Al zeven maanden lang gaan overal in Israël op zaterdagavond, als de shabbat voorbij is, mensen de straat op voor vreedzame demonstraties tegen de juridische hervormingen die het kabinet-Netanyahu momenteel door de Knesset loodst. Inmiddels gebeurt het ook op andere dagen van de week. Op de maandag in de week dat het Friesch Dagblad in Israël rondwandelt, vorige week, heeft na een debat tot middernacht een onderdeel van de wet in eerste lezing een meerderheid gehaald.

Op de dag erna zijn er massale wegblokkades in het dichtbevolkte economische hart van Israël, de metropoolregio Tel Aviv-Haifa aan de kust. Reservisten van het leger hebben zich bij de demonstranten gevoegd en geven geen gehoor meer aan hun jaarlijkse oproep voor reservedienst.

Noam Yatsiv, historicus en geschiedenisdocent, legt de situatie uit. Israël heeft geen grondwet. Er is wel een Hooggerechtshof van negen rechters die wetten toetsen en kunnen goedkeuren of afwijzen. Een belangrijk onderdeel van de bevoegdheid van het Hooggerechtshof is de toets van de ‘mate van redelijkheid’. Bij elke wet worden de belangen van alle bevolkingsgroepen van de extreem diverse samenleving zorgvuldig afgewogen, en wordt bepaald of het belang van de wet in kwestie niet te klein is om de belangen van een of meer bevolkingsgroepen te schaden. Het gaat om minderheden als christenen, Ethiopiërs, homoseksuelen, maar ook over grote groepen als links-liberale seculiere Joden, gematigd religieuzen en Israëlische Arabieren.

Als de juridische hervormingen er komen zal onder andere deze belangrijke toets er niet meer zijn. Dat betekent dat het zittende parlement makkelijker wetten kan wijzigen en doorvoeren. De wetgeving zal dan dus meer afhankelijk worden van de samenstelling van de Knesset.

Likud-premier Benjamin Netanyahu heeft in de Knesset, die een kiesdrempel van vier zetels kent, een meerderheidscoalitie weten te vormen (64 van de 120 zetels) dankzij een lijstverbinding van een aantal rechtse, zeer nationalistische partijen die anders de kiesdrempel niet gehaald zouden hebben, en twee ultraorthodoxe partijen. Die partijen Shas en Verenigd Torah Judaïsme zijn niet links en niet rechts, legt Yatsiv uit. ,,Ze behartigen alleen hun eigen belangen. Als zij bijvoorbeeld meer geld voor gezinsondersteuning voor ultraorthodoxen en vrijstelling van dienstplicht voor hun jongens krijgen, willen ze meeregeren.”

Zo is ‘Bibi’ met zijn Likud, de grootste fractie in het parlement, met opportunisme erin geslaagd om premier te worden. Boze tongen beweren dat hij de juridische hervormingen wil doorvoeren omdat hij zelf juridisch vervolgd wordt op verdenking van corruptie. Yatsiv relativeert dat. ,,Die lat ligt in Israël heel laag. Hij heeft bijvoorbeeld een keer een hoofdredacteur gebeld om te vragen of zijn krant geen roddelverhalen over zijn vrouw meer publiceert. Daarvoor zou je in andere landen niet wegens corruptie voor de rechter gedaagd kunnen worden.”

Dieptepunt

Daar gaan de demonstraties dan ook niet om. We ontmoeten Yaron Schrotter (53), die een cultureel centrum runt waar Israëli’s en Palestijnen deelnemen aan gezamenlijke projecten. ,,We zijn op een dieptepunt in de geschiedenis van dit land beland. Voor het eerst sinds 1948 worden we van binnenuit bedreigd. Mensen die nooit demonstreerden, doen dat nu wel. Dat geldt ook voor mij en mijn 73-jarige moeder.”

Deze vrees deelt Knesset-lid Matti Sarfati van oppositiefractie Yesh Atid. ,,Ik ben niet bang voor mezelf, maar voor mijn kleinkinderen. Ik vrees dat zij niet meer in Israël kunnen en willen wonen.”

Ariël Kallner van coalitiefractie Likud reageert: ,,We houden allemaal van Israël en we willen allemaal de democratie verbeteren. Wij geloven dat we dat doen met deze juridische hervormingen.”

,,Maar wij denken dat de regering hiermee te veel macht krijgt”, zegt Sarfati.

