ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ

ΤΜΗΜΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Α.Π.Θ.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΜΟΡΦΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

2. Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΠΟΛΗ: ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΤΗΣ ΘΕΜΕΛΙΑ ΚΑΙ ΟΙ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΕΣ

3. ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΣΟΦΙΣΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΤΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗ

ΜΟΡΦΩΣΗ

4. Η ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

5. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

6. ΤΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

7. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

8. Η ΜΟΡΦΩΣΗ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΟΣΜΟΑΝΤΙΛΗΨΗ

9. Η ΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

10. Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

11. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΩ

12. ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΒΕΤΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ

13. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΤ

14. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ

15. Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΣΗΣ

16. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΟΥ ΤΖΟΝ ΝΤΙΟΥΙ

17. Η ΦΥΣΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ

ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ

18. Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

ΑΝΤΟΝ ΜΑΚΑΡΕΝΚΟ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η φιλοσοφία ως μορφή κοινωνικής συνείδησης

Ο ανθρώπινος κόσμος στις διάφορες πτυχές του μελετάται από πολλές

ξεχωριστές επιστήμες, οι οποίες διαμορφώθηκαν σταδιακά.

Όταν αναφερόμαστε στην επιστήμη αυτό που έχουμε υπόψη είναι η εξέταση

συγκεκριμένων φαινομένων και πραγμάτων ως αντικειμένων, η κατανόηση των

αιτίων εμφάνισης, κίνησης, εξέλιξής τους.

Η επιστήμη μελετά τον κόσμο που μας περιβάλλει ως κάτι αντικειμενικό. Ο

άνθρωπος θα πρέπει να γνωρίζει τις αντικειμενικές ιδιότητες του κόσμου του,

προκειμένου να μπορεί να τον διαμορφώνει και να τον αλλάζει. Η εξέλιξης της

εργασίας και της τεχνολογίας στηρίχθηκαν αποφασιστικά στην εμβάθυνση των

επιστημονικών γνώσεών μας για τις διάφορες πτυχές της αντικειμενικής

πραγματικότητας.

Η φιλοσοφία όμως δεν ταυτίζεται με την επιστήμη, με τη γνώση του

ανθρώπινου κόσμου ως συνόλου αντικειμένων. Η φιλοσοφία αποτελεί μορφή

κοινωνικής συνείδησης (άλλες μορφές είναι η θρησκεία, η τέχνη) η οποία έχει με

την επιστήμη κάτι κοινό: δομεί τις ιδέες της σε λογικές έννοιες και θεωρητικά

συστήματα εννοιών. Όμως σε αντίθεση με την επιστήμη (τις επιστήμες) η

φιλοσοφία εξετάζει τον άνθρωπο ως υποκείμενο, ως ον που έχει συνείδηση του

εαυτού του (αυτοσυνείδηση). Ο άνθρωπος ως φορέας συνείδησης δεν αποτελεί

απλώς μέρος της αντικειμενικής πραγματικότητας, παρά δύναται να κατανοεί τη

θέση του στον κόσμο και να αποφασίζει σκόπιμα για το πώς θα υπάρξει και θα

δραστηριοποιηθεί εντός αυτού. Ο άνθρωπος είναι υποκείμενο από τη στιγμή που

εντός της κοινωνίας (εντός ενός πλαισίου κοινωνικών δεσμών με τους άλλους

ανθρώπους) διαμορφώνει ο ίδιος τους σκοπούς, το πρόγραμμα της ζωής του. Ο

άνθρωπος ως υποκείμενο έχει συνείδηση ότι αυτός αποφασίζει τη στρατηγική του

βίου του και για το λόγο αυτό δύναται να αναλάβει την ευθύνη των πράξεών του.

Η φιλοσοφία λοιπόν, ως μορφή κοινωνικής συνείδησης, εξετάζει τον άνθρωπο

ως υποκείμενο, όχι όμως με τη έννοια της μεμονωμένης ύπαρξης, αλλά στη σχέση

του με τους άλλους ανθρώπους οι οποίοι επίσης αναγνωρίζονται ως υποκείμενα. Η

φιλοσοφία εξετάζει τους ανθρώπους ως κοινωνικά όντα, ως δημιουργούς των

κοινωνικών σχέσεων και υπεύθυνους για τη διατήρηση, την αλλαγή και εξέλιξη

των σχέσεων αυτών.

Οι άνθρωποι διαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα όχι κάτω από

οποιεσδήποτε συνθήκες, ούτε βεβαίως βάσει των αυθαίρετων επιδιώξεών τους.

Κάθε γενιά δύναται να διαμορφώνει και να αλλάξει την κοινωνική πραγματικότητα

ευρισκόμενη η ίδια μέσα σε συγκεκριμένες αντικειμενικές συνθήκες και

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

3

προϋποθέσεις: σε συγκεκριμένο επίπεδο ανάπτυξης του παραγωγικού συστήματος,

σε συγκεκριμένο τύπο οικονομίας, σε συγκεκριμένο επίπεδο ανάπτυξης του

τεχνικού και πνευματικού πολιτισμού κλπ. Οι άνθρωποι θα πρέπει να γνωρίζουν

αυτές τις αντικειμενικές συνθήκες, προκειμένου να κατανοούν ποιες δυνατότητες

διαθέτουν για να αλλάξουν και να βελτιώσουν περαιτέρω τις κοινωνικές σχέσεις.

Τη γνώση αυτών των αντικειμενικών συνθηκών εντός των οποίων υφίσταται,

αναπτύσσεται και αλλάζει η κάθε κοινωνία μας τη δίνουν οι διάφορες κοινωνικές

επιστήμες.

Κύρια όμως επιδίωξη της φιλοσοφίας δεν είναι απλώς η γνώση – απεικόνιση

του κόσμου μέσα στον οποίο υπάρχει ο άνθρωπος (αν και αυτή η γνώση δεν την

αφήνει αδιάφορη), αλλά ο στοχασμός αναφορικά με το πώς αυτός θα πρέπει να

υπάρχει μέσα στην αντικειμενική (φυσική και κοινωνική) πραγματικότητα,

αναφορικά με το ποιο είναι το νόημα και ο σκοπός της ζωής.

Με άλλα λόγια η φιλοσοφία, εξετάζοντας τον άνθρωπο ως ενεργό υποκείμενο,

καλείται να απαντήσει στα κρίσιμα υπαρξιακά ερωτήματα αναφορικά με το σκοπό

στον οποίο θα πρέπει να αφιερώσει κανείς τη ζωή του, το περιεχόμενο που αυτή

αξίζει να έχει, τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να αντιμετωπίζει τους άλλους

ανθρώπους, την κοινωνία και το φυσικό της περιβάλλον.

Τα υπαρξιακά ερωτήματα ανακύπτουν στη συνείδηση ακριβώς επειδή οι

άνθρωποι υπάρχουν και ενεργούν όχι βάσει κάποιου έμφυτου, βιολογικά

καθορισμένου «προγράμματος», αλλά βάσει της συνείδησής τους, βάσει των

επιλογών τους, των σκοπών, των σχεδίων τους. Ενώ τα ζώα ζουν βάσει κυρίως ενός

γενετικά καθορισμένου «προγράμματος» οι άνθρωποι επενεργούν στην

αντικειμενική πραγματικότητα βάσει στόχων-σχεδίων, τα οποία αλλάζουν διαρκώς,

τροποποιούνται και εξελίσσονται εντός των διαφόρων ιστορικών-κοινωνικών

συνθηκών.

Ακριβώς επειδή ο άνθρωπος δεν διαθέτει κάποιο έμφυτο-προκαθορισμένο

«πρόγραμμα» ύπαρξης μέσα στην αντικειμενική πραγματικότητα, θα πρέπει το

πρόγραμμα του βίου του να το διαμορφώσει συνειδητά, τόσο σε ατομικό όσο και σε

ομαδικό-κοινωνικό επίπεδο. Θα πρέπει δηλαδή να απαντήσει στο ερώτημα: πώς να

υπάρξει μέσα στην αντικειμενική πραγματικότητα, ποιος πρέπει να είναι ο βασικός

σκοπός του βίου του (ο σκοπός που δίνει νόημα στην ύπαρξή του), ποια πρέπει να

είναι η γενική στάση του απέναντι στους άλλους ανθρώπους, την κοινωνία και τη

φύση.

Έτσι λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι η φιλοσοφία ως μορφή κοινωνικής

συνείδησης καταπιάνεται πρωτίστως με τη χάραξη της στρατηγικής της ανθρώπινης

ύπαρξης μέσα στην αντικειμενική πραγματικότητα, τουτέστιν με τη συγκρότηση

των θεμελιωδών σκοπών της ανθρώπινης ζωής και δράσης.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

4

Εδώ χρειάζεται να σημειώσουμε ότι οι σκοποί που θέτουν οι άνθρωποι για να

κατευθύνουν τον βίο τους διαμορφώνονται με βάση όχι μόνο τη γνώση των

υπαρχουσών αντικειμενικών συνθηκών στις οποίες αναπτύσσεται η δραστηριότητά

τους, αλλά και την ανίχνευση δυνατοτήτων και προοπτικών εξέλιξης αυτών των

συνθηκών. Τουτέστιν, οι θεμελιώδεις σκοποί της ανθρώπινης ζωής ορίζονται βάσει

όχι μόνο αυτού που υπάρχει αλλά και αυτού που δύναται να υπάρξει, των

δυνατοτήτων δηλαδή αλλαγής της πραγματικότητας.

Μπορούμε να πούμε ότι ο φιλοσοφικός στοχασμός, ασχολούμενος με τους

σκοπούς της ανθρώπινης ύπαρξης, καταπιάνεται και με την ανίχνευση των

δυνατοτήτων μιας άλλης, καλύτερης πραγματικότητας. Κατ’ αυτό τον τρόπο η

φιλοσοφική σκέψη συνιστά ανίχνευση των προοπτικών βελτίωσης, τελειοποίησης

της ανθρώπινης κατάστασης. Γι’ αυτό το λόγο η φιλοσοφία στις διάφορες ιστορικές

βαθμίδες της μας δίνει διαφορετικές αντιλήψεις για το τι εστί τελειότητα, τέλεια

ανθρώπινη κοινωνία, τέλεια προσωπικότητα, τέλειος βίος κλπ.

Η ικανότητα των ανθρώπων να σχηματίζουν αντίληψη περί τελειότητας, να

συλλαμβάνουν δηλαδή στη σκέψη τους τον κόσμο τους από τη σκοπιά

εναλλακτικών όψεών του, να σχηματίζουν εικόνες μιας τέλειας μελλοντικής

κατάστασης στην οποία έχουν ξεπερασθεί ιδεατά τα προβλήματα του παρόντος,

είναι καθοριστικής σημασίας για την ενεργητική στάση τους απέναντι στην

υπάρχουσα κοινωνία, για τη συνειδητή συμμετοχή τους σε αγώνες και προσπάθειες

αλλαγής και βελτίωσής της.

Η αντίληψη περί τελειότητας (περί τέλειας κοινωνίας, τέλειας σχέσης των

ανθρώπων προς τη φύση, τέλειας προσωπικότητας, τέλειου βίου) συγκροτεί συνάμα

και το περιεχόμενο του ιδεώδους, δηλαδή του ύψιστου, του πλέον σημαντικού

σκοπού της ανθρώπινης ύπαρξης, του σκοπού που θεμελιώνει και διαπνέει όλους

τους άλλους επί μέρους σκοπούς.

Βάσει των παραπάνω η φιλοσοφία, ασχολούμενη με τους σκοπούς της

ανθρώπινης ύπαρξης, αποτελεί το πεδίο συγκρότησης των ιδανικών του βίου. Έτσι

δίνει απαντήσεις αναφορικά με το ποιος είναι ο προορισμός του ανθρώπου, ποια

είναι η ιδεώδης –τέλεια κατάστασή του στην οποία θα πρέπει να αποσκοπεί.

Η φιλοσοφία ανιχνεύοντας τις δυνατότητες εξέλιξης της κοινωνίας, τις

δυνατότητες δημιουργίας μιας εναλλακτικής, καλύτερης πραγματικότητας

αντιμετωπίζει κριτικά την εκάστοτε κυρίαρχη ανθρώπινη κατάσταση.

Η κριτική είναι σύμφυτη με τη φιλοσοφία και προϋποθέτει την εξέταση των

πραγμάτων όχι ως δοσμένων, στατικών, αναλλοίωτων, αλλά ως αντιφατικών και

μεταβλητών. Η κριτική, ως κριτική σκέψη, αποσκοπεί στη διείσδυση στην ουσία

των φαινομένων, στην ανίχνευση των εσωτερικών τους σχέσεων-αντιθέσεων, στην

ανακάλυψη των τάσεων και προοπτικών εξέλιξής τους.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

5

Η λειτουργία αυτή της φιλοσοφίας ως πεδίου κριτικής του κόσμου

συμπεριλαμβάνει και την κριτική εξέταση των κεκτημένων γνώσεων, των

πολιτισμικών παραδόσεων, ιδεών κλπ., του βαθμού αντιστοιχίας ή αναντιστοιχίας

των κυρίαρχων ιδεών μιας εποχής προς τις ανάγκες των ανθρώπων, προς τις

συνθήκες της κοινωνικής τους ύπαρξης.

Έτσι η φιλοσοφία συνιστά αναστοχασμό της γνώσης, των ιδεών, του

περιεχομένου της συνείδησης, της σχέσης μεταξύ της κεκτημένης γνώσης και των

αντικειμένων που αυτή αντανακλά.

Θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι ποικίλες φιλοσοφικές ιδέες διαμορφώνονται

πάντα εντός συγκεκριμένων ιστορικο-κοινωνικών συνθηκών, τις οποίες με τον ένα ή

τον άλλο τρόπο αντανακλούν. Οι ερμηνείες του κόσμου που διακρίνουν τα διάφορα

φιλοσοφικά ρεύματα και οι προτάσεις τους αναφορικά με το νόημα της ζωής και

τους σκοπούς του βίου δεν αναπτύσσονται από μόνες τους σε ένα καθαρό χώρο των

ιδεών, παρά εκφράζουν κρίσιμες ανάγκες, συμφέροντα και προβλήματα

συγκεκριμένης κοινωνίας και εποχής και συνάμα, επιχειρούν να προσανατολίσουν

την ανθρώπινη στάση απέναντί τους.

Την ίδια στιγμή, τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα αντανακλούν και εκφράζουν,

ποικιλοτρόπως, τις κυρίαρχες αντιθέσεις και συγκρούσεις της εποχής τους. Οι ιδέες

τους λειτουργούν ως επεξεργασμένη διατύπωση των συμφερόντων και επιδιώξεων

των ομάδων και τάξεων που πρωταγωνιστούν σε συγκεκριμένες κοινωνίες και

ιστορικές συνθήκες. Γι’ αυτό και οι ποικίλες αντιπαραθέσεις στο πεδίο των

φιλοσοφικών θεωριών συνιστούν ιδιότυπη εκδήλωση αντιθέσεων και συγκρούσεων

μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και τάξεων, οι οποίες σηματοδοτούν μια

ολόκληρη εποχή.

Η εμφάνιση της φιλοσοφίας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο

Η φιλοσοφία εμφανίστηκε πρώτα στη Μικρά Ασία, στις ελληνικές πόλεις της

Ιωνίας, στα τέλη του 7ου αιώνα και στη διάρκεια του 6ου αιώνα π.Χ., ως συνέπεια

σημαντικών κοινωνικών αλλαγών. Εκείνη την περίοδο σε πόλεις όπως η Έφεσος, η

Μίλητος, οι Κλαζομενές, η Κολοφώνα αναπτύχθηκε σημαντικά η βιοτεχνία, το

εμπόριο και η ναυτιλία. Οι οικονομικοί δεσμοί με άλλες περιοχές και λαούς

ενίσχυσαν τις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις, διεύρυναν τις γνώσεις και, εν γένει,

τον πνευματικό ορίζοντα των κατοίκων τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την

υπονόμευση παραδοσιακών ιδεών, προτύπων και στερεοτύπων.

Τα νέα, ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα που συγκέντρωναν πλούτο από τη

βιοτεχνική, εμπορική και ναυτιλιακή τους δραστηριότητα αποτέλεσαν το κατάλληλο

κοινωνικό περιβάλλον για την ανάπτυξη της επιστήμης (μαθηματικά, αστρονομία,

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

6

φυσιογνωσία) καθώς και για τη συγκρότηση νέων κοσμοθεωριών,

προσανατολισμένων στη λογική ερμηνεία του κόσμου.

Η εντεινόμενη σύγκρουση των νέων δυνάμεων του δήμου με την παλιά

αριστοκρατία του γένους γέννησε την πολιτική ανάγκη αμφισβήτησης της

κυρίαρχης ιδεολογίας, η οποία, με τη μορφή της μυθολογίας, προέβαλλε την

αντίληψη περί θεϊκής προέλευσης της κοινωνικής ιεραρχίας, δικαιώνοντας έτσι την

εξουσία της αριστοκρατίας του γένους.

Η μυθολογία υπήρξε η πρώτη μορφή κοινωνικής συνείδησης, κυρίαρχη σε μια

εξαιρετικά μεγάλη χρονική περίοδο που καλύπτει όλο το πρωτόγονο κοινοτικό

σύστημα, καθώς και την πρώιμη δουλοκτητική κοινωνία. Και είναι γεγονός ότι η

κοινωνική επιρροή του μύθου, ως στοιχείου πλέον των θρησκευτικών δοξασιών,

παρέμεινε μεγάλη μέχρι τις μέρες μας.

Η μυθολογική συνείδηση διακρίνεται από τη χαώδη συγκρητιστική αντίληψη

της πραγματικότητας ως ολότητας, στο πλαίσιο της οποίας (της αντίληψης) ο

ανθρώπινος και ο φυσικός κόσμος προβάλλουν αλληλένδετοι διαμέσου ενός

πλέγματος συγγενικών δεσμών. Χαρακτηριστικό της μυθολογίας είναι η

προσοικείωση του κόσμου διαμέσου της φαντασίας, η φαντασιακή υποκατάσταση

των άγνωστων αιτιακών σχέσεων, ο φαντασιακός έλεγχος πάνω στις εχθρικές

δυνάμεις της φύσης. Η μυθολογία αρχίζει να αμφισβητείται όταν οι άνθρωποι έχουν

συσσωρεύσει επαρκείς εμπειρικές γνώσεις ώστε να μπορούν να ερμηνεύουν

ορθολογικά τα αίτια των διαφόρων φαινομένων.

Η φιλοσοφία εμφανίστηκε ως ένα συνταίριασμα επιστήμης και κοσμοθεωρίας,

στη βάση της ορθολογικής ερμηνείας των πραγμάτων. Οι πρώτοι, Ίωνες φιλόσοφοι

ονομάστηκαν φυσιολόγοι διότι έγραφαν περί φύσεως, πραγματευόμενοι τις αρχές

και τα θεμέλια του φυσικού κόσμου. Αναζητούσαν τις αρχές αυτές όχι σε κάποια

θεότητα, αλλά σε ορισμένα εξαιρετικά στοιχεία της ίδιας της φύσης, θεωρώντας ότι

ο φυσικός κόσμος έχει εντός του τα αίτια της ύπαρξής του. Έτσι ο Θαλής ο

Μιλήσιος θεώρησε αρχή του κόσμου το νερό, ο Αναξίμανδρος το «άπειρον», ενώ

για τον Αναξιμένη η θεμελιώδης ουσία όλων των πραγμάτων είναι ο αέρας.

Κορυφαία μορφή της πρώιμης φιλοσοφίας υπήρξε ο Ηράκλειτος από την Έφεσο

(544-483 π.Χ.). Θεωρώντας το πυρ πρωταρχική αιτία και ουσία των πάντων, ο

Ηράκλειτος απέρριψε την ιδέα της δημιουργίας του κόσμου:

«Κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν, αλλ’

ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωον»

«Τον κόσμο αυτό, που είναι ο ίδιος για όλα τα όντα, δεν τον έπλασε κανένας θεός

και κανένας άνθρωπος, αλλά ήταν πάντα, είναι και θα είναι αείζωο πυρ...»

(Κλήμης, Στρωματείς, V 105)

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

7

Ο Ηράκλειτος διατύπωσε οξυδερκείς απόψεις για την αντιφατικότητα και

ρευστότητα όλων των πραγμάτων, θέτοντας τα θεμέλια της διαλεκτικής σκέψης:

«Λέει ο Ηράκλειτος ότι τα πάντα κινούνται και τίποτα δε μένει ακίνητο και

παρομοιάζοντας τα όντα με τη ροή του ποταμού λέει ότι δεν μπορείς να μπεις δυο

φορές στον ίδιο ποταμό.» (Πλάτων, Κρατύλος 402a).

Δεύτερο μεγάλο κέντρο εμφάνισης της φιλοσοφίας αποτέλεσαν οι ελληνικές

αποικίες της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, όπου ήκμασαν δύο μεγάλες σχολές, των

Πυθαγορείων και των Ελεατών. Η πρώτη εξ αυτών η οποία ήταν συγκροτημένη υπό

τη μορφή της αδελφότητας, είχε θεμελιωτή της τον Πυθαγόρα. Ο ίδιος, σύμφωνα με

την παράδοση, εισηγήθηκε και τον όρο «φιλοσοφία»:

«Πρώτος, όμως χρησιμοποίησε το όνομα φιλοσοφία και ονόμασε τον εαυτό του

φιλόσοφο ο Πυθαγόρας ... επειδή κανείς άνθρωπος δεν είναι σοφός παρά μόνο ο

θεός. Συχνά ονομαζόταν σοφία [η φιλοσοφία] και σοφός, όποιος την είχε ως

ενασχόληση και είχε φτάσει σε ψυχική τελειότητα. Φιλόσοφος είναι αυτός που

αγαπά τη σοφία.». (Διογένης Λαέρτιος, 1, 12).

Η ανάπτυξη της φιλοσοφίας θα συνεχιστεί δυναμικά τον 5ο π.Χ. αιώνα,

ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του, έχοντας πλέον ως προνομιακό κέντρο της τη

δημοκρατούμενη Αθήνα.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

8

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΠΟΛΗ:

ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΤΗΣ ΘΕΜΕΛΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΩΤΙΚΕΣ ΤΗΣ

ΑΝΑΓΚΕΣ

Χρειάζεται να διευκρινίσουμε δύο ζητήματα κομβικής σημασίας για την

κατανόηση των κοινωνικών συνθηκών στις οποίες αναπτύχθηκε η φιλοσοφία των

αρχαίων Ελλήνων. Το πρώτο αφορά τη δεσπόζουσα θέση που κατελάμβανε η πόληκράτος στη ζωή των ελευθέρων ενηλίκων πολιτών. Πόλη πρότυπο, από αυτή τη

σκοπιά, αποτέλεσε η δημοκρατούμενη Αθήνα.

Η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη (508-507 π.Χ.) σηματοδότησε μια ριζική

κοινωνική αλλαγή, εγκαθιδρύοντας ένα σύστημα διακυβέρνησης που έπαιρνε

οριστικά την εξουσία από την αριστοκρατία του γένους και την έδινε στο δήμο.

Ο Κλεισθένης διαχώρισε τους Αθηναίους σε δέκα φυλές με δεκατέσσερις

δήμους η καθεμιά. Σε κάθε φυλή φρόντισε να ανήκουν πολίτες από διάφορες

περιοχές της Αττικής και έτσι οι πλούσιοι ευγενείς αναμίχθηκαν με τους υπόλοιπους

πολίτες. Επίσης, έδωσε όλη την εξουσία στην Εκκλησία του Δήμου από την οποία

εκλέγονταν και οι δέκα στρατηγοί που διοικούσαν όχι μόνο το στρατό αλλά και το

ίδιο το κράτος. Στη θέση της Βουλής των 400, την οποία θέσπισε ο Σόλωνας, ο

Κλεισθένης θέσπισε νέα Βουλή με 500 βουλευτές, οι οποίοι εκλέγονταν κάθε χρόνο

με κλήρο, 50 από κάθε φυλή.

Τους θεσμούς αυτοδιοίκησης συμπλήρωνε το δικαστήριο της Ηλιαίας,

αποτελούμενο από 6000 δικαστές, εκλεγόμενους μεταξύ των πολιτών με κλήρο, οι

οποίοι δίκαζαν χωρισμένοι σε τμήματα. Έτσι στην δημοκρατούμενη Αθήνα της

κλασικής περιόδου περίπου 20000 πολίτες κατείχαν ταυτόχρονα δημόσια

αξιώματα.

Βασικό δικαίωμα των πολιτών ήταν αυτό της ισηγορίας (ίσο δικαίωμα στο

λόγο) το οποίο ασκούσαν στην Εκκλησία του Δήμου, τη Βουλή και στο δικαστήριο

της Ηλιαίας, πράγμα που αναβάθμιζε εξαιρετικά τη σημασία του δημόσιου –

πολιτικού βίου.

Έτσι για τους πολίτες οι ανάγκες και υποθέσεις της δημοκρατούμενης πόλης

και η συλλογική διαχείρισή τους δια μέσου της συμμετοχής στα κοινά αποτελούσαν

ύψιστο σκοπό και νόημα ζωής.

Η πόλη-κράτος θα λειτουργήσει την περίοδο της ακμής της ως μια κοινότητα

με ισχυρούς δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της (εξυπακούεται βέβαια ότι

όλοι οι μη πολίτες κάτοικοι της πόλης –οι γυναίκες, οι μέτοικοι και σαφώς οι

δούλοι– δεν ανήκαν σε αυτή την κοινότητα).

Κατά την επισήμανση του Ζαν-Πιέρ Βερνάν

«Όλοι αυτοί που απαρτίζουν την πόλη, όσο διαφορετικοί κι αν είναι λόγω

καταγωγής, τάξης ή λειτουργήματος, φαίνονται κατά κάποιον τρόπο ‘όμοιοι’ μεταξύ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

9

τους. Αυτή η ομοιότητα θεμελιώνει την ενότητα της πόλης, γιατί για τους Έλληνες

μόνο όμοιοι μπορούν να συνδεθούν αμοιβαία με τα δεσμά της Φιλίας και να

συνενωθούν στην ίδια κοινότητα ... Όλοι εκείνοι που συμμετέχουν στο κράτος θα

χαρακτηριστούν ως Όμοιοι, και αργότερα, με τρόπο πιο αφηρημένο, ως Ίσοι.»1

.

Το δεύτερο ζήτημα που θα πρέπει να έχουμε υπόψη, αφορά στο γεγονός ότι η

αρχαιοελληνική κοινωνία ήταν δουλοκτητική. Το κοινωνικό σύστημα της κλασικής

δουλείας ήταν βασισμένο στην εργασία των δουλών. Οι δούλοι απασχολούνταν

εκτενώς στη γεωργία, αλλά και στη βιοτεχνία (υπήρχαν εργαστήρια με δεκάδες

δούλους), το εμπόριο, καθώς και σε οικιακές εργασίες. Δούλοι εργάζονταν επίσης

στα μεταλλεία του Λαυρίου, τα οποία αποτελούσαν ιδιοκτησία της πόλης των

Αθηνών.

Στην κλασική περίοδο ο αριθμός των δούλων στην Αττική κυμαινόταν στις 80

με 100 χιλιάδες. Αναλογούσε περίπου ένας δούλος και μισός σε κάθε ενήλικο

αθηναίο πολίτη ή ένας δούλος σε κάθε τέσσερα άτομα του συνολικού πληθυσμού2

.

Η εκμετάλλευση της εργασίας τους αποτέλεσε το θεμέλιο του αρχαιοελληνικού

πολιτισμού, διότι προσέφερε στους πολίτες ελεύθερο χρόνο και τα αναγκαία υλικά

αγαθά ώστε να είναι σε θέση να ασχοληθούν με την πολιτική, την πνευματική

καλλιέργεια, την καλλιτεχνική δραστηριότητα, τη φιλοσοφική και επιστημονική

σκέψη.

Όπως αναφέρει ο Άντονυ Άντριους

«η παρουσία φτηνών ξένων δούλων ήταν το κύριο μέσο με το οποίο οι ανώτερες

τάξεις της Αθήνας ξεπέρασαν την ανάγκη να αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος του

χρόνου τους στην καλλιέργεια της γης για το βιοπορισμό τους, και μπόρεσαν έτσι να

αποκτήσουν την άνεση χρόνου που τους καρπούς της εξακολουθούμε να

θαυμάζουμε ως σήμερα.»3

.

Θα λέγαμε λοιπόν ότι η ιδιαίτερη σημασία της πόλης, κυρίως της

δημοκρατικής, στο βίο των ελευθέρων πολιτών και ο θεσμός της δουλείας

κατέστησαν, από κοινωνική σκοπιά, εφικτή την ανάπτυξη της παιδείας και της

φιλοσοφίας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, αφήνοντας ταυτόχρονα ένα ιδιότυπο

στίγμα στο περιεχόμενο τόσο της παιδείας όσο και του φιλοσοφικού στοχασμού.

1

J.P.Vernant, ό.π., σελ. 92.

2 A.Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ.Α.Παναγόπουλος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής

Τραπέζης, Αθήνα 1983, σελ. 205.

3 A.Andrewes, ό.π., σελ.208.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

10

Οι μορφωτικές ανάγκες της δημοκρατούμενης πόλης

Τις απαρχές της αρχαιοελληνικής παιδείας τις συναντάμε ήδη στην Ομηρική

εποχή. Η παιδεία είχε τότε αριστοκρατικό χαρακτήρα. Απευθυνόταν στους γόνους

της αριστοκρατίας και αποσκοπούσε στην προετοιμασία τους για την άσκηση

πολεμικών και διοικητικών καθηκόντων. Έμφαση δινόταν στην αφομοίωση από

τους νέους αριστοκράτες των παραδοσιακών αξιών και αρχών του κοινωνικού

στρώματος στο οποίο ανήκαν.

Το ιδεώδες αυτής της παιδείας συνίσταται στην προτροπή «αιέν αριστεύειν και

υπείροχον έμμεναι άλλων», «Πάντα να αριστεύεις και να ξεπερνάς τους άλλους», η

οποία εκφράζει την αρχή της διάκρισης στον αγώνα και τη μάχη, της υπεροχής

έναντι των άλλων, της αριστείας.

Η πνευματική καλλιέργεια των νέων από την Ομηρική εποχή και μέχρι τις

απαρχές της κλασικής περιόδου περιοριζόταν κυρίως στην ανάγνωση των επικών

ποιητών καθώς και των εκπροσώπων της μετέπειτα εμφανισθείσας λυρικής ποίησης.

Η σημασία της ποίησης απέρρεε από το γεγονός ότι ο λόγος των ποιητών ήταν

ηθοπλαστικός, καλλιεργούσε το πολιτικό-κοινωνικό ήθος των ανθρώπων.

Η κατάσταση αυτή άρχισε να αλλάζει από τα μέσα του 5ου αιώνα. Η εδραίωση

της δημοκρατίας σε αρκετές πόλεις-κράτη είχε ως συνέπεια την ανάδειξη της

συμμετοχής των πολιτών στα κοινά σε αποφασιστικό παράγοντα της κοινωνικής

ζωής και την πρωτόγνωρη αναβάθμιση της σημασίας του λόγου, των

επιχειρημάτων, της εκφραστικής ικανότητας. Όπως σημειώνει ο Ζαν-Πιέρ Βερνάν

«Αυτό που ενέχει το σύστημα της πόλης είναι, εν πρώτοις, μια εκπληκτική υπεροχή

του προφορικού λόγου έναντι όλων των άλλων μέσων της εξουσίας. Γίνεται το κατ’

εξοχήν πολιτικό εργαλείο, το κλειδί κάθε εξουσίας μέσα στο κράτος, το μέσο

διοίκησης και κυριαρχίας πάνω στους άλλους»

1

.

Η ανάδειξη της σημασίας του λόγου για την κοινωνική ζωή, δηλαδή της σκέψης

που εκφράζεται στο δημόσιο βίο, θα καταστήσει αναγκαίο στην Αθήνα ένα νέο τύπο

παιδείας, ο οποίος θα αφορά την καλλιέργεια της νόησης και της εκφραστικής

δεινότητας. Στην ανάγκη αυτή θα ανταποκριθούν οι σοφιστές, ως δάσκαλοι της

ρητορικής τέχνης, αλλά και της διαλεκτικής, καθώς και επιμέρους επιστημονικών

γνώσεων.

1

J.P.Vernant, Οι απαρχές της ελληνικής σκέψης, εκδ.Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992, σελ.79.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

11

Σπάρτη και Αθήνα: δύο διαφορετικά συστήματα εκπαίδευσης

Οι δύο σημαντικότερες ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας θα ακολουθήσουν

διαφορετική πορεία κοινωνικής-οικονομικής ανάπτυξης, πράγμα που θα επηρεάσει

αποφασιστικά το χαρακτήρα της εκπαίδευσης σε καθεμία από αυτές.

Στη Σπάρτη περίπου το 550 π.Χ. η αριστοκρατία κατέστειλε την εξέγερση των

λαϊκών τάξεων, πιθανό επακόλουθο του Β΄ Μεσσηνιακού πολέμου, και εδραίωσε

την κοινωνική της κυριαρχία. Στους αιώνες που θα ακολουθήσουν η Σπάρτη θα

εξελιχθεί σε μια ιδιαίτερα συντηρητική πόλη-κράτος. Οι ξένοι που μέχρι τότε ήταν

ευπρόσδεκτοι, στο εξής καθίστανται ύποπτοι και τελούν υπό τη διαρκή απειλή της

απέλασης, της ξενηλασίας.

Όπως σημειώνει ο Ανρί - Ιρενέ Μαρού

«Η Σπάρτη μεταβάλλεται σε αμιγώς στρατιωτικό κράτος. Μια κλειστή ομάδα

πολεμιστών, σε κατάσταση μόνιμης επιστράτευσης, θωρακισμένη με μια

ενστικτώδη στάση τριπλής άμυνας, εθνικής, πολιτικής και κοινωνικής, έχει υπό τον

έλεγχό της την πόλη»

Η εκπαίδευση θα είναι αυστηρά προσανατολισμένη στις ανάγκες του κράτους

και του πολέμου. Δέον να σημειωθεί ότι οι Σπαρτιάτες ασχολούνταν μόνο με τα

κρατικά αξιώματα, τη στρατιωτική υπηρεσία και το κυνήγι. Με τα οικονομικά

ζητήματα ασχολούνταν οι περίοικοι και οι είλωτες, οι οποίοι όμως στερούνταν

πολιτικών δικαιωμάτων.

Η ζωή στη Σπάρτη είχε ακραία στρατοκρατικό χαρακτήρα. Το άτομο

υποτασσόταν στο κράτος. Ύψιστες αρετές για τον άνδρα θεωρούνταν η ανδρεία, η

πολεμική ικανότητα, η τιμή των όπλων, η σωματική δύναμη, η υποταγή στις εντολές

της πόλης.

Η αγωγή ήταν δημόσια και αφορούσε και τα δύο φύλα. Τα αγόρια από τα 7

έως τα 30 τους χρόνια ζούσαν μια ιδιαίτερα σκληρή ζωή στρατοπέδου.

Χωρίζονταν σε ομάδες υπό την καθοδήγηση αρχηγών της ηλικίας τους. Βασικές

μονάδες ήταν οι γνωστές με το όνομα «βούαι» (κοπάδια βοδιών), που τις διεύθυναν

οι βουαγοί. Πολλές βούες αποτελούσαν μια «αγέλα» και πολλές αγέλες

συγκροτούσαν μια «ίλα». Ένα αξιωματούχος, ο παιδονόμος, με τη βοήθεια

μαστιγοφόρων διεύθυνε την εκπαίδευση των ομάδων.

Η διαπαιδαγώγηση είχε στόχο να καταστήσει τους νέους ψυχικά και σωματικά

δυνατούς, αυτάρκεις, ανθεκτικούς στις κακουχίες, τολμηρούς. Η πνευματική

καλλιέργεια των νέων ήταν υποτυπώδης έως ανύπαρκτη. Αν και η γραφή στη

Σπάρτη ήταν γνωστή ήδη από τα μέσα του 7ου αιώνα, η πόλη έμεινε πιστή σε όλη

τη διάρκεια της κλασικής εποχής στην προφορική παράδοση (οι νόμοι

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

12

απαγορευόταν να γράφονται σε οποιοδήποτε υλικό), ενώ το ενδιαφέρον, εν γένει,

για τα γράμματα, την τέχνη και τη φιλοσοφία ήταν σχεδόν μηδαμινό.

Στην Αθήνα η εκπαίδευση των νέων ήταν σαφώς περισσότερο ανεπτυγμένη

και πολύμορφη.

Τη φυσική αγωγή παρείχε ο παιδοτρίβης, σε ειδικούς χώρους, στην

«παλαίστρα» η οποία ήταν για τα παιδιά ότι το «γυμνάσιο» για τους μεγάλους. Οι

νέοι ασκούνταν σε αγωνίσματα δρόμου (μικρών ή μεγάλων αποστάσεων), στην

πάλη, στην πυγμαχία, στη ρίψη δίσκου ή ακοντίου, στο άλμα εις μήκος. Τα

αθλήματα που δίδασκε ο παιδοτρίβης περιελάμβαναν επίσης προετοιμασία των

μελλοντικών οπλιτών για τον πόλεμο (κίνηση σε παράταξη, μονομαχίες κλπ).

Η διδασκαλία της μουσικής γινόταν από ειδικό μουσικοδιδάσκαλο τον

«κιθαριστή». Περιελάμβανε μαθήματα που ξεπερνούν τη σύγχρονη αντίληψή μας

για τη μουσική, όπως η οργανική τέχνη, το άσμα, η ποίηση, ο χορός. Η κατοχή

αυτών των αντικειμένων αποτελούσε το περιεχόμενο της έννοιας του

καλλιεργημένου ανθρώπου. Στην αρχαία Αθήνα ο χαρακτήρας της παιδείας ήταν

μάλλον καλλιτεχνικός παρά γνωσιοκεντρικός.

Σκοπός της μουσικής παιδείας ήταν η καλλιέργεια στους νέους της ευρυθμίας

και της αρμονίας, στοιχεία που συνέβαλαν στην κατάκτηση του αυτοελέγχου (της

σωφροσύνης) και στον εξευγενισμό του ατόμου. Οι νέοι μάθαιναν να ψάλλουν τα

έργα των ποιητών, να παίζουν αυλό, λύρα ή κιθάρα. Αποστήθιζαν επίσης συλλογές

λυρικών ποιημάτων ή αποσπάσματα από τα έπη του Ομήρου, πράγμα που

χρησίμευε στην εκμάθηση της ανάγνωσης και γραφής. Τα ομηρικά έπη

αποτελούσαν τη βάση της παιδείας των Αθηναίων, ενώ γνώριζαν επίσης τα

ποιήματα του Ησιόδου και τις ελεγείες του Σόλωνα.

Ανάγνωση και γραφή, καθώς και αριθμητική (δεδομένου ότι οι αριθμοί

συμβολίζονταν με γράμματα) δίδασκε ο «γραμματιστής». Η διδασκαλία διαρκούσε

περίπου τέσσερα χρόνια, γιατί οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τη συνεχή γραφή. Οι

μαθητές έγραφαν πάνω σε ξύλινες πινακίδες καλυμμένες από λεπτό στρώμα κεριού

ή σε κυλίνδρους παπύρου. Ως κείμενα ανάγνωσης και γραφής χρησιμοποιούσαν

τους επικούς και λυρικούς ποιητές και πρωτίστως τον Όμηρο. Οι μορφές

διδασκαλίας ήταν κατά κανόνα αυστηρές, περιλαμβάνοντας και σωματικές τιμωρίες.

Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στη μορφωτική σημασία του θεάτρου,

θεσμού εξόχως σημαντικού για το δημόσιο βίο στη δημοκρατούμενη Αθήνα. Η

παρακολούθηση των παραστάσεων (τραγωδιών και κωμωδιών) δεν αποτελούσε

ικανοποίηση μόνο καλλιτεχνικών αναγκών, παρά συνιστούσε (μαζί με τη συμμετοχή

των πολιτών στους βασικούς θεσμούς της πόλης, όπως η Βουλή των Πεντακοσίων,

η Εκκλησία του Δήμου, το δικαστήριο της Ηλιαίας) ιδιότυπο σχολείο, στο οποίο

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

13

ασκούταν η σκέψη και διαμορφωνόταν η κοινωνική συνείδηση. Στο θέατρο όπως

και στους θεσμούς αυτοδιοίκησης της πόλης οι πολίτες έρχονταν αντιμέτωποι με

κρίσιμα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, με κοινωνικά προβλήματα και ηθικά

διλλήματα. Ως εκ τούτου, ωθούνταν στη διαμόρφωση άποψης και υιοθέτηση

στάσης απέναντί τους.

Η αναγνώριση της παιδαγωγικής και πολιτικής σημασίας του θεάτρου στην

αρχαία Αθήνα είναι εμφανής στο γεγονός ότι στους φτωχούς πολίτες παρεχόταν

ειδικό επίδομα, τα θεωρικά, ώστε να μπορούν να παρακολουθούν τις παραστάσεις.

Βεβαίως η ακμή του θεάτρου ήταν συνυφασμένη και με την εξαιρετική για την

εποχή της ελευθερία του λόγου που χαρακτήριζε τη δημοκρατούμενη Αθήνα. Η

ελευθερία αυτή επέτρεπε στους δημιουργούς των θεατρικών έργων να θέτουν με

τόλμη και να πραγματεύονται με πρωτοτυπία και κριτικό πνεύμα τα πλέον κρίσιμα

ζητήματα του ανθρώπινου βίου, πράγμα που έδινε στα έργα τους αυθεντικό

φιλοσοφικό χαρακτήρα.

Μπορούμε να πούμε ότι στην Αθήνα της κλασικής περιόδου για τους

ελευθέρους πολίτες όλο το φάσμα της δημόσιας ζωής, με τη συμμετοχή στους

θεσμούς αυτοδιοίκησης, την άρθρωση λόγου για κρίσιμα δημόσια ζητήματα, τις

πολιτικές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις, αποτελούσε πεδίο προβληματισμού,

σκέψης και διαλόγου και συνακόλουθα σχολείο εξαιρετικής σπουδαιότητας για

όλους.

Όχι τυχαία ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο του Περικλή σημειώνει, ως ιδιοτυπία

της δημοκρατούμενης Αθήνας, τα εξής:

«[40] Επί πλέον, οι ίδιοι εμείς είμαστε σε θέση να φροντίζουμε ταυτόχρονα για

τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και για τις υποθέσεις της πόλης μας, και ενώ

ασχολούμαστε με διαφορετικά επαγγέλματα κατέχουμε καλά τα πολιτικά

ζητήματα. Γιατί είμαστε ο μόνος λαός που αυτόν που δε μετέχει στα κοινά δεν

τον θεωρούμε φιλήσυχο αλλά άχρηστο...

[41] Συνοψίζοντας θεωρώ ότι όλη η πόλη είναι σχολείο της Ελλάδας ....».

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

14

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΣΟΦΙΣΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΤΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΡΦΩΣΗ

Εισαγωγή

Ιδιαίτερη διάσταση απέκτησε η παιδεία στο έργο των σοφιστών. Οι σοφιστές

συγκρότησαν ένα από τα πλέον σημαντικά πνευματικά ρεύματα της αρχαίας

Αθήνας, το οποίο θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε και αρχαιοελληνικό

Διαφωτισμό. Επρόκειτο για επαγγελματίες δασκάλους που δίδασκαν αντί αμοιβής

την τέχνη του σκέπτεσθαι και του αγορεύειν περί δημοσίων, κυρίως, αλλά και περί

ιδιωτικών υποθέσεων. Αν και ποτέ οι ίδιοι δεν συγκρότησαν ενιαία σχολή, ορισμένα

σημαντικά κοινά χαρακτηριστικά των απόψεών τους μας επιτρέπουν να τους

εξετάσουμε ως ενιαίο πνευματικό μόρφωμα.

Οι περισσότεροι από τους σοφιστές δεν ήταν Αθηναίοι. Μεταξύ των πιο γνωστών

από αυτούς ήταν ο Πρωταγόρας από τα Άβδηρα, ο Ξενιάδης από την Κόρινθο, ο

Γοργίας από τους Λεοντίνους της Σικελίας, ο Πρόδικος από την Κέα, ο Ιππίας από

την Ήλιδα, ο Αντιφών από την Αθήνα, ο Θρασύμαχος από τη Χαλκηδόνα του

Βοσπόρου, ο Κριτίας από την Αθήνα, ο Αντισθένης από τη Θράκη, ο Αλκιδάμας

από την Ελέα της Περγάμου και ο Λυκόφρων. Οι σοφιστές εργάστηκαν, κυρίως,

στην Αθήνα, πράγμα που οφείλεται στο δημοκρατικό καθεστώς της πόλης, το οποίο

ευνοούσε την καλλιέργεια της σκέψης και του λόγου επιδεικνύοντας αρκετή ανοχή

στις διαφορετικές απόψεις.

Οι σοφιστές κατηγορήθηκαν ως διαφθορείς των νέων διότι δίδασκαν την τέχνη

της αμφιβολίας και της αμφισβήτησης, καθώς και τη ρητορική ικανότητα που

επέτρεπε να παρουσιάζει κανείς ως αλήθεια αυτό που ήταν προς το συμφέρον του.

Ο πλατωνικός Σωκράτης αναφερόμενος στους σοφιστές υποστηρίζει ότι

«Όλοι αυτοί οι ιδιωτικοί με μισθό δάσκαλοι, που τους ονομάζει ο λαός σοφιστές και

αντιτέχνους, δεν κάνουν άλλο παρά να διδάσκουν τα ίδια δόγματα που ακολουθά

και ο όχλος στις συγκεντρώσεις του κι αυτό είναι που το λένε σοφία» (Πλάτων,

Πολιτεία, 493a).

Όπως και να έχει το πράγμα οι σοφιστές υπήρξαν καινοτόμοι στοχαστές που

άνοιξαν στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό νέους πνευματικούς ορίζοντες.

Οι απόψεις των σοφιστών για τη γνώση και τους κοινωνικούς θεσμούς

Οι σοφιστές, ως διαφωτιστές της αρχαιότητας, έστρεψαν το ενδιαφέρον τους

στον άνθρωπο και την ικανότητα της ανθρώπινης συνείδησης και του λόγου να

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

15

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του ανθρώπινου κόσμου. Στους σοφιστές εκφράζεται η

επιδίωξη απομάκρυνσης από το παραδοσιακό ιδεώδες που θέλει τον πολίτη να

ταυτίζεται με τους θεσμούς της πόλης-κράτους. Οι ίδιοι έδιναν έμφαση στην

καλλιέργεια της ικανότητας του ανθρώπου να διαφοροποιείται από τα κυρίαρχα ήθη

και νόμους και να συμμετέχει ενεργά στην αλλαγή-αναμόρφωσή τους.

Η υποκειμενικότητά του ανθρώπου αρχίζει να αναδεικνύεται σε κεντρικό ζήτημα

φιλοσοφικού στοχασμού. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Πρωταγόρα ότι ο

άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων:

«Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ

όντων ως ουκ έστιν». (Σέξτος Εμπειρικός, Προς μαθηματικούς VII, 60).

Εδώ ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην υποκειμενική διάσταση της γνώσης. Ο

άνθρωπος με τις αισθήσεις τους είναι αυτός που γνωρίζει τον κόσμο. Το κέντρο της

γνώσης δεν βρίσκεται σε κάποιες εκτός του ανθρώπου δυνάμεις και διαδικασίες,

αλλά στις αντιλήψεις και κρίσεις των ίδιων των ατόμων.

Η άποψη αυτή αποτέλεσε ένα από τα πρώτα δείγματα σχετικοποίησης της

γνώσης και της αλήθειας. Για ό,τι υπάρχει ή δεν υπάρχει αποφασίζει ο άνθρωπος. Ο

κόσμος υπάρχει στο βαθμό που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την ύπαρξή του. Κατά

συνέπεια η αλήθεια των πραγμάτων υφίσταται στα δεδομένα των αισθήσεων, στον

τρόπο δηλαδή με τον οποίο το υποκείμενο τα αντιλαμβάνεται. Ο κόσμος υπάρχει,

τελικά, έτσι όπως τον αισθάνονται οι άνθρωποι.

Όπως σημειώνει ο Β. Κύρκος, στην προκειμένη περίπτωση

«ο άνθρωπος με τις διανοητικές του δυνάμεις ανάγεται σε κριτήριο όλων των όντων,

η γνώση των όντων είναι η γνώση του ανθρώπου. Δεν μπορούμε να στηριχθούμε σε

κάποιο άλλο ον έξω από τον άνθρωπο, για να κρίνουμε και να αποτιμήσουμε τον

κόσμο· και αυτό σημαίνει ότι ο Πρωταγόρας δε δέχεται μεταφυσικές λύσεις,

αρνείται την προσφυγή σε μεταφυσικές λύσεις, προκειμένου να ερμηνεύσουμε τον

κόσμο και τα πράγματα. Ο άνθρωπος καλείται να αναλάβει την ευθύνη της δικής

του ερμηνείας του κόσμου, χωρίς τη συνδρομή μεταφυσικών ερεισμάτων»

1

Ο σχετικισμός της γνώσης που συναντάμε στον Πρωταγόρα απορρέει από την

άποψή του για το μεταβλητό χαρακτήρα όλων των πραγμάτων. Πρώτον, οι ίδιοι οι

άνθρωποι δεν έχουν πάντα την ίδια διάθεση. Οι άνθρωποι «προσλαμβάνουν

διαφορετικά τα πράγματα σε διαφορετικές στιγμές, λόγω της διαφορετικής δικής

τους διάθεσης» (Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειοι υποτυπώσεις, 1, 218). Δεύτερον, οι

καταστάσεις αλλάζουν διαρκώς, «η μια κατάσταση τείνει να μεταβληθεί προς την

1 Β. Κύρκος, Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, εκδ. Παπαδήμα σελ.128.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

16

άλλη, η χειρότερη κατάσταση να τροποποιηθεί προς το καλύτερο» (Πλάτων,

Θεαίτητος, 167a).

Αυτό που, κατ’ ουσίαν, υποστηρίζει ο Πρωταγόρας είναι η σχετικότητα των

αντιλήψεών μας για τον κόσμο, από τη στιγμή που τα πράγματα αλλάζουν διαρκώς

κι έτσι η άποψή μας γι’ αυτά ποικίλει ανάλογα με τις μεταβολές στα πράγματα και

στις διαθέσεις μας. Έτσι, η ανθρώπινη νόηση, αντί να αποσκοπεί στην αποκάλυψη

μιας μονοσήμαντης αλήθειας, θα πρέπει να εξετάζει τα πράγματα από διαφορετικές

πλευρές ανάλογα με την αλλαγή των διαθέσεων επιδιώξεων του ατόμου σε σχέση με

τα πράγματα.

Στοχαζόμενοι κριτικά τις κυρίαρχες ιδέες της εποχής τους οι σοφιστές

αμφισβήτησαν την διαδεδομένη αντίληψη περί φυσικής διαφοράς μεταξύ Ελλήνων

και βαρβάρων λέγοντας δια στόματος Αντιφώντα ότι

«από τη φύση είμαστε πλασμένοι όλοι, έλληνες και βάρβαροι, όμοιοι σε όλα. Θα το

διαπιστώσουμε αν εξετάσουμε όσα πράγματα είναι από τη φύση αναγκαία σε όλους

τους ανθρώπους … γιατί όλοι αναπνέουμε με το στόμα και τη μύτη, και τρώμε με

τα χέρια» (Αντιφών, DK,87, Β44).

Κατ’ αυτό τον τρόπο αμφισβήτησαν έμμεσα τις προκαταλήψεις της εποχής τους

για το θεσμό της δουλείας, υπονοώντας ότι ελεύθεροι και δούλοι είναι από τη φύση

τους όμοιοι.

Αμφισβήτησαν, επίσης, τη δογματική σκέψη και τις παραδοσιακές αντιλήψεις

αναφορικά με τη θεϊκή προέλευση του δικαίου και των θεσμών. Υποστήριξαν ότι οι

κοινωνικοί θεσμοί είναι συμβάσεις που τις συνάπτουν οι άνθρωποι.

Ο Αντιφών αναφέρει ότι η δικαιοσύνη συνίσταται στο

«να μην παραβιάζει κανείς αυτό που είναι νόμος της πόλης, της οποίας αυτός

είναι πολίτης. Κατά συνέπεια, ένας άνθρωπος μπορεί άριστα να εναρμονίζεται με τη

δικαιοσύνη, εάν τηρεί τους νόμους, εφόσον υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες και τον

βλέπουν, αλλά όταν είναι μόνος του, χωρίς μάρτυρες, αυτός ακολουθεί ό,τι του

υποδεικνύει η φύση του. Γιατί οι διατάξεις των νόμων της πόλης επιβάλλονται

τεχνητά, συμβατικά, ενώ οι επιταγές των νόμων της φύσης είναι υποχρεωτικές, κατά

τρόπο φυσικό. Και η ψήφιση των νόμων επιτυγχάνεται με συναίνεση των πολιτών,

όχι με φυσική αναγκαιότητα, ενώ οι νόμοι της φύσης δεν είναι θέμα συναίνεσης,

είναι θέμα συμμόρφωσης του ατόμου προς ό,τι του υπαγορεύει η φύση.» (VS 87

B44).

Η άποψη αυτή προσφέρει επιχειρήματα υπέρ της αμφισβήτησης των

καθιερωμένων θεσμών της πόλης, από τη στιγμή που οι νόμοι θεωρούνται

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

17

συμβάσεις, δηλαδή δημιούργημα των πολιτών, και μπορεί να βρίσκονται σε

αντίθεση προς τους φυσικούς νόμους, η αναγκαιότητα των οποίων είναι πέραν της

ανθρώπινης βούλησης.

Η αναγνώριση σημαντικής διαφοράς μεταξύ νόμου και φύσης μπορεί να

οδηγήσει στην επανεξέταση των αιτίων της κοινωνικής ανισότητας. Αν οι άνθρωποι

από τη φύση τους είναι όμοιοι, τότε τα αίτια της ανισότητας θα πρέπει να

αναζητηθούν στους νόμους της πόλης, οι οποίοι συχνά έρχονται σε αντίθεση με τη

φύση. Ο Ιππίας, κατά τον Πλάτωνα, υποστήριζε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι

«συγγενείς και φίλοι και συμπολίτες από τη φύση, όχι από το νόμο· για τη φύση τα

όμοια είναι συγγενικά μεταξύ τους, ενώ ο νόμος είναι τύραννος του ανθρώπου και

συχνά τον υποχρεώνει να κάνει πολλά πράγματα που είναι αντίθετα προς την

ανθρώπινη φύση.» (Πλάτων, Πρωταγόρας, 337, c-d).

Η αναγνώριση της αντικειμενικής ανθρώπινης φύσης με τους αναγκαίους νόμους

της δείχνει ότι δεν κατέληγαν όλοι οι σοφιστές στη σχετικοποίηση των πάντων. Οι

νόμοι της φύσης γίνονται αντιληπτοί ως κάτι αντικειμενικό, ανεξάρτητο από την

ανθρώπινη σκέψη και βούληση. Η αντιπαραβολή φυσικού νόμου και νόμουσύμβασης εντάσσεται στην προσπάθειά τους να αναδείξουν την εξάρτηση του

ανθρώπινου πολιτισμού όχι από κάποιες αιώνιες φυσικές δυνάμεις, αλλά από τις

ανθρώπινες αποφάσεις και ενέργειες.

Η σημασία και οι σκοποί της παιδείας

Οι σοφιστές αναγνώριζαν τον καθοριστικό ρόλο της παιδείας στη διαμόρφωση

του ανθρώπου και της κοινωνίας. Αν οι άνθρωποι είναι αυτοί που καθορίζουν τους

νόμους τους, τότε θα πρέπει να διαπαιδαγωγηθούν κατά τρόπο που να τους κάνει

ικανούς να συμμετέχουν ενεργά στις δημόσιες υποθέσεις της πόλης, να διατυπώνουν

τις απόψεις τους και να πείθουν τους άλλους για τις προτεινόμενες από τους ίδιους

αποφάσεις. Από τη στιγμή που οι θεσμοί είναι αποτέλεσμα κοινωνικής συμφωνίας

και οι άνθρωποι δημιουργούν τους θεσμούς, τότε η ικανότητα του λόγου δίνει στα

άτομα τη δυνατότητα να επηρεάζουν αποφασιστικά τη διαμόρφωση των θεσμών. Γι’

αυτό και οι σοφιστές

«δίδασκαν την τέχνη του στοχασμού και προσπαθούσαν να αναπτύξουν στους

μαθητές τους τον εθισμό να στηρίζονται στον ανθρώπινο λόγο και την κρίση τους,

αντί να στηρίζονται στην παράδοση και τις παλιές συνήθειες»

1

.

1 Α.Μπογκομόλοφ, Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, εκδ.Ειρμός, Αθήνα 1995, σελ.184.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

18

Καλλιεργώντας οι σοφιστές στους νέους (των εύπορων βέβαια οικογενειών, διότι

δίδασκαν αντί μεγάλης αμοιβής) την ικανότητα να προβάλλουν επιχειρήματα και να

αναλύουν κριτικά τις απόψεις των άλλων τους προετοίμαζαν για την ενεργό

συμμετοχή στα κοινά. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι οι παιδαγωγικές

υπηρεσίες των σοφιστών βρήκαν ζήτηση στη δημοκρατική Αθήνα.

Οι ίδιοι οι σοφιστές εκτιμούσαν ιδιαίτερα τη σημασία της παιδείας στην

ανθρώπινη ζωή. Ο Αντιφών αναφέρει ότι

«το πρώτο ανάμεσα στα ανθρώπινα πράγματα είναι η παιδεία. Γιατί όταν ξεκινήσει

ένα οποιοδήποτε πράγμα σωστά, είναι φυσικό αυτό το πράγμα να έχει και καλή

κατάληξη. Ανάλογη λ.χ. με το σπόρο που θα σπείρει κανείς, θα είναι και η

συγκομιδή που πρέπει να προσδοκά. Κατά τον ίδιο τρόπο, όταν κάποιος εμφυτεύσει

σ’ ένα νέο άνθρωπο μια καλή παιδεία, αυτή ζει και βλασταίνει σ’ όλη τη διάρκεια

του βίου του, κι ούτε η βροχή την αφανίζει ούτε η αναβροχιά.» (Αντιφών, DK 87,

B60).

