Man i Pinda

Page 1



Un Man di Pinda pa Kaminda: Reflekshon riba Bida, Fe i Nashon Marlon Winedt



Un Man di Pinda Pa Kaminda Reflekshon riba Bida, Fe i Nashon Rev. Marlon Winedt BA, Drs, PhD Illustrator Rebecca Chang Publisher: Saved to Serve International Ministry (SSIM) Book Coach: Drs. Luisette Kraal RN MA MS www.Luisettekraal.com ISBN: ISBN-13: 978-1727280708 ISBN-10: 1727280709



Na felis memoria di mi wela Petronilia Paula Winedt mihó konosí komo Machita òf Nini. “Danki pa a kere den mi.”



Contents Prólogo 1 Apresiabel lektor 7 1. Beibel: Reto i Invitashon! 11 2. Inteligensia 17 3. Un nashon piadoso? 23 4. Mi Historia i Historia di mi Pais 27 5. Yalurs 33 6. Union Nashonal 39 7. Bos di Pueblo ta Bos di Dios? 45 8. Bon Gobernashon segun Beibel: Hustisia 51 9. Imparsialidat: Pueblo i su Gobernantenan 57 10. Un Gobernante Sabí 61 11. Skippy: Un Kachó ku Brio! 67 12. E Blenchi den bo Man: Fe den Dios i Responsabilidat Personal 73 13. E Mama Buriku, su Yu i Semana Santa 79 14. Meditashonnan Filosófiko: Un Mirada di Pafó i un Mirada di Paden 85 15. Bida i Morto: ‘di Pafó’ i ‘di Paden’ 93 16. Kòrsou, un Biaha mas: Quo Vadis? 99 17. Hesus no a nase dia 25 Desèmber: Balor di Pasku. 103



18. Amor pa mi Isla 125 19. Kuaresma: Un tempu di 129 Reflekshon 129 20. Bient’i Kuaresma 141 21. Tek Tòk 147 22. Kangreu 149 23. Tin Hende ta Pensa 151 24. Sanikolas i Su Ayudante Piet: Un Reflekshon 153 25. E Olefante i e Hòmbernan Siegu: Ta Huntu nos ta Hasié. 159 26. Kada Aña mesun Pregunta tokante Liderazgo i Pueblo 165 27. Aborto: Laga nos Saka Kabes for di Santu! 171 28. Djis Bisa ku nos ta Kontra, no ta Sufisiente! 177 29. Eksepshon pa Regla, no ta Kita Regla. 183 30 Sufrimentu: Un Mirada di Paden i un Mirada di Pafó 191 31. Himno i Bandera: Pa tur Yu di Kòrsou 197 32. Korsou: Mi Konfeshon 201 33. When I See my people 203 34. Tambú di Doló 207 35. Higgs Boson: Avanse di Siensia no ta Garantisá Avanse Humano! 209 36. Ola di Rou 215



Prรณlogo

1


2


Palabra di gradisimentu Na promé lugá, mi kier a gradisí Dios Todopoderoso pa su guía den mi bida. Mi ta un disipel di Hesus di Nazarèt ku ta kere ku pensamentu Kristian mester keda den diálogo ku e mundo ku ta pensa otro. Mi ke yama danki na mi famianan, en partikular mi ta gradesido na mi wela defuntu ku a kriá mi huntu ku tur tanchi ku a hunga un ròl importante den mi formashon. Mi amor pa lesa buki i interés den aktualidat di notisia ta bin di Mai, mi wela. Danki na mi esposa Sandra di ya kasi 30 aña ku semper a sostené mi i a para na mi banda i na nos yunan Marko, Ralph i Samantha. E matutino La Prensa pa hopi aña a pèr

3


mití mi kontribuí un kolumná den e kòrant ku a yuda mi kompartí mi pensamentu i opinion. E buki aki i tur evento rondo di su promoshon a bira posibel en parti pa donashonnan di: Sr. Roy Kolader di NuCapital, Rudi Leblanc di Dynamic Laboratory Consultants, Johan Martina di TAM Consultants, Robertico Castillo di TOP Professional Cleaning i Rignald Castillo di RIjschool Rapido. Mi ta agradesido pa e konfiansa ku nan tur a depositá den mi. Rebecca Chang a pinta e ilustrashonnan i diseñá e kaft di e buki. Dennis Rafaël a hasi un tremendo trabou profeshonal di lesa e buki na promé instansia i no solamente korigí ortografía i giro di palabra, pero tambe sigui e argumentonan ku wowo di falki. Danki tambe na Gwenny Emers Schaarbaai ku a lesa komo di dos korigidó i a yuda puli algún otro aspekto i Vivian Le Blanc después tambe a tira un 4


bista. Luisette Kraal a enkurashå mi pa publikå i a hunga un ròl importante den e proseso di editashon i publikashon. Klaro ku tur eror ku a keda den e buki ta responsabilidat di e outor.

5


6


Apresiabel lektor E publikashon aki ta un selekshon di artíkulo ku bo sirbidó a publiká den e kolumna Lantèrna den e vespertino La Prensa for di aña 2004. Tin algun artíkulo adishonal i poesianan di e outor ku no a keda publiká ainda. Meta di e koluma Lantèrna tabata pa reflehá riba kosnan di bida, di tur dia, siensia i tópikonan di aktualidat, semper ku e lus fuerte di Beibel komo lantèrna, fundeshi, i transfondo. Manera un lantèrna ta tira lus den skuridat, asina Palabra di Dios ta lusa nos bida i tin Kristu-Hesus su bida, siñansa i obra komo sentro. Di e forma akí e outor ke kontribuí ku Un Man di Pinda pa Kaminda di bida, esta yuda den momento di reflekshon riba diferente tópiko den bida 7


di un hende i den bida di nos pais. I no tin nada mihó ku sende bo lantèrna i lag’é lusa bo segun bo ta sigui bo pelgrimahe ku Un Man di Pinda pa Kaminda. Pa kada artíkulo nos a inkluí un teksto di Beibel na kuminsamentu i un proverbio na final. E buki akí sigur no ta un estudio di Beibel komo tal, pero mas bien ta kontené un pòtpurí di temanan di interes pa diferente tipo di lesadó. A inkluí un poesia na ingles pa motibu di e gran akohida ku el a haña den medionan sosial. Tambe tin un poesía di un hoben, yu di e eskritor ku ta ekspresá su amor pa Kòrsou. E idea ta pa Grandinan ta bisa Lamanera ta kome munchi no por daña pinda, un pa un, e promèntè. lektor tur dia i na momento spesial skohe su pinda pa e dia òf okashon ei. Ku Dios yuda nos fortalesé nos fe i hasié práktiko den tur área di bida pa nos por 8


para fuerte. I kòrda kiko nos grandinan a siña nos: Lamunchi no por daña promèntè. Ke men, ku un hende di karakter fuerte no ta laga otro hende hib’é na pèrdishon! Soli Deo Gloria Marlon Winedt

Bo palabra ta un lampi pa mi pia, un lus riba mi kaminda. (Salmo 119:14)

9


10


1. Beibel: Reto i Invitashon! Nan tabata skucha e mensahe ku hopi zelo i tabata skrudiñá Skritura diariamente pa mira si e kosnan ku Pablo tabata bisa tabata bèrdat. (Echonan 17:11)

B

eibel ta un bibloteka di buki: 39 den Tèstamènt Bieu i 27 den Tèstamènt Nobo. Ademas tin tekstonan Deuterokanóniko ku Iglesia Katóliko i Òrtodòks si ta aseptá tambe komo Palabra di Dios, pero iglesia Protestant-evangéliko ta djis uza pa investigashon i lektura.

Pa Beibel tin influensia riba nos bida, nos mester konos’é. Tur e diferente gruponan ku ta yama nan mes kristian ta duna im11


portansia na Beibel. Klaro ku tin diferensia di opinion riba kon ta interpretá Beibel i kon ta aplik’é. Nos tin Beibel Papiamentu Koriente (BPK) i Beibel Santu (BS). Beibel Papiamentu Koriente ta un tradukshon di diferente denominashon huntu: Katóliko Romano, Boutista, Pentekostal i Reformá. E ta un estilo di tradukshon moderno ku ta enfatisá nifikashon di e teksto i e importansia di e idioma den kua ta tradusí. Tin BPK ku e bukinan deterokanóniko i tin e sin nan. E ta kai den mesun kampo ku tradukshonnan manera Groot Nieuws Beibel, Dios Habla Hoy, Français Courant, etc i a ser hasí ku referencia na òf dirèkt for di e idiomanan original, griego, hebreo i arameo. E tradukshonnan idiomátiko aki tin komo meta komunikashon den un forma komprensibel, basando nan mes riba e último investigashonnan sientífiko.

Na e otro un banda nos tin tambe Bei12


bel Santu ku ta un tradukshon mas literal, tradusí pa Iglesia Evangéliko aki na Kòrsou. E tipo di tradukshon aki ta tene su mes hopi na strukturanan di e idioma, ku a tradusí for di dje ku den e kaso aki tabata ingles. Kada un tipo di tradukshon tin su bentaha i desbentaha. Den Reino di Dios en realidat no tin konkurensia. Un Beibel manera BPK ta duna bo e nifikashon, e ta mas fásil di lesa, e ta mas komprensibel, e ta tene kuenta ku investigashonnan moderno riba nifikashon di e teksto. E tradukshonnan manera BS ta duna bo e oportunidat pa mira un tiki e struktura di idiomanan original, e ta uza konstrukshonnan ku bo a kustumbrá kuné, i ta laga diferente teksto poko mas habrí pa interpretashon.

Nos ta den un bon momento pa distribushon di Beibel den nos komunidat. En todo kaso, aki na Kòrsou nos niun no tin èsküs pa no lesa Beibel. Tradukshon di Beibel den idioma natural manera BPK ta mus13


tra ku nos idioma ta madurá i ku ta posibel pa toka tur tipo di tópiko. Beibel ta un hoya literario, den dje bo ta haña obranan maestro di literatura manera un buki di Job, parábola di e yu pèrdí, Salmonan, un obra filosófiko manera Predikador, un kanto sublime di amor manera Kanto di tur Kanto. Den Beibel bo ta kontra ku historia di diferente tempu, kulturanan fasinante di diferente parti di e teritorio di Laman Mediteráneo i lugánan manera Egipto, Israel, e teritorio di Babilonia/Sumeria – esta e media luna fèrtil.

Un par di aña idioma ulandes na Ulanda a bisa den e vespertino Volkskrant ku muchanan ulandes no por komprendé literatura ulandes si nan 14

pasá un dosente di Manera grandinan ta bisa: Pa un bon komprendedó poko palabra ta basta!


no lesa Beibel. Beibel a influenshá henter mundu oksidental den diferente forma. Buska un Beibel ku ta yuda bo den bo bida di tur dia. Pidi bo lider spiritual konseho pa bo por komprend’é mihó. Buska material i akudí na lèsnan pa profundisá. Beibel tin un mensahe pa bo! Beibel ta keda relevante! Manera grandinan ta bisa: Pa un bon komprendedó poko palabra ta basta!

15


16


2. Inteligensia Dios a krea hende segun su imágen. Segun imágen di Dios El a kre’é: hòmber i muhé. (Génesis 1:27)

S

emper den mei-yüni ta reina un nèrviosismo na skolnan tantu avansá komo primario: ta tempu di eksámen òf prueba pa wak kua skol avansá un mucha ta bai òf kon e ta sigui su karera akadémiko/profeshonal.

17


Pasa un prueba òf un eksámen ta algu ku por yena un hende ku hopi strès i tenshon. Hopi kos ta dependé di e resultadonan aki. Pero ta importante pa nos kòrda sí ku tin diferente tipo di inteligensia. Tin inteligensia kognitivo ku ta mas teóriko kaminda e hende por pensa apstrakto i asta den esei tin diferensia tambe. Tin hende ta bon den sifra, den hunga ku figura geométriko, den haña solushon pa problema aritmétiko. Tin otro hende ta bon den uzo di palabra, den idioma, den komprendé un teksto bon.

