desa maneira est sendo leal ao autor e ao
lector, que recibir un TM funcional en condicins semellantes s
que teen os lectores do TO (White, 1992; Nord, 1997).

353

Bibliografa
Even-Zohar, I. (1993), A funcin da literatura na creacin das nacins de Europa, Grial, n 120, pp. 441-458.
Franco, J. (2000), La traduccin condicionada de los nombres propios
(ingls-espaol). Un anlisis descriptivo, Alacant: Universidade de
Alacant.
Hernndez-Sacristn, C. (1994), Aspects of Linguistic Contrast and
Translation, Frankfurt/Main: European University Studies/Peter
Lang.
Lefevere, A. (1997), Traduccin, reescritura y la manipulacin del canon literario, trad. espaola de C. frica e R. lvarez, Salamanca:
Ediciones Colegio de Espaa.
Nord, Ch. (1997), Translating as a Purposeful Activity. Funcionalist
Approaches Explained, Manchester: St. Jerome.
Oittinen, Riitta (2005), Traducir para nios, trad. espaola de Isabel
Pascua e Gisela Marcelo, As Palmas: Universidade das Palmas de
Gran Canaria.
Toury, G. (1980), In Search of a Theory of Translation, Tel Aviv: The
Porter Institute for Poetics and Semiotics/Tel Aviv University.
Van Coillie, J. (2006), Character Names in Translation, en J. Van
Coillie e W.P. Verschueren (eds.), Childrens Literature in Translation. Challenges and Strategies, Manchester: St. Jerome, pp. 123139.
354

Comentarios

para a formacin lectora

White, M. (1992), Childrens Books from Other Languages: A Study of Successful Translations, Journal of Youth Services in Libraries, 5, 3, pp. 261-275.
Wilss, W. (1996), Knowledge and Skills in Translator Behaviour, msterdam/Philadelphia: John Benjamins Pub.
Woodsworth, J. (1988), The role of the translator in literary translation, en K. Nekeman (ed.), Translation, Our Future, Maastricht: Euroterm, pp. 193-199.

355

6. Equipo redactor
e coordinador

K
O equipo redactor das achegas que contn este volume rene integrantes da Red temtica Las Literaturas Infantiles y Juveniles del
Marco Ibrico e Iberoamericano e outros investigadores convidados
que colaboran coa Rede e participan tamn neste volume cos seus
estudos sobre a temtica obxecto de anlise.
Todos eles e mais as encargadas da coordinacin do volume esperamos ter afondado nos obxectivos e lias de investigacin marcados
pola Red dende a sa creacin.
As coordinadoras desexamos reiterar unha vez mis, o noso de
sexo de contar con calquera suxestin que o lector ou lectora queira
achegarnos, dada a intencin de continuidade destas monografas.

359

NDICE

K
Px
1. Introducin.................................................................... 7
2. Uma escrita de transio. Contributos para uma reflexo
sobre literatura juvenil. Maria Madalena Marcos Carlos
Teixeira da Silva.................................................................. 13
3. La narrativa para los adolescentes del siglo XXI.
Gemma Lluch.................................................................... 39
4. Unha seleccin para a educacin literaria........................ 61
5. Comentarios para a formacin lectora............................ 95
mbito ibrico
5.1. Actualizacin dun mito nunha temtica tab:
A cabeza de Medusa, de Marilar Aleixandre.
Mara del Carmen Ferreira Boo....................................... 97
5.2. Hacia dnde vamos? Unos inquietantes Futuros
peligrosos, de Elia Barcel. Mara Victoria Sotomayor...... 113
5.3. Literatura per sobreviure al maltractament:
M de Lolita Bosch. Mar Ray......................................... 121

5.4. Luces e sombras en Vincent (van Gogh): O pintor do


sombreiro de malvas, de Marcos Calveiro. Mar Fernndez
Vzquez.......................................................................... 131
5.5. Ok, seor Foster, de Eliacer Cansino. Cuando
la cmara captura la indeterminacin de la existencia.
Nieves Martn Rogero..................................................... 145
5.6. Un berro silencioso contra a barbarie: Corredores de
sombra, de Agustn Fernndez Paz. Eulalia Agrelo Costas .. 155
5.7. Nueva poliantea de saberes indispensables
(e imposibles): El ro que se secaba los jueves (y otros
cuentos imposibles), de Vctor Gonzlez.
Jess Daz Armas............................................................ 169
5.8. Vida e instrucciones de uso. El calcetn suicida
y Un cocodrilo bajo la cama, de Mariasun Landa.
Mari Jose Olaziregi......................................................... 177
5.9. Liburuzain bat ispiluan barrena: Karlos Linazasororen
Bestiarioa.Hilerrikoiak / Un bibliotecario a travs do espello:
Bestiarioa. Hilerrikoiak, de Karlos Linazasoro. Jose Manuel
Lpez Gaseni.................................................................. 187
5.10. Memrias de um tempo difcil: Filhos de Montep,
de Antnio Mota. Ana Margarida Ramos, Jos Antnio
Gomes, Sara Reis da Silva............................................... 205
5.11. Quan la violncia entra a lescola: La mosca.
Assetjament a les aules, de Gemma Pasqual. Mar Ray..... 219
5.12. Duna infncia perduda en el Mediterrani:
El cementiri del capit Nemo, de Miquel Ray.
Mar Ray........................................................................ 227
5.13. Ramon Saizarbitoriaren Kandinskyren tradizioa:
testuartekotasun estrategietan barna / Kandinskyren
tradizioa [A tradicin de Kandisky]
de Ramon Saizarbitoriaren: unha incursin nas estratexias
intertextuais. Mikel Ayerbe............................................. 237
5.14. Literatura juvenil e temas fraturantes, o caso
de Para maiores de dezasseis, de Ana Saldanha.

Ana Margarida Ramos, Jos Antnio Gomes,


Sara Reis da Silva............................................................ 259
5.15. Meia hora para mudar a minha vida de Alice Vieira:
narrativa juvenil, ficcionalizao de dramas afectivos
e crtica social. Ana Margarida Ramos, Jos Antnio
Gomes, Sara Reis da Silva............................................... 271
mbito iberoamericano
5.16. Alice no espelho, de Laura Bergallo: narrativa
juvenil e construo identitria. Alice urea
Penteado Martha............................................................ 281
5.17. Monte Verit, de Gustavo Bernardo: a tica
no fio da navalha. Joo Lus Ceccantini........................... 291
5.18. rboles blancos de Magdalena Helguera: Literatura
juvenil y terrorismo de Estado. Liliana Dorado............... 303
5.19. Billie Luna Galofrante, de Antonio Malpica
y los galofreos de la vida. Laura Guerrero Guadarrama..... 319
5.20. Supernaturalia. Una seleccin, de Norma Muoz
Ledo. Criptozoografa mestiza de Mxico.
Laura Guerrero Guadarrama........................................... 327
5.21. Histria versus fico em Alma de fogo:
um episdio imaginado da vida de lvares de Azevedo,
de Mario Teixeira. Vera Teixeira de Aguiar...................... 335
Noutras linguas
5.22. Adaptando o terror: The legend of Sleepy Hollow
/ A lenda de Sleepy Hollow, de Washington Irving.
Lourdes Lorenzo............................................................. 343
6. Equipo redactor e coordinador....................................... 359

También podría gustarte