De bedreiging van de samenleving die de demonstranten vrezen ligt in de toekomst en is demografisch van aard, vertelt Yatsiv. De ultra-orthodoxe gemeenschap groeit namelijk als kool. En als die een meerderheid in het parlement haalt en er geen externe toetsing van wetgeving meer is, zouden de ultraorthodoxen allerlei liberale wetgeving kunnen terugdraaien en hun eigen leefregels en -beperkingen in wetgeving kunnen vastleggen. Dan zou Israël in een theocratie veranderen.

Mea She’arim

‘De’ ultra-orthodoxe gemeenschap. Tijd om er eens te gaan kijken om te proberen er iets van te begrijpen.

Tekst gaat verder onder kader

,,Shiksa! Shiksa!” We zijn nog niet één straat doorgedrongen in Mea She’arim, de ultraorthodoxe wijk van Jeruzalem, of een jongetje roept een onwelvoeglijk scheldwoord als waarschuwing dat er onkuis geklede vrouwen in de buurt zijn. Die verklaring krijgen we van docent Moti Barlev (41), geboren en getogen in Mea She’arim, die ons rondleidt.

Hij vertelt dat er zeker duizend groepen, facties of sektes zijn, maar dat die onder te verdelen zijn in drie hoofdgroepen: de Litouwse, de Mizrahi of Sefardische, en de Chaddische of Ashkenazische orthodoxen. Ze hebben alle hun eigen specifieke kledingvoorschriften. ,,Daar zijn geen Bijbelse wetten voor, het zijn gewoonten die van generatie op generatie overgaan. De hoofdregel is: wij zijn blind en dus moeten we onze voorouders navolgen. Dat is altijd zo gegaan, dus uiteindelijk volgen we de Torah, zeggen ze.”

Een aantal subgroepen is anti-zionistisch: zij geloven dat het huidige Israël tegen het woord van God ingaat, omdat de Joodse staat er pas kan komen als de Messias er is. Moti komt zelf uit zo’n anti-zionistische sekte, maar stapte er op latere leeftijd uit.

Planeten

,,Je kunt Jeruzalem vergelijken met een universum met verschillende planeten”, zegt hij terwijl we op een druk kruispunt aan de rand van de wijk staan. ,,Mea She’arim is een van die planeten en aan de overkant zijn de andere planeten. Tot mijn 22e heb ik hier nooit de straat overgestoken.”

In de wijk is het een drukte van belang aan het eind van een doordeweekse middag. Kinderrijke gezinnen en yeshiva-studenten domineren het straatbeeld. Mannen hebben lange baarden en pejot (pijpenkrullen). Vrouwen zijn bedekt gekleed met lange mouwen, kousen en rokken en dragen een pruik en een hoofddeksel om hun haar te bedekken. Het doet denken aan de Netflix-serie Schtisel , volgens Moti een ,,perfecte” weergave van het leven hier, al is hij hier niet opgenomen omdat er niet opzichtig met camera’s gefilmd mag worden. ,,Vrouwen hebben een machtige positie”, zegt Moti. ,,Ze hebben seculier onderwijs gevolgd, weten dus veel meer van het leven buiten, en zorgen voor het levensonderhoud. De meeste mannen doen niets anders dan de Torah bestuderen, soms vijftien, zestien, zeventien uur per dag. Zij geloven dat de wereld is geschapen voor degenen die de wet bestuderen.”

Moti legt verschillen en nuances tussen de groepen uit. Bij de een word je rabbijn omdat je vader dat is, maar bij de Litouwers word je rabbijn als je er geschikt voor bent en de zittende rabbijn jou aanwijst. ,,Ouders dromen er niet van dat hun kind de volgende Messi of Ronaldo wordt, maar dat hij de volgende rebbe wordt.”

Hij wijst verschillende voorbijgangers aan. ,,Niet te opzichtig kijken, maar daar loopt een Litouwse familie, en aan de overkant zie je een Mizrahi, die kun je herkennen aan de donkere huid. Daar loopt een Amerikaanse Litouwse yeshiva-student, dat kun je zien omdat zijn hoedrand iets smaller is dan die van de Israëlische Litouwers.”

,,We moeten hier weg”, zegt hij ineens middenin zijn zin en zet de pas erin. Later legt hij uit dat hij zag dat een man onze groep zag en iets riep. ,,Dan roept even verderop iemand anders ook iets, dan gaan er twee ramen open en wordt er harder geroepen en binnen een paar seconden heb je een volksoploop die op een rel kan uitlopen.”