Pa largu tempu nos sistema di edukashon tabata konsentrá riba inteligensia kognitivo so. Nos a lubidá ku tin otro tipo di inteligensia tambe. Danki Dios esei ta kambiando. Tin inteligensia sosial: un hende ku sa kon anda ku otro hende, kon partisipá den un forma produktivo na prosesonan sosial. Tin un inteligensia emoshonal: un hende ku sa kon dil ku su emoshonnan i 18


ku esnan di otro. Tin un inteligensia manual: un hende ku por uza su man bon pa loke ta práktiko. E hende ei sa bon kon drecha loke ta dañá òf traha algu nobo den un forma artístiko. Tin inteligensia den orientashon espasial: un hende ku sa bon kon areglá ophetonan den espasio, den kamber òf kas. E hende ei sa bon kon move den espasio i kapturá un bala, manera nos Andrew Jones, Andrelton Simmons òf otro peloteronan, òf tin hende ta bon den haña kaminda sin uza mapa.

Loke ta importante ta pa nos bin bei ku tur hende ta inteligente den un òf otro aspekto. Tin biaha bo ta haña hende ku un inteligensia kognitivo haltu ku no ta inteligente sosialmente. Tuma por ehèmpel na universidatnan, tin hopi profesornan ku ta baké den nan materia, ku fama internashonal i ku masha publikashon na nan nòmber. Pero nan no sa kon papia di kosnan di 19


tur dia. Nan no por duna lès! En todo kaso, asta e hende ku ta mentalmente inkapasitá tin balor den bista di Dios i por kontribuí algu na nos komunidat. Laga nos animá nos muchanan i nos adultonan pa hasi nan máksimo esfuerso durante di nan estudio. Pero un komunidat no mester di hende di teoria so; un komunidat mester di hende di fishi, hende práktiko tambe. No ta importá ki un hende ta bon den dje. Kada hende ta bon den algu! Kada hende meresé un chèns p’e bai dilanti. Mayor i alumno. Si bo yu òf abo mes no ta bon den sierto materia, manera abo ke, òf no por bai sierto skol no lubidá loke ta mas importante. Kòrda ku e òf abo ta imágen di Dios; manera e yu ta, ku su Manera grandínan ta bisa: No tur piská ta kohe ku e otro talento, e mesun as! tambe ta kontribuí. Serka Dios nos no tin drop out! Biba diversidat! Si nos tur taba20


ta meskos, mundu lo tabata hopi laf! Pero Dios ta un artista ku ta pinta un kuadro ku mil i un kolĂł bunita, yen di kreatividat i yen di lus i amor. Manera grandĂ­nan ta bisa: No tur piskĂĄ ta kohe ku e mesun as!

21


22


3. Un nashon piadoso? 19

P’esei demostrá amor na e strañeronan ku

ta biba serka boso, pasobra boso tambe tabata strañero na e pais Egipto. (Deuteronimio 10:19)

O

ra nos papia di union nashonal nos tin ku kòrda ku den kada pais

tin hende di otro pueblo ku a bin biba mei mei di esnan ku ta mayoria i huntu nan ta bira un nashon segun nan struktura estatal i despues por ta asta un pueblo den sentido emoshonal. Beibel ta papia tokante bon trato di strañeronan. Kòrsou su situashon ta hopi spesial, ya ku e habitantenan original di e pais, e kaiketionan, lástimamente no t’ei mas. Despues ku e spañónan a dominá e isla pa un tempu, e ulandesnan a bini. No muchu tempu despues hudiunan sefárdiko di península Ibériko ku a haña 23


asilo religioso serka e gobièrnu kalvinista ulandes a bin biba aki. I despues, negoshi di katibu afrikano a trese e avochinan di mayoria di nos ku ta biba aki. Ke men, den sierto sentido nos ta un pueblo ku pa mayor parti ta di desendensia afrikano. Tambe nos tin un grupo di hudiu i ulandes ku a bira parti di e isla, banda di otro gruponan étniko mas chikí ku a bini despues. Klaro ku manera tur kaminda den nos region, tambe tin hopi meskla di rasa.

Awor den nos tempu, nos ta mira un fluho di hendenan di paisnan di abla spañó i di por ehèmpel hermana isla Haiti ku a imigrá i ta integrando positivamente den nos pais. Klaro ku den tur grupo ku imigrá por tin algun hende ku ta kai den kriminalidat, manera tambe por bisa di algun di nos yunan di Kòrsou ku a bai biba Ulanda. Otro kaso ta hende ilegal òf mihó bisá indokumentá. E problemanan sosial, peso finansie24


ro i otro asuntunan ku esei ta tresé kuné ta hopi kompliká. Den hopi nashon di mundu, iglesianan ta duna yudansa na hende indokumentá i asta ta asina ku na Ulanda hopi aña pasá e partido Christen Unie a boga pa pordon general pa un grupo grandi di e asina yamá asielzoekers komo punto importante den programa di gobernashon. Nos tin ku kòrda ku Beibel di un banda ta pidi nos pa trata strañeronan bon i ku tin hopi lei den Torah (promé sinku bukinan di Tèstamènt Bieu) ku ta eksigí esei. Tambe nos ta mira ku Hesus a mustra su amor na hendenan marginá i rechasá den su tempu. Nos ta yamá pa sigui ehèmpel di Hesus komo kristian, no ta importá di kua denominashon.

Di otro banda, Beibel ta bisa nos pa respetá gobièrnu (Romanonan 13), klaro basta no ta trata asuntu ku ta toka nos fe òf ta pone nos konsenshi den peliger (Echonan 4:19; 5:29). Awor, dilema di e disípulo di 25


Kristu ta: nos ta respetá gobièrnu, pero di otro banda nos tin ku yuda e ser humano semper sí. Eksplotashon di esnan indokumentá sigur ta algu robes i trata hende den un forma deshumanisante ta algu ku Beibel ta kondená. Pero esei no ke men sí ku gobièrnu no tin regla. Tur pais tin ku kuida su frontera, pero nos tin ku haña un balanse. I pa loke ta trata esnan ku sí ta dokumentá (legal), ku t’ei awor òf lo bini den futuro, nan lo tin ku haña chèns pa bira parti di e nashon kurasoleño ku ta den proseso di

grandínan ta bisa: Kome ku hende, muri ku Dios!

formashon. Un nashon bendishoná di hende di tur pueblo, ku papiamentu i otro idioma komo tesoro di tur, i ohalá un nashon ku su identidat ankrá riba prinsipionan di Beibel! Pero nos tin ku mustra solidaridat; kòrda ku grandínan ta bisa: Kome ku hende, muri ku Dios! 26


4. Mi Historia i Historia di mi Pais Asta e islanan di mas leu ta spera Mi i ta konfia den mi poder. (Isaías 51:5)

D

en nos lucha pa yega na un pais outónomo den reino i e prosesonan ku a tuma lugá den área polí-

tiko, formashon di e nashon Kòrsou ta importante. Formashon di un nashon ta eksigí ku tur hende ku ta biba aki ta mira nan mes komo parti di un totalidat. Mi historia ta historia di mi nashon i historia di mi nashon ta mi historia. Historia di nos isla ta unu masha konmoví, ku masha kapítulo dramátiko i interesante. Boeli van Leeuwen, famoso eskritor kurasoleño, ta bisa den su buki Geniale Anarchie (1990) ku semper a bin ta tende ku Kòrsou ta bayendo pa sawaka. For di tempu ku a deskubrié! Òf aloménos ku 27


europeonan a deskubrié. Pa diferente motibu e islanan aki, ku a ser yamá islas inútiles semper a sigui atraé hende! Historia di nos isla ta manchá ku sanger di e promé habitantenan ku a keda matá riba su suela. Airu a keda pa semper marká ku nan gritunan di desesperashon, ora ku a deportá mayoria di nan pa otro lugá. E doló i amargura di hende di diferente tribu afrikano, ku nan a haña nan aden, despues di un biahe agonisante kaminda mayoria tabata muri, i na un lugá straño, no ta un sekreto. Raptá for di bo mes pais, traishoná hopi biaha pa bo mes hendenan, fòrsá pa bira bestia di kargá pa hende di otro rasa i otro idioma. Humiliá komo hòmber i muhé, no ta keda bo nada otro ku di muri en parti na bo identidat bieu i forma un nobo. Un identidat ku ta inkluí asta pensamentu di esnan ku a oprimí bo. Nos ta marká dor di sklabitut: desendiente 28


di e katibunan ku kompleho paralisante i desendiente di e shonnan ku sintimentu di kulpa. Esaki ta hiba na òf ta bagatelisá loke a pasa òf ta sigui paga pa un debe bieu sin berdaderamente yega serka di esun rekonsiliashon mas profundo ku otro i ku nos mes. Den historia ansestral di Beibel hopi be nos ta mira ku e individuonan su historia personal ta sirbi komo base di historia di pueblonan. Kòrda kon e yunan di Yakob a bira tata di e tribunan i kon Israel a sali for di Abraham (Génesis 12:49). Nan historia ta fundeshi di nan komunidatnan kolektivo. Aki na Kòrsou tambe nos por menshoná nòmber di hendenan ku a influenshá historia di nos pueblo: p.e. un Tula, un Dr. Da Costa Gomez, un Pierre Lauffer. Promé ku mi por kambia mi nashon, mi mester traha riba mi bario. Promé ku mi kambia mi bario mi mester traha riba mi famia. Promé ku mi 29


por traha riba mi famia, mi mes mester di un kambio real! Nos tur ta laga spor, markanan, atras den e santu di bida. Hende a influenshá nos bida i meskos asina nos lo influenshá bida di otronan. C.S. Lewis (1898-1963), famoso eskritor ingles kristian, Profesor di Oxford, a yega di bisa: ‘Tur hende ku bo topa, bo ta hiba mas serka di shelu òf mas serka di fièrnu.’ Dios yuda nos pa nos komprendé ku nos historia ta determiná historia di e nashon aki. I ku ta nos ta Kòrsou, no ta importá nos koló, rasa, idioma òf aparensia. E pregunta ta: Ken mi a yuda yega mas serka di shelu awe? grandinan ta bisa: Pieda i Kon mi a palabra ku sali no por bolbe afektá hismas. toria di mi pais? Ki marka mi ta laga atras den suela di mi tera? Nò, nos 30


no ta inútil, ku poder i forsa di Dios nos lo no baha pa sawaka, pero lo subi pa un futuro glorioso! Laga nos kòrda ku loke nos bisa otro i loke nos bisa di nos nashon tin influensia riba nos mes, manera grandinan ta bisa: Pieda i palabra ku sali no por bolbe mas.

31


32


5. Yalurs ‘Nan ta bisa ku David a mata míles i míles di hòmber pero ku ami a mata míles so. Awor falta solamente pa nan hasié rei!’ 9 For di e momentu ei Saul a kuminsá mira David ku deskonfiansa. 1Samuel 18:8

S

er yalurs ta un sintimentu mashá straño: na un banda e ta un deseo pa bira loke nos no ta òf pa haña loke nos no tin, pero kombiná ku e deseo pa kita esei for di un otro hende. Ke men, esun ku ta yalurs no solamente ta wak su mes bentaha, pero tambe e ta deseá destrukshon, desbentaha, sufrimentu di esun ku e ta yalurs riba dje. Hopi biaha hende sa ta yalurs riba loke nan ta imaginá nan ku e otro hende tin! Den filosofia medieval a bin inkluí 33


envidia komo piká kardinal bou di e asina yamá shete pikánan kardinal (avarisia, flohera, orguyo, pashon, golosidat, ira (esta rabiamentu)). (E problema di envidia ta ku e tin di ber ku e wowo. Ku loke nos ta mira (latin en-videre ta nifiká ‘wak den’). Semper den pinturanan tabata pinta e envidioso ku wowo chikí, skel, ku ta lur e otro hende. Den e buki yamá, Divina Comedia, di Dante Alighieri (1285-1321), famoso eskritor di Florencia, Italia, ora ku e deskribí fièrnu, e ta pone diferente tipo di piká ku nan kastigu den e sírkulonan di fièrnu. Anto Dante den e obra fiktisio akí ta bisa ku komo kastigu lo kose wowo di hende envidioso sera!

