Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
DO
IJMBUNDU
OT-
LISBOA
J894
\x^
i
X"
<--
a^ 1^'-^... r ,^..
, :^í^^„^ ^^,
^y
^ ^ '•
GRAMMATICA
TJIVCBTJI^IDTJ
língua de benguella
GRAMMATICA
DO
UMBUNDU
OU
língua de benguella
POR
LISBOA
1894
r^
f( DÍ.C 1 3 mi
a"^:
í-teírv oF "soS
AO EXCELLEPITISSIMO SENDOR CONSELHEIRO
e. 2). G.
<¥
muitos povos, que nunca tinham visto um homem branco, mas nunca
encontrou nenhum, que não tivesse mantido relações commerciaes
muitos conheço eu que se ufanam de ter ido onde outros não foram,
o que elles chamam descobrir terras novas. Elles são educados na vida
de caminheiros e todas as comitivas levam innumeras creanças, que
com cargas apropriadas ás suas forças, acompanham os pães ou
parentes nas mais longínquas correrias; e é por isso que não causa
estranheza encontrarmos ali um homem de vinte e cinco annos, que
tenha estado no Muatianvua, no Nyangue, no Luapula, no Zambeze e
no Mucusso, se elle viajou desde os nove annos.»
dos bienos, pode viajar por toda a Africa austral com a certeza de
XI
intenções do auctor.
d'elle. Conhecemol-o por uma copia manuscripta que o sr. dr. Alfredo
Troni, de Loanda, nos fez obsequio de emprestar na véspera do nosso
Estes, com quanto não primem pela correcção do portuguez, nem pela
^. cPi^zciza òo ^Zaòoiínutih
BIBLIOGEAPHIA
PARTE I
PRELIMINARES
Ortliographia
a -f- a ^= a.
a -j" 6 = 6 ou ae.
a -|- =
i e ou ai.
a -j- o = =
a, raramente u.
1
2
As combinações vogaes au, ai, eu, oi, ou, etc, sendo finaes teem
:
Simples : f, h, k, 1, m, n, s, t, v.
h é sempre aspirado.
k substitue g e c. Ex.: ikisa = ij?ása; tokoka = tococa.
1 representa um som liquido mais brando que o nosso l, com
approximação para r.
ETYMOLOGIA
Prefixos
geiros. Ex.: . . ,
-
,
Da sexta classe, (lu-, li- ou, ti-), derivou a classe de prefixos com-
pletos, olu-, olo-, pouco nuníerosa. Ex,.:
i-lu, ceu.
OU-csi, preguiça. .
e-kavo, cansaço.
oku-lia, comida.
Classificação
Primeira classe
Segunda classe
Terceira classe
Prefixos : e-, a-
Quarta classe
ochi-Iume, homemzarrão.
u-lume, homem
ovi-lume, homcnsarrões.
1 ., ochi-mLua, caozarmo.
o-mbua, cao . ,
i
ovi-mbua, caesarroes.
Quinta classe
Sexta classe
Sétima classe
1 oka-kai, mulherzinha.
u-kai, mulher
] otu-kai, mtdherzinhas.
oka-kapa, batatinha.
e-kapa, batata,
otu-kapa, batatinhas.
Oitava classe
ou-angu, herva.
I
ou-elema, escuridão. não teem plural.
ou-esi, loreguiça.
ou-anda, tipóia, au-anda, tipóias.
ou-ato, canoa. au-ato, canoas.
ou-anji, orador. au-anji, oradores.
17
Nona classe
Substantivos simples
, 1 \ u-lovi, pescador.
oku-lova, pescar , . ,
'
/ a-lovi, pescadores.
. . , \ u-imbi, cantor.
oku-imba, cantar ...
/ a-nnbi, cantores.
18
/ ovi-tungu, cdijicios.
.
'-^
. \ o-liembi, m< nitroso.
oku-kcmDsci menttr '
^ i ,.
/ olo-heTnbiy mentirosos.
/ a-ngombo, pastores.
19
Obs. —
Não se confundam os substantivos derivados de outros, com os que
Silo formados do mesmo radical com diíFerentes prefixos nominaes. ochi-kepa,
osso grande, nàd é um substantivo derivado de e-kepa, osso, é o seu augmenta-
tivo. O mesmo radical pode ter significaçuo diversa conforme os prefixos que o mo-,
dificam. Ex.:
Su"bstantivos compostos
o-njohango, sala.
o-njohama, quarto de cama.
:
20
,.
7 7, \ o-ndingupange, trabalhador.
6ku-hnga.u-TadLage, fazer trabalho '
, ,. , 7 77 7
/ olo-ndmgupange, trabalhadores.
u-longo, conversa.
ochi-soko, auxcilio.
uku'-ulongo, conversador.
uku'-ochisoko, ajudante.
21
Cada iim (Vestes compostos pode ter duas significações, uma singu-
lar e outra plural. Assim, va-ku-etu tanto significa os nossos compa-
nheiros, como os meus companheiros, conforme o antecedente está no
singular ou no plural. Kão se empregam as expressões u-ku-ame,
u-ku-ove, etc.,, formadas com os pronomes pessoaes do singular.
Género
Obs. —
Quando aos prefixos da (juinta clas&e, o-, olo-, segue-sc uma nasai,
inicialdo radical, podemos considerar a nasal como fazendo parte do prefixo, o
qual transportado para a concordância com outro termo leva comsigo a nasal,
como nos czemplos acima.
22
Genitivo
Primeira classe
Segunda classe
Terceira classe
Quarta classe
Obs.^- "Neste caso, em que ha o encontro de duas vogaes eguacs, pode desap-
parecer uma. Ex.: cli'i-nakulu ;
'
v'i-nakulu.
Quinta classe
Sexta classe
Sétima classe
Oitava classe
Nona classe
Artigo
= 0^ a, os, as.
Adjectivos '
Adjectivos qualificativos
,
-tita, pequeno, baixo.
-sovi, longo, comprido.
•
-pia, novoj joven. , -ale, velho, antigo.
Primeira classe
•Segunda classe
Terceira classe
Quarta classe
Quinta classe
Sétima classe
Oitava classe
Nona classe
oma-jiu v'-akola.
2>essoas fortes.
u-lume u-alunguka.
homem prudente.
29
e-pako li-apepa.
fructo doce.
ochi-nliama ch'-alungala.
animal feroz.
u-lume u-'ngundumba.