Bepalende verhouding

De verhouding met de orthodoxie is altijd bepalend geweest in de Israëlische samenleving en politiek, vertelt Shlomit Ravitsky Tur-Paz, onderzoeker bij het Israëlisch Democratie Instituut. ,,Er is altijd debat over de sabbatsrust, over winkelopenstelling op shabbat, over de status van de Klaagmuur. Diverse kabinetten vielen over religieuze hangijzers.” In 1952 over de dienstplicht voor religieuze vrouwen, in 1976 over vliegen op shabbat, in 2012 en 2018 over de dienstplicht voor ultra-orthodoxe jongens en in 2022 over hoe ziekenhuizen moeten omgaan met Pesach.

Israël kent geen scheiding tussen kerk en staat; zaken als trouwen, scheiden en begraven gaan volgens religieuze wetgeving. ,,De Joodse identiteit en democratie schuren wel eens. Het is een dagelijks conflict. Kijk naar mezelf: ik ben jurist, liberaal, feminist, maar ook religieus.”

In het publieke debat gaat het vaak over wetgeving over religieuze zaken: shabbatsregels over autorijden bijvoorbeeld. ,,De vraag is altijd of dat een persoonlijke keus is of dat daar wetgeving over moet zijn. Wat betekent de vrijheid van godsdienst in Israël? We hebben hier altijd het ideaal van de gedeelde gemeenschap voor ogen gehad: wat zijn onze gemeenschappelijke waarden en hoe dragen we gemeenschappelijk verantwoordelijkheid voor elkaar?”

Voordelen

De ultra-orthodoxe Israëli’s of Haredim genieten diverse voordelen. Slechts 51 procent van de jonge mannen gaat nadat ze getrouwd zijn in een reguliere baan werken (al was dat twintig jaar geleden nog 20 procent), de rest blijft op de yeshiva. Dit leidt tot armoede. Er is een speciale kinderbijslag, een eigen gezondheidszorgstelsel, een bonnensysteem voor gezinsondersteuning, en ga zo maar door. Momenteel loopt voor de zoveelste keer een publiek debat over de uitzonderingspositie die orthodoxe jongens hebben: ze krijgen een uitkering van de staat om Torah-onderwijs te volgen in de yeshiva’s, de religieuze scholen, en zijn vrijgesteld van dienstplicht. Ravitzki Tur-Paz: ,,Zij zien zichzelf als de hoeders en bewaarders van de Joodse identiteit en het Joodse geloof. Ze zeggen: jullie zijn de soldaten en wij bidden voor jullie. Het is geen egoïsme, maar zo kunnen seculiere Israëli’s het wel uitleggen. Die zeggen: we willen hier niet voor betalen en we willen niet in de oorlog sneuvelen om dit te beschermen.”

Hoog geboortecijfer

De orthodoxe groepen maken, als gevolg van het geboortecijfer van boven de zeven, een steeds groter deel uit van de Israëlische samenleving. Er zijn nu 1,3 miljoen Haredim op een totaal van 9,4 miljoen. In 2062 zijn er naar verwachting 5,8 miljoen Haredim, laat Ravitsky Tur-Paz zien. ,,Nu maken ze 14 procent uit van de maatschappij, maar op de scholen is dat 25 procent en in klas 1 al 28 procent. In theorie kunnen we over vijftig jaar een theocratische staat hebben.”

In 2022 waren er 41.000 yeshiva-studenten van 17 tot 23 jaar, tegen 96.000 op de reguliere universiteiten. Dit heeft gevolgen voor de paraatheid van het leger en voor de begroting van de regering, legt IDI-onderzoeker Eliyahu Berkovitz uit. ,,In totaal zitten er 130.000 jonge mannen op de yeshiva. In 1948 waren dat er 400.”

Berkovitz komt zelf uit de orthodoxe gemeenschap. Hij is een zogenoemde moderne Haredi, die de orthodoxe identiteit combineert met een reguliere baan in de maatschappij. 20 procent van de ultraorthodoxen is modern. ,,Ik zat op de yeshiva en voelde me daar thuis. Toen ik naar de reguliere universiteit ging, voelde het alsof ik naar buiten ging. Het heeft een paar jaar geduurd voor ik eraan gewend was.”