Η παιδεία παρουσιάζεται εδώ ως το θεμέλιο της ανθρώπινης ανάπτυξης, στο

οποίο εδράζεται ο επιτυχής βίος. Η παρομοίωση της παιδείας με το σπόρο που δίνει

καλή συγκομιδή αποτελεί έμμεση αναφορά στη σχέση ανθρώπινης φύσης και

μόρφωσης. Στη σχέση αυτή ως κυρίαρχο αναγνωρίζεται το στοιχείο της μόρφωσης2

.

Η παιδεία που παρέχουν οι σοφιστές αποσκοπεί στη διαρκή βελτίωση των

ανθρώπων. Ο Πρωταγόρας λέει στο νέο που επιθυμεί να μαθητεύσει σε αυτόν:

«Ε, νεαρέ, αν μείνεις κοντά μου, θα μπορείς από τη μέρα που θ’ αρχίσεις να με

συναναστρέφεσαι, να επιστρέφεις στο σπίτι σου καλύτερος, και την επομένη το ίδιο·

και κάθε μέρα, να βελτιώνεσαι όλο και περισσότερο…» (Πλάτων, Πρωταγόρας,

318a).

Η μόρφωση όμως που προσφέρει ο σοφιστής δεν έχει να κάνει με κάποιο

εξειδικευμένο κλάδο γνώσεων. Ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι αυτό που θα δίδασκε σε

έναν νέο

«είναι η σύνεση για τις ιδιωτικές του υποθέσεις, πώς θα διοικεί άριστα το σπίτι του,

και για τις υποθέσεις της πόλης, πώς θα γίνει ικανότατος, σε ό,τι κάνει και λέει για

τα ζητήματα της πόλης.» (Πλάτων, Πρωταγόρας, 318e-319a).

2 Βλ. Χ.Αντωνίου, Σοφιστές και παιδεία, εκδ. Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997, σελ.52.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

19

Στην διευκρινιστική επισήμανση του Σωκράτη «μου φαίνεται πως εννοείς την

πολιτική τέχνη, και υπόσχεσαι να κάνεις τους άνδρες καλούς πολίτες» (ό.π.) ο

Πρωταγόρας δίνει καταφατική απάντηση.

Σκοπός, λοιπόν, της παιδείας θεωρείται όχι απλά η μετάδοση κάποιων γνώσεων

αλλά η διαρκής βελτίωση του νέου στην ικανότητα να ανταποκρίνεται στις

πρακτικές απαιτήσεις της ζωής, στη αναγκαιότητα διευθέτησης των ιδιωτικών και

δημόσιων υποθέσεών του.

Σε ό,τι αφορά τις ίδιες τις γνώσεις που αποκτά ο άνθρωπος αυτές θα πρέπει να

είναι βαθιές και όχι επιδερμικές. «Δεν βλασταίνει η μόρφωση στην ψυχή, αν δεν

προσχωρήσει κανείς σε μεγάλο βάθος» (Πρωταγόρας DK 80, B11).

Στο επίκεντρο της παιδαγωγίας οι σοφιστές θέτουν την «πολιτική τέχνη» και τη

διαπαιδαγώγηση καλών πολιτών. Βέβαια, παράλληλα με την επιτυχία στο δημόσιο

βίο αναγνωρίζεται και η σημασία της επιτυχίας στον ιδιωτικό, του πως ο νέος θα

γίνει ικανός να «διοικεί άριστα το σπίτι του».

Ωστόσο, όμως, η έμφαση στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης διατηρεί τα

θεμελιώδη στοιχεία της αρχαιοελληνικής αντίληψης για μια παιδεία στην υπηρεσία

της πόλης-κράτους. Η κατοχή της πολιτικής τέχνης κρίνεται αποφασιστικής

σημασίας για τη διατήρηση της πόλης. Διότι, όπως αναφέρει ο Πρωταγόρας, όταν οι

άνθρωποι πρωτο-επιχείρησαν να ιδρύσουν πόλεις, επειδή ακριβώς αγνοούσαν την

πολιτική τέχνη «αδικούσαν ο ένας τον άλλο» και στο τέλος σκόρπιζαν και

αφανίζονταν. (Βλ. Πλάτων, Πρωταγόρας, 322b).

Οι σοφιστές διατηρούν ισχυρή την εμπιστοσύνη στις σχέσεις που αναπτύσσονται

μέσα στην πόλη-κράτος, η οποία αποτελεί μοναδικό πεδίο καταξίωσης του

ελεύθερου ανθρώπου. Ο προσανατολισμός της δραστηριότητας του ατόμου στις

δημόσιες υποθέσεις και η επιδίωξη της διάκρισης σ’ αυτές εγγράφεται στην κλασική

αρχαιοελληνική αντίληψη ότι μόνο ζώντας μέσα στην πόλη και διαμέσου της

ενασχόλησης με τα κοινά ο άνθρωπος δύναται να επιτύχει την τελείωσή του. Ορθώς

επισημαίνεται ότι

«ο χαρακτήρας της διδασκαλίας των Σοφιστών ενέχει και μια σαφώς τονισμένη

κοινωνική διάσταση, μέσα στην οποία κινείται αναγκαστικά και συνειδητά το

άτομο. Η αξία της προσωπικής δράσης του ατόμου οριοθετείται μόνον από το

ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον»

1

.

1 Ό.π., σελ.64.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

20

Η σημασία του λόγου και η έμφαση στην καλλιέργειά του

Οι σοφιστές πίστευαν ότι ο ανθρώπινος λόγος παίζει αποφασιστικό ρόλο στην

κοινωνική ζωή. Ο Γοργίας δίδασκε ότι ο λόγος

«είναι ένας μεγάλος δυνάστης, που ενώ έχει το πιο μικρό και αφανές σώμα, επιτελεί

τα έργα τα πιο θεϊκά γιατί μπορεί και το φόβο να σταματήσει και τη λύπη να διώξει

και χαρά να προκαλέσει και τον οίκτο να αυξήσει» (Γοργίας DK 82, Β11).

Και, επίσης, ότι

«…η επίδραση της πειθούς, αν και δεν έχει του εξαναγκασμού τη μορφή, έχει την

ίδια μ’ αυτόν δύναμη» (Γοργίας DK 82, Β11).

Ο Γοργίας υπήρξε εισηγητής της ρητορικής και θεωρούσε ότι η τέχνη που

δίδασκε παρέχει στον άνθρωπο την ικανότητα να πείθει τον οποιοδήποτε, κάτι που

συνιστά μεγάλο πλεονέκτημα στην κοινωνική ζωή. Η ρητορική δεινότητα

εξασφαλίζει σ’ αυτόν που την κατέχει τη δυνατότητα να ασκεί εξουσία μέσα στην

πόλη. Μάλιστα, ο λόγος του ρήτορα θα πρέπει να είναι τόσο ισχυρός ώστε όσοι τον

ακούσουν να αισθανθούν σαν να

«εισχωρεί μέσα τους φρίκη γεμάτη φόβο, οίκτος όλο δάκρυα, πόθος όλο λαχτάρα»

(Γοργίας DK 82, Β11).

Γενικά οι σοφιστές έδιναν μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη της εκφραστικής

ικανότητας του ατόμου.

«Για τους Σοφιστές η λέξη είναι κατά βάση το παν. Αυτό που φαίνεται να τους

ενδιαφέρει είναι λιγότερο το ίδιο το πράγμα και περισσότερο η επιτήδεια και

πετυχημένη παρουσίασή του· θεωρούν τη λέξη πρωταρχικό μέσο στον αγώνα της

ζωής»

1

.

Το επιθυμητό για τους σοφιστές είναι η ανάπτυξη στους νέους της ικανότητας να

χειρίζονται επιδέξια τον λόγο, προκειμένου να τον χρησιμοποιήσουν για πρακτικούς

σκοπούς, τόσο στις ιδιωτικές όσο και στις δημόσιες υποθέσεις τους (στα

δικαστήρια, στην εκκλησία του δήμου, στη βουλή).

Ο λόγος τους ενδιαφέρει αλλά από τη σκοπιά της άμεσης επιρροής που αυτός

μπορεί να ασκήσει, γι’ αυτό και στους σοφιστές «διακρίνει κανείς … μια άμεση

προτεραιότητα του προφορικού από τον γραπτό λόγο»

2

.

Η καλλιέργεια του προφορικού λόγου εντασσόταν στη διαπαιδαγώγηση ικανών

ομιλητών, οι οποίοι ήταν σε θέση να σκέπτονται με ευστροφία, να αντιλαμβάνονται

1 A.Reble, Ιστορία της παιδαγωγικής, εκδ. Παπαδήμα, σελ.39.

2 Χ.Αντωνίου, Σοφιστές και παιδεία, εκ.δ Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1997, σελ.77.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

21

σε βάθος τη ψυχική διάθεση του ακροατηρίου τους και των συνομιλητών τους, να

κατανοούν με ακρίβεια και να κρίνουν τα επιχειρήματα των άλλων ανακαλύπτοντας

τα αδύνατα σημεία τους, να βρίσκουν με τη μέγιστη ευελιξία και να προβάλλουν

κατά πειστικό τρόπο αντεπιχειρήματα.

Ο λόγος, βέβαια, που διατυπώνει ένας τέτοιος ομιλητής μπορεί να είναι

απατηλός. Οι σοφιστές δεν αρνούνται αυτή την πιθανότητα. Θεωρούν γενικά ότι

αυτό το ιδιαίτερα ισχυρό μέσο του λόγου είναι ηθικά ουδέτερο και εξαρτάται από

τον χρήστη του ο τρόπος που θα χρησιμοποιηθεί, αν δηλαδή χρησιμοποιηθεί για να

αποκαλύψει την αλήθεια ή για να εξαπατήσει το ακροατήριο. Ο λόγος

παρομοιάζεται με το φάρμακο:

«Όπως κάθε φάρμακο εξάγει από το σώμα διαφορετικούς χυμούς, και άλλα

σταματούν την αρρώστια ενώ άλλα τη ζωή, έτσι και οι λόγοι, άλλοι προκαλούν

λύπη, άλλοι ευχαρίστηση, άλλοι φόβο, άλλοι δίνουν στους ακροατές τους θάρρος,

και άλλοι φαρμακώνουν και μαγεύουν την ψυχή με ένα είδος δόλιας πειθούς»

(Γοργίας DK 82, Β11).

Πρόθεση, βέβαια, των σοφιστών δεν είναι η εξαπάτηση του ακροατηρίου.

Επιθυμούν να διαπαιδαγωγήσουν ανθρώπους ικανούς να κερδίσουν την επιτυχία, σε

ένα περιβάλλον όπου ο δημοκρατικός δημόσιος βίος, ο πολιτικός λόγος-αντίλογοςδιάλογος επηρέαζαν αποφασιστικά το κοινωνικό γίγνεσθαι.

Οι σοφιστές επιθυμούν να διαπαιδαγωγήσουν καλούς πολίτες, οι οποίοι θα

συμμετέχουν και θα διακρίνονται στον δημοκρατικό δημόσιο βίο σεβόμενοι

ταυτόχρονα τους νόμους της πόλης.

Στο σπουδαίο πολιτικό του μύθο ο Πρωταγόρας βάζει τον Δία να προσφέρει

στους ανθρώπους δύο αρετές-θεμέλια του πολιτικού βίου: την αιδώ και τη

δικαιοσύνη. Η αιδώς αφορά το αίσθημα αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ των μελών

μιας κοινότητας και η δικαιοσύνη το κοινό αίσθημα περί δικαίου. Αυτές οι αρετές

θα πρέπει να χαρακτηρίζουν όλους τους πολίτες, προκειμένου να διατηρηθεί η

πόλη-κράτος. Μάλιστα στο μύθο του Πρωταγόρα αναφέρεται ότι θα πρέπει

«εκείνον που δεν μπορεί να συμμετέχει στην αιδώ και τη δικαιοσύνη, να τον

σκοτώνουν ως αρρώστια της πόλης» (Πλάτων, Πρωταγόρας, 322d).

Επίσης, ο Αντιφώντας, επισημαίνει ότι

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

22

«όταν οι πολίτες μένουν πιστοί στους νόμους, οι πόλεις γίνονται πανίσχυρες και

ευτυχισμένες· ενώ χωρίς ομόνοια ούτε την πολιτεία μπορείς να κυβερνήσεις ούτε

και το σπίτι να το διευθύνεις σωστά». (Αντιφών, DK 87, B44a).

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω οι σοφιστές παρέμεναν πιστοί στο θεσμό της

πόλης-κράτους. Η έμφαση που έδιναν στην ανάπτυξη της ανθρώπινης

υποκειμενικότητας, ουδόλως σήμαινε την απόρριψη των αντικειμενικών ιστορικοπολιτειακών πλαισίων του αρχαιοελληνικού πολιτισμού που δεν ήταν άλλα από την

πόλη-κράτος και τους νόμους της.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

23

Η ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΊΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΊΑΣ

Εισαγωγή

Ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) είναι μια από τις σημαντικότερες μορφές της

αρχαιοελληνικής σκέψης. Δεν μας άφησε γραπτό έργο. Ο φιλοσοφικός στοχασμός

του εκδηλωνόταν μέσα από τη διαλογική επικοινωνία με τους συμπολίτες του. Η

επικοινωνία αυτή είχε κατ’ ουσίαν παιδαγωγικό περιεχόμενο, από τη στιγμή που

αποσκοπούσε στην αφύπνιση της διάνοιας και στην ευαισθητοποίηση για τα

ζητήματα της ηθικής. Μπορούμε να πούμε ότι ο στοχασμός του Σωκράτη αποτελεί,

ταυτόχρονα, και παιδαγωγική πράξη.

Η διαλεκτική-μαιευτική μέθοδος

Η άποψη του Σωκράτη για την παιδεία συνδέεται εν πολλοίς με την επεξεργασία

της διαλεκτικής, ως μεθόδου διερεύνησης της αλήθειας.

Η διαλεκτική ή αλλιώς μαιευτική μέθοδος εκκινεί από την αμφισβήτηση της

αισθητηριακής -εμπειρικής γνώσης που έχει ο άνθρωπος για τα πράγματα καθώς και

της ατεκμηρίωτης γνώμης (δόξας) που σχηματίζει βάσει αυτής της γνώσης. Η

γνώμη των ανθρώπων, η οποία εδράζεται στις αισθήσεις, εκφράζει, κατά κανόνα,

τυχαίες σχέσεις, στιγμιαίες εντυπώσεις, συναισθηματικά φορτισμένες κρίσεις, οι

οποίες όμως στερούνται αντικειμενικότητας.

Στο Θεαίτητο ο Πλάτων παρουσιάζει το Σωκράτη να επισημαίνει ότι

«Στα δεδομένα των αισθήσεων ... δεν υπάρχει γνώση, αλλά υπάρχει στους

συλλογισμούς σχετικά με αυτά. Γιατί εδώ, όπως φαίνεται, είναι δυνατό ν’ αγγίξουμε

την πραγματικότητα και την αλήθεια, ενώ εκεί είναι αδύνατο.» (Πλάτων, Θεαίτητος,

186d).

Ο Σωκράτης υιοθετεί τη διάκριση μεταξύ δόξας και νόησης που είχε κάνει ο

Παρμενίδης. Με τον όρο δόξα ο Παρμενίδης εννοούσε τις αντιλήψεις που μας

δίνουν οι αισθήσεις οι οποίες παρουσιάζουν τον κόσμο σε κίνηση και αλλαγή,

δηλαδή ως φαινόμενο, και γι’ αυτό το λόγο θεωρούνται απατηλές. Ως νόηση

αποκαλούσε την ικανότητα να συλλαμβάνουμε την αληθή γνώση που συνδέεται με

μια πέραν των φαινομένων εικόνα του κόσμου, ως κάτι που δεν υπόκειται στην

κίνηση και την αλλαγή.

Οι σοφιστές, τους οποίους κατακρίνει δριμύτατα ο Σωκράτης, δεν υπερέβαιναν

τα όρια της απλής γνώμης. Ως δάσκαλοι των νέων τους μάθαιναν πώς να

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

24

παρουσιάζουν περίτεχνα τη γνώμη τους και να πείθουν τους άλλους για την

ορθότητα των απόψεών τους. Το ζητούμενο για τους σοφιστές δεν ήταν η ίδια η

αλήθεια αλλά η ικανότητα να δημιουργεί κανείς την εντύπωση ότι λέει αλήθεια. Η

παιδεία που πρόσφεραν οι σοφιστές εδραζόταν στον υποκειμενισμό, τη

χρησιμοθηρία και την αυθαιρεσία.

Ο Σωκράτης καταγγέλλει την εκπαίδευση που πρόσφεραν η Σοφιστές ως

ψευδή. Στην υποκειμενική αντίληψη της αλήθειας αντιπροτάσσει την αναγνώριση

της αντικειμενικής αλήθειας. Εισηγούμενος τη μαιευτική μέθοδό του αναδεικνύει

την παιδευτική σημασία του διαλόγου, καλώντας τους συνομιλητές του να

εμπλακούν σε μια διαδικασία διαλογικής-συλλογικής αναζήτησης της αλήθειας. Το

αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, η παιδεία που αποκτούν οι μετέχοντες, δεν είναι

κάτι που απλώς μεταδόθηκε από το δάσκαλο στους μαθητές, αλλά κάτι που

συνδημιούργησαν, που ανακάλυψαν από κοινού, δάσκαλοι και μαθητές. Στο

σωκρατικό διάλογο η παιδεία προβάλλει όχι ως μια τελική στιγμή αλλά ως διαρκής

διαδικασία, όχι ως σχέση πομπού-δέκτη, αλλά ως σχέση μεταξύ υποκειμένων.

Ας εξετάσουμε λεπτομερέστερα τη μέθοδο του Σωκράτη. Ο Σωκράτης, με την

πρόφαση της προσωπικής άγνοιας, έθετε στο συνομιλητή του ερωτήματα που

ζητούσαν τον ορισμό διαφόρων θεμάτων (κυρίως ηθικής φύσεως) και, λαμβάνοντας

από αυτόν απαντήσεις που συνιστούσαν απλή γνώμη και ατεκμηρίωτη βεβαιότητα,

προσπαθούσε να αποκαλύψει τη σύγχυση και τις αντιφάσεις των λόγων του

συνομιλητή. Κατ’ αυτό τον τρόπο οδηγούσε τις σκέψεις του άλλου σε αδιέξοδο,

ωθώντας τον στην αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων από τις οποίες διακατεχόταν.

Ο συνομιλητής του Σωκράτη, έχοντας υποπέσει σε αντιφάσεις, αντιλαμβάνεται

σιγά-σιγά την πραγματική του άγνοια για τα εξεταζόμενα αντικείμενα και

απευθύνεται στον φιλόσοφο με την παράκληση να του αποκαλύψει την αλήθεια.

Τότε εκείνος ομολογεί και τη δική του άγνοια για το υπό διερεύνηση ζήτημα και

προσκαλεί το συνομιλητή του σε μια από κοινού αναζήτηση της αλήθειας.

Στο διάλογο Μένων, ο Σωκράτης δηλώνει στο συνομιλητή του

«δεν προκαλώ απορίες στους άλλους ενώ εγώ έχω τις απαντήσεις, αλλά με τον ίδιο

τρόπο που εγώ έχω απορίες για καθετί, έτσι κάνω και τους άλλους να έχουν. Όσον

αφορά τώρα την αρετή, εγώ τουλάχιστον δεν ξέρω τι είναι τούτη, κι εσύ πάλι ίσως

γνώριζες προηγουμένως, προτού σε συναντήσω, τώρα όμως είσαι όμοιος με κάποιον

που αγνοεί. Θέλω όμως να εξετάσω μαζί σου και να προσπαθήσω να βρω τι είναι

τέλος πάντων η αρετή». (Πλάτων, Μένων, 80c-d).

Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό που ενδιέφερε περισσότερο το

Σωκράτη δεν ήταν να μεταδώσει στο συνομιλητή του έτοιμες γνώσεις, αλλά να του

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

25

γεννήσει την αμφιβολία για την ψευδή γνώση, για τις επιφανειακές κρίσεις και τους

πρόχειρους συμπερασμούς και να ανοίξει το δρόμο στην αναζήτηση της αληθούς

γνώσης.

«Ο μέτοχος του λόγου αποβάλλοντας την αθεμελίωτη ως τώρα γνώση και στάση

του απέναντι στη ζωή συνειδητοποιεί την άγνοιά του κι αυτή η επίγνωση δεν

επιφέρει μέσα του μόνο μιαν αναστάτωση αλλά και μια κάθαρση. Είναι η

καθαρτήρια απελευθέρωση από τη φαινομενικότητα, που του χαρίζει την

ετοιμότητα για ανάκτηση της αληθινής γνώσης. Αυτή η γνώση δεν του προσφέρεται

ως ένα στερεότυπο δόγμα ή ως καθολική συμπερασματική διατύπωση, που μπορεί

να χρησιμεύσει σαν συνταγή, αλλά ως ένα εσωτερικό επίτευγμα που καλείται να

γεννήσει ο καθένας μέσα του»

1

.

Ο Σωκράτης παρομοιάζει το ρόλο του με αυτόν της μαίας. Όπως δηλώνει

πρόκειται για ιδιόμορφη μαία διότι σκοπός του είναι να φέρνει στο φως τις γνώσεις

που κυοφορούν μέσα τους οι συνομιλητές του. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του στείρο

σε γνώσεις και γι’ αυτό το λόγο επισημαίνει σχετικά με τους συνομιλητές του ότι

«από μένα δεν έμαθαν ποτέ τίποτα, αλλά οι ίδιοι από μόνοι τους ανακάλυψαν και

γέννησαν πολλά και καλά». (Πλάτων, Θεαίτητος, 150d). Σ’ αυτή τη διαδικασία ο

ρόλος του Σωκράτη κατά την ομολογία του ίδιου είναι επικουρικός. Με τη βοήθεια

του θεού, όπως ισχυρίζεται, εκμαιεύει την αληθή γνώση μέσα από τη σκέψη του

συνομιλητή του.

Από τη στιγμή που η αληθής γνώση βρίσκεται μέσα στο άτομο η γνωστική

διαδικασία προβάλλει ως εγχείρημα αυτενέργειας, η μόρφωση, η απόκτηση

γνώσεων, αποκαλύπτεται ως αυτομόρφωση. Η σκέψη, τελικά, για τον Σωκράτη

είναι διάλογος της ψυχής με τον εαυτό της. Στο ερώτημα του Θεαίτητου, πώς

ονομάζει τη σκέψη, ο Σωκράτης απαντά:

«Διάλογο, τον οποίο η ψυχή η ιδία διεξάγει μόνη της σχετικά με τα ζητήματα που

εξετάζει ... Μου δίνει την εικόνα αυτή όταν σκέπτεται, ότι δεν κάνει άλλο παρά να

διαλέγεται, ρωτώντας η ίδια τον εαυτό της και απαντώντας, καταφατικά και

αποφατικά ... Συνεπώς ορίζω το σχηματισμό κρίσης ως λόγο και την κρίση λόγο

ειπωμένο, όχι όμως προς άλλον ούτε δια της ομιλίας, αλλά σιωπηρά προς τον ίδιο

τον εαυτό μας». (Πλάτων, Θεαίτητος, 189e-190a).

Η έμφαση του Σωκράτη στην αυτογνωσία (γνώθι σαυτόν) και στη

συνειδητοποίηση της άγνοιάς μας για τα πράγματα κατατείνει ακριβώς στο να

1 Κ.Π.Μιχαηλίδης, Ο σωκρατικός λόγος, εκδ.Χριστάκη, Αθήνα 1992, σελ.66.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

26

καταστήσει το άτομο αυτενεργό υποκείμενο της μόρφωσής του. Η παραίνεση του

Σωκράτη «γνώρισε τον εαυτό σου» σήμαινε «συνειδητοποίησε την ανεπάρκεια των

γνώσεών σου, την ανεπάρκεια της γνώμης που έχεις για τα πράγματα». Μόνο όταν

κανείς παραδέχεται τη άγνοιά του ανοίγει ο δρόμος για την αναζήτηση της αληθινής

γνώσης.

Το αποτέλεσμα της γνωσιακής αναζήτησης είναι για τον Σωκράτη ο σαφής

ορισμός του εξεταζόμενου αντικειμένου, η εννοιολογική αναπαράσταση των

γενικών, καθολικών του χαρακτηριστικών. Ο Σωκράτης θεωρεί ως γνώση ενός

αντικειμένου την ανάδειξη εκείνων των στοιχείων του που ενυπάρχουν σε όλες τις

επιμέρους εκφάνσεις του. Η μαιευτική μέθοδος αποτελεί, στην ουσία, επαγωγικό

συλλογισμό, κίνηση της σκέψης, δια μέσου αφαιρέσεων, από τα επιμέρους, τα

τυχαία, τα παροδικά και επουσιώδη γνωρίσματα-πτυχές ενός αντικειμένου προς τα

γενικά, σταθερά και ουσιώδη.

Ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο έργο του Μετά τα φυσικά ότι

«Δύο είναι τα πράγματα που θα μπορούσαν δικαίως να αποδοθούν στον Σωκράτη,

οι επαγωγικοί συλλογισμοί και οι ορισμοί καθολικής ισχύος». (Αριστοτέλης, Μετά

τα φυσικά, 1078b 27-29.)

Δέον να σημειώσουμε ότι η διαλεκτική μέθοδος του Σωκράτη, αποσκοπώντας

στο σαφή ορισμό της έννοιας ενός αντικειμένου κατά τρόπο επαγωγικό, επιδιώκει

ταυτόχρονα την κάθαρση της σκέψης από τις αντιφάσεις. Το αποτέλεσμα της

γνωστικής διαδικασία θα πρέπει να είναι μια μη αντιφατική γενική έννοια, ένας μη

αντιφατικός ορισμός των καθολικών-ουσιωδών χαρακτηριστικών του αντικειμένου.

Η αντίφαση αντιμετωπίζεται εν προκειμένω ως ελάττωμα της σκέψης.

Θα πρέπει λοιπόν να έχουμε υπόψη ότι η σωκρατική διαλεκτική μέθοδος

διαφέρει ουσιωδώς από την αντίληψη περί διαλεκτικής των νεωτέρων χρόνων, όπου

η ανακάλυψη της θεμελιώδους αντίφασης των πραγμάτων αποτελεί τον ύψιστο

σκοπό της γνωστικής διαδικασίας. Στη σύγχρονη διαλεκτική το γενικό και καθολικό

δεν προβάλλει ως απλή άρνηση του επιμέρους, ως μια απόλυτη ταύτιση με τον

εαυτό του, αλλά ως εσωτερική σχέση με το επιμέρους, ως διαφορά και αντίφαση, ως

πηγή της κίνησης και της αλλαγής του αντικειμένου.

Γνώση και ηθική αρετή

Ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση των απόψεων του Σωκράτη έχει η

αντίληψή του για τη σχέση γνώσης και ηθικής αρετής, ενός θέματος που τον

απασχολούσε ιδιαίτερα.

Όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

27

«ο Σωκράτης είχε αρχίσει να παίρνει ως αντικείμενο της πραγματείας του τις ηθικές

αρετές και πρώτος αυτός επιχειρούσε να δημιουργεί σχετικά με αυτές καθολικούς

ορισμούς». (Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 1078b).

Για το Σωκράτη η ζωή στην πόλη έχει ηθική σημασία. Θεμέλιο αυτής της ζωής

είναι οι νόμοι, η απαρέγκλιτη τήρηση των οποίων αποτελεί για τον ίδιο ζήτημα

μεγάλης σπουδαιότητας. Ο Ξενοφώντας, μάλιστα, μας παρουσιάζει το Σωκράτη να

υποστηρίζει ότι «το νόμιμο και το δίκαιο είναι το ίδιο πράγμα». (Ξενοφών,

Απομνημονεύματα, IV,IV,12). Υποστηρίζοντας την απαρέγκλιτη τήρηση των νόμων

ο Σωκράτης επιθυμεί τη διατήρηση της ενότητας των πολιτών χωρίς την οποία δεν

μπορεί να υπάρξει η πόλη.

Από αυτή την άποψη είναι χαρακτηριστική η ερώτηση που απευθύνει στον

Ιππία:

«Δεν γνωρίζεις ότι απ’ όσους κυβερνούν τις πόλεις, όσοι κατάφεραν τους πολίτες να

υπακούουν στους νόμους, αυτοί είναι οι καλύτεροι και η πόλη, στη οποία οι πολίτες

υπακούουν απόλυτα στους νόμους, ζει άριστα στη διάρκεια της ειρήνης και είναι

ασυναγώνιστη στον πόλεμο; Αλλά βέβαια και η ομόνοια θεωρείται πολύ σπουδαίο

αγαθό για τις πόλεις και πολλές φορές οι γερουσίες και οι άριστοι άνδρες

προτρέπουν τους πολίτες να έχουν ομόνοια και παντού στην Ελλάδα υπάρχει νόμος

να ορκίζονται οι πολίτες ότι θα ομονοούν και παντού ορκίζονται τον όρκο τούτο.

Εγώ νομίζω ότι αυτά γίνονται ...για να υπακούουν στους νόμους. Γιατί όταν οι

πολίτες μένουν σταθεροί σε αυτούς, οι πόλεις γίνονται πολύ ισχυρές και ευημερούν»

(Ξενοφών, Απομνημονεύματα, IV,IV,15-16).

Ο Σωκράτης ανησυχούσε για τα φαινόμενα παρακμής που παρατηρούσε στη

ζωή της πόλης. Για την αυθαιρεσία των αρχών, για τις έριδες μεταξύ των πολιτών,

για την ιδιοτέλεια του πλήθους και τις άδικες αποφάσεις του. Ο φιλόσοφος έδινε

μεγάλη σημασία στην καλλιέργεια της πολιτικής αρετής. Μάλιστα, συνέδεε την

αρετή με τη γνώση. Η γνώση είναι σημαντική διότι οδηγεί στο ευ πράττειν, στην

ευπραξία. (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, III, IX, 14). Ο Σωκράτης θεωρούσε ότι

ενάρετος είναι αυτός που ενεργεί γνωρίζοντας τι είναι καλό και τι κακό.

Γι’ αυτό το λόγο ο Σωκράτης υποστήριζε ότι μόνο οι έχοντες γνώση θα πρέπει

να κυβερνούν. Επρόκειτο για το ιδεώδες που υιοθετεί έπειτα ο Πλάτων, και που

συνίσταται στο αίτημα της ανάδειξης των φιλοσόφων σε κυβερνήτες των πόλεων.

Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια στάση που υποδηλώνει αριστοκρατισμό της

διάνοιας.

Ο Σωκράτης αρκετές φορές στρεφόταν κατά της δημοκρατίας διότι εκεί ο απλός

λαός, δηλαδή τα άτομα που ήταν λιγότερο μορφωμένα, έπαιζαν τον πλέον

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

28

αποφασιστικό ρόλο. Αναφερόμενος υποτιμητικά στα μέλη της εκκλησίας του

δήμου ο Σωκράτης ερωτά τον συνομιλητή του Χαρμίδη

«ποιους ντρέπεσαι, τους εριουργούς, τους υποδηματοποιούς, τους ξυλουργούς, τους

σιδηρουργούς, τους γεωργούς, τους εμπόρους ή τους μεταπράτες στην αγορά, που

φροντίζουν ν’ αγοράσουν όσο το δυνατό φτηνότερα και να πουλήσουν όσο το

δυνατό ακριβότερα; Γιατί απ’ όλους αυτούς αποτελείται η εκκλησία του δήμου.»

(Ξενοφών, Απομνημονεύματα, III,VII,6).

Παρόλη όμως την κριτική του στη δημοκρατία για το γεγονός ότι έδινε την

εξουσία σε αμόρφωτους ανθρώπους ο Σωκράτης παρέμενε αφοσιωμένος στους

θεσμούς και νόμους της πόλης. Ο ίδιος θεωρούσε υποχρέωση του κάθε πολίτη να

εκπληρώνει με συνέπεια τα καθήκοντά του απέναντι στην πόλη και να εκτελεί

ευπειθώς τις εντολές των διοικητικών της οργάνων. Σε περίπτωση που ο πολίτης

διαφωνεί με κάτι, έχει τη δυνατότητα να προσπαθήσει να πείσει τους άλλους για το

δίκαιο των απόψεών του. Μπορεί, ακόμη, να εγκαταλείψει οικειοθελώς την πόλη,

αναζητώντας κάπου αλλού συνθήκες της αρεσκείας του. Αυτό όμως που κρίνεται

αδιανόητο να πράξει ο πολίτης είναι να στραφεί εναντίον της πόλης.

Ο Σωκράτης απευθυνόμενος στον Κρίτωνα, στον ομώνυμο διάλογο, ερωτά:

«Σου διέφυγε επίσης ότι περισσότερο πρέπει να σεβόμαστε και να υπακούμε και να

δείχνουμε την αγάπη μας στην πατρίδα μας όταν βρίσκεται σε δύσκολη θέση παρά

στον πατέρα μας, και ή να την πείθουμε ότι κάνει λάθος ή να πράττουμε αυτά που

ζητάει- και αν διατάζει να υποστούμε κάτι να το υφιστάμεθα αδιαμαρτύρητα, είτε

διατάζει να μας χτυπήσουν ή να μας βάλουν φυλακή είτε μας στέλνει στον πόλεμο,

για να τραυματιστούμε ή να πεθάνουμε; Εμείς πρέπει και είναι δίκαιο να τα

εκτελούμε αυτά και δεν πρέπει ούτε να υποχωρούμε ούτε να κάνουμε πίσω ούτε να

εγκαταλείπουμε τη θέση μας στη διάταξη της μάχης, αλλά και στον πόλεμο και στο

δικαστήριο και παντού να κάνουμε αυτό που ζητάει η πόλη και η πατρίδα, ή αλλιώς

να την πείθουμε για το πού βρίσκεται το δίκαιο». (Πλάτων, Κρίτων, 51, b-c).

Ο Σωκράτης εμφορείται από τη θεμελιώδη ιδέα της κλασικής αρχαιοελληνικής

σκέψης περί της ανωτερότητας των θεσμών και των συμφερόντων της πόλης έναντι

των ατομικών συμφερόντων και επιδιώξεων. Παρά την έμφαση που δίνει στην

καλλιέργεια της συνείδησης των πολιτών, στην έλλογη στάση του καθενός απέναντι

στα κοινά, η αφοσίωση στην πόλη και στους θεσμούς της, ως σε κάτι δεδομένο και

στατικό, παραμένει το όριο που δεν ξεπέρασε ποτέ η σκέψη του Σωκράτη.

Η παραπάνω ιδέα συνιστούσε ένα ιδεώδες, το οποίο ανεδείκνυε τη

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

29

σπουδαιότητα της ζωής στην πόλη, θεωρώντας τη καθοριστική προϋπόθεση για την

ανάπτυξη του κάθε πολίτη ξεχωριστά. Όπως επισημαίνει η Χάννα Άρεντ

«η πόλις για τους Έλληνες, όπως και η res publica για τους Ρωμαίους, ήταν πριν

απ’ όλα εγγύηση κατά της ασημαντότητας της ατομικής ζωής, χώρος

προφυλαγμένος απέναντι σ’ αυτή την ασημαντότητα και προορισμένος για την

σχετική διάρκεια, αν όχι για την αθανασία, των θνητών».1

Ο Σωκράτης παρέμεινε πιστός στην πατριωτική ιδεολογία της πόλης και

αντιμετώπιζε κριτικά τις απόψεις των σοφιστών που σχετικοποιούσαν την ισχύ των

νόμων και τους ηθικούς κανόνες της συλλογικής ζωής.

Η καλλιέργεια της πολιτικής αρετής είναι για τον Σωκράτη ζήτημα παιδείας. Η

γνώση καθορίζει την αρετή, αφού, κατά τον Σωκράτη, ο άνθρωπος πράττει το κακό

μόνο και μόνο επειδή αγνοεί σε τι συνίσταται το καλό.

Ειρήσθω εν παρόδω, ο Σωκράτης με την προσωπική του στάση έδωσε

παράδειγμα πολιτικής αρετής προτιμώντας να πιει το κώνειο παρά να δραπετεύσει

από τη φυλακή παραβαίνοντας τους νόμους της πόλης.

Για τη συμμετοχή στη δημόσια ζωή και την ανάληψη διοικητικών ευθυνών

μέσα στην πόλη ο πολίτης θα πρέπει να κατέχει, λοιπόν, τις απαραίτητες γνώσεις. Η

ενασχόληση με τις δημόσιες υποθέσεις ανθρώπων αμόρφωτων οδηγεί πάντα σε

αρνητικά αποτελέσματα.

Η παιδεία, τελικά, είναι αυτό που διακρίνει τον άνθρωπο, αυτό που συγκροτεί

τα ειδοποιά γνωρίσματα της ψυχής του. Στο περίφημο απόσπασμα του διαλόγου

Φαίδων ο Σωκράτης δηλώνει αναφερόμενος στην ψυχή

«Η ψυχή, βλέπετε, έρχεται στον Άδη χωρίς να έχει μαζί της τίποτε άλλο πέρα από

την παιδεία και την ανατροφή της, αυτά δηλαδή που τα μέγιστα, όπως λέγεται

ωφελούν ή βλάπτουν αυτόν που τελεύτησε ήδη από το ξεκίνημα της πορείας του

προς τα εκεί» (Πλάτων, Φαίδων, 107d).

1 Χάννα Άρεντ, Η ανθρώπινη κατάσταση, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1986, σελ.83.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

30

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Εισαγωγή

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ο οποίος υπήρξε αρχικά μαθητής της

πλατωνικής Ακαδημίας, αποτελεί έναν από τους πλέον ευρυμαθείς στοχαστές. Το

έργο του καλύπτει σχεδόν όλους τους τομείς έρευνας που μπορούσαν να υπάρξουν

στην εποχή του και επηρέασε τα μέγιστα τη μετέπειτα εξέλιξη της φιλοσοφίας και

των επιστημών. Υπήρξε δάσκαλος του Μ. Αλεξάνδρου. Ίδρυσε στην Αθήνα την

περίφημη περιπατητική φιλοσοφική σχολή, η οποία έμεινε γνωστή και ως Λύκειο.

Μερικά από τα έργα του είναι: το Όργανον, η Ρητορική, η Ποιητική, η Φυσική, Περί

Ψυχής, τα Μετά τα Φυσικά, τα Ηθικά Μεγάλα, τα Ηθικά Ευδήμεια, τα Ηθικά

Νικομάχεια, τα Πολιτικά κ.α.

Το μορφωτικό ιδεώδες του Αριστοτέλη

Κατά τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία ως ύψιστη μορφή γνώσης αποτελεί για το

μορφωμένο άνθρωπο αυταξία και αυτοσκοπό. Αναγνωρίζει, δηλαδή, τη

σπουδαιότητα του φιλοσοφικού στοχασμού ως στοιχείου του θεωρητικού βίου,

μακριά από κάθε ενδιαφέρον για πρακτικές δραστηριότητες και αποτελέσματα. Ο

θεωρητικός βίος είναι το πιο ευχάριστο και καλό για τον άνθρωπο: «… η θεωρία το

ήδιστον και άριστον» (Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 1072b).

Προϋπόθεση για ένα τέτοιο βίο είναι η κατάκτηση ενός επιπέδου ευημερίας,

ώστε ο άνθρωπος να απαλλαγεί από το άχθος των υλικών αναγκών. Αναφερόμενος

στις υλικές συνθήκες που έκαναν εφικτή την εμφάνιση της φιλοσοφίας, γράφει:

«Όταν πια είχαν τακτοποιηθεί όλες οι υλικές προϋποθέσεις και για καλοζωία και για

εξύψωση της ζωής, άρχισε η ζήτηση για μια τέτοια βαθύτερη ενατένιση»

(Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 982b).

Αυτό που έχει σημασία να επισημάνουμε είναι η έμφαση του Αριστοτέλη στο

διαχωρισμό μεταξύ της φιλοσοφίας, ως υπέρτατης γνώσης, από κάθε πρακτικό

σκοπό για τον οποίο αυτή η γνώση θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μέσον. Η

επιθυμία αυτής της γνώσης είναι

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

31

«όχι για κάποια άλλη χρησιμοποίηση έξω από τον εαυτό της, αλλά όπως λέμε

ελεύθερον άνθρωπο όποιον υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για έναν άλλο, έτσι

και αυτή, γιατί μονάχα αυτή από τις επιστήμες είναι ελεύθερη· γιατί μονάχα αυτή

υπάρχει για τον εαυτό της» (Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, 982b).

Η επιθυμία της γνώσης και η ενασχόληση μαζί της ως αυτοσκοπός ανάγεται

από τον Αριστοτέλη σε ιδεώδες της ανθρώπινης ζωής. Το ιδεώδες αυτό,

αποκαλούμενο «ευδαιμονία», θεωρείται ως ένα είδος δραστηριότητας που έχει αξία

εσωτερική και όχι για κάτι άλλο εκτός αυτής. Από τη στιγμή που η νόηση είναι

ό,τι πιο σημαντικό διαθέτει ο άνθρωπος, η θεωρητική δραστηριότητα κρίνεται ως η

πιο σημαντική της ανθρώπινης ζωής, διότι σ’ αυτήν εκδηλώνεται, ασκείται και

αναπτύσσεται περισσότερο η νόηση, κάτι που προσφέρει στον άνθρωπο τη

μεγαλύτερη και μεγαλύτερης διάρκειας ευχαρίστηση:

«…η θεωρητική ενασχόληση είναι ενέργεια σε ύψιστο βαθμό· διότι και ο νους είναι

το σπουδαιότερο από τα πράγματα που έχουμε μέσα μας» (Αριστοτέλης, Ηθικά

Νικομάχεια, Κ΄, 1177a).

Ο Αριστοτέλης συνδέει το ιδεώδες της ευδαιμονίας με τη σχόλη1

, τον

ελεύθερο χρόνο, σε αντιδιαστολή προς την εργασία στο πλαίσιο της οποίας δεν

αναγνωρίζει καμιά δυνατότητα υλοποίησής του.

Όπως υποστηρίζει

«η άνεση καθαυτή ελεύθερου χρόνου στη ζωή φαίνεται ότι συνεπάγεται την

ευχαρίστηση, την ευδαιμονία και την ευτυχισμένη ζωή. Αυτά τα βιώνουν όχι οι

εργαζόμενοι αλλά οι έχοντες άνεση ελεύθερου χρόνου. Γιατί ο εργαζόμενος

απασχολείται στην εργασία του για κάποιο σκοπό ο οποίος κατά τη γνώμη του δεν

έχει πραγματοποιηθεί, ενώ η ευδαιμονία είναι συντελεσμένος σκοπός και όλη τη

φαντάζονται όχι ως κάτι λυπηρό αλλά ω κάτι ευχάριστο.» (Αριστοτέλης, Πολιτικά,

1338a).

1 Η λέξη σχόλη προέρχεται από τη λέξη σχολή, η οποία αρχικά σήμαινε «ανάπαυση, ησυχία,

ελεύθερο χρόνο». Όπως επισημαίνει ο Γ. Μπαμπινιώτης «Από την έννοια της αναπαύσεως και της

απραξίας, η λέξη σχολή δήλωσε στη συνέχεια και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου,

προκειμένου να καλλιεργήσει κανείς το πνεύμα του, με αποτέλεσμα ήδη στον Πλάτωνα και στον

Αριστοτέλη να συναντούμε τη σημ. “σπουδή, φιλοσοφική συζήτηση”». Γ. Μπαμπινιώτης,

«Σχολή», στο: Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο λεξικολογίας,

Αθήνα 1998, σελ.1748.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

32

Λίγο παρακάτω ο Αριστοτέλης συμπεραίνει:

«Συνεπώς είναι φανερό ότι χρειάζεται να μαθαίνει κανείς ορισμένα πράγματα για

τον ελεύθερο χρόνο (δια την κατά τον χρόνον της σχολής διατριβήν) και να

εξασκείται σε αυτά, και η εξάσκηση αυτή και τα μαθήματα να γίνονται για χάρη

αυτών των ίδιων, για την εργασία του όμως επιβάλλεται να μαθαίνει τα

απαιτούμενα ως αναγκαία και για χάρη των άλλων» (Αριστοτέλης, Πολιτικά,

1338a).

Στο σημείο αυτό Αριστοτέλης πλησιάζει πολύ το μορφωτικό ιδεώδες του

Πλάτωνα, ο οποίος θεωρούσε την αναζήτηση της σοφίας από τους φιλοσόφους ως

τη μεγαλύτερη αρετή. Αυτό που τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτων ανάγουν

σε ύψιστο σκοπό της παιδείας είναι η διαπαιδαγώγηση φιλοσόφων ή γενικά

ανθρώπων που έχουν τον απαραίτητο χρόνο, την κλίση και τη δυνατότητα να

αφιερώσουν τον εαυτό τους σε καθαρά διανοητικές-θεωρητικές δραστηριότητες,

βρίσκοντας σε αυτές τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση.

Το παραπάνω μορφωτικό ιδεώδες φέρει το στίγμα των ιδεολογικών

αντιλήψεων της δουλοκτητικής κοινωνίας για την εργασία. Ο μορφωμένος

άνθρωπος του Αριστοτέλη τοποθετείται πέραν της υλικής παραγωγής. Ο βίος αυτού

του ανθρώπου που επικεντρώνεται στη σχόλη και τη μόρφωση προϋποθέτει μια

κοινωνική πραγματικότητα στην οποία κάποιοι άλλοι έχουν υποχρεωθεί σε

κοπιαστική εργασιακή δραστηριότητα, προκειμένου να του προσφέρουν τα

απαραίτητα προς το ζην υλικά αγαθά.

Οι απόψεις του Αριστοτέλη περί παιδείας ως αυτοσκοπού της ανθρώπινης

ζωής συνιστούν την εξιδανικευμένη προβολή του τρόπου ζωής της κυρίαρχης τάξης

της δουλοκτητικής κοινωνίας, η οποία εξαιτίας της εργασίας των δούλων και των

μισθωτών εργατών είχε απαλλαγεί από κάθε φροντίδα για τις υλικές-πρακτικές

ανάγκες της ζωής. Γι’ αυτήν την τάξη η δυνατότητα της σχόλης και της αναζήτησης

της γνώσης ως ελεύθερης δραστηριότητας συνιστούσε σύμβολο της κοινωνικής

της υπεροχής.

Η ανωτερότητα της πνευματικής καλλιέργειας ως αυτοσκοπού συγκριτικά με

κάθε άλλη δραστηριότητα που υπάγεται σε εξωτερικούς σκοπούς συμβολίζει

ακριβώς την ανωτερότητα των ελευθέρων-δουλοκτητών που επιδίδονται σ’ αυτή.

Ελεύθερος είναι αυτός που ανήκει στον εαυτό του. Στους ελεύθερους προσιδιάζει

να ασχολούνται, ως επί το πλείστον, με ελεύθερα πράγματα και ελεύθερα πράγματα

είναι όλα όσα υπάρχουν για τον εαυτό τους, όσα είναι αυτάρκη.

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

33

«είναι πολύ διαφορετικό και το ‘για ποιο σκοπό’ πράττει κάποιος ή μαθαίνει. Γιατί

αν πράττει ή μαθαίνει κάτι για χάρη του εαυτού του ή των φίλων ή της αρετής, αυτό

δεν είναι γνώρισμα ανελευθερίας· αντίθετα αν το ίδιο το πράττει για άλλους, τότε

δίνει ίσως πιο συχνά την εντύπωση ότι πράττει κάτι ανελεύθερο και δουλικό.»

(Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1337b).

Οι δραστηριότητες που υπάγονται σε σκοπούς έξω από τον εαυτό τους δεν

είναι ελεύθερες. Αυτές οι δραστηριότητες προσιδιάζουν στα κατώτερα και

ανελεύθερα στρώματα, στους εργαζόμενους -δούλους και μισθωτούς χειρώνακτες.

Και οι τελευταίοι είναι ανελεύθεροι διότι, κατά τον Αριστοτέλη, για να υλοποιηθούν

οι αναγκαίες παραγωγικές δραστηριότητες χρειάζεται κάποιοι άνθρωποι να

λειτουργούν ως έμψυχο εργαλείο, προκειμένου να παραχθούν τα αγαθά που

εξυπηρετούν τις υλικές ανάγκες.

Αναφερόμενος στο φαινόμενο της δουλείας ο Αριστοτέλης δηλώνει τα εξής:

«Πρώτα όμως ας μιλήσουμε περί δούλου και δουλοκτήτη, αφενός για να δούμε την

αναγκαιότητά τους ως προς την πρακτική πλευρά της ζωής … Άλλοι νομίζουν ότι η

εξουσία του δουλοκτήτη πάνω στον δούλο είναι ένα είδος τέχνης-επιστήμης …

Άλλοι πάλι νομίζουν ότι η εξουσία του δουλοκτήτη πάνω στον δούλο αντιβαίνει

τους νόμους της φύσεως (διότι μόνο με βάση ένα εθιμικό καθεστώς άλλος είναι

ελεύθερος και άλλος δούλος· ως προς τη φύση τους όμως δεν διαφέρουν καθόλου).

Γι’ αυτό αυτή η μορφή εξουσίας δεν είναι δίκαιη, επειδή στηρίζεται στη βία …»

(Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1253b, 3).

Ο Αριστοτέλης συνεχίζει, δίνοντας τη δική του ερμηνεία της δουλείας:

«για κάθε συγκεκριμένη τέχνη είναι αναγκαία η ύπαρξη των κατάλληλων

εργαλείων, εάν πρόκειται να επιτελεσθεί το έργο … Και από τα εργαλεία άλλα είναι

άψυχα και άλλα έμψυχα … στις τέχνες ο υπηρέτης λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο

ως ένα εργαλείο. Έτσι και τα περιουσιακά στοιχεία είναι εργαλεία υπηρετικά της

ζωής και η περιουσία είναι ένα πλήθος από εργαλεία και ο δούλος είναι ένα έμψυχο

περιουσιακό στοιχείο (ο δε δούλος έμψυχον κτήμα) και κάθε υπηρέτης είναι, θα

μπορούσαμε να πούμε, ένα εργαλείο το οποίο υπερέχει έναντι όλων των άλλων (ενν.

άψυχων εργαλείων)» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1253b, 4).

Αξίζει να αναφερθεί ότι εξετάζοντας το θεσμό της δουλείας ο Αριστοτέλης

αφήνει να εννοηθεί ότι η αναγκαία συμμετοχή του ανθρώπου στις σκληρές για

εκείνη την εποχή (κατεξοχήν χειρωνακτικές) εργασίες (δεδομένου ότι δεν υπήρχε

άλλος τρόπος να τεθούν σε λειτουργία τα χειροκίνητα εργαλεία) καθιστούσε την

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

34

εργασία μια εξαιρετικά επώδυνη δραστηριότητα. Συνεπώς για να αποφύγει κανείς

τη σκληρή χειρωνακτική εργασία (και συνεπώς για να αποκτήσει τη δυνατότητα

μιας άνετης και δημιουργικής ζωής) θα έπρεπε να υποδουλώσει κάποιους άλλους,

υποχρεώνοντάς τους να εργάζονται γι’ αυτόν.

Την ίδια στιγμή ο Αριστοτέλης διατυπώνει την εξαιρετικά οξυδερκή για την

εποχή του άποψη ότι, αν ήταν δυνατό να αυτοματοποιηθούν τα εργαλεία (ώστε να

μη χρειάζονται άνθρωποι για να τα θέτουν ως χειρώνακτες σε λειτουργία), τότε θα

εξαφανιζόταν και η ανάγκη υποδούλωσης ενός ανθρώπου σε κάποιον άλλον:

«Διότι, αν μπορούσε κάθε εργαλείο να επιτελέσει το έργο του εκτελώντας κάποια

διαταγή ή προαισθανόμενο τη διαταγή, όπως λένε ότι έκαναν τα αγάλματα του

Δαίδαλου ή οι τρίποδες του Ηφαίστου, για τους οποίους λέει ο ποιητής ότι

αυτομάτως εμφανίζονταν στον χώρο της συνέλευσης των θεών, και αν οι σαΐτες

ύφαιναν από μόνες τους, τότε ούτε οι αρχιτεχνίτες θα χρειάζονταν υπηρέτες ούτε οι

ελεύθεροι δούλους» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1253b, 4).

Σε μια εποχή όπου η παραγωγή των αναγκαίων προς το ζην συνεπαγόταν

σκληρή εργασία, υπαγόμενη στους σκοπούς που έθεταν όχι οι άμεσα εργαζόμενοι

αλλά οι αφέντες τους, ήταν αναμενόμενο η ίδια η εργασία αλλά και οτιδήποτε

υπάγεται σε εξωτερικούς σκοπούς να προβάλλει με τρόπο απαξιωτικό, ενώ ως

ιδεώδες να προβάλλει αυτό που αντιπαρέρχεται την υλική παραγωγή και υπηρετεί

αποκλειστικά εσωτερικούς σκοπούς.

Η λαμπερή εικόνα του μορφωμένου ανθρώπου της δουλοκτητικής κοινωνίας

που έχει ως ύψιστο σκοπό της ζωής του τη διαρκή επιδίωξη της πνευματικής

καλλιέργειας χάριν της ίδιας της καλλιέργειας αποτελούσε τη μια πλευρά του

νομίσματος, η άλλη πλευρά του οποίου ήταν η σκοτεινή μοίρα των εργαζομένων

που ως δούλοι ή μισθωτοί χειρώνακτες ήταν καταδικασμένοι σε υλική και

πνευματική εξαθλίωση, προκειμένου τα ανώτερα στρώματα να έχουν τη δυνατότητα

της σχόλης και της ενασχόλησης με ανώτερες δραστηριότητες (την πολιτική, την

επιστήμη, τη φιλοσοφία, την τέχνη).

Αυτή, όμως, η αντιμετώπιση της γνώσης και της μόρφωσης ως αυτοσκοπού

και η ταυτόχρονη περιφρόνηση των πρακτικών-εργασιακών δραστηριοτήτων,

υποδηλώνει, εκτός από την περιφρόνηση των ίδιων των ανθρώπων που ασχολούνται

με αυτές τις δραστηριότητες, και την αδυναμία της ίδιας της σκέψης να

κατανοήσει τις κοινωνικές σχέσεις, να συλλάβει τα πραγματικά αίτια της

κοινωνικής ανισότητας.

Τα κυρίαρχα στρώματα τη δουλοκτητικής κοινωνίας αδυνατούσαν να

κατανοήσουν το φαινόμενο της δουλείας επειδή το αντιμετώπιζαν μέσα από το

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

35

πρίσμα της δικής τους προνομιακής κοινωνικής θέσης. Έτσι έτειναν να παράγουν

ιδέες που δικαιολογούσαν την κοινωνική ανισότητα, παρουσιάζοντάς τη ως φυσική

και συνεπώς ανυπέρβλητη. Οι ιδέες αυτές δεν ήταν τίποτε περισσότερο από

κοινωνικές προκαταλήψεις, εξαιρετικά διαδεδομένες στις τάξεις των ελευθέρων

πολιτών, οι οποίες όμως εκδηλώνονταν και στη φιλοσοφική σκέψη.

Είναι εξόχως χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης, παρά τις

οξυδερκείς ιδέες του που προαναφέραμε, αναπαράγει την κυρίαρχη αντίληψη της

εποχής ότι η ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων (μεταξύ ελεύθερων και δούλων, αλλά

και ανδρών και γυναικών) απορρέει από τη φύση τους:

«αυτό που με τη δύναμη του νου του μπορεί να προβλέπει είναι από την ίδια του τη

φύση εξουσιαστικό και κυριαρχικό, ενώ εκείνο που μπορεί να εκτελεί με το σώμα

ό,τι επιτάσσει αυτό που ασκεί εξουσία είναι από τη φύση του προορισμένο να

εξουσιάζεται και να υπηρετεί. Γι’ αυτό τον δουλοκτήτη και τον δούλο τους ενώνει

ένα κοινό συμφέρον (ενν. η σχέση δουλοκτήτη-δούλου είναι συμφέρουσα και για τις

δύο πλευρές). Η ιδιαιτερότητα λοιπόν της γυναίκας και του δούλου είναι

καθορισμένα από την ίδια τη φύση» (Αριστοτέλης, Πολιτικά 1255a, 2).

«Από την ίδια του τη φύση δούλος είναι εκείνος που παρότι είναι άνθρωπος, εκ

φύσεως δεν ανήκει στον ίδιο του τον εαυτό αλλά σε κάποιον άλλον» (Αριστοτέλης,

Πολιτικά 1255a, 4).

Σε άλλο σημείο ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει την ίδια άποψη καταλήγοντας

στο εξής συμπέρασμα:

«Είναι λοιπόν φανερό ότι από την ίδια τη φύση τους άλλοι είναι ελεύθεροι και άλλοι

δούλοι. Για τους τελευταίους είναι συμφέρον και δίκαιο να είναι δούλοι»

(Αριστοτέλης, Πολιτικά 1255a, 5).

Παιδεία και κοινωνία

Ο Αριστοτέλης φρονεί ότι στη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου εμπλέκονται η

φύση, οι συνήθειες και η λογική σκέψη. Αναγνωρίζοντας στη φύση και στις

συνήθειες ένα σημαντικό αίτιο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, επισημαίνει ωστόσο

το εφικτό τροποποίησής της διαμέσου της καλλιέργειας και αξιοποίησης της

νόησης, η οποία δύναται να υποδείξει στους ανθρώπους τις βέλτιστες επιλογές:

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

36

«τρία πράγματα κάνουν τους ανθρώπους καλούς και σπουδαίους, και αυτά είναι η

φύση, το έθος/συνήθεια και ο λόγος … οι άνθρωποι πράττουν πολλά

παραβλέποντας τον εθισμό και τη φύση τους, βασιζόμενοι στο λόγο, εφόσον

πεισθούν ότι είναι προτιμότερο να πράξουν διαφορετικά» (Αριστοτέλης, Πολιτικά,

1332a-b).