'
homem amarello.
u-kai u-ochili.
mulher verdadeira.
de ochi-li, verdade.
mulher de verdade. - ,
Com os substantivos
e-longa, tar/areUice.
ochi-soko, mrxil ia.- •
ou-asi, riqiKiza:
formam-se
Obs. — Não -existe equivalente do verbo ser, que é representado pelos pre-
fixos pronominaes. Ex.:
u-lume u-nene.
o homem elle grande,
o homem é grande.
Obs. — O adverbio alua, muito, concorda com o substantivo por meio do pre-
fixo pronominal. É regra geral.
31
Adjectivos numeraes
Cardinaes
Unidades
-kuana, quatro.
-tanu, cinco.
e-pandu, seis.
e-panduvali, sete.
«-chinana, oito.
e-cliia, nove.
32
Dezenas
e-kui, dez.
a-kui a- vali, vinte. •;
Centenas
ochi-ta, cem.
ovi-ta vi-vali, duzentos.
ovi-ta vi-tatu, trezentos.
ovi-ta vi-kuana, quatrocentos.
ovi-ta vi-tanu, quinhentos.
ovi-ta (viíe-pandu, seiscentos.
ovi-ta (vi)e-panduvali, setecentos.
'
ovi-ta (vi)e-chinana, oitocentos.
ovi-ta (vi}e-chia, novecentos.
Milhares
O-hukae, mil.
olo-liukae vi-vali, dois mil. •
.
e quatro = 364.
0-hukac Tovi-ta (viíe-cliinana Ta-ku! e-cliia la tatu, mil e cem oito
olo-ngombe vi-vali.
'
hois elles dois.
dois bois.
olo-ngonibe e-pandu.
bois seis.
seis bois.
34.
Ordinaes
terceiro dia.
omu-nu. u-kuanu.
rt pessoa -ella quatro.
a. quarta pessoa.
ochi-na clji-tanu.
a cousa ella cinco.
a quinta cousa. •
'
olo-neke vi- tatu, tanto pode ser três dias como terceiros dias.
Pronomes pessoaes
tos, por prefixos pessoaes^ que estão para elles na mesma relação que
vimos existir entre os substantivos e os seus prefixos pronominaes.
Primeira classe
Singular Plural
36
Segunda classe
Singular Plural
Exemplos
xos pronominaes.
37
Terceira classe
.Singular 1'hiral
ndi-u-ipa, eu o mato.
ndi-va-ipa, eu' os mato.
Obs. — A primeira pessoa do singular ndi, quer como sujeito, quer como ohjecto
do verbo, 'soffre alteração conforme as leis cuplionicas das consoantes. Ex.: no
verbo oku-kemba, mentir^ a primeira pessoa do presente do indicativo seria
ndi-kemba; como porém dcante do uma g-uttural k desapparece o grupo nasal e
o k transforma-se em h, será bemba, eu mina). Suppondo o caso de nili ser obje-
cto do verbo, dá-se a mesma alteração, com a difierença que, neste caso, o pre-
fixo, que representa o svjeito, -antecede o infixo objectivo. Em vez à,Q dizermos
o-ndi-kuata, elle me agarra, áivcmos o-buata.
38
Exemplos diversos:
eie u-vi.
elle tile mau.
elle é mau.
i
ame ndi-sola. .
eu eu amo.
«u amo.
ame ndi-o-sola-.
eú eu o çtvw.
eu o amo.
ove o-j^di-sola.
ti/. tu me amas.
tu me amas.
etu tu-ku-.sola.
nós nós le amamos.
nós te amamos.
a-lnme v -akola.
as pessoas ellaé são fortes.
as pessoas sào fortes.
U-kai u-alnnguka.
a mulher, ella é prudente.
a mulher é prudente. •
•
39
•
etu tu-ku-sola, nós te amamos (nós, nâo outras pessoas);
Pronomes possessivos
1'ronoiiie
40
Pronomes demonstrativos
O
: .
46
Pronomes indefinidos
-kuavo, outfo.
-osi c -oha, todo.
-ongongo, cada.
dos. Ex.:
u-mue, alguém.
chi-mue, alguma cousa.
ch'-osi ou ch.'-oha, tudo.
pa-mue, ás vezes.
chi-nene chi-mue
isto grande isto bastante.
eliê, quem?
ê, que sorte de? que espécie de?
nhame, quanto? quanta?
u-alinga nhi?
til (rzen/e o que?
que fizeste tu?
nhi u-alinga ?
que tu fizeste f
que fizeste tu?
u-ati-ndati ?
u-alinga -ndati?
tu fizeaíe o que?
que fizeste tu?
o-njo i-piy
a ca^a ella qual?
qual é a casa?
u-lume u-pi ?
o homem elh qual?
qual é o liouiem?
:
48
0-kasi-pi?
elle está onde?
onde está elle ?
u-aenda-pi?
elle foi onde ?
onde ou para onde foi elle ?
u-atunda-pi ?
elle vem d' onde f
0-li-pi?
elle está onde ?
onde está elle?
o-ngombé i-li-pi ?
eliê u-aloia?
quem elle atirou?
quem atirou (deu o tiro) ?
u-aloia eliê ?
elle atirou a quem?
a quem atirou elle ?
u-eliê ?
elle quem ?
quem é ?
ove eliê ?
ta quemf
quem és tu ?
o-ngombe i-elié? .
olo-ngombe vi-nhame ?
Pronomes relativos
Pronome reflexo
I u-a-li-veta.
oku-li-veta, ferir- se \ dle se feria.
elle feriu-se
Formas negativas
ha'-mbua-ko.
não cão. não.
h'-eie-ko.
não elie não.
nào elle ou não é elle.
ha-iange-ko.
7tão meu não.
nào meu ou nào é meu.
ha-mi-kanda vi-ove-ko.
não as cartas ellas tuas não.
52
ka-chi-nene-ko.
não elle grande não.
elle não ó grande.
ka-(u-)ua-ko ou ha-(u-)uako.
não elle bom não.
elle nào é bom.
ka'-ua-ko ou ha'-ua-ko.
u-mue, alguém.
la-u-mue ou lo-miie, ninguém (a -|- ^ = o).
Prefixos pessoaes
affirmativos
:
'
53
si-feta.
eu não pago.
si-'chi-ndelc-kc.
eu não branco não.
eu não sou branco.
Verbos
oku-teta,' corícíí'.
São irregulares:
1.° Os que começam por vogal. A irregularidade' d'estes verbos
54
tivo.
Formas derivadas
Obs. — Nem o verbo dado nestes exemplos, nem provavelmente outro qual-
quer, apresenta todas estas formas. Demo-las para mostrar o processo de deri-
vação.
Modos
56
Conjugação
MODO INDICATIVO
Tempo presente
ndi-feta, eu pago.