Al fin al kabo yalurs i envidia ta sali for di inseguridat. E hende ku no sa ken e ta, ku no a siña apresiá su mes, fásil ta bira yalurs, envidioso, den un forma destruktivo, ku ta paralisá su bida. Klaro, ku no ta tur sorto di ‘yalurs’ ta robes. Tin un yalurs 34


entre amigu, un tipo di rivalidat entre hende ku ta apresiá otro, ku ta pone nan reta otro, un rivalidat kariñoso kaminda tur dos ke yega na sierto lugá huntu, sin keda atras. I ken no ta gusta pa de bes en kuando su pareha no hasi un tiki yalurs komo señal di falta di atenshon? Pero e malesa di yalurs króniko por destruí un relashon!

Asta Dios, Beibel ta bisa, por ta yalurs! Pero esei no por ta e yalurs negativo ku ta sali for di inseguridat. Ta trata aki di e zelo inmenso pa mira hende sigui É so, ya ku E sa ku ta E so komo kreador konosé hende bon. Ya komo ta un di djE so tin, Dios tin derechi pa ta yalurs! Dios su yalurs den Tèstamènt Bieu ta mas un kuestion di e pashon ku E ta sinti pa mira e ser humano bira felis. Ta p’esei un Beibel manera Beibel Papiamentu Koriente ta tradusí di akuerdo ku estudionan moderno ‘Dios no ta tolerá ningun otro dios’ (Deut 4:24; 5:9; 6:15) na 35


lugá di ‘Dios ta yalurs’. Beibel ta bisa ku despues ku David tabatin hopi éksito militar i e pueblo a kuminsá elogi’é, Saul ‘a tira un wowo malu riba dje’: el a bira yalurs riba dje. Saul tabata un hòmber heridá, un hòmber ku tabata haña su mes muchu inferior pa bira rei di Israel (1Samuel 15:17). E tabata un hòmber komplehá ku tabatin miedo di e pueblo, sin wes’i lomba. Na lugá di traha riba su mes problemanan i drecha su relashon ku Dios i hendenan rònt di dje, el a disidí pa mata David. Al fin i al kabo David a skapa. Pero esta tristu ta ora nos ke asesiná un hende ku tin mas ku nos, òf nos ta pensa ta mas ku nos. 36

Manera grandinan ta bisa: Unda ku tin solo, tin awa! I buriku no sa pusta ku kabai!


Nos ta mata ku palabra, ku redu, ku nos aktitut. Nos ta pensa ku nos ta bira mihĂł ora nos basha un hende abou ku a saka kabes ariba. E problema no tabata David, e problema tabata Saul mes. Pa un komunidat bai dilanti nos tin ku siĂąa dil ku nos mes. Felisidat ta bini di paden. Mare Dios yuda nos komprendĂŠ ku nos no tin monopolio riba dje. I mas importante ainda, ku berdadero felisidat ta respetĂĄ boluntat di Dios pa kada hende su bida. Manera grandinan ta bisa: Unda ku tin solo, tin awa! I buriku no sa pusta ku kabai!

37


38


6. Union Nashonal

For di un hende El a krea tur pueblo pa biba rònt mundu. El a determiná nan temporadanan i e límitenan di nan teritorio 27 i E tabata ke pa e pueblonan purba hañ’É dor di busk’É i purba toka kunÉ. Echonan 17:26-27

D

espues di a haña nos outonomia na 10-10-10 nos por a mira ku esei no a solushoná nos problemanan komo pais i pueblo. Nos a sigui mira divishon, hopi diskordia ku ta kibra kurason di nos tur ku ta stima e baranka aki. E nesesidat pa union nashonal ta hopi agudo. I 39


komo nos lo sigui ta den proseso di kambionan di struktura estatal pa algun tempu, nos ta kore peliger di keda den desunion. Kon yega na union nashonal?

Na promé lugá nos tin ku puntra nos mes: kiko ta un pueblo? Nos por definí ‘un pueblo’ komo ‘un grupo di hende ku tin un sentimentu di ‘nos’ (na ulandes “wij gevoel”) ku ta surpasá nan diferensianan individual, un sintimentu ku ta pasa di un generashon pa otro, i ta basá hopi biaha riba un òf mas kombinashon di gruponan ètniko, rasa, idioma, lugá di biba, historia, i asta religion’. Pueblonan hopi be ta bira nashonnan, ounke tin biaha bo ta haña ku den un nashon por tin mas ku un pueblo. Por ehèmpel por konsiderá ku Brazil ta un nashon ku ta konsistí di pueblonan indígena, afro-brasileño i e brazileronan blanku. Pa bin mas serka di kas, reino Ulandes ta un nashon ku diferente pueblo. Tin rubiano, kurasoleño, islar40


ibeño, ‘Fries’, ‘Limburgs’, ulandes europeo en general. Ke men, nashon ta e organisashon polítiko-estatal di un òf mas pueblo.

Tin biaha ta usa union nashonal pa fomentá odio, te asta e por kulminá den persekushon violento di strañero- i otronan manera a sosodé na Alemania (1940-1945). Union ku ta hiba na destrukshon, na arogansia, òf p.e. na ataká Dios su Palabra, no por ta bon. Den Génesis 11 nos ta mira kon hende ker a traha un toren pa yega te shelu. Dios a plama e union ei, pasobra no ta tur union nesesariamente ta bon. Malechornan tambe ta uni pa hasi malu! Hende ker a konstruí un toren pa yega shelu; e palabra ‘Babel’ ta bini di un palabra ku por nifiká ‘porta di shelu’! Pero a resultá di ta un otro ‘Babel’, esta esun ku ta nifiká ‘bruashon, babel’! 41


Pero sigur por tin un union positivo den un nashon, den un pueblo, ku Dios mes a pone pa hende buska. No ta pòrnada ku Génesis 10 sí ta nara e formashon di nashonnan komo boluntat positivo di Señor. Ke men, union nashonal ta algu bon di un banda, pero di otro un banda, e por bira algu robes si e ta fomentá orguyo i odio kontra di e próhimo ku ta otro for di e grupo ku e sentimentu di ‘nos’ (na hulandes ‘wij gevoel’). E ta bira ‘nos’ kontra ‘nan’! Ta importante pa nos realisá ku nos tur por forma parti di un nashon, sin ku nos ta bini di e mesun pueblo. Amor pa patria ta Kòrda palabra di grandialgu di aploudí nan: Makaku ta hunga i kristiannan ku su yu te ora e saka su den tur tempu wowo! a afirmá esei. Importante ta pa e leinan di un nashon no ta bai direktamente kontra prinsipionan kardinal di Skritura. Ban forma union, ban stima nos lugá, 42


sin diskriminashon di persona! Ban stima nos próhimo di bèrdè! Pablo ta bisa nos ku kon ku bai bin, meta di nashonnan ta pa tin un enkuentro ku Dios!

Nos tin ku tene kuidou pa nos no lanta òf sigui lanta forsanan nashonalista negativo, pero tampoko sigui menospresiá nos mes hendenan. Kòrda palabra di grandinan: Makaku ta hunga ku su yu te ora e saka su wowo!

43


44


7. Bos di Pueblo ta Bos di Dios? ‘Kumpli ku kualke petishon ku pueblo hasi bo, pasobra no ta abo nan ta rechasá, sino Ami; ta Ami nan no ke pa reina mas riba nan.’

V

1Samuel 8:7

ox populi vox Dei (bos di pueblo ta bos di Dios) ta un ekspreshon ku a haña hopi fama den nos siste-

ma demokrátiko moderno. Den un eskrito di tempu medieval den siglo 8 Alcuin, un mònek ingles, ta atvertí Carlo Magno (742814), gran emperador Carolingio, pa e no sigui e dicho ei. Alcuin a argumentá ku ta rei mester guia e pueblo i no laga e pueblo gui’é! Esaki ta promé aparensia por eskrito di e dicho, ounke ta parse ku e ta data di siglonan promé. Tin hende ta pensa ku e dicho ta basá riba Beibel, kaminda den 1 Samuel 8:7, Dios mes ta bisa Samuel pa skucha e pueblo ku a pidi pa nan haña un rei. 45


En realidat si bo lesa e teksto bon lo bo mira ku e pueblo a skohe pa un rei i Dios no ta di akuerdo ku esei.

E historia aki ta un atvertensia kiko poder por hasi ku hende! Den tradukshon di Beibel na Latin, e idioma i teksto ku a dominá mundu di e tempu medieval pa hopi tempu, e teksto ta bisa: Audi vocem populi (skucha bos di pueblo). Ta interesante ku despues a bin uza e dicho komo algu positivo, esta ku Dios ta papia dor di pueblo. Klaro ku den tur tempu nos konosé nombramentu di rei i obispunan pa aklamashon. Pero tabata hopi biaha hende aristokrat esnan riku i despues negoshantenan ku tabata disidí e proseso. Bo ta haña e ritual di aklamashon den hopi pais te ainda, komo algu simbóliko.

Ta interesante ku na e siudat Aténas, kuna di demokrasia, en realidat solamente 46


un grupo chikí, di hende hòmber liber, tabata goberná e siudat. E palabra demokrasia ta bini di dos palabra griego demos (pueblo) i kratia (gobierno/gobernashon). E dos gran filósofonan griego Plato i Aristóteles tur dos tabata desaprobá e gobernashon di e masa. Nan tabata argumentá ku pueblo ta kambia di idea lihé i no ta bon informá. Plato ta konosí pa su preferensia pa un sorto di diktador, un filósofo-rei!!!

Nos ta biba den un demokrasia i den un tempu kaminda nos ta mira demokrasia komo un instituto noble, digno pa ser defendé! Pero ta bèrdat ku no nesesariamente un pueblo ta skohe loke ta korekto. Demokrasia ta funshoná bon ora ku un pueblo den su totalidat tin un bon nivel di edukashon, entrada ekonómiko i konosementu general. Sino e mesun pueblo ei ta kai den gara di manipulashon i engaño.

47


Tambe ta bini aserka ku no nesesariamente ‘bos di pueblo ta bos di Dios’, ya ku pueblo tin ku konosé i sigui e prinsipionan di Dios promé. Den Beibel tin un teksto ku ta bisa: ‘No sigui mayoria den maldat’ (Éksodo 23:2)! Tin dos ekstremo ku nos tin ku evitá: kulpa Dios pa loke El a laga pa nos komo hende regla òf di otro banda ekskluí Dios i prinsipionan di Beibel for di mundu di polítika i gobernashon.

Ta interesante ku maske E no tabata aprobá e pueblo su petishon pa un rei, Dios su Lei tin prinsipionan pa komportashon di e mesun rei ei. Ounke Beibel Manera grandinan no ta papia tota bisa: Onor i prokante demokrasia becho no por bai moderno direkhuntu den un saku. tamente, tin hopi prinsipio ku ta konta pa tur siste48


ma di gobernashon. Ki bon lo tabata si nos por a sigui nan komo pueblo i mandatarionan! Un pueblo ku sigui e prinsipionan ei lo bai dilanti sigur!!! Manera grandinan ta bisa: Onor i probecho no por bai huntu den un saku.