Η αντίληψη του Αριστοτέλη για το περιεχόμενο της εκπαίδευσης συνδεόταν,

εν πολλοίς, με την άποψή του περί φυσικής ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων και

με τη διαδεδομένη στην εποχή του περιφρονητική αντιμετώπιση των εργασιακών

δραστηριοτήτων των δούλων.

Υποστήριζε, λοιπόν, ότι στην εκπαίδευση των ελεύθερων νέων δεν έχουν

θέση οι ασχολίες των ανθρώπων-χειρωνακτών οι οποίες αποσκοπούν στο

βιοπορισμό:

«είναι φανερό επίσης ότι δεν ενδείκνυνται να τα διδάσκονται όλα, με δεδομένο ότι

οι ασχολίες διαιρούνται σε αυτές που αρμόζουν σε ελευθέρους ανθρώπους και σε

αυτές που ταιριάζουν σε ανελεύθερους. Επιπλέον ενδείκνυται τα παιδιά να

μαθαίνουν από τα χρήσιμα εκείνα που δεν εκχυδαΐζουν αυτόν που τα μαθαίνει.

Οφείλουμε να θεωρούμε χυδαία εκείνη την ασχολία, την τέχνη και τη μάθηση, που

καθιστούν το σώμα [ή την ψυχή] ή το πνεύμα των ελεύθερων ανθρώπων άχρηστο

για τα έργα και τις πράξεις της αρετής. Γι’ αυτό αποκαλούμε βάναυσα και τα

τεχνικά επαγγέλματα τα οποία ταλαιπωρούν το σώμα, και τις μισθωτές εργασίες,

γιατί αυτές απασχολούν το πνεύμα και το εξευτελίζουν» (Αριστοτέλης, Πολιτικά

1337b).

Μεγάλη σημασία έδινε ο Αριστοτέλης στην ηθική αγωγή του ατόμου, στην

καλλιέργεια της ικανότητας να ανακαλύπτει τη μέση οδό και να αποφεύγει τις

ακραίες επιλογές. Το μέτρο στις ανθρώπινες πράξεις και η κατίσχυση της μεσότητας

στην κοινωνική ζωή αποτελούν για τον Αριστοτέλη το θεμέλιο της σταθερότητας

και της ευημερίας.

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι είναι εξαιρετικής σημασίας για την κάθε πόληκράτος να έχει την παιδεία που της ταιριάζει. Η παιδεία συμβάλει αποφασιστικά στη

διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης. Θα πρέπει, λοιπόν, η κρατική εξουσία να

ρυθμίσει έτσι τα ζητήματα της παιδείας ώστε να διασφαλίσει τη σταθερότητα του

πολιτεύματος:

«Αναμφισβήτητα καθήκον του νομοθέτη είναι να απασχοληθεί σχολαστικά με την

παιδεία των νέων. Γιατί αυτό, αν δεν γίνεται στις πόλεις, φθείρει τα πολιτεύματα.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

37

Πράγματι επιβάλλεται οι νέοι να εκπαιδεύονται σύμφωνα με το πολίτευμα, διότι η

νοοτροπία που καλλιεργεί κάθε πολίτευμα αποτελεί συνήθως παράγοντα και

διατήρησής του» (Αριστοτέλης, Πολιτικά,1337a).

Η άποψή του περί αγωγής συνδεόταν στενά με την πεποίθηση ότι το άτομο

θα πρέπει να διαπαιδαγωγείται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αφοσιωμένο στο

κοινωνικό σύνολο που συνιστά η πόλη-κράτος:

«Συγχρόνως όμως είναι λάθος κάποιος πολίτης να νομίζει ότι του ανήκει η παιδεία·

αντίθετα όλοι ανήκουν στην πόλη, γιατί ο καθένας είναι μόριο της πόλης, και η

φροντίδα που από τη φύση δείχνει κάθε μόριο αποβλέπει στη φροντίδα του

συνόλου» (Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1337a).

Επαναλαμβάνεται εδώ, κατ’ ουσίαν, η αντίληψη για τη σχέση παιδείαςκοινωνίας που είχε παρουσιάσει ο Πλάτων. Σύμφωνα με αυτή, η σημασία της

παιδείας συνίσταται στη διαμόρφωση του καλού πολίτη, φορέα και υπερασπιστή

συλλογικών αξιών και πεποιθήσεων.

Ως εκ τούτου, σκοπός της παιδαγωγίας είναι η υπαγωγή του ανθρώπου στην

υπάρχουσα πραγματικότητα, στις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις. Στη σχέση

παιδείας-κοινωνίας αυτό που θεωρείται σημαντικό είναι η συμβολή της παιδείας στη

διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και σταθερότητας, ζήτημα που αφορούσε

άμεσα την επιβίωση της πόλης-κράτους.

Η αντίληψη του Αριστοτέλη όπως και του Πλάτωνα για τη σχέση παιδείαςκοινωνίας εξαρτάται αποφασιστικά από το κοινό μέλημά τους που δεν είναι άλλο

από την αναζήτηση τρόπων διατήρησης της πόλης-κράτους. Σε μια εποχή (4ος

αιώνας π.Χ.) όπου είχε αρχίσει να γίνεται αισθητή η κρίση της εν λόγω μορφής

κοινωνικής οργάνωσης οι δύο φιλόσοφοι προσπαθούν, με το δικό του ο καθένας

τρόπο, να συντηρήσουν αυτό που νομοτελειακά είχε πλέον παρακμάσει. Η

αντίληψή τους για την αποστολή της παιδείας είναι συντηρητική. Η πεποίθησή τους

για τη δυνατότητα αρμονικών σχέσεων μεταξύ ατόμου και κοινωνικού συνόλου

μέσα στην πόλη-κράτος ήταν πλέον ανεδαφική. Κατάφεραν όμως να παρουσιάσουν

με κλασικό τρόπο το ιδεώδες του στρώματος των ελευθέρων ανθρώπων της

αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, στην περίοδο της ακμής της, που δεν ήταν άλλο

από αυτό του πολίτη, του αφοσιωμένου στις συλλογικές υποθέσεις ανθρώπου,

έτοιμου να θυσιάσει και τη ζωή του προς όφελος του συνόλου.

Συνάμα, στο έργο του Πλάτωνα και πολύ περισσότερο του Αριστοτέλη

εκφράζεται το ιδεώδες της παιδείας ως ελεύθερης δραστηριότητας και αυτοσκοπού

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

38

του ανθρώπινου βίου. Το εν λόγω ιδεώδες σηματοδοτεί ένα νέο προσανατολισμό

της μόρφωσης, ο οποίος όχι μόνο δεν συνάδει αλλά κατ’ ουσίαν είναι αντίθετος

προς την παιδεία που υπηρετεί τις ανάγκες της πόλης, την κοινωνική συνοχή και

σταθερότητα του πολιτεύματος. Η παιδεία για την πόλη-κράτος προϋποθέτει την

κομφορμιστική υπαγωγή της ατομικότητας στο σύνολο, ενώ η παιδεία ως ελεύθερη

δραστηριότητα και αυτοσκοπός σηματοδοτεί μιαν εξόχως ατομοκεντρική

νοηματοδότηση του βίου. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης,

υποστηρίζοντας και τις δύο εκδοχές της παιδείας, δεν αντιλαμβάνεται την

αντιφατικότητα της άποψής του.

Ο Αριστοτέλης ζει στο μεταίχμιο δύο εποχών, της κλασικής που παρέρχεται

και της Ελληνιστικής που ανατέλλει. Ο Άλμπερτ Ρέμπλε αναφέρει ότι στη σκέψη

του Αριστοτέλη

«σημαντική για τον άνθρωπο είναι, πάνω απ’ όλα, η διαρκής επεξεργασία του ίδιου

του του εαυτού, η καλλιέργεια της προσωπικότητάς του. Και με αυτή του επίσης τη

σκέψη στέκεται ο Αριστοτέλης στο κατώφλι της ελληνιστικής εποχής, η οποία και

καλλιεργεί την ιδιωτική σφαίρα του ανθρώπου»1

.

Ο θεσμός της πόλης-κράτους βρίσκεται, αναπόδραστα, σε τροχιά παρακμής.

Μαζί του θα υποχωρήσει και το ιδεώδες του βίου που είναι αφιερωμένος στην πόλη.

Στη νέα, Ελληνιστική εποχή, ο άνθρωπος θα στραφεί προς την ατομικότητά του. Θα

αναζητήσει εντός του εαυτού του και των ατομικών του αναγκών το νόημα της

ύπαρξης. Τότε θα αλλάξει οριστικά και το ιδεώδες της παιδείας· θα κατισχύσει η

αναγωγή της ατομικής καλλιέργειας σε ύψιστο σκοπό του βίου. Το ειδοποιό

γνώρισμα του ελληνιστικού πολιτισμού, εν σχέσει προς τον προγενέστερο

πολιτισμό της πόλεως, καθώς και προς τον μεταγενέστερο πολιτισμό της

«Θεουπόλεως», θα ορισθεί ακριβώς από την αναγωγή της παιδείας σε αυτοσκοπό

του ανθρώπινου βίου2

.

1 A.Reble, Ιστορία της παιδαγωγικής, εκδ.Δ.Παπαδήμα, Αθήνα, 1999, σελ.52.

2 H.Marrou, Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα, Αθήνα 1961, σελ.156.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

39

ΤΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

Στους Ελληνιστικούς χρόνους (323 - 31 π.Χ.) σημαντικές οικονομικές και

πολιτικές αλλαγές έχουν ως συνέπεια την κρίση της πόλης-κράτους, του κοινωνικού

θεμελίου του κλασικού αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Η διευρυμένη χρήση των

δούλων στην παραγωγική δραστηριότητα που παρατηρείται απ’ τις αρχές του

4ου αιώνα π.Χ. και η επακόλουθη ανάπτυξη των εμπορευματικών και χρηματικών

σχέσεων, η εμπορευματοποίηση του γεωργικού κλήρου, η εξάπλωση της

κερδοσκοπίας και της τοκογλυφίας, η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης των

μικρών καλλιεργητών, η συσσώρευση πλούτου σε λίγα χέρια, η διάσπαση της

κοινωνικής συνοχής ως συνέπεια της πρωτόγνωρης οικονομικής διαφοροποίησης,

η ενίσχυση της κοινωνικής θέσης ατόμων που ανήκαν στις τάξεις των μετοίκων,

των απελεύθερων και γενικά των μη πολιτών-κατοίκων της πόλεως, η υποβάθμιση

της στρατιωτικής αξίας του σώματος των στρατεύσιμων πολιτών-οπλιτών και η

εξάπλωση του θεσμού των μισθοφόρων, όλα αυτά μαζί αποτελούσαν ένα πλέγμα

φαινομένων δηλωτικών της βαθύτατης παρακμής της αρχαιοελληνικής πόλεως. Τα

στενά γεωγραφικά και δημογραφικά όριά της, οι πενιχροί οικονομικοί της πόροι

και οι περιορισμένες στρατιωτικές δυνάμεις της στέκονταν πλέον εμπόδιο στην

οικονομική και κοινωνική πρόοδο, η οποία απαιτούσε ευρύτερους κρατικοπολιτικούς σχηματισμούς.

Στην αλλαγή της κοινωνικής ζωής καταλυτικό ρόλο θα παίξουν οι κατακτήσεις

του Αλεξάνδρου, μιας και θα οδηγήσουν στην εμφάνιση των μεγάλων ελληνιστικών

κρατικών μορφωμάτων, εντός των οποίων το άτομο θα είναι πλέον έρμαιο

συγκεντρωτικών και απόμακρων εξουσιών, μια πραγματικότητα που θα κορυφωθεί

στην εποχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η πόλη, βέβαια, με τα όποια δικαιώματα

αυτοδιοίκησης απολαμβάνει, δεν θα πάψει να υπάρχει. Η ίδια, ωστόσο, και η

συμμετοχή των πολιτών της στη διοίκησή της δεν θα καθορίζουν πλέον τις τύχες

των ανθρώπων.

Το ιδεώδες της κλασικής παιδείας.

Η έννοια «κλασική παιδεία» αποκτά την πραγματική σημασία της κατά την

Ελληνιστική εποχή. Τότε ακριβώς η μόρφωση του ελεύθερου ανθρώπου γίνεται

αντιληπτή ως ιδεώδης τρόπος ζωής και ύψιστος σκοπός του βίου.

Το άτομο της Ελληνιστικής εποχής αντιλαμβάνεται τον εαυτό του περισσότερο

ως πολίτη του κόσμου, ως ύπαρξη απαλλαγμένη από τους περιοριστικούς κανόνες

της πόλης και του δήμου, ως αυτόνομη προσωπικότητα. Εις το εξής το νόημα της

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

40

ύπαρξής του θα αναζητείται στην ίδια την ατομικότητά του, στην καλλιέργεια και

ανάπτυξη των ατομικών-μοναδικών του χαρακτηριστικών ως προσωπικότητας.

Όπως σημειώνει ο Ανρί-Ιρενέ Μαρού,

«Ελεύθερος, εξ ολοκλήρου ελεύθερος ενώπιον των κατεδαφισμένων τειχών της

πόλης του, εγκαταλελειμμένος από τους θεούς του, ο ελληνιστικός άνθρωπος,

αντιμέτωπος με έναν κόσμο αχανή και έναν ακατοίκητο ουρανό, αναζητεί ματαίως

κάτι προς το οποίο να προσκολληθεί, κάτι ως προς το οποίο να ταχθεί. Μόνη λύση

είναι ο ίδιος ο εαυτός του προς τον οποίο επιστρέφει και εντός του οποίου αναζητεί

τη βασική αρχή της ολοκλήρωσής του»

1

.

Έτσι η παιδεία θα αποκτήσει ξεχωριστή σημασία για τον ανθρώπινο βίο. Δεν

θα είναι το μέσον υπηρέτησης εξωτερικών προς αυτή σκοπών, όπως η πολιτική

δραστηριότητα και, εν γένει, η συμμετοχή στις κοινές υποθέσεις. Σκοπός της θα

θεωρηθεί η διαρκής διαδικασία τελείωσης του ατόμου, ανάπτυξης όλων των

προδιαθέσεών του. Η κλασική εκπαίδευση επιδιώκει να διαπλάσει τον άνθρωπο ως

πραγματικό άνθρωπο.

Η παιδεία θα αποτελέσει τη δια βίου επιδίωξη του ελεύθερου Έλληνα. Όχι

τυχαία, λοιπόν, κατά την Ελληνιστική περίοδο, αυτό που δηλώνει τον ελληνικό

τρόπο ζωής και εκλαμβάνεται ως ειδοποιό γνώρισμα της ελληνικότητας είναι

ακριβώς η αφοσίωση στο ιδεώδες της παιδείας.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η ελληνιστική αντίληψη της παιδείας

υποστηρίζει τη διαμόρφωση του ανθρώπου ως καθολικού ατόμου. Το ενδιαφέρον

εστιάζεται στην ανάπτυξη των γενικών δυνάμεων και ικανοτήτων του και όχι στην

απόκτηση κάποιας τεχνικής ειδίκευσης. Η εν λόγω αντίληψη περιφρονεί την

τεχνική εκπαίδευση. Προτάσσει τη μόρφωση του ανθρώπου στην ολότητά του, έτσι

ώστε αυτός να είναι έπειτα σε θέση να ασχοληθεί με οτιδήποτε επιθυμεί.

Χαρακτηριστική είναι η δήλωση που θα κάνει πολύ αργότερα ο Ιουλιανός ο

Αποστάτης, (αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από το 361

έως το 363 μ.Χ.), επικριτής του χριστιανισμού και υπέρμαχος της κλασικής

ελληνικής παιδείας:

«Ο χαρισματικός άνθρωπος ... που έλαβε την κλασική μόρφωση, καθίσταται ικανός

για κάθε επίτευγμα. Προάγει επιτυχώς την επιστήμη, αναλαμβάνει καθήκοντα

πολιτικού ηγέτη, στρατιωτικού, ερευνητή ή ήρωα...»2

.

1H-I.Marrou, Ιστορία της εκπαίδευσης στην αρχαιότητα. Ο ελληνικός κόσμος, μτφρ.Β.Σερέτη,

εκδ.Δαίδαλος-Ι.Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2009, σσ.480-481.

2 Ό.π., σελ.475.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

41

Όμως, η στροφή αυτή του ελληνιστικού ανθρώπου στην ανάπτυξη της

ατομικότητάς του και η αντίστοιχη νοηματοδότηση του βίου και της παιδείας δεν

θα είναι χωρίς κόστος. Η απουσία σκοπών που να υπερβαίνουν την ατομική

ύπαρξη, η κατίσχυση μιας εγωκεντρικής στάσης ζωής θα επηρεάσει σημαντικά το

ποιόν του μορφωτικού ζήλου και το περιεχόμενο της παιδείας. Το ενδιαφέρον για

την ατομική καλλιέργεια πολύ συχνά συνάπτεται τώρα με την επιδίωξη

αυτοπροβολής μιας επιδερμικά καλλιεργημένης ματαιόδοξης ατομικότητας.

Ο Ανρί-Ιρενέ Μαρού σημειώνει ότι

«ο κλασικός ανθρωπισμός επαναπαύεται σε μία εγγενή τελειότητα, απορροφάται σε

μια εγωιστική αισθητική ενατένιση, δηλαδή σε κινήσεις που μία αυστηρότερη ή

περισσότερο φιλόδοξη παιδεία μπορεί να τις θεωρήσει επιπόλαιες ή και μάταιες.

Αυτό το φαινόμενο επίσης παρατηρήθηκε συχνά στη διάρκεια της ελληνιστικής

περιόδου»

1

.

Ο πνευματικός πολιτισμός των Ελληνιστικών χρόνων διακρίνεται,

αναμφιβόλως, από τη πρωτοκαθεδρία της ρητορικής. Για τους περισσότερους

μορφωμένους ανθρώπους οι ανώτατες σπουδές ταυτίζονται με την καλλιέργεια

της ευγλωττίας και την παρακολούθηση των μαθημάτων κάποιου δάσκαλου

ρητορικής.

Σε μια εποχή όπου το καθεστώς της ελεύθερης και αυτόνομης πόλης ανήκει στο

παρελθόν, όλες οι κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται από αποξενωμένες

και απόμακρες εξουσίες και ενεργός πολιτικός σημαίνει περισσότερο αυλικός

σύμβουλος παρά μέλος της Εκκλησίας του Δήμου, αλλάζει θεμελιωδώς και το

περιεχόμενο της ρητορικής τέχνης. Η ευρεία υποχώρηση του συμβουλευτικού και

δικανικού ρητορικού λόγου συνοδεύεται από την άνοδο του επιδεικτικού. Πρόκειται

για την πομπώδη ρητορεία με τη μορφή της δημόσιας διάλεξης επί ποικίλων

θεμάτων, στην οποία η φιλολογία υπερισχύει της επιχειρηματολογίας. Όλοι οι

κλάδοι της γνώσης και των σπουδών αποκτούν ρητορικό χαρακτήρα: οι πάντες

επιδίδονται σε επίδειξη των γνώσεων που κατέχουν.

Ο Άλμπερτ Ρέμπλε, αναφερόμενος στις σχολές ρητορικής της ελληνιστικής

περιόδου, επισημαίνει τα εξής:

«Παρουσιάζονται εδώ ρητορικά καλλιτεχνικά έργα κοσμημένα με ρυθμούς και

μεταφορές, με θωπευτικό ήχο και πνευματώδη αποφθέγματα. Η χρήση της γλώσσας

εκφυλίζεται σε τέτοιο βαθμό σε ένα τυπικό παιχνίδι τεχνικής, ώστε απαγγελίες

1 H-I.Marrou, Ιστορία της εκπαίδευσης στην αρχαιότητα. Ο ελληνικός κόσμος, μτφρ.Β.Σερέτη,

εκδ.Δαίδαλος-Ι.Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2009, σελ.481.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

42

σχετικά με επινοημένα αντικείμενα να ανήκουν στις πλέον αγαπητές σχολικές

παραστάσεις»

1

.

Το ελληνιστικό ιδεώδες της παιδείας θα ασκήσει αργότερα μεγάλη επιρροή

στη μορφωμένη ελίτ της Ρώμης. Αξιοσημείωτη είναι η πρόσληψη του εν λόγω

ιδεώδους από τον Μάρκο Τύλλιο Κικέρωνα (Marcus Tullius Cicero, 106 - 43 π.Χ.)

έναν από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της Ρώμης και συνάμα σπουδαίο

ρήτορα και συγγραφέα, ο οποίος επίσης ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική.

Η φιλοσοφία της παιδείας του Κικέρωνα συνδέεται άμεσα με την έννοια της

humanitas, με την οποία αποδίδει στα λατινικά όχι μόνο την ελληνική λέξη

φιλανθρωπία, όπως ήταν σύνηθες στη λατινική γραμματεία, αλλά και τη λέξη

παιδεία.

Βέβαια η έννοια humanitas στο έργο του Κικέρωνα εκτός από μόρφωση δεν

παύει να σημαίνει και ηθική αρετή, καλοσύνη, ευσπλαχνία, δηλαδή ένα

συγκεκριμένο τρόπο σχέσης του ανθρώπου προς τους άλλους. Επίσης, η έννοια

αυτή δηλώνει μια κοινωνία πολιτισμένων ανθρώπων, διαφοροποιούμενη από αυτή

των βαρβάρων.

Πρότυπο μόρφωσης ο Κικέρωνας θεωρούσε τον ρήτορα, το άτομο που

κατέκτησε την τελειότητα σε όλα τα γνωστικά πεδία που ενδιαφέρουν τον ελεύθερο

άνθρωπο. (De Oratore, I, 16). Εν προκειμένω, η έννοια humanitas σημαίνει ευρεία,

πολύπλευρη μόρφωση, η οποία συμπεριλαμβάνει τις ανώτερες θεωρητικές γνώσεις

και οπωσδήποτε τη φιλοσοφία και τη ρητορική. Δια μέσου μιας τέτοιας μόρφωσης

επιτυγχάνεται συνάμα η ηθική διαπαιδαγώγηση και τελείωση του ανθρώπου.

Ο Κικέρωνας προσδίδει ιδιαίτερη μορφωτική σημασία στη φιλοσοφία,

θεωρώντας τη καλλιέργεια της ψυχής (animi cultura). Εδώ ακολουθεί το

παράδειγμα των σοφιστών που σύγκριναν την εκπαίδευση των νέων με την

καλλιέργεια των αγρών (agri cultura).

Έτσι η έννοια humanitas καταλήγει να δηλώνει την πολύπλευρη μόρφωση που

συνδυάζει την καλλιέργεια του νου (ratio), διαμέσου της φιλοσοφίας, με την

καλλιέργεια της ευγλωττίας (oratio), διαμέσου της ρητορικής, αλλά και με την

ανεπτυγμένη ηθικότητα, τη φιλανθρωπία, ως δέουσα στάση προς τους άλλους. Στη

βάση αυτών των στοιχείων επιτυγχάνεται και η humanitas με την 3η σημασία της

λέξης, δηλαδή αυτή της πολιτισμένης ανθρώπινης κοινωνίας.

Βλέπουμε λοιπόν πως στη σκέψη του Κικέρωνα η μόρφωση είναι αυτή που

καθιστά το άτομο πραγματικό άνθρωπο, ικανό να δημιουργεί ανθρώπινες κοινωνίες.

1 A.Reble, Ιστορία της παιδαγωγικής, εκδ.Δ.Παπαδήμα, Αθήνα, 1999, σελ.61.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

43

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟΝ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Με την τελική πτώση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

(476 μ.Χ.) τυπικά τελειώνει η εποχή της αρχαιότητας και αρχίζει αυτή των

Μεσαιωνικών χρόνων (μέχρι τον 15ο αιώνα).

Ο Ευρωπαϊκός κόσμος, με εξαίρεση τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, γνωρίζει την

πολυδιάσπαση σε επιμέρους βαρβαρικά κράτη μαζί με την παρακμή των πόλεων και

της οικονομίας, την καταστροφή του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού αλλά και την

εξαφάνιση για πολλά χρόνια κάθε αξιοσημείωτης πολιτισμικής δραστηριότητας, εν

γένει. Οι κοινωνίες του Μεσαίωνα είναι κυρίως αγροτικές, θεμελιωμένες στη

φυσική οικονομία. Οι άνθρωποι δηλαδή παρήγαν αγαθά για δική τους τοπική

κατανάλωση, ενώ οι εμπορευματικές ανταλλαγές ήταν ανύπαρκτες ή εξαιρετικά

περιορισμένες (η ανάπτυξη του εμπορίου θα αρχίσει να σημειώνεται μετά τον 10ο

αιώνα). Ο κόσμος του μεσαιωνικού ανθρώπου είναι μικρός, περιορισμένος στην

αγροτική κοινότητα ή στη συντεχνία της πόλης. Οι άνθρωποι μετακινούνταν και

ταξίδευαν σπάνια, ενώ όσον αφορά την κοινωνική τους θέση παρέμεναν

εγκλωβισμένοι στο κοινωνικό στρώμα στο οποίο γεννήθηκαν. Κατά κανόνα

κληρονομούσαν την κοινωνική θέση των γονιών τους, τα δικαιώματα και τις

υποχρεώσεις που τη χαρακτήριζαν. Η κοινωνική ζωή συνολικά ήταν στατική,

αυστηρά καθορισμένη από γραπτούς και εθιμικούς κανόνες.

Το κοινωνικό σύστημα που επικρατεί τον Μεσαίωνα είναι το φεουδαρχικό. Οι

κοινωνικές τάξεις δομούνταν σε μια αυστηρή ιεραρχία. Επικεφαλής ήταν ο

μονάρχης, ο ηγέτης της τάξης των ευγενών-φεουδαρχών. Ακολουθούσαν οι

ανώτεροι ευγενείς-φεουδάρχες, οι οποίοι αντλούσαν τον πλούτο τους από τα

φέουδά τους, δηλαδή από τις μεγάλες εκτάσεις γης που κατείχαν και τις οποίες

καλλιεργούσαν οι δουλοπάροικοι –οι εξαρτημένοι αγρότες. Έπονταν οι κατώτεροι

ευγενείς, οι ιππότες, οι οποίοι βρίσκονταν στην υπηρεσία συγκεκριμένου ανώτερου

ευγενή, αποτελώντας κυρίως τη στρατιωτική δύναμή του. Σε κατώτερη θέση

βρίσκονταν οι κάτοικοι των πόλεων, οργανωμένοι σε συντεχνίες βιοτεχνών και

εμπόρων. Αυτοί πλήρωναν φόρο σε κάποιο φεουδάρχη ή στο μονάρχη, αποκτώντας

από αυτόν συγκεκριμένα δικαιώματα και προνόμια. Στην τελευταία κοινωνική θέση

βρίσκονταν οι αγρότες, οι οποίοι συγκροτούσαν την αγροτική κοινότητα και

δεσμεύονταν με συγκεκριμένες οικονομικές υποχρεώσεις απέναντι στον τοπικό

φεουδάρχη (καταβολή γεωμόρου, παροχή εργασίας με τη μορφή της αγγαρείας

κλπ). Εν συγκρίσει με τους ελεύθερους αγρότες χειρότερη είναι η θέση των

δουλοπάροικων, των γεωργών δηλαδή που ήταν προσωπικά προσκολλημένοι στη γη

του φεουδάρχη, χωρίς να έχουν δικαίωμα να την εγκαταλείψουν. Καλλιεργούσαν

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

44

τα κτήματα του φεουδάρχη ή του έδιναν ένα μέρος της σοδιάς και εξαρτιόνταν από

αυτόν σε οτιδήποτε αφορούσε τη ζωή τους.

Ιδιαίτερα ισχυρή ήταν η κοινωνική θέση της εκκλησίας, η οποία κατέχοντας

τεράστιες εκτάσεις γης αποτελούσε ένα είδος γαιοκτήμονα, ενώ ο ανώτερος κλήρος

απολάμβανε μεγάλα πλούτη. Τα ανώτερα μέλη της εκκλησιαστικής ιεραρχίας

προέρχονταν από την τάξη των ευγενών.

Ο χριστιανισμός ήταν η επίσημη θρησκεία των μοναρχικών κρατών του

Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα. Οι χριστιανικές ιδέες και κανόνες διαπερνούσαν όλες τις

πλευρές της κοινωνικής ζωής και ρύθμιζαν κάθε μορφής πνευματική

δραστηριότητα.

Ο Μεσαίωνας αποτέλεσε την περίοδο κυριαρχίας της πίστης. Οι άνθρωποι δια

της πίστης προσλάμβαναν την πραγματικότητα ως στατική και δεδομένη. Στη

σκέψη των ανθρώπων του Μεσαίωνα όλος ο κόσμος φάνταζε ως μια αδιασάλευτη

ιεραρχική δομή, στην κορυφή της οποίας βρίσκονταν οι επουράνιες-υπερφυσικές

δυνάμεις, ακολουθούσαν οι εξουσίες του γήινου κόσμου, ενώ στη βάση βρίσκονταν

οι ταπεινοί-απλοί άνθρωποι της εργασίας και του καθημερινού μόχθου.

Η μυστικοπάθεια και οι δεισιδαιμονίες επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό την

καθημερινή συμπεριφορά των ανθρώπων, οι οποίοι πίστευαν πως η ζωή τους

εξαρτάται αποφασιστικά από τη δράση ποικίλων υπερφυσικών δυνάμεων (καλών

και κακών πνευμάτων, ξωτικών, δαιμόνων κλπ). Η έρευνα, η αμφισβήτηση, η

μελέτη της φύσης και των κοινωνικών ζητημάτων για πολλά χρόνια είχαν σχεδόν

εξαφανιστεί.

Στη μεσαιωνική κοινωνία η εκκλησία ήλεγχε τη μόρφωση των ανθρώπων. Τα

σχολεία ήταν για μια μεγάλη περίοδο μόνο εκκλησιαστικά. Υπήρχαν τριών ειδών

εκπαιδευτικά ιδρύματα:

α) τα ενοριακά σχολεία, στα οποία ο ιερέας δίδασκε λίγα γράμματα και

εκκλησιαστικά δόγματα σε φτωχά παιδιά,

β) τα μοναστηριακά σχολεία, στα οποία για μεγάλο διάστημα

πραγματοποιούνταν οι θεολογικές σπουδές. Συνάμα διέθεταν σημαντικές

βιβλιοθήκες ενώ λειτουργούσαν και ως αντιγραφικά κέντρα,

γ) τα επισκοπικά σχολεία, τα οποία από την εμφάνισή τους και μετά

αποτέλεσαν κέντρα εκπαίδευσης της ανώτερης εκκλησιαστικής ιεραρχίας.

Στα μοναστηριακά σχολεία, στις επισκοπικές και θεολογικές σχολές το

πρόγραμμα εκπαίδευσης περιλάμβανε:

α) το στοιχειώδες επίπεδο (διδασκαλία ανάγνωσης, γραφής, ωδικής,

καλλιγραφίας, μελέτη ψαλμών)

β) το μεσαίο επίπεδο (τις επτά ελευθέριες τέχνες)

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

45

γ) το ανώτερο επίπεδο (τη θεολογία-εξήγηση της Αγίας Γραφής, δογματική,

πατερικά κείμενα).

Για τους ανώτερους ευγενείς και τους ιππότες δεν υπήρχαν εξειδικευμένα

σχολεία. Ως κυρίαρχη τάξη του Μεσαίωνα οι φεουδάρχες-ευγενείς για αρκετά

μεγάλο διάστημα θα έχουν μικρό έως ανύπαρκτο ενδιαφέρον για τη μόρφωση. Η

εκπαίδευση του ιππότη ήταν περισσότερο ηθοπλαστική παρά διανοητική. Αφορούσε

την καλλιέργεια συγκεκριμένου στρατιωτικού, θρησκευτικού και κοινωνικού

ήθους. Μένοντας για συγκεκριμένη ηλιακή περίοδο (από 7 έως 15) στην αυλή

κάποιου άρχοντα οι ιππότες συνόδευαν τις κυρίες στους περιπάτους, μάθαιναν

ευγενικούς τρόπους και ιπποτική συμπεριφορά. Από τα 15 έως τα 21 ασκούνταν

στην ιππασία και τη χρήση των όπλων, ενώ συνόδευαν τον φεουδάρχη στο κυνήγι.

Στα 21-22 ορκίζονταν πίστη στον άρχοντα-φεουδάρχη και χρίζονταν ιππότες.

Από το 13ο αιώνα θα κάνουν την εμφάνισή τους τα σχολεία των συντεχνιών,

τα οποία απευθύνονται στους τεχνίτες και εμπόρους, προσφέροντας επαγγελματικές

γνώσεις.

Μεγάλης σημασίας γεγονός είναι η εμφάνιση των πρώτων πανεπιστημίων κατά

τον 12ο και 13ο αιώνα. Ακριβέστερα το πρώτο μεσαιωνικό πανεπιστήμιο θα

ιδρυθεί στη Μπολόνια το 1100 και θα αποτελέσει το πρότυπο για τα υπόλοιπα (του

Παρισιού, του Κέιμπριτζ, της Οξφόρδης κ.α.).

Τα πανεπιστήμια ήταν οργανωμένα ως συντεχνίες - «Universitas» δασκάλων

και μαθητών. Η δομή τους περιελάμβανε μια κατώτερη-προπαρασκευαστική

Σχολή, στην οποία διδάσκονταν οι ελευθέριες τέχνες, και τις ανώτερες Σχολές των

Επιστημών, στις οποίες διδάσκονταν κυρίως η θεολογία, το δίκαιο, και η ιατρική.

Ο φοιτητής μετά από σπουδές ενάμιση έως δύο ετών στη Σχολή των Τεχνών

αποκτούσε κατόπιν εξετάσεων τον τίτλο του «αποφοίτου» (baccalarius), ενώ μετά

από άλλα δύο έτη σπουδών αποκτούσε τον τίτλο του «δασκάλου» (magister).

Μετά από την ολοκλήρωση των σπουδών στις Σχολές των Επιστημών,

λάμβανε διάφορους τίτλους, με πιο σημαντικό αυτόν του «διδάκτορα» (doctor).

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

46

Η ΜΟΡΦΩΣΗ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΟΣΜΟΑΝΤΙΛΗΨΗ

Η εμφάνιση του χριστιανισμού

Δεν μπορούμε να φανταστούμε ποια θα ήταν η τύχη του χριστιανισμού αν δεν

συνέβαιναν δύο πολύ σημαντικά γεγονότα: το διάταγμα των Μεδιολάνων του

αυτοκράτορα Κωνσταντίνου (313 μ.Χ.) με το οποίο κήρυσσε την ανεξιθρησκία και

συνεπώς καθιστούσε νόμιμη τη χριστιανική πίστη, και η αναγνώριση του

χριστιανισμού από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο (380 μ.Χ.) ως επίσημης θρησκείας

της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, γεγονός που συνοδεύτηκε από την απαγόρευση της

εθνικής θρησκείας και την εκτεταμένη, συστηματική καταστολή της λατρείας της.

Ο χριστιανισμός, έκτοτε απέκτησε το status της κρατικής ιδεολογίας, πράγμα

που σημάδεψε την ιστορία του σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του Ευρωπαϊκού

Μεσαίωνα. Ωστόσο, η ιστορική του σημασία δεν συνίσταται στο παραπάνω

γεγονός. Στην πορεία της διαμόρφωσής του ο χριστιανισμός εξελίχθηκε σε μια νέα

κοσμοαντίληψη, η οποία προσέφερε ένα νέο νόημα του ανθρώπινου βίου εντός του

βαθύτατα παρηκμασμένου πλέον ρωμαϊκού κόσμου. Ο χριστιανισμός προέβαλε την

αρχή της καθολικής αγάπης:

«Να αγαπήσεις τον πλησίον σου όπως τον εαυτόν σου», (κατά Ματθαίον 22, 40).*

Με πιο δραματικό τρόπο το ιδεώδες αυτό διατυπώνεται και ως απαίτηση

αγάπης προς τον εχθρό:

«Αλλά σ’ εσάς που με ακούτε, λέγω: Να αγαπάτε τους εχθρούς σας, να ευεργετείτε

εκείνους που σας μισούν… Εις εκείνον που σε κτυπά εις το σαγόνι δώσε και το

άλλο, και εκείνον που σου παίρνει το επανωφόρι μη τον εμποδίσεις να σου πάρει

και το υποκάμισο» (Κατά Λουκάν, 6, 27-30).

Επίσης ο χριστιανισμός προέβαλε την ιδέα της μεταφυσικής ενότητας όλων

των ανθρώπων:

«Δεν υπάρχει Ιουδαίος ούτε Έλλην, δεν υπάρχει δούλος ούτε ελεύθερος, δεν

υπάρχει άρρεν και θήλυ, διότι όλοι σεις είσθε ένας άνθρωπος εν Χριστώ Ιησού»,

(Προς Γαλάτας, 3, 28).

Τα παραπάνω, καθώς και η υπόσχεση ενός νέου, δίκαιου επουράνιου κόσμου

αποτέλεσαν μιαν εξαιρετικά γοητευτική προοπτική για όλους εκείνους που δεν

μπορούσαν να βρουν λύτρωση στην τότε επίγεια πραγματικότητα.

* Τα παραθέματα από την Καινή Διαθήκη δίνονται από την έκδοση: Η Καινή Διαθήκη. Κατά

νεοελληνικήν απόδοσιν. Ελληνική Βιβλική Εταιρία

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

47

Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο χριστιανισμός δεν εμπεριείχε κάποιο

σχέδιο ριζικής αλλαγής της επίγειας πραγματικότητας, ούτε αξίωσε ποτέ κάτι

τέτοιο. Το ιδεώδες του τοποθετούνταν στους Ουρανούς, σε κάποια μελλοντική

(ανεξάρτητη από την ανθρώπινη βούληση) μεταφυσική λύτρωση των ανθρώπων

από τα δεσμά της φύσης, της φθοράς και του θανάτου. Η απελευθέρωση των

ανθρώπων από τα κοινωνικά δεινά που υφίστανται σ’ αυτόν τον κόσμο, καθώς και

η επιβράβευση των αγαθών για την καρτερική αντιμετώπιση αυτών των δεινών

μεταφέρονταν οριστικά σε αυτό το μέλλον, στη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού,

την ανάσταση των νεκρών και την τελική κρίση των ανθρώπων, συνέπεια της

οποίας θα είναι ο αιώνιος Παράδεισος για τους μεν και η αιώνια Κόλαση για τους

δε.

Είναι γεγονός ότι στα χριστιανικά κείμενα αρκετές φορές καταγγέλλεται η

κοινωνική ανισότητα και αδικία, η σκληρότητα και ο πλούτος. Παροιμιώδης είναι η

φράση του Χριστού προς τους μαθητές του, η οποία ακολουθεί τη συζήτησή του με

έναν πλούσιο:

«Παιδιά μου πόσο δύσκολο είναι δι’ εκείνους που έχουν την εμπιστοσύνην τους εις

τα χρήματα να μπουν εις την βασιλείαν του Θεού. Είναι ευκολώτερον να περάσει

μία καμήλα από την τρύπα μιας βελόνας παρά να μπει πλούσιος εις την βασιλείαν

του Θεού» (κατά Μάρκον, 10: 24-26)

Αξιοσημείωτη είναι η κριτική που ασκεί στον πλούσιο o Βασίλειος

Καισαρείας, στην ομιλία του Προς πλουτούντας:

«Πράγματι, αν αυτό που διεβεβαίωσες ήταν αληθινόν, ότι εφύλαξες από τη νεότητά

σου την εντολήν της αγάπης και απέδιδες στον καθένα τόσα όσα και στον εαυτόν

σου, τότε από πού έχεις συγκεντρώσει αυτήν την χρηματικήν περιουσία; Διότι η

ικανοποίησις των αναγκών των πτωχών καταναλώνει τον πλούτον, όταν δηλαδή

κάποιος δέχεται ολίγα για την ικανοποίησιν των αναγκών του, όλοι δε μαζί

μοιράζονται όσα υπάρχουν και εξοδεύονται γι’ αυτούς. Ώστε εκείνος που αγαπά τον

πλησίον ωσάν τον εαυτόν του δεν κατέχει τίποτε περισσότερον από τον πλησίον.

Αλλά όμως φαίνεσαι να έχης κτήματα πολλά. Από πού αυτά; Είναι φανερόν. Έχεις

προτιμήσει την ιδικήν σου απόλαυσιν από την ανακούφιση των πολλών. Όσο λοιπόν

υπερέχεις κατά τον πλούτον, τόσον υστερείς στην αγάπην. Επειδή αν είχες αγαπήσει

τον πλησίον, θα είχες σκεφθή προ πολλού να απαλλαγής από τα χρήματα»

(PG 31, 277-278).

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

48

Ο Βασίλειος Καισαρείας, ως χριστιανός λόγιος, είναι γνωστός για τις ιδέες του

υπέρ της κοινοκτημοσύνης και του κοινοβιακού τρόπου ζωής

«Ονομάζω λοιπόν εγώ το κοινόβιο τελειότατη μορφή κοινωνικής συμβιώσεως, μέσα

στην οποία δεν υπάρχει ο θεσμός της ιδιοκτησίας, δεν υπάρχουν διαφωνίες. επίσης

κάθε αναταραχή και φιλονικία και έριδες βρίσκονται μακριά. Μέσα σ’ αυτή την

κοινωνία είναι όλα κοινά: κοινός είναι ο Θεός, κοινή η προσφορά και επιδίωξη της

αρετής, κοινή η σωτηρία, κοινοί οι πνευματικοί αγώνες, κοινοί οι πόνοι, κοινοί οι

στέφανοι, ένας είναι οι πολλοί, και ο ένας δεν είναι μόνος αλλά μαζί με πολλούς.

Ποια άλλη πολιτεία υπάρχει ισάξιά της; Τι υπάρχει περισσότερο ευτυχισμένο; Τι

είναι τελειότερο από την επικοινωνία και την ένωση;» (Μ. Βασίλειος, Ασκητικαί

Διατάξεις)

Ωστόσο, ο χριστιανισμός περιορίστηκε κυρίως στο να καταγγείλει την

κοινωνική ανισότητα και αδικία. Δεν διεκδίκησε ποτέ την κατάργησή τους στην

επίγεια πραγματικότητα των ανθρώπων. Ταυτόχρονα συμβιβάστηκε με τους

θεσμούς εξουσίας και τις σχέσεις ανισότητας που κυριαρχούν στην επίγεια

πραγματικότητα, μεταφέροντας τη λύτρωση από αυτούς στη μεταφυσική επουράνια

πραγματικότητα του μέλλοντος.

Επί του ζητήματος αυτού είναι σαφής η άποψη του αποστόλου Παύλου:

«Ας υποτάσσεται ο καθένας εις τας ανωτέρας εξουσίας, διότι δεν υπάρχει εξουσία

παρά από τον Θεόν και οι εξουσίες που υπάρχουν έχουν ταχθεί από τον Θεόν. Ώστε

εκείνος που αντιτάσσεται εις την εξουσία, αντιτάσσεται εις την διαταγήν του Θεού

και εκείνοι που αντιστάθηκαν θα κατακριθούν. Διότι οι άρχοντες δεν είναι φόβος

δια τα καλά έργα, αλλά δια τα κακά … Κάνε το καλόν και θα επαινεθείς, διότι η

εξουσία είναι όργανον του Θεού, δια το καλόν σου, εάν όμως κάνεις το κακόν τότε

να φοβάσαι διότι δεν φέρει μαχαίρι χωρίς λόγον, αλλά διότι είναι όργανον του Θεού

… Αυτός είναι ο λόγος που πληρώνετε τους φόρους, διότι αι αρχαί είναι υπηρέται

του Θεού …» (Προς Ρωμαίους, 13, 1-7).

Ως κανόνας συμπεριφοράς του χριστιανού ορίζεται ο εξής:

«Να τους υπενθυμίζεις να υποτάσσονται εις τας αρχάς και τας εξουσίας, να

πειθαρχούν, να είναι έτοιμοι δια κάθε έργον καλόν, να μη κακολογούν κανένα, να

είναι ειρηνικοί» (Προς Τίτον, 3, 1-2).

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

49

Οι δηλώσεις αυτές του απόστολου Παύλου παρείχαν ισχυρή θρησκευτική

νομιμοποίηση προς όλες τις εξουσίες που διέκριναν τις κοινωνίες του Ευρωπαϊκού

Μεσαίωνα, αλλά και προς όλες τις μετέπειτα ταξικά διαιρεμένες κοινωνίες.

Ο χριστιανισμός πήρε σαφή θέση υπέρ της αποδοχής του θεσμού της δουλείας,

ο οποίος αποτελούσε το θεμέλιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας:

«Οι δούλοι, να υπακούετε καθ’ όλα εις τους κυρίους σας του κόσμου αυτού, όχι

για τα μάτια, όπως κάνουν όσοι θέλουν να φανούν αρεστοί στους ανθρώπους,

αλλά με ειλικρίνεια της καρδιάς, φοβούμενοι τον Θεόν» (Προς Κολοσσαείς, 3, 22).

«Οι δούλοι να υποτάσσονται εις τους κυρίους των, να είναι εις όλα ευάρεστοι, να

μην αντιλέγουν, να μην κλέβουν, αλλά να δείχνουν εις όλα πλήρη και ειλικρινή

πιστότητα» (Προς Τίτον, 2, 9-10).

Αντίστοιχη είναι και η στάση του χριστιανισμού προς τη γυναίκα. Η αποδοχή

της κατώτερης σε σχέση με τον άνδρα κοινωνικής της θέσης είναι σαφής στα

κείμενα του απόστολου Παύλου:

«Αι γυναίκες να υποτάσσεσθε εις τους άνδρας σας, όπως εις τον Κύριον, διότι ο

άνδρας είναι κεφαλή της γυναίκας όπως και ο Χριστός είναι κεφαλή της εκκλησίας»

(Προς Εφεσίους, 5, 22-23).

«Η γυναίκα πρέπει να διδάσκεται με ησυχίαν και πλήρη υποταγήν. Στη γυναίκα δεν

επιτρέπω να διδάσκει ή να εξουσιάζει τον άνδρα αλλά να μένη ήσυχη, διότι ο Αδάμ

επλάσθηκε πρώτος, έπειτα η Εύα, και δεν απατήθηκε ο Αδάμ αλλ’ απατήθηκε η

γυναίκα και έγινε παραβάτης» (προς Τιμόθεον Α, 2: 12-16).

Ο χριστιανισμός, έχοντας εμφανιστεί σε συγκεκριμένη ιστορική εποχή,

ενσάρκωσε αναπόφευκτα και τις κοινωνικές αντιλήψεις που ήταν κυρίαρχες σε

αυτή, εκφράζοντας, αφενός, μια στάση ισχυρής διαμαρτυρίας ενάντια στην

κοινωνική αδικία και αποξένωση, αφετέρου, τον συμβιβασμό με τις αποξενωτικές

σχέσεις εντός της επίγειας πραγματικότητας.

Ο επανακαθορισμός του σκοπού της μόρφωσης

Η νέα, χριστιανική νοηματοδότηση του ανθρώπινου βίου επέφερε σημαντικές

αλλαγές στην αντίληψη του σκοπού της μόρφωσης.

Όπως είδαμε, ο περί παιδείας στοχασμός της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας

είναι σταθερά προσηλωμένος στην υπηρέτηση καθαρά κοσμικών στόχων. Η παιδεία

δεν νοείται ανεξάρτητα από τον βίο μέσα στην πόλη και από τη δραστηριότητα

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

50

του ατόμου ως πολίτη. Ο ύψιστος σκοπός της παιδείας έγκειται στη

διαπαιδαγώγηση καλών πολιτών αφοσιωμένων στις συλλογικές υποθέσεις της

πόλης-κράτους.

Η κλασική αρχαιοελληνική σκέψη εκκινεί γενικά από την πεποίθηση ότι μόνο

μέσα από τη συμμετοχή στους κοινωνικούς θεσμούς, και, συγκεκριμένα, στους

θεσμούς της πόλης- κράτους μπορεί το άτομο να επιτύχει την ηθική του τελείωση.

Η ιδέα περί του άρρηκτου δεσμού μεταξύ του ξεχωριστού ελεύθερου ατόμου και

του συνόλου των ελεύθερων συμπολιτών είναι κυρίαρχη. Έτσι, ως βασικός ρόλος

της παιδείας προβάλλει η διασφάλιση της προσαρμογής του ατόμου στις αρχές, τους

νόμους, τα ήθη και τις πεποιθήσεις του κοινωνικού συνόλου που συγκροτεί η πόληκράτος. Εν γένει, για την κλασική αρχαιοελληνική σκέψη είναι αδιανόητη η

σύγκρουση μεταξύ ατόμου και πόλης καθώς και η ύπαρξη στόχων στη ζωή του

ανθρώπου που θα υπερβαίνουν τα όρια των υποθέσεων της πόλης.

Η κατάσταση αλλάζει άρδην με την εμφάνιση του χριστιανισμού. Ο ύψιστος

σκοπός της ανθρώπινης ζωής τοποθετείται τώρα έξω από τα όριά της, έξω από τα

όρια κάθε επίγειας, φυσικής πραγματικότητας. Η ανθρώπινη ζωή νοηματοδοτείται

τώρα από την επιδίωξη της επουράνιας ζωής, σε μια υπερφυσική-θεία

πραγματικότητα.

Για το χριστιανό το εκάστοτε παρόν της εγκόσμιας ύπαρξής του δεν

υποτάσσεται πλέον στην αέναη κίνηση των φυσικών δυνάμεων. Ο χρόνος παύει να

είναι ένας κύκλος, όπως εμφανιζόταν στη συνείδηση των αρχαίων. Αποκτά

γραμμική διάσταση και προσανατολίζεται σε ένα μέλλον πέρα από κάθε φυσική

εξάρτηση, φθορά και ατέλεια, σε ένα υπερ-κοσμικό, υπερ-φυσικό τέλος.

Ως συνέπεια αυτής της μετάθεσης του ύψιστου σκοπού, η επίγεια ζωή και

δραστηριότητα αποκτά εφήμερο, μεταβατικό και προπαρασκευαστικό χαρακτήρα.

Από αυτή την άποψη είναι χαρακτηριστική η δήλωση του χριστιανού συγγραφέα

Τερτυλλιανού (155-240):

«Κι όποιος είναι ανίκανος να υποφέρει μια ατυχία, αντιτάσσοντας έτσι τα πράγματα

της γης στα πράγματα του ουρανού, σχεδόν αμαρτάνει απέναντι στο Θεό.

Πραγματικά, για κάτι το εγκόσμιο αυτός θλίβει την ψυχή του, που δέχτηκε απ’ το

Θεό. Πρέπει λοιπόν να χάνουμε με ευχαρίστηση τα πράγματα της γης και να

αποβλέπουμε στα πράγματα του ουρανού. Ας καταστραφεί ολόκληρος ο κόσμος,

αρκεί να οπλιστεί ο εαυτός μου με υπομονή.» (De patientia, 7).

Η μόρφωση στη χριστιανική κοσμοαντίληψη εγγράφεται πλέον στο νέο ύψιστο

σκοπό της προετοιμασίας του ατόμου για τη Βασιλεία των Ουρανών, για τη

μεταθανάτια δικαίωση-σωτηρία και ένωση με το θείο.

Ο Βασίλειος Καισαρείας απευθυνόμενος παραινετικά στους νέους (στο έργο

του Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων) δηλώνει τα εξής:

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

51

«Εμείς, παιδιά μου, παραδεχόμαστε ότι η επίγεια ανθρώπινη ζωή δεν έχει καμία

αξία και γενικά δεν θεωρούμε ούτε και ονομάζουμε αγαθό καθετί που μας είναι

χρήσιμο στη παρούσα ζωή. Δεν θεωρούμε, επομένως, μεγάλο πράγμα κι ούτε

κρίνουμε άξια καύχησης την περηφάνεια για τους προγόνους, ούτε τη δύναμη του

σώματος, ούτε την ομορφιά, ούτε το μεγαλείο, ούτε τις τιμές απ’ όλους τους

ανθρώπους, ούτε κι αυτή τη βασιλεία, ούτε οτιδήποτε άλλο σημαντικό από τα

ανθρώπινα που θα μπορούσε να αναφέρει κάποιος· και δεν θαυμάζουμε όσους τα

έχουν, αλλά με τις ελπίδες αποβλέπουμε μακρύτερα και κάνουμε το καθετί για να

προετοιμαστούμε για άλλη ζωή»

1

.

Για τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα σκοπός της αγωγής «δεν μπορεί να είναι

τίποτε άλλο από τη σωτηρία της ψυχής»:

«Παιδαγωγία είναι ο δρόμος προς τη “θεοσέβεια”, η οποία στην κυριολεξία είναι

μάθηση για τη λατρεία του Θεού και συνεχής επίγνωση της αλήθειας. Αυτή είναι η

μόνη ορθή Παιδεία, η οποία ανάγει τις ψυχές μας προς τον ουρανό και την ουράνια

βασιλεία»

2

.

Η ζωή του χριστιανού αποκτά νόημα διαμέσου του προσανατολισμού της στη

μεταθανάτια-αιώνια ζωή. Για το χριστιανό «η εκπαίδευση του παρόντος (για το

παρόν) αποδεικνύεται ότι είναι (ή ότι πρέπει να είναι) μια εκπαίδευση που

αποσκοπεί στη διαστολή του παρόντος, στην αχρονοποίησή του: το παρόν γίνεται

πραγματικό μέσα από το άνοιγμά του στην αιωνιότητα»

3

.

Όμως η ανθρώπινη φύση είναι βυθισμένη στην αμαρτία. Ο φθαρτός κόσμος

του ανθρώπου είναι γεμάτος πειρασμούς. Με πληθώρα τρόπων απομακρύνει τον

άνθρωπο από τον ύψιστο σκοπό της αιώνιας ζωής.

Ο κίνδυνος αυτός αποκαλείται από τον Ιωάννη το Χρυσόστομο κενοδοξία, και

συνίσταται στην επιθυμία μάταιων πραγμάτων που φαντάζουν σημαντικά στη

φαινομενικότητά τους, δηλαδή, στα πλαίσια μιας επιφανειακής γνώσης της

πραγματικότητας.

Η παροχή χριστιανικής μόρφωσης στον άνθρωπο καλείται, λοιπόν, να

αποτρέψει αυτόν τον κίνδυνο που ελλοχεύει από τις πρώτες στιγμές της ζωής του.

1 Μεγάλου Βασιλείου, Η ωφέλεια από τα ελληνικά γράμματα, απόδοση στη νεοελληνική

Ε.Π.Λέκκος, εκδ.Λύχνος Αθήνα 2003, σσ.10-11.

2 Γ.Χ.Κουμάκης, Θεωρία και φιλοσοφία της παιδείας, Τυπωθήτω, Αθήνα 2001, σελ. 300.

3 Ε.Θεοδωροπούλου, Κείμενα Παιδείας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Αθήνα 1999, σελ.43.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

52

«Ο δαίμονας της κενοδοξίας εργάζεται για να καταστήσει την όψη ακαταμάχητη,

για να εμποδίσει την κατάρρευση του σκηνικού, για να κρατήσει το βλέμμα μακριά

από το εσωτερικό. Η εκπαίδευση εργάζεται για να αποσυναρμολογήσει την όψη και

τις σχέσεις: να ασκήσει το παιδί τη σωστή επιλογή».

1

Η χριστιανική μόρφωση θα πρέπει να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να

διακρίνει μόνος του το εσωτερικό και ουσιώδες από το εξωτερικό και προφανές, το

αληθές από το ψευδές, το αιώνιο από το εφήμερο, να μπορεί να υπερνικά τα πάθη

και τους πειρασμούς και να ενεργεί στην επίγεια ζωή ως πολίτης των ουρανών:

«η παράδοση κάθε πράξης σε αυτή τη μεταθανάτια προοπτική, που απελευθερώνει

την ανθρωπότητα από τους γήινους δεσμούς, είναι έργο της αγωγής (που γι’ αυτό

εννοείται ως οδηγός για την επανοικειοποίηση του εγώ μέσα από την περιφρόνηση

των ανθρωπίνων-εκμάθηση τρόπων αποστασιοποίησης, πρόληψης της τραυματικής

ειρωνείας σύστοιχης της σημαντικότητας που αποδίδουμε στα πράγματα)».

2

Η ανάδειξη του χριστιανισμού σε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας απέβη μοιραία για τον αρχαιοελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό,

μιας και αυτός, ως φορέας ειδωλολατρικής κοσμοαντίληψης και ενός ξένου για τα

χριστιανικά ήθη τρόπου ζωής αποτέλεσε το αντικείμενο σφοδρών επικρίσεων και

διώξεων. Χαρακτηριστική είναι η Νεαρά (νέος νόμος) του 529 μ.Χ. δια της οποίας

ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας

προστάζοντας: «μηδείς εν Αθήναις διδασκέτω φιλοσοφίαν».

Ωστόσο η σχέση μεταξύ χριστιανισμού και κλασικής παιδείας δεν ήταν

καθόλου μονοσήμαντη. Το εντυπωσιακό, μάλιστα, είναι ότι παρά την αποστροφή

που προκαλούσαν στους χριστιανούς πολλές ιδέες και πρότυπα που προέβαλλε η

ελληνική παιδεία, η τελευταία αποτέλεσε για πολλούς αιώνες οργανικό μέρος της

εκπαίδευσης πληθώρας μορφωμένων εκπροσώπων της νέας θρησκείας. Ο

χριστιανισμός, σε μια μεγάλη και κρίσιμη περίοδο ιδεολογικής σύγκρουσης με

τους Εθνικούς, αλλά και διαμόρφωσης των αρχών και δογμάτων του εν μέσω

έντονων αντιπαραθέσεων με αποκλίνουσες και αιρετικές διδασκαλίες, απευθύνθηκε

στην ελληνική παιδεία, στη ρητορική και τη φιλοσοφία, προκειμένου να αντλήσει τα

απαραίτητα για τις ιδεολογικές του ανάγκες μορφωτικά εφόδια.