I
Sing. '
o-feta, tu' pagas.
Forma negativa
57
Tempo passado
Passado próximo
l nd'-a-feta, eu paffnei.
Sing. < u-a-feta, tu pagaste.
Passado remoto
grupos.
«Pertencem á primeira classe (e) os verbos cujos aoristos terminam
em ele e ene; sâo da segunda classe [i) os verbos cujos aoristes ter-
minam em ile e ine.
«Dado o radical, trata-se de conhecer a classe e grupo a que per-
tence, por uma lei que observámos e de que pouquíssimos verbos
fogem, e quem sabe se podemos -attribuir já a erro essas excepções.
«Se a penúltima syllaba termina em a ou e ou o, pertence o verbo
á classe' (e), se em ou u á classe ({). Conhecida a classe, se a ultima
»
Primeira classe
Segunda classe
1." grupo 2." grupo
í nd'-a-fetele, eu paguei.
Sing. z u-a-fetele, tu pagaste.
( u-a-fetele, elle pagou.
Formas negativas
[
s'-a-fete, eu não paguei.
Sing. 1
ku-a-fete, tu não pagaste.
k'-a-fcte, elle não pagou.
Obs. —
A'segunda pessoa do jílural é idêntica á segunda do singular, por
issoque o antes de qualquer vogal c egual a u, sendo necessário neste c noutros
casos semelhantes usar dos pronomes pessoacs absolutos para evitar confusão. O
mesmo succede com as formas aífirmativas da segunda e terceira pessoas do sin-
gular, cujos prefixos pessoaes subjectivos sâo idênticos. Só pela antepôsiçào dos
respectivos pronomes absolutos se conhece qual o sujeito do verbo.
Passado remoto
antecedente.
Futuro simples
[
ha-mona (ndi-ka-mona), eu verei.
Futuro composto
^
v'-a-ka-mona, elles terão visto.
Forma negativa
Futuro siniplcí
IMPERATIVO
Forma negativa
SUBJUNCTIVO
Forma negativa
INFINITO
NEGATIVO
62
'
Exemplos diversos
.
0-ngqmbe i-muc i-ove i-afa, rid'-a-i-iuva (nd'-e-iuva).
íoi um teu elle morreu, eu o esfolei.
um dos teus bois morreu, eu esfolei-o.
Em vez de
'
63
Oiís. — As palavras mãe c pae, cm qunsi todas as linguas ba-ntu, sào represen-
tadas por expressões diversas conforme a posiçiío das pessoas a que se referem.
Assim em u-mbundu usam-se os seguintes termos :
o-soma i-ia.
oku-feta, pagar
MODO IXDICATIVO
Passado próximo
'
Passado remoio
[
etu tu afetele, nós jíagámos.
PI. ' ene vu-afetele, vós pagastes.
( ovo v'-afetele, elles pagaram.
Futuro simples
Futuro composto
IMPERATIVO
.SUIUUXCTIVO
INFINITO .
oku-feta, pagar
FuUii'0
Conjugação negativa
MODO INDICATIVO ,
Presente
Pass.ido pioxiiiio
Passado remoto
[
ame s'-afetele, eu nâo paguei.
Sing. < ove ku-afetele, tu não pagaste.
( eie k'-afetele, elle não pagou.
Futuro simples
(
ame si-kafete ou si-fete, eu não pagarei.
.Sing. < ove ku-kafete, tu não pagarás.
( eie ka-kafete, elle não pagará.
IMPERATIVO
SUBJUNCTIVO
INFINITO
Verbos irregulares
Indicativo presente
!siti, eu digo.
hati, tu dizes.
Passado
hoti, tu disseste.'
Sina-,
hoti, elle disse.
Partículas verbaes
68
mu-, aqui, em, indica o logar occupado pela pessoa que falia,.
pa-, ahi, ali, lá, em, indica o logar 2:)roximo á quem folia.
Assim
u-lurae o-li-pi?
o homem elle está onde?
aonde está o homem V
o-ngombe i-li-pi?
o hoi elle está onde?
aonde está o boi ?
Uma outra forma verbal locativa é kasi, que pode substituir li nos
mesmos casos. Ex.:
u-lume o-kasi-pi ?
o Jiomem elle está onde?
onde está o bomem ?
u-lume o-kasi-po.
o homem está lá.
:
69
Advérbios
Os principaes Scão
paio /
ulo, okii \
^
osamtia, fora.
haimo, sempre,
kalie, agora.
handi, ainda.
etali, hoje.
70
Preposições
[
mu-, em^ aqui.
Prefixos locativos < pa-, para, em, ali, ahi, lá.
vu, evi.
Quando qualquer dos prefixos locativos mu-, pa-, ku- rege um sub-
stantivo e a este se segue um verbo ou partícula verbal locativa,
repete-se o prefixo locativo antes do verbo. Êx.:
Conjuncções
CopiUativas
Tove Tame.
e eu e tu.
ambos, nós.
:
71
r-ame-le, eu tamhem.
Subordinadas
Temporaes. — quando;
echi, te, até.
Interjeições
apue! de surpreza.
""
haka! de espanto.
ka, de approvação e annuencia (é nsada pelas mulheres).
,
:
PARTE III
SYNTAXE
Freliminares
74
Tame o-ka-nd'-ipa.
e eu elle me matará.
Sujeito da oração
Oiis. —
Neste exemplo empregamos o termo chi para traduzir o que. chi c o pre-
fixo pronominal de ochina, cousa,. e usa-se frequentemente em vez do substantivo.
'
Fallando"com rela(;ao a um loho^ ochimbungu,-dir-se-ha':
•
Obs. — Neste exemplo dá-se uma ambiguidade: eliê tanto pode ser sujeito
como complemento indirecto, podendo traduzir-se, quem fallou ? a quem fallou elle?
77
Attributos do sujeito
Oijs. — Niio existe nas lingiTas Baniu termo especial para indicar o couiple-
mcnto indirecto ou o chãico. Usa-.sc a concordância do gcnitivo. Ex.:
Ex.:
ku-li ulume, onduko iae.
ha um homem o nome, seu.
ha um homom, cujo nome, etc.
Uti usovi, arvore grande ; o adjectivo sovi concordai com uti por
meio do prefixo u- do singular e da segunda classe (seres inanimados).
: :
78
omunga u'oku-sapula.
um mensageiro de contar.
um mensageiro mandado com o fira de contar, etc.
Obs. — Já dissemos que não existe representante do verbo ser, e qire a relação
que elle marca eutre o sujeito e o predicado é representado nas linguas Bantu
pelos prefixos pronomioaes e pessoaes subjectivos.
ha ukai uange.
e mulher minha.