49


50


8. Bon Gobernashon segun Beibel: Hustisia ‘Mester resa pa esnan ku tin outoridat supremo i pa esnan prominente, ya nos por biba un bida ketu i trankil, yen di rèspèt pa Dios i rèspèt pa hende.’ Pablo di Tarso (1Tim 2:2)

B

eibel ta un kolekshon di buki ku ta reflehá e realidat di hende i intervenshon di Dios. E tekstonan ta yen di ehèmpel di konflikto entre hende, lucha entre pober i riku, hòmber i muhé, élite religioso i pueblo, i mas importante ainda lucha entre Dios i hende! Den e tempunan akí nos ta lucha hopi ku e konsepto di bon gobernashon. Tin algun punto importante ku Beibel ta siña 51


nos. Ta importante sí pa nos kòrda ku e tipo di gobernashonnan ku ta paresé den Beibel tabata básikamente di reinan i lidernan ku tabatin outoridat apsoluto. Den algun kaso ta trata di oligarkianan (gruponan elitario chikí, manera na Roma) ku tabata goberná. E konsepto di demokrasia ku nos ta manehá awendia por ser derivá for di Beibel.

Pero komo tal den Beibel bo no ta haña menshon eksplísito di demokrasia moderno. Sí nos por diserní den e tekstonan, prinsipionan ku ta konta pa tur tempu i den tur sistema.

Un punto importante ta e aspekto di integridat personal. Beibel ta papia tokante tsedek, esta hustisia, ku ta enserá e.o. kuido di esnan ku ta den nesesidat. Hustisia den Beibel no ta djis kuestion di hasi bon so. E 52


ta di hasi bon for di un konsepto total di ser humano komo imágen di Dios i komo reseptor di e grasia i revelashon di Dios. Kada ser humano ta Imago Dei (Imáhen di Dios) i kada gobernante ta ser yamá pa tene esei na kuenta. Beibel ta papia di hasi bon pa ku e huérfanonan i ku e biudanan; di yuda e strañeronan i esnan ku ta pober. Awor klaro ku Beibel ta pidi mas ku esei. Beibel ta pidi pa hende hustu biba segun boluntat di Dios! Pero pa straño ku ta zona Pablo ta djis pidi pa tin pas pa asina e kristian – kòrda ku no tabatin diferente ‘iglesia’ den e tempu ei – por biba trankil i testiguá di su fe.

Aki na Kòrsou pueblo a bin ta pidi hustisia. Pueblo ta pidi hustisia: gobernantenan no tin ku hasi nan mes riku riba kustia di pueblo. Pueblo ta pidi hustisia: pan den kas, dak riba kabes, speransa pa mañan. Pueblo ta pidi hustisia: bon edukashon pa su yunan. Pero tambe tin kosnan 53


ku tin biaha e pueblo mes no sa ku e tin ku pidi. Hustisia después di tur kos ta eksigí un vishon diferente di ken hende ta. Hende ta kreashon di Dios, hende tin ku haña oportunidat pa biba un bida digno; un bida ku ta pèrmitié siña bèrdatnan spiritual ku ta yud’é. Sí, hustisia den un demokrasia tambe ta enserá: derechi pa bai dilanti spiritualmente, pa siña nos yunan no solamente baila, gosa i fiesta. Ta derechi pa siña nan konosé balornan spiritual duradero.

Pa konkluí, Beibel ta papia di un hustisia ku ta Dios so por Manera grandinan ta duna hende, bisa: Es ku bo a duna ora hende kere na pober, bo a fia na den djE. Pero ta Dios! keda e responsabilidat di e gobernante i di 54


henter komunidat di duna hustisia na kada hende komo siudadano. Hustisia ta nifiká: Rekonosé ku kada hende komo kreashon di Dios, irespekto su sekso, religion, klase sosial òf situashon ekonómiko, tin derechi riba e mesun oportunidat pa bai dilanti. Si nos demokrasia por yega ei, nos lo a yega hopi leu. Klaro ku esei no ta sufisiente, pasobra tin mas ku esei. Tin e parti spiritual ku ta asina determinante. Pero e kristian su orashon i lucha mester ta pa e parti básiko i humano ei keda kumplí tambe. Pasobra asina e bon notisia di e karpinté di Názarèt por keda plamá. Manera grandinan ta bisa: Es ku bo a duna na pober, bo a fia na Dios!

55


56


9. Imparsialidat: Pueblo i su Gobernantenan Boso ta yama Dios boso Tata; E ta Esun ku ta huzga tur hende di akuerdo ku loke nan hasi, 17

sin tuma parti pa niun. (1Pedro 1:17a)

U

n di e virtutnan di mas skars ku

tin den mundu di awendia ta imparsialidat. Esta aplikรก regla, prinsipio, rekompensa i kastigu sin distinshon di persona, tumando en kuenta e igualdat bรกsiko entre sernan humano. Esun ku ta imparsial ta hustu den su huisio. Ta un persona ku ta evaluรก den un forma ophetivo, tumando na kuenta tur punto relevante. E ta laga atras tur punto irelevante na e momento ei.

57


Tin hende sa bisa: ‘Si bo mama no tin rason bo mester bis’é.’ Hopi be nos ta gusta bisa otro hende ta robes, pero nos no ta gusta atmití ora nos ta robes. Tin dos kos interesante. Tin biaha nos sa ku nos ta robes i pa motibu di orguyo, nos no ke rekonosé esei. E kaso interesante ta ku tin biaha nos ni sikiera ta tuma sufisiente distancia di nos mes pensamentu. Ke men e asuntu ta bai mas leu ainda. Tin biaha ni sa tin hende no sa ku nan ta suphetivo, yená ku prehuisio i ta midi ku dos midí. Ora ku ami trapa riba bo pia, mi ta bisa: ‘ta djis un trapá suave’, ora abo trapa riba mi pia: ‘Colon a kima’! Ora ami hùrt bo: ‘ai bo no mester ta dje sensitivo ei’, ora abo hùrt mi: ‘e kos ei ta un piká ku no meresé pordon’. Tur esaki ta produkto di falta di sentimentu di siguridat, falta di amor propio, i e falta di konfiansa ku nos tur tin un kaminda komo Ser Humano.

58


Un grupo di hende ku ta desplegá nan falta di konsistensia i imparsialidat pa tur hende mira ta nos polítikonan. Komo ku nan ta papia hopi na radio i televishon i korantnan ta skibi di nan, ta fasil pa nos apuntá nan falta di imparsialidat. Ta trose palabra i defendé algu ku aña pasá e mesun persona a kondená ku palabra no ménos fuerte, kasi ku awa na wowo, ku stèm temblando di indignashon. Hopi be nos ta keda masha sorprendí di mira ku tin hende aparentemente ta sufri di amnestia i ta lubidá kiko nan a bisa. Anto pió ainda, nan ta kere ku nos tur ta sufri di amnestia kolektivo. Sinembargo nos tin ku kòrda ku ta for di nos mes e gobernantenan ta sali. E polítiko su fayo ta bisto i nos tur por mir’é i papia di dje. Pero ta muchu fásil pa nos hasi manera nos ta mihó ku nos polítikonan. Di pursi, e falta di konsistensia, di imparsialidat, di análisis hustu ta plamá den nos ko59


munidat. Si nos ke drecha nos polítikonan, nos tur komo komunidat tin ku drecha, i no reklamá so ora e polítiko a perhudiká nos interesnan. Imparsialidat ta eksigí di nos ku nos ta korigí nos mes promé ku nos

Manera grandinan ta bisa: Pueblo ta haña e gobernante ku e meresé.

korigí otro hende. Dios ta huzga gobernante i pueblo sin tuma parti, esta E ta wak echonan i motivashon. Klaro, pueblo su responsabilidat no ta kita esun di e gobernante i gobernante su mes responsabilidat no ta kita esun di pueblo. Laga nos tuma parti pa bèrdat i e kosnan di Dios i laga nos stòp di tuma parti pa loke ta kumbiní nos! Si pueblo pone su standart haltu, gobernantenan mester sigui nos! Manera grandinan ta bisa: Pueblo ta haña e gobernante ku e meresé.

60


10. Un Gobernante Sabí Duna bo sirbidó un kurason atento pa goberná

9

bo pueblo i laga ku mi por distinguí bon for di malu. Pasobra ta ken ta kapas pa goberná bo pueblo, un pueblo asina grandi?’ 1Reinan 3:9

U

n di e nesesidatnan mas grandi den diferente parti di mundu ta pa gobernantenan sabí. Esta no

djis inteligente, pero ku por tuma desishon prudente i ku sabiduría. Bo no por evitá di pensa kiko esei lo hasi pa Caribe i America-Latina kompletu, si mandatarionan lo a sa di uza nan poder pa yuda pueblo. E kontinente aki ta riku na rekursonan natural i humano, pero tòg tin hopi pobresa. Ta bèrdat ku henter e sistema kolonial i esun neo-kolonial a kontribuí i ta kontribuí na eksplotashon di un grupo grandi di hende, 61


dor di un grupo chikí. Pero tambe ta bèrdat ku mandatarionan den hopi pais mester rekonosé ku nan no a uza nan poder pa adelanto di nan próhimo. Sea nan ta kai den mal maneho òf pió ainda, tin biaha ta kue e pueblo kabes abou.

Beibel ta konta nos di un rei legendario ku a marka pouta den su tempu, pa motibu di su sabiduria. E rei akí a laga un herensia patras di kiko ta bon gobernashon. Ora ku el a soña ku Dios a parse na dje i puntr’é kiko e tabata ke, e no a pidi oro, ni plata, ni rikesa, pero el a pidi sabiduria. Sabiduria ta algu ku nos tur tin mester di dje konstantemente; nos gobernante-nan sigur no ta eksepshon. Sabiduria ta algu straño: esun ku no tin e ta gusta papia di dje i esun ku tin e, no ta tribi bisa ku e tin e. Sabiduria tin di aber ku realidat di bida di tur dia. E hende sabí ta kuminsá na rekonosé ku tin un ser superior na dje! Sabionan di Israel a konk62


luí ku ‘Rèspèt pa Señor ta kuminsamentu di sabiduria’! Tin un kreador ku hende tin ku sirbi. Niun hende no sa tur kos, por tur kos, òf tin rason semper.

Na di dos lugá, un hende sabí sa ku plaka, poder i sèks, ta bira un trampa. Un porta pa pèrdishon, si sabiduria no kai aden. Sabiduria ta nifiká: Sa ku ken papia, ki ora papia, kon papia, i ki ora no hasié! Sabiduria ta nifiká kiko hasi, huntu ku ken hasié, na unda hasié i ki ora bisa: ‘Esei sí mi no ta hasi’ òf ‘Mi tin gana di hasi esei, pero no huntu ku bo!’ Na di tres lugá, sabiduria ta nifiká: distinguí entre emoshon, kapasidat pa pensa, i boluntat. Esei ta enserá ku tin kos ku nos no por kambia i tin kos ku sí nos por kambia.

Sabiduria no ta igual na inteligensia. Tin ahedristanan grandi ku no tabata konosí pa nan sabiduria riba otro kampo di kon63


dukta manera Boby Fisher òf Gary Kasparov. Tin hopi akadémiko ku a hiba kompanianan bankrut. Falta di sabiduria por destruí un hoben, destruí un matrimonio, destruí un negoshi, sí destruí asta un pais. Nos mester di gobernantenan sabí, no awe pero ayera kaba. Nos mester di lidernan sabí ku sa kon ekilibrá i kon balansá tur kos. Pero promé ku nos por haña esei, nos tin ku rekonosé ku nos falta sabiduria. Sabiduria no ta tene kompania ku esun ku ta orguyoso, ni esun arogante, ni yan mas sabí ku rei, ni esun ku ta kana pasa riba hende. Sabiduria Grandinan ta NO ta gusta bai bisa: No ta loke ta kaminda un henbria ta oro. de ta yen di su mes orguyo kaba! Kisas ta p’esei Salomon, e legendario rei Israelita a bira asina famoso. Normalmente, hende ku yega na poder no ta gusta bisa ku nan no sa. Salomon a atmití desde un prinisipio ku e falta algo: ‘Duna mi un kurason atento, pa 64


distinguí bon for di malu’, esta un petishon sabí!’ Nos komo hende a gusta wak parti di pafó pero Dios ta wak paden. Grandinan ta bisa: No ta loke ta bria ta oro.