Όπως σημειώνει ο Ανρί - Ιρενέ Μαρού, για μια μεγάλη περίοδο (τουλάχιστον

στις περιοχές του καθαρώς ελληνο-λατινικού πολιτισμού)

1 Ό.π., σελ.54.

2 Ό.π., σελ. 66.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

53

«ο χριστιανός, παιδί ή έφηβος, θα εκπαιδεύεται, όπως και οι εθνικοί, στο ίδιο

κλασσικό σχολείο. Θα λαμβάνει πάντοτε αυτό το ‘δηλητήριο’ που αποτελούν ο

Όμηρος, οι ποιητές, τα ασεβή πρόσωπα του μύθου, τα ταραγμένα πάθη, τα οποία

προστατεύουν ή ενσαρκώνουν τα πρόσωπα αυτά. Για να αποκτήσει ο μαθητής

ανοσία από αυτό το ‘δηλητήριο’ υπολογίζουν ως αντιφάρμακο τη θρησκευτική

μόρφωση, η οποία παρέχεται σε αυτόν εκτός του σχολείου, από την Εκκλησία και

την οικογένεια».

1

Σε ό,τι αφορά τη σχέση μεταξύ χριστιανισμού και ελληνικής παιδείας

αξιοσημείωτη είναι η στάση του Βασίλειου Καισαρείας. Ο ίδιος προσπάθησε να

γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των δύο διατυπώνοντας την άποψη ότι η ελληνική –

εξωτερική παιδεία θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη στο χριστιανό ως

προπαρασκευαστική καλλιέργεια του πνεύματος, προκειμένου αυτό να μπορέσει

έπειτα να προσεγγίσει τις «ιερές και απόρρητες αλήθειες των Γραφών».

«Όσα, λοιπόν, μας βοηθούν για την άλλη ζωή λέμε πως πρέπει και να τα αγαπούμε

και να τα επιδιώκουμε με όλες μας τις δυνάμεις· να περιφρονούμε όμως ως ανάξια

λόγου όσα δε φτάνουν προς εκείνη τη ζωή ... Σ’ αυτή, λοιπόν, τη ζωή οδηγούν τα

ιερά λόγια (Γραφές) με το ότι μας παιδαγωγούν με απόρρητες αλήθειες. Για όσο

χρόνο, όμως, εξαιτίας της ηλικίας, δεν είναι δυνατό να κατανοούμε το βαθύτερο

νόημά τους, σε άλλα πράγματα που δε διαφέρουν καθόλου, σαν σε κάποιες σκιές

και καθρέπτες, προγυμναζόμαστε με τα μάτια της ψυχής ... Και να κάνουμε παρέα

με ποιητές και λογογράφους και ρήτορες και με όλους τους ανθρώπους, απ’ τους

οποίους θα προέλθει κάποια ωφέλεια για την καλλιέργεια της ψυχής. Όπως, λοιπόν,

οι βαφείς, αφού πρώτα κάνουν κάποιες προεργασίες σ’ αυτό που θα βάψουν, τότε

δίνουν και το χρώμα ...κατά παρόμοιο κι εμείς τρόπο ... αφού προετοιμαστούμε μ’

αυτούς τους εξωτερικούς δασκάλους, ύστερα θα γίνουμε ακροατές των ιερών και

απόρρητων μαθημάτων»

1

.

Βέβαια η επαφή με την ελληνική παιδεία δεν μπορεί να είναι άκριτη και χωρίς

όρια. Ο Βασίλειος Καισαρείας προτρέπει τους νέους να επιλέγουν τις διδασκαλίες

που αναφέρονται στα έργα και στα λόγια των καλών ανδρών, αποφεύγοντας εκείνες

που περιγράφουν έκλυτες συμπεριφορές, ιδιαίτερα δε όταν αυτές αφορούν τους

θεούς της ελληνικής ειδωλολατρικής θρησκείας.

Ομοίως και ο Αυγουστίνος δεν αδιαφορεί για τα επιτεύγματα της

αρχαιοελληνικής παιδείας. Εκκινεί βεβαίως από την ιδέα ότι η Αγία Γραφή είναι η

1 H.Marrou, Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα, Αθήνα 1961, σελ.438.

1Μεγάλου Βασιλείου, Ανθρώπινη και θεία σοφία, απόδοση στη νεοελληνική Ε.Π.Λέκκος,

εκδ.Λύχνος Αθήνα 2003, σσ.12-13.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

54

ύψιστη πηγή αλήθειας και το θεμελιώδες κείμενο της χριστιανικής μόρφωσης και

ότι ο σκοπός της εκπαίδευσης συνίσταται στη μεταστροφή των ανθρώπων στο

χριστιανισμό, στην καλλιέργεια χριστιανικού χαρακτήρα. Ωστόσο, θεωρεί ότι για

την επίτευξη αυτού του σκοπού μπορούν να χρησιμοποιηθούν και οι ελεύθερες

τέχνες, μιας και η ενασχόληση με αυτές βοηθά τον άνθρωπο να ανακαλύψει το

θείο νόμο μέσα στη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα. Στις ελεύθερες τέχνες ο

Αυγουστίνος συγκαταλέγει τη γραμματική, τη διαλεκτική, τη ρητορική, τη

μουσική, τη γεωμετρία και την αστρονομία, προσθέτοντας κατόπιν, ως κορωνίδα

της παιδείας του χριστιανού, τη φιλοσοφία και τη θεολογία.

Οι γνωσιολογικές παράμετροι της θρησκευτικής πίστης

Πίστη και γνώση

Στη χριστιανική συνείδηση οι θεμελιώδεις αρχές που συγκροτούν το

περιεχόμενό της γίνονται αποδεκτές ως δεδομένες, χωρίς όρους, χωρίς δηλαδή τη

δυνατότητα του πιστού να τις ελέγξει, να τις αμφισβητήσει και να τις τροποποιήσει.

Γίνονται δηλαδή αποδεκτές ως δόγματα, για τα οποία η πίστη αποτελεί το

αποκλειστικό μέσο προσέγγισής τους. Ο απόστολος Παύλος δηλώνει αναφορικά με

τη σημασία της πίστης τα εξής:

«Η πίστη κάνει πραγματικά εκείνα που ελπίζουμε, και βέβαια εκείνα που δεν

βλέπουμε ... Με την πίστη κατανοούμε ότι δημιουργήθηκαν οι κόσμοι δια του

λόγου του Θεού, ώστε από τα αόρατα να έχουν γίνει τα ορατά» (Προς Εβραίους,

11:1-4).

«Χωρίς πίστη είναι αδύνατο να γίνει κανείς αρεστός στον Θεό» (Προς Εβραίους,

11:6).

Η γνώση που προκύπτει από την επίγεια πραγματικότητα δεν απορρίπτεται

πλήρως, υποτάσσεται όμως στην πίστη, όπως και κάθε ανθρώπινη-ιστορική

αλήθεια υποτάσσεται στην απόλυτη-εξ αποκαλύψεως αλήθεια των ιερών κειμένων.

Η θεωρία του Αυγουστίνου περί θείου φωτισμού

Ο Αυγουστίνος1 θα εισηγηθεί μια θεωρία της γνώσης και της μόρφωσης

προσαρμοσμένη στις αρχές της χριστιανικής του κοσμοαντίληψης, όπου θα

1 Ο Αυρήλιος Αυγουστίνος (354 -430 μ.Χ.), άγιος της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, υπήρξε

κορυφαίος στοχαστής και θεολόγος, η σκέψη του οποίου άσκησε τεράστια επιρροή στο

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

55

επιχειρήσει να αναδείξει τον καθοριστικό ρόλο της θείας παρέμβασης στη

γνωστική διαδικασία.

Ορισμένες βασικές ιδέες του περί γνώσης αναπτύσσονται στο έργο Ο δάσκαλος

(De magistro). Εκεί εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η γλωσσική σήμανση μεταδίδει

πληροφορίες για τα διάφορα αντικείμενα. Ο Αυγουστίνος αμφισβητεί τη

διαδεδομένη αντίληψη ότι η μόρφωση εξαρτάται από τη διδασκαλία, δηλαδή από

τη μεταφορά γνώσεων από το δάσκαλο στο μαθητή, διαμέσου του λόγου και της

γραφής. Στα πλαίσια αυτής της αντίληψης γίνεται δεκτό ότι ο δάσκαλος,

χρησιμοποιώντας το λόγο, μεταδίδει γνώσεις κωδικοποιημένες στη γλώσσα. Ο

μαθητής που γνωρίζει τη γλώσσα αποκωδικοποιεί τον λόγο μετατρέποντάς τον σε

σκέψεις. Έτσι, η γλωσσική σήμανση και η μετάδοση σημάτων εκλαμβάνονται ως

μεταφορά σε ένα άλλο νου των ενεργειών της νόησης του προσώπου που

δημιουργεί τα σήματα.

Στην παραπάνω αντίληψη ο Αυγουστίνος αντιπαραθέτει την άποψη ότι τίποτε

δε μαθαίνεται διαμέσου των γλωσσικών σημείων. Το μόνο που μπορούν να κάνουν

τα σημεία είναι να προσελκύσουν την προσοχή μας στα αισθητά πράγματα που

σηματοδοτούν. Όμως εμείς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι σηματοδοτούν τα

σημεία αν δεν έχουμε αισθητηριακή αντίληψη των ίδιων των αντικειμένων στα

οποία αναφέρονται. Μόνο κατόπιν αισθητηριακής γνώσης των αντικειμένων

αναγνωρίζουμε τα αντίστοιχα σημεία ως σημεία. Όταν όμως γνωρίζουμε τα σημεία

που σηματοδοτούν κάποια αντικείμενα, τότε η επαφή μαζί τους δεν επιτυγχάνει

τίποτε άλλο παρά να μας θυμίσει αντικείμενα που ήδη γνωρίζουμε. Έτσι, όπως

ισχυρίζεται ο Αυγουστίνος, οι άνθρωποι είτε γνωρίζουν, είτε αγνοούν τι

σηματοδοτούν τα γλωσσικά σημεία. Αν γνωρίζουν, τότε η γλωσσική επικοινωνία

συνιστά υπενθύμιση εγνωσμένων πραγμάτων και όχι μάθηση. Αν δεν γνωρίζουν,

τότε δεν πρόκειται ούτε καν για υπενθύμιση. (De magistro, 11.36, 15-18).

Ο Αυγουστίνος διαιρεί τα αντικείμενα της αντίληψης σε αισθητά και νοητά. Τα

πρώτα γίνονται αντιληπτά δια των αισθητηρίων οργάνων του σώματος, τα δεύτερα

δια της νόησης. Το να διδάξεις ένα αισθητό αντικείμενο ισούται με την παρουσίασή

του στο πρόσωπο που επιθυμεί να το γνωρίσει. Έτσι μπορούμε να μαθαίνουμε και

από το φυσικό περιβάλλον, όταν η φύση παρουσιάζει διάφορα αντικείμενα στα

αισθητήρια όργανά μας. (De magistro, 11.32, 110-14).

μεσαιωνικό πολιτισμό της χριστιανικής Δύσης. Γεννήθηκε στην Ταγάστη της Νουμιδίας. Έλαβε

τυπική ρωμαϊκή παιδεία και εργάστηκε ως καθηγητής της ρητορικής στην Καρχηδόνα, τη Ρώμη

και το Μιλάνο. Επηρεάστηκε από το μανιχαϊσμό και τη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ασπάστηκε το

χριστιανισμό το 387 και αργότερα, το 395, έγινε επίσκοπος στην Ιππώνα της Νουμίδιας. Άφησε

μεγάλο συγγραφικό έργο, συμπεριλαμβανομένης και της πρώτης χριστιανικής φιλοσοφίας της

ιστορίας, της Πολιτείας του Θεού.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

56

Ο Αυγουστίνος υιοθετεί την αρχαιοελληνική διάκριση μεταξύ αληθούς γνώσης

και δόξας-απλής γνώμης, θεωρώντας ότι η αληθής γνώση δεν είναι ποτέ παρούσα

στα δεδομένα των αισθήσεων. Αληθής γνώση μπορεί να υπάρξει μόνο στη νόηση

και δια της νόησης.

Η νόηση γνωρίζει τα αντικείμενά της με ένα ιδιαίτερο τρόπο. Όταν πρόκειται

για αντικείμενα που γίνονται αντιληπτά από το νου, τότε η γνώση τους προκύπτει

ως μια άμεση ενέργεια εσωτερικού φωτισμού. Κάθε φορά που κάποιος διατυπώνει

νοητές αλήθειες, αυτές κατανοούνται από τον ακροατή όχι ως συνέπεια της

παρουσίασης και διδασκαλίας τους, αλλά ως αποτέλεσμα της αυτοαποκάλυψής

τους στη νόησή του. (De magistro, 12.40, 29-37). Έτσι, διδασκόμαστε για τα νοητά

αντικείμενα από τα ίδια τα αντικείμενα. Σε αυτό όμως συντελεί, αποφασιστικά, μια

θεία ενέργεια, ένας θείος φωτισμός.

Αναπτύσσοντας την ιδέα αυτή ο Αυγουστίνος υποστηρίζει ότι η γνώση των

νοητών πραγμάτων προέρχεται από τον δάσκαλο που έχουμε μέσα μας, τον Ιησού

Χριστό. Όπως οι άνθρωποι διδάσκουν τα αισθητά αντικείμενα παρουσιάζοντάς τα

στα αισθητήρια όργανα των άλλων, έτσι και ο Χριστός μας διδάσκει τα νοητά

αντικείμενα αποκαλύπτοντάς τα στο νου μας. Ο Χριστός διδάσκει δι’ αυτού του

θείου τρόπου όλους τους ανθρώπους, χριστιανούς και μη, χωρίς οι ίδιοι να το

γνωρίζουν. Έτσι, όταν αποδεχόμαστε κάποιες αλήθειες που τις μεταδίδει ένας άλλος

άνθρωπος, αυτό δε σημαίνει ότι τις έχουμε διδαχθεί. Είναι η εσωτερική ενέργεια του

θείου φωτισμού, η επικοινωνία με το δάσκαλο μέσα μας αυτή που μας αποκαλύπτει

το αληθές των προβαλλόμενων ιδεών, υπό τον όρο, βέβαια, ότι η εκάστοτε ψυχή

των ανθρώπων θα έχει την αγαθή βούληση να δεχτεί το θείο φωτισμό. (De magistro,

11.38).

Οτιδήποτε, λοιπόν, γίνεται κατανοητό ως αληθές από τους ανθρώπους

οφείλεται στην παρέμβαση μιας υπερφυσικής, θείας δύναμης. Συνεπώς, οι άνθρωποι

δεν μαθαίνουν κάτι επειδή το διδάσκονται από τους άλλους ανθρώπους ή από τη

φύση. Αυτός που πραγματικά διδάσκει, είναι ο Ιησούς Χριστός, ο μόνος, κατά τον

Αυγουστίνο, πραγματικός δάσκαλος.

Ο δογματικός χαρακτήρας της διδασκαλίας της απόλυτης αλήθειας

Συνεπώς, ο τρόπος σκέψης που καλλιεργεί ο χριστιανισμός διακρίνεται από

την αποδοχή μιας ανώτερης μορφής «γνώσης», μιας απόλυτης αλήθειας, η οποία δεν

προκύπτει από τη γνωστική διαδικασία, δεν ανακαλύπτεται από τους ανθρώπους,

παρά αποκαλύπτεται σε αυτούς.

Σε ό,τι αφορά τη μετάδοση της απόλυτης αλήθειας στους νέους ανθρώπους,

αυτή η διαδικασία έχει κατ’ εξοχήν δογματικό χαρακτήρα. Η σχέση του ανθρώπου

με την απόλυτη αλήθεια δεν αποτελεί ζήτημα διαπραγμάτευσης. Η αποδοχή της

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

57

απόλυτης αλήθειας συνοδεύεται από το αίσθημα του δέους και της υποταγής

απέναντι στην θεία πηγή από την οποία προέρχεται. «Ποια περιθώρια άρνησης, μη

υποταγής έχει το νεαρό άτομο μέσα σε μια θεοτροπική εκπαίδευση; Προφανώς

κανένα. Δεν τίθεται καν το ζήτημα».

1

Ο Βασίλειος Καισαρείας2

, αναγνωρίζει την παιδαγωγική διάσταση του φόβου

στο πλαίσιο της αντίληψής του περί του καθαρτικού ρόλου της παιδείας:

«Η παιδεία είναι ωφέλιμη αγωγή της ψυχής, που την καθαρίζει από τις κηλίδες

της κακίας, πολλές φορές με κόπους. Η οποία (παιδεία) στην αρχή δεν φαίνεται να

προκαλεί χαρά, αλλά λύπη· ύστερα, όμως, αποδίδει καρπό ειρηνικό για τη σωτηρία

αυτών που εξασκήθηκαν μ’ αυτήν»3

.

Δεδομένου, όμως, ότι κάθε ψυχή δεν είναι έτοιμη να δεχτεί τα μυστήρια της

σωτηρίας, η χριστιανική διαπαιδαγώγηση θα πρέπει να ενέχει και το στοιχείο του

καθαρτήριου φόβου. Όπως δηλώνει ο Βασίλειος Καισαρείας

«…εκεί που κατοικεί ο φόβος, εκεί κάθεται όλη η καθαρότητα της ψυχής, και

απομακρύνεται κάθε πονηρία και αμαρτωλή πράξη… όποιος έχει καταληφθεί από

το φόβο του Θεού, δεν είναι σε θέση ούτε τα μάτια να χρησιμοποιήσει για πράγματα

που δεν πρέπει, ούτε τα χέρια να κινήσει προς απαγορευμένες πράξεις, ούτε γενικά

να ενεργήσει κάτι μικρό ή μεγάλο αντίθετο προς το καθήκον, επειδή, κατά κάποιο

τρόπο, έχει συνδεθεί σαν με οδύνη, προσδοκώντας αυτά που έχουν απειληθεί.»4

.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος5 προσδίδει παιδαγωγική διάσταση στο φόβο του

παιδιού για την τιμωρία που μπορεί να του επιβληθεί. Απευθύνεται στον χριστιανό

πατέρα που είναι συνάμα και δάσκαλος του παιδιού του, λέγοντάς του:

1 Ε.Θεοδωροπούλου, ό.π., σελ. 65

2 Ο Βασίλειος Καισαρείας (330-379 μ.Χ.), υπήρξε ένας από τους πλέον επιφανείς Πατέρες του

χριστιανισμού, με τεράστιο εκκλησιαστικό, κοινωνικό και συγγραφικό έργο. Για το λόγο αυτό

ονομάστηκε Μέγας. Σπούδασε στην Καισάρεια, στην Κωνσταντινούπολη και στην Αθήνα και

εργάστηκε για ένα διάστημα ως καθηγητής της ρητορικής. Το 358 βαπτίστηκε χριστιανός, το 364

χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και το 370 έγινε Αρχιεπίσκοπος Καισάρειας και Έξαρχος Πόντου.

3 Μεγάλου Βασιλείου, Ανθρώπινη και θεία σοφία, απόδοση στη νεοελληνική Ε.Π.Λέκκος,

εκδ.Λύχνος Αθήνα 2003, σελ.47.

4 Ό.π.,σσ.45-46.

5 Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είναι ένας από τους μεγαλύτερους Πατέρες του Χριστιανισμού.

Γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας, πιθανόν το 349. Σπούδασε ρητορική, φιλοσοφία, θεολογία

και διακρίθηκε για τη ρητορική του δεινότητα. Το 398 κατέλαβε το θρόνο του Αρχιεπισκόπου

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

58

«Αν εντυπωθούν στην ψυχή τα καλά διδάγματα ενόσω αυτή είναι ακόμα τρυφερή,

δεν θα μπορέσει κανένας να τα σβήσει, όταν γίνει σκληρή σαν τη σφραγίδα, όπως

ακριβώς και το κερί. Είναι ακόμα σε ηλικία που τρέμει και σε σέβεται και φοβάται

την όψη και τα λόγια και καθετί από σένα. Χρησιμοποίησε καταπώς πρέπει την

εξουσία»

1

.

«Αν αυτή και μόνο την πίστη σπείρεις βαθιά στο παιδί, δεν θα χρειαστείς

παιδαγωγό, αφού ο φόβος αυτός προς το Θεό θα υπάρχει στο μυαλό του παιδιού,

πάνω από κάθε άλλο φόβο και θα συγκλονίζει την ψυχή του»2

.

Τα κατεξοχήν δογματικά χαρακτηριστικά της χριστιανικής αντίληψης της

γνώσης και εκπαίδευσης θα αποτελέσουν αργότερα, από την περίοδο του

Διαφωτισμού και μετά, στοιχείο ισχυρής κριτικής και αμφισβήτησης.

Κωνσταντινουπόλεως. Το ποιμαντικό, φιλανθρωπικό και συγγραφικό του έργο ήταν τεράστιο.

Γνώρισε την αγάπη του λαού αλλά και την εχθρότητα μέρους της πολιτικής και εκκλησιαστικής

ελίτ. Απομακρύνθηκε από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο και εξορίστηκε. Πέθανε το 407 μ.Χ. στα

Κόμανα του Πόντου.

1

Ιωάννου Χρυσοστόμου, Η ανατροφή των παιδιών, απόδοση στη νεοελληνική Ε.Π.Λέκκος,

εκδ.Λύχνος Αθήνα 2004, σελ. 27.

2 Ό.π.,σελ. 42.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

59

Η ΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Η εμφάνιση μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας

Η περίοδος της Αναγέννησης στην ιστορία της Ευρώπης εκτείνεται από το

μέσον του 14ου έως τα τέλη του 16ου αιώνα και αφορά ορισμένες μόνο περιοχές

της, αρχικά και κυρίως τις πόλεις της βορείου και κεντρικής Ιταλίας, καθώς και

ορισμένα αστικά κέντρα των Κάτω Χωρών, της Γαλλίας και της Γερμανίας.

Η Αναγέννηση συνιστά ένα πνευματικό ρεύμα που εκδηλώθηκε με τον πλέον

δυναμικό τρόπο στην τέχνη (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική) αλλά και στη

λογοτεχνία και τη φιλοσοφία. Αντιλαμβανόμενοι με εξαιρετικά αισιόδοξο τρόπο τις

δυνατότητες και προοπτικές του ανθρώπου μέσα στο φυσικό και ιστορικό κόσμο οι

στοχαστές της Αναγέννησης θα εισηγηθούν νέους προσανατολισμούς και σκοπούς

του βίου.

Ο ενθουσιασμός για την εποχή που ανατέλλει είναι έκδηλος στην επιστολή που

απευθύνει ο ιδρυτής της Πλατωνικής Ακαδημίας των Τεχνών της Φλωρεντίας

Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433 - 1499) σε ένα Γερμανό συνάδελφό του:

«Αν επιτρέπεται να μιλούμε για μια χρυσή εποχή, αυτή ασφαλώς θα είναι εκείνη

που γεννά χρυσά πνεύματα. Και ότι αυτή η εποχή ταυτίζεται με τον αιώνα μας,

ποιος μπορεί να το αμφισβητήσει βλέποντας τις θαυμαστές επινοήσεις του; Ο

αιώνας μας, η χρυσή μας εποχή, ξανάφερε στο φως τις ελεύθερες τέχνες που είχανε

σχεδόν αφανιστεί, τη γραμματική, την ποίηση, τη ρητορική, τη ζωγραφική, την

αρχιτεκτονική, τη μουσική και το αρχαίο άσμα της λύρας του Ορφέα»1

.

Η ανάπτυξη του ρεύματος της Αναγέννησης σηματοδοτεί την παρακμή του

μεσαιωνικού κόσμου και την ανάδυση μιας νέας κοσμοαντίληψης, η οποία

εκφράζει τον τρόπο σκέψης, τις αξίες και τα ιδεώδη των στρωμάτων που συνδέονται

με την πρωτοεμφανισθείσα καπιταλιστική οικονομία.

Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την εμφάνιση της

Αναγέννησης θα παίξουν οι μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις του 15ου αιώνα, οι

οποίες θα δώσουν τεράστια ώθηση στη ναυτιλία και το εξαγωγικό εμπόριο, ενώ

συνάμα θα διευρύνουν τα όρια του ανθρώπινου κόσμου και θα εμπλουτίσουν

σημαντικά τις γνώσεις και αντιλήψεις για την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας.

Τεράστια επίσης θα είναι η σημασία της εμφάνισης στην Ευρώπη της

τυπογραφίας, η οποία θα απλουστεύσει την έκδοση βιβλίων, διευκολύνοντας τη

διακίνηση γνώσεων και ιδεών.

1 Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Ιταλική Αναγέννηση, εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ.15.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

60

Ωστόσο, ο πλέον σημαντικός παράγων που καθόρισε τη διαμόρφωση της

αναγεννησιακής κοσμοαντίληψης είναι η εμφάνιση και ανάπτυξη ενός νέου τύπου

οικονομίας, συνδεδεμένου με τη χρηματιστική δραστηριότητα, το εμπόριο και τη

βιοτεχνική παραγωγή που αποσκοπεί στην απόκτηση του μέγιστου κέρδους.

Πρόκειται για τις απαρχές της καπιταλιστικής οικονομίας από την οποία θα

αναδυθούν και τα νέα κοινωνικά στρώματα των τραπεζιτών-χρηματιστών, των

εμπόρων και των αστών-βιοτεχνών.

Συνάμα αυτά τα φαινόμενα θα συνοδευτούν από την υποχώρηση της

μεσαιωνικής φυσικής οικονομίας (η οποία καταναλώνει επί τόπου ότι παράγεται,

χωρίς σημαντικές ανταλλαγές με άλλες περιοχές) αλλά και του φεουδαρχικού

κοινωνικού συστήματος με την αυστηρά ιεραρχική δομή του.

Οι πλέον ευνοϊκές συνθήκες για την εμφάνιση των ιδεών της Αναγέννησης

δημιουργήθηκαν πράγματι στις πόλεις της βορείου και κεντρικής Ιταλίας: Βενετία,

Μιλάνο, Φλωρεντία, Γένοβα, Πάδοβα, Σιένα, Ρώμη. Εκεί, ήδη από τις αρχές του

13ου αιώνα είχαν αναπτυχθεί η βιοτεχνία, το εμπόριο και ποικίλες χρηματιστικές

δραστηριότητες.

Τα βασικά χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής σκέψης

Η νέα, αναγεννησιακή κοσμοαντίληψη θα διαφέρει ριζικά από αυτή του

Μεσαίωνα και το κυρίαρχο θρησκευτικό, θεοκεντρικό, ασκητικό πνεύμα του.

Θεμελιώδες γνώρισμά της είναι ο ανθρωπισμός, γνωστός και ως αναγεννησιακός

ουμανισμός.

Ο άνθρωπος τώρα αποκτά μοναδική αξία, τοποθετείται στο κέντρο της

δημιουργίας. Όλος ο κόσμος γίνεται αντιληπτός ως χώρος εντός του οποίου ο

άνθρωπος αποκαλύπτει τις δυνάμεις του και απολαμβάνει τους καρπούς των έργων

του. Ο Ιταλός ανθρωπιστής Τζιοβάνι Πίκο ντελλα Μιράντολα (1463 – 1494) στο

έργο του Λόγος περί της αξιοπρέπειας του ανθρώπου (De hominis dignitat) γράφει

χαρακτηριστικά:

«Για να ολοκληρώσει το έργο της δημιουργίας, ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο και του

όρισε ως προορισμό να γνωρίσει τους νόμους που διέπουν το σύμπαν, να εμψυχώσει

την ομορφιά του, να θαυμάσει το μεγαλείο του. Δεν τον καταδίκασε να ζει

καθηλωμένος στο ίδιο πάντα μέρος, δεν αλυσόδεσε τη δράση του και τη θέλησή

του, αλλά του έδωσε την ελευθερία να κινείται και να ενεργεί όπως θέλει. Σε

τοποθέτησα στο κέντρο του κόσμου, είπε ο Θεός στον Αδάμ, για να μπορείς

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

61

ευκολότερα να αγκαλιάζεις με το βλέμμα σου όλα όσα σε περιβάλλουν και να

γνωρίσεις όλα όσα περικλείει ο κόσμος»

1

.

Ο άνθρωπος εξυψώνεται τόσο πολύ που σχεδόν θεοποιείται. Οι δυνάμεις του

φαντάζουν τεράστιες, ανεξάντλητες.

Ενδεικτική είναι η άποψη του Μαρσίλιο Φιτσίνο:

«Ποιος μπορεί ν’ αρνηθεί ότι ο άνθρωπος κατέχει σχεδόν το ίδιο πνεύμα με τον

Κύριο του ουρανού; Και ποιος αρνιέται ότι ο άνθρωπος θα μπορούσε να

δημιουργήσει ακόμη και το σύμπαν, αν είχε τα εργαλεία και τα υλικά, αφού ακόμη

και τώρα το δημιουργεί, με διαφορετική βέβαια ύλη, αλλά με τάξη τόσο

συγγενική;»2

.

Ο ανθρωπισμός της Αναγέννησης συνοδεύεται από την ανάπτυξη ισχυρού

ενδιαφέροντος για τη μελέτη του ανθρώπου. Οι ανθρωπιστικές σπουδές (Studia

Humanitatis) θα συμπεριλάβουν τη μετάφραση και μελέτη πληθώρας αρχαίων

Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, δεδομένου ότι στη γραμματεία της κλασικής

αρχαιότητας οι στοχαστές της Αναγέννησης θα βρουν πολύτιμες ιδέες για τη

συγκρότηση μιας νέας φιλοσοφίας του ανθρώπου.

Βασικό στοιχείο της αναγεννησιακής σκέψης είναι ο ατομοκεντρισμός. Η

Αναγέννηση βλέπει τον άνθρωπο ως ξεχωριστό-διαφορετικό άτομο, και ως τέτοιο

προσπαθεί να τον μελετήσει και να τον προβάλλει.

Στο Μεσαίωνα το άτομο κληρονομούσε από τη γέννησή του την κοινωνική του

θέση, παραμένοντας για όλη του τη ζωή υποταγμένο στις αρχές, στους κανόνες

συμπεριφοράς και στις υποχρεώσεις του κοινωνικού στρώματος στο οποίο ανήκε.

Οι ατομικές επιλογές του ήταν εξαιρετικά περιορισμένες.

Η σκέψη της Αναγέννησης δεν ενδιαφέρεται μόνο για τον άνθρωπο, αλλά

αρχίζει να βλέπει σ’ αυτόν το ξεχωριστό-μοναδικό άτομο, και όχι το μέλος μιας

ομάδας που λίγο διαφέρει από τα άλλα μέλη.

Την εποχή της Αναγέννησης, δεδομένης της ανάπτυξης της επιχειρηματικής

δραστηριότητας και της ενίσχυσης της κοινωνικής θέσης ατόμων ταπεινής

καταγωγής, η επιτυχία αρχίζει πλέον να γίνεται αντιληπτή ως αποτέλεσμα ατομικών

ικανοτήτων και προσπαθειών. Το ξεχωριστό άτομο αρχίζει να φαντάζει ως

πρωταγωνιστής της ζωής.

1 Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Ιταλική Αναγέννηση, εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ.55.

2 Ό.π., σελ.53.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

62

Και ενώ στο Μεσαίωνα ο άνθρωπος απέφευγε να προκαλεί εντύπωση,

προσπαθώντας να ομοιάζει σε όλα στα άλλα μέλη της κοινωνικής ομάδας στην

οποία ανήκε (στρώμα των ευγενών, ιπποτικό ή μοναστικό τάγμα, μέλη αγροτικής

κοινότητας ή μέλη επαγγελματικής συντεχνίας), τώρα διεκδικεί την αναγνώριση

ακριβώς ως ξεχωριστή, ανεπανάληπτη ατομικότητα.

Η Αναγέννηση προτάσσει τη σημασία της αυτονομίας του ατόμου, την αυταξία

του προσωπικού Εγώ.

Χαρακτηριστική του αναγεννησιακού ατομοκεντρισμού είναι η λατρεία του

προσώπου, της μοναδικής του ταυτότητας, την οποία επιχειρούν να μελετήσουν και

να απεικονίσουν νέα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά είδη όπως η βιογραφία

(αυτοβιογραφία) και η προσωπογραφία (αυτοπροσωπογραφία).

Ειδοποιό, επίσης, γνώρισμα των ιδεών της Αναγέννησης είναι η φυσιολατρία.

Ο φυσικός κόσμος γίνεται αντιληπτός ως αισθητικά ωραίος, ενώ, συνάμα, παύει να

θεωρείται ενσάρκωση υπερφυσικών και ακατάληπτων δυνάμεων. Το εμφανιζόμενο

ισχυρό ενδιαφέρον για τη μελέτη της φύσης συνοδεύεται από την πεποίθηση ότι

αυτή μπορεί να κατανοηθεί, πρωτίστως βάσει των δεδομένων που μας προσφέρουν

οι αισθήσεις και η εμπειρία μας. Το φυσιολατρικό πνεύμα της Αναγέννησης

συνοδεύεται από την αναγνώριση της γνωσιακής αξίας της αισθησιαρχίας και του

εμπειρισμού.

Το μεγάλο ενδιαφέρον για τη μελέτη και ερμηνεία του φυσικού κόσμου θα

συνοδευτεί από την εμφάνιση τολμηρών θεωριών που θα πλήξουν καίρια την

θρησκευτική, μεσαιωνική κοσμολογία. Η πλέον συγκλονιστική μεταξύ αυτών είναι

του Πολωνού Νικόλαου Κοπέρνικου (1473-1543), ο οποίος στο έργο του Έξι

Βιβλία για τις Περιστροφές των Ουράνιων Σφαιρών υποστήριξε ότι η Γη και τα άλλα

σώματα του ηλιακού συστήματος περιστρέφονται γύρω από τον Ήλιο, σε αντίθεση

προς την κυρίαρχη μέχρι τότε αντίληψη που θεωρούσε ότι η Γη είναι ακίνητη και

βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου. Τοιουτοτρόπως αμφισβητήθηκε το γεωκεντρικό

σύστημα του Πτολεμαίου και των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά και η επίσης

γεωκεντρική χριστιανική διδασκαλία για τη δημιουργία του κόσμου. Τη θεωρία ότι

η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο υποστήριξε αργότερα ο Γαλιλαίος (1564-1642),

για να υποχρεωθεί το 1633 να ανακαλέσει μπροστά στην Ιερά Εξέταση.

Βασικό στοιχείο της Αναγέννησης είναι η εκκοσμίκευση των ιδανικών του

βίου.

Στο Μεσαίωνα η αποστασιοποίηση από τα εγκόσμια, η αδιαφορία για το σώμα

και τις φυσικές απολαύσεις, η φροντίδα για τη σωτηρία της ψυχής και η διαρκής

προετοιμασία για τη Βασιλεία των Ουρανών θεωρούνταν το πραγματικό νόημα της

ανθρώπινης ύπαρξης.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

63

Η Αναγέννηση θα απομακρυνθεί σημαντικά από τους υπερφυσικούς σκοπούς

και τις ασκητικές αρετές της χριστιανικής πίστης, στρέφοντας το ενδιαφέρον προς

τα επίγεια ζητήματα, προς την ενασχόληση με τα κοινά, με ισχυρή διάθεση για

απόλαυση της ζωής. Ο φυσικός-γήινος κόσμος θα γίνει αντιληπτός ως το βασικό

πεδίο υλοποίησης των ανθρώπινων στόχων και φιλοδοξιών. Η επιτυχία του ατόμου

στις κοσμικές του υποθέσεις θα θεωρηθεί αυταξία.

Είναι χαρακτηριστική η άποψη που διατυπώνει ο Τζαννότσο Μανέττι (1396–

1459) στο δοκίμιο με τίτλο Περί της αξιοπρέπειας και της εξοχότητας του ανθρώπου

σε Βιβλία τέσσερα (De dignitate et excellentia hominis libri IV), το οποίο αποτελεί

απάντηση στο έργο του Πάπα Ιννοκέντιου του 3ου Περί της αθλιότητας της

ανθρώπινης κατάστασης (De miseria humane conditionis):

«Όλα τα ορατά, σπίτια, χωριά, πολιτείες και όλες οι κατασκευές της γης είναι δικά

μας, ανθρώπινα, έργα ανθρώπων. Δικά μας έργα είναι η ζωγραφική, η γλυπτική, οι

τέχνες, οι επιστήμες. Δικές μας είναι η γνώση ... και οι αναρίθμητες εφευρέσεις. Οι

γλώσσες και οι λογοτεχνίες είναι έργο δικό μας.»1

.

Η εκκοσμίκευση του νοήματος της ζωής είναι εμφανής στην άποψη που

διατυπώνει ο κορυφαίος Ιταλός ουμανιστής Κολιούτσιο Σαλιουτάτι (1331- 1406) σε

επιστολή προς τον ξάδελφό του Πελλεγκρίνο, ο οποίος επιθυμούσε να γίνει

μοναχός:

«μη πιστεύεις Πελλεγκρίνε ότι το να φύγεις από τους ανθρώπους, να αποχωριστείς

όλα τα όμορφα πράγματα, να κλειστείς σε μοναστήρι ή σε ερημητήριο, είναι ο

δρόμος προς την τελειότητα … Ασχολούμενος με το εμπόριο … βοηθώντας την

οικογένειά σου, τα παιδιά σου, τους συγγενείς σου, τους φίλους σου ή υπηρετώντας

την πατρίδα θα ανυψώσεις τη καρδιά σου στους ουρανούς και θα γίνεις αρεστός

στο Θεό»2

.

Ο παιδαγωγικός ουμανισμός

Οι στοχαστές της Αναγέννησης εκκινώντας από τα ανθρωποκεντρικά τους

ιδεώδη προσέδιδαν στην μόρφωση τεράστια σημασία, φρονώντας ότι αποτελεί

συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης ευτυχίας. Σκοπό της εκπαίδευσης θεωρούσαν

τη διαμόρφωση πολύπλευρων, ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων.

1 Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Ιταλική Αναγέννηση, εκδ.Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ.53.

2 Salutati Epistolario. v.II, p. 303-307.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

64

Συνάμα έδιναν μεγάλη έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας του ατόμου,

στην καλλιέργεια και ανάπτυξη των εσωτερικών του δυνάμεων, γι’ αυτό και

θεωρούσαν καθήκον των δασκάλων την προσεκτική μελέτη του ατομικού

χαρακτήρα και των φυσικών κλίσεων κάθε μαθητή, προκειμένου να υποστηριχθεί η

αρμονική του ανάπτυξη σε συμφωνία με τον εαυτό του.

Ο παιδαγωγικός ουμανισμός της Αναγέννησης απορρίπτει τη δογματική,

σχολαστική, τυπολατρική εκπαίδευση του Μεσαίωνα. Με δεδομένο το ενδιαφέρον

για τη γενική μόρφωση, την καλλιέργεια του λόγου (της εκφραστικής ικανότητας

αλλά και της διανοητικής ευστροφίας) προτιμούνται και ενθαρρύνονται οι

γλωσσικές - φιλολογικές σπουδές, όπως η ποίηση, η ρητορική και οι αρχαίες

γλώσσες.

Ταυτόχρονα, αναγνωρίζεται η εκπαιδευτική αξία της βιωματικής γνώσης που

συνδέεται με την άμεση παρατήρηση από το παιδί των διαφόρων φαινομένων, ενώ

γίνεται αντιληπτή η αναγκαιότητα της ενασχόλησής του με το παιχνίδι και τη

φυσική άσκηση.

Χαρακτηριστικά μοτίβα της αναγεννησιακής αντίληψης της μόρφωσης και της

παιδαγωγίας συναντάμε σε σημαντικά έργα εκείνης της εποχής, όπως είναι η

κοινωνική ουτοπία του Ιταλού μοναχού, θεολόγου και φιλοσόφου Τομάζο

Καμπανέλλα (1568 - 1639) Η πολιτεία του ήλιου. Το έργο αυτό, έχοντας σαφείς

επιρροές από την Πολιτεία του Πλάτωνα, αποτελεί ένα υπόδειγμα κοινωνίας

θεμελιωμένης στην κοινοκτημοσύνη.

Στην ιδεώδη πολιτεία την οποία περιγράφει ο Καμπανέλλα ενθαρρύνεται η

ενασχόληση με τις επιστήμες, τις τέχνες και τις εφευρέσεις. Αγόρια και κορίτσια

εκπαιδεύονται μαζί διδασκόμενα ανάγνωση, γραφή, μαθηματικά, ιστορία,

γεωγραφία και φυσιογνωσία. Επίσης ασχολούνται με τη φυσική αγωγή, πράγμα που

διασφαλίζει την καλή υγεία τους. Η διδασκαλία των γνώσεων υποστηρίζεται από

εποπτικά μέσα: οι τοίχοι της ουτοπικής πόλης είναι ζωγραφισμένοι με εικόνες

εκπληκτικής ομορφιάς, οι οποίες κατά συστηματικό τρόπο αναπαριστούν τις

κεκτημένες γνώσεις σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους. Τα παιδιά χωρίς

ιδιαίτερη δυσκολία, τρόπον τινά παίζοντας, εξοικειώνονται με τις βασικές

επιστημονικές γνώσεις μέχρι να φτάσουν στο 10ο έτος της ηλικίας τους. Εκτός

αυτού, τα παιδιά συμμετέχουν σε βιοτεχνικές και αγροτικές εργασίες, αποκτώντας

πρακτικές τεχνικές ικανότητες.

Ο Γάλλος ουμανιστής Μισέλ ντε Μονταίν (Michel de Montaigne, 1533-1592)

στο έργο του, Δοκίμια, άσκησε δριμύτατη κριτική στη μεσαιωνική, σχολαστική

εκπαίδευση, την οποία θεώρησε καταπιεστική και άχρηστη. Απέρριπτε

κατηγορηματικά την επιδίωξη της επιδερμικής και επιδεικτικής πολυμάθειας σε

βάρος της καλλιέργειας των νοητικών δυνάμεων του παιδιού.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

65

Όπως ο ίδιος αναφέρει

«Δεν μοχθούμε παρά για να γεμίσουμε το μνημονικό κι αφήνουμε την κρίση και τη

συνείδηση άδειες ... έτσι, η γνώση περνάει από χέρι σε χέρι με μόνο σκοπό να

επιδεικνύεται, να διασκεδάζει τους άλλους, να λέγονται παραμύθια, σαν κάλπικο

νόμισμα, άχρηστο για κάθε άλλη χρησιμότητα και χρήση από το μέτρημα και το

πέταμα»

1

.

Τα σχολεία, όπως έλεγε, μοιάζουν με τόπους βασανισμού των παιδιών.

«Πηγαίνετε σ’ ένα κολέγιο την ώρα του μαθήματος: δεν ακούτε παρά φωνές, κι από

παιδιά που βασανίζονται κι από δασκάλους, μεθυσμένους από την οργή τους. Τι

τρόπος είναι, για να κεντριστεί η όρεξη για το μάθημα σε αυτές τις τρυφερές και

φοβισμένες ψυχές, να οδηγούνται προς τα εκεί με μουσούδα φοβερή, με τα χέρια

οπλισμένα με μαστίγια;»

2

.

Ο Μονταίν επιθυμεί ένα σχολείο που θα σέβεται τη φύση του παιδιού, τις

ατομικές του δυνατότητες, ενώ παράλληλα θα φροντίζει για την καλή του υγεία.

Ο μαθητής χρειάζεται να έχει τη δυνατότητα να παρατηρεί αυτόνομα και να

ερευνά τα ποικίλα φαινόμενα του περιβάλλοντός του. Ο Μονταίν απέρριπτε την

υπερβολική λεκτική διδασκαλία. Οι λεκτικές γενικεύσεις και κανόνες θα πρέπει να

έπονται της εξοικείωσης του μαθητή με τα συγκεκριμένα αντικείμενα, στα οποία

αναφέρονται.

Ο Μονταίν επικρίνει έντονα την εξαρτημένη, ετερόνομη σκέψη:

«Αφηνόμαστε τόσο πολύ να προχωρούμε πάνω στους βραχίονες των άλλων, ώστε

εκμηδενίζουμε τις δυνάμεις μας.»3

.

Ο ίδιος καλεί κάθε δάσκαλο να καταστήσει το μαθητή του ικανό

«να περνάει τα πάντα από κόσκινο και να μην κρατάει τίποτα στο κεφάλι του για το

κύρος του και μόνο κι επειδή έχει πέραση· οι αρχές του Αριστοτέλη να μην είναι

αρχές γι’ αυτόν, ούτε επίσης των Στωικών ή των Επικούρειων. Να του προτείνει

αυτή την ποικιλία γνωμών: θα διαλέξει, αν μπορεί, διαφορετικά θα μείνει σε

αμφιβολία. Μονάχα οι τρελοί είναι βέβαιοι κι αποφασισμένοι»

4

.

1 Μισέλ ντε Μονταίνι, Δοκίμια, Βιβλίο 1

ο

, μτφρ.Φ.Δ.Δρακονταειδής, Εστία, σελ.196.

2 Ό.π., σελ.230.

3 Ο.π., σελ.197.

4 Ο.π., σελ.213.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

66

Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Ο Διαφωτισμός αποτελεί κορυφαίο πνευματικό ρεύμα του 18ου αιώνα, το οποίο

εμφανίζεται αρχικά στη Γαλλία και στη συνέχεια επεκτείνεται και σε άλλες χώρες

της Ευρώπης. Το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύχθηκε ήταν αυτό της

ανερχόμενης αστικής τάξης και της αστικοποιημένης αριστοκρατίας (της

αριστοκρατίας που καταπιανόταν με επιχειρηματικές δραστηριότητες). Η αστική

τάξη της Γαλλίας είναι αναπτυχθεί ως συνέπεια την εμφάνισης και εξέλιξης της

καπιταλιστικής οικονομίας σε συνάρτηση με την ανάπτυξη της βιοτεχνίας, του

εμπορίου (εσωτερικού και εξωτερικού) και της ναυτιλίας.

Οι ιδέες του Διαφωτισμού εξέφρασαν την κοσμοαντίληψη, τις κοινωνικές και

πολιτικές ανάγκες και πεποιθήσεις της αστικής τάξης, η οποία βρισκόταν σε ολοένα

και μεγαλύτερη αντίθεση με το απολυταρχικό μοναρχικό καθεστώς της Γαλλίας. Η

τεράστια γραφειοκρατική δομή του απολυταρχικού κράτους, εντός της οποίας όλα

τα διοικητικά (πολιτικά, δικαστικά, στρατιωτικά) αξιώματα μονοπωλούσε η τάξη

των ευγενών, επιβάρυνε για τη συντήρησή της με υπέρογκη φορολογία την αστική

τάξη. Η τελευταία αδυνατούσε να επηρεάσει τις αποφάσεις και τη λειτουργία των

κρατικών θεσμών με τρόπο που θα τους υποχρέωνε να λαμβάνουν υπόψη και να

εξυπηρετούν τα συμφέροντά της.

Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 η οποία ανέτρεψε την απολυταρχική μοναρχία

και εγκαθίδρυσε την πρώτη μορφή δημοκρατίας στη χώρα είχε προετοιμαστεί

πνευματικά από τη διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού.

Επιστήμη, εκπαίδευση και διαρκής πρόοδος

Ο Διαφωτισμός θέτει την παιδεία στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος: η παιδεία

καλείται να παίξει αποφασιστικό ρόλο στη χειραφέτηση και πρόοδο του ατόμου και

της κοινωνίας.

Ο Διαφωτισμός θα δει τον άνθρωπο ως ον ικανό να αλλάζει, να βελτιώνεται, να

προοδεύει διαρκώς. Θα θεωρήσει την πρόοδο σκοπό του ανθρώπινου γένους και θα

προσπαθήσει να διερευνήσει όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίτευξή

της. Εμβληματική υπήρξε η άποψη που διατύπωσε ο Κοντορσέ*

, ότι

* Ο Μαρί Ζαν Αντουάν Νικολά ντε Καριτά, μαρκήσιος ντε Κοντορσέ (1743-1794) υπήρξε

μαθηματικός και φιλόσοφος και μια από τις σημαντικότερες μορφές του γαλλικού Διαφωτισμού.

Πρωτοστάτησε στην επανάσταση του 1789. Υποστήριξε την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων

(συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος ψήφου) στις γυναίκες και εκπόνησε το νομοσχέδιο της

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

67

«...η τελειοποιησιμότητα του ανθρώπου είναι πραγματικά απεριόριστη...οι πρόοδοι

αυτής της τελειοποιησιμότητας, απελευθερωμένης στο εξής από κάθε δύναμη που

θα ήθελε να τη σταματήσει, δεν έχουν άλλο όριο πέρα από τη διάρκεια της ζωής του

πλανήτη όπου η φύση μάς έριξε»

1

.

Υπό την επήρεια της αισθησιοκρατικής θεωρίας του Τζον Λοκ, οι εκπρόσωποι

του Διαφωτισμού απορρίπτουν τις ιδέες που δεν επιδέχονται αισθητικής

τεκμηρίωσης. Καταφάσκουν τη γνώση που εκκινεί από τα δεδομένα των αισθήσεων

και θεμελιώνεται σε αυτά.

Ο Ντ’ Αλαμπέρ δηλώνει χαρακτηριστικά ότι

«Τίποτα δεν είναι πιο αδιαμφισβήτητο από την ύπαρξη των αισθήσεών μας· έτσι

για ν’ αποδείξουμε ότι οι αισθήσεις μας είναι η αρχή όλων των γνώσεών μας, αρκεί

να καταδείξουμε ότι μπορούν να είναι: γιατί, στην ορθή φιλοσοφία, κάθε επαγωγή

που βασίζεται σε γεγονότα ή αποδεκτές αλήθειες, είναι προτιμότερη από μιαν άλλη

που στηρίζεται αποκλειστικά σε υποθέσεις, έστω και ιδιοφυείς. Γιατί να υποθέσουμε

ότι διαθέτουμε εκ των προτέρων κάποιες αμιγώς νοητικές έννοιες, όταν το μόνο που

χρειαζόμαστε για να τις συγκροτήσουμε, είναι να στοχαστούμε γύρω απ’ τις

αισθήσεις μας;»2

.

Οι διαφωτιστές καταφάσκουν την ικανότητα του ατόμου να χειρίζεται αυτόνομα

και με ορθό τρόπο τη νόησή του, να κατανοεί τον κόσμο και να οικοδομεί με έλλογο

τρόπο τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους. Πιστεύουν ότι η ορθή, κριτική

σκέψη και η απόκτηση αληθούς αντίληψης των πραγμάτων θα απαλλάξει τους

ανθρώπους από όλους τους παράλογους και καταπιεστικούς θεσμούς, θα τους

οδηγήσει στην πρόοδο και την ελευθερία. Αν οι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι, αυτό

οφείλεται στην άγνοια και τις προλήψεις τους, τις οποίες εκμεταλλεύονται

καταπιεστικές εξουσίες.

Ο Διαφωτισμός θα περιβάλει με πρωτόγνωρη εμπιστοσύνη την επιστήμη και την

παιδεία, προτάσσοντας με θέρμη την χειραφετική σημασία τους. Ο Μοντεσκιέ*

σημειώνει ότι

εθνοσυνέλευσης με το οποίο παρεχόταν δημόσια, κοσμικού χαρακτήρα εκπαίδευση σε όλα τα

παιδιά.

1 Κοντορσέ, Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος,

εκδ.Πόλις, σελ. 41.

2 D’ Alembert: Προεισαγωγικός λόγος στην Εγκυκλοπαίδεια, εκδ.Πόλις σελ.59.

* Ο Σαρλ Λουί ντε Σεκοντά, Βαρόνος της Μπρεντ και του Μοντεσκιέ (1689-1755) στο έργο του

«Το πνεύμα των νόμων» υποστήριξε την αρχή της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική,

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

68

«Δεν είναι αδιάφορο το να είναι ο λαός διαφωτισμένος. Οι προλήψεις των

αρχαίων ήταν αρχικά προλήψεις του έθνους. Σε περίοδο αμάθειας, δεν έχουν καμία

αμφιβολία και όταν ακόμα κάνουν τα μεγαλύτερα κακά· σε περίοδο φωτισμού,

τρέμουν ακόμη κι όταν κάνουν τα μεγαλύτερα καλά ... Θα θεωρούσα τον εαυτό μου

τον ευτυχέστερο από τους θνητούς, αν μπορούσα να συντελέσω στο να μπορέσουν

οι άνθρωποι να γιατρευτούν από τις προλήψεις»

1

.

Όπως υποστηρίζει ο Κοντορσέ

«Οι πρόοδοι στις επιστήμες εξασφαλίζουν τις προόδους στις μεθόδους της

εκπαίδευσης, οι οποίες επιταχύνουν με τη σειρά τους το ρυθμό της προόδου στις

επιστήμες· και αυτή η αμοιβαία επίδραση, η οποία ανανεώνεται αδιάκοπα, θα

πρέπει να συγκαταλεχθεί μεταξύ των πιο αποφασιστικών και πιο ισχυρών αιτίων της

τελειοποίησης του ανθρώπινου είδους.», «Έτσι οι συνεχείς πρόοδοι της

στοιχειώδους εκπαίδευσης, που συνδέονται με τη σειρά τους με τις αναπόφευκτες

προόδους των πολιτικών επιστημών, εγγυώνται μια βελτίωση στις τύχες του

ανθρώπινου είδους που μπορεί να θεωρηθεί απεριόριστη καθώς δεν έχει άλλα όρια

από εκείνα των δικών της προόδων»

2

.

Κλασική έκφραση της παραπάνω αντίληψης υπήρξε η μεγαλειώδης προσπάθεια

έκδοσης της Εγκυκλοπαίδειας ή του ερμηνευτικού Λεξικού των επιστημών, των

τεχνών και των επαγγελμάτων, ενός συλλογικού έργου (συμμετείχαν ο Ντιντερό, ο

Ντ’ Αλαμπέρ, ο Μοντεσκιέ, Ο Ρουσσώ, ο Βολτέρος, ο Ελβέτιος, ο Χόλμπαχ κ.α.)

όπου με φιλελεύθερο και κριτικό πνεύμα παρουσιαζόταν πληθώρα γνώσεων για

διάφορες πτυχές της πραγματικότητας.

Κριτική στη θρησκεία

Αρκετοί διαφωτιστές θα ασκήσουν δριμύτατη κριτική στη θρησκεία, βλέποντας

σε αυτή μια επικίνδυνη περίπτωση χειραγώγησης της συνείδησης. Ο Κοντορσέ

αναφέρει ότι

εκτελεστική και δικαστική, ο αμοιβαίος έλεγχος μεταξύ των οποίων θα προστάτευε του πολίτες

από την κρατική αυθαιρεσία.

1 Μοντεσκιέ, «Το πνεύμα των νόμων», στο: Μοντεσκιέ, Επιλογή από το έργο του, εκδ. Σύγχρονη

Εποχή, Αθήνα 1993, σσ.278-279.

2 Κοντορσέ, Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος,

εκδ.Πόλις, σσ. 205, 206.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

69

«ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του χριστιανισμού ήταν η περιφρόνησή του

για την ανθρώπινη γνώση. Ήθελε να εκδικηθεί για τις προσβολές που δέχτηκε από

τη φιλοσοφία, φοβόταν το πνεύμα της έρευνας και της αμφιβολίας, την εμπιστοσύνη

του ανθρώπου στη δική του λογική, που αποτελεί μάστιγα για κάθε θρησκευτική

πίστη. Το φως που έφεραν οι φυσικές επιστήμες ήταν γι’ αυτόν μισητό και ύποπτο

καθώς έθετε σε μεγάλο κίνδυνο την αξιοπιστία των θαυμάτων, και δεν υπάρχει

καμία θρησκεία που να μην αναγκάζει τους πιστούς της να αποδεχτούν μερικούς

τέτοιους παραλογισμούς»

1

.

Μάλιστα, για ορισμένους στοχαστές οι πλάνες των ανθρώπων,

συμπεριλαμβανομένων και των θρησκευτικών, είναι το αποτέλεσμα της σκόπιμης

δράσης αυτών που θέλουν να τους εξουσιάζουν. Ο Χόλμπαχ δηλώνει ότι

«Θρησκεία είναι η τέχνη να σπέρνεις και να καλλιεργείς στις ψυχές ονειροπολήσεις,

ψευδαισθήσεις, φενάκες, εκ των οποίων γεννιούνται ολέθρια για τους μεν και τους

δε πάθη…»(d’ Holbach, Systeme de la Nature).

Ο δε Ελβέτιος γράφει:

«Σε όλες τις θρησκείες το πρώτο καθήκον που θέτουν στον εαυτό τους οι ιερείς

είναι να αμβλύνουν τη φιλομάθεια του ανθρώπου και να απαλλάξουν από κριτική

εξέταση κάθε δόγμα, η ανοησία του οποίου δε θα ξέφευγε της προσοχής του.»

(Helvetius, De l’Homme).

Ο Διαφωτισμός καταδίκασε τη μισαλλοδοξία, θρησκοληψία, τη δεισιδαιμονία,

τις προκαταλήψεις, και το φανατισμό, ενώ υποστήριξε την αυτονομία της σκέψης,

την ανεξιθρησκία και ανεξιγνωμία2

. Άσκησε, επίσης, δριμύτατη κριτική στους

απολυταρχικούς πολιτικούς θεσμούς, στην εκκλησία και στον κληρικαλισμό.

Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια διαμαρτυρίας του Andreas Riem:

«Ώ, εσείς βασιλιάδες της γης, που γινόσαστε ένα με τους παπάδες και

συμμεριζόσαστε τη μισαλλοδοξία ανάξιων ανθρώπων. Εσείς που στρεφόσαστε

ενάντια στο Λόγο και στο διαφωτισμό, ο οποίος γεμάτος συμπόνια έβγαλε από τα

1 Κοντορσέ, ό.π., σελ.101.

2 Ο Βολτέρος θα σημειώσει ότι «Η προκατάληψη είναι μια άποψη που δεν βασίζεται σε κρίση.