é miiilia mulher.
80
ku-apiía.
aqui acabou.
acabou.
ovava mu-apua.
a agua. aqui acabou.
a agua aqui (na pauella, no pote, etc.) acabou.
ochina chi-lema
a cousa élla pesa.
a cousa é pesada.
Predicado
82
Dos modos
83
Tempos
nd'-a-ku-feta, eu paguei-te.
:
84
u-alunguka.
elle foi prudente.
elle é prudente.
u-akola.
elle foi forte:
elle é forte.
Objecto do verbo
olongombe, nd'-a-vi-ipa.
os bois, '
eu os matei.
eu matei os bois.
Preposições
lu indica, causa^ meio^, etc, e tfaduz-se por com, em, durante, por,
por causa de, etc. Ex.:
te indica excepção.
87
Orações subordinadas
nd'-aenda, nd'-aka-tala.
eu fui eu verei.
eu fui ver.
oku-pitila, tu-tunga.
chfgar, nós tralalliamos.
quando chegarmos, vamos trabalhar.
oku-pitila, tu-atungile.
chegar, nós trabalhámos.
logo que chegámos, fomos trabalhar.
nda u-tale ?
se tu vês?
ves?
oku-pitila, tu-tunga.
chegar, nós trabalhamos.
quando chegarmos, vamos ti'abalhar.
90
o calor do sol.
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Exercícios
onjo i-titu.
casa 2)equena.
' É
o radical demonstrativo -cho, pag. 44.
- Neste exemplo vêse o objecto do verbo posto antes d'elle, como sendo o
termo mais importante da oração, pag. 85.
3 u-a-u-kapa — u-o-kapa. A partícula temporal contrae-se com o infixo
objectivo, dando, a -p u = o.
* nd'-a-u-kapa.
96
onjo i-akola^
casa forte.
onjo ia mane.
casa alheia.
onjo ma i-nene.
casa aquella ella grande.
aquella casa é grande.
pouco ; porém elles encontram ella podre, elles dizem: nós nós faremos a casa 7iossa
7
98
A chuva ainda que dia caia caia, a casa de pedras ella não cae, e apodrecer ella
não apodrece, ella fica fica assim.
Ainda que jcaia muita chuva, uma casa de pedras nào cae, e apodrecer nào
apodrece, fica sempre de pé.
Ava va-ti : etu katu-kuata uta uavo, puai ava va-kuatele uta
uetu, v'-ati: uta uene u-sovi, ocho tu-o-sola^.
Estes elles dizem: nós nós não tiramos a arma d'elles, porém estes elles tiraram
a arma nossa, elles disseram : a arma vossa ella grande, por isso nós d'ella gostámos.
Estes dizem : nós nào tiramos a sua arma, porém os que tiraram a nossa
arma, disseram : a vossa arma é grande, por isso gostámos d'ella.
gostaram.
Aquella arma d'elles quebrou-se. Certamente ella não era boa. Elles não
gostaram d'ella.
V'-o-teia '
ndati? V-'aenda, va-'ka-ieva ^, v'-aloiela onjila, ocho
u-ateka.
Elles a jmrtiram como ? Elles foram, elles caçarão, clles atiraram a. nm i^fissaro,
por isso ella partiu-se.
Como a partiram? Elles foram caçar, deram um tiro num pássaro, por isso
ella partiu-se.
Jesu u-alinga, hati: k'ilu k'imbo lia Jehova ku-li^ olonjo vi-alua,
vi-nene, vi-ua.
Jesus ellefez, elle disse : no ceu na cidade de Jehovah lá ha casas muitas, grandes,
bonitas.
Jesus disse que no ceu no reino de Jehovah ha muitas casas, grandes e
bonitas.
A esteira vossa aquella dia é escura. Ella veiu d'ouãe? Ella veiu da aldeia
lá dislanle.
Aquella vossa esteira é escura. D onde veiu ella? Veiu de uma aldeia distante.
d'este modo ainda que tenhamos de dormir no chão, mandaremos vendel-as; nós
:
102
nós queremos trabalho muito e a preguiça não, nós não isto queremos certamente.
A Biblia, livro de Jehovah, diz aquelle que deseja trabalhar sempre, merece
:
punda.
Afaça vossa não de outro não? Vós a apanhastes onde? Eu digo assim: vós a
roubastes.
A vossa faca não será de outra pessoa? Onde a encontrastes? Digo que a
roubastes.
1 Oração relativa.
2 Prefixo locativo suffixo, pag. 68. Pode também dizer-se : ku-a-i-lule-ko,
por isso que o u muda o a em e, quando se segue um suffixo, pag. 3.
partiram do paiz seu, elles foram, para o yaiz de os judeus, ala elles
isso elles
declararam dizendo : este elle nasceu, rei do paiz vosso. Elle está onde f Nós nós
ouvimos o nascimento seu no paiz nosso, por isso nós viemos, nós o adoraremos.
Num certo paiz distante havia uns homens sábios com muita sciencia. Elles
ouviram dizer que Jesus havia nascido no paiz dos judeus por isso partiram do ;
seu paiz c foram para o paiz dos judeus, ahi disseram: aquellc que nasceu é o
rei do vosso paiz. Onde está elle? Kós soubemos do seu nascimento no nosso
paiz, por isso viemos adoral-o.
quando esta creança for homem, pretenderá tomar o meu paiz e a mim matav-
me-ha.
Então elle jjensou matar Jcsiia. Os innis velhos de os judeus clle os diamov, elle
fatiou dizendo : este vós o ehamaes rei vosso, elle terá nascido onde? Os velhos disse-
ram : em Bclem. Quando elle ido soube o rei, então clle chamou também os sábios,
aquellcs (lies vieram de lonrje; clle os mandou para Belém, dizendo: ide,láproeiira-
reis a creança aquella, o dia vós a ac/iaes, voltae, direis a mim, eu vou o adoraria.
Porém elle isto mentiu assim, não verdade não. Elle elle não qniz o adorar, mas
elle 2i>'ete7ideH a morte sua.
Entào clle cm matar Jesus. Mandou chamar os mais velhos dos judeus
pensou
c fallou-lhcs assim : quem vós ehamaes o vosso rei, oudc terá nascido?
aquelle a
Os velhos responderam em Belcm. Logo que o rei soube isto, chamou os sábios
:
aquella creança e logo que a encontreis, voltae para dizer-nie, eu quero ir adoral-a.
Porém clle mentia, as suas palavras nào eram verdadeiras. Elle nào pretendia
adoral-o, mas sim matal-o.