Een derde van de Haredim zijn Mizrahi of Sefardisch (afkomstig uit het Iberisch schiereiland en de Arabische landen), een derde is Ashkenazisch of Chassidisch (Noord- en Oost-Europa), en een derde is Litouws. Berkovitz: ,,Je moet beseffen dat er in de achttiende eeuw helemaal geen seculier judaïsme was. Iedereen was religieus. Haredim hebben het gevoel dat ze in de afgelopen tweehonderd jaar hun kinderen hebben verloren aan het secularisme. Ze proberen de trein van die ontwikkeling af te remmen. Maar ze beseffen dat hun bevolkingsgroep almaar bepalender zal worden voor de Israëlische samenleving. Door de demografische ontwikkeling moet er iets veranderen, maar de vraag blijft altijd: hoe bewaren we onze identiteit? Iedereen weet dat het niet houdbaar is, maar niemand heeft het antwoord.”

Overigens zijn er wel degelijk ultraorthodoxe jongens die het leger in gaan. Er is voor hen een speciale eenheid waar geen vrouwen bij zitten, vertelt Berkovitz. ,,Maar dat wordt ze niet altijd in dank afgenomen door hun omgeving. Ik ken een jongen die, als hij van de kazerne terug naar huis gaat, een paar haltes eerder uitstapt om zich bij een vriend om te kleden, zodat niemand hem in soldatenkleding ziet.”

Koosjer mobieltje

In Mea She’arim legt Moti Barlev uit hoe de planeet de planeet blijft. Het conservatisme van de Haredim gaat ver. Massamedia zijn uit den boze. Er zijn koosjere mobiele telefoons verkrijgbaar, waar je naast bellen en sms’en niets mee kunt. ,,Zelfs het spelletje Snake zit er niet op”, zegt hij terwijl hij zijn exemplaar laat zien, zo’n Motorola klaptelefoontje uit de oertijd. Voor zakenmensen zijn er mobiele telefoons onder rabbinaal toezicht beschikbaar, waar bijvoorbeeld WhatsApp op zit.

Anti-zionistische rabbijnen communiceren hun boodschappen via pamfletten die als muurkranten aangeplakt worden. Op het, in de volksmond, Zaterdagplein zijn wekelijks demonstraties tegen de staat Israël en technologische ontwikkelingen. 8 procent van de ultraorthodoxen is anti-zionistisch. De rest is non-zionistisch: die hebben geen uitgesproken voorkeur voor de staat Israël, maar steunen die wel door bijvoorbeeld mee te doen aan verkiezingen.

Zo’n drieduizend Haredim verlaten jaarlijks de gemeenschap. Moti stapte er ook uit. Dat was moeilijk, maar er bestaan ook veel mythes over, zegt hij. ,,Je wordt niet per se verstoten. 90 procent heeft nog contact met zijn familie. Maar eruit stappen kun je niet zomaar. Je hebt geen regulier onderwijs gevolgd en bent nooit in aanraking geweest met de buitenwereld, dus je kunt niks, je weet niks en je kunt ook niet meer terugvallen op je gemeenschap. Eigenlijk ben je geëmigreerd en moet je helemaal van nul beginnen. Je krijgt ook een existentiële strijd: je hebt een betekenisvol leven in het uitverkoren volk opgegeven. Het is namelijk ook een warme, veilige wereld, waar je het eeuwige leven wordt beloofd. Ik miste ook de naïviteit van die gemeenschap. Zij zijn niet blootgesteld aan de wreedheden van de wereld. Zo moet je er ook naar kijken.”

Cafévergunning in Tel Aviv

De demografische beweging naar een religieuze autocratie, waarin liberalen hun status als minderheid accepteren en strijden voor hun incidentele cafévergunning in Tel Aviv, is een van de serieuze bedreigen van de huidige staat Israël die Dan Perry noemt in een opinieartikel in The Jerusalem Post van afgelopen weekend. Maar de voormalig Midden Oosten-correspondent van persbureau AP vreest dat het nog meer voor de hand ligt dat de liberale Israëli’s, grofweg de helft van de bevolking en de ruggengraat van de hoogstaande economie, zullen emigreren omdat ze niet in een land willen wonen dat ondemocratisch is (wegens de behandeling van Palestijnen als tweederangsburgers) en bovendien een soort tweede Iran is geworden (met strenge religieus geïnspireerde wetgeving).

Dan zal er een staat overblijven die armer is, een minder sterk leger heeft en sterk verachtert. Die zal uiteindelijk overlopen worden door de Palestijnen, sombert Perry.

En zo is het nationale debat over de juridische hervormingen in Israël nog lang niet verstomd. Op de ochtend na het nachtelijke debat ziet Knesset-lid Matti Sarfati toch een lichtpuntje. ,,Het was vanochtend vroeg pikdonker en je kon geen hand voor ogen zien, maar een paar minuten later was dat voorbij toen de zon op kwam.”