Έτσι σε όλη την υφήλιο μεταδίδουμε στα παιδιά τις απόψεις που θέλουμε, προτού αυτά

αποκτήσουν κριτική ικανότητα.» Voltaire, Επιλογή από το φιλοσοφικό λεξικό και τις φιλοσοφικές

επιστολές, εκδ.Πόλις, σελ.49.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

70

πόδια των προγόνων σας τις επονείδιστες αλυσίδες του δεσποτισμού των

παπάδων»

1

.

Κρατική στην εξουσία και ανθρώπινα δικαιώματα

Η πολιτική θεωρία του Διαφωτισμού αποσκοπεί στην απομυστικοποίηση της

κρατικής εξουσίας. Υποστηρίζει ότι το κράτος δεν προέρχεται από κάποια

υπερφυσική-θεία δύναμη, παρά αποτελεί προϊόν κοινωνικού συμβολαίου. Αυτό

σημαίνει ότι οι άνθρωποι δημιουργούν το κράτος και είναι υπεύθυνοι για το

χαρακτήρα της εξουσίας. Οι άνθρωποι, μάλιστα, έχουν το δικαίωμα της αντίστασης

στην κρατική εξουσία όταν αυτή παραβιάζει τους όρους του κοινωνικού

συμβολαίου.

Στους όρους αυτούς συμπεριλαμβάνεται η τήρηση των θεμελιωδών ανθρωπίνων

δικαιωμάτων και ελευθεριών. Τα δικαιώματα αυτά, με σπουδαιότερα το δικαίωμα

στην ελεύθερη σκέψη και έκφραση γνώμης, το δικαίωμα στην ασφάλεια και στην

κατοχή ιδιοκτησίας, προβάλουν στη σκέψη των Διαφωτιστών ως στοιχεία κάποιας

αρχέγονης και αναλλοίωτης ανθρώπινης φύσης.

Οι άνθρωποι πολλές φορές ανέχονται την παραβίαση αυτών των θεμελιωδών

δικαιωμάτων τους γιατί δε γνωρίζουν την πραγματική ανθρώπινη φύση ή έχουν

εσφαλμένη αντίληψη περί αυτής.

Η ανθρώπινη φύση

Σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη φύση, αυτή συνήθως ερμηνεύεται ως φίλαυτη,

επικεντρωμένη στο ατομικό συμφέρον, με το οποίο συνάπτεται η επιδίωξη της

ιδιωτικής ιδιοκτησίας, της ισότητας, της ατομικής ασφάλειας και ελευθερίας. Ο

Ελβέτιος θα υποστηρίξει ότι

«η φιλαυτία, ή αλλιώς η αγάπη προς τον εαυτό δεν είναι τίποτε άλλο από ένα

αίσθημα που η φύση έχει εντυπώσει μέσα μας.» (De l’esprit, I, IV) και ότι «σε κάθε

ξεχωριστή κοινωνία, το προσωπικό συμφέρον είναι το μόνο κριτήριο της αξίας των

πραγμάτων και των προσώπων.» (De l’esprit, II, VII).

Σύμφωνα με τον Χόλμπαχ

1 A.Riem, «Διαφωτισμός είναι μια ανάγκη του ανθρώπινου νου», στο: Mendelssohn, Kant κ.α., Τι

είναι Διαφωτισμός, μτφρ.Μ.Σκουτερόπουλος, εκδ.Κριτική, Αθήνα 1989, σελ.53.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

71

«Η επιθυμία να ανυψωθεί κανείς πάνω από τους άλλους και να κυριαρχήσει επί

αυτών οφείλεται σε μια φυσική ροπή που υπάρχει στον καθένα, η οποία είναι

συνέπεια της ειδοποιού για όλους τους εκπροσώπους του ανθρώπινου είδους

αγάπης προς τον εαυτό τους.» (La Politique naturelle, τ.2, §IV).

Η φιλαυτία του ατόμου δεν απάδει απαραίτητα προς την κοινωνικότητα.

Αντιθέτως, προκειμένου να ικανοποιήσει τα ατομικά του συμφέροντα ο καθένας θα

πρέπει να συνάψει συγκεκριμένες σχέσεις με τους άλλους. Ο Χόλμπαχ παρατηρεί

σχετικά, ότι

«...ο άνθρωπος έχει συμφέρον να ζει στη κοινωνία, μόνο και μόνο επειδή η κοινωνία

του παρέχει τη δυνατότητα να απολαμβάνει τα αγαθά που επιθυμεί από τη φύση

του...Η αγάπη του ανθρώπου προς τα άλλα μέλη της κοινωνίας είναι, κατ’ ουσίαν,

αγάπη προς τον εαυτό του· βοηθώντας τους άλλους βοηθά τον εαυτό του...». (La

Politique naturelle, τ.1, §V).

Αυτή όμως η άποψη περί ενός προδιαμορφωμένου, φίλαυτου χαρακτήρα της

ανθρώπινης φύσης, δηλωτική της ιδεολογίας του Διαφωτισμού που ενσάρκωνε την

καθημερινή συνείδηση της ανατέλλουσας αστικής κοινωνίας κι εκλάμβανε τα

συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης ως καθολικές ιδιότητες των ανθρώπων,

ήταν αντίθετη στην αισιόδοξη άποψη περί της παντοδυναμίας της παιδείας όσον

αφορά τη διάπλαση του ανθρώπου.

Ως εκ τούτου είναι εξαιρετικά εύστοχη η επισήμανση του Παναγιώτη Κονδύλη

ότι

«Η αδιάσπαστη συνάφεια ιδιοτελούς προοπτικότητας της σκέψης και βιοψυχικής

υφής του ανθρώπου, όπως περιγράφεται από τον Helvétius, δεν συμβιβάζεται με τη

θέση του για την παντοδυναμία της αγωγής, η οποία προϋποθέτει αναγκαστικά όχι

μόνο την άπειρη πλαστικότητα της ψυχής, αλλά και την ικανότητα (μερικής

τουλάχιστον) υπέρβασης της προοπτικότητας»1

.

Σε κάθε περίπτωση έχει σημασία να υπογραμμίσουμε ότι οι διαφωτιστές

πρόβαλαν το αίτημα της καθολικής παιδείας ως προϋπόθεσης για τη χειραφέτηση

των ανθρώπων. Οι ιδέες τους συνέβαλαν αποφασιστικά στην ιδεολογική

προετοιμασία της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Και δεν είναι τυχαίο το

γεγονός ότι ο Ροβεσπιέρος, ο ηγέτης των Ιακωβίνων, της πιο ριζοσπαστικής

επαναστατικής παράταξης, ήταν μαθητής του Ρουσσώ. Σημειωτέον, ότι ένα από τα

επιτεύγματα της επανάστασης ήταν η θέσπιση του θεσμού της δωρεάν

εκπαίδευσης για όλους, υπό τον έλεγχο του κράτους.

1 Π.Κονδύλης, Ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, τ.Β΄, εκδ.Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σελ. 207.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

72

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΩ

Εισαγωγή

Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778), γεννήθηκε στη

Γενεύη της Ελβετίας αλλά έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Γαλλία.

Είναι ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του Γαλλικού Διαφωτισμού και μας

άφησε μια ιδιαίτερα πρωτότυπη και ριζοσπαστική θεωρία για τον πολιτισμό, τη

μόρφωση και τις κοινωνικές σχέσεις.

Υπήρξε ταπεινής καταγωγής (ο πατέρας του ήταν ωρολογοποιός),

αντιμετώπισε από μικρός αρκετές δυσκολίες στη ζωή του και άσκησε πολλά

επαγγέλματα, προκειμένου να επιβιώσει (υπήρξε μαθητευόμενος σε χαράκτη,

περιπλανώμενος εργάτης, αυτοδίδακτος δάσκαλος μουσικής κ.α.). Ήξερε πολύ καλά

τις συνθήκες ζωής των απλών ανθρώπων, αλλά γνώρισε ταυτόχρονα τα ήθη και τους

τρόπους της κοινωνικής ελίτ. Απέκτησε φίλους μεταξύ των μορφωμένων

εκπροσώπων της αριστοκρατίας και της μεγαλοαστικής τάξης, έμεινε όμως πάντα

πιστός στον απλό λαό, κάτι που εκφράστηκε έντονα και στο έργο του.

Δεν είχε αποκτήσει σχολική μόρφωση. Καλλιέργησε μόνος του το πνεύμα του

μέσα στο σκληρό σχολείο της ζωής και με αυτομόρφωση.

Ο Ρουσσώ άσκησε δριμύτατη κριτική στις συμβατικότητες του πολιτισμού και

στην κοινωνική ανισότητα. Ανέδειξε το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης, ως

αποφασιστικού παράγοντα στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Έθεσε τις ανάγκες, τα

ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες του παιδιού στο κέντρο της παιδαγωγίας.

Δέχτηκε πολλές επιθέσεις και υπέστη πολλές διώξεις για τις απόψεις του, τόσο

από τις κοσμικές όσο και από τις εκκλησιαστικές αρχές. Το έργο του Το Κοινωνικό

Συμβόλαιο που εκτυπώθηκε στην Ολλανδία απαγορεύτηκε στη Γαλλία. Το έργο του

Αιμίλιος ή περί αγωγής καταδικάστηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο της Γαλλίας και

κάηκε στην πυρά.

Οι πολιτικές ιδέες του άσκησαν μεγάλη επίδραση στους πρωτεργάτες της

Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και ιδιαίτερα στον Μαξιμιλιανό Ροβεσπιέρο,

ηγέτη των Ιακωβίνων, της πιο ριζοσπαστικής πτέρυγας των επαναστατών.

Οι παιδαγωγικές του απόψεις επηρέασαν βαθύτατα την παιδαγωγική σκέψη

του 19ου και 20ου αιώνα, βάζοντας τα θεμέλια της παιδοκεντρικής αγωγής.

Μερικά από τα σημαντικότερα έργα του είναι ο Λόγος περί τεχνών και

επιστημών, η Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας

ανάμεσα στους ανθρώπους, η Νέα Ελοίζα, ο Αιμίλιος ή περί αγωγής, το Κοινωνικό

Συμβόλαιο, τα Γράμματα από το βουνό κ.α..

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

73

Η θεωρία του πολιτισμού

Είναι αδύνατο να κατανοήσουμε τη ρουσσωϊκή αντίληψη της παιδείας αν δεν

έχουμε υπ’ όψη την κριτική θεωρία του για τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Ο Ρουσσώ σε αντίθεση με την πλειονότητα των εκπροσώπων του Διαφωτισμού

αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό το φαινόμενο της πολιτισμικής προόδου. Εκτιμά ότι

όσο περισσότερο αναπτύσσονται οι τέχνες και οι επιστήμες όσο πιο σύνθετοι

γίνονται οι κοινωνικοί θεσμοί, τόσο περισσότερο διαφθείρονται ηθικά οι άνθρωποι

και τόσο πιο δυστυχισμένοι γίνονται οι λαοί.

Ο πολιτισμός επιφέρει την διαφορά μεταξύ πλούτου και φτώχειας, τον

κοινωνικό ανταγωνισμό, την αδικία, την υποδούλωση ενός μέρους της κοινωνίας σε

ένα άλλο. Το έργο του Ρουσσώ, Κοινωνικό Συμβόλαιο, αρχίζει με τη διαπίστωση

«Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, αλλά παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος».

Στη ρίζα αυτών των προβλημάτων βρίσκεται η ιδιοκτησία:

«με λίγα λόγια, ανταγωνισμός και αντιζηλία από τη μια, σύγκρουση συμφερόντων,

από τη άλλη, και πάντοτε η κρυφή επιθυμία του κέρδους σε βάρος των άλλων, αυτά

όλα τα δεινά είναι η πρώτη συνέπεια της ιδιοκτησίας, και της αναπόσπαστης

συνοδείας της, της ανισότητας που γεννιέται»1

.

Σ’ αυτή την πραγματικότητα ο Ρουσσώ αντιπαραθέτει μια μυθική αφετηριακή

φυσική κατάσταση, στην οποία ο καθένας ήταν αυτόνομος και ελεύθερος, χωρίς να

διαθέτει τίποτε από τα γνωρίσματα του πολιτισμένου ανθρώπου. Ο τρόπος ζωής

των πρωτόγονων ανθρώπων ήταν τόσο απλός, φυσικός και μοναχικός που

απουσίαζε κάθε ανάγκη για πνευματική προσπάθεια και ανάπτυξη. Μάλιστα όπως

χαρακτηριστικά δηλώνει ο Ρουσσώ

«αν από τη φύση μας ήταν ταγμένο να είμαστε υγιείς… το σκέπτεσθαι είναι μια

αφύσικη κατάσταση και … ο άνθρωπος που στοχάζεται είναι ένα ζώο

διεφθαρμένο»

2

.

Ενώ πολλοί άλλοι διαφωτιστές εγγράφουν στην επινοημένη αφετηριακή

ανθρώπινη φύση και φυσική κατάσταση τα σπέρματα της κοινωνικότητας, της

λογικής ικανότητας, της επιθυμίας ιδιοκτησίας και της τάσης για σύναψη

συμβολαίων, ο Ρουσσώ αναγνωρίζει στον άνθρωπο της φυσικής κατάστασης μόνο

1 Ζ.Ζ. Ρουσσώ, Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους

ανθρώπους, Σύγχρονη Εποχή, σελ.126

2 Ό.π., σελ.83.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

74

δύο στοιχεία-αισθήματα: την αγάπη για τον εαυτό του και τον οίκτο για τους

άλλους.

Ο φυσικός άνθρωπος του Ρουσσώ είναι ρωμαλέος και υγιής, ικανός να

επιβιώνει μόνος του μέσα στη φύση και γι’ αυτό σπάνια επικοινωνεί με τους

άλλους. Δεν γνωρίζει ηθικούς κανόνες διότι δεν τους έχει ανάγκη. Δεν έχει ούτε

αρετές ούτε διαστροφές.

«Ας συμπεράνουμε πως περιπλανώμενος μέσα στα δάση, χωρίς τέχνη και ομιλία,

δίχως κατοικία, πόλεμο και δεσμούς, χωρίς να έχει καμία ανάγκη τους

συνανθρώπους του, αλλά και καμία επιθυμία να τους βλάψει, ίσως και χωρίς να

αναγνωρίζει ποτέ κανέναν σαν άτομο, ο άγριος άνθρωπος, με το να έχει ελάχιστα

πάθη, και με το να είναι αυτάρκης, δεν είχε παρά μόνο τα αισθήματα και την ευφυΐα

που αντιστοιχούσαν σ’ αυτήν του την κατάσταση, δεν αισθανόταν παρά μόνο τις

πραγματικές του ανάγκες … και η νόησή του δεν παρουσίαζε περισσότερη πρόοδο

απ’ όση η ματαιοδοξία του. Αν κατά τύχη έκανε κάποια ανακάλυψη, δεν μπορούσε

να τη μεταδώσει, αφού δεν αναγνώριζε καλά-καλά ούτε τα ίδια του τα παιδιά. Η

τέχνη χανόταν μαζί με τον εφευρέτη της. Δεν υπήρχε ούτε παιδεία ούτε πρόοδος …

οι αιώνες κυλούσαν μέσα στην απόλυτη απλοϊκότητα των πρώτων εποχών, το είδος

ήταν παλαιό και ο άνθρωπος εξακολουθούσε να παραμένει παιδί»

1

.

Ο βίος του πρωτόγονου ανθρώπου περιγράφεται ως σε τέτοιο βαθμό αυτάρκης

και μοναχικός που καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο να φανταστούμε πώς αυτός ο

άνθρωπος πέρασε στην πολιτισμένη κοινωνία. Ο Ρουσσώ δεν δίνει καμία αξιόπιστη

παρουσίαση των αιτίων αυτής της μετάβασης.

Αυτό που έχει σημασία να επισημάνουμε είναι ότι, κατά τον Ρουσσώ, με τη

μετάβαση στον πολιτισμό και την εμφάνιση της ιδιοκτησίας προέκυψε και η

ανισότητα μεταξύ πλουσίων και φτωχών, η οποία οδήγησε σε σφοδρή κοινωνική

σύγκρουση:

«υπήρχε μια συνεχής σύγκρουση ανάμεσα στο δίκαιο του ισχυρότερου και το

δίκαιο του πρώτου κατέχοντος, που δεν τελείωνε παρά με μάχες και φόνους»

2

.

Οι πλούσιοι, προκειμένου να προστατεύσουν τις περιουσίες τους από αυτή την

κατάσταση της καθολικής σύγκρουσης έπεισαν την κοινωνία να θεσπίσει νόμους

υποχρεωτικούς για όλους. Οι νόμοι αυτοί έθεσαν τέλος στον πόλεμο και

διασφάλισαν στον καθένα το δικαίωμα να απολαμβάνει όλα όσα κατέχει.

1 Ό.π., σελ.109.

2 Ό.π., σελ.127.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

75

Οι νόμοι όμως δεν εξαφάνισαν την κοινωνική ανισότητα. Όπως αναφέρει ο

Ρουσσώ η κοινωνία και οι νόμοι

«πρόσθεσαν νέες δυσκολίες στον αδύναμο και νέες δυνάμεις στον πλούσιο,

κατέστρεψαν ανεπανόρθωτα τη φυσική ελευθερία, στεριώσανε για πάντα το νόμο

της ιδιοκτησίας και της ανισότητας, κι έναν επιδέξιο σφετερισμό τον έκαναν

ανέκκλητο δικαίωμα, και για το συμφέρον μερικών φιλόδοξων υποδούλωσαν για

πάντα όλο το ανθρώπινο γένος στη δουλειά, στη σκλαβιά και τη δυστυχία»

1

.

Με τον καιρό προέκυψε κι ένα άλλο πρόβλημα. Οι πολιτικές εξουσίες που

εμφανίστηκαν προκειμένου να επιβάλλουν τους νόμους, από κάποια στιγμή και

μετά έγιναν ανεξέλεγκτες από τις κοινωνίες, επιβλήθηκαν σ’ αυτές μετατρέποντας

τους λαούς σε δούλους των κυβερνητών. Αυτό οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη

ανισότητα.

Η πορεία εμφάνισης και εμβάθυνσης της κοινωνικής ανισότητας

παρουσιάζεται από τον Ρουσσώ ως εξής:

«Αν ακολουθήσουμε την πορεία της ανισότητας μέσα από τις διάφορες αυτές

αλλαγές, θα δούμε ότι η θεμελίωση του νόμου και του δικαιώματος της ιδιοκτησίας

ήταν το πρώτο της στάδιο, η εγκαθίδρυση της εξουσίας το δεύτερο, και το τρίτο και

τελευταίο, η αλλαγή από νόμιμη εξουσία σε αυθαίρετη. Σε τρόπο ώστε η σχέση

πλούσιος-φτωχός να έχει προέλθει από την πρώτη περίοδο, η σχέση ισχυρόςαδύνατος από τη δεύτερη, και από την τρίτη η σχέση αφέντης – δούλος, που

αποτελεί και τον τελευταίο βαθμό της ανισότητας, και οριακό σημείο, όπου

καταλήγουν στο τέλος όλες οι άλλες, μέχρις ότου κάποιες νέες επαναστάσεις

διαλύσουν εντελώς την κυβέρνηση, ή την οδηγήσουν στο δρόμο της νόμιμης

συγκρότησης...»2

.

Ένα από τα σπουδαιότερα σημεία της κοινωνικής θεωρίας του Ρουσσώ είναι

ότι καταφάσκει το δικαίωμα του λαού στην εξέγερση ενάντια στην καταπιεστική

εξουσία:

«η εξέγερση που έχει ως αποτέλεσμα το φόνο ή την εκθρόνιση του ηγεμόνα είναι

μια πράξη το ίδιο νόμιμη με εκείνες που ο ίδιος έκανε πρωτύτερα διαφεντεύοντας τη

ζωή και το βιος των υπηκόων του»

3

.

1 Ό.π., σελ.130.

2 Ό.π., σελ.142.

3 Ό.π., σελ.146.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

76

Οι απόψεις του Ρουσσώ γίνονται μετριοπαθέστερες στο έργο του το Κοινωνικό

Συμβόλαιο. Εκεί θα παρουσιάσει μια θεωρία περί λαϊκής κυριαρχίας, σύμφωνα με

την οποία, ο καθένας θέτει τον εαυτό του κάτω από την εξουσία μιας κυβερνήσεως

υπό τον όρο αυτή να διασφαλίζει σε όλους την ισότητα των δικαιωμάτων. Η σύναψη

του Συμβολαίου μεταξύ των μελών της κοινωνίας οδηγεί από μια φυσική

κατάσταση πολέμου και ανασφάλειας σε μια κατάσταση όπου ο καθένας υπό την

προστασία της γενικής βούλησης που εκφράζει η κυβέρνηση απολαμβάνει την

ελευθερία του, στα πλαίσια που προβλέπουν οι νόμοι. Οι νόμοι συνδέουν τα

δικαιώματα των ανθρώπων με τα καθήκοντα.

Όταν η κυβέρνηση διοικεί βάσει των νόμων, τότε, κατά τον Ρουσσώ,

θεωρείται δημοκρατική. Όμως κάθε κυβέρνηση δεν είναι παρά εντολοδόχος του

λαού. Ο λαός έχει το δικαίωμα να περιορίσει ή να ανακαλέσει την εντολή που της

έδωσε να κυβερνά.

Η θεωρία της μόρφωσης

Ο Ρουσσώ όπως είδαμε δεν υιοθετεί την αισιοδοξία των διαφωτιστών

αναφορικά με τις συνέπειες της πολιτισμικής προόδου. Σε αντιδιαστολή προς τους

άλλους που είναι ένθερμοι υποστηρικτές της ανατέλλουσας εποχής της

κεφαλαιοκρατίας, ο Ρουσσώ βλέπει με καχυποψία τα φαινόμενα της νέας

πραγματικότητας, την ανάπτυξη της μεγάλης ιδιοκτησίας, τον πλουτισμό, το χάσμα

μεταξύ πλουσίων και φτωχών.

Αυτή η καχυποψία προς την εποχή που έρχεται καθώς και η κριτική του στάση

απέναντι στα κατάλοιπα της φεουδαρχίας με τους αφύσικους και καταπιεστικούς

θεσμούς, κανόνες και συνήθειες, μεταφράζεται σε μια γενική καχυποψία απέναντι

στον ανθρώπινο πολιτισμό και σε μια εξιδανίκευση του ανθρώπου όπως αυτός

γεννιέται από τη φύση, του φυσικού ανθρώπου που δεν έχει ακόμη διαφθαρεί από

τον πολιτισμό. Σε μια χαρακτηριστική ρήση του ο Ρουσσώ δηλώνει ότι

«όλα είναι καλά καθώς βγαίνουν από τα χέρια του Δημιουργού του Κόσμου, όλα

εκφυλίζονται στα χέρια του ανθρώπου»

1

.

Τι συμβαίνει όμως με τη μόρφωση από τη στιγμή που αυτή συνιστά

αφομοίωση των επιτευγμάτων του πολιτισμού, διαμόρφωση του ανθρώπου μέσα

στον πολιτισμό και από αυτόν; Ο Ρουσσώ δεν εισηγείται την παραίτηση από τη

μόρφωση και τον πολιτισμό, τη φυγή από την κοινωνία, την επιστροφή σε κάποια

πρωτόγονη φυσική κατάσταση.

1 Ζ.Ζ.Ρουσώ, Αιμίλιος ή περί αγωγής, βιβλία Ι-ΙΙΙ, Πλέθρον, σελ. 37.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

77

Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι πως ο νέος άνθρωπος θα αφομοιώσει τα αγαθά

του πολιτισμού με τρόπο ώστε να μη διαφθαρεί από αυτά. Δεδομένου ότι οι

άνθρωποι ζουν πλέον μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον ο Ρουσσώ καταπιάνεται με

την εκπόνηση μιας αντίληψης περί παιδείας και παιδαγωγίας που θα προστατεύει

τον πολιτισμένο πλέον άνθρωπο από τους κινδύνους του πολιτισμού.

Ο Ρουσσώ γενικά αναγνωρίζει τη σημασία της αγωγής στη διαμόρφωση του

ανθρώπου. Όπως δηλώνει,

«διαμορφώνουμε τα φυτά με την καλλιέργεια και τους ανθρώπους με την αγωγή»1

.

Ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο στερημένος από πολλές ικανότητες που τις

αποκτά διαμέσου της αγωγής. Η αγωγή συμπληρώνει, τρόπον τινά, τα κενά της

ανθρώπινης φύσης.

«Ό,τι δεν έχουμε από τη γέννησή μας και το έχουμε ανάγκη ως ενήλικες, αποκτάται

μέσω της αγωγής»2

.

Στη διαδικασία διαμόρφωσης του νέου ανθρώπου εμπλέκονται, κατά τον

Ρουσσώ, τρεις παράγοντες: η φύση, η αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους και η

αλληλεπίδραση με τα πράγματα.

«Η εσωτερική ανάπτυξη των ικανοτήτων και των οργάνων μας είναι η αγωγή μέσω

της φύσης· και η χρήση αυτής της ανάπτυξης, όπως μας την διδάσκουν, είναι η

αγωγή μέσω των ανθρώπων· και η απόκτηση της προσωπικής μας εμπειρίας,

σχετικά με τα αντικείμενα που μας επηρεάζουν, είναι η αγωγή μέσω των

πραγμάτων»3

.

Αυτό που εμείς σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως παιδαγωγία είναι ό,τι ο Ρουσσώ

αποκαλεί «αγωγή μέσω των ανθρώπων» και είναι ο μόνος παράγων που μπορεί, σε

κάποιο βαθμό, σκόπιμα να ελεγχθεί και να κατευθυνθεί.

Βέβαια ο Ρουσσώ απορρίπτει την κυρίαρχη παιδεία της εποχής του. Την

παιδεία των δημόσιων ιδρυμάτων διότι, όπως υπονοεί, υπάγονται σε μια αυταρχική

μοναρχική εξουσία. Την παιδεία της καλής κοινωνίας διότι

«διαμορφώνει ανθρώπου υποκριτές, οι οποίοι εμφανίζονται να αποδίδουν τα πάντα

στους άλλους, και να μην αποδίδουν ποτέ τίποτα μόνο στους εαυτούς τους»4

.

1 Ό.π., σελ.38.

2 Ό.π., σελ. 39.

3 Ό.π.

4 Ό.π., σελ. 43.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

78

Στόχος της διαπαιδαγώγησης του νέου θα πρέπει να είναι, κατά τον Ρουσσώ, η

διαμόρφωσή του ως ανθρώπου.

«Το αν προορίζουν τον μαθητή μου για ξιφομάχο, για κληρικό, για νομικό, λίγο με

ενδιαφέρει. Πριν από τις προτιμήσεις των γονέων, η φύση τον καλεί στην

ανθρώπινη ζωή. Να ζει, ιδού το επάγγελμα που θέλω να του μάθω. Βγαίνοντας από

τα χέρια μου, δεν θα είναι, συμφωνώ, ούτε δικαστικός, ούτε στρατιώτης, ούτε

ιερέας. Πρώτα-πρώτα θα είναι άνθρωπος: ό,τι χρειάζεται για να είναι ένας

άνθρωπος»1

.

Τι σημαίνει όμως «να είναι άνθρωπος»; Σημαίνει, πρώτ’ απ’ όλα, να μην έχει

ο νέος μια παιδεία προσανατολισμένη σε αυστηρά περιορισμένα κοινωνικο-ταξικά

πρότυπα.

Μια μόρφωση με κοινωνικο-ταξικό περιεχόμενο καθηλώνει τον νέο στα όρια

της τάξης του μη επιτρέποντάς του να αντιληφθεί και να αντιμετωπίσει τις

δυσκολίες της ζωής μιας άλλης τάξης. Η διαμόρφωση του νέου ως ανθρώπου

σημαίνει να είναι ικανός να βλέπει τα πράγματα από μια πανανθρώπινη σκοπιά, να

αισθάνεται οικεία τα προβλήματα των συνανθρώπων του, να είναι αλληλέγγυος με

όλους τους ανθρώπους.

Η ανθρωπιά, λοιπόν, θα πρέπει να είναι το πρότυπο διαπαιδαγώγησης του νέου

ανθρώπου. Στην ανθρωπιά συμπεριλαμβάνεται το ενδιαφέρον για τους άλλους, η

ευσπλαχνία, η καλοσύνη, η προσφορά παρηγοριάς, αλλά και η προστασία του

καταπιεσμένου και δυστυχισμένου, η βοήθεια προς τον αδύναμο που τον αδικούν οι

ισχυροί. Ο Ρουσσώ συμβουλεύει τους παιδαγωγούς:

«…να μάθετε στο μαθητή σας να αγαπά όλους τους ανθρώπους, ακόμα και εκείνους

που τον υποτιμούν. Φροντίστε να μην ενταχθεί σε καμία τάξη, αλλά να ανακαλύπτει

τον εαυτό του μέσα σε όλες. Να μιλάτε μπροστά του για το ανθρώπινο γένος με

συγκίνηση, ακόμα και με οίκτο, ποτέ όμως με περιφρόνηση»

2

.

Το μορφωτικό ιδεώδες του Ρουσσώ συνοψίζεται στη σπουδαία του προτροπή

προς τους ανθρώπους:

«Άνθρωποι, να είστε άνθρωποι. Αυτό είναι το πρωταρχικό σας καθήκον· να είστε

για κάθε κοινωνική τάξη, για όλες τις ηλικίες, για όλα όσα δεν είναι ξένα προς τον

άνθρωπο. Ποια άλλη σοφία υπάρχει εκτός από την ανθρωπιά;»3

.

1 Ό.π., σελ. 44.

2 Ζ.Ζ. Ρουσώ, Αιμίλιος ή περί αγωγής, βιβλία IV-V, Πλέθρον, σελ. 31.

3 Ό.π., σελ. 94.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

79

Η αντίληψη του Ρουσσώ περί ανθρωπιάς ως ιδεώδους της παιδείας στρεφόταν

άμεσα κατά του περιεχομένου της αγωγής των κυριάρχων κοινωνικών στρωμάτων.

Η αγωγή αυτή καθιστούσε τους γόνους της κοινωνικής ελίτ ικανούς μόνο για τις

προνομιακές συνθήκες ζωής που τους εξασφάλιζε η κυριαρχία τους μέσα στην

κοινωνία.

Ο Ρουσσώ αντιπαθεί αυτή την αγωγή διότι αντιπαθεί την κοινωνική ανισότητα.

Και δεν διστάζει να δηλώσει ευθέως ότι η κατάσταση μπορεί να αλλάξει.

«Ο ευγενής γίνεται πληβείος, ο πλούσιος φτωχός, ο μονάρχης υπήκοος …

Πλησιάζουμε σε κρίσιμη κατάσταση και στον αιώνα των ανατροπών»1

.

Μάλιστα, σε μια υποσημείωση δηλώνει ότι θεωρεί

«αδύνατον να διαρκέσουν για πολύ ακόμα οι μεγάλες μοναρχίες της Ευρώπης.

Έχουν όλες λάμψει, και όποιο κράτος λάμπει βαίνει προς τη δύση του»2

.

Εν όψει αυτής της αναμενόμενης αλλαγής ο Ρουσσώ θεωρεί χρήσιμο για τους

γόνους των ανώτερων τάξεων (άλλωστε σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει και ο

Αιμίλιος, ο φανταστικός μαθητής του Ρουσσώ στο έργο του Αιμίλιος ή περί αγωγής)

να μάθουν να ζουν σαν άνθρωποι και όχι σαν φορείς προτύπων ταξικής κυριαρχίας.

Ο Ρουσσώ, στο έργο του Αιμίλιος ή περί αγωγής παρουσιάζει έναν ιδεώδη

τρόπο διαπαιδαγώγησης του παιδιού με έμφαση στην αποκάλυψη και ελεύθερη

ανάπτυξη των φυσικών δυνάμεων, χαρισμάτων, ικανοτήτων του.

Επειδή, όμως, βλέπει με καχυποψία τα πολιτισμικά επιτεύγματα θεωρεί

επικίνδυνη την αυθόρμητη διαμόρφωση του ανθρώπου μέσα στο κοινωνικό

περιβάλλον, διότι σε μια τέτοια περίπτωση

«Οι προκαταλήψεις, η αυθεντία, η αναγκαιότητα, το παράδειγμα, όλοι οι κοινωνικοί

θεσμοί που μέσα τους είμαστε καταποντισμένοι, θα έπνιγαν τη φύση μέσα του και

δεν θα τοποθετούσαν τίποτα στη θέση του»3

.

Έτσι προτιμά η παιδαγωγική διαδικασία να λάβει χώρα σ’ ένα περιβάλλον όσο

το δυνατόν μακρύτερα από τον πολιτισμό. Ο Ρουσσώ μας πληροφορεί αναφορικά

με τον Αιμίλιο, τον φανταστικό μαθητή του:

«…θέλω να αναθρέψω τον Αιμίλιο στο χωριό…Μακριά από τα κακά ήθη των

πόλεων, που το λούστρο με το οποίο καλύπτονται τα κάνει θελκτικά και μεταδοτικά

1 Ζ.Ζ. Ρουσώ Αιμίλιος ή περί αγωγής, βιβλία Ι-ΙΙΙ, Πλέθρον, σελ. 256

2 Ό.π.

3 Ό.π., σελ. 37.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

80

στα παιδιά, ενώ τα ελαττώματα των χωρικών, αυθόρμητα και απλοϊκά, μάλλον

απωθούν παρά θέλγουν, όταν δεν έχουμε κανένα συμφέρον να τα μιμηθούμε»1

.

Το πλέον παράδοξο στοιχείο στο πρόγραμμα αγωγής που εισηγείται ο Ρουσσώ

είναι ότι μέχρι την ηλικία των 12 ετών στην ανάπτυξη του Αιμίλιου περιορίζεται

σκόπιμα η πνευματική του καλλιέργεια. Αυτό που παίζει αποφασιστικό ρόλο σ’

αυτό το διάστημα είναι η εκδίπλωση των φυσικών προδιαθέσεων και κλίσεών του,

η ανάπτυξη του σώματος και των αισθήσεων μέσα από ένα σύνολο εμπειριών στα

πλαίσια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον (η περίοδος από τη γέννηση μέχρι το

2ο έτος αφορά αποκλειστικά τη σωματική ανάπτυξη). Ο Ρουσσώ θεωρεί

ακατάλληλη την παραπάνω ηλικιακή περίοδο για την παροχή θεωρητικών γνώσεων

και τη διδασκαλία ηθικών κανόνων διότι η νόηση του παιδιού, ως μια φυσική

δύναμη, δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί επαρκώς προκειμένου να μπορεί να κατανοήσει

αφηρημένες ιδέες. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι σ’ αυτή την περίοδο το παιδί

δεν έχει ακόμη καμία σχέση με τα βιβλία.

Όπως, λοιπόν, υποστηρίζει ο Ρουσσώ αναφορικά με την ανάπτυξη του παιδιού

«Μέχρις ότου η ψυχή τους αποκτήσει όλες της τις ικανότητες, θα έπρεπε να μην

έκαναν τίποτα με την ψυχή τους. Διότι είναι αδύνατον να δει το φως που της

δείχνετε ενώ είναι τυφλή, και στον απέραντο κόσμο των ιδεών να ακολουθήσει έναν

δρόμο τόσο αχνά χαραγμένο από τη λογική, που δεν τον βλέπουν ούτε τα καλύτερα

μάτια. Η πρώτη εκπαίδευση λοιπόν πρέπει να είναι καθαρά αρνητική. Συνίσταται,

όχι στη διδασκαλία της αρετής ή της αλήθειας, αλλά στο να εξασφαλίσουμε την

καρδιά από τις διαστρεβλώσεις και τη σκέψη από τα λάθη … Αν καταφέρνατε να

οδηγήσετε τον μαθητή σας υγιή και δυνατό ως την ηλικία των δώδεκα χρονών χωρίς

να μπορεί να διακρίνει το δεξί από το αριστερό του χέρι, από τα πρώτα σας κιόλας

μαθήματα η νόησή του θα άνοιγε στη λογική χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς

εθισμούς…»2

.

Εδώ αναγνωρίζουμε εύκολα το πάθος του Διαφωτισμού κατά των

προκαταλήψεων, των δογμάτων και κάθε μορφής χειραγώγησης της σκέψης. Ο

Ρουσσώ περιορίζει τη διδασκαλία γνώσεων για να προσφέρει στο παιδί τη

δυνατότητα αυτενέργειας, απρόσκοπτης ανάπτυξης των φυσικών του κλίσεων,

αυτόνομης ανακάλυψης του κόσμου. Το παιδί αποκτά προσωπική εμπειρία των

πραγμάτων, αισθάνεται, παρατηρεί, μετρά, συγκρίνει τα αντικείμενα που το

περιβάλλουν.

1 Ό.π., σελ.117.

2 Ό.π., σελ.114.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

81

Μετά από αυτή την περίοδο της αρνητικής εκπαίδευσης ακολουθεί αυτή της

καθαυτό μάθησης που διαρκεί από το 12ο μέχρι το 15ο έτος της ηλικίας. Η

διαπαιδαγώγηση του νέου σ’ αυτή την περίοδο περιλαμβάνει την εξάσκηση του νου

και την εργασιακή αγωγή. Η μόρφωση του νέου αφορά κυρίως γνώσεις των θετικών

επιστημών, της γεωγραφίας, της αστρονομίας, της φυσικής, ενώ κρίνεται ακόμη

ανώριμος για γνώσεις αναφορικά με τις κοινωνικές σχέσεις.

Κριτήριο επιλογής των παρεχόμενων γνώσεων ο Ρουσσώ θεωρεί την

ωφελιμότητά τους στις πρακτικές δραστηριότητες του ανθρώπου. Η σχέση του νέου

με τα βιβλία εξακολουθεί να είναι περιορισμένη. Το μόνο βιβλίο που διαβάζει ο

Αιμίλιος σ’ αυτή την περίοδο της ζωής του είναι ο Ροβινσώνας Κρούσος.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του Ρουσσώ περί εργασιακής αγωγής. Ο

κάθε άνθρωπος προκειμένου να ζει μέσα στην κοινωνία πρέπει να ασκεί κάποιο

επάγγελμα. Κατά τον Ρουσσώ, όλοι οι έφηβοι θα πρέπει να μάθουν να εκτελούν

διάφορες χειρωνακτικές εργασίες, αλλά μόνο τέτοιες που να ταιριάζουν στην

ανδρική φύση.

Η εργασιακή αγωγή όμως, στις απόψεις του Ρουσσώ, ξεπερνά κατά πολύ τη

σκοπιμότητα της επαγγελματικής κατάρτισης. Η παροχή στους νέους όλων των

τάξεων (και ιδιαίτερα των ανώτερων) επαγγελματικών γνώσεων καλείται να

εξαλείψει τις διάφορες κοινωνικο-ταξικές προκαταλήψεις αναφορικά με τα λαϊκά

επαγγέλματα, να καλλιεργήσει το σεβασμό και τη συμπάθεια προς τους φορείς της

χειρωνακτικής εργασίας. Απευθυνόμενος στους παιδαγωγούς ο Ρουσσώ

επισημαίνει:

«Μη συνηθίσετε λοιπόν το μαθητή σας να κοιτάζει από το ίδιο ύψος της κενοδοξίας

του το μόχθο των δυστυχισμένων, την εργασία των εξαθλιωμένων»1

.

Μιλώντας σ’ ένα υποθετικό μαθητή για τη σημασία της επαγγελματικής

αγωγής ο Ρουσσώ επισημαίνει:

«Δεν πρόκειται να μάθεις ένα επάγγελμα απλώς για να το ξέρεις, αλλά για να

νικήσεις τις προκαταλήψεις που το υποτιμούν… Κατέβα στο επίπεδο του τεχνίτη,

για να είσαι πάνω από το δικό σου»2

.

Οι γνώσεις που αποκτά σ’ αυτή την περίοδο (12ο -15ο έτος) ο νέος είναι

περιορισμένες. Τις αποκτά όμως διαμέσου της μέγιστης δυνατής αυτενέργειας και

προσωπικής εμπειρίας. Ο Ρουσσώ δεν συμπαθεί τη διδασκαλία γνώσεων που

καταλήγει σε φλυαρία. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να μάθει ο νέος να

ανακαλύπτει μόνος του τις γνώσεις διαμέσου πρακτικών δραστηριοτήτων.

1 Ζ.Ζ. Ρουσώ, Αιμίλιος ή περί αγωγής, βιβλία IV-V, Πλέθρον, σελ.28.

2 Ζ.Ζ. Ρουσώ Αιμίλιος ή περί αγωγής, βιβλία Ι-ΙΙΙ, Πλέθρον, σσ.258-259.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

82

«Ο Αιμίλιος έχει λίγες γνώσεις, όμως αυτές που έχει είναι αληθινά δικές του …

αντικείμενό μου δεν είναι να του προσφέρω την επιστήμη αλλά να τον μάθω πώς να

την αποκτήσει αν χρειαστεί … να τον κάνω, πάνω απ’ όλα, να αγαπήσει την

αλήθεια»1

.

Σε άλλο σημείο αναφέρει:

«Δεν είναι σκοπός να του μάθουμε μια αλήθεια, αλλά, προπάντων, να του δείξουμε

πώς πρέπει να κάνει για να ανακαλύπτει, μόνος του πάντα, την αλήθεια»2

.

Εδώ συναντάμε ένα από τα ειδοποιά γνωρίσματα της φιλοσοφίας της παιδείας

του Διαφωτισμού. Ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να χρησιμοποιεί μόνος του το νου,

να σκέπτεται αυτόβουλα, να γνωρίζει πως θα ανακαλύπτει μόνος του την αλήθεια.

Με αυτή την αντίληψη ο Διαφωτισμός εστράφη κατά της επίσημης παιδείας και

ιδεολογίας της φεουδαρχικής κοινωνίας, η οποία έχοντας θρησκευτικό περιεχόμενο

καλλιεργούσε την πίστη στα δόγματα και στις αυθεντίες, την άκριτη αποδοχή των

προκαταλήψεων που εξέφραζαν το φεουδαρχικό σύστημα κοινωνικής

στρωμάτωσης.

Αν η παιδεία του Μεσαίωνα δημιουργούσε στους ανθρώπους διάθεση

πνευματικής νωθρότητας και υποταγής στην ιδεολογική καθοδήγηση του κλήρου,

θεωρώντας τον καθένα ανίκανο να ανακαλύψει μόνος του την αλήθεια, ο

Διαφωτισμός αντιστρέφει τα πράγματα, υπερασπιζόμενος τη δυνατότητα και το

δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να σκέπτεται μόνος του, από τη στιγμή που από τη

φύση του είναι προικισμένος με την ικανότητα της λογικής σκέψης.

Ο Ρουσσώ υποστηρίζοντας την αυτόνομη ανάπτυξη της νόησης του Αιμίλιου

επισημαίνει ότι

«Αναγκασμένος να μαθαίνει μόνος του, χρησιμοποιεί τη δική του λογική και όχι τη

λογική ενός άλλου. Διότι, για να μην δίνουμε καμία σημασία στην κοινή γνώμη, δεν

πρέπει να δίνουμε, επίσης, καμία σημασία στην αυθεντία…Από τη συνεχή αυτή

άσκηση θα πρέπει να προκύψει μια ρωμαλεότητα πνεύματος αντίστοιχη με εκείνη

που αποκτά το σώμα με τη δουλειά και την κούραση»3

.

Η διαπαιδαγώγηση του νέου ολοκληρώνεται σε ένα τέταρτο στάδιο (από το

15ο μέχρι το 25ο έτος της ηλικίας) που περιλαμβάνει κυρίως την ηθική αγωγή,

συμπεριλαμβανομένης και της διαμόρφωσης θρησκευτικών αντιλήψεων.

1 Ό.π., σελ. 275.

2 Ό.π., σελ. 272.

3 Ό.π., σελ. 275.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

83

Κριτική αποτίμηση των απόψεων του Ρουσσώ για τη μόρφωση

Η θεωρία της μόρφωσης του Ρουσσώ δεν συνιστά κάλεσμα επιστροφής σε μια

πρωτόγονη φυσική κατάσταση:

«Ο Αιμίλιος δεν είναι ένας άγριος που θα τον εξορίσουμε στην έρημο, είναι ένας

άγριος καμωμένος για να ζήσει στην πόλη»1

.

Η παιδαγωγική πρόταση του Ρουσσώ απευθύνεται σε ανθρώπους που ζουν

μέσα στον πολιτισμό με την επιθυμία να τους βοηθήσει να μείνουν αυθεντικοί,

αδιάφθοροι, ελεύθεροι. Ο Ρουσσώ φρονεί ότι, αν ο νέος άνθρωπος διαπαιδαγωγηθεί

με τρόπο ώστε να προλάβει να αναπτύξει την αγαθή του φύση, να καλλιεργήσει την

αυτονομία και αυτενέργειά του, τότε ο ίδιος ζώντας μέσα στην κοινωνία δεν μπορεί

παρά να γίνει πηγή ελευθερίας.

Το πάθος του Ρουσσώ για ισότητα και ελευθερία είναι προφανές. Η

ασυμβίβαστη κριτική στάση του απέναντι στον πολιτισμό της κοινωνικής αδικίας,

ανισότητας και ανελευθερίας διαπερνά όλο το έργο του. Η ελπίδα ότι διαμέσου της

παιδείας (όπως αυτός την αντιλαμβάνεται) μπορεί να αλλάξει η κοινωνία λανθάνει

στις παιδαγωγικές του απόψεις.

Οι προθέσεις του όμως υπονομεύονται από τις ίδιες τις αντιλήψεις του περί

μόρφωσης. Ο Ρουσσώ επιθυμεί να καλλιεργήσει την αυτενέργεια και ελευθερία του

μαθητή. Η δυσπιστία του όμως προς τις επιστήμες και τα πνευματικά επιτεύγματα

του πολιτισμού είναι τόσο μεγάλη που καταλήγει να υποβαθμίζει σε πάρα πολύ

μεγάλο βαθμό τη θεωρητική γνώση και να εξιδανικεύει την εμπειρική.

«Αφού, λοιπόν, όσα περισσότερα γνωρίζουν οι άνθρωποι, τόσο περισσότερο

πλανώνται, ο μόνος τρόπος να αποφύγουμε την πλάνη είναι η άγνοια. Μην κρίνετε

τίποτα και τότε δεν θα απατηθείτε ποτέ. … Εκτός από τους άμεσους, σε πολύ μικρό

αριθμό και εξαιρετικά αισθητούς, συσχετισμούς που τα αντικείμενα έχουν μ’ εμάς,

έχουμε, εκ φύσεως, βαθύτατη αδιαφορία για όλα τα άλλα»2

.

Ένας άνθρωπος, όμως, που στερείται θεωρητικών γνώσεων, που στερείται

δηλαδή της κατανόησης, με τον πλέον γενικευμένο και συστηματικό τρόπο, των

επιτευγμάτων του ανθρώπινου πολιτισμού, στερείται και της δυνατότητας να κάνει

συνειδητή χρήση αυτών των επιτευγμάτων, κάτι που περιορίζει, εξαιρετικά, την

αυτονομία και ελευθερία του μέσα στον πολιτισμό. Σε αντίθεση με αυτά που

1 Ό.π., σελ. 272.

2 Ό.π., σελ. 271.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

84

πρέσβευε ο Ρουσώ, όσο πιο καλά και βαθιά αφομοιώνει ο άνθρωπος τα κεκτημένα

του πολιτισμού τόσο πιο αυτόνομος καθίσταται.

Οι παιδαγωγικές απόψεις του Ρουσσώ συνιστούν ενσάρκωση του ιδεώδους

ενός αυτόνομου και αυτάρκη ανθρώπου, ο οποίος ευρισκόμενος μέσα στην

ανατέλλουσα τότε αστική κοινωνία στηρίζεται όσο γίνεται περισσότερο στις δικές

του δυνάμεις, κρίσεις, γνώσεις και όχι στους άλλους.

Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Ρουσσώ, απορρίπτοντας την κοινωνική αδικία και

ανισότητα, καταφεύγει στη λύση της μοναχικής εκπαίδευσης μακριά από τους

άλλους και τον πολιτισμό, αδυνατώντας (για λόγους αντικειμενικούς, κοινωνικοιστορικούς και όχι προσωπικούς) να διακρίνει τη δυνατότητα συλλογικής

προσπάθειας για τη χειραφέτηση των ανθρώπων, της κοινωνίας συνολικά.

Την ίδια στιγμή, η συμβολή του Ρουσσώ στην ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης ήταν μεγάλη. Ανέδειξε εμφατικά τη σημασία της ανθρώπινης φύσης στην

αγωγή των νέων. Μας αποκάλυψε ότι διαμόρφωση του ανθρώπου δεν σημαίνει

μόνο καλλιέργεια της νόησης, αλλά και σωματική-φυσική ανάπτυξη καθώς και

καλλιέργεια των αισθήσεων. Υπογράμμισε κατηγορηματικά ότι ο μαθητής δεν είναι

απλώς ένα εύπλαστο υλικό στο οποίο το πολιτισμικό περιβάλλον μπορεί να δώσει

οποιαδήποτε μορφή.

Σεβόμενος βαθύτατα τη φύση του παιδιού ο Ρουσσώ απευθύνει σε όλους του

παιδαγωγούς την έκκληση:

«Άνθρωπε συνετέ, παρακολούθησε προσεκτικά τη φύση, παρατήρησε καλά τον

μαθητή σου πριν του πεις το παραμικρό. Άφησε πρώτα να εμφανισθεί ο σπόρος του

χαρακτήρα του εν πλήρει ελευθερία, μην τον πιέσεις, για οποιοδήποτε λόγο, για να

τον καταλάβεις καλύτερα»1

.

1 Ό.π., σελ. 115.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

85

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΒΕΤΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ

Εισαγωγή

Ο Κλαύδιος Αδριανός Ελβέτιος (Claude Adrien Helvétius, 1715-1771) είναι

ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του Γαλλικού Διαφωτισμού.

Εισηγήθηκε μια αισθησιοκρατική θεωρία της γνώσης, σύμφωνα με την οποία όλες

οι ιδέες προέρχονται από τις αισθήσεις και, συνεπώς, ό,τι δεν είναι δοσμένο στις

αισθήσεις δεν υφίσταται για τη νόηση.

Δεχόταν την ύπαρξη μόνο του υλικού-φυσικού κόσμου και αρνούταν την

ύπαρξη του Θεού.

Υπήρξε υπέρμαχος της πνευματικής και πολιτικής ελευθερίας και επικριτής

τόσο του φεουδαρχικού κράτους όσο και της εκκλησίας. Ήταν ένας από τους

εισηγητές της θεωρίας του έλλογου εγωισμού, σύμφωνα με την οποία το ορθώς

εννοούμενο ατομικό συμφέρον του ανθρώπου συμπίπτει με το κοινωνικό. Οι

απόψεις του για την παιδεία συγκροτούν μια από τις πλέον κλασικές θεωρίες του

Αιώνα των Φώτων.

Οι ιδέες του προκάλεσαν την σφοδρή αντίδραση της εκκλησίας και του

κράτους. Το έργο του Περί του πνεύματος καταδικάστηκε και κάηκε δημόσια στην

πυρά. Ο ίδιος αναγκάστηκε σε αυτοεξορία, πρώτα στην Αγγλία και μετά στη

Γερμανία.

Σημαντικότερα έργα του είναι: Περί του πνεύματος, Περί του ανθρώπου, των

πνευματικών του ικανοτήτων και της αγωγής του, Η αληθινή έννοια του συστήματος

της φύσεως.

Η φιλοσοφία της παιδείας

Οι απόψεις του Ελβέτιου περί παιδείας αποτελούν λαμπρό δείγμα της

αισιοδοξίας των διαφωτιστών αναφορικά με τις χειραφετικές δυνατότητες της

παιδαγωγίας.

Ο Ελβέτιος θεωρεί ότι η φιλοσοφική θεώρηση του ανθρώπου πρέπει να

υπηρετεί το καλό του. Το καθήκον αυτό αφορά σε δύο πράγματα: α) στην εξέταση

και βελτίωση των νόμων υπό τους οποίους ζουν οι άνθρωποι, και β) στη βελτίωση

της αγωγής που δέχονται.

Ο Γάλλος φιλόσοφος αρνούμενος, όπως και ο Λοκ, την ύπαρξη έμφυτων ιδεών

και θεωρώντας ότι οι άνθρωποι είναι προικισμένοι από τη φύση με ίδιες ικανότητες,

υποστηρίζει την ιδέα ότι ο άνθρωπος διαμορφώνεται αποκλειστικά από την

επίδραση που ασκούν πάνω του το κοινωνικό περιβάλλον και η αγωγή.

Κατά τον Ελβέτιο η αγωγή είναι πανίσχυρη:

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

86

«Η αγωγή μας κάνει αυτό που είμαστε», «τόσο οι διαστροφές όσο και οι αρετές των

ανθρώπων είναι το αποτέλεσμα διαφορών στη θέση τους και την αγωγή τους».

Έχει σημασία να υπογραμμίσουμε την άποψη του Ελβέτιου ότι τα κοινωνικά

προβλήματα των πολιτισμένων λαών οφείλονται εν πολλοίς στην εκπαίδευση που

έχουν λάβει.

Ψευδοπαιδαγωγοί και ψευδοεπιστήμονες εμποτίζουν τους ανθρώπους με

εσφαλμένες ιδέες, με πλάνες και δεισιδαιμονίες χειραγωγώντας έτσι το νου τους.

Την ίδια στιγμή, όπως με καυστικό τρόπο επισημαίνει ο Ελβέτιος, όλα τα καλά

βιβλία είναι παντού απαγορευμένα. Ο Γάλλος φιλόσοφος στρέφεται, βέβαια, κατά

της εκπαίδευσης της φεουδαρχικής κοινωνίας, η οποία χαρακτηριζόταν από

δογματισμό, σχολαστικισμό και προκαταλήψεις, καθώς και κατά του πολιτικού

συστήματος της απολυταρχικής μοναρχίας.

Ιδιαίτερα επιζήμια κρίνεται η συμμετοχή της εκκλησίας στη διαπαιδαγώγηση

των ανθρώπων. Επιδίωξη του κλήρου είναι να κρατούν το λαό στην αμάθεια και την

πλάνη προκειμένου να τον ελέγχουν:

«Η εξουσία του ιερέα εξαρτάται από τη δεισιδαιμονία και τη βλακώδη ευπιστία των

λαών. Με κανένα τρόπο δεν επιθυμεί τη διαφώτισή τους. Όσο λιγότερα γνωρίζουν

τόσο περισσότερο υπακούουν στις αποφάσεις του».

Ειρήσθω εν παρόδω ότι ο Ελβέτιος στρέφεται κατά της παπικής εκκλησίας και

όχι κατά του χριστιανισμού.

Ένας άλλος παράγων που επηρεάζει αρνητικά τη διαμόρφωση της ανθρώπινης

προσωπικότητας είναι η κακή διαπαιδαγώγηση που οφείλεται στο πολιτικό

σύστημα μιας χώρας. Όπως αναφέρει ο Ελβέτιος

«Οι άνθρωποι, οι οποίοι κάτω από μια ελεύθερη διακυβέρνηση γίνονται συνήθως

ειλικρινείς, τίμιοι, ταλαντούχοι και φιλάνθρωποι, κάτω από μια δεσποτική

διακυβέρνηση γίνονται τιποτένιοι, ψεύτες, απατεώνες, στερούνται δεξιοτήτων και

ανδρείας· αυτή η διαφορά στο χαρακτήρα τους αποτελεί καρπό των διαφορών στη

διαπαιδαγώγησή τους κάτω από τη μια ή την άλλη διακυβέρνηση».

Οι κακοί άνθρωποι, λοιπόν, είναι τέτοιοι όχι από τη φύση τους αλλά επειδή «οι

νόμοι και η αγωγή τους έκαναν τέτοιους».

Η αγωγή, όμως, δύναται να διορθώσει όλα τα κακώς κείμενα στην κοινωνία.

Για να γίνει αυτό θα πρέπει η παρεχόμενη παιδεία να υπηρετεί το κοινό καλό και

όχι τα ιδιοτελή συμφέροντα δεσποτικών εξουσιών. Σκοπός, λοιπόν, της

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

87

εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι το κοινό καλό. Σύμφωνα με την επισήμανση του

Ελβέτιου

«Οι κανόνες της παιδαγωγίας θα παραμένουν αμφισβητήσιμοι και ακαθόριστοι

μέχρις ότου να συνδεθούν με κάποιο ενιαίο σκοπό. Και ποιος μπορεί να είναι αυτός

ο σκοπός; Το μέγιστο κοινωνικό καλό, δηλαδή η μέγιστη ικανοποίηση και η

μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού πολιτών».

Ο σκοπός της αγωγής έχει άμεσα ηθικό περιεχόμενο. Η αντίληψη του

Ελβέτιου περί κοινού καλού συνδέεται με την πεποίθησή του ότι οι άνθρωποι δεν

γεννιόνται ούτε καλοί ούτε κακοί. Κατά συνέπεια αν διαμέσου της αγωγής ο κάθε

άνθρωπος μάθει να αντιλαμβάνεται την προσωπική του ευτυχία σε συνάρτηση με

την ευτυχία των συνανθρώπων, τότε αγαπώντας τον εαυτό του θα αγαπάει και τους

άλλους.

Δεν μπορεί όμως να υπάρξει ορθή αγωγή, που να υπηρετεί δηλαδή το κοινό

καλό, χωρίς την κατάλληλη νομοθεσία και κυβέρνηση. «Η καλή ή κακή αγωγή είναι

σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν ζήτημα των νόμων». Αν υπάρξουν οι ορθοί νόμοι, τότε ο

Ελβέτιος πιστεύει ότι θα εξαλειφθούν τα εμπόδια στην πρόοδο της αγωγής. Για να

αλλάξουν οι νόμοι χρειάζεται η κατάλληλη κυβέρνηση.