Orthographia 1
Parte II — Etymologia :
Prefixos 5
Derivação e formação dos prefixos nominaes 7
Numero 10
Classificação 11
Derivação dos substantivos 17
Substantivos simples 17
Substantivos compostos 19
Género 21
Prefixos concordantes ou pronominaes 22
Genitivo 23
Artigo 25
Adjectivos 26
Adjectivos qualificativos 26
Comparação dos adjectivos 30
Adjectivos numeraes 31
Cardinaes 31
Concordância com os substantivos 33
Ordinaes 35
Pronomes pessoaes 35
Pronomes possessivos 39
Pronomes possessivos pessoaes 39
Pronomes posssessivos geraes 41
Pronomes demonstrativos 44
Pronomes indefinidos 46
Pronomes interrogativos 47
Pronomes relativos 50
Pronome reflexo 50
Formas negativas 51
Verbos 53
'Formas derivadas bí
Modos 55
Conj ugação 5G
Formas negativas 59
Sujeitos das terceiras pessoas G2
Conjugação de um verbo regular G3
Conjugação negativa 65
Verbos irregulares 67.
Partículas verbacs 67
Advérbios 60
Preposições 70
Conjuucçòes 70
Intei-jeiçòcs 71
Parte III — Syntaxc :
Preliminares 73
Sujeito da oração 74
Attributos do sujeito 77
Concordância do sujeito com o predicado 79
Predicado 81
Dos modos 82
Tempos 83
Objecto do verbo 85
Preposições 86
Orações subordinadas 87
Nomes usados isoladamente 90
Parte IV — Desenvolvimento pratico :
Exercícios 93
ERRATAS
Fag.
DICCIONARIO
PORTUGUEZ-ilMBUNDl
ABREVIATURAS
s substantivo
adj adjectivo
adj. num adjectivo juunoral
pron pronome
pron. pes pronome pessoal
V. a verbo activo
v. u verbo neutro
v. <i verbo qualificativo
V.p verbo passivo
adv adverbio
conj conjuncçiio
piep preposição
pref. prefixo
interj iuterjecção
V
Jiart. particula verbal
do port do portuguez
loc locativo
ACC ADU
barrete, s. olupusa (do jioi-t carsipuea), okatikitiki =^ estar de cabeça para bai-
nliauçalo. xo, oku-vongola.
barriga, s. efe, imo cabecear, v. n. oku-kiunuha. oku-ku-
barril, s. ongoleta (do port. ancoreta), minlia.
oiiiimdu = l-arril pequeno^ oinunlia. cabello, s. ochifuka, odiisame ^^ ca-
barro, s. otiima. bello braí(Co^ olumbi, =
cabello do corpo,
barulho, s. ema =^ fazer barulho^ oku- ohivi = cabello da u.xilla, ocliiuhonlia.
litina. cabo (de um instrumento), s. ocbiku-
batalha, s. ovita. oujanga. lupi.
batalhar, v. n. oku-vita. cabra. s. ohomho.
batata, s. ekapa, ochinguani, = ba- oaça, s. onjevo, ekanjo, unhanga =
tata dôce^ omusambi, ochifuknma. caça de aves, esasa.
bater, v. a. oku-veta, oku-asa, oku- caçador, s. nkongo, enbanga, upupa.
tcndula, oku-papula bater com a mão = ( ochiamln, ongaie.
aberta, okii-papa, oku-tatula bater = j
caçar. v. a. oku- ieva, oku-lengula.
com estrondo, oku-samba, oku-sangata. '
cacete, s. uti.
batoque, s. ekumbo. cachoeira, s. omupa.
beber. v. a. oku-nua dar a beber., = j
I
caco, s. ocbio.
uku-semilia. cada, prou. ongongo.
beliscar, v. a. oku-sipata, oku-tonho- cadáver, s. ocbivimbi, onambi.
na. cadeia ide ferro), s. elienge.
belleza, s. ochilamba. cadeira, s. ochialu.
bello. adj. ua, mhote = pessoa bellu., caimbra, s. oebokatalamba, obukai.
onumbu. cair, V. n. oku-loka, oku-langala, oku-
bemdízer, v. a. oku-sumuuuha. fukuka, oku-iendula =
cair juntamente.,
bengala, s. epangati (do port.) ombne- oku-vulukuta =
ca/r a /oZ/ia das arvo-
ti. ongiti. res, oku-loluka.
(riqueza), s. oviíiako, ovikuata.
bens caído (estar), oku-kunduka. oku-ku-
berrar, v. n. oku-elonga, oku-iuela. puka.
bexiga, s. ochipapo (do port. papo), caixa, s. ochikasa (do port.) --= caixa
ocbipotolua. de rapé, ombotesa (do port. boceta)
bexigas (doença), s. acbingongo. olubmíiu, ocliimbucko.
biceps (musculo), s. okauiukumuku. cajado, s. uti.
bico. s. uliungu. cal. s. (ihela.
bigorna, s. olukata. calamidade, s. ochipo.
CAT CTIU
tasa. iio.soio.
enlaçar, v. a. oku-tangcloka.
enraizar, v. n. nku-tiulia.
enrolar, v. a. oku-fomona.
enrugar, v. a. oku-fuva eunif/dr n
echo. H. ocliilciilii. testa, oku-idienuna..
edema (nas pernas), s. ochiUula. ensinar, v. a. oku-longisii, oku-kii-
egoísmo, s. olisoli. nihisa.
egoísta (ser), oku-jjongía. então, adv. iu.
egual. adj sokola, soko. entender, v. a. oku-ieva, - eulfinler
egual iscr). oUu-soka. iiiiil^ (iku-vinddika.
ga. okainltanda.
enfeite (jiara o calxdln), s. onamna. escravisar-se, v. r. oku-litumliika.
enfeitiçar, v. a. oku-lona. oku lian- escrevente, s. ukuambidi, onliahii.
gula. oku-sunga. escrever, v. a. okii-sonelia, oku-vita,
enfermidade, s. uv( li. ol;u-taia.
enganar, v. a. oku-fuml)íi, oku-lianlni. escudo, s. oclnmalio.
oku-unga. escurecer, v. n. oku-vindikía.
engano s. (com i»rejuiso ])roi)rio),()liu- escuridão, s. oualema.
ku —
euf/ano (com iirejui/.o allieio). escuro (ser), oku-tekama.
eliaulio. escutar, v. a. oku-icvehda.
engodo, s. evituto. esfregar (para limpar), v. a. oku-
engordar, v. a oku-neta. kmiga --=- esfregar o cnrpo, oki;-kukusa
enguia, s. onliohasi. — mandar esfregar, oku-kuokesa-
engulir, v. a. oku-ina. esfriar, v. a. oku-poUi.