65


66


11. Skippy: Un Kachó ku Brio! Ku un deseo profundo kreashon tambe ta anhelá e momento ku Dios lo mustra klaramente ken ta su yu, 20 pasobra henter kreashon a pèrdè su meta berdadero. No ta kreashon tabata ke esei, ta Dios mes a disponé asina. Sinembargo kreashon a keda ku speransa: 21 e mes lo keda librá di gara di destrukshon. Asin’ei e tambe por tuma parti na e libertat glorioso ku yu di Dios tin. 19

Rom. 8:19-21

T

ata i mama i yunan huntu a karisiá pa último biaha e kabes i kurpa di e kachó ku nan a yama Skippy. E tabata morto na soño komo preludio di e fin di su bida. Drumí pa su kuenta riba e 67


mesa di tratamentu di e veterinario, si bo no tabata sa mihó, lo bo a pensa ku ta djis un drumí pa prèt,… un soño dushi,… pa djis despues di un ratu, lanta bèk. Pero e di dos angua lo tabata esun final; un angua fatal pa pone fin na un bida balente, yen di brio i kurashi.

Tabata seis aña pasá, riba dia di asunshon ku nos komo famia a bai Bok’í Sami. Aya yu mayó a bin topa ku un kaha yen di kachó chikí, resien nasí. Na fin di dia a keda dos di nan. Muchanan a basha gritu di yoramentu i supliká pa, por fabor, hiba e kachónan dierenasiel. Komo tabata un dia liber a disidí pa hiba nan kas promé. Siguiente dia muchanan a basha gritu di yoramentu atrobe, traha kara masha lif, hura tur sorto di kos, i kombensé Papai i Mamai ku e dos kachónan muhé mester a keda. A yama nan Sami pa Bok’i Sami i Skippy pa e pelíkula My Dog Skip, ku nèt un dia promé famia 68


a sinta wak huntu. A bai dòkter di kachó pa nan angua, a kumpra baki di kuminda, i banchi; nan tabatin atenshon konstante di e muchanan. A resultá ku Sami tabata mas suak; dòkter a bisa ku su kurason tabata bati iregular. Tambe den su komportashon bo tabata mira ku Skippy tabata e kapitan. E tabata tambe e headgirl den tur sorto di kos di mala mucha manera rondia kura di bisiña, kohe slòf i paña pa asina hinka famia den problema!

Sami ku Skippy fo’i chikí tabata gusta bringa ku otro; pa largu tempu Skippy tabata e alpha dog, esta e kachó líder. Pero dia a yega ku Sami no ker a baha kabes i pa restu di nan bida, dos kachó ku a sali for di e mesun nèshi, ruman di otro, ku regularidat di luna yen tabata fula pòls, pa tur sangrá i mordé, wak ta ken ta abakuá. Ounke nan tabata kachó di kaya, famia semper a mira un tiki di kachó di rasá den nan. Asina nan 69


dos a keda bati kabes, te dia Skippy a kuminsá ta zona straño; un ronká di pulmon masha pronunsiá, movimentu mas lento ku normal i un mirada masha tristu i desampará a hib’é pa un bishita na dòkter; e mesun ku a pas’é su promé angua. Despues di a haña remedi, pa algun siman, e kurpa a lanta bèk, asta un wòf pretendidu a bolbe skapa for di su boka; legria tur kaminda! Pero tabata djis pa un tempu; pokopoko pia a kuminsá nenga, múskulo a bira slap i kurpa a kuminsá tembla. Despues di un luna, e malesa di kachó a kibra e kachó wapu, energétiko, ku su kara djispou, Skippy. Finalmente, ta lastra e pober mester a lastra na suela i bòltu su kurpa, sin por kana. Manera dòkter a bisa: ‘Si e malesa kohe e nervionan, no tin awa pa laba.’

Asina, despues di hopi kuido i remedí, famia, ku tristesa, mester a yega na e konklushon ku kareda di Skippy, nan kachó 70


balente, hopi tèrko i ku brio, a yega na su fin. Loke tabata ward’é tabata un morto sigur, ku hopi sufrimentu i doló. A disidí di bai e mesun dòkter, na e mesun ofisina, i riba e mesun mesa di tratamentu, kaminda el a bai komo kachó chikí. Rondoná pa esnan ku el a mustra su fieldat di kachó, i kachó por ta fiel, a lag’é pasa su último angua. C.S. Lewis (1898-1963), famoso apologista kristian, profesor di Oxford, a yega di argumentá ku den sierto forma, bestia tambe lo kompartí bida eterno ku nan stimánan.

Lagando un banda argumentunan teológiko mas pisá pa un ratu, Manera grandinan ta tata a djòin e bisa: Un kachó no sa otro miemlubidá porta di su kas. bronan den seka lagrima di wowo, segun e tabata deseá ku henter su kurason: ‘Dios laga Lewis tin rason! Dios 71


laga ta kuminsamentu di un kareda nobo.’ Manera grandinan ta bisa: Un kachó no sa lubidá porta di su kas. E biaha akí e proverbio tabata konta dòbel: Kachó agradesido i doñonan agradesido. Tantu Skippy a mustra semper ku e tabata agradesido ku a reskat’é i tantu nos komo su doño te na final a mustra ku nos tabata agredesdo ku un kachó a trese legria i divershon den nos bida.

72


12. E Blenchi den bo Man: Fe den Dios i Responsabilidat Personal Si kualke un di boso falta sabiduria, resa pidi Dios i lo E duna bo e, pasobra Dios ta gusta duna tur hende sin límite, sin tira nada na nan kara. Hakobo 1:5

‘T

abatin un sabio ku tabata biba den serunan haltu di Perú. E hòmber akí tabatin kontestanan al kaso riba tur kos i su fama a plama rònt di e region ei. Dos mucha, Pedro i Pablito tabata kombersá riba e asuntu. Pedro a bisa: ‘Bo sa: Pablito? Masha dia mi ta pensa riba un forma pa mi nèk e hòmber sabí ei. Nan ta bisa ku e sa tur kos, pero mester tin pregunta simpel ku e no por kontestá.’ 73


Pablito, ku masha ora tabata kore tras di un blenchi i por fin a logra gar’é, a bisa su amigu: ‘Mi sa un pregunta ku e hòmber sabí no por kontestá. Mi ta bai ku e blenchi akí den mi man serka dje. I mi ta puntr’é si e blenchi ta bibu òf morto. Si e bisa e blenchi ta morto, mi ta habri mi moketa laga e blenchi bula bai. Si e bisa e ta bibu, mi ta primié, lag’é muri den mi moketa. E hòmber sabio no por gana!’ Asina nan a subi seru yega te serka e sabio. I ku gran entusiasmo Pablito a bisa: ‘Hòmber sabí, hòmber sabí: mi tin un blenchi den mi moketa gará. Bo ta kere e ta bibu òf e ta morto?’ E sabio a keda wak é den su kara i a kontestá: ‘Hobensitu, ta bo ta disidí esei! Su bida ta den bon man!’

E kuenta akí ta un favorito di mi, pa loke ta trata tumamentu di desishon i e forma den kua hende ta dil ku Dios, ku bida i ku otro hende. Hopi biaha nos ke sa presis 74


di Dios kiko hasi i kiko no hasi. Pa esnan ku ta aseptá Beibel su guia, tin hopi aspekto di Dios su pensamentu i boluntat ku e Buki Sagrado ta indiká den forma kla. Tin otro asuntu ku nos tin ku derivá for di otro prinsipio. Pero pa tur hende ta keda e echo ku nos ta kreá ku un boluntat liber i maske kuantu bo diskutí riba predisposishon genétiko i riba asuntu di soberania di Dios den teologia, ta keda e echo ku na momento ku un hende tuma desishon tin un aspekto di boluntat liber den e momento di akshon ei ku ningun teoria no por kita.

Esei no ke men ku no tin aspektonan ku ta influenshá hende su desishon òf asta fòrsa un desishon. Òf ku Dios no sa di antemano ki desishon hende ta tuma. Tur esaki no ta nulifiká un otro bèrdat, esta ku hende tin ku disidí for di un boluntat liber. Hende ta kondená na tuma desishon. Asta ora bo keda sin skohe, bo a skohe! Esei ta 75


loke pensadónan riba kondukta di hende semper a mustra ariba: nos ta biba den un universo étiko, esta desishon i akshonnan no ta neutral, tin bon i malu.

Den nos spiritualidat personal i popular hopi be nos ta tira nos responsabilidat individual den skochi di Dios. Ta saka teksto di Beibel for di nan konteksto i ta hinka palabra den boka di Altísimo, na manera di bisa, pa hustifiká desishon òf pensamentu polítiko i no polítiko. Pero e asuntu ta mas kompliká. Por ehèmpel, mayoria hende ta di akuerdo ku ladronisia, matamentu i opreshon ta algu robes. Pero e asuntu ta bira kompliká, pasobra e mesun hende por ta di akuerdo pa hiba un guera hustu, kaminda ta mata ser humano pa un kousa noble, manera derota di imperio Nazi bou di Adolf Hitler. Asina tin hopi hende ku ta pro pena di morto pa malechornan, pero nan ta bringa pa skapa bida di e yu den barika 76


dje mama. Ke men, tur asuntu étiko tin su diskushon mas profundo i kompliká. Pa no papia mes di ideologianan polítiko i maneho ekonómiko, ku por varia entre e ekstremonan di un kapitalismo kruel a la survival of the fittest i un komunismo deshumanisante manera esun Stalinista.

Entre e dos ekstremonan ei tin hopi tela pa kòrta, hopi variante i hopi forma di yena un programa pa un nashon, ku balanse entre solidaridat, responsabilidat i

Kòrda ku grandinan ta bisa: ‘Yuda bo kurpa pa Dios yuda bo.’

libertat personal, sin ku mester ninga eksistensia di un Ser Supremo! Mester menshoná ku tin henter un tradishon di sabiduria den Beibel. Ounke nos no ta doño di bida, bida di e blenchi ku ta den nos man, ta enbèrdat den nós man! Tin kos ku Dios a delegá 77


na hende; no por usa spiritualidat, ni Beibel òf fe Kristian pa hui di nos responsabilidat! Palabra bèrdat! Kòrda ku grandinan ta bisa: ‘Yuda bo kurpa pa Dios yuda bo.’

78


13. E Mama Buriku, su Yu i Semana Santa ‘Bai e pueblo boso dilanti. Asina boso yega aya, boso lo haña un buriku ku su yu, mará ei. Lòs nan i trese nan aki.’ Mateo 21:2

S

emana Santa ta kuminsá ku entrada triunfal di Hesus na Herúsalèm. Den tradishon litúrgiko Kristian, ta yama e dia akí ‘domingu di palma’. Klaro ku den evangelionan mes e entrada no nesesariamente a tuma lugá riba un djadumingu, ni e no ta marka e último siman di Hesus su bida. Despues di a drenta Herúsalèm, Hesus ta pasa algun tempu siñando den tèmpel i ta papia ku e hendenan promé ku e último siman di su bida yega. Nos ta haña entrada na Herúsalèm den tur kuater evangelio, kada unu ku nan partikularidat. Den 79


evangelio di Huan, nos ta lesa ku e hendenan a kòrta palma pa nan honra Hesus. E otro evangelionan ta papia di taki di palu. Ta den e evangelio di Lukas so, nos ta lesa ku Fariseonan ta bisa Hesus pa stòp e hendenan di papia asina di dje. I Hesus ta rospondé: ‘Si nan no hasié, e piedranan mes lo grita!’