Οι φιλόσοφοι, βέβαια, μπορούν να συλλάβουν εγκεφαλικά ένα καλό σχέδιο

αγωγής. Δεν μπορεί όμως αυτό να υλοποιηθεί χωρίς την κατάλληλη εξουσία. Διότι

«Υπό οποιαδήποτε κυβέρνηση, όταν μπορώ να είμαι ευτυχισμένος μόνο διαμέσου

της δυστυχίας των άλλων, τότε γίνομαι φαύλος. Στη αντιμετώπιση αυτού του κακού

βοηθά μόνο η μεταρρύθμιση της κυβέρνησης».

Όπως, όμως, παραδέχεται ο Ελβέτιος, είναι δύσκολο να πείσει κανείς το λαό

για την αναγκαιότητα μεταρρύθμισης της κυβέρνησης και της νομοθεσίας, πόσο

μάλλον που η εξουσία, κατά κανόνα, απαγορεύει την αντικυβερνητική προπαγάνδα.

Ο Γάλλος φιλόσοφος δεν φαίνεται σίγουρος για τη δυνατότητα να πειστούν οι λαοί

να μεταρρυθμίσουν την εξουσία προκειμένου να αλλάξουν τις συνθήκες και το

σύστημα της αγωγής τους.

Σε κάθε όμως περίπτωση ο Ελβέτιος αναγνωρίζει το δικαίωμα του λαού να

εξεγερθεί εναντίον κάθε καταπιεστικής εξουσίας. «Κάθε λαός που στενάζει κάτω

από το ζυγό του δεσποτισμού έχει το δικαίωμα να τον αποτινάξει».

Ας σημειώσουμε παρεμπιπτόντως ότι, όταν ο Ελβέτιος κάνει λόγο για

μεταρρύθμιση της νομοθεσίας, αυτό που πρωτίστως επιθυμεί είναι η νομοθετική

κατοχύρωση δικαιωμάτων που εκφράζουν τα κοινωνικά συμφέροντα της τρίτης

τάξης. Ένα από τα βασικότερα δικαιώματα είναι αυτό της ιδιοκτησίας. Μάλιστα ο

Ελβέτιος θεωρεί ότι «η διατήρηση της ιδιοκτησίας είναι ο ηθικός Θεός του κράτους:

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

88

διατηρεί την εσωτερική ειρήνη και διασφαλίζει τη βασιλεία της δικαιοσύνης…». Εκτός

από την προστασία της ιδιοκτησίας ο Ελβέτιος κάνει λόγο για το δικαίωμα στην

ελευθερία της σκέψης και του λόγου.

Θα πρέπει, επίσης, να έχουμε υπ’ όψη ότι κατά τον Ελβέτιο μια παιδεία στην

υπηρεσία του κοινού καλού θα πρέπει να είναι και οργανωμένη με κατάλληλο

τρόπο. Η κατ’ οίκον αγωγή από τους γονείς δεν ανταποκρίνεται σ’ αυτό το στόχο,

διότι δε διασφαλίζει την απαραίτητη πειθαρχία, δεν καλλιεργεί το πνεύμα της

άμιλλας, δεν παρέχει πάντα ορθές γνώσεις, δεν ενισχύει την ανδρεία και την τόλμη.

Ως ορθή αγωγή κρίνεται η ομαδική σε δημόσια σχολεία-οικοτροφεία. Η

άποψη του αυτή εκκινεί από την επιθυμία να αποσπάσει το παιδί από την επιρροή

του οικογενειακού περιβάλλοντος, ώστε να μη γίνει φορέας εσφαλμένων ιδεών και

συνηθειών.

Θεωρητικές αντιπαραθέσεις.

Μια ενδιαφέρουσα θεώρηση των απόψεων του Ελβέτιου για την παιδεία

μπορεί να γίνει μέσα από το πρίσμα της κριτικής που αυτός άσκησε στις απόψεις

του Ρουσσώ αλλά και της κριτικής που δέχτηκε από έναν άλλο κορυφαίο

εκπρόσωπο του γαλλικού διαφωτισμού, τον Ντιντερό.

Σχετικά με τον Ρουσσώ, είναι προφανές ότι η μηδενιστική στάση του απέναντι

στις επιστήμες, στις τέχνες και στη θεωρητική μόρφωση δε θα μπορούσε να γίνει

ανεκτή από ένα στοχαστή τόσο αισιόδοξο για το ρόλο της παιδείας στην ανθρώπινη

ζωή, όπως ήταν ο Ελβέτιος. Η κριτική του τελευταίου εστιάζεται στα ακόλουθα

σημεία.

α) Ο βίος του πρωτόγονου φυσικού ανθρώπου δεν ήταν ποτέ τόσο ειδυλλιακός,

όπως τον παρουσιάζει ο Ρουσσώ. Ο άνθρωπος που αναπτύχθηκε πριν τον πολιτισμό

ή εκτός του πολιτισμού δεν ήταν αγαθός. Αντιθέτως, ήταν σκληρός, πολεμοχαρής

και, εν τέλει, αδύναμος. Ο πολιτισμός και η μόρφωση και όχι η άγνοια κάνουν

τον άνθρωπο δυνατό, ενάρετο κι ευτυχισμένο.

β) Το παιδί δεν είναι από τη φύση του καλό, διότι ο άνθρωπος δεν γεννιέται ούτε

καλός ούτε κακός.

γ) Η δημόσια και ομαδική αγωγή είναι καλύτερη από την ατομική, διότι στην

πρώτη περίπτωση είναι εφικτή η βέλτιστη χρησιμοποίηση των παιδαγωγικών

ικανοτήτων μιας ομάδας δασκάλων.

δ) Το παιδί, όπως δείχνει η εμπειρία, έχει τη δυνατότητα από τη φύση του να

χρησιμοποιεί τη λογική σκέψη πολύ πριν την ηλικία των 12 ετών. Αντί λοιπόν της

ρουσσωικής άποψης ότι της καλλιέργειας του νου θα πρέπει να προηγηθεί μια

μεγάλη περίοδος ανάπτυξης των σωματικών δυνάμεων, ο Ελβέτιος προτείνει η

καλλιέργεια του νου να συντελείται στο μέτρο που αναπτύσσονται οι φυσικές

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

89

ικανότητες του ανθρώπου. Αν μάλιστα μέχρι το 12ο έτος δεν υπάρξει πνευματική

καλλιέργεια θα είναι πολύ δύσκολο αργότερα να δώσει ο νέος την απαραίτητη

προσοχή στις γνώσεις.

Όσον αφορά τον Ντιντερό, αυτός στο έργο του Συστηματική ανασκευή του

βιβλίου του Ελβέτιου «Περί του ανθρώπου» εξέτασε κριτικά τον τρόπο με τον οποίο

ο Ελβέτιος αντιλαμβάνεται τη σχέση ανθρώπινης φύσης και παιδείας.

Ο Ντιντερό σε αντίθεση με τον Ελβέτιο θεωρούσε ότι οι άνθρωποι από τη φύση

τους δεν έχουν απολύτως ίσες ικανότητες. Ο ίδιος είχε την άποψη ότι ως προς την

ευφυΐα τους οι άνθρωποι έχουν εκ φύσεως σημαντικές διαφορές μεταξύ τους τις

οποίες καμία αγωγή δεν δύναται να εξαλείψει. Ο Ντιντερό έκρινε ως απλουστευτική

την πεποίθηση του Ελβέτιου ότι η αγωγή έχει την ικανότητα να κάνει μεγαλοφυή

τον οποιοδήποτε άνθρωπο.

Ο Ντιντερό, βέβαια, δεν αρνούταν το σπουδαίο ρόλο της παιδείας στη ζωή των

ανθρώπων και δεν απέρριπτε συνολικά της απόψεις του Ελβέτιου. Άλλωστε ο ίδιος

ήταν υπέρ του διαφωτισμού του λαού, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκδοση της

Εγκυκλοπαίδειας, και υποστήριξε θερμά την ιδέα της καθολικής στοιχειώδους

μόρφωσης των ανθρώπων.

Αυτό που επιθυμούσε ο Ντιντερό ήταν να μετριάσει την υπερβολική, κατά τη

γνώμη του, έμφαση του Ελβέτιου στην παντοδυναμία της αγωγής και να αναδείξει

τη σημασία των φυσικών διαφορών και ιδιαιτεροτήτων των ανθρώπων στη

διαδικασία της διαπαιδαγώγησής τους.

Σχολιάζοντας τις απόψεις του Ελβέτιου ότι «Η αγωγή είναι η μόνη πηγή των

διαφορών μεταξύ των ανθρώπων» και ότι «η ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου

ουδόλως επηρεάζει τις πνευματικές του ικανότητες και τη δυνατότητα να γίνει

ευφυής» ο Ντιντερό επισημαίνει ότι η αγωγή είναι μία από τις κύριες πηγές των

διαφορών μεταξύ ανθρώπων, όχι όμως η μοναδική, ότι «Η φυσική οργάνωση

σημαίνει λιγότερα απ’ όσα συνήθως έχουν οι άνθρωποι υπ’ όψη» και ότι «Η

ιδιοσυγκρασία δε συνιστά πάντα αξεπέραστο εμπόδιο για την πνευματική πρόοδο».

Ας σημειώσουμε, εν κατακλείδι, ότι ο Ντιντερό, παρά την κριτική που άσκησε

στον Ελβέτιο, δεν δίστασε να δηλώσει ότι το βιβλίο του Περί του ανθρώπου, των

πνευματικών του ικανοτήτων και της αγωγής του ήταν υπέροχο, και να προτείνει σε

όλους να το διαβάσουν.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

90

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΤ

Εισαγωγή

Ο Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) υπήρξε ένας από τους πιο

σημαντικούς φιλοσόφους των νεώτερων χρόνων. Το έργο του κάλυψε μεγάλο

φάσμα θεμάτων, από τη γνωσιολογία και την ηθική μέχρι τη φυσική και την

αστρονομία.

Στη θεωρία της γνώσης ο Καντ έμεινε γνωστός για την άποψή του περί της

διάστασης μεταξύ φαινομένου και πράγματος καθαυτό. Υποστήριξε ότι μπορούμε

να γνωρίσουμε τα πράγματα μόνο ως σύνολο φαινομένων, όπως δηλαδή αυτά

εκδηλώνονται στις αισθήσεις μας. Τα πράγματα όμως δεν είναι δοσμένα μόνο στις

αισθήσεις, αλλά υπάρχουν αντικειμενικά πέρα από τις αισθήσεις μας, ως πράγματα

καθαυτά, τα οποία όμως δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίσουμε.

Στη θεωρία της ηθικής ο Καντ υποστήριξε ότι αυθεντική ηθική πράξη είναι

εκείνη που απορρέει από την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, από τη συνειδητή

δηλαδή υποταγή του ατόμου στην κατηγορική προσταγή: να ενεργείς με βάση μόνο

εκείνον τον υποκειμενικό γνώμονα που μπορεί να γίνει καθολικός νόμος.

Στα έργα του Καντ συγκαταλέγονται η Κριτική του καθαρού λόγου, τα

Προλεγόμενα σε κάθε μεταφυσική του μέλλοντος, οι Αρχές της μεταφυσικής των

ηθών, η Κριτική του πρακτικού Λόγου, η Κριτική της κριτικής ικανότητας.

Ανθρώπινη φύση και μόρφωση

Η θεωρία της μόρφωσης του Καντ εδράζεται στην αντίληψή του για την

ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης φύσης.

Ο Καντ αναφέρει πως ο άνθρωπος στα πρώτα βήματα της ύπαρξής του

ακολουθούσε τα ένστικτά του, δηλαδή έναν έμφυτο μηχανισμό κατεύθυνσης της

συμπεριφοράς που συναντάται και σε όλα τα ζώα. Μετά από κάποιο διάστημα και

μόνο στον άνθρωπο εμφανίστηκε ο λόγος, δηλαδή η ικανότητα της νόησης, με

αποτέλεσμα να μπορεί να δημιουργεί σκόπιμα επιθυμίες, χωρίς να έχει προς αυτές

φυσική παρόρμηση, αλλά ακόμη και εναντίον μιας τέτοιας παρόρμησης. Έτσι, ο

άνθρωπος

«ανακάλυψε μέσα του τη δύναμη μόνος του να εκλέγει ένα τρόπο ζωής και να μην

είναι σαν τα άλλα ζώα, δεμένος σε ένα μοναδικό τρόπο».1

1 Καντ, «Πιθανή αρχή της ιστορίας των ανθρώπων», στο: Καντ, Δοκίμια, εκδ.Δωδώνη, σελ.56

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

91

Η δυνατότητα του ανθρώπου να αναπτύσσεται χωρίς να δεσμεύεται από ένα

συγκεκριμένο, ζωώδη τρόπο ύπαρξης είχε τεράστια σημασία για την περαιτέρω

εξέλιξή του. Ο άνθρωπος απέκτησε τη δυνατότητα να βελτιώνεται με τρόπο που

ίδιος επιλέγει. Ο Καντ τονίζει ότι

«η φύση θέλησε ο άνθρωπος να παράγει εντελώς από τον εαυτό του όλα όσα

ξεπερνούν τη μηχανική οργάνωση της ζωώδικης ύπαρξής τους και σε καμιάν άλλη

ευδαιμονία ή τελειότητα να παίρνει μέρος παρά μόνο σ’ εκείνη που ο ίδιος δίνει

στον εαυτό του με το δικό του λογικό, ελεύθερο από το ένστικτο».1

Σιγά –σιγά ο άνθρωπος ανέπτυξε ικανότητες οι οποίες δεν προϋπήρχαν στη

φύση του ούτε μεταδίδονται κληρονομικά. Οι ικανότητες αυτές θα πρέπει να

μεταδοθούν με άλλο τρόπο. Ο Καντ λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι ο άνθρωπος

από τη φύση του και μόνο δεν δύναται να αναπτύξει τα ειδοποιά γνωρίσματα του

είδους διατυπώνει το σπουδαίο συμπέρασμά του ότι

«ο άνθρωπος είναι το μοναδικό δημιούργημα που πρέπει να διαπαιδαγωγηθεί».2

Οι παραπάνω απόψεις του Καντ συγκροτούν τις θεωρητικές προϋποθέσεις

για την αναγωγή της παιδείας σε καθοριστικό παράγοντα διαμόρφωσης της

προσωπικότητας. Η ιδέα ότι ο ίδιος ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του

συμπληρώνεται από την άποψη ότι η αγωγή είναι ο τρόπος με τον οποίο οι

άνθρωποι διαμορφώνουν τους εαυτούς τους.

Σε μια σημαντική του φράση ο Καντ υπογραμμίζει

«ο άνθρωπος μόνο δια της αγωγής δύναται να γίνει άνθρωπος. Καθίσταται δε ό,τι η

αγωγή καθιστά αυτόν… πίσω από την ανατροφή κρύβεται το μεγάλο μυστικό της

τελειοποίησης της ανθρώπινης φύσης».

3

Ας σημειώσουμε, παρεμπιπτόντως, ότι η παραπάνω άποψη του Καντ

επαναλαμβάνει την ιδέα που διατύπωσε ο μεγάλος θεωρητικός της παιδαγωγικής

Ιωάννης Κομένιος, ότι δηλαδή «ο άνθρωπος για να γίνει άνθρωπος, έχει ανάγκη

1 Καντ, «Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με πρίσμα κοσμοπολίτικο» στο: Καντ, Δοκίμια, εκδ.Δωδώνη,

σελ.27

2 Kant «Lecture-notes on Pedagogy», in: Education and Philosophical Thought, Boston, 1969,

p.422

3 Καντ, «Περί Παιδαγωγικής», στο Σ.Ζ.Καραστεργίου, Η παιδαγωγική σκέψη. Από τον Πλάτωνα

ως τη Μ.Μοντεσσόρι, Αφοι Κυριακίδη, σελ. 215

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

92

παιδεύσεως».1 Κατά τον Κομένιο η φύση παρέχει βέβαια στον άνθρωπο κάποιες εν

σπέρματι ικανότητες. Χωρίς όμως την παιδεία κανείς δεν δύναται να γίνει

άνθρωπος. Εξού και το συμπέρασμα του Κομένιου ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον

παιδευτικόν».

Το μορφωτικό ιδεώδες της αυτόνομης σκέψης

Ο Καντ μας άφησε ένα κλασικό ορισμό του Διαφωτισμού, αναδεικνύοντας

μερικά από τα ουσιωδέστερα στοιχεία αυτού του κινήματος. Όπως αναφέρει ο

Γερμανός φιλόσοφος

«Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία

ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου

σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτή την

ανωριμότητα, όταν η αιτία της βρίσκεται όχι στην ανεπάρκεια του νου, αλλά στην

έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον μεταχειριζόμαστε χωρίς την

καθοδήγηση ενός άλλου. Έχε το θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δικό σου νου! Τούτο

είναι το έμβλημα του Διαφωτισμού».

2

Στο παράθεμα αυτό ο Καντ υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα της αυτόνομης

σκέψης ως στοιχείου που χαρακτηρίζει την υπέρβαση της ανωριμότητας των

ανθρώπων. Η κατάσταση της ανωριμότητας, δηλαδή, η σκέψη υπό την

καθοδήγηση κάποιου άλλου, είναι συνυφασμένη με την πνευματική χειραγώγηση

των ανθρώπων, με την υποταγή τους στα δόγματα και τις προκαταλήψεις.

Αντιθέτως, η αυτόνομη σκέψη υπηρετεί τη χειραφέτηση του ανθρώπου,

συνιστά πράξη ελευθερίας.

Ο Καντ θεωρεί ότι κάθε άνθρωπος έχει την ικανότητα να σκέπτεται αυτόνομα

και, κατά συνέπεια, είναι ο ίδιος υπεύθυνος για το αν θα παραμείνει στην

ανωριμότητα ή θα αρχίσει «να μεταχειρίζεσαι το νου … χωρίς την καθοδήγηση

ενός άλλου». Η υπέρβαση της ανωριμότητας ανάγεται από τον Καντ σε ενέργεια της

βούλησης. Χρειαζόμαστε αποφασιστικότητα και θάρρος προκειμένου να αρχίσουμε

να σκεπτόμαστε αυτόνομα. Συνεπώς η ελευθερία του ανθρώπου βρίσκεται στα χέρια

του.

1 Κομένιος «Μεγάλη Διδακτική», στο: Σ.Ζ.Καραστεργίου, Η παιδαγωγική σκέψη. Από τον

Πλάτωνα ως τη Μ.Μοντεσσόρι, Αφοι Κυριακίδη, σελ. 83

2 Καντ, «Απόκριση στο ερώτημα: τι είναι Διαφωτισμός», στο Καντ, Δοκίμια, εκδ. Δωδώνη, σελ.

42.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

93

Το πρόταγμα της χειραφέτησης του ανθρώπου σε συνάρτηση με την ιδέα ενός

αποφασιστικού ρόλου της παιδείας στη διαμόρφωση της προσωπικότητας οδηγεί

στην αναγνώριση ενός ισχυρού δεσμού μεταξύ παιδείας και ελευθερίας. Η παιδεία

καλείται να συμβάλει στη διασφάλιση της πνευματικής χειραφέτησης και γενικά να

καταστεί μέσο απελευθέρωσης του ανθρώπου.

Προκειμένου, λοιπόν, να διασφαλισθεί η ανθρώπινη ελευθερία η παιδεία δεν

πρέπει απλά να συνιστά παροχή γνώσεων αλλά και καλλιέργεια της αυτόνομης

σκέψης. Αυτό σημαίνει να γνωρίζει ο καθένας πως να κάνει χρήση της νόησής του.

Άλλωστε, πραγματική γνώση της αλήθειας αποκτά αυτός που την ανακάλυψε μόνος

του. Ο Καντ αναφέρει ότι «μαθαίνουμε βαθύτερα και συγκρατούμε καλύτερα

μόνο εκείνο, το οποίο μάθαμε μόνοι μας».

1

Συνεπώς, όπως σημειώνει ο Καντ,

«το ζήτημα είναι κυρίως να μάθουν τα παιδία να σκέπτονται»2

«Στο μαθητή δεν πρέπει να διδάξουμε σκέψεις αλλά το σκέπτεσθαι, δεν πρέπει να

τον μεταφέρουμε, αλλά να τον οδηγούμε, εάν θέλουμε μελλοντικά να είναι ικανός

να βαδίζει μόνος του».3

Ο Καντ αντιλαμβάνεται την αγωγή ως μια διαδικασία που αναπτύσσει στον

άνθρωπο την ικανότητα να διαπαιδαγωγεί ο ίδιος τον εαυτό του, με την έννοια της

πνευματικής και ηθικής αυτοανάπτυξης. Η διαπαιδαγώγηση και η

αυτοδιαπαιδαγώγηση είναι μεταξύ τους εσωτερικά συνυφασμένες.

Πειθαρχία και ελευθερία.

Θα μπορούσε εκ πρώτης όψεως να θεωρηθεί παράδοξο το γεγονός ότι ενώ ο

Καντ δίνει μεγάλη έμφαση στην καλλιέργεια της ανθρώπινης ελευθερίας διαμέσου

της παιδείας, παράλληλα δεν παύει να κάνει λόγο για την αναγκαιότητα και την

παιδαγωγική σημασία της αυστηρής πειθαρχίας.

Για τον Καντ

«αυτός που δεν είναι καλλιεργημένος είναι άξεστος· αυτός που δεν είναι

πειθαρχημένος είναι άγριος. Η παραμέληση της πειθαρχίας είναι μεγαλύτερο κακό

1 Kant «Lecture-notes on Pedagogy», in: Education and Philosophical Thought, Boston, 1969,

p.426

2 Καντ, «Περί Παιδαγωγικής», στο: Σ.Ζ.Καραστεργίου, Η παιδαγωγική σκέψη. Από τον Πλάτωνα

ως τη Μ.Μοντεσσόρι, Αφοι Κυριακίδη, σελ. 231

3 Κ.Δεληκωσταντή, Η παιδαγωγική του Kant, Αφοι Κυριακίδη, σελ.78

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

94

από την παραμέληση της καλλιέργειας γιατί η τελευταία μπορεί να συμπληρωθεί και

αργότερα· η αγριότητα όμως δεν είναι πια δυνατόν να απομακρυνθεί και ένα λάθος

στην πειθαρχία δεν αποκαθίσταται ποτέ».

1

Η πειθαρχία, βέβαια, δεν είναι αυτοσκοπός. Η αναγκαιότητά της απορρέει από

μια ηθική σκοπιμότητα. Ο άνθρωπος δεν αρκεί να επιλέγει αυτόνομα, θα πρέπει να

επιλέγει καλούς σκοπούς.

Ο άνθρωπος από τη φύση του δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Ωστόσο όμως

έχει μια φυσική προδιάθεση προς διάφορα ελαττώματα, ως συνέπεια των ενστίκτων

και των φυσικών του κλίσεων που επηρεάζουν σημαντικά τις επιθυμίες του. Η

πειθαρχία καλείται να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να ελέγχει τις επιθυμίες του.

«Πειθαρχείν σημαίνει προστατεύειν τον άνθρωπο, με σκοπό η ζωώδης φύση να

μην αποβεί βλαβερή για την ανθρώπινη φύση τόσο στο άτομο όσο και στο μέλος

της κοινωνίας. Συνεπώς πειθαρχία είναι απλώς η εξημέρωση της αγριότητας».2

Η πειθαρχία τρόπον τινά μεταφέρει τον άνθρωπο από την κατάσταση του ζώου

στην κατάσταση του ανθρώπου. Το ζώο ενεργεί βάσει των ενστίκτων, έχει δηλαδή

προκαθορισμένο τρόπο συμπεριφοράς. Ο άνθρωπος όμως έχει τη δυνατότητα να

καθορίζει μόνος του τη συμπεριφορά του έναντι των άλλων. Η πειθαρχία

αποτρέποντας την κατίσχυση των φυσικών ορμών του ανθρώπου του επιτρέπει να

ενεργεί βάσει λελογισμένων και αγαθών σκοπών.

Πρέπει μάλιστα ο άνθρωπος να ασκηθεί από νωρίς στην πειθαρχία διότι η

κλίση του προς την ελευθερία είναι από τη φύση του τόσο μεγάλη, ώστε χωρίς την

ικανότητα της πειθαρχίας, μπορεί να καταστεί αυθαίρετος και να μην είναι σε θέση

να συμβιώσει με άλλους ανθρώπους υπό την εξουσία των νόμων.

Όπως, επισημαίνει ο Καντ

«Αγριότητα είναι η μη υπαγωγή στους νόμους. Η πειθαρχία υποτάσσει τον

άνθρωπο στους νόμους του ανθρωπισμού και αρχίζει να τον κάνει να αισθάνεται το

κράτος του νόμου.»3

Ο άνθρωπος, λοιπόν, που δεν έχει διαπαιδαγωγηθεί σε πνεύμα πειθαρχίας δεν

μπορεί να έχει ελεύθερη βούληση , δεδομένου ότι για τον Καντ ελεύθερη βούληση

1 Κ.Δεληκωσταντή, Η παιδαγωγική του Kant, Αφοι Κυριακίδη, σσ. 83-84.

2 Kant «Lecture-notes on Pedagogy», in: Education and Philosophical Thought, Boston, 1969,

p.423

3 Καντ, «Περί Παιδαγωγικής», στο: Σ.Ζ.Καραστεργίου, Η παιδαγωγική σκέψη. Από τον Πλάτωνα

ως τη Μ.Μοντεσσόρι, Αφοι Κυριακίδη, σελ. 224

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

95

σημαίνει να ενεργεί κανείς εκκινώντας όχι από αυθαίρετες επιδιώξεις, αλλά από

γνώμονες που θα μπορούσαν να έχουν καθολική ισχύ για τους ανθρώπους.

Η πειθαρχία καθίσταται προϋπόθεση για την συμβίωση των ανθρώπων μέσα

στην κοινωνία, από τη στιγμή που ο καθένας απολαμβάνει την ελευθερία του

περιορίζοντάς την αυτόβουλα, ώστε αυτή να μπορεί να συνυπάρξει με την

ελευθερία των άλλων.

Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι ο Καντ δε συμπαθεί την αυταρχική

συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά. Είναι ενάντια στη δουλική πειθαρχία η οποία

συντρίβει κάθε πρωτοβουλία και αυτενέργεια του παιδιού. Αυτό που ο ίδιος

υποστηρίζει είναι η ανάγκη να αποκτήσουν οι νέοι αυτοκυριαρχία, εθισμό στην

τήρηση των κανόνων και των νόμων, ώστε να προετοιμαστούν για την αυτόνομη

συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή.

Ο σκοπός της μόρφωσης

Η σχέση ελευθερίας και πειθαρχίας γίνεται περισσότερο κατανοητή όταν

εξετάζουμε το περιεχόμενο του σκοπού που ο Καντ θέτει στο επίκεντρο της

παιδείας.

Ο Καντ κάνει λόγο για την αναγκαιότητα η αγωγή των ανθρώπων να

υπηρετήσει την υπόθεση της δημιουργίας ενός καλύτερου κόσμου. Μια από τις

σπουδαιότερες ιδέες του για την παιδεία διατυπώνεται στο ακόλουθο παράθεμα:

«τα παιδιά πρέπει να μορφώνονται όχι ανάλογα προς την σημερινή, αλλά προς

μια δυνατή καλύτερη μελλοντική κατάσταση του ανθρώπινου γένους, δηλαδή

σύμφωνα με την ιδέα της ανθρωπότητας και όλου του προορισμού της. Η αρχή αυτή

είναι μεγάλης σημασίας. Οι γονείς, συνήθως, μορφώνουν τα τέκνα τους, ώστε αυτά

να είναι κατάλληλα για το σημερινό, έστω και διεφθαρμένο, κόσμο. Θα έπρεπε,

όμως, να τα μορφώνουν καλύτερα, ώστε, τοιουτοτρόπως, να προέλθει μια καλύτερη

κατάσταση στο μέλλον».1

Η αντίληψη του Καντ περί του πιθανού καλύτερου μέλλοντος έχει ηθικό

περιεχόμενο. Ο Γερμανός φιλόσοφος, θυμίζοντας τον Ρουσσώ, διατείνεται ότι η

παρατηρούμενη ευτυχία των κρατών συνοδεύεται από τη δυστυχία των ανθρώπων,

διότι παρά τις προόδους που έχουν σημειωθεί στη μόρφωση των ατόμων και στη

διάδοση του πολιτισμού, η ηθικοποίηση της κοινωνίας υστερεί σημαντικά.

Σχετικά δε με την ευτυχία των ανθρώπων ο Καντ διατυπώνει το ερώτημα: «πώς

1 Kant «Lecture-notes on Pedagogy», in: Education and Philosophical Thought, Boston, 1969,

p.423

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

96

μπορούμε να καταστήσουμε ευτυχείς τους ανθρώπους, εάν δεν τους καταστήσουμε

ηθικούς και σοφούς;».

1

Ύψιστο σκοπό της μόρφωσης ο Καντ θεωρεί τη διαπαιδαγώγηση του ατόμου

ως ηθικού υποκειμένου. Ηθικό υποκείμενο καθίσταται ο άνθρωπος όταν ενεργεί

βάσει του καθήκοντος. Καθήκον του ηθικού ανθρώπου είναι η υποταγή στον ηθικό

νόμο:

«Το καθήκον είναι η αναγκαιότητα μιας πράξης που προκύπτει από σεβασμό για τον

ηθικό νόμο».2

Ο ηθικός νόμος αναγνωρίζει την αυτονομία του ανθρώπου, δηλαδή την

ικανότητα και το δικαίωμά του να αποφασίζει μόνος του περί του πρακτέου. Όμως,

ταυτόχρονα, ο ηθικός νόμος θέτει ένα περιορισμό. Η απόφαση που λαμβάνει το

άτομο θα θεωρείται ηθική μόνον όταν λαμβάνεται όχι βάσει κάποιας προσωπικής

επιθυμίας ή σκοπιμότητας, αλλά βάσει του κανόνα:

«Οφείλω να ενεργώ πάντα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορώ να θέλω να γίνει ο

υποκειμενικός μου γνώμονας ένας καθολικός νόμος».3

Μια άλλη διατύπωση του ηθικού νόμου έχει ως εξής:

«ο άνθρωπος και γενικά κάθε έλλογο ον υπάρχει ως αυτοσκοπός, όχι απλά ως μέσο

για την αυθαίρετη χρήση της τάδε ή της δείνα θέλησης· ο άνθρωπος πρέπει να

θεωρείται πάντα συνάμα σαν σκοπός σε όλες τις πράξεις του, είτε αυτές στρέφονται

προς τον εαυτό του είτε προς άλλα έλλογα όντα».

4

Ελεύθερος άνθρωπος είναι για τον Καντ αυτός που ενεργεί υπακούοντας στη

λογική και υπακούω στη λογική σημαίνει ενεργώ βάσει του καθήκοντος. Το

καθήκον που ταυτίζεται με την υπακοή στον ηθικό νόμο σημαίνει να αποφασίζει

κανείς έχοντας υπόψη όχι τον εαυτό του αλλά την ανθρωπότητα, να ενεργεί βάσει

του πανάρχαιου χρυσού κανόνα της ηθικής: μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν

επιθυμείς οι άλλοι να κάνουν σ’ εσένα.

Η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου, στο βαθμό που συνιστά ηθική αγωγή θα

πρέπει να εδράζεται στη διδασκαλία του καθήκοντος. Γι’ αυτό το σκοπό το παιδί

στο σχολείο θα πρέπει να διδαχθεί την εκούσια υπακοή σε κανόνες. Ο σεβασμός

προς τους κανόνες θα οδηγήσει τελικά στην αντίληψη του ηθικού νόμου, δηλαδή

1 Καντ, «Περί Παιδαγωγικής», στο: Σ.Ζ.Καραστεργίου, Η παιδαγωγική σκέψη. Από τον Πλάτωνα

ως τη Μ.Μοντεσσόρι, Αφοι Κυριακίδη, σελ. 220

2 Καντ, Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, Δωδώνη, σελ. 43

3 Ό.π., σελ.45

4 Ό.π., σελ.80

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

97

της αναγκαιότητας να ενεργεί βάσει του σεβασμού προς τους ανθρώπους και όχι

από συμφέρον και ωφελιμιστική σκοπιμότητα.

Η καλλιέργεια της πειθαρχίας συνάδει τελικά προς την ελευθερία, με την έννοια

ότι έχει ως σκοπό να απελευθερώσει τον άνθρωπο από την επιρροή που ασκούν οι

προσωπικές του κλίσεις, επιθυμίες και συμφέροντα και να του καλλιεργήσει την

ικανότητα να ενεργεί βάσει του καθήκοντος, το οποίο με τη μορφή της κατηγορικής

προσταγής προστάζει:

«Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου όσο

και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ μόνο

ως μέσο».1

Ο σκοπός που διατύπωσε ο Καντ για την παιδεία, να δημιουργηθεί δηλαδή,

διαμέσου αυτής μια καλύτερη ανθρωπότητα απαιτεί μια απάντηση στο ερώτημα

αναφορικά με το ποιος θα τον υλοποιήσει. Ο Καντ δεν είναι σαφής στην απάντησή

του. Η ιδέα ενός πάνσοφου παιδαγωγού-φορέα των πνευματικών αγαθών που θα

αναλάμβανε αυτό το έργο αναφέρεται ως ευχή παρά ως υπαρκτή δυνατότητα:

«Μακάρι να επωμιζόταν το έργο της διαπαιδαγώγησης μας ένα ον προικισμένο με

μια ανώτερη φύση· θα βλέπαμε όλοι έτσι τι μπορούμε να κάνουμε τον άνθρωπο».2

Περισσότερο εμπιστεύεται ο Καντ την ικανότητα του ανθρώπινου ως είδους

και όχι ως ατόμου να πορεύεται προς τη διαρκή πρόοδο. Η ικανότητα αυτή

σχετίζεται με την ύπαρξη του λόγου, της λογικής ικανότητας. Όταν διασφαλίζεται

το δικαίωμα των ανθρώπων να κάνουν δημόσια χρήση του λόγου, τότε έχουμε

έναν συλλογικό διαφωτισμό, ο οποίος μετατρέπεται σε κινητήρια δύναμη της

προόδου. Γι’ αυτό το λόγο ο Καντ τονίζει ότι

«η δημόσια χρήση του Λόγου μας πρέπει να είναι πάντοτε ελεύθερη, και αυτή

μονάχα μπορεί να φέρει διαφωτισμό ανάμεσα στους ανθρώπους».3

Τελικά η υλοποίηση του σκοπού της βελτίωσης του ανθρώπινου γένους

διαμέσου της παιδείας καταλήγει να εξαρτάται από τη διασφάλιση του δικαιώματος

στην ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης.

«Μόνο του όμως ένα κοινό να διαφωτίσει τον εαυτό του είναι μάλλον δυνατόν, είναι

μάλιστα σχεδόν αναπόφευκτο, άμα, μόνο, του αφήσει κανείς ελευθερία»

4

.

1 Ό.π., σελ.81

2 Λυκ Βινσεντί, ό.π., σελ. 122.

3 Καντ, «Απόκριση στο ερώτημα: τι είναι Διαφωτισμός», στο Καντ, Δοκίμια, εκδ. Δωδώνη, σελ.

44.

4 Ό.π., σελ.43.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

98

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ

Στο τέλος του 18ου αιώνα στην Αγγλία και τον 19ο αιώνα σε ορισμένες χώρες

της Ευρώπης καθώς και στις ΗΠΑ συντελείται η Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία

αλλάζει άρδην το χαρακτήρα της παραγωγικής δραστηριότητας επηρεάζοντας

βαθύτατα τις κοινωνικές σχέσεις. Στη θέση των μικρών εργαστηρίων που

στηρίζονταν στη χρήση χειροκίνητων εργαλείων αρχίζουν να δημιουργούνται

μεγάλες μονάδες παραγωγής, θεμελιωμένες στην εκτενή χρήση μηχανών. Με την

εμφάνιση της μεγάλης βιομηχανίας δημιουργούνται επίσης μεγάλα δίκτυα

συγκοινωνιών (σιδηρόδρομοι) και επικοινωνιών (τηλέγραφος), ενώ βαθαίνουν και

διευρύνονται δυναμικά οι οικονομικοί δεσμοί και ανταλλαγές μεταξύ διαφορετικών

χωρών και περιοχών του πλανήτη.

Με τη Βιομηχανική Επανάσταση θα αναβαθμιστεί εξαιρετικά ο ρόλος των

μεγάλων πόλεων ως κέντρων βιομηχανικής παραγωγής. Χιλιάδες άνθρωποι θα

συγκεντρωθούν σε αυτές απασχολούμενοι στα εργοστάσια και τις διάφορες

υπηρεσίες.

Η Βιομηχανική Επανάσταση θα σηματοδοτήσει συγκλονιστικές αλλαγές στο

χαρακτήρα της παραγωγής. Για πρώτη φορά η δημιουργία και χρήση εργαλείων

(μέσων παραγωγής) θα συνδεθεί με την εκτενή αξιοποίηση επιστημονικών

γνώσεων. Οι πρόοδοι της επιστήμης θα έχουν πλέον αποφασιστική σημασία για την

εξέλιξη της τεχνολογίας και την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Για το

λόγο αυτό από τα τέλη του 19ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 20ου θα

πραγματοποιηθούν μεγάλες επενδύσεις στην επιστημονική έρευνα σε συνάρτηση με

την αύξηση του αριθμού των επιστημονικών ερευνητικών ιδρυμάτων.

Η εκμηχάνιση του παραγωγικού συστήματος θα σηματοδοτήσει την τάση

διαρκούς μείωσης της ζωντανής εργασίας και του χρόνου που απαιτείται για την

παραγωγή ενός προϊόντος. Κατά την εξέλιξη της βιομηχανικής καπιταλιστικής

οικονομίας ολοένα και λιγότερα εργατικά χέρια θα θέτουν σε λειτουργία ολοένα και

περισσότερες μηχανές, αυξάνοντας συνάμα εξαιρετικά τον όγκο των παραγόμενων

προϊόντων.

Η βιομηχανική παραγωγή θα δημιουργήσει για πρώτη φορά στην ιστορία τη

δυνατότητα σημαντικής μείωσης του εργάσιμου χρόνου για τους εργάτες και

ταυτόχρονα συρρίκνωσης έως κατάργησης των βαριών-κοπιωδών εργασιακών

δραστηριοτήτων, οι οποίες ολοένα και περισσότερο πραγματοποιούνται από

μηχανές. Επίσης, θα καταστήσει για πρώτη φορά στην ιστορία εμφανή τη

δυνατότητα ικανοποίησης των βασικών υλικών αναγκών όλων των ανθρώπων

διαμέσου της μαζικής παραγωγής καταναλωτικών αγαθών.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

99

Η Βιομηχανική Επανάσταση προέκυψε μέσα από την εξέλιξη της

καπιταλιστικής οικονομίας, όταν η επιδίωξη του μέγιστους κέρδους από τις

επιχειρήσεις τις οδήγησε στη χρήση μηχανών, δια των οποίων μείωναν το κόστος

παραγωγής και αύξαναν την παραγωγικότητα, αντιμετωπίζοντας επιτυχέστερα τους

ανταγωνιστές τους. Με τη σειρά της η Βιομηχανική Επανάσταση επηρέασε

αποφασιστικά τη δομή της καπιταλιστικής κοινωνίας, αναδεικνύοντας σε βασικές

τάξεις της, αφενός, την κυρίαρχη τάξη των βιομηχάνων-καπιταλιστών και,

αφετέρου, την υφιστάμενη εκμετάλλευση τάξη των βιομηχανικών εργατών.

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο αυτών τάξεων, όπως και μεταξύ των καπιταλιστών

και των μισθωτών εργαζομένων εν γένει, ως σχέσεις εκμετάλλευσης των δεύτερων

από τους πρώτους θα αποκτήσουν γρήγορα συγκρουσιακό χαρακτήρα. Για πρώτη

φορά στην ιστορία η κοινωνία θα γνωρίσει τόσο συχνές και εκτενείς συγκρούσεις

μεταξύ αντίπαλων τάξεων, οι οποίες θα οξύνονται κατά τη διάρκεια των

επαναλαμβανόμενων οικονομικών κρίσεων.

Με την είσοδο της καπιταλιστικής κοινωνίας στο βιομηχανικό της στάδιο και

την ανεξέλεγκτη μαζική παραγωγή προϊόντων σε συνθήκες χαώδους παγκόσμιου

ανταγωνισμού (όπου ο κάθε ανταγωνιστής προσπαθεί να παραγάγει και να πωλήσει

ολοένα και περισσότερα προϊόντα χωρίς όμως να γνωρίζει εκ των προτέρων το

συνολικό μέγεθος της ζήτησης και της προσφοράς) οι οικονομικές κρίσεις γίνονται

αναπόδραστο περιοδικό φαινόμενο, ενώ κατά τη διάρκειά τους μεγάλος όγκος

τεχνολογικού εξοπλισμού και μεγάλος αριθμός εργαζομένων απαξιώνονται και

πετιούνται εκτός παραγωγής.

Ως αντίδραση στην εκμετάλλευση που υφίστανται από την τάξη των

καπιταλιστών οι μισθωτοί εργαζόμενοι αρχίζουν να συγκροτούν τις δικές τους

οργανώσεις και να αγωνίζονται για τα οικονομικά και πολιτικά δικαιώματά τους,

καθώς και για την κοινωνική τους απελευθέρωση. Στο ιστορικό προσκήνιο κάνει

την εμφάνισή του το εργατικό κίνημα.

Μάλιστα ήδη στις επαναστάσεις του 1848 στη Γαλλία, στα γερμανικά κράτη

και στην Αυστροουγγαρία (οι οποίες τρόπον τινά αποτέλεσαν συνέχεια της

Γαλλικής Επανάστασης του 1789) η εργατική τάξη εμφανίζεται με τις δικές της

πολιτικές οργανώσεις προβάλλοντας τα δικά της κοινωνικά αιτήματα. Γρήγορα

όμως το κίνημά της θα κατασταλεί και δεν θα παίξει ιδιαίτερο ρόλο στην πορεία των

γεγονότων. Σημαντικό πολιτικό γεγονός του 19ου αιώνα αποτέλεσε η εξέγερση των

εργαζομένων του Παρισιού και η εγκαθίδρυση για μικρό διάστημα (26 Μαρτίου έως

28 Μαΐου 1871) της εξουσίας τους, η οποία έμμεινε γνωστή στην ιστορία ως

Κομμούνα του Παρισιού.

Η κοινωνική πραγματικότητα που θα σηματοδοτηθεί από τη Βιομηχανική

Επανάσταση και τις συγκρούσεις μεταξύ εργατών και κεφαλαιοκρατών θα

επηρεάσει αποφασιστικά την εξέλιξη αρχικά της Ευρωπαϊκής και αργότερα της

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

100

παγκόσμιας σκέψης. Ως προσπάθεια κατανόησης αυτής της πραγματικότητας και

αντιμετώπισης των δεινών της θα εμφανιστεί η θεωρία του μαρξισμού.

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου σε αρκετές χώρες

της Ευρώπης και στις ΗΠΑ παρατηρείται σημαντική ανάπτυξη των εθνικών

εκπαιδευτικών συστημάτων. Στο βαθμό που εκβιομηχανίζονται οι εθνικές

οικονομίες καθίσταται αναγκαία η εκπαίδευση εργαζομένων οι οποίοι θα μπορούν

να διαβάζουν κανόνες και οδηγίες, να κάνουν συγκεκριμένους μαθηματικούς

υπολογισμούς, αλλά και να κατανοούν ως ένα βαθμό τα αίτια φυσικο-χημικών

φαινομένων και διαδικασιών που εφαρμόζονται στη βιομηχανία.

Έτσι, σε αρκετές χώρες με τον αποφασιστικό ρόλο του κράτους (ψήφιση

νόμων περί υποχρεωτικής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης) θα δημιουργηθεί ένα μεγάλο

δίκτυο δημοτικών σχολείων, ενώ θα αυξηθεί εξαιρετικά ο αριθμός των μαθητών

τους. Βεβαίως επρόκειτο για σχολεία που μετέδιδαν στοιχειώδεις γνώσεις σε ένα

διαρκώς αυξανόμενο πλήθος βιομηχανικών εργατών, ενώ τα ιδρύματα της

δευτεροβάθμιας και οπωσδήποτε της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης παρέμεναν χώροι

όπου σπούδαζαν οι γόνοι των κοινωνικών ελίτ.

Την ίδια περίοδο και σε συνάρτηση με την ανάπτυξη της βιομηχανίας θα

παρατηρηθεί στροφή του ενδιαφέροντος στις τεχνικές-εφαρμόσιμες γνώσεις και

στις επιστήμες που τις υποστηρίζουν (φυσικές επιστήμες, μαθηματικά) σε βάρος

των φιλολογικών σπουδών, με τις οποίες παραδοσιακά συνδεόταν η έννοια του

μορφωμένου ανθρώπου.

Η είσοδος των καπιταλιστικών κοινωνιών στο στάδιο της βιομηχανικής

εποχής και η ανάγκη αναπροσαρμογής της γνώσης και της εκπαίδευσης στις

ανάγκες της βιομηχανικής οικονομίας θα γεννήσει νέες προοδευτικές αντιλήψεις για

τη διδασκαλία και την οργάνωση της σχολικής ζωής και ποικίλα κινήματα

εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

101

Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΣΗΣ

Εισαγωγή

Ο μαρξισμός αποτελεί ένα σύστημα φιλοσοφικών, οικονομικών και κοινωνικοπολιτικών αντιλήψεων, θεμελιωτής του οποίου υπήρξε ο Κάρολος Μαρξ (Karl

Marx, 1818-1883)1

, μαζί με τον φίλο και συνεργάτη του Φρειδερίκο Ένγκελς

(Friedrich Engels, 1820-1895)2

.

Η μαρξιστική θεωρία διαμορφώθηκε στο πλαίσιο τριών βασικών ερευνητικών

πεδίων: α) της μελέτης των νόμων που διέπουν την ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας

(μαρξιστική θεωρία της ιστορίας), β) της μελέτης των σχέσεων και αντιθέσεων του

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (μαρξιστική πολιτική οικονομία), γ) της

1 Ο Μαρξ γεννήθηκε στο Τριρ της Πρωσίας, στις 5/5/1818. Σπούδασε νομικά στα

πανεπιστήμια της Βόννης και του Βερολίνου. Με το τέλος των σπουδών του ασχολήθηκε με τη

δημοσιογραφία, ασκώντας κριτική στους πρωσικούς κρατικούς θεσμούς και ερχόμενος για πρώτη

φορά σε επαφή με τις ανάγκες και τα προβλήματα του εργαζόμενου λαού - των φτωχών αγροτών.

Στη συνέχεια βρέθηκε στο Παρίσι όπου ήρθε σε επαφή με τον Φρειδερίκο Ένγκελς, με τον οποίο

ανέπτυξε μακρά φιλία και συνεργασία. Ο Ένγκελς έστρεψε την προσοχή του Μαρξ στα ζητήματα

της οικονομίας και στις συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης. Λίγο πριν τις επαναστάσεις του 1848

συμμετέχοντας στην πρώτη εργατική οργάνωση που ασπάστηκε τις ιδέες του, την «Ένωση

Κομμουνιστών», θα γράψει γι’ αυτή από κοινού με τον Ένγκελς το Μανιφέστο του

Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο θα αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα και δημοφιλέστερα

επαναστατικά κείμενα στη ιστορία.

Μετά την ήττα των επαναστάσεων του 1848 ο Μαρξ θα εγκατασταθεί οριστικά με την

οικογένειά του στο Λονδίνο, όπου σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας θα ασχοληθεί για σημαντικό

χρονικό διάστημα με τη μελέτη των οικονομικών σχέσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας και τη

συγγραφή του θεμελιώδους έργου του Το κεφάλαιο, από το οποίο μόνο ο 1ος τόμος θα

κυκλοφορήσει εν ζωή του Μαρξ, το 1867. Ο Μαρξ θα επηρεάσει αποφασιστικά με τις ιδέες του

την 1η Διεθνή Ένωση Εργαζομένων, η οποία ιδρύθηκε το 1864 στο Λονδίνο. Σε όλη τη διάρκεια

της λειτουργίας της ήταν ο πραγματικός καθοδηγητής της, ενώ οξεία υπήρξε η αντιπαράθεσή του

σε αυτή με τις ιδέες και τη δράση του θεωρητικού του αναρχισμού Μιχαήλ Μπακούνιν.

Ο Μαρξ πέθανε στις 14/3/1883, έχοντας ζήσει μια ζωή γεμάτη στερήσεις, αφιερωμένη

ολόπλευρα στα δίκαια των ανθρώπων της μισθωτής εργασίας και στην υπόθεση της κοινωνικής

τους απελευθέρωσης.

2 Ο Ένγκελς γεννήθηκε στο Μπάρμεν της Πρωσίας στις 28/11/1820. Ήταν γιος βιομήχανου

και από νωρίς βρέθηκε στο Μάντσεστερ της Αγγλίας όπου εργάστηκε σε επιχείρηση του πατέρα

του. Εκεί ήρθε σε επαφή με τις σκληρές συνθήκες ζωής και τους αγώνες της νεαρής τότε

εργατικής τάξης. Πήρε μέρος στην επανάσταση του 1849 στη Ρηνανία, μετά την ήττα της οποίας

κατέφυγε στην Αγγλία. Υπήρξε φίλος και συνεργάτης του Μαρξ, τον οποίο υποστήριζε

οικονομικά για μεγάλη χρονική περίοδο.

Μετά το θάνατο του Μαρξ ο Ένγκελς συνέχισε την προσπάθεια διάδοσης της μαρξιστικής

θεωρίας στο εργατικό κίνημα. Βάσει των χειρογράφων που άφησε ο φίλος του επιμελήθηκε την

έκδοση του 2ου και 3ου τόμου του Κεφαλαίου. Ο Ένγκελς πέθανε στο Λονδίνο στις 5/8/1895.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

102

μελέτης των προϋποθέσεων εναλλακτικής ιστορικής εξέλιξης, στην κατεύθυνση της

αταξικής κοινωνίας (μαρξιστική θεωρία του κομμουνισμού).

Η μαρξιστική θεωρία των κοινωνικών σχέσεων

Ο μαρξισμός εξετάζει την κοινωνία όχι ως συνονθύλευμα μεμονωμένων ατόμων,

αλλά ως ένα σύστημα σχέσεων εντός του οποίου τα άτομα αλληλεπιδρούν μεταξύ

τους και με τη φύση. Θεμελιώδους σημασίας είναι οι εργασιακές σχέσεις των

ανθρώπων.

Σύμφωνα με τον Μαρξ, η πραγματική ιστορία των ανθρώπων, η κοινωνική τους

ύπαρξη ξεκινάει από τη στιγμή που διακρίνουν τον εαυτό τους από τα ζώα επειδή

παράγουν τα μέσα συντήρησής τους χρησιμοποιώντας εργαλεία, αντί να τα

παίρνουν έτοιμα από τη φύση. Έτσι λοιπόν η μελέτη της κοινωνίας και της εξέλιξής

της θα πρέπει να εστιάζεται πρωτίστως στο πώς οι άνθρωποι παράγουν τους υλικούς

όρους ύπαρξής τους.

Θεωρώντας την εργασιακή/παραγωγική δραστηριότητα των ανθρώπων

καθοριστικής σημασίας για την ύπαρξη και εξέλιξη της κοινωνίας, ο Μαρξ διακρίνει

σε αυτή τη δραστηριότητα δύο θεμελιώδεις πλευρές: α) τις παραγωγικές δυνάμεις

και β) τις σχέσεις παραγωγής. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο πλευρών αποτελεί

την κινητήριο δύναμη εξέλιξης της κοινωνίας.

Ως παραγωγικές δυνάμεις ο Μαρξ εννοεί το σύνολο των παραγόντων που

συμμετέχουν στην παραγωγή των μέσων διαβίωσης:

α) τη γη (το έδαφος ως παραγωγική δύναμη π.χ. στη γεωργία),

β) τα αντικείμενα της εργασίας (τα διάφορα υλικά πάνω στα οποία επενεργεί ο

άνθρωπος για να παράγει το επιθυμητό αποτέλεσμα),

γ) τα μέσα παραγωγής, δηλαδή το σύνολο των τεχνητών μέσων (εργαλείων,

εγκαταστάσεων, μέσων μεταφοράς, ενεργειακών δικτύων κλπ) που χρησιμοποιούν

οι άνθρωποι για να παράγουν τα διάφορα αγαθά,

δ) τους ανθρώπους (την εργατική δύναμη), οι οποίοι θέτουν σε κίνηση τα μέσα

παραγωγής.

Ως σχέσεις παραγωγής (αλλιώς, σχέσεις ιδιοκτησίας) ο Μαρξ εννοεί το σύνολο

των οικονομικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων δια των οποίων πραγματοποιείται

ο κοινωνικός καταμερισμός των παραγωγικών δυνάμεων: καταμερίζονται δηλαδή οι

παραγωγικές δυνάμεις μεταξύ των ανθρώπων ή, με άλλα λόγια, εγκαθιδρύονται

διάφορες μορφές ιδιοκτησίας (κοινοτική, συνεταιριστική, κοινωνική, ατομική,

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

103

ιδιωτική κλπ) επί της γης, των αντικειμένων της εργασίας, των μέσων παραγωγής,

της εργατικής δύναμης, αλλά και επί των αποτελεσμάτων της παραγωγής.

Οι σχέσεις παραγωγής μπορεί να είναι σχέσεις συλλογικότητας και αλληλεγγύης,

όπως συνέβαινε στην προταξική κοινωνία, στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα.

Τότε οι άνθρωποι κατείχαν τις παραγωγικές δυνάμεις συλλογικά. Κυρίαρχη ήταν η

συλλογική –κοινοτική μορφή ιδιοκτησίας. Με συλλογικό τρόπο οργανωνόταν και

πραγματοποιούνταν η παραγωγική δραστηριότητα και με συλλογικό τρόπο (βάσει

των αναγκών του καθενός) γινόταν η κατανομή των αποτελεσμάτων της.

Οι σχέσεις παραγωγής μπορεί να είναι σχέσεις ανταγωνισμού και εκμετάλλευσης

ανθρώπου από άνθρωπο. Στην περίπτωση αυτή, η οποία αφορά τις ταξικές

κοινωνίες, οι παραγωγικές δυνάμεις (γη, αντικείμενα εργασίας, μέσα παραγωγής)

ανήκουν μόνο σε συγκεκριμένες ομάδες (τάξεις) της κοινωνίας. Κυρίαρχες είναι

διάφορες μορφές ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Οι υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες (τάξεις)

που στερούνται ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής υποτάσσονται με τον ένα ή τον

άλλο τρόπο σ’ αυτούς που κατέχουν αυτά τα μέσα.

Ο Μαρξ διακρίνει πέντε ιστορικούς τύπους σχέσεων παραγωγής (ή μορφών

ιδιοκτησίας) στους οποίους στηρίζονται αντίστοιχα πέντε κοινωνικά συστήματαQ

το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα,

το δουλοκτητικό σύστημα,

το φεουδαρχικό,

το καπιταλιστικό

και το κομμουνιστικό σύστημα του μέλλοντος.

Το δουλοκτητικό, το φεουδαρχικό και το καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα

αποτελούν την ιστορική περίοδο στην οποία η κοινωνία είναι διασπασμένη σε

αντίπαλες τάξεις, με την κυρίαρχη τάξη (δουλοκτήτες, φεουδάρχες, καπιταλιστές)

να κατέχει την ιδιοκτησία των βασικών παραγωγικών δυνάμεων και να

εκμεταλλεύεται την εργασία του μεγαλύτερου μέρους των εργαζομένων (δούλων,

αγροτών, δουλοπάροικων, μισθωτών εργαζομένων κλπ).

Για τους θεμελιωτές της μαρξιστικής σκέψης, Μαρξ και Ένγκελς, η ύπαρξη των

κοινωνικών τάξεων, του ανταγωνισμού μεταξύ τους και της εκμετάλλευσης

ανθρώπου από άνθρωπο δεν είναι αιώνια, αλλά προέκυψε ιστορικά εντός

συγκεκριμένων συνθηκών.

Στην πρώτη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, στο πρωτόγονο κοινοτικό

σύστημα, δεν υπήρχαν τάξεις. Οι σχέσεις μεταξύ των μελών των ολιγάριθμων

ανθρώπινων κοινοτήτων ήταν θεμελιωμένες στην κοινοκτημοσύνη των μέσων

παραγωγής και διακρίνονταν από ισχυρή συλλογικότητα και αλληλεγγύη.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

104

Τα εργαλεία ήταν υποτυπώδη και η παραγωγικότητα της εργασίας τόσο χαμηλή

που αρκούσε για ένα ελάχιστο επίπεδο ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών. Σε

εκείνες τις συνθήκες δεν μπορούσε να δημιουργηθεί πλεονάζον προϊόν

(υπερπροϊόν). Οι άνθρωποι βρίσκονταν σε ένα σκληρό διαρκή αγώνα επιβίωσης με

τη φύση.

Η πρώτη ταξική κοινωνία προέκυψε ως συνέπεια σημαντικών αλλαγών εντός της

πρωτόγονης κοινότητας. Η ανάπτυξη των εργαλείων (ως συνέπεια της αύξησης της

εμπειρικής γνώσης των ανθρώπων αναφορικά με τα υλικά κατασκευής και τους

τρόπους χρήσης τους) οδήγησε σταδιακά στην αύξηση της εξειδίκευσης των μελών

της κοινότητας και στον καταμερισμό της εργασίας μεταξύ τους (κατά τη μετάβαση

από την αρχικά τροφοσυλλεκτική οικονομία στην παραγωγική οικονομία και την

εμφάνιση των διακριτών κλάδων της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της

βιοτεχνίας). Σταδιακά, τα εργαλεία που πρωτύτερα αποτελούσαν κοινή ιδιοκτησία

περιήλθαν στην ατομική ιδιοκτησία διαφορετικών ανθρώπων. Με τη βελτίωση των

εργαλείων και την εξειδικευμένη ατομική χρήση τους αυξήθηκε η παραγωγικότητα

της εργασίας και άρχισαν να εμφανίζονται πλεονάσματα επί του ελάχιστου

αναγκαίου για την επιβίωση όγκου παραγόμενων προϊόντων.