12 EST FAT
FIT FUR 13
mau, mi
adj. vi, =
sf?-mo?/, oku-viha,
lombo, s. ombunda, oviongo. oku-taugeleka.
louco (ser. estar). oku-vuUia. oku- '
I
= mecher o pirão, oku-pika =^ mecher a
louvar, V. íi oku-sivaia. cerveja, oku-senga.
lua, s. osai. j
medicina (remédio), s. ochiliemba,
luar, s. oui. uubambele, esengu, ongundu, ocliiuiana.
luctar, V. a. oku-panga. oku-lit;itula. i medianeiro (servir de), v. a. oku-pai-
luz (do sol), s. utanha. kununa.
luzir, V. n. oku-taiuia. medico, s. ochimbanda.
maçã (de Adào,), s. ongongo. medida, s. oseteko.
macaco, = macaco com foci-
s. osima medir, v. a. oku-seteka, oku-ionga.
nho de cào^ evovo. medo, s. usumba. ongueli ter, estar =
machado, ondiaviti = machado de
s. com medo, oku-sumba.
combate, ekuva. medroso, adj. esumba, eliuugu.
macuta (moeda de cobre), s. ochilau- medula, s. upuma.
da =
meia macuta,, ouibende. meias, s. olomcuba (do port.)
madrasta, s. ondatembo. meigo (ser), oku-lenhena.
!
MUL OBR 17
refutação, s. okasambi.
nliama.
regar, v. a. okii-nliina, okii-saniena.
rocha, s. ene (pi. ovaue), olianda.
regato, s. oluui.
roda. s. evalo.
rego, s. ekuna
rodear, v. a. oku-kondola.
regulo, s. osoma.
rodilha, s. cmjumbu.-
rei,s. osoma.
roer, v. a. okn-kanlia.
relâmpago, s. olumanhula. ohakuhi.
rolar. v. a. oku-lombela, nku-vambe-
relampejar, v. n. oku-liakida.
la,
remar, v. a. uku-tapida.
remella, s. olouopo. rolha, s. ekiunbo.
remendão, s. utauda. rolhar, v. a. oku-sitika, okii-sitikila.
remendar, v. a. oku-konja. roncar, v. n. oku-ona.
remover, v. a. oku-upa. rosários (eontariade vidro), ekuabili
render (liomenauem). v. a. nkii->;iiii- (dd jjort.)
biliiu. roubar, v. a. oku-knanga, oku-koko-
repartir, v. a. oku-tond)ola. ka. oka-punda, oku-leia. oku-uiinhuna
-^ roubar um objecto e esc.oudel-o u,a rou-
repor. v. a. oku-pinlialisa. oku-pin-
])a. okn-kokovola.
<lMla.
repousar, v. a. oku-puiuka rcimn- roupa. s. oehikiito.
sar o qiii'i.ro sobre os jocUios. okii-vim- rugas (na i)elle). s. ovanlia. ovaka.
giiika. rugido, s. ochivunga.
22 SIG SUS
vau, s. onj i va =^a«sa?- o vaw, oku- vós, pron. ene =^ comvn.^co. Tene.
ioka.
veia, s. esipa.
velho, adj. ale =
mais velho, okuhi.
velho (ser, estar), oku-kuka. oku-vu-
la, oku-vamba. zangar-se, (estar zangado), v. r. oku-
vender, v. a. okii-sumbisa. oku-sa- fungula oku-tema, oku-lunguluka.
sela. zarolho, s. ochitofue.
veneno, s. okakamba, ulu, ouuli. zebra, s. ongolo.
ventania, s. omepelela. zig-zag (em), exp adv, onganda.
vento, s. ofela, epuku = vento forte, zuarte, (fazenda azul). onoloti.'onjun-
ekungukungu. ju.
ventosa (o que deita), s. olusemo. zumbido, (da abelha) s. elinhiiinhi.
ventre, s. imo (pi. ovaiuio). zumbir, v. n. oku-valala.
DICCIONARIO
UMBUNDU-PORTUGUEZ
A.IU EIU
C
Cha, v. q. ser risordm.
ahuku, (losoborlicucia =- diverjícn-
s. chechi. i)ron. isto.
cia <lo opiniòps =^ cnp^ano, erro. chilua. V. q. ser vagaroso.
ale, adj. velho, antigo. china, v. n. dançar.
ale. adv. antigamente, outr"ora=seniT chinga, v. a. visitar alguém para
pre. ber com elle.
alemena, v. q. ser ou estar inquieto. chita, v. n. parir.
aluía, V. a. achar, descobrir, encon- Chochuisa. v. a. arrancar.
trar.
alumana, v. a. engatilhar (uma armai.
ama, v. a. mover, agitar.
ama, v. n. mover-se, mudar de logar.
ambata, v. a. carregar, transportar,
levar. e. pron.. que? (jue espécie de?
amboka, v. n. adoecer, estar doente. echa, v. a. entregar, passar uma cou-
ambulula, v. a. fallar, discutir. sa a outrem.
ame, pron. pes. eu. echi, adv. quando.
amena, v. a. favorecer. echia. adj. num. nove.
amena, v. n. deitar-se. echinana. adj. num. oito.
andiua, v. n. ser ou estar líntorpecido. efe. s. estômago das aves. papo.
trôpego. efelefele. s. escuma.
andongo, espécie de collar hirgu.
s. efuanga, s. folha da mandioca.
angatã, acalentar, ter no regaço.
v. a. efuki. s. reprehensão.
anhaha, s. encrusilhada. ehoma. s. liomem pobre.
anhoni, s. rugas (da cara.) ehondio. s. banana.
apue, interj. exclamação Av. surpreza, ehotio. caracol.
s.
30 ETU FUN-
H iendula, v.
iendulula,
a.
v. a.
empurrar.
empunhar=vibrar.
iepa, esconder-se por traz de
v. n.
haimo, ailv. scmpic uma arvore- escudar-se.
haka! iiiterg. de espautu, admiraeàd. ievala, v. q. ser, estar intelligivel.
handa, v. a tomar amizade. iia, V. 11. vir.
handangala, adj. grande, muito. iiha, V. a. dar.
handeka, v. a. fallar outra lingua. iila, V. a. fechar.
he. proii. queV eoiiioV
iilula, V. a. abrir.
hena, atlv. amanlià, hoiitein. ika, V. n. acostumar-se.
henanha. adv. depois de amanlià. an- ikisa. V. a. alegrar.
te-hontem. iko, fogào, forno.
s.
hina, V. a. recusar, desobedecer. ilika. justiíicar^^apontar.