En todo kaso, ora Hesus yega den serkania direkto di Herúsalèm, e ta laga su disipelnan bai buska un buriku p’É. Den Marko i Lukas nos ta lesa ku e ta papia di un buriku yòn ku nunka niun hende no a kore ariba. Esaki ta kuadra tambe ku palabranan di e profeta Zakarías, kaminda ku ta parse mas bien di ta un manera di deskribí mesun bestia: ‘Ata bo rei ta bini serka bo! Humilde i sintá riba un buriku, riba un yu di buriku, yu di un bestia di karga’. I esei ta loke Marko i Lukas ta deskribí na nos. Den Ma80


teo, Hesus no ta manda buska un buriku so, pero dos: un mama buriku, ku su yu! I ora bo lesa bo ta mira ku nan ta pone paña riba e dos burikunan; Mateo ta laga un poko ambiguo ta riba kua Hesus a sinta presis! E teksto griego asta por laga bo pensa ku ta riba tur dos e tabata sintá!

No ta difísil pa mira kon kada evangelista ta papiando den diferente forma di e mesun evento. Si Hesus a manda buska un ‘yu di buriku ku nunka niun hende no a sinta ariba’, e pensamentu por tabata ku e mama tambe lo mester a bini aserka. Na otro un banda, algun studioso di Beibel ta bisa ku komo ku Mateo a interpretá e teksto den Zakarías literalmente, el a keda mantené dos buriku na lugá di unu, siendo ku e teksto ta referí na un deskripshon di e mesun bestia. 81


Ke men, tin e kuestion históriko: ta sigur ku den tur kuater evangelio, Hesus no a uza un kabai, pero un bestia di karga manera un buriku pa demostrá ku e tabata otro un tipo di rei ku esnan di mundu, ku ta broma ku nan poder i rikesa. Hesus a presentá su mes ku un otro tipo di liderazgo, mustrando su grandesa pa medio un aktitut humilde komo sirbidó, te na último, te na morto. Tambe ta kla ku Hesus mes a palabrá algu ku un hende pa uza su bestia (nan) di karga. Ora nan a bai lòs e buriku i riba e pregunta di e doño nan mester a kontestá: ‘Señor mester di e buriku!’ Ta parse ku ta algu palabrá!

Sea ku tabata un òf mas buriku no ta dje importante ei. Echo ta ku Hesus a drenta Herúsalèm i ku e pueblo a honr’É, pa despues e mesun pueblo konden’É. Echo ta 82


ku el a bini pa muri pa tur hende i ku ta e mes a entregá su bida. Papia un, papia dos, e asuntu di duna hudiunan falta pa su morto, manera algun antisemita a bin ta hasi den historia di iglesia, ta robes. Ta e romanonan a mata Hesus na krus i El a bini pa muri pa tur hende; ta nos tur a mata Hesus!

Pero e vershon di Mateo ta interesante, pasobra un yu di buriku a kompañá su mama pa karga e Mesias, e yu di Dios. E idea di koperashon, union di un

Manera grandinan ta bisa: Danki di hende ta skòp di buriku.

mama i su yu pa un trabou grandi, mester siña nos algu! Yu di buriku tambe ta krese bira grandi pa traha trabou ku mama buriku mester a traha. Ta bon pa nos reflehá riba e echo ku nos tin ku bira buriku di karga pa Hesus. Klaro esei no ta kita nos importan83


sia pa Dios: Mihó ser buriku di karga pa e Mesias, ku kabai di kareda di kualke rei òf presidente di e mundu aki! Manera grandinan ta bisa: Danki di hende ta skòp di buriku.

84


14. Meditashonnan Filosófiko: Un Mirada di Pafó i un Mirada di Paden 5

Konfia den SEÑOR ku henter bo kurason i no sea tèrko. 6Tene kuenta kunÉ den tur loke bo hasi i lo E mustra bo e kaminda korekto. Proverbionan 3:5-6

C

.S. Lewis e famoso profesor di Oxford, konosí pa su defensa intelektual i pashoná di Kristianismo históriko, a skibi un artíkulo kòrtiku (Meditations in a Toolshed) masha ingenioso na 1945. Den dje e ta argumentá ku tin un diferensia grandi entre ora un hende wak algu fo’i paden i wak algu djafó. Laga nos mira un par di ehèmpel. Un mucha hòmber ta namorá di un mucha muhé i e tin tur sorto di sintimentu ora e mir’é. Un neurólogo ku saminá su serebro lo bisa ku ta djis kuestion 85


di akshonnan kímiko hormonal kombiná ku aktividat eléktriko di neurona, den un sierto etapa biológiko, ta hiba na e ‘namoramentu’ aki.

Tambe lo e bisa aserka ku ta algu normal, ku ta kontribuí al fin al kabo na oumento di rasa humano. Pero klaro, esun ku ta namorá sa ku su sintimentu ta real, esta ku ‘paden’ di su eksperensia loke e ta biba ta mashá real. Otro ehèmpel ta e bunitesa di un pintura, un obra teatral òf un pida músika ku ta konmové nos. Tur kos nos por analisá a base di kon e serebro ta funshoná i pone énfasis riba e kurpa su prosesonan òf nos por wak kiko un hende ta sinti i eksperiensiá. Lewis ta mustra ku tin hopi eksperensia i aktividat humano ku bo por aserká ‘di paden’ òf di ‘pafó’. Por ehèmpel, un hende ta hasi orashon i ta den kontakto ku Dios; un sikólogo por splika ku ta djis un kreensia ku ta yud’é duna harmonia i stabilidat na su 86


bida. Otro ehèmpel: un grupo di hende ta bini huntu pa yora morto di nan ser kerí, un antropólogo lo por splika den terminologia di strukturanan humano sikológiko, ku ta tradishon loke ta pasando. Loke ta pasa ta ku manera di ‘mira kos djafó’, esta komo un hende ku ta djis opservá, a ser aseptá komo e úniko forma bálido.

Den siensia moderno, den loke ta siña mucha na skol, ta pone énfasis riba e parti kognitivo, deskripshon di eksperensia, e parti empíriko: opservashon supuestamente neutral. Tambe ta pone mas atenshon riba siensia komo manipulashon di naturalesa. Esta hende por kambia naturalesa i us’é pa produsí, traha produkto i biba un bida material mihó. Ke men, dor di para pafó hende por analisá tur kos i yega na splika nan i usa nan, por ta sin bai mas profundo kiko su mes sintimentu i desishonnan ta komo 87


hende. Òf si loke e ta hasi ta moralmente bon òf malu.

Awor klaro e splikashon sientífiko ei, di esun ku opservá tambe ta resultado di prosesonan kímiko den su kabes. Esta di tur hende por midi kon e serebro ta funshoná a base di koriente i kon e sèlnan ta komuniká ku otro. Awor e hende por pensa ku e ta neutral, pero tin algu suphetivo den esei tambe. Tin un motivashon i parti di su argumento ku ta den su kabes i niun hende no ta mira. E problema ta ku bo no por disidí asina asina ku e ‘eksperensia di pafó’ semper ta superior na ‘esun di paden’. Klaro tin hopi eksperensia di paden ku no tin balor, pero tin algun ku tin balor sí, sino nos por bien stòp di hasi siensia, skibi poesía i komuniká ku otro. Un kaminda tur kos tin su splikashon di paden (pa esun ku ta eksperensi’é) i di ‘pafó’ pa esun ku ta opservá i ‘deskribié’. I 88


kòrda ku tur hende ku ta opservá algu, por ser opservá dor di otro hende!

Kada eksperensia humano tin dos aserkamentu: di paden i di pafó! I kada unu tin su lugá. Finalmente ta Dios mes i tal bes E so ta kombiná nan den un forma pèrfekto. Hopi hende ta pretendé di ta masha neutral i sientífiko. Ta nan so ta wak di pafó, esta neutral. Pero nan mester kòrda ku pa otro hende ku ta opservá nan, nan tambe ta wak di paden!!! Nos por studia religion den dos forma. E ‘eksperensia di esun ku ta kere’ tin muchu mas balor ku algun hende ke dun’é. Pero no mester tira e ‘mirada di pafó’ afó tampoko! Kreador ke pa nos wak tantu di paden komo di pafó!

Fe den Dios ta un eksperensia tantu di ‘pafó’ komo ‘di paden’. Nos por opservá religion komo un proseso sosiológiko òf sikológiko. Nos por aserk’é den un forma 89


filosófiko òf den un forma antropológiko. Esei no ke men ku opservashon di esun ku no ta kere i ta pará pafó tin mas balor ku esun ku ta kere. Mi ta kòrda loke un profesor na Merka di Comparative Religion a bisa nos. Comparative Religion ta e kampo di estudio kaminda bo ta siña opservá diferente religion for di diferente punto di bista i bo tabata kompará nan: Islam, Kristianismo, Budismo, Hinduismo, etc. Anto e profesor aki tabata un kristian masha kombensí. Komo studiante yòn, mi a puntr’é kon e por kombiná kere e mes den Kristianismo i studia otro pensamentunan.

Esta den palabranan di Lewis, kon e por ‘wak di paden’ (komo kristian) i wak e otro religionnan di ‘pafó’, el a bisa mi algu ku 90

Manera grandinan ta bisa: Karné sa su tou, kabritu di dje!


nunka mas mi no a lubidá: ‘No ta un hende ku no ta kere den nada mester studia otro formanan di kere. Ta eksaktamente esun ku sa kiko ke men tin fe por komprendé kiko e otro ku ta kere manera dje, ta buskando! Bon bisá: no laga niun hende kita bo ‘mirada di paden’! Manera grandinan ta bisa: Karné sa su tou, kabritu di dje!

91


92


15. Bida i Morto: ‘di Pafó’ i ‘di Paden’ SEÑOR ta serka esnan ku ta kibrá,E ta salba hende abatí.

18

Salmo 34:18

E

bista di ‘paden’ ta e bista ku ser humano tin ora ku e ta den e situashon

òf ta kere algu ku henter su kurason. E bista di ‘pafó’ ta e bista di e opservadó, ku ta studia e situashon no komo partisipante i ta purba desifrá e eksperensia òf kreensia di un otro hende den un forma ku ta komprendibel pa mas hende. En realidat tur dos perspektiva ‘di pafó’ i ‘di paden’ tin nan balor. E problema ta ku nos no mester brua nan den otro. Ke men, nos ta papia di ora bo mes eksperiensiá algu, kompará ku ora bo ta djis komentá a base di loke bo a mira un hende 93


pasa aden. Un hende ku a pèrdè su yu den un aksidente ta “den” e situashon ei di doló i di rou. Esun ku no pasa den dje ta papia “pafó”, esta no for di su eksperiensia propio.

Durante un bishita na Merka, na aña 1993, Papa Huan Pablo II, di felis memoria, ku por sierto tabata respetá komo profesor di filosofia den e gremio, promé ku el a subi den herarkia di su iglesia, a bisa ku den mundu oksidental ta reina un ‘kultura di morto’. Esta ku tin un fasinashon ku morto na lugá di skohe pa bida. El a mustra riba eutanasia, aborto, violensia i fasinashon ku sadomasokismo. Ta papia di sadomasokismo ora un hende ta haña plaser seksual dor di sea hasi otro hende doló i humi’é òf ora e laga un hende hasi esei kuné. I mundu no a kambia, pero a sigui e mesun direkshon fatal ei. Nos por añadí e fasinashon di sierto grupo di hóbennan ku violensia sin sentido. Nan a bin ku ‘happy slapping’ (esta un 94


ekspreshon monstruoso!); un ehèmpel mas di e ‘kultura di morto’ ei. ‘Happy slapping’ ta kaminda hóbennan tabata dal otro wanta òf moketa djis pa pasa prèt. Mas despues nos a bin haña e fenómeno di atake di hende inosente i e grabashon di peleanan i akto di violensia ku despues ta distribuí riba medionan sosial via di internèt.

Rònt mundu nos ta mira grupo di hóbennan adoptá i aseptá un kultura di morto kaminda ta honra i ta elevá símbolonan negativo i destruktivo komo algu noble i bunita. Asta den e idioma moderno di kaya, ya pa dékadanan kaba ta bòltu palabra i bisa ku algu bon ta ‘teribel, malu’. Grupo di pòp i rappernan ta elevá un étika di seksualidat kaminda ta papia di hende hòmber komo chulo (pimp) i hende muhé komo muhé di bida òf kachó muhé (sí, ta esei ta loke ‘bitch’ ta nifiká). Hopi hende den komunidat moderno no tin miedu mas 95


di haña òf plama e malesa di Sida (Aids). De echo tin indikashon rònt mundu ku tin hende ku tabata plam’é deliberadamente. Despues ku a bin haña kombinashonnan di remedi sumamentu karu por sierto, pa alargá bida di e esun ku ta sufri di e malesa, tin hopi hende ku no ta ni tuma prekoushon mas i ta sigui biba un bida parotín.

Awor na Ulanda nos ta mira ku a bira asina normal pa duna esun ku pidi un spuitje, pa asina ‘yud’é muri’, manera esnan ku ta kere den esaki ta bisa. Dòkternan tin protokòl spesial pa e aktonan aki i asta ta pone preshon riba esnan ku no ke partisipá den eutanasia. Eutanasia literalmente ke men “morto suave”. E ta e práktika kaminda un dòkter ta duna un hende remedí pa e muri sin doló. Klaro ku si un hende ta pasa hopi doló ta nesesario i legítimo pa yud’é no pasa doló insorportabel den su último fase di bida. Pero e meta primario no por ta pa 96


kaba ku un hende su bida. Awor Ulanda ke impon’é su moral i su leinan riba tur parti di reino Ulandes sin respetá nos outonomia, esta nos derechi pa disidí e kosnan ei pa nos mes. Ta asuntunan asina fundamental ku ta di ‘paden’ so bo por disidí nan i no for di ‘pafó’. Esta ora bo ta pasa den e eksperiensia; ora bo mes a pasa dor di algu.

Pa fomentá un filosofia di bida tin ku ataká e problema di tur ban-

Manera grandinan ta bisa: Dios ta primi, ma E no ta mata; Dios ta pèrta, ma E no ta horka.

da i no djis di ‘pafó’ so. Kiko ta biba den e grupo di hóbennan ku ta praktiká violensia sin sentido i ku ta promové spantu i miedo? Kon nos por yuda otro komo komunidat pa buska ‘bida’ i no destrukshon? Ta retonan ku komo kolektividat nos no por hui 97


p’e. Un aserkamentu for di lei, for di edukashon, for di media sosial ta importante tambe, pero e medidanan akí solamente tin sentido, si nos sigui traha riba e kambio di e hende ‘di paden’. Esei ta e mensahe di tur Semana Santa, tur aña. Inkluso fiesta di seú ta un gradisimentu na Dios pa kosecha, pa bida! Bida lo triunfá riba morto. No laga nos pèrdè speransa, ku na final di tur kos Bida lo triunfá riba morto, tantu e morto moral, spiritual, komo e morto biológiko. Ban planta bida pa nos kosechá bida! Ban rechasá e ‘kultura di morto’ tantu di paden komo di pafó! Manera grandinan ta bisa: Dios ta primi, ma E no ta mata; Dios ta pèrta, ma E no ta horka.

98


16. Kòrsou, un Biaha mas: Quo Vadis?

Kòrsou, hopi a puntra bo: quo vadis? Kòrsou, no rabia si mi tambe djòin e trèin di puntradó. no pa mi hasi kos di bomba sutadó, sino pa mi slùip drenta eskoltá di Kambiadó di kos. Tur kaminda, ribirishi i helengue. Promé ta zundra, despues ta papia buska solushon. Promé ta tilda, kalumniá i akusá, Pa despues respu èksküsnan sin fors’i konvikshon. 99


Kòrsou, quo vadis? Ta asina leu nos a yega, ku ta venená nos ku kuminda fis di bunita koló? Awor asta ta uzá skèir’i laba wc, pa drecha sòpi pa nos yunan ches kuné. Kòrsou, quo vadis? Bo yunan chikí ku apénas a siña konta, Ta ser uzá pa weg’i lomba dor di hende grandi ku mal ehèmpel. Damsitanan, ta hisa buta tur kos riba merkado, Pa wowo haragan golos mira i deseá, Loke Kreador a regalá pa ta di delèite den privá. Kòrsou, quo vadis? Awor asta machi hende grandi, di bunita edat, a para bira ko’i hunga di mashin di plaka sin kurason. Kòrsou, quo vadis? 100


Ta wapa bo ta sigui wapa asin’aki bai kai den abismo, Òf tin speransa pa bring’e warwarú di nos mes engaño? Kòrsou, na unda bo ta bai? Akaso ta den streanan bo destino ta wardá? Òf den e sigá stinki di e hasidó di bruá? Òf den e plannan bunita di e tantísimo invershonista Kompa Nanzi? Ta for di Den Haag bo salbashon lo bini? Òf for di New York, na Nashonnan Uní? Salbashon ta bini di Dios ku a traha shelu i tera, Ku a deklará bo i ta un ‘pueblo Isla útil’, i no un ‘isla inútil’, Manera algun bos di pasado ta sigui borotá den bo kabes!

101


102


17. Hesus no a nase dia 25 Desèmber: Balor di Pasku. E Palabra a bira hende i a bin biba meimei di nos. Nos a mira su gloria, e gloria ku e tin di Tata komo úniko Yu, yen di bondat i fieldat. (Huan 1:4)

Introdukshon

P

asku di Nasementu ta un fiesta hopi ankrá den nos kultura. Tin algun aspekto kultural i di tradishon históriko di hopi tempu. Tin hende ta kontra di e selebrashon komo ku el a bira hopi komersial. Na hopi pais kasi Kristu no a ser menshoná mas. E parti kultural di komementu, kompra, i show tambe ta hoga e mensahe berdadero di Pasku, esta ku Dios a manda su úniko yu pa tur ku kere den djE haña bida eterno. Klaro, den Beibel Bida Eterno no ta 103


djis bai shelu pa eternidat, pero ta inkluí kon biba awor aki kaba ku nos próhimo i ku Dios. En todo kaso, tin un grupo di kreyente ku ta preferá selebrá fiestanan di kalendario hudiu i no sigui loke nan ta haña ta un herensia di mundu griego-romano di tantu siglo pasá. Ta bon pa bai bèk den historia pa sa e pakiko di e selebrashon. Laga nos repasá algun elemento pa despues nos terminá ku un reflekshon kon sí duna e fiesta su lugá den nos komunidat.

Tin e aspekto históriko: Hesus no a nase riba 25 di desèmber. Ta pakiko ta selebrá dia 25 anto? Tin hopi hende ta pensa ku ta adaptashon di un fiesta griego-romano, di e Sol Invictus (solo invikto) esta e dia di mas largu di aña, i ku a tuma e dia akí pa selebrá nasementu di Hesus, komo tabata un dia asina importante den henter imperio romano. Tambe tabatin un religion Pèrsa ku tabata avansá ku pasonan gigantesko den mun104


du Griego-Romano i nan tabata bisa ku nan Dios Mitrash a nase dia 25 di Desèmber. Esei tambe por tabata un motibu pa Kristiannan di e tempu ei tuma e dia 25 ku tabata asina importante komo fecha pa Kristu-Hesus! Tabatin tambe un leyenda, no korekto, ku anunsio di angel Gabriel na Maria a tuma lugá dia 25 di Mart, e ora ei nan ta konta yega 25 di desèmber. Otro elemento ku por a kondusí den apoyá e fecha 25 di desèmber ta e echo ku hudiunan tabata i ta selebrá e fiesta di Dedikashon di tèmpel (Chanukah) riba dia 25 di Kislev, un luna hudiu ku ta kai den Novèmber-Desèmber. Kristiannan den siglo 4 por a mira esaki e fecha 25 komo un fecha atraktivo, ounke na otro un banda, lamentablemente, tabatin hopi persekushon i diskriminashon di hudiunan den e tempu ei pa via di e mesun kristiannan. En todo kaso, fiesta di dedikashon òf purifikashon di tèmpel, Chanukah, tabata i ta konosí komo fiesta di lus, i lo tabata fásil pa mira e fiesta romano dediká na lus di solo i na solo 105


komo un kopia inkorekto di e berdadero Lus ku ta Kristu salbador. Dia 25 desèmber ta para histórikamente komo un fecha di e avanse impreshonante di Kristianismo den mundu griego-romano i despues den mundu henter.

Krísis den nos Mundu Moderno Pa basta tempu kaba nos ta mira ku mundu ta den krisis. E krísis ku ISIS a i ta nifiká. Tambe por ehèmpel e guera inplakabel na Syria for di aña 2016 i ku a sigui después. Tur aki tabata i ta señalnan di un mundu den turbulensia. (Persekushon kruel di gruponan Kristian Kopto i Ortodox na Egipto, Irak, Syria i otro paisnan a bin mustra nos ku mundo, te ainda, ta leu for di konosé pas). E situashon di kasi guera entre miónes di Palestino i e estado israelí no ta mustra di yega na un fin. Tambe nos ta sigui den un situashon di krísis finansiero kaminda hopi pais ta kayendo bou di sierto nivel di 106


sobrebibensia i otronan ta asina suak ku sèn. Plaka, kasi no tin balor mas. Mas serio ku e krísis ekonómiko mundial, ta e krísis di kuminda i awa fresku ku ta asotá mundu henter. Ekspertonan riba e tereno akí ta atvertí ku ta mas skars so, pues mas karu tambe, komestibel por bira. Esei pasobra e demanda rònt mundu lo sigui krese, pero e oferta lo sigui baha dor di polushon, destrukshon di naturalesa, uso di grano pa produsí kombustibel, i falta di insentivo pa e gremio di kunukero. Sinembargo, e krísis di mas fundamental ta esun spiritual, di norma i balor. E kultura globalisá, esta ku ta plamá na tur país, den tur región i riba tur kontinente ta trese kuné un moralidat egoista basá riba loke “ami” ta haña ta bon pa mi mes, sin tene kuenta ku próhimo. Salida di Inglatera for di Union Oropeo, kaida di ekonomia di Venezuela, elekshonnan na un nivel tristu na Merka i insertidumbre di kiko un gobièrnu di Trump lo nifiká na nivel internashonal, tur ta elemento-nan 107


di un instabilidat polítiko. Hopi kaminda, por mira un solidarismo fòrsá, sin profundidat. Hende ta hasi manera nan ta sostené otro, pero no ta nada mas ku un parakapa pa un egoismo skondí. Hopi biaha guiá pa un òf mas persona ku ke dominá, i dominá asta henter un pais. No ta na Ulanda ku Merka so, pero den nos dushi region di Caribe i Amérika Latina tambe nos ta mira esei. Un señora i un tersio a para susha e baile kultural di tambú na Punda den luna di desèmber di 2016. Esaki a bira símbolo di dekadensia kondená pa hopi hende. Ser Humano ta parse di pèrdè su kompas moral i spiritual na un banda i ta kore peliger di degenerá komo kolektividat, na nivel di lo animal, lo instintivo. Pero e mensahe di Pasku ta eksaktamente un mensahe pa tempu di krísis! Tempu Hesus a bin na mundo tambe tabatin krisis.

Un poko di Historia: Hesus a nasé den tem108


pu di krísis! Nos ta ripití, Hesu-Kristu no a nase riba 25 di desèmber i niun hende no sa e dia eksakto ku El a nase. Kasi sigur tabata den époka di primavera òf verano (mart-aprel), ora ku wardadónan tabata saka nan bestia pa buska kuminda. Si nos tuma ku e evangelista Mateo ta konta kon Herodes Magno kier a mata Hesus, nos tin ku lokalisá e aña di su nasementu entre aña 6-4 promé ku Kristu (p.K), esta den e tempu promé ku Herodes Magno a fayesé na aña 4 promé ku Kristu. Kòrda ku e kalendario Kristian - kaminda ta usa nasementu di Hesus komo e sentro kronológiko, esta aña 0 ta nasementu di Hesus - a ser trahá den siglo 5 pa e mònek Dionysius Exiguus (470 – 544 AD). Despues a resultá ku e mònek a hasi un fayo den su konteo. El a pone nasementu di Kristu un par di aña despues ku esei a tuma lugá en realidat; hopi ta pensa ku ta den aña 4 AD. AD ta nifiká Anno Domini, esta ‘aña di Señor’; ke men, ta kuminsá konta for di aña 109


0, den kua Hesus supuestamente a nase, bin ariba.

Hesu-Kristu a nase den un tempu mashá turbulento den henter imperio romano. Nos lo konsentrá riba Israel so. Papiando di “Hesu-Kristu, ta bon pa tene kuenta ku ‘Kristu’ ta su título na griego (Christos), ku ta un tradukshon di Hebreo/ Arameo ‘Mashiah/Mesias’. ‘Mesias/Kristu’ ta nifiká: ‘esun ungí’. Esaki tabata e rei i libertador ku hudiunan tabata spera. Tempu Hesus a nase, Roma tabata dominá Israel, loke tabata un desaster p’e pueblo hudiu. Nan a pone famia di Herodes Magno, kuminsando for di e tata, komo rei. Su tata, Herodes Antipater, tabata bon amigu di e Romanonan i e yu a bira fundadó di henter un dinastia. Huntu ku Roma, el a abusá di e kunukeronan di Galilea pa medio di belastennan mashá pisá. Herodes Magno ta konosí pa su konstrukshonnan ekstraba110


gante. El a laga traha e di dos tèmpel ku a tuma masha dékada pa kaba; ora el a kaba, un aña despues (70 AD), romanonan a destruyé. Tambe el a traha un fòrti na Masada, e puerto marítimo di Ceasarea i rekonstruí e gran siudat Sepporis na Galilea, entre otro. Pero pa tur e gran konstrukshonnan akí tabatin mester di hopi plaka i e plaka ei tabata bini di abusu di e hendenan humilde di e pais. E yunan a sigui ehèmpel di nan tata. Kòrda ku e herodianonan tabata parsialmente idumeo (Edomita), un pueblo sùit di Israel. Tabata un dinastia masha kruel. Figurá bo, tata Herodes a laga mata su mes kasá Mariamme, dos yu hòmber i hopi otro famia i amigunan!

Ke men, tabatin un krísis ekonómiko. Sèn no tabata yega pa pobernan. Roma tabata hostigá Galilea i Hudea, i e Herodianonan tabata hostigá e pueblo di Galilea. Riba nivel religioso tabatin un krísis grandi; 111


tabatin diferente grupo ku diferente pensamentu riba kon aktua pa ku e Romanonan, kua buki aseptá komo Palabra di Dios (den loke nos ta yama Tèstamènt Bieu), si tin resurekshon for di mortonan i kon dil ku e problema di impuresa. Tabatin un grupo gueriero ku kier a kore ku e Romanonan ‘à la force’; un di Hesus su apòstelnan tabata pèrtenesé na e grupo aki. Tabatin un grupo ku a bai desierto, alehá nan mes di mundu, pa warda binida di Señor. Na aña 1947 a deskubrí nan tekstonan den kueba di Qumran i Nahal Hever den bisindario di Laman Morto. Tabata un tempu di insertidumbre grandi, pasobra asta den e mundu Romano tabatin hopi kambio; e wea di tenshon, entre hudiunan i Roma a herebé yega te na rant diferente biaha, te basha over na aña 70 AD, den e promé guera entre Roma i Hudea. Rònt imperio romano tabatin grupo ta lanta kontra di dominio imperial. I e hudiunan tabata konosí pa nan tendensia pa rebeldiá kontra Roma, miéntras ku den e 112


mesun pueblo tabatin hopi frakshon (grupo grupo), kada un ku nan mes enfoke.

Tempu Hesus a nase, saserdotenan di tèmpel tabata hasi negoshi ku e kulto di tèmpel i tabata chika plaka saka for di hende humilde, eksigiendo un belasten di tèmpel, ariba tur e otro belastennan, di Herodes i di Roma. Famia di Annas i Kaifas tabatin tur kos den man!!! Annas tabata e gransaserdote ku Romanonan a pone i despues ku nan a bah’é, el a keda ku masha poder tra’i kòrtina i Kaifas, un otro gransaserdote tabata su suegro! E ofisio di sumo saserdote tabata den man di un famia. Nan tabata tuma turno entre nan. Nan tabatin e negoshi di bestia pa sakrifiká den tèmpel den nan man. Asuntu di Dios a bira negoshi pa plaka. E nesesidatnan spiritual di e pueblo no tabata haña e atenshon nesesario. Otro un parti di e élite religioso, e grupo di puresa, esta e fariseonan, den nan afan pa sigui Dios, ta113


bata wak ‘pueblo di tera’ (e pueblo simpel), manera nan tabata ser yamá na Arameo/ Hebreo (‘Am H’aretz’), ku menospresio. Ke men, nos ta papia di un pueblo dividí, un situashon polítiko konfundí, hopi grupo sektario un kontra otro, opreshon djafó i krísis di kuminda i di entrada. Diferente forsa religioso i polítiko tabata bringa otro den komunidat. Pero tòg tabatin e lus di speransa i di Dios su presensia!

Manera den tur tempu di krísis, den esaki tambe a lanta masha hende komo salbador, esta ku pretenshon mesiániko. Por ehèmpel, djis después ku Herodes Magno a fayesé, tempu Hesus a nasé, tabatin tres kompai ku a lanta un tras di otro, ku pretenshon di ta Mesias. Un tal Hudas, yu di un militar Ezekias, a logra haña masha hende su tras na e siudat Sepporis na Galilea. Ayá nan a ataká palasio real i despues di a ekipá tur su hendenan ku e armanan ku a kohe, 114


el a abusá di masha hende i tabata pretendé di bira rei. No ku e meta final tabata malu: Nan kier a trese un igualdat ekonómiko i debolbé e pobernan loke e élite herodiano a kita for di nan. Pero e kos a kaba na aros i koko. Tambe tabatin un tal Simon, ku tabata katibu di Herodes. El a tuma poder, pone korona real riba kabes i a hasi su mes rei. Nan a kima diferente palasio i mansion di Herodes su famia i nan sekuasnan. Pero e movementu akí tambe a pashimá manera fruta na palu. Atrobe bo ta mira ku e intenshon tabata bon, pero pa diferente motibu históriko, ku nos no por drenta aden, no a logra deroká e herodianonan, te pa bai kontra di e Roma, e poder tras di nan. Asina por sigui konta di mas grupo, durante i despues di tempu di Hesus. Menshon mester ser hasí tambe di e famoso Simon Bar Kochba (fayesé na 132 AD), kende den e asina yamá di dos guera kontra Roma, a establesé un gobernashon alternativo pa dos aña, ku nan mes moneda! Despues di e derota 115


inisial, Roma a logra vens’é, pero ku asina tantu pèrdida ku e famoso general-emperador Hadrian a keda sin drenta Roma ku un proseshon tradishonal di viktoria!!!

Hesus su nasementu na Bètlehèm Ke men, Hesus a nase den un situashon di krísis interno i eksterno; i klaro krísis pa su famia ku mester a biaha di Názarèt na Galilea, bai Bètlehèm. Ora nan a yega aya, na e kas di e famia no tabatin lugá den e parti kaminda hende ta drumi, pero si den stal (den e kas mes!) kaminda nan tabatin kustumber di pone e bestianan prinsipal drumi. Klaro ku nos tur a kustumbrá ku e historia mas tradishonal: komo no tabatin lugá den e posada Hesus nase den un stal pafó di kas (hopi be ilustrá manera un kueba). Pero e palabra na Griego ku ta usa ei (kataluma) mayoria biaha ta nifiká un kuarto interior di un kas. Tin otro palabra 116


pa posada, ku Lukas mes ta usa den e historia di e bon Samaritano. Tambe arkeologia ta mustra kon e kasnan tabata trahá, ku un parti pa pone algun bestia. Ta bini aserka ku segun un análisis sosio-kultural, tabata mas bien kuestion di famia bai kas di famia, i no asuntu di buska lugá den posada. En todo kaso, nos no ke hòrta niun hende su Pasku i su imágen tradishonal. E asuntu di pesebre den kueba, ya ta asina parti di nos kultura oksidental, (basá riba tradukshon di San Herónimo, esta Vulgata) ku esei lo no bai kambia. Pero for di un punto di bista di ekségesis sientífiko, masha siglo kaba ekspertonan den e materia a mustra ariba ku e imágen tradishonal ta hopi influenshá pa tradishon i piedat popular. Ke men, e stal, mas probablemente tabata parti di un kas di famia, kaminda no tabatin lugá den e parti ku usa pa drumi anochi riba un tipo di mat. Meskos tambe, nos ta papia di tres rei ku a bai bishitá e niño den pesebre, siendo Beibel no ta bisa kuantu nan tabata (sí ta papia 117


di tres regalo) i ta papia, no di rei, pero di ‘sabionan’ (magos-magoi na griego).

Pero al fin i al kabo, pa interesante ku tur esei por ta, punto ta ku e evento históriko di Hesus su nasementu a kambia mundu den mas ku un sentido. I nos por selebrá i reflehá riba e nasementu akí den tempu di krísis, pasobra E mes a bini na mundu den tempu di krísis. No ta nada straño anto, selebrá Pasku den tempu di krísis! Nos ta haña un lès kiko ke men ta Ser Humano, ora nos mira kon den un situashon di konfushon rònt di dje, no solamente na su nasementu, pero henter su bida, Hesus di Názarèt a komportá su mes. Su nasementu, bida, siñansa, morto i resurekshon ta siña nos ku Ser Humano no tin ku bandoná su humanidat den tempu di berans, den tempu di pèrtá, den tempu di skarsedat, di konfushon òf di konflikto. Ser Humano por skohe 118


pa bira mas hende i opta pa tuma riba dje e responsabilidat ku Kreador a dun’é, ora ku El a pon’E riba mundu. Ser Humano, mes ta un gran proyekto divino, den bon sentido di palabrá, esta un proyekshon di Dios mes su boluntat, kreatividat i amor puro. No opstante ku for di inisio tabatin bruament’i tera, Todopoderoso, ku rèspèt pa e boluntat liber ku E mes a duna, ta sigui buska forma di reskatá e Ser Humano di su tendensia pa outo- destruí. E proyekto di kreashon a bira un proyekto di salbashon, pasobra semper e tabata un proyekto di amor ku konsekuensia, un proyekto di rekuperashon di un relashon pèrdí, na promé lugá. Ta ei nos ta i den esei nos tin ku sigui.

Konklushon Pa konkluí, Fiesta di Pasku di Nasementu tin un aspekto kultural, ku su kustumbernan di kada pais, algun tabata

119


kostumber no hudiu òf no hudeo-kristian ku despues a kambia di nifikashon manera ‘Palu di Pasku’. Tambe por papia di un komersialisashon golos di e fiesta. Pero ta keda sí ku e selebrashon tin su base spiritual i históriko, esta di un forma òf otro ta rekordá e akontesimentu di mas importante den historia di humanidat, segun fe kristian. Nos ta papia di Hesus di Názarèt su mishon den mundu pa mustra Dios su amor, kuminsando ku su nasementu, siguí pa su ministerio, su pashon, morto i resurekshon. No opstante tur aspekto kultural positivo i ménos positivo, nos ke enfoká riba e mensahe tras di e fiesta aki: ‘Dios a bira hende pa hasi nos bira mas Ser Humano!’ No ta djis un historia di Walt Disney, dushi i bunita, pero ta un historia ku tin su konsekuensia pa nos kada unu. E yuchi a bira grandi! Chèk bo Beibel! Nos tur tin ku disidí kiko nos ta hasi kunÉ!

120


Ke men, Ser Humano ta kreá den Imago Dei (Imáhen di Dios) i tin un invitashon pa bolbe redeskubrí