Με την εμφάνιση κάποιων ισχνών πλεονασμάτων του παραγόμενου προϊόντος

σε συνθήκες όμως εξαιρετικά περιορισμένων δυνατοτήτων ικανοποίησης των

υλικών αναγκών και σκληρού αγώνα με τη φύση για επιβίωση άρχισαν να

αναπτύσσονται μεταξύ των μελών της πρωτόγονης κοινότητας ανταγωνιστικές

σχέσεις με στόχο την ιδιοποίηση αυτών των πλεονασμάτων και την καλύτερη

ικανοποίηση των ατομικών αναγκών ορισμένων εξ αυτών σε βάρος των άλλων.

Ο ανταγωνισμός αυτός θα επιφέρει τελικά τη διάσπαση της πρωτόγονης

κοινότητας και την εμφάνιση της πρώτης ιστορικά ταξικής κοινωνίας, της

δουλοκτητικής, στην οποία ένα σημαντικό μέρος εργαζομένων, οι δούλοι, υπό

καθεστώς άσκησης άμεσης κυριαρχίας επί του σώματός τους, υπηρετούν με την

εργασία τους (στη γεωργία, τη βιοτεχνία, τις κατασκευές, τις εργασίες του οίκου)

την κυρίαρχη τάξη, τους δουλοκτήτες.

Τη δουλοκτητική κοινωνία θα διαδεχτούν ιστορικά δύο ακόμη συστήματα

ταξικών κοινωνικών σχέσεων, το φεουδαρχικό και το καπιταλιστικό, με βασικές

κοινωνικές τάξεις τους φεουδάρχες και δουλοπάροικους, στο πρώτο, τους

καπιταλιστές και μισθωτούς εργαζόμενους, στο δεύτερο.

Η διάσπαση της κοινωνίας σε κυρίαρχες/εκμεταλλευτικές τάξεις και σε τάξεις

που υφίστανται εκμετάλλευση θα συνεπιφέρει τη μεταξύ τους σύγκρουση, την

ταξική πάλη, από την έκβαση της οποίας θα κρίνεται κάθε φορά η διατήρηση ή η

ανατροπή του κυρίαρχου κοινωνικού συστήματος.

Όπως επισημαίνουν ο Μαρξ και ο Ένγκελς

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

105

«Η ιστορία όλων των ως τα τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων.

Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρώνος και δουλοπάροικος,

μάστορας και κάλφας, με μια λέξη καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονται σε

ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε σκεπασμένο,

πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με τον επαναστατικό

μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των

τάξεων που αγωνίζονταν»1

.

Σύμφωνα με τον Μαρξ η βαθύτερη κινητήριος δύναμη εξέλιξης της κοινωνίας,

αυτή που καθορίζει τη μετάβαση από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο,

βρίσκεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και των

κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής. Στο πλαίσιο των εκάστοτε ιστορικά κυρίαρχων

σχέσεων παραγωγής συντελείται η συγκεκριμένη ανάπτυξη των παραγωγικών

δυνάμεων, η βελτίωση των εργαλείων και των τρόπων χρήσης τους, η αύξηση των

γνώσεων και ικανοτήτων των εργαζομένων, η αύξηση του συνολικού παραγόμενου

προϊόντος. Οι κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής (έστω και εκμεταλλευτικές) ασκούν,

κατά τον Μαρξ, μέχρι ένα ιστορικό σημείο ευεργετική επίδραση στην ανάπτυξη

των παραγωγικών δυνάμεων.

Φτάνει όμως μια εποχή όπου οι παραγωγικές δυνάμεις (τα εργαλεία, οι

εργαζόμενοι κλπ) ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συστήματος έχουν αναπτυχθεί σε

τέτοιο βαθμό που οι κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής παύουν να ευνοούν την

περαιτέρω ανάπτυξή τους. Τότε οι κυρίαρχες σχέσεις παραγωγής γίνονται εμπόδιο

στην περαιτέρω ανάπτυξη της εργασίας και της κοινωνίας. Όταν λοιπόν

εκδηλώνεται σε μέγιστο βαθμό η αντίθεση μεταξύ των αναπτυχθέντων

παραγωγικών δυνάμεων και των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής, τότε η σύγκρουση

μεταξύ των υφιστάμενων εκμετάλλευση τάξεων και της άρχουσας τάξης, η οποία

επιδιώκει τη διατήρηση των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής, αποκτά γενικευμένη

μορφή, εκδηλώνεται με σφοδρότητα στο πεδίο των ιδεών και της πολιτικής. Η

σύγκρουση αυτή ολοκληρώνεται με την ανατροπή της κυρίαρχης τάξης και την

αντικατάσταση των σχέσεων παραγωγής (και μορφών ιδιοκτησίας) που

εξασφάλιζαν την κυριαρχία της από άλλες, πιο προοδευτικές σχέσεις παραγωγής

(μορφές ιδιοκτησίας των παραγωγικών δυνάμεων).

1 Κ.Μαρξ, Φ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 1982,

σσ. 18-19.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

106

Έτσι, για τους θεμελιωτές του μαρξισμού, η ιστορία της ανθρωπότητας, ως

μετάβαση από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο, έχει εν τέλει, (και παρά τον

ανταγωνιστικό χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων στις ταξικές κοινωνίες)

προοδευτικό χαρακτήρα, με την έννοια της προοδευτικής εξέλιξης τόσο των

παραγωγικών δυνάμεων της ανθρωπότητας (συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου

του εργαζόμενου) όσο και των σχέσεων παραγωγής (οι σχέσεις παραγωγής μεταξύ

καπιταλιστών και μισθωτών εργαζομένων είναι σαφώς πιο προοδευτικές από τις

σχέσεις μεταξύ φεουδαρχών και δουλοπαροίκων, και αυτές με τη σειρά τους είναι

πιο προοδευτικές από τις σχέσεις μεταξύ δουλοκτητών και δούλων).

Η κοινωνική συνείδηση και το κράτος

Σημαντική πτυχή της μαρξιστικής κοινωνικής θεωρίας είναι η εξέταση της θέσης

των μορφών συνείδησης, των πολιτικών θεσμών και του κράτους στην κοινωνική

ολότητα.

Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς οι διάφορες ιδέες που χαρακτηρίζουν μια εποχή

όπως αυτές εκφράζονται στην ηθική, τη θρησκεία, την τέχνη, τη λογοτεχνία, το

δίκαιο, τη φιλοσοφία κλπ. δεν προκύπτουν ούτε εξελίσσονται από μόνες τους, παρά

καθορίζονται από τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις, αντανακλούν το περιεχόμενο

των σχέσεων αυτών. Δεδομένου ότι οι κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις είναι αυτές που

υπηρετούν τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, η αντανάκλαση των σχέσεων αυτών

στην κοινωνική συνείδηση δεν μπορεί παρά να εκφράζει τα συμφέροντα της τάξης

αυτής.

Όπως σημειώνουν οι Μαρξ και Ένγκελς η άρχουσα τάξη χρησιμοποιεί την

οικονομική και κοινωνική της υπεροχή, προκειμένου να ηγεμονεύσει και στο

επίπεδο των ιδεών της κοινωνίας, να ασκήσει δηλαδή ιδεολογική κυριαρχία επί των

άλλων κοινωνικών τάξεων:

«Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα

λόγια, η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας είναι ταυτόχρονα η

κυρίαρχη πνευματική της δύναμη. Η τάξη που έχει στη διάθεσή της τα μέσα της

υλικής παραγωγής διαθέτει ταυτόχρονα τα μέσα της πνευματικής παραγωγής […]

Τα άτομα που αποτελούν την κυρίαρχη τάξη διαθέτουν ανάμεσα στ’ άλλα

συνείδηση και συνεπώς σκέφτονται. Στο βαθμό επομένως που κυριαρχούν ως τάξη

και καθορίζουν όλη τη έκταση μιας εποχής, είναι αυτονόητο ότι το κάνουν αυτό

παντού, επομένως ανάμεσα στ’ άλλα κυριαρχούν επίσης και ως στοχαστές, ως

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

107

παραγωγοί ιδεών, και ρυθμίζουν την παραγωγή και διανομή των ιδεών της εποχής

τους. Έτσι οι ιδέες τους είναι οι κυρίαρχες ιδέες της εποχής τους»

1

.

Την ίδια επιδίωξη υπηρετεί ο έλεγχος, άμεσος ή έμμεσος, που ασκεί η κυρίαρχη

τάξη πάνω στους πολιτικούς θεσμούς, και το θεσμό του κράτους. Η κρατική

εξουσία σε κάθε ιστορική εποχή δεν είναι ουδέτερη, ούτε αποτελεί προϊόν γενικής

συμφωνίας (κοινωνικού συμβολαίου), παρά υπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας

τάξης αντιμετωπίζοντας κατασταλτικά τις κοινωνικές δυνάμεις που επιχειρούν να τα

αμφισβητήσουν.

Αυτή η αποστολή του κράτους να υπερασπίζεται τα συμφέροντα της άρχουσας

τάξης πραγματοποιείται είτε διαμέσου της ιδεολογικής του δραστηριότητας

(δηλαδή της σκόπιμης επεξεργασίας και διάδοσης ιδεών που εκφράζουν τα

συμφέροντα της άρχουσας τάξης, με στόχο την πνευματική χειραγώγηση της

κοινωνίας), είτε διαμέσου της άμεσα κατασταλτικής του δραστηριότητας, της

άσκησης βίας εναντίον των αντιπάλων του κοινωνικού συστήματος.

Έτσι, σύμφωνα με τους Μαρξ και Ένγκελς, η δομή της κοινωνίας παρουσιάζεται

ως εξής: θεμέλιο της κοινωνίας είναι η σφαίρα της εργασίας ή αλλιώς, η

οικονομική βάση της κοινωνίας, η οποία συγκροτείται από τις παραγωγικές

δυνάμεις, τις σχέσεις παραγωγής και τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση. Πάνω σε αυτή

τη βάση υψώνεται η σφαίρα που οι θεμελιωτές του μαρξισμού αποκαλούν

εποικοδόμημα της κοινωνίας. Πρόκειται δηλαδή για τους διάφορους πολιτικούς

θεσμούς, τις μορφές κράτους και τις ποικίλες μορφές κοινωνικής συνείδησης

(ηθική, δίκαιο, τέχνη, φιλοσοφία κλπ).

Στη μαρξιστική σκέψη η οικονομική βάση καθορίζει, σε τελευταία ανάλυση, το

εποικοδόμημα. Οι κυρίαρχες μορφές κράτους και κοινωνικής συνείδησης

αποτελούν αντανάκλαση της οικονομικής βάσης και την υπηρετούν. Βεβαίως οι

άνθρωποι διαμέσου του κράτους και της πολιτικής μπορούν να επενεργούν στην

οικονομική βάση και να επιφέρουν αλλαγές, πράγμα που συμβαίνει κυρίως σε

εποχές επαναστάσεων. Αυτό όμως μπορεί να συμβεί μόνο βάσει αντικειμενικών

προϋποθέσεων που η ίδια η οικονομική βάση προσφέρει.

Με τη θεωρία τους για τη διαλεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ παραγωγικών

δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής, για τη σχέση μεταξύ οικονομικής βάσης και

εποικοδομήματος και το ρόλο της ταξικής πάλης στην ανατροπή του κυρίαρχου

κοινωνικού συστήματος οι Μαρξ και Ένγκελς αποκάλυψαν για πρώτη φορά τους

βασικούς νόμους εξέλιξης της ανθρωπότητας.

1 Κ.Μαρξ, Φ.Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, τ.1, εκδ. Gutenberg, σελ. 94.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

108

Η κριτική στην κοινωνική αλλοτρίωση

Ιδιαίτερη θέση στη μαρξιστική σκέψη κατέχει η κριτική στην καπιταλιστική

κοινωνία. Ένα από τα κομβικά σημεία αυτής της κριτικής αφορά την αλλοτρίωση

της εργασίας, δηλαδή την υποταγή της ανθρώπινης εργασίας στα συμφέροντα της

τάξης των καπιταλιστών, στην υπόθεση της συσσώρευσης κεφαλαιοκρατικού

κέρδους και πλούτου. Αλλοτρίωση της εργασίας, εν προκειμένω, σημαίνει

αποξένωση του εργαζόμενου από τα μέσα εργασίας, από τη διαδικασία και το

αποτέλεσμα της εργασίας, από τους άλλους ανθρώπους και τελικά από τον ίδιο του

τον εαυτό, από όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν τον κοινωνικό-πολιτισμικό

πλούτο της ατομικότητάς του.

Η καπιταλιστική κοινωνία καταγγέλλεται ως κοινωνία εκμετάλλευσης ανθρώπου

από άνθρωπο, καθολικής εμπορευματοποίησης, ανταγωνισμού και ιδιοτέλειας. Ο

Μαρξ περιγράφει την εμφάνισή της ως εξής:

«Ήρθε τέλος η εποχή, που όλα, ακόμα και κείνα που τα θεωρούσαν οι άνθρωποι ως

αναπαλλοτρίωτα (που δεν μπορούν να πωληθούν), έγιναν αντικείμενο ανταλλαγής,

αντικείμενο αισχροκέρδειας και μπορούσαν να πωληθούν. Είναι η εποχή που ακόμα

και κείνα τα πράγματα που ως τότε μπορούσαν να μεταδοθούν, μα ποτέ ν’

ανταλλαχθούν ως εμπόρευμα, να δοθούν μα ποτέ να πωληθούν, ν’ αποκτηθούν μα

ποτέ ν’ αγοραστούν – η αρετή, η αγάπη, η γνώμη, η επιστήμη, η συνείδηση κλπ.- η

εποχή τέλος που όλα πέρασαν στο εμπόριο. Είναι η εποχή της γενικής διαφθοράς,

της παγκόσμιας αγοραπωλησίας, ή για να μιλήσουμε με τους όρους της πολιτικής

οικονομίας, η εποχή που κάθε τι, ηθικό ή φυσικό, μια και έγινε εμπορική αξία,

προσκομίζεται στην αγορά για να εκτιμηθεί στην πιο ακριβοδίκαιη αξία του».1

Στην καπιταλιστική κοινωνία η επιβίωση των εργαζομένων, από τη στιγμή που

αυτοί στερούνται ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, εξαρτάται από την πιθανότητα

να πωληθεί η εργατική του δύναμη ως εμπόρευμα. Πωλώντας την εργατική τους

δύναμη στους καπιταλιστές –τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, οι εργαζόμενοι

λαμβάνουν από αυτούς με τη μορφή μισθού την αξία των προϊόντων που

απαιτούνται για να συντηρήσουν τον εαυτό τους (για να αναπαράγουν την

δαπανημένη κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας εργατική τους δύναμη) και τα

μέλη των οικογενειών τους. Όμως στη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας οι

εργαζόμενοι παράγουν προϊόντα μεγαλύτερης αξίας από την αξία που λαμβάνουν με

1 Κ.Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, εκδ.Αναγνωστίδη, σελ. 30

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

109

τη μορφή μισθού. Αυτή η επιπλέον αξία – η «υπεραξία», αν και παράγεται από τους

εργαζόμενους, ανήκει στους κεφαλαιοκράτες, αποτελώντας την πηγή του κέρδους

και του πλούτου τους.

Έτσι, όσο περισσότερο αυξάνει η παραγωγικότητα της εργασίας στον

καπιταλισμό, (δεδομένου ότι οι εργαζόμενοι λαμβάνουν πάντα όχι όλη της αξία που

παράγουν, αλλά μόνο την αξία των προϊόντων που χρειάζονται για την

αναπαραγωγή της εργατικής τους δύναμης) τόσο θα αυξάνει η αξία που θα

συσσωρεύεται ως πλούτος στα χέρια των καπιταλιστών. Ο πλούτος που παράγουν οι

εργαζόμενοι αποξενώνεται από αυτούς και αντί να δημιουργεί δυνατότητες για την

ανάπτυξή τους, στέκεται απέναντί τους ως ξένη-εχθρική προς αυτούς δύναμη, ως

καπιταλιστική ιδιοκτησία.

Εκτός της αποξένωσής τους από το αποτέλεσμα της εργασίας, από τον πλούτο

που παράγουν οι μισθωτοί εργαζόμενοι, αποξενώνονται συνάμα και από το

περιεχόμενο και τη διαδικασία της εργασίας. Οι εργαζόμενοι στερούνται κάθε

ελέγχου επί της εργασίας ως διαδικασίας, εντός της οποίας η χρήση των δυνάμεων

και ικανοτήτων τους (η κατεύθυνση, η ένταση, η ταχύτητα κλπ) καθορίζεται από

τους κεφαλαιοκράτες. Κατά συνέπεια, η εργασία τους, ως διαδικασία και ως

αποτέλεσμα, εκ προοιμίου δεν τους ανήκει.

Ωστόσο, η σφαίρα της κοινωνικής εργασίας αποτελεί τη θεμελιώδη πλευρά της

ανθρώπινης ζωής, διότι δια μέσου αυτής οι άνθρωποι, αφενός, διασφαλίζουν τα

απαραίτητα μέσα για την επιβίωσή τους, αφετέρου, αλλάζουν τον κόσμο τους,

δημιουργούν το πολιτισμικό τους περιβάλλον. Η εργασία εκλαμβάνεται στο

μαρξισμό ως το καθοριστικό πεδίο στο οποίο διαμορφώνεται ο άνθρωπος ως

κοινωνικό ον. Στο πεδίο της εργασίας αποκαλύπτονται, καλλιεργούνται και

αναπτύσσονται οι ικανότητες, οι δεξιότητες, οι γνώσεις του και ότι άλλο συνθέτει τη

δημιουργικότητά του.

Έτσι, η αλλοτρίωση της εργασίας στον καπιταλισμό συνεπάγεται την

αλλοτρίωση των εργαζομένων από τις δημιουργικές τους ικανότητες. Ο άνθρωπος

αναπτύσσεται μονομερώς, στο βαθμό και στις κατευθύνσεις που επιβάλλει η

κερδοφορία του κεφαλαίου.

Η αλλοτριωμένη εργασία, υπηρετώντας ξένα προς του εργαζόμενους

συμφέροντα, λειτουργεί ως δύναμη καταστροφική γι’ αυτούς. Ο Μαρξ σημειώνει

σχετικά:

«Η εργασία, σίγουρα, παράγει θαύματα για τον πλούσιο. Για τον εργάτη, όμως,

παράγει αποστέρηση. Παράγει παλάτια, αλλά μόνο τρώγλες για τον εργάτη. Μπορεί

οι μηχανές ν’ αντικαθιστούν τη χειρωνακτική εργασία, αλλά δεν παύουν να

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

110

στέλνουν άλλους εργάτες πίσω σε βάρβαρους τρόπους δουλειάς και άλλους να τους

μετατρέπουν σε εξαρτήματά τους. Η εργασία παράγει ευφυΐα αλλά επίσης και

ηλιθιότητα και αποβλάκωση για τους εργάτες».1

Η χειραφέτηση της εργασίας και ο σκοπός της μόρφωσης

Όπως συμπεραίνει ο Μαρξ η καπιταλιστική κοινωνία κατά την εξέλιξή της

δημιουργεί παραγωγικές δυνάμεις οι οποίες βρίσκονται πλέον σε αντίθεση προς τις

καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την

υπέρβασή τους.

Πρόκειται για τα μέσα παραγωγής που γεννά η Βιομηχανική Επανάσταση,

δηλαδή η διαδικασία εκμηχάνισης των χειροκίνητων εργαλείων, δημιουργίας

συγκροτημάτων μηχανών, εκμηχανισμένων γραμμών παραγωγής, και

αντικατάστασης του μικρού βιοτεχνικού εργαστηρίου από τη μεγάλη βιομηχανία.

Η εκμηχάνιση της παραγωγής προϋποθέτει και προωθεί τη συστηματική

εφαρμογή επιστημονικών γνώσεων για τη σχεδίαση, βελτίωση και λειτουργία των

μηχανών. Με την ανάδειξη των μηχανών σε κύρια μέσα παραγωγής η

παραγωγικότητα της εργασίας εξαρτάται ολοένα και λιγότερο από τον αριθμό και τη

δύναμη των εργατικών χεριών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή και από το

χρόνο εργασίας τους, καθώς καθορίζεται πλέον από την πρόοδο της επιστήμης και

της τεχνολογίας και από την διαρκώς αυξανόμενη ισχύ και αποτελεσματικότητα

των μηχανών στην οποία αυτή η πρόοδος ενσαρκώνεται.

Ο Μαρξ σημειώνει ότι

«στο μέτρο που αναπτύσσεται η μεγάλη βιομηχανία, η δημιουργία του πραγματικού

πλούτου ολοένα λιγότερο εξαρτιέται από το χρόνο εργασίας και την ποσότητα

καταβεβλημένης εργασίας· ολοένα περισσότερο από τη δύναμη των υλικών

παραγόντων που κινητοποιούνται στη διάρκεια του εργάσιμου χρόνου· και η δύναμη

αυτή […] εξαρτάται από τη γενική κατάσταση της επιστήμης και την πρόοδο της

τεχνολογίας, δηλαδή λόγω της εφαρμογής αυτής της επιστήμης στην παραγωγή»2

.

Με την διαδικασία εκμηχάνισης της παραγωγής εμφανίζεται μια πραγματικότητα

όπου τα τελικά προϊόντα παράγονται όχι από μεμονωμένους παραγωγούς, αλλά από

ένα μεγάλο σύνολο εργαζομένων, από το σύνολο των δημιουργών επιστημονικών

γνώσεων, των σχεδιαστών, οργανωτών και χειριστών των εκμηχανισμένων μέσων

1 Κ.Μαρξ, Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα, εκδ.Γλάρος, σ. 94

2 Κ.Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, τ.Β΄, εκδ. Στοχαστής, σελ. 538.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

111

παραγωγής. Έτσι η εκμηχανισμένη παραγωγή προϋποθέτει για την εύρυθμη

λειτουργία της το συντονισμό και την συνεργασία πολλών εργαζομένων, πολλών

αλληλεξαρτώμενων επιχειρήσεων, αποκτά δηλαδή κοινωνικό χαρακτήρα, πράγμα

που έρχεται σε αντίθεση με την ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από

ξεχωριστούς και ανταγωνιζόμενους μεταξύ τους καπιταλιστές. Ως συνέπεια αυτής

της αντίθεσης η καπιταλιστική οικονομία γνωρίζει διαρκώς οικονομικές κρίσεις στη

διάρκεια των οποίων απαξιώνεται και πετιέται εκτός οικονομίας μεγάλος αριθμός

παραγωγικών δυνάμεων (μηχανικού εξοπλισμού, εργαζομένων κλπ).

Συνάμα, βάσει της διαδικασίας εκμηχάνισης της παραγωγής ο Μαρξ διακρίνει

την προοπτική σημαντικής συρρίκνωσης και κατάργησης της χειρωνακτικής

εργασίας, μετατροπής των εργαζόμενων από υπηρέτες των μηχανών και των

ιδιοκτητών τους σε συλλογικούς διαχειριστές αυτών, αλλά και απελευθέρωσης

τεράστιας ποσότητας εργάσιμου χρόνου, ο οποίος, ως ελεύθερος πλέον χρόνος

μπορεί να διατεθεί για την πολύπλευρη ανάπτυξη των ανθρώπινων

προσωπικοτήτων.

Ο Μαρξ συμπεραίνει ότι η εκμηχανισμένη παραγωγή καθιστά εφικτή την

κατάργηση των κεφαλαιοκρατικών κοινωνικών σχέσεων (και μαζί μ’ αυτές όλων

των σχέσεων εκμετάλλευσης των εργαζομένων) διαμέσου της εγκαθίδρυσης της

κοινωνικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Φρονεί, με άλλα λόγια, ότι στη βάση

της εκμηχανισμένης παραγωγής είναι εφικτή η κοινωνικοποίηση όλων των μέσων

παραγωγής και η συλλογική διαχείρισή τους από τους εργαζόμενους.

Οι θεμελιωτές της μαρξιστικής θεωρίας αντιλαμβάνονται την ιδεώδη κοινωνία

του μέλλοντος ως απαλλαγμένη από τις ταξικές αντιθέσεις και τον ανταγωνισμό, ως

κοινωνία όπου η εργασία των ανθρώπων θα υπηρετεί τις ανάγκες τους. Το

ουσιώδες σε μια τέτοια κοινωνία θα είναι η μετατροπή των εργαζομένων από μέσον

της καπιταλιστικής κερδοφορίας σε συλλογικό αυτοδιαχειριζόμενο υποκείμενο της

κοινωνικής παραγωγής.

«Το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί […] που η εργασία δεν

μετατρέπεται σε εμπόρευμα, αλλά αποτελεί αυτοσκοπό και μέσο για να εκφράσει ο

άνθρωπος τις πλούσιες δημιουργικές του ικανότητες. Όταν η αναγκαστική εργασία

αντικατασταθεί από τη δημιουργική εργασία, όταν η ελευθερία του ενός ατόμου

γίνει όρος και προϋπόθεση για την ελευθερία των άλλων ατόμων, τότε μέσα στο

κλίμα της γενικής ελευθερίας, που είναι η ουσία της ανθρώπινης φύσης, θα κάνει

την εμφάνισή του ο καινούριος τύπος του ολοκληρωμένου ανθρώπου».1

1 Κ.Μαρξ, Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα, εκδ.Γλάρος, σελ.3

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

112

Αν στην καπιταλιστική κοινωνία ύψιστος σκοπός είναι το κέρδος (το μέγιστο

κέρδος) ενώ ο άνθρωπος ως εργαζόμενος μετατρέπεται σε μέσον για την υλοποίηση

του παραπάνω σκοπού, υποδουλώνεται στα συμφέροντα των εργοδοτών,

αποστερείται όλον τον πλούτο των πολιτισμικών αγαθών που η ίδια η εργασία

δημιούργησε, στη χειραφετημένη αταξική κοινωνία ύψιστος σκοπός θα είναι ο

άνθρωπος και η ελεύθερη και βέλτιστη ανάπτυξή του διαμέσου της καθολικής

πρόσβασης στα επιτεύγματα του πολιτισμού.

Η χειραφέτηση των εργαζομένων από την κυριαρχία των καπιταλιστών είναι

συνυφασμένη με την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, με την

κοινωνικοποίηση όλου του κοινωνικού πλούτου και με τη μετατροπή του σε μέσο

πολύπλευρης ανάπτυξης όλων των ανθρώπων.

Κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής σημαίνει ότι οι άνθρωποι ως

εργαζόμενοι αποκτούν συλλογικό έλεγχο επί αυτών, ότι τα μέσα παραγωγής, ως

συλλογικός πλούτος της ανθρωπότητας υποτάσσονται στις ανάγκες των ανθρώπων,

γίνονται μέσα πολύπλευρης ανάπτυξης των ανθρώπων.

Σε μια διατύπωση του ο Μαρξ δίνει το στίγμα των απελευθερωτικών

προοπτικών της εγκαθίδρυσης κοινωνικής ιδιοκτησίας επί των μέσων παραγωγής:

«Στην πραγματικότητα όμως, όταν αφαιρεθεί η στενή αστική μορφή, τι άλλο είναι ο

πλούτος … από την πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης κυριαρχίας πάνω στις φυσικές

δυνάμεις, τόσο εκείνες της λεγόμενης φύσης όσο και της ίδιας της ανθρώπινης

φύσης; Τι άλλο από την απόλυτη ανάδειξη των δημιουργικών κλίσεων του

ανθρώπου, χωρίς προϋπόθεση άλλη από την προηγούμενη ιστορική εξέλιξη, που

κάνει αυτοσκοπό αυτή τη συνολικότητα της ανάπτυξης, της ανάπτυξης δηλαδή

όλων των ανθρώπινων δυνάμεων σαν τέτοιων, χωρίς προκαθορισμένο μέτρο;»1

.

Η ανάπτυξη του ανθρώπου στην ταξική κοινωνία που πολλές φορές προβάλλει

και ως εκδήλωση εξαιρετικής φυσικής κλίσης ή ικανότητας είναι αποτέλεσμα ενός

συγκεκριμένου καταμερισμού εργασίας, της προνομιακής θέσης που έχουν

ορισμένοι άνθρωποι στην κοινωνική ιεραρχία. Όπως σημειώνουν οι Μαρξ και

Ένγκελς,

1 Κ.Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, τ.Β΄, εκδ. Στοχαστής, σσ. 367-

368.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

113

«η αποκλειστική συγκέντρωση του καλλιτεχνικού ταλέντου σε ορισμένα άτομα και

η συνδεόμενη μ’ αυτήν κατάπνιξή του στις πλατιές μάζες είναι μια συνέπεια του

καταμερισμού της εργασίας»1

.

Το ιδανικό της ολόπλευρης ανάπτυξης όλων των ανθρώπων σε μια αταξική

κοινωνία απορρίπτει κάθε διάκριση των ατόμων σε ταλαντούχα ή ατάλαντα, σε

περισσότερο ή λιγότερο ικανά, σε ευφυή ή μη ευφυή, η οποία κυριαρχεί κατά την

ερμηνεία των διαφορετικών επιδόσεών τους μέσα στην ανταγωνιστική

καπιταλιστική κοινωνία.

Οι Μαρξ και Ένγκελς υποστηρίζουν τη δυνατότητα όλων των ανθρώπων να

αναπτύξουν ολόπλευρα τις ικανότητές τους. Η κατάργηση του ταξικού

ανταγωνισμού θα εξαλείψει τη διάκριση μεταξύ μιας μειοψηφίας ιδιαίτερα

καλλιεργημένων ανθρώπων και της πλειοψηφίας ενός στερημένου πολιτισμικών

αγαθών πλήθους.

Όπως δηλώνουν,

«σε μια κομμουνιστική κοινωνία δεν θα υπάρχουν ζωγράφοι, αλλά το πολύ-πολύ

άνθρωποι που ανάμεσα στ’ άλλα ζωγραφίζουν»

2

.

Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι θα εκλείψουν οι αποχρώσεις των ατομικών κλίσεων,

των ταλέντων, των δεξιοτήτων και ικανοτήτων, ότι όλοι θα είναι το ίδιο ικανοί στην

επιστημονική έρευνα, στη ζωγραφική ή στην ποίηση, αλλά σημαίνει, πρωτίστως, ότι

όλοι θα έχουν τη στοιχειώδη ικανότητα να αντιλαμβάνονται, να απολαμβάνουν και

αφομοιώνουν τα πολιτισμικά επιτεύγματα άλλων ανθρώπων σε ένα ευρύ φάσμα

δημιουργικών δραστηριοτήτων.

Οι παραπάνω απόψεις έχουν μεγάλη σημασία για την κατανόηση της γενικής

μαρξιστικής αντίληψης της μόρφωσης. Η μόρφωση ως αφομοίωση πνευματικών

αγαθών και διαμόρφωση των ανθρώπων δια του πολιτισμού αποκτά την πλέον

αποφασιστική σημασία της για τη ανθρώπινη ζωή όταν οι σχέσεις μεταξύ των

ατόμων υπηρετούν ως ύψιστο σκοπό τη βέλτιστη και πολύπλευρη ανάπτυξη του

καθενός, διαμέσου της καθολικής πρόσβασης στα επιτεύγματα του πολιτισμού. Σε

μια χειραφετημένη αταξική κοινωνία, όπου ο κοινωνικός πλούτος τίθεται στην

υπηρεσία όλων των ανθρώπων, η μόρφωση, η πνευματική καλλιέργεια καθίσταται

πλέον καθολική επιδίωξη των ανθρώπων, αλλά και τρόπος ύπαρξής τους στη νέα

κοινωνία.

Για τους θεμελιωτές του μαρξισμού το κοινωνικό ιδεώδες της αταξικής

κοινωνίας προβάλλει ταυτόχρονα και ως μορφωτικό ιδεώδες, ως ιδεώδες

1 Κ.Μαρξ, Φ.Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, τ.2, εκδ. Gutenberg, σελ.133.

2

Ό.π., σελ.134.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

114

πολύπλευρα ανεπτυγμένων προσωπικοτήτων. Στον ορίζοντα αυτού του ιδεώδους

αναδεικνύεται η περίπτωση στην οποία η εκπαίδευση θα μπορεί να παίζει

αποφασιστικό ρόλο στην εργασιακή και ευρύτερα κοινωνική δραστηριότητα του

ανθρώπου, σε μια δραστηριότητα που θα ορίζεται από την ικανοποίηση της

ανάγκης του καθενός για εργασία.

Ο Ένγκελς, αναφερόμενος στο ρόλο της εκπαίδευσης στην αταξική κοινωνία,

σημειώνει ότι

«η εκπαίδευση θα δώσει στους νέους ανθρώπους τη δυνατότητα να αφομοιώνουν

γρήγορα όλο το σύστημα της παραγωγής, τη δυνατότητα να μεταβαίνουν από τον

ένα κλάδο της παραγωγής στον άλλο, σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινωνίας και

τις ατομικές τους κλίσεις. Η εκπαίδευση θα τους απελευθερώσει, συνεπώς, από τη

μονομέρεια την οποία ο σύγχρονος καταμερισμός εργασίας επιβάλλει στον κάθε

ξεχωριστό άνθρωπο. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η κομμουνιστική οργάνωση της

κοινωνίας θα δώσει στα μέλη της τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν πολύπλευρα τις

πολύπλευρα ανεπτυγμένες ικανότητές τους»

1

.

Σκοπός, πλέον, της νέας κοινωνίας θα είναι, πέρα από τη συλλογική διαχείριση

του αναγκαίου εργάσιμου χρόνου και τη βέλτιστη ικανοποίηση των βιοτικών

αναγκών των ανθρώπων, η μείωση του ίδιου του αναγκαίου χρόνου εργασίας,

προκειμένου να αυξηθεί σημαντικά ο ελεύθερος χρόνος, ως χρόνος για παιδεία, για

ελεύθερη και πολύπλευρη καλλιέργεια των ανθρώπων. Ύψιστη φροντίδα λοιπόν

καθίσταται

«η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των ατόμων, και άρα όχι η μείωση του

αναγκαίου εργάσιμου χρόνου για να δημιουργηθεί υπερεργασία, αλλά γενικά η

μείωση της αναγκαίας εργασίας της κοινωνίας στο ελάχιστο, με αντίστοιχη τότε

καλλιτεχνική, επιστημονική κλπ. καλλιέργεια των ατόμων, με το χρόνο που

ελευθερώθηκε και τα μέσα που δημιουργήθηκαν για όλους».2

Έχει σημασία να επισημάνουμε ότι ο στόχος της ολόπλευρης ανάπτυξης των

ατόμων σε μια χειραφετημένη κοινωνία δεν αποτελεί απλά ζήτημα επιθυμίας και

επιλογής, αλλά απορρέει και από την αναγκαιότητα να θέσει η ανθρωπότητα υπό

τον έλεγχό της τις νέες παραγωγικές δυνάμεις που εμφανίστηκαν μέσα στην

1 F.Engels, «Principles of Communism», στο: K.Marx, F.Engels, Collected Works, vol.6, Progress

Publishers, Moscow 1976, σ.353.

2 Κ.Μαρξ, Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, τ.Β΄, εκδ. Στοχαστής, σελ.539.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

115

κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Οι δυνάμεις αυτές είναι πλέον τόσο ισχυρές, σύνθετες

και πολύπλευρες που

«μόνο άτομα που αναπτύσσονται ολόπλευρα μπορούν να τις οικειοποιηθούν,

δηλαδή να τις κάνουν ελεύθερη δραστηριοποίηση της ζωής τους»

1

.

Εκπαίδευση και εργασία

Από τη στιγμή που η μόρφωση ως πολύπλευρη πολιτιστική ανάπτυξη των

ανθρώπων συγκροτεί το περιεχόμενο της δραστηριότητάς τους στη χειραφετημένη

κοινωνία, η εκπαίδευση, ως οργανωμένη, μεθοδική και συστηματική παροχή

μόρφωσης θα πρέπει αναμορφωθεί κατά τον κατάλληλο τρόπο.

Οι θεμελιωτές του μαρξισμού δεν επιχείρησαν κάποια περιγραφή της

εκπαίδευσης στην αταξική κοινωνία. Εισηγήθηκαν όμως ορισμένα στοιχεία της

εκπαίδευσης κατά το μεταβατικό προς την αταξική κοινωνία στάδιο του

σοσιαλισμού. Πρότειναν, συγκεκριμένα, τον συνδυασμό, στο πλαίσιο του

σοσιαλιστικού εκπαιδευτικού συστήματος, της παροχής θεωρητικών γνώσεων με

μιαν ευρύτατη εργασιακή διαπαιδαγώγηση των νέων και τη φυσική κουλτούρα.

Η αγωγή του μέλλοντος, κατά τον Μαρξ

«θα συνδυάζει για όλα τα παιδιά, πέραν από μια ορισμένη ηλικία, την παραγωγική

εργασία με την εκπαίδευση και τη γυμναστική, όχι μόνο ως μέθοδο για την αύξηση

της κοινωνικής παραγωγής, μα και ως μοναδική μέθοδο για τη δημιουργία

ολόπλευρα αναπτυγμένων ανθρώπων».2

Η ενότητα θεωρητικής κατάρτισης και εργασιακής δραστηριότητας, κατά τους

Μαρξ και Ένγκελς, είναι αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση ορθής

αντίληψης των νέων αναφορικά με την προέλευση των γνώσεων, η οποία

συνίσταται στην παραγωγική αλληλεπίδραση ανθρώπων-φύσης. Επίσης ο

παραπάνω συνδυασμός καλούταν να διαμορφώσει πολυσχιδείς προσωπικότητες,

άτομα ικανά να μεταβαίνουν από το ένα είδος παραγωγικής ενασχόλησης στο

άλλο, κι έτσι όχι μόνο ν’ απολαμβάνουν το δημιουργικό χαρακτήρα της εργασίας

τους, αλλά και να μπορούν να διαχειρίζονται συνειδητά τα κοινωνικοποιημένα

μέσα παραγωγής.

Συνολικά η μαρξιστική αντίληψη της μόρφωσης υπογραμμίζει τη στενή σχέση

της πνευματικής καλλιέργειας του ανθρώπου με την ενεργητική στάση απέναντι

1 Κ.Μαρξ, Φ.Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, στο: MEW, τ.3, σελ.424.

2 Κ.Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τ.1, Αθήνα, 1978, σελ.501

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

116

στον κόσμο, με τη δραστηριότητα που αποσκοπεί στην αλλαγή της αντικειμενικής

πραγματικότητας. Η αναγκαιότητα μόρφωσης συνδέεται με την αναγκαιότητα

οικοδόμησης της νέας χειραφετημένης αταξικής κοινωνίας.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

117

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΤΟΥ ΤΖΟΝ ΝΤΙΟΥΙ

Εισαγωγή

Ο Τζον Ντιούι (John Dewey, 1859-1952) ήταν θεωρητικός της ψυχολογίας,

φιλόσοφος (ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της φιλοσοφίας του

πραγματισμού) και βεβαίως αναμορφωτής της παιδαγωγικής θεωρίας.

Το 1894 διορίστηκε καθηγητής της φιλοσοφίας και διευθυντής του Τμήματος

Φιλοσοφίας, Ψυχολογίας και Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Τον

Ιανουάριο του 1896 ίδρυσε το πειραματικό σχολείο του τμήματος Παιδαγωγικής του

Πανεπιστημίου. Το σχολείο λειτούργησε επτά χρόνια, από το 1896 έως το 1903,

διακρινόμενο για τον δημοκρατικό και κοινοτικό χαρακτήρα της σχολικής ζωής.

Ο Ντιούι εισηγήθηκε την ινστρουμενταλιστική (εργαλειακή) θεωρία της γνώσης

καταφάσκοντας την αρχή της αποτελεσματικότητας ως κριτηρίου της αλήθειας.

Παρουσίασε μια νέα αντίληψη για την μόρφωση δίνοντας έμφαση στην ανάπτυξη

της εμπειρίας του παιδιού, στην κοινοτική οργάνωση της σχολικής ζωής και στο

μεταρρυθμιστικό ρόλο της εκπαίδευσης μέσα στην κοινωνία. Οι ιδέες του άσκησαν

μεγάλη επιρροή στην παιδαγωγική σκέψη των ΗΠΑ, της νεαρής Σοβιετικής Ένωσης

και στο κίνημα της προοδευτικής εκπαίδευσης.

Μερικά από τα σημαντικά έργα του είναι Το παιδαγωγικό μου πιστεύω (My

Pedagogic Creed), Τα σχολεία του μέλλοντος (Schools of Tomorrow), Δημοκρατία

και εκπαίδευση (Democracy and Education), Η αναδόμηση στη φιλοσοφία

(Reconstruction in Philosophy), Εμπειρία και φύση (Experience and Nature),

Ανθρώπινη φύση και αγωγή (Human Nature and Conduct), Εμπειρία και Εκπαίδευση

(Experience and Education) κ.τ.λ.

Η φιλοσοφία ως γενική θεωρία της παιδείας

Ως φιλοσοφία ο Τζον Ντιούι εννοούσε ένα τρόπο σκέψης που προσφέρει

σφαιρική θεώρηση του κόσμου και εισηγείται μια γενική στάση απέναντι στην

πραγματικότητα. Η φιλοσοφία καταπιάνεται με την κριτική εξέταση των σκοπών

και αξιών του ανθρώπου, μελετά τον τρόπο διαμόρφωσης της νόησης και των

ηθών. Η φιλοσοφική σκέψη εισηγείται τις γενικές μεθόδους για την αντιμετώπιση

των διαφόρων κοινωνικών προβλημάτων.

Δεδομένου ότι για τον Ντιούι η παιδεία συνιστά το συγκεκριμένο τρόπο

μετασχηματισμού της κοινωνίας, η φιλοσοφία ως γενική αντίληψη για την

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

118

ανθρώπινη συμπεριφορά αποτελεί, κατά την άποψή του, τη γενική θεωρία της

παιδείας. Όπως αναφέρει

«Αν επιθυμούμε να θεωρήσουμε την παιδεία ως διαδικασία διαμόρφωσης των

θεμελιωδών διαθέσεων, διανοητικών και συναισθηματικών, απέναντι στη φύση και

στους συνανθρώπους, τότε η φιλοσοφία μπορεί ακόμη να ορισθεί ως γενική θεωρία

της παιδείας».1

Η θεωρία της γνώσης.

Η θεωρία της γνώσης του Ντιούι είναι δομημένη πάνω στην ευρύτερη

αντίληψη της φιλοσοφίας του πραγματισμού. Αυτή χαρακτηρίζεται από την έμφαση

στα πρακτικά αποτελέσματα προκειμένου να κριθεί η σημασία μιας πρότασης, μιας

ιδέας ή μιας θεωρίας. Το αληθές ή όχι μιας θεωρίας δεν αποφασίζεται πριν από την

πρακτική της εφαρμογή.

Όπως αναφέρει ο Ντιούι

«Οι ιδέες είναι χωρίς αξία, εκτός αν μετατρέπονται σε πράξεις, οι οποίες

επαναδιευθετούν και ανασυγκροτούν, λίγο πολύ με κάποιο τρόπο, τον κόσμο στον

οποίο ζούμε».2

Έχει σημασία να αναφέρουμε ότι, κατά τον Ντιούι, η σκέψη λαμβάνει χώρα

όταν ο άνθρωπος αντιμετωπίζει προβληματικές καταστάσεις και βιώνει αίσθημα

αβεβαιότητας. Η αναζήτηση της γνώσης εντάσσεται στην προσπάθεια διερεύνησης

της προβληματικής κατάστασης με στόχο την αντιμετώπισή της. Οι ιδέες που

διατυπώνει η νόηση θεωρούνται εργαλεία με τα οποία διασφαλίζεται η επιτυχία της

δραστηριότητας του ανθρώπου και ξεπερνιέται η προβληματική κατάσταση.

Αφού το αποτέλεσμα κάθε δραστηριότητας εντάσσεται χρονικά στο μέλλον η

αλήθεια μιας ιδέας δεν εξαρτάται από το παρελθόν, όπως συνέβαινε στις

παραδοσιακές φιλοσοφίες, αλλά από το μέλλον, από τις συνέπειες που θα έχει αυτή

στο μέλλον. Δεδομένου, επίσης, ότι η δραστηριότητα των ανθρώπων αποσκοπεί

στην προσαρμογή τους σε νέες καταστάσεις, αληθές θεωρείται ό,τι συμβάλλει στην

προσαρμοστικότητα του ανθρώπου.

Μπορούμε να πούμε ότι ο Ντιούι αντιμετωπίζει τις ιδέες ως εργαλεία με τη

βοήθεια των οποίων το αβέβαιο παρόν μετασχηματίζεται με τρόπο ώστε να

διευθετηθούν καταστάσεις στο μέλλον.

1

J. Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, p.328.

2 Γ.Χατζηγεωργίου , John Dewey, εκδ.Ατραπός, σελ.45.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

119

«Οι ιδέες… είτε πρόκειται για ταπεινές εικασίες είτε για αξιοπρεπείς θεωρίες,

αποτελούν προβλέψεις πιθανών λύσεων. Είναι προβλέψεις μιας συνέχειας ή ενός

δεσμού μεταξύ μιας δραστηριότητας και μιας συνέπειας η οποία δεν έχει ακόμη

εμφανισθεί. Επομένως, δοκιμάζονται διαμέσου του πράττειν».1

Η θεωρία της γνώσης του Ντιούι αποκαλείται ινστρουμενταλιστική (από το

instrument – εργαλείο), διότι συνδέει τη σημασία και το αληθές της εκάστοτε

γνώσης μόνο με την ικανότητά της να λειτουργήσει ως εργαλείο για την επιτυχή

έκβαση μιας δραστηριότητας. Το σημαντικό σ’ αυτή τη θεωρία είναι ότι δεν βλέπει

τη γνώση ως αυτοσκοπό, ως αυτόνομη επιδίωξη του ανθρώπου, αλλά τη συνδέει με

τις πρακτικές του ανάγκες και εισηγείται την πράξη ως κριτήριο της αλήθειας.

Το προβληματικό στοιχείο αυτής της θεωρίας είναι ότι αρνείται τελείως την

ικανότητα της ανθρώπινης νόησης, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, να

διαπιστώνει με θεωρητικό τρόπο το αληθές ή ψευδές των ιδεών. Έτσι υποβαθμίζεται

και το κριτήριο της πράξης, διότι μπορεί μεν η αλήθεια μιας ιδέας να δοκιμάζεται

και να αποκαλύπτεται στα αποτελέσματά της αλλά δεν είναι ποτέ άμεσα δοσμένη

στο εμπειρικό γεγονός ενός πρακτικού αποτελέσματος. Τα αποτελέσματα μιας

δραστηριότητας θα πρέπει να τύχουν θεωρητικής εξέτασης προκειμένου να

αποφασιστεί τι είναι αληθές και τι ψευδές στις αρχικές ιδέες που καθοδήγησαν τη

δραστηριότητα.

Επίσης, χρειάζεται να υπογραμμίσουμε ότι πολλές φορές δεν επαρκούν

ορισμένα μόνο αποτελέσματα προκειμένου να επαληθεύσουν ή να καταρρίψουν μια

θεωρία. Αυτό που μερικές φορές, για συγκυριακούς ίσως λόγους φαντάζει

αποτελεσματικό, δεν είναι απαραίτητα και αληθές. Απαιτείται η θεωρητική σκέψη

προκειμένου να κριθεί αν το εύρος των εκάστοτε αποτελεσμάτων επαρκεί για την

αξιολόγηση μιας θεωρίας.

Το ιδεώδες της Δημοκρατίας

Για την κατανόηση της φιλοσοφίας της παιδείας του Ντιούι κρίνεται αναγκαία η

εξέταση του ιδεώδους της Δημοκρατίας από το οποίο εμφορείται.

Η δημοκρατία κατά τον Ντιούι δεν είναι απλά μια μορφή διακυβέρνησης, αλλά

ένας τρόπος συνύπαρξης δια του οποίου αφενός επιτυγχάνεται η σύγκλιση των

ενδιαφερόντων-συμφερόντων των ατόμων, και αφετέρου διασφαλίζεται η

ελεύθερη επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων και η απρόσκοπτη ανταλλαγή

1

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, p.160.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

120

εμπειρίας. Η ελεύθερη επικοινωνία και οι αμοιβαίες εμπειρίες αποτελούν την

κινητήρια δύναμη της πνευματικής και κοινωνικής προόδου.

«Η δημοκρατία είναι κάτι παραπάνω από μορφή κυβέρνησης. Είναι πρώτ’ απ’ όλα

τρόπος εταιρικής διαβίωσης των ανθρώπων και συλλογικής μεταβιβαζόμενης

εμπειρίας. Η αύξηση του αριθμού των ατόμων που είναι φορείς κοινού

ενδιαφέροντος, ώστε ο καθένας να πρέπει να συσχετίζει τη δραστηριότητά του με

την αντίστοιχη των άλλων, και να λαμβάνει υπόψη τη δραστηριότητα των άλλων

προκειμένου να νοηματοδοτεί και να κατευθύνει τη δική του, ισοδυναμεί με το

γκρέμισμα των ταξικών, φυλετικών και εθνο-εδαφικών φραγμών οι οποίοι δεν

επιτρέπουν στους ανθρώπους να αντιληφθούν πλήρως τη σημασία της

δραστηριότητάς τους».1

Όπου δεν υπάρχει ελεύθερη επικοινωνία δεν αναπτύσσονται τα κοινά

ενδιαφέροντα, οι εμπειρίες δεν γίνονται κοινές και η κοινωνία δεν προοδεύει. Η

απουσία ελεύθερης ανταλλαγής εμπειρίας συνεπάγεται την περιχαράκωση των

διαφορετικών κοινωνικών ομάδων (ταξικών, φυλετικών, εθνικών κ.λπ.) με

αποτέλεσμα την πνευματική και κοινωνική στασιμότητα.

Η απουσία ελεύθερης επικοινωνίας και ανταλλαγής εμπειρίας υποβαθμίζει την

ανθρώπινη σκέψη.

«Ιδέες οι οποίες δεν ανταλλάσσονται μέσω επικοινωνίας, δεν μοιράζονται και δεν

ξαναγεννιόνται στην έκφραση, αποτελούν μονόλογο, και ο μονόλογος δεν είναι

παρά σπασμένη και ατελής σκέψη».2

Η δημοκρατία, ως τρόπος ζωής βάσει κοινών ενδιαφερόντων-συμφερόντων και

ελεύθερης ανταλλαγής εμπειρίας, συνεπάγεται μια κοινωνία ισότητας, διαρκώς

μεταβαλλόμενη και αναπτυσσόμενη, διότι όλοι γίνονται διαρκώς κοινωνοί των

πολιτισμικών επιτευγμάτων κι έτσι επιτυγχάνεται η διαρκής αναδόμηση της

προσωπικής εμπειρίας, η διαρκής αναπροσαρμογή στις νέες συνθήκες, η

προοδευτική εξέλιξη του κοινωνικού συνόλου.

«Μια κοινωνία η οποία φροντίζει για την ισότιμη συμμετοχή όλων των μελών της

στην ευημερία της και η οποία διασφαλίζει την ευέλικτη αναπροσαρμογή των

1

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, p.87.

2

J.Dewey, The Public and its Problems, p.371, Το παράθεμα δίνεται από το βιβλίο:

Γ.Χατζηγεωργίου , John Dewey, εκδ.Ατραπός, σελ.33.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

121

θεσμών της διαμέσου της αλληλεπίδρασης των διαφορετικών μορφών του

συλλογικού βίου είναι, στον αντίστοιχο βαθμό, δημοκρατική».1

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Ντιούι εισηγείται το κοινωνικό ιδεώδες της

Δημοκρατίας, ως καθεστώτος ελεύθερης ανάπτυξης όλων των ανθρώπων διαμέσου

της ανταλλαγής ικανοτήτων και εμπειρίας, αντιπαραθέτοντάς το στο καθεστώς

των κοινωνικών διαχωρισμών και πρωτίστως στο καθεστώς των ταξικών

ανισοτήτων. Όπως ο ίδιος αναφέρει

«στο βαθμό που μια κοινωνία έχει γίνει δημοκρατική, η κοινωνική οργάνωση

σημαίνει αξιοποίηση των ιδιαίτερων και μεταβλητών ποιοτικών χαρακτηριστικών

των ατόμων και όχι ταξική στρωμάτωση».2

Ωστόσο όμως, ο Ντιούι, δεν εισηγείται την κατάργηση των τάξεων, όπως αυτές

υφίστανται σε συγκεκριμένες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Συνεπώς

καθίσταται αδύνατο να κατανοήσει κανείς πώς θα επιτευχθεί η ελεύθερη ανταλλαγή

εμπειρίας και η σύγκλιση των ενδιαφερόντων-συμφερόντων στο προτεινόμενο

καθεστώς Δημοκρατίας αν πρωτύτερα δεν καταργηθούν οι ταξικές σχέσεις

κοινωνικής ανισότητας.

Ο σκοπός της μόρφωσης

Για τον Ντιούι ο σκοπός της μόρφωσης δεν θα πρέπει να αναζητείται έξω από τη

διαδικασία της εκπαίδευσης, ως κάτι ανώτερο στο οποίο θα έπρεπε να υπαχθεί η

μόρφωση. Σκοπός της μόρφωσης σε μια δημοκρατική κοινωνία θεωρείται η συνεχής

ανάπτυξη. Όπως επισημαίνει ο Ντιούι

«σκοπός της μόρφωσης είναι να παράσχει στα άτομα την ικανότητα να συνεχίσουν

τη μόρφωσή τους …η ανταμοιβή της μάθησης είναι η συνεχιζόμενη ικανότητα για

ανάπτυξη».3

Υποστηρίζοντας την καλλιέργεια της ικανότητας του ατόμου για συνεχή

πνευματική ανάπτυξη ο Ντιούι ορίζει ως σκοπό της μόρφωσης την ίδια τη

διαδικασία της μόρφωσης. Σε άλλο έργο του επισημαίνει ότι

1

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, p.99.

2

J.Dewey, Ibid, p.91.

3

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, p.100.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

122

«η εκπαιδευτική διαδικασία θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως μια διαρκής

αναδόμηση μέσα από την εμπειρία…η διαδικασία και ο στόχος της εκπαίδευσης

είναι το ίδιο πράγμα».1

Η μόρφωση καθίσταται αυτοσκοπός.

Η παραπάνω άποψη εντάσσεται στην ευρύτερη αντίληψή του για το σκοπό της

ανθρώπινης ζωής, σύμφωνα με την οποία η ζωή του καθενός θα πρέπει να

αποβλέπει όχι σε κάποιο τελικό σκοπό παρά στη διαρκή ανάπτυξη και βελτίωση.

«Όχι η τελειότητα ως τελικός σκοπός αλλά η διαρκής διαδικασία της τελειοποίησης,

της ωρίμανσης, του εξευγενισμού είναι ο στόχος στη ζωή … Η ανάπτυξη αφ’

εαυτής είναι ο μοναδικός ηθικός “σκοπός”».2

Σε ό,τι αφορά τώρα συγκεκριμένους στόχους που συνδέονται με την παιδεία ο

Ντιούι διευκρινίζει ότι η παιδεία αφ’ εαυτής δεν έχει στόχους. Οι στόχοι της

παιδείας καθορίζονται κάθε φορά από τους ανθρώπους, από τους γονείς και τους

δασκάλους, και διαφέρουν ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες των παιδιών και την

εμπειρία των διδασκόντων.

Ο Ντιούι αναφέρει ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά των στόχων.

Ως στόχος ορίζεται η ικανότητα να συλλάβει κανείς νοητά και εκ των προτέρων

την κατάληξη ή τον πιθανό τερματισμό μιας δραστηριότητας. Ο στόχος ως

πρόβλεψη των αποτελεσμάτων μιας δραστηριότητας υποδεικνύει την κατεύθυνση

των ενεργειών του ανθρώπου. Η ύπαρξη στόχου σημαίνει ότι μια δραστηριότητα

έχει καταστεί λελογισμένη.

Ο στόχος εννοείται από τον Ντιούι ως μέρος της ίδιας της δραστηριότητας

υλοποίησής του. Στόχος δεν είναι

«ένα τελικό σημείο, εξωτερικό των συνθηκών, οι οποίες οδήγησαν σ’ αυτές. Είναι

το συνεχώς αναπτυσσόμενο νόημα των τάσεων που υπάρχουν –ακριβώς τα

πράγματα εκείνα που ονομάζουμε “μέσα”».3

Στόχος και μέσα ταυτίζονται.

1

J.Dewey, «Το παιδαγωγικό μου πιστεύω», στο: Η.Μυλωνάκου-Κεκέ, Ζητήματα κοινωνικής

παιδαγωγικής, Ατραπός, σελ.338.

2

J.Dewey, Reconstruction in Philosophy, Beacon Press, Boston 1968, p.177.

3

J.Dewey, Experience and Nature, p.320. Το παράθεμα δίνεται από το βιβλίο: Γ.Χατζηγεωργίου,

John Dewey, εκδ.Ατραπός, σελ. 82.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

123

«Τα μέσα και οι στόχοι είναι δύο ονόματα για την ίδια την πραγματικότητα. …

“Στόχος” είναι ένα όνομα για μια σειρά πράξεων που θεωρούνται συλλογικές…

“μέσα” είναι ένα όνομα για την ίδια σειρά πράξεων που θεωρούνται

επιμεριστικές».1

Οι στόχοι και τα μέσα βρίσκονται σε μια δυναμική σχέση αλλαγής ρόλων.

«Κάθε μέσο είναι ένας προσωρινός στόχος μέχρι να το αποκτήσουμε. Κάθε στόχος

γίνεται ένα μέσο, για να συνεχιστεί η δραστηριότητα μόλις αυτός επιτευχθεί. Τον

ονομάζουμε στόχο όταν δηλώνει τη μελλοντική κατεύθυνση της δραστηριότητας

στην οποία έχουμε εμπλακεί· μέσο όταν δηλώνει την παρούσα κατεύθυνση».2

O Ντιούι κάνει λόγο για την αναγκαιότητα οι στόχοι της εκπαίδευσης να

εκκινούν από το άτομο που μορφώνεται, από τις ανάγκες και τις δραστηριότητές

του, και να μην επιβάλλονται έξωθεν σ’ αυτό.

«Ένας μορφωτικός σκοπός θα πρέπει να θεμελιώνεται στις εγγενείς δραστηριότητες

και ανάγκες (συμπεριλαμβανομένων των αφετηριακών ενστίκτων και των

κεκτημένων συνηθειών) του συγκεκριμένου ατόμου που πρόκειται να μορφωθεί»

3

.

Ο Ντιούι απορρίπτει τους στόχους που απορρέουν από κάποιες αυθεντίες ή από

το κοινωνικό περιβάλλον και δεν συνάδουν προς την εμπειρία των παιδιών, όπως

απορρίπτει τους προκαθορισμένους μακρινούς, αφηρημένους στόχους, που δεν

συνδέονται με συγκεκριμένες συνθήκες και μέσα υλοποίησης.

Ο Ντιούι δε συμπαθεί τους στατικούς στόχους που εδράζονται σε άτεγκτες

αρχές. Θεωρεί ότι οι συνθήκες αλλάζουν διαρκώς και, συνεπώς, δεν μπορούν να

υπάρξουν αιώνια πρότυπα και κανόνες. Όλα αυτά είναι σχετικά και μεταβλητά. Οι

άνθρωποι καθορίζουν, επανακαθορίζουν και αλλάζουν τις αξίες και τα πρότυπα

ζωής. Αυτό που έχουμε ανάγκη είναι μια παιδεία η οποία θα συμβάλει σε μια διαρκή

διαδικασία ανάπτυξης του ατόμου. Έτσι, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να βοηθά τους

μαθητές να εκπονούν τους στόχους της δραστηριότητάς τους μελετώντας και

αξιολογώντας τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και τις εναλλακτικές δυνατότητες.

Στο έργο του Ντιούι μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένες κατευθύνσεις –

στόχους της παιδείας οι οποίες εστιάζονται:

1

J.Dewey, Human nature and Conduct, σ. 28. Το παράθεμα δίνεται από το βιβλίο:

Γ.Χατζηγεωργίου, ό.π.

2

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, σ.106.

3 Ό.π., σσ. 107-108.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

124

α) στην αναγκαιότητα η εκπαίδευση να συμβάλλει στην ελεύθερη επικοινωνία

μεταξύ των μελών της κοινωνίας και στη μεγιστοποίηση των κοινών ενδιαφερόντων

και εμπειριών

β) στην παροχή σε όλους, ανεξαρτήτως κοινωνικής προέλευσης, ίσων εφοδίων για

μια επιτυχή σταδιοδρομία στη ζωή. Το σχολείο καλείται να περιορίσει τις συνέπειες

των οικονομικών ανισοτήτων1

γ) στην ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τις κοινωνικές σχέσεις και ενός τρόπου

σκέψης που οδηγεί σε κοινωνικές αλλαγές χωρίς ταραχές2

δ)στην καλλιέργεια της ικανότητας του ατόμου να βρίσκει τις απαραίτητες λύσεις

στα προβλήματα που αντιμετωπίζει στην καθημερινή ζωή. Στο βαθμό που ο

μαθητής μαθαίνει στο σχολείο να λύνει διάφορα προβλήματα θα έχει στο μέλλον

την ικανότητα να αντιμετωπίζει επιτυχώς τα προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα.

Ο Ντιούι δίνει έμφαση στην ανάπτυξη της εσωτερικής ενεργητικότητας του ατόμου,

στον αυτοκαθορισμό της προσωπικότητας.

Σχολείο και κοινωνία

Για τον Ντιούι η εκπαίδευση αποτελεί μια κοινωνική διαδικασία. Στο έργο

του, Το παιδαγωγικό μου πιστεύω, αναφέρει ότι

«όλη η εκπαίδευση εξελίσσεται μέσα από τη συμμετοχή του ανθρώπου στην

κοινωνική συνειδητοποίηση του είδους του».3

Το άτομο διαμέσου της εκπαίδευσης αφομοιώνει τα πολιτισμικά επιτεύγματα της

ανθρωπότητας.

«Καθώς η εκπαίδευση είναι μια κοινωνική διαδικασία, το σχολείο είναι απλώς

εκείνη η μορφή της κοινοτικής ζωής στην οποία όλες οι ενέργειες είναι

συγκεντρωμένες, ώστε να οδηγούν πιο αποτελεσματικά το παιδί να συμμετέχει στα

κληροδοτημένα πολιτισμικά αγαθά του ανθρώπινου είδους και στη χρήση των

δυνάμεών του για την επίτευξη κοινωνικών σκοπών».4

1

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, σ.98.

2 Ό.π., σ.99.

3

J.Dewey, «Το παιδαγωγικό μου πιστεύω», στο: Η.Μυλωνάκου-Κεκέ, Ζητήματα κοινωνικής

παιδαγωγικής, Ατραπός, σελ.325.

4 Ό.π., σελ.330.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

125

Τοιουτοτρόπως, η εκπαίδευση αποτελεί το μέσον για τη συνέχιση της κοινωνικής

ζωής.

Μάλιστα, ο Ντιούι θεωρεί ότι παιδεία μπορεί να ταυτιστεί με το σύνολο της

κοινωνικής ζωής. Όπως αναφέρει

«οποιαδήποτε κοινωνική οργάνωση η οποία παραμένει ενεργή, είναι παιδευτική για

όλους όσους συμμετέχουν σ’ αυτήν»

1

.

Στο έργο Το Παιδαγωγικό μου πιστεύω γίνεται λόγος για την δυνατότητα της

κοινωνίας να διασφαλίσει με τη βοήθεια της παιδείας την προοδευτική της εξέλιξη.

«Πιστεύω ότι η εκπαίδευση αποτελεί τη βασική μέθοδο για να επιτύχουμε

κοινωνική πρόοδο και μεταρρύθμιση».2

Σε άλλο σημείο αναφέρει:

«Πιστεύω ότι η εκπαίδευση έχει ένα ρυθμιστικό πόλο σε σχέση με την διαδικασία

για τη δημιουργία κοινωνικής συνείδησης· και ότι η προσαρμογή της ατομικής

δραστηριότητας πάνω στη βάση αυτής της κοινωνικής συνείδησης είναι η μόνη

σίγουρη μέθοδος για την αναδημιουργία της κοινωνίας».3

Η άποψη του Ντιούι για τη σχέση παιδείας και κοινωνικής αλλαγής είχε

ιδεοκρατικό χαρακτήρα, από τη στιγμή που αναγνώριζε στις ιδέες και στη διάδοσή

τους (στη διαμόρφωση και αλλαγή του περιεχομένου της συνείδησης) ένα

καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση-αναμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων.

Εκτός αυτού, η αντίληψή του περί κοινωνικής αλλαγής είχε το χαρακτήρα της

μεταρρύθμισης – βελτίωσης της υπάρχουσας κοινωνίας και όχι της επαναστατικής

ανατροπής της.

Η αναγκαιότητα της οργανωμένης εκπαίδευσης συνδέεται από τον Ντιούι με

το γεγονός ότι από ένα σημείο της ανάπτυξης του πολιτισμού και μετά καθίσταται

αδύνατη η αφομοίωση των επιτευγμάτων του διαμέσου της άμεσης συμμετοχής στις

δραστηριότητες των ενηλίκων. Έτσι τα νεαρά άτομα, τα οποία γεννιούνται χωρίς τη

φυσική ετοιμότητα για ζωή που έχουν τα ζώα, θα πρέπει να διέλθουν από τη

σκόπιμη και οργανωμένη διαδικασία της εκπαίδευσης, προκειμένου να

συμμετάσχουν αυτόνομα στις δραστηριότητες των ενηλίκων.

Σε ότι αφορά τη θεσμική διάσταση της εκπαίδευσης, ο Ντιούι άσκησε κριτική

στο συντηρητικό εκπαιδευτικό σύστημα που ήταν αποκομμένο από τη ζωή και

1 Γ.Χατζηγεωργίου , John Dewey, εκδ.Ατραπός, σελ.61.

2

J.Dewey, «Το παιδαγωγικό μου πιστεύω», στο: ό.π., σελ.343.

3 Ό.π.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

126

εισηγήθηκε τη ριζική αναμόρφωσή του. Θεωρούσε ότι το σχολείο δε θα πρέπει να

ετοιμάζει τους μαθητές για τη ζωή, αλλά θα πρέπει να είναι κοντά στη ζωή, να είναι

η ίδια η ζωή.

Το σχολείο χρειάζεται να λειτουργεί ως ιδιότυπο κοινωνικό περιβάλλον, ως μια

κοινότητα η οποία θα αποτελεί μικρογραφία της κοινωνίας και θα προσφέρει

κοινωνική εμπειρία. Αυτή όμως η κοινωνική εμπειρία θα πρέπει να αποτελεί

απλοποιημένη μορφή της κοινωνικής ζωής ώστε να είναι αφομοιώσιμη από το παιδί.

Η διαδικασία διαπαιδαγώγησης πρέπει να ξεκινά από τις εμπειρίες του παιδιού,

να εδράζεται σ’ αυτές. Η ανάπτυξη της εμπειρίας, κατά τον Ντιούι, αποτελεί το

θεμελιώδη τρόπο ανάπτυξης του παιδιού. Όταν η παιδεία συνιστά ανάπτυξη,

ανασυγκρότηση της εμπειρίας τότε λειτουργεί ως μέσον της κοινωνικής εξέλιξης.

Βέβαια, δεν έχουν όλες οι εμπειρίες παιδαγωγική σημασία. Ορισμένες εξ αυτών

είναι αντιπαιδαγωγικές όταν εμποδίζουν ή καθυστερούν την περαιτέρω ανάπτυξη

των εμπειριών.

Στην ανάπτυξη των εμπειριών θα πρέπει να τηρούνται οι αρχές της συνέχειας

και της αλληλεπίδρασης.

Ο Ντιούι εισάγει την έννοια του εμπειρικού συνεχούς, η οποία σηματοδοτεί την

αναγκαιότητα η κάθε νέα εμπειρία του ατόμου να δημιουργεί νέες προοπτικές, να

συμβάλλει στην περαιτέρω ανάπτυξη των εμπειριών του:

«Κάθε εμπειρία όμως, επηρεάζει σ’ ένα ορισμένο βαθμό τις υποκειμενικές

συνθήκες κάτω απ’ τις οποίες γεννώνται οι παραπέρα εμπειρίες…αν μια εμπειρία

προκαλέσει την περιέργεια, ενδυναμώσει την πρωτοβουλία και δημιουργήσει

στόχους ικανούς να κάνουν το πρόσωπο να ξεπεράσει τις δυσκολίες του μέλλοντος,

η αρχή της συνέχειας λειτουργεί μ’ έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Κάθε εμπειρία

αποτελεί και μια κινητήρια δύναμη. Η αξία της κρίνεται πάνω στο ζήτημα του ποιες

δυνάμεις απελευθερώνει προς το μέλλον».1

Η αρχή της αλληλεπίδρασης αφορά τη σχέση μεταξύ εσωτερικών και

εξωτερικών-αντικειμενικών συνθηκών. Εσωτερικές συνθήκες είναι οι ανάγκες και

τα ενδιαφέροντα, τα συναισθήματα και οι παρορμήσεις του μαθητή. Οι

αντικειμενικές συνθήκες είναι το κοινωνικό περιβάλλον, τα μέσα και οι μέθοδοι

διδασκαλίας, το εκπαιδευτικό υλικό.

«Η λέξη αλληλεπίδραση … εκφράζει τη δεύτερη βασική αρχή ερμηνείας μιας

εμπειρίας, με την παιδευτική της λειτουργία και δυναμική. Αποδίδει ίσα δικαιώματα

και στους δύο παράγοντες της εμπειρίας, αντικειμενικές και εσωτερικές

1 Τζων Ντιούι, Εμπειρία και εκπαίδευση, εκδ.Γλάρος, σελ.26.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

127

συνθήκες…Το πρόβλημα με την παραδοσιακή εκπαίδευση δεν είναι ότι έδινε

υπερβολική σημασία στις εξωτερικές περιστάσεις που ενέπιπταν στο χώρο της

εμπειρίας, αλλά ότι έδινε τόσο λίγη σημασία στους εσωτερικούς παράγοντες που

αποφασίζουν επίσης ποια εμπειρία θα λάβει χώρα. Βίαζε έτσι μονόπλευρα την

αρχή της αλληλεπίδρασης».1

Έχει σημασία να αναφέρουμε ότι η μάθηση για τον Ντιούι είναι πράξη. Οι

προβληματικές καταστάσεις που ανακύπτουν στην πρακτική δραστηριότητα

αποτελούν την αφετηρία της σκέψης και της μάθησης. Οι γνώσεις αποκτούνται στην

προσπάθεια αντιμετώπισης των προβληματικών καταστάσεων:

«η διαδικασία της σκέψης έχει την αφετηρία της σε συγκεκριμένες συγκρούσεις

μέσα στην εμπειρία…Οι άνθρωποι, σε φυσιολογικές καταστάσεις, δεν σκέπτονται,

όταν δεν έχουν να αντιμετωπίσουν προβλήματα ή να αντεπεξέλθουν σε δυσκολίες.

Μια ζωή εύκολη, με επιτυχία χωρίς προσπάθεια, θα ήταν μια ζωή χωρίς σκέψη».

2

Εκκινώντας από την άποψη ότι η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι σύμφυτη

με την αύξηση της εμπειρίας ο Ντιούι υποστήριξε την ευρεία εργασιακή αγωγή των

παιδιών στα σχολεία, με τη μορφή διαφόρων χειροτεχνικών δραστηριοτήτων, οι

οποίες, εκτός από την καλλιέργεια επαγγελματικών δεξιοτήτων, καλούταν να

αναπτύξουν την αυτενέργεια των παιδιών στην αναζήτηση και αφομοίωση των

γνώσεων.

Όπως είδαμε ο Ντιούι έδινε πολύ μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη της

εμπειρίας. Στην ουσία ταύτιζε την παιδεία με την εμπειρία. Κατ’ αυτό τον τρόπο,

όμως, υποβάθμίζε τη σημασία της θεωρητικής γνώσης και διδασκαλίας, την

παιδαγωγική διάσταση του θεωρητικού λόγου.

Αν, μάλιστα, κάθε αυθεντική γνώση συνδέεται με την προσωπική εμπειρία τότε

γεννούνται ισχυρές αμφιβολίες για την αξία των γνώσεων που αφορούν τις

υπεραισθητές, υπερβατικές σχέσεις, συνάφειες, αλληλεπιδράσεις μεταξύ των

πραγμάτων.

Ο Ντιούι δεν φαίνεται να καταλήγει στον απόλυτο εμπειρισμό και μάλιστα

προσπαθεί να αναδείξει τη σπουδαιότητα της μόρφωσης με την έννοια της

αφομοίωσης πνευματικών αγαθών που υπερβαίνουν τα πλαίσια της ατομικής

εμπειρίας και νόησης.

1 Ό.π., σελ.30.

2 Γ.Χατζηγεωργίου , John Dewey, εκδ.Ατραπός, σελ.75.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

128

«Το παιδί ζει σε ένα κάπως περιορισμένο κόσμο προσωπικών επαφών. Τα

πράγματα με δυσκολία γίνονται μέρος της εμπειρίας του εκτός εάν αγγίζουν, βαθιά

και φανερά την ίδια του τη ζωή, ή εκείνη της οικογένειά του και των φίλων του. Ο

κόσμος του είναι κόσμος προσώπων με τα δικά τους ενδιαφέροντα, παρά ένας

κόσμος από γεγονότα και νόμους … Σε σύγκριση με αυτή την κατάσταση, ο κύκλος

σπουδών στο σχολείο παρουσιάζει υλικό που απλώνεται πίσω απεριόριστα στο

χρόνο και εκτείνεται προς τα έξω απεριόριστα στο χώρο. Το παιδί παίρνεται έξω

από το οικείο του φυσικό περιβάλλον, με τα βίας ένα τετραγωνικό μίλι ή περίπου σε

έκταση, μέσα στον απέραντο κόσμο – ναι, και ακόμη στα όρια του ηλιακού

συστήματος. Η μικρή μνήμη του και η παράδοση επικαλύπτονται με τους μακρούς

αιώνες της ιστορίας όλων των λαών».1

Στο παραπάνω παράθεμα ο Ντιούι επισημαίνει τη σημασία της μόρφωσης ως

διαδικασίας που αποκαλύπτει στο παιδί μια πραγματικότητα πέραν της στενής

καθημερινής του εμπειρίας. Και πάλι όμως ο Ντιούι δεν αναφέρεται στην ιδιότυπη

παιδαγωγική διάσταση που έχει ο ανθρώπινος λόγος, ούτε αναγνωρίζει με σαφήνεια

τη σπουδαιότητα της επιστημονικής θεωρίας ως γνώσης της ουσίας των

φαινομένων, ως κατεξοχήν αληθούς γνώσης του κόσμου. Ο Ντιούι αναδεικνύει τη

αναγκαιότητα της εμπειρικής γνώσης στη πορεία της μόρφωσης, και αυτό είναι

σημαντικό. Αδυνατεί όμως να αναδείξει την αναγκαιότητα άλλων μορφών γνώσης

στην εν λόγω πορεία.

Η ηθική αγωγή

Ο Ντιούι έβλεπε με σκεπτικισμό την ηθική αγωγή που εξαντλούταν στην

κατήχηση και τη διδασκαλία. Φρονούσε ότι η ηθικότητα δεν καλλιεργείται με

μαθήματα ηθικής, διότι συμβαίνει αρκετές φορές οι άνθρωποι να γνωρίζουν ποιο

είναι το καλό, αλλά να πράττουν το κακό.

Όπως υποστήριζε, τα μαθήματα για το τι πιστεύουν ή δεν πιστεύουν οι

άνθρωποι όσον αφορά το τι εστί ηθικό έχουν σημασία μόνο στην περίπτωση που οι

μαθητές είναι ήδη ευαισθητοποιημένοι απέναντι στους συνανθρώπους τους.

Ειδάλλως,

«δεν έχουν μεγαλύτερη επίδραση πάνω στο χαρακτήρα απ’ ό,τι οι πληροφορίες

σχετικά με τα βουνά της Ασίας».2

1 Γ.Χατζηγεωργίου , John Dewey, εκδ.Ατραπός, σελ.95.

2

J.Dewey, Democracy and Education, The Free Press, N.Y.1966, p.354.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

129

Για τον Ντιούι, κάθε τι που συνδέεται με τις κοινωνικές σχέσεις έχει ηθική

διάσταση:

«τα ήθη είναι τόσο πλατιά όσο οι πράξεις που αφορούν τις σχέσεις μας με τους

άλλους».1

Για να καλλιεργηθεί η ηθικότητα αυτό που χρειάζεται δεν είναι η ηθικολογία

αλλά η εμπειρία σχέσεων με τους άλλους ανθρώπους, μέσα σε συγκεκριμένες

πρακτικές δραστηριότητες. Διότι οι εμπειρίες είναι αυτές που διαμορφώνουν το

χαρακτήρα του ατόμου.

«Ηθική γνώση είναι ό,τι μαθαίνεται και χρησιμοποιείται σε μια σκόπιμη

δραστηριότητα, στην οποία εμπλέκεται η συνεργασία με άλλους…Διότι οικοδομεί

ένα κοινωνικό ενδιαφέρον και καλλιεργεί τη διάνοια η οποία χρειάζεται για να κάνει

αυτό το ενδιαφέρον αποτελεσματικό στην πράξη».2

Κάθε γνωστικό αντικείμενο που διδάσκεται στο σχολείο, η παιδεία στο σύνολό

της, μπορούν να θεωρηθούν ως ηθική αγωγή από τη στιγμή που αναπτύσσουν την

ικανότητα της αποτελεσματικής συμμετοχής στην κοινωνική ζωή. Και μάλιστα μια

ικανότητα διαρκούς προσαρμογής-αναπροσαρμογής στις κοινωνικές συνθήκες, δια

της οποίας συντελείται η ανάπτυξη του ατόμου και του συνόλου.

Ο Ντιούι δε συμπαθεί την ηθική παιδεία με τη μορφή της μετάδοσης γενικών

και άτεγκτων κανόνων συμπεριφοράς, διότι θεωρεί ότι η πραγματικότητα βρίσκεται

σε διαρκή εξέλιξη και, συνεπώς, οι εμπειρίες των ανθρώπων και οι ηθικές

καταστάσεις είναι μοναδικές, ώστε δεν είναι δυνατόν να υπαχθούν σε γενικούς

κανόνες.

Αυτό που έχει σημασία είναι να οργανωθεί η σχολική ζωή με τη μορφή της

κοινοτικής, ώστε στα πλαίσια ενός συνόλου αλληλεπιδράσεων να αποκτήσουν οι

μαθητές κοινωνικά βιώματα. Ο Ντιούι τονίζει ότι

«το σχολείο θα πρέπει το ίδιο να συνιστά κοινοτική ζωή, με ό,τι αυτό σημαίνει. Οι

κοινωνικές αντιλήψεις και τα ενδιαφέροντα μπορούν να αναπτυχθούν μόνο σε ένα

αυθεντικό κοινωνικό περιβάλλον…».3

1 Ό.π.. σελ.357.

2 Ό.π. σελ.356.

3 Ό.π, σελ.358.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

130

Η ΦΥΣΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΟΝΤΕΣΣΟΡΙ

Βιογραφικά στοιχεία

Η Μαρία Μοντεσσόρι (31/8/1870 – 6/5/1952) σπούδασε στο Πανεπιστήμιο

«Σαπιέντσα» της Ρώμης και αποφοίτησε ως η πρώτη γυναίκα γιατρός της Ιταλίας.

Ασχολήθηκε με τη δημιουργία παιδικών σταθμών. Από το 1900 έως το 1907 δίδαξε

παιδαγωγική στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, όπου από το 1904 έως το 1908 κατείχε

και την έδρα της ανθρωπολογίας. Το 1922 διορίζεται κυβερνητικός επιθεωρητής

των σχολείων στην Ιταλία, αλλά το 1934 θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα

εξαιτίας της φασιστικής κυβέρνησης του Μουσολίνι. Μετακόμισε αρχικά στην

Ισπανία και μετά στην Ολλανδία. Το 1939 μετανάστευσε στην Ινδία, όπου

παρέμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επέστρεψε στην

Ολλανδία το 1949 για να μείνει εκεί μέχρι το θάνατό της. Οι ιδέες της άσκησαν

μεγάλη επιρροή στην παιδαγωγική θεωρία και πράξη του 20ου αιώνα, ενώ σχολεία

θεμελιωμένα σε αυτές έχουν ιδρυθεί σε πολλές χώρες του κόσμου.

Η παιδαγωγική θεωρία της Μοντεσσόρι

Οι ιδέες της Μοντεσσόρι παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες με αυτές του

Ρουσσώ. Υπήρξε η σημαντικότερη ίσως εκπρόσωπος της παιδαγωγικής

φυσιοκρατίας στον 20ο αιώνα.

Η Μοντεσσόρι αντιμετωπίζει κριτικά τη θέση του παιδιού στον κόσμο των

ενηλίκων, οι οποίοι αδιαφορούν για τις ιδιαιτερότητες της παιδικής ηλικίας. Θεωρεί

ότι οι ενήλικες αντιμετωπίζουν το παιδί ως αντικείμενο καθοδήγησης, επιβάλλοντάς

του εξωτερικά πρότυπα και καταπιέζοντας την αυτενέργειά του. Η Μοντεσσόρι

καλεί τους ενήλικες να απαλλαγούν από τις προκαταλήψεις τους αναφορικά με την

παιδική ηλικία, και να αφήσουν τις δυνάμεις που αυτή εμπεριέχει να εκδηλωθούν.

Επισημαίνει ότι οι εκπαιδευτικοί πρέπει να σέβονται και να αποδέχονται την

προσωπικότητα του παιδιού.

Η Μοντεσσόρι δίνει ιδιαίτερη σημασία στη φύση του ανθρώπου. Υποστηρίζει

ότι η αγωγή μπορεί να βελτιώσει το άτομο αλλά δεν μπορεί να αλλάξει τη βαθύτερή

του φύση. Η ίδια θεωρεί ότι υπάρχει ένα εσωτερικό βιολογικό πρόγραμμα που

καθορίζει την ανάπτυξη των ανθρώπων. Έτσι η ανάπτυξη του παιδιού γίνεται

αντιληπτή ως φαινόμενο που προκύπτει από μια έμφυτη ώθηση (ορμή) προς την

αποκάλυψη των εσωτερικών κρυμμένων δυνάμεών του.

Όπως δηλώνει,

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

131

«ο πρώτος μας, συνεπώς, δάσκαλος θα ’ναι το ίδιο το παιδί, ή μάλλον η ζωτική

παρόρμηση με τους φυσικούς νόμους που το οδηγούν ασύνειδα. Όχι αυτό που

ονομάζουμε βούληση του παιδιού, αλλά η μυστηριώδης θέληση που κατευθύνει τη

διαμόρφωσή του – να τι πρέπει να ’ναι ο οδηγός μας».

1

«Υπάρχει επομένως μια εσωτερική ενέργεια που από τη φύση της έχει την τάση να

αναδειχθεί, αλλά παραμένει θαμμένη χάρη στις παγκόσμιες προκαταλήψεις.

Υπάρχει ένας ιδιόμορφος διανοητικός τύπος στην παιδική ηλικία που ποτέ δεν έχει

αναγνωριστεί».

2

Σε άλλο έργο της αναφέρει ότι

«η ‘ορμή’ ανήκει γενικά στη ζωή και θα μπορούσε να ονομαστεί κατευθυντήρια

ώθηση, πηγή για κάθε εξέλιξη. Η ζωτική αυτή παρόρμηση να αναπτυχθεί, παρακινεί

το παιδί να δράσει και, αν του δοθεί η ευκαιρία, να μεγαλώσει κανονικά, χωρίς

εμπόδια και αναστολές, με αυτό που λέμε ‘χαρά της ζωής’».

3

«Σημασία δεν έχουν τα κηρύγματα αλλά τα δημιουργικά ένστικτα, γιατί αυτά είναι η

πραγματικότητα. Τα παιδιά ενεργούν σύμφωνα με τη φύση τους και όχι επειδή τα

παροτρύνει ο δάσκαλος».

4

Για τη Μοντεσσόρι η φύση του παιδιού και οι νόμοι που τη διέπουν είναι

τελικά προκαθορισμένα από το Θεό. Είναι της άποψης ότι, όταν ανακαλύπτουμε

τους νόμους ανάπτυξης του παιδιού, ανακαλύπτουμε «το πνεύμα και τη σοφία του

Θεού που ενεργεί μέσα στο παιδί». Συνακόλουθα οι νόμοι αυτοί είναι αγαθοί και θα

πρέπει να καθίσταται εφικτή η απρόσκοπτη εκδήλωσή τους.

Η Μοντεσσόρι πιστεύει ότι μεταξύ των ενηλίκων και του παιδιού υπάρχει μια

διαρκής αντιπαλότητα. Αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι το παιδί βρίσκεται στον

κόσμο του πολιτισμού, όπου κυριαρχούν οι ενήλικες, με αποτέλεσμα αυτός να μην

ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παιδιού. Η Μοντεσσόρι κάνει μάλιστα λόγο για

καταπίεση του παιδιού από τους ενήλικες:

«Ο άνθρωπος έχει εγκαταλείψει το φυσικό δρόμο της ζωής ακολουθώντας το

μοιραίο μονοπάτι του πολιτισμού και δεδομένου ότι ο πολιτισμός έχει προστατέψει

1 Μοντεσσόρι, Η διαμόρφωση του ανθρώπου, σελ.29.

2 Στο ίδιο, σελ. 39.

3 Μοντεσσόρι, Ο δεκτικός νους, σελ.95.

4 Στο ίδιο, σελ.261.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

132

μόνο το σωματικό και όχι το ψυχικό μέρος του ανθρώπου, το αποτέλεσμα για το

παιδί είναι μια φυλακή –ένας περίγυρος εμποδίων».

1

Η αντιπαλότητα μεταξύ των παιδιών και των ενηλίκων απορρέει από τους

διαφορετικούς τρόπους ζωής που ακολουθούν. Οι ενήλικες διαμέσου της εργασίας

τους επιδιώκουν να μεταμορφώσουν το περιβάλλον, στρέφοντας τη δράση τους

προς τον εξωτερικό κόσμο, ενώ τα παιδιά στοχεύουν στην οικειοποίηση του

περιβάλλοντος. Γι’ αυτό και τα παιδιά δεν ακολουθούν ένα επιβεβλημένο από έξω

πρόγραμμα εργασίας, αλλά έμφυτους νόμους.

Στην παιδαγωγική της πρόταση η Μοντεσσόρι δίνει έμφαση στην απρόσκοπτη

εκδήλωση της φύσεως του παιδιού σε συνθήκες όπου ελαχιστοποιούνται οι

επιδράσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος. Προτείνει την εκπαίδευση των παιδιών

κοντά στη φύση ή τουλάχιστον σε συνθήκες όπου τα παιδιά θα μπορούν να

ασχολούνται με τη φροντίδα φυτών και ζώων.

Θεωρεί ότι ιδιαίτερη σημασία στην ανάπτυξη του παιδιού έχει η ικανότητά του

στη νηπιακή ηλικία (μέχρι το 6ο έτος) να αποκτά γνώσεις από το περιβάλλον του,

χωρίς αυτό να γίνεται συνειδητά. Αυτή η μη συνειδητή αντιληπτική ικανότητα του

παιδιού του επιτρέπει να συσσωρεύει μεγάλο όγκο εντυπώσεων. Η ίδια αποκαλεί

την ικανότητα αυτή «δεκτικό νου»:

«Οι εντυπώσεις αυτές δε διεισδύουν απλώς στο νου του παιδιού, αλλά τον

διαμορφώνουν· ενσαρκώνονται, γιατί το παιδί φτιάχνει μόνο του τη ‘νοητική του

σάρκα’ χρησιμοποιώντας τα πράγματα που βρίσκει στο περιβάλλον του. Αυτό τον

τύπο του νου τον ονομάσαμε ‘δεκτικό νου’ και είναι δύσκολο για μας να

συλλάβουμε το μέγεθος των δυνάμεών του», «έτσι, η πρώτη περίοδος της ζωής έχει

προοριστεί για την συλλογή και αποθήκευση εντυπώσεων από το περιβάλλον και

είναι επομένως η περίοδος της μεγαλύτερης ψυχικής δραστηριότητας· είναι η

περίοδος της αφομοίωσης οποιουδήποτε στοιχείου βρίσκεται στο περιβάλλον».

2

Σκοπός της εκπαίδευσης είναι η προσφορά στο παιδί ενός κατάλληλου

περιβάλλοντος στο οποίο θα μπορεί να αναπτύξει τις λειτουργίες του, ενός

περιβάλλοντος εξοπλισμένου με τα κατάλληλα εργαλεία με τα οποία θα μπορέσει να

εργαστεί με αυτοσυγκέντρωση και να διοχετεύσει όλη του την προσοχή. Το παιδί θα

πρέπει να μπορεί να επιλέξει μια δραστηριότητα και να συγκεντρωθεί σε αυτή. Η

ικανότητα της αυτοσυγκέντρωσης συνάπτεται με την ικανότητα της αυθόρμητης

αυτο-εκπαίδευσης του παιδιού: η πρώτη ελεύθερη επιλογή εργασίας και των

εργαλείων της γίνεται στη συνέχεια συνήθεια για το παιδί.

1 Μοντεσσόρι, Εκπαίδευση για έναν καινούριο κόσμο, σελ.70.

2 Ό.π.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

133

Δεδομένου ότι το παιδί από τη γέννησή του ακολουθεί τους δικούς του νόμους

εξέλιξης και δημιουργεί μόνο του τον εαυτό του, η αυθεντική μάθηση συνιστά

πάντα αυτομόρφωση. Με άλλα λόγια, η μόρφωση του παιδιού πηγάζει από τη δική

του δραστηριότητα μέσα σε ένα περιβάλλον κατάλληλα εξοπλισμένο και

διαμορφωμένο, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του αυθορμητισμού, του

πειραματισμού, της έρευνας και της ανακάλυψης.

Όπως επισημαίνει η Μοντεσσόρι

«στη μάθηση, το παιδί ακολουθεί τους εσωτερικούς νόμους ενός διανοητικού

σχηματισμού. Υπάρχει μια άμεση ανταλλαγή μεταξύ του παιδιού και του

περιβάλλοντός του, ενώ ο μεγάλος, προσφέροντας τα κίνητρα για ενδιαφέροντα και

τις συμβουλές του, αποτελεί πρώτιστα ένα σύνδεσμο μεταξύ τους».

1

Η Μοντεσσόρι περιορίζει το ρόλο του δασκάλου στην εκπαιδευτική

διαδικασία, χωρίς όμως να τον καταργεί. Ο δάσκαλος θα πρέπει να αντιμετωπίζει

κάθε μαθητή ατομικά, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες του. Πρέπει επίσης να

στηρίζεται στις λανθάνουσες δυνάμεις των μαθητών, να παρατηρεί τα παιδιά

προτείνοντάς τους νέες ασχολίες, δίνοντάς τους καινούρια ερεθίσματα.

Ο δάσκαλος πρέπει να φροντίζει ώστε τα παιδιά να εκπαιδεύονται σε συνθήκες

ελευθερίας, στις οποίες είναι εφικτή η ανάπτυξη της αυτενέργειάς τους. Σε κάθε

περίπτωση ο ρόλος του δασκάλου στη διαδικασία εκπαίδευσης του παιδιού είναι

απλώς βοηθητικός.

Είναι χαρακτηριστική η παρακάτω δήλωση της Μοντεσσόρι:

«Η επιστημονική παρατήρηση έχει αποδείξει επομένως πώς η μόρφωση δεν είναι

κάτι που δίνει ο δάσκαλος. Η μόρφωση είναι μια φυσική διαδικασία, που

πραγματώνεται αυθόρμητα μέσα στο ανθρώπινο πλάσμα και αποχτιέται όχι με το να

ακούει λόγια, αλλά με τις εμπειρίες που έχει από το περιβάλλον του. Το καθήκον

του δασκάλου είναι να ετοιμάσει μια σειρά από κίνητρα μορφωτικής

δραστηριότητας, απλωμένα σ’ ένα ειδικά προετοιμασμένο περιβάλλον και μετά να

αποφεύγει τις ενοχλητικές παρεμβάσεις. Το μόνο που μπορεί να κάνει ο δάσκαλος

είναι να βοηθήσει τη δουλειά που γίνεται, όπως οι υπηρέτες βοηθάνε τον αφέντη».

2

«Η δική μας δουλειά είναι να πείσουμε το δάσκαλο πως η επέμβαση είναι περιττή

και βλαβερή και το αποκαλούμε αυτό ‘Μέθοδο της Μη Επέμβασης’. Ο δάσκαλος

1 Μοντεσσόρι, Η διαμόρφωση του ανθρώπου, σελ.58.

2 Μοντεσσόρι, Εκπαίδευση για έναν καινούριο κόσμο, σελ. 11

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

134

πρέπει να μετράει το τι χρειάζεται σαν τον υπηρέτη που ετοιμάζει με προσοχή το

ποτό για τον αφέντη του και τον αφήνει μετά να το πιει όπως θέλει».1

Η Μοντεσσόρι εκτιμά ότι η ανεμπόδιστη ανάπτυξη της παιδικής φύσης θα έχει

σωτήριες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Από την επιστροφή της παιδικής ηλικίας

στην τάξη των φυσικών νόμων αναμένει να προκύψει ένας κόσμος αιώνιας ειρήνης.

Τα παιδιά αναμένεται να γίνουν οι σωτήρες της ανθρωπότητας:

«Η βοήθεια και η λύτρωση θα έρθουν μόνο από τα παιδιά, γιατί αυτά είναι οι

δημιουργοί του ανθρώπου».

2

«Με τις απεριόριστες δυνατότητές του το παιδί μπορεί να γίνει αναμορφωτής της

ανθρωπότητας, όπως είναι και δημιουργός της. Στο παιδί στηρίζουμε τη μεγάλη

ελπίδα και ένα νέο όραμα. Εμείς οι δάσκαλοι και παιδαγωγοί μπορούμε να κάνουμε

πολλά για να οδηγήσουμε την ανθρωπότητα σε μια κατανόηση πιο βαθιά, σε ένα

ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο και σε μεγαλύτερη πνευματικότητα».

3

1 Στο ίδιο, σελ.75.

2 Μοντεσσόρι, Ο δεκτικός νους, σελ.14.

3 Μοντεσσόρι, Ο δεκτικός νους, σελ.77.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

135

Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΤΟΝ ΜΑΚΑΡΕΝΚΟ

Εισαγωγή

Ο Αντόν Σεμιόνοβιτς Μακάρενκο γεννήθηκε στο Μπελοπόλιε της Ουκρανίας

την 1/3/1888 και πέθανε στη Μόσχα την 1/4/1939. Η ζωή και δραστηριότητά του

σημαδεύτηκαν από τους ριζικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς που

συντελέστηκαν στη Σοβιετική Ένωση, τη χώρα που προέκυψε από την Οκτωβριανή

επανάσταση (1917) στη Ρωσία. Στα πρώτα χρόνια της ΕΣΣΔ η παιδαγωγική σκέψη

στράφηκε προς την κατεύθυνση των παιδοκεντρικών θεωριών με έμφαση στην

επεξεργασία ενός συστήματος αντιαυταρχικής αγωγής που θα διασφαλίζει την

ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Σημαντική επιρροή σε αυτή

την κατεύθυνση άσκησαν οι ιδέες του Ρώσου συγγραφέα και παιδαγωγού Λέοντα

Τολστόι, οι οποίες κινούνταν στο πλαίσιο της φυσιοκρατικής αγωγής.

Συνάμα ευρεία ανάπτυξη γνώρισαν τα διάφορα πειραματικά σχολεία στα

οποία δοκιμάζονταν ιδέες που συχνά προέρχονταν από παιδαγωγούς της Δύσης, με

ισχυρότερη την επιρροή των θεωριών του Ντιούι. Κατά κανόνα τα πειραματικά

σχολεία είχαν τη μορφή κοινότητας , ενώ συνδύαζαν τη διδασκαλία γνώσεων με την

πρακτική-εργασιακή δραστηριότητα των παιδιών.

Καθοριστική βεβαίως για αρκετούς σοβιετικούς παιδαγωγούς υπήρξε η

επίδραση των ιδεών του Μαρξ και του Ένγκελς. Οι τελευταίοι αντιλαμβάνονταν

την αποστολή της εκπαίδευσης σε μια σοσιαλιστική κοινωνία ως διαμόρφωση

εργαζομένων οι οποίοι διαθέτουν θεωρητικές γνώσεις και πρακτικές ικανότητες και

είναι σε θέση να διευθύνουν συλλογικά τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας.

Γι’ αυτό και τάσσονταν υπέρ της σύνδεσης της διδασκαλίας γνώσεων με την

εργασιακή δραστηριότητα, καθώς και τη φυσική αγωγή των παιδιών.

Το παιδαγωγικό έργο του Μακάρενκο θεμελιώθηκε κυρίως στις μαρξιστικές

ιδέες και συνδέθηκε με την ίδρυση και διεύθυνση δύο παιδικών ιδρυμάτων, του

Σταθμού Γκόρκι (περίοδος 1920-1928) και της Κομμούνας Ντζερζίνσκι (1927-

1935). Τα ιδρύματα αυτά είχαν τη μορφή κοινότητας (ο Μακάρενκο τα αποκαλούσε

Παιδικές Εργασιακές Κολεκτίβες), ενώ συνάμα αποτελούσαν σχολεία εργασίας. Οι

τρόφιμοί τους ήταν παιδιά εγκαταλελειμμένα που ζούσαν στους δρόμους και μικροί

παραβάτες του νόμου.

Το παιδαγωγικό εγχείρημα του Μακάρενκο σε αυτά τα ιδρύματα

αποσκοπούσε στην καλλιέργεια πολύπλευρων, ενεργητικών, γεμάτων

αυτοπεποίθηση προσωπικοτήτων, φορέων ανεπτυγμένης κοινωνικής συνείδησης,

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

136

με ισχυρά τα αισθήματα της συντροφικότητας, της αξιοπρέπειας και του

καθήκοντος.

Φίλος και υποστηρικτής του Μακάρενκο υπήρξε ο κορυφαίος συγγραφέας

Μαξίμ Γκόρκι.

Οι παιδαγωγικές ιδέες του Μακάρενκο αναπτύχθηκαν από τον ίδιο σε εκτενές

συγγραφικό έργο, από το οποίο αξίζει να αναφερθεί το μυθιστόρημά του

Παιδαγωγικό ποίημα (το οποίο αφορά την ιστορία του Σταθμού «Γκόρκι») και το

Βιβλίο για τους γονείς.

Οι ιδέες και το έργο του Μακάρενκο

Ο Μακάρενκο εκκινώντας από τη θεωρία του μαρξισμού, αντιλαμβανόταν τη

διαμόρφωση της προσωπικότητας ως ζήτημα κοινωνικό και πολιτισμικό, ως

διαδικασία που καθορίζεται από τις κυρίαρχες σε κάθε εποχή και κοινωνία σχέσεις

μεταξύ των ανθρώπων.

Εμφορούμενος από τα ιδεώδη της Οκτωβριανής Επανάστασης θεωρούσε ως

σκοπό της εκπαίδευσης τη διαμόρφωση-διαπαιδαγώγηση ενός πολύπλευρα

ανεπτυγμένου ανθρώπου, ο οποίος θα ήταν σε θέση να καταστεί υποκείμενο της

οικοδόμησης μιας χειραφετημένης, σοσιαλιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ.

Για τον Μακάρενκο η παροχή γνώσεων αποτελούσε μόνο μία πλευρά της

εκπαιδευτικής διαδικασίας, άρρηκτα συνδεδεμένη με τις πλευρές της ηθικής,

πολιτικής, εργασιακής, αισθητικής διαπαιδαγώγησης του νέου ανθρώπου.

Ο Μακάρενκο θεωρούσε θεμελιώδους σημασίας την έννοια της προοπτικής.

Με τη λέξη αυτή όριζε την πορεία του ανθρώπου προς ένα ανοιχτό, δημιουργικό,

καλύτερο μέλλον. Πίστευε ότι η συνειδητοποιημένη προοπτική μετατρέπεται σε

σκοπό των ανθρώπινων ενεργειών, κινητοποιεί και καθοδηγεί την προσωπικότητα

στις προσπάθειες για ατομική και συλλογική πρόοδο, δίνει νόημα στην ανθρώπινη

ύπαρξη.

Οι άνθρωποι πολύ συχνά αποσκοπούν σε προοπτικές βραχυπρόθεσμες,

επουσιώδεις και καθαρά ατομικής σημασίας. Για τον Μακάρενκο οι πλέον

σημαντικές προοπτικές είναι αυτές που συνδέουν το άτομο με ευρύτερα κοινωνικά

ζητήματα και εγχειρήματα. Όσο μεγαλύτερη είναι η κοινωνική διάσταση των

προοπτικών, στις οποίες αποσκοπεί το άτομο, τόσο πιο ισχυρή και ευεργετική είναι

η επίδρασή τους στην ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας.

Όπως σημειώνει ο Μακάρενκο

«Το πιο σημαντικό που συνηθίσαμε να εκτιμούμε στον άνθρωπο είναι η δύναμη και

η ομορφιά. Και το ένα και το άλλο καθορίζονται στον άνθρωπο αποκλειστικά και

μόνο από τη στάση του απέναντι στην προοπτική. Ο άνθρωπος που διαμορφώνει τη

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

137

συμπεριφορά του με βάση την πιο κοντινή προοπτική είναι ο πιο αδύναμος. Αν

ικανοποιείται μόνο με τη δική του προοπτική, έστω και μακρινή, μπορεί να φαίνεται

δυνατός, όμως δεν αισθανόμαστε την ομορφιά της προσωπικότητας και την

πραγματική της αξία. Όσο ευρύτερη είναι η ομάδα, οι προοπτικές της οποίας

αποτελούν για το άτομο προσωπικές προοπτικές, τόσο ο άνθρωπος είναι

ομορφότερος και καλύτερος».

1

Ως εκ τούτου, ζητούμενο της εκπαίδευσης είναι να προσφέρει στο άτομο

προοπτικές δημιουργικής ανάπτυξης:

«διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου σημαίνει να του καλλιεργήσεις τους δρόμους της

προοπτικής, τους δρόμους όπου θα βρει την αυριανή ικανοποίηση και χαρά».2

Η προοπτική λειτουργεί ως ένα πρόγραμμα διαμόρφωσης της ανθρώπινης

προσωπικότητας, διαμέσου της αυτόβουλης προσπάθειας υλοποίησης στόχων που

το ίδιο το άτομο έχει υιοθετήσει. Στη σοσιαλιστική κοινωνία η εκπαίδευση θα

πρέπει να καλλιεργεί στο άτομο προοπτικές συλλογικής επιτυχίας, προόδου και

ευημερίας. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει κατάργηση κάθε ατομικής προοπτικής, αλλά

αρμονική σύζευξη των ατομικών στόχων με τους σκοπούς και τα ιδεώδη του

ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.

Αυτή η αισιόδοξη υπόθεση για το μέλλον του κάθε παιδιού μετατρέπεται σε

συγκεκριμένο παιδαγωγικό πρόγραμμα διαμέσου ενός συνόλου απαιτήσεων και

καθηκόντων που η παιδική κοινότητα εγείρει ενώπιον του κάθε μέλους της.

Δέον να σημειωθεί ότι ο Μακάρενκο δεν αναφέρεται σε απαιτήσεις που έχουν

απαγορευτικό χαρακτήρα και επιβάλλουν στο άτομο περιορισμούς, αλλά, κυρίως,

σε δημιουργικές υποδείξεις, οι οποίες στοχοθετούν δραστηριότητες ανάπτυξης του

εαυτού. Οι απαιτήσεις από το άτομο αποκτούν παιδαγωγική διάσταση, όταν

εκφράζουν ανιδιοτελές ενδιαφέρον για την ανάπτυξή του, όταν αποτελούν

επιβεβαίωση του μέγιστου σεβασμού προς αυτό.

«Η κοινωνία μας -αναφέρει ο παιδαγωγός- διαφέρει από την αστική στο γεγονός ότι

εμείς απαιτούμε από τον άνθρωπο πολύ περισσότερα απ’ ό,τι η αστική κοινωνία …

αλλά, από την άλλη πλευρά περιβάλλουμε την προσωπικότητα με πολύ μεγαλύτερο

και θεμελιωδώς διαφορετικό σεβασμό … οι απαιτήσεις μας από κάθε

προσωπικότητα εκφράζουν το σεβασμό μας προς τις δυνάμεις και δυνατότητές της,

ενώ στο σεβασμό μας εγγράφονται ταυτόχρονα οι απαιτήσεις μας από την κάθε

προσωπικότητα».

3

1 Α. Μακάρενκο, Έργα. τ.5. Μόσχα, 1958, σελ.74.

2 Α. Μακάρενκο, Παιδαγωγικό Ποίημα. Βιβλίο Β΄. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σσ.393-394.

3 Α. Μακάρενκο, Περί αγωγής. Μόσχα 1990, σελ.54

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

138

Βασικός θεσμός διαπαιδαγώγησης πολύπλευρα ανεπτυγμένων

προσωπικοτήτων, αφοσιωμένων στην υπόθεση της συλλογικής προόδου της

κοινωνίας είναι κατά τον Μακάρενκο η Παιδική Εργασιακή Κοινότητα

(Κολεκτίβα).

Επρόκειτο για ένα θεσμό ο οποίος συνταίριαζε το σχολείο γενικών γνώσεων

με την πολυτεχνική εκπαίδευση, την αυθεντική, συστηματική παραγωγική εργασία

των παιδιών (στο σταθμό «Γκόρκι» οι τρόφιμοι ασχολούνταν για ορισμένες ώρες

κυρίως με αγροτικές και βιοτεχνικές εργασίες, ενώ στην Κομμούνα «Ντζερζίνσκι»

λειτουργούσε εργοστάσιο παραγωγής κρουστικών δραπάνων και εργοστάσιο

φωτογραφικών μηχανών), την καλλιτεχνική δραστηριότητα σε διάφορους ομίλους

και την ευρύτατη συμμετοχή τους σε ένα δίκτυο αυτοδιεύθυνσης, που κάλυπτε όλες

σχεδόν τις πτυχές της ζωής του Σταθμού «Γκόρκι» και της Κομμούνας

«Ντζερζίνσκι».

Ο Μακάρενκο έδινε έμφαση στην ηθική διάσταση της εργασιακής αγωγής.

Όπως δήλωνε,

«η εργασιακή φροντίδα δεν είναι απλά ένας δρόμος που οδηγεί στα μέσα διαβίωσης,

αλλά είναι επίσης η ηθική, η φιλοσοφία του νέου κόσμου, η σκέψη για την ενότητα

των εργαζομένων και τη νέα ευτυχισμένη ανθρωπότητα».

1

Όταν η εργασία είναι οργανωμένη σε συντροφική βάση, όταν κυριαρχεί η

συλλογική διαχείριση των διαδικασιών της και η συλλογική ιδιοποίηση των

αποτελεσμάτων της, τότε μεταξύ των ανθρώπων μπορεί να αναπτυχθεί μια σχέση

πραγματικής αλληλεγγύης. Ο Μακάρενκο υπογραμμίζει ότι

«μόνο η συμμετοχή στη συλλογική εργασία επιτρέπει στον άνθρωπο ν’ αναπτύξει

ορθή, ηθική στάση προς τους άλλους ανθρώπους, συγγενική αγάπη και φιλία προς

κάθε εργαζόμενο, οργή και καταδίκη για τον ακαμάτη».

2

Ο Μακάρενκο έδινε πολύ μεγάλη προσοχή στην καλλιέργεια αυθεντικής

συλλογικότητας, στην αποτροπή της περίπτωσης του εγωισμού των ξεχωριστών

μικρο-ομάδων. Φρόντιζε τα παιδιά να συμμετέχουν ταυτόχρονα σε διάφορες

ομάδες, ώστε να αναπτύσσουν σχέσεις συντροφικότητας και συλλογικότητας με

όλα τα μέλη της παιδικής κοινότητας.

Στα παιδαγωγικά ιδρύματα Σταθμός «Γκόρκι» και Κομμούνα «Ντζερζίνσκι»

υιοθετήθηκε ένα κλιμακωτό σύστημα συλλογικότητας, αποτελούμενο από ομάδες

πρώτου βαθμού (από τις τάξεις και τα σχολικά τμήματα, τα τακτικά εργασιακά

1 Α. Μακάρενκο, Έργα. τ.4. Μόσχα, 1957, σελ.520.

2 Α. Μακάρενκο, Βιβλίο για τους γονείς. Μόσχα 1985, σελ.416.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

139

τμήματα και τα μικτά εργασιακά αποσπάσματα, τους διάφορους καλλιτεχνικούς

ομίλους κλπ) και από θεσμούς διεύθυνσης της κοινότητας συνολικά, με καθοριστικό

αυτόν της Γενικής Συνέλευσης των παιδιών.

Η δομή της παιδικής κοινότητας περιελάμβανε τμήματα εργασίας,

αποτελούμενα από τροφίμους διαφορετικών ηλικιών και σχολικά τμήματα-τάξεις,

όπου οι τρόφιμοι κατανέμονταν κατά ηλικίες. Παράλληλα με τα τμήματα αυτά λειτουργούσαν τα λεγόμενα μικτά εργασιακά αποσπάσματα, τα οποία σχηματίζονταν

από τα μέλη διαφορετικών τμημάτων για διάφορες έκτακτες αποστολές, καθώς

επίσης και αρκετοί όμιλοι ερασιτεχνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Το κάθε τμήμα

εξέλεγε τον αρχηγό του, υποβάλλοντας σχετική πρόταση στη γενική συνέλευση των

τροφίμων, όπου λαμβανόταν και η τελική απόφαση.

Οι αρχηγοί τμημάτων συγκροτούσαν το Συμβούλιο της Κοινότητας ή αλλιώς

το Συμβούλιο των Διοικητών, ένα όργανο που συγκέντρωνε στα χέρια του πολλές

αρμοδιότητες και έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στη ζωή της κοινότητας στο διάστημα

μεταξύ των Γενικών Συνελεύσεων. Η Γενική Συνέλευση των μελών της παιδικής

κοινότητας ήταν και το ανώτατο όργανο του ιδρύματος, όπου εκλέγονταν οι αρχηγοί

των τμημάτων, ο πρόεδρος του Συμβουλίου των διοικητών, καθώς και τα μέλη δύο

επιτροπών, της υγειονομικής και της οικονομικής.

Στις γενικές συνελεύσεις λαμβάνονταν οι πιο σοβαρές για τη λειτουργία του

ιδρύματος αποφάσεις, τις οποίες μόνο ο διευθυντής του, δηλαδή ο Μακάρενκο, είχε

δικαίωμα να εφεσιβάλλει, κάτι όμως που σπάνια συνέβαινε.

Στις παιδικές κοινότητες λάμβανε χώρα συχνή εναλλαγή των παιδιών σε

διοικητικές θέσεις, έτσι ώστε παιδιά μικρότερης ηλικίας να μπορούν να διοικούν

μεγαλύτερα, με ζητούμενο όχι μόνο την απόκτηση διοικητικής εμπειρίας, αλλά και

την καλλιέργεια του σεβασμού προς τους θεσμούς και τα όργανα κοινοτικής

αυτοδιεύθυνσης, όποια κι αν ήταν τα άτομα που τα στελέχωναν.

Δια του συστήματος αυτού της συλλογικής λήψης αποφάσεων, συλλογικής

δράσης και ελέγχου, οι τρόφιμοι του Σταθμού «Γκόρκι» και της Κομμούνας

«Ντζερζίνσκι» διεύθυναν και διευθετούσαν τις περισσότερες υποθέσεις που

αφορούσαν την παιδική κοινότητα. Τέτοιες υποθέσεις ήταν ο σχεδιασμός των

εργασιακών δραστηριοτήτων, η ανάθεση υπηρεσιών για τη διεκπεραίωση του

συνόλου των εργασιακών καθηκόντων (όπως η τακτοποίηση και συντήρηση των

χώρων διαμονής, διατροφής, διδασκαλίας και εργασίας, καθώς και η λειτουργία των

εργαστηρίων, των παραγωγικών μονάδων και των άλλων υπηρεσιών της

κοινότητας). Επίσης, στις παραπάνω αρμοδιότητες της παιδικής αυτοδιαχείρισης

συμπεριλαμβάνονταν ο έλεγχος της συμπεριφοράς του καθενός προς τους άλλους, η

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

______________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________

ΠΤΔΕ ΑΠΘ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022-2023

140

εκδίκαση παραπτωμάτων και η επιβολή κυρώσεων, η διοργάνωση ποικίλων

εκδηλώσεων ψυχαγωγικού, πολιτιστικού και πολιτικού χαρακτήρα.

Τα δύο ιδρύματα είχαν αναπτύξει εκτεταμένες σχέσεις με άλλους κοινωνικούς

θεσμούς, με επιχειρήσεις, κοινωνικές και πολιτιστικές οργανώσεις και συλλόγους,

κάτι που αποσκοπούσε στην ανάπτυξη δεσμών συνεργασίας των παιδιών με την

υπόλοιπη κοινωνία. Ο Μακάρενκο θεωρούσε ότι μόνο όταν ο νέος άνθρωπος

αποκτά συνείδηση των δεσμών του με τους άλλους ανθρώπους, όταν θεωρεί

καθήκον του την εργασία και τον αγώνα για τη συλλογική πρόοδο και ευημερία,

τότε η ανατροφή του στην παιδική κοινότητα έχει πετύχει τους σκοπούς της.

Οι παιδαγωγικές απόψεις του Μακάρενκο συνοψίζονται σε αυτό που ο ίδιος

αποκαλούσε Μέθοδο της παράλληλης παιδαγωγικής δράσης. Στόχος της εν λόγω

δράσης είναι η πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού ως μελλοντικού πολίτη μιας

χειραφετημένης, σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στην παιδαγωγική διαδικασία το παιδί

δεν αντιμετωπίζεται πλέον ως ξεχωριστό αντικείμενο αγωγής αλλά, σύμφωνα με την

παραπάνω μέθοδο, συμμετέχει σ’ ένα πλέγμα κατάλληλα διαμορφωμένων σχέσεων

και δραστηριοτήτων, διά των οποίων και διαπαιδαγωγείται.

Ο Μακάρενκο υπερβαίνει το δίπολο, δάσκαλος – μαθητής. Δεν είναι πλέον ο

ξεχωριστός παιδαγωγός το υποκείμενο της παιδαγωγικής διαδικασίας, αλλά η

παιδική κοινότητα. Αυτή ασκεί την παιδαγωγική της επίδραση στο κάθε παιδί,

κυρίως, μέσα από τις παραδόσεις της, τους θεσμούς και το στυλ λειτουργίας της,

καθώς και τη δύναμη της κοινής γνώμης.

Οι εκπαιδευτικοί παίζουν αποφασιστικό ρόλο στη συγκρότηση της παιδικής

κοινότητας και στη διδασκαλία των γνωστικών αντικειμένων. Δεν είναι όμως αυτοί

που διαμορφώνουν άμεσα τις ηθικές, κοινωνικές, αισθητικές πτυχές της κάθε

προσωπικότητας. Ασκούν την παιδαγωγική τους επίδραση στα παιδιά μόνο

διαμέσου των συλλογικών μορφών λειτουργίας της κοινότητας. Τα παιδιά δεν

αισθάνονται πλέον ότι αποτελούν το αντικείμενο της παιδαγωγικής δράσης των

εκπαιδευτικών, τους υποψήφιους για μια μελλοντική «αυθεντική» ζωή, παρά ζουν

μια ζωή πολύπλευρης δραστηριότητας, συμμετέχοντας αποφασιστικά στις

δραστηριότητες της παιδικής κοινότητας.