V. a.
hinda, v. a. negociar festejar. -
ilu. s. ceu. atmosphera^/.'//rt, em ci-
hoia, V a. importunar, insistir. ma, sobre.
huanga, v. a. roubar.
iluka, V. n. mudar-se (para outra casa.)
huka, V. a. desobedecer^ guardar vi-
ilula, V. a. e q. curar, tractar de, dar
veres.
irmào mais velho.
remédio ^
ser amargo.
huva, s.
ima, V. a. n. apagar, extinguir =^ dar
fructo.
imba, V. a. e n. cantar =^ atirar, ar-
remessar.
imbila, V. a. e n. arremessar -----
jiôr
nhenena, v. n. desapparecer.
N nhenha, s. deslumbramento.
nhenha, v. a. distriuir, dividir.
naito, adv. pouco. nhenuna, v. a. fazer cananca = re-
nakaliokalioko, paladar.s. pellir.
namuna, v. a. apanliar, agarrar. nhenhisa, v. a. abrandar.
nana, v. a. puxar, arrancar, colher. nhenisa, v. a. perder.
nanda. s. estrolla da manhã. nhina, v. a. molhar.
nangisa, v. a. recusar-se a deixar nho, adj. vulgar, ordinário.
examinar um objecto. nho, adv. sutf. assim, d'esto modo.
naua. s. cunhado ou cunhada. nhona. v. a. prejudicar.
ndaka, s. pregoeiro. nhoneha, v. u. estar esmagado, es-
ndati. coiij., adv. certamente, como? tragado.
ndati, ])ron. que ? o que ? nhonhama, V. a. abaixar, inclinar =
ndokuti, loc, adv. como para dizer. com a cara entre
prostrar-se as màos.
ndopo, adv. immediatameute. nhuana, v. n. andar em volta, circular.
ndoto, adv. assim, d"este modo. nhula, V. ^. recusar um e acceitar ou-
ndunduminha, exagerar.
v. a. tro.
neha, v. n. cheirar mal. nhumana, v. q. ser rabugento, taci-
nemuna, v. a. abafar, suftocar. turno.
nena, v. a. trazer. nbunula, v. a. esconder.
nené, adj. largo, grande, alto.
nenga, v. a. partilhar ^^ possuir.
nengula, v. a. ter abundantes colhei-
tas.
nenhane, adj. impar.
neta, v. q. ser gordo. ochiala, s. esteira.
ngoma, s. es])ecie de cogumelo. ochiali, s. dadiva, presente, mercê.
nia, v.!i. evacuar fezes. ochialu, s. cadeira.
noke, adv. presentementCj agora, ce- ochiambelo, s. campo adeante das
do. portas (ruma aldeia.
QOmuísa, V. a. colher os primeiros fru- ochiambo, s. gaiola de verga.
ctos de um campo
para serem comidos ochiandala, s. aloés.
na companhia do marido. ochianju, s. ninho.
nona. v. a. escolher apanhar. = ochiasa, s. bebida feita de ochim-
nosoio, adv. adeus (saudação de des- bombo e mel.
pedida a quem parte.) ochiasu, s. costume.
nua, V. a. beber. ochiava, s. teta.
nunga, v. n. estar convencido de ter ochiela, s. espécie de jogo.
commettido um crime depois da prova ochienu, s. espécie de noz.
do veneno. ochienhe, s. grillo.
nungula, v. a. fitar, olhar fixamente, ochifuko, cabello.
s.
encarar. ochifukuma, s. l)atata doce.
nunhunu, s. filho mais velho. ochi umbe, s. assassino, ladrão.
nhama, v. a. sugar, absorver. ochiíuto, s. penteado.
nhami. pron. quanto ? ochiemba, s. medicamento, remédio.
nhamuna, v. a. dizer tolices. cchiholo, s. occupaçào.
nhana, v. a. desgostar-se, repudiar, ochihonho, s. torpor.
aborrecer. ochihopio, s. credito.
nhaneha, v. a. seccar. ochihungulu, s. mocho.
nhangata, v. n. fingir de valente. ochihuanga, s. ladrão.
nhanha, adj. azedo. ochiialo, s. roupa da cama.
nhanha, v. a. procurar alimento. ochiiambi, s. bom caçador.
nhanhula, v. a. apanhar e i)ôr na boc- ochiieli. s. barba.
ca. ochiio. s. caco.
nhanhumana, v. a. desenrolar, espa- ochiiokola, s. sala.
lhar, abrir. ochiiula, meia colmea.
nhanhuna, v. a. rasgar em bocados, ochika. s. amizade.
destruir. ochikakula. s. frio.
nhanhuna, v. a. tirar. ochikaleveko, s. cama de palha para
nhata, v. a. pôr pó n'uma ferida. levar animaes.
neha. v. a. tirar, arrelsatar. ochikaiu. s. coxa.
nhemana, v. a. recusar. aochikmba, s. raiz comestível.
OCH OCII
pau.
okueve. s. al^apAo. armadilha.
perna.
Olumbandi. s. terreno descoherto.
okulu. s.
olumbi. s. folha— cahello liraneo.
okuoku. .s. l)raço.
olumbo. s. paliçada, nmro.
okuti, conj. i|iie.
okutua, s. ferida sangrenta.
olumbombo. s. raiz.
olumbue. s. restituição.
olandikesua. s. logar (juente.
olumbuli, espécie de carneií^o.
s.
olangi. s. pessoa jirostiada. j)essoa
caluda. olumbumba, s. t;itnagem.
olume. s. orvalho.
olata. caneca de Lata.
s.
olumepi. s. espécie de ni'iz Oíhirilera.
oliakulu. s. relâmpago.
olumuinho. s. e.^ipelho -fnicto seme-
olisoli. s. egoismo.
lliMute :'( liaga.
olohana. s. comichào. olunalo.s. embaraço.
olohui. s. comhustiveh
olunama. s. occupaçào.
olomanha, s. metal. olunanda, s. esposa.
olombanjo, ma.xilla inferior. olunatoma, s. duviíla-^negaçào.
olombendo. s. tlauta. olunda. s. interferência a favor d'ou-
olombonde. s. falador noticias.
trem. soecorro.
olombongo. s diidieiro. olundembanga. s. fiucto da íigueir.a
Olomema, s. trigo - feijries. gràos em liniva.
.geral.
olundimbo. s. tio <le contas de vidro.
olomenha. meias. s. olundindi.s. jiennas da cauda das aves
olonamalala. s. duvidas. domesticas.
olonambelo. s. jactância de hen.s. olundovi. s. corda de barco.
olondia. >. alimento. Olundulili. s. pe(|ueno bordão.
olondondolo, s. raizes comjiridas. olundumba. s. (íspecie de animal.
olongende, s. viajantes. olundunge, s. intelligiMicia conhe-
olonjele. harha. s cimentos. cuns(dhos.
olonopo, nmiella.s. olur.dungu. s. pinnuita.
olonunha. s. estupidez. olunelenge. s. escova secca sem índ-
oloseke, s. rolào. farelo. ios.
Olosisi. s. feixe ,], leidia. olungaiaua, s. goiaba.
oluanga. >. fervura. olungela. s. rim.
oluango. s. cume, crista da montanha. olungembia. s. alilicçào.
oluhaku. >. sanihdia. olungenda. s jornada.
oluhatnui. s. mosquito, olunyu. s. vinha.
42 OMA OMU
SIT SI'K 49
TUE ('líA õr
usiko. s. peneira.
de águia.
ulongo, s. conversação. usilili, s. nome dum cogumello.
ulonho, saber. usJtu, s. garganta =^ passagem.
ulovi, s. pescador, usoli, s. sopa. molho.
ulu. s. veneno de peixe. usongo, s. setta.
ulula, via láctea. usonjolo, s. martello de ferreiro.
ulula. V. n. gritar. usuanji, s. conspiração, traição.
ulume. s. homem. usui. s. pessoa pouco aítenciosa.
ulungi, s. recemchegado, estabeleci- usumba, s. receio, medo.
do de novo. uta, s. espingarda, arma,
umanehe., s. rapaz. Utali. s. ferro,
VAT. YT'X 53
utanda, í~. o «hh' traliallia iiiípci frita vamba. V. q. sei-, eslnr Vellm. idoso.
laiiiciito. alhanlciíd. vambela. v. a. miar.
iitanha, s. lu-ilho, i-alor do sol. vanda. v. i|. sir. estar larud.
uteke, í<. iKiitf. vândala, v. u. rugir, mugir.
utekeo. adv. lioa noite. vandeka. v. a. accrescentar, augmeu-
uteleli, s. racha oiu uuia cabaya. tar.
uteli, s. algodão. vandula, v. a. descascar.
utenda. s. franga. vanga, v. a. enfardar.
utepa. s. cerveja (feita eoni mandio- vangula. v. n. conversar.
ca I. vanja. v. a. olhar.
uteteli, s. espécie ÚP herva alta (.'oiiiu vata, V. II. agachar-se.
o caniço. vavanga. v. n. cambalear.
Uti. arvore, pau.
p. veia, cazar.
v. a.
utila. 3. pess(»a imprudente. veiuka. v. n. correr rapidamente.
utima. s. eora^-ào. veka. v. 11. estar costumado.
utingu. s. coisa bonita. vela. V. (|. ser, estar doente.
utoi, s. pes.soa corajo-sa. veleka, v. a. carregar ás costas.
utolo. s. descida (iindinada). velela. v. n. comer carne.
utombo. s. mandioca. vembika. v. a. encher um buraco, en-
utondua. s. credor importuno. tidiíar.
ulongo, papada do boi.
.s. verabulula. v. a. cavar, escavar.
utui. s. cabeça. venja, v. a. meclier.
utumbu. .'í. farelo. vetelela. v. n. sentar-se á porta duma
ututa. s. burgo ^^ toca do coelho. Im- casa onde ha um cadáver.
raco. veva. V. 11. balar.
ututuli, s. pessoa alta. vevela. v. a. carregar uma criança ás
uualo. s. fato, roupa. costas.
uuinha. v. n. pender, descer (a estra- vi, adj. mau. feio.
dai. viala. v. a. governar.
uula. V. a. acumpaidiar. vialeka. v. a. (suthronisar.
uulu. í<. principio. viha. V. q. ser mau, estar em más con-
uuluka. V. 4. ser, estar áspero, des- dicçòes.
egual. vila, V. a. comlemnar.
uunda, v. n. sujar-se. (>star sujo. vinda. v. a. entrançar, franzir.
uunga, v. n. criar Itolor. vindikiia. v. n. escurecer.
uunja. V. a. enganar. vindilika. v. a. entender mal.
uunjuka. v. ij. ser, estai turvo. vinga, v. a. assustar, afugentar.
uvaía. cerimonia do casamento.
s. vinjuka. v. n. passar, ir.
uvangi, s. segurança. vita. V. a. escrever^ guerrear.
uve, s. invalido. VO. adv. também, c.
uveii. s. doença. voka. V. n. enganar se.
uvelo. s. portão. vokiia. V. a.augmentar.
uvo. s. tempo da sementeira. vola, V. i\. ser, estar podre.
vomba, v. a. afundar.
vonga, v. n. estar abandonado.
vongoka, v. n. pender, inclinar-se.
vongola, \. n. estar de calieça para
baixo.
VOtoka. v. n. estar de jic. peiínaiíe-
vaka. V. a. dobrar. cer.
vala, V. a. nuigoar. aíHigir. vula, V. q. ser, estar velho, estragado.
valala. v. n. l)ater as azas, zumbir. vulua. V. (|. ser, estar louco.
valeka, começar.
v. a. vulukuta, V. a. encenar.
valela, pregar,
v. a. vumba, v. a. servir.
vali. adj. nnm. e adv. dois mais. ou- vumbula, adj. cinzento, pardo.
tra vez. vungilika, v. a. desijançar o queix"
valula. V. a. v. nào rticonhecer. sobre os joelhos.
ERRATAS
ailiaiifoii
ro.sto
:u'hiiig(ii)fro
oeliitukii
oluhoiigi
curvo
<iki-li))Otama
kou nliauliiina
ku-nlioiía
alguii), can^a
olonboij^o
ovitiitn
(iku-liineia
oualcuia
kais
ocliipeinciii'
()lundiiii{;a
fsokolnilo
kn-kolonga
prosa
ockiineuiciK'
ochikovata
okii-komUi-la
urniar
oudaudo
ovindaufifli'
opalaiika
ctetclo
kaka
enlaniar-se
lam('rm'ua
sahir
liliiiiljila
niueiia
oclii uinbt'
oehicniba
aue-liikinl>a
ocliindulio
ocliiiijauja
ocliiiijaue
oeliipukiiku
ocliipukukalii
oclisetaliai
ocbitiua
ocliivolcka
ueliivciigt'
ohaiiaalo
ohakahoka
oiinlftcla
ukaiibuiiiba
\ *
PL Pereira do Nascimento, José
3755 Craimnatica do Umbundu ou
P4. lingua de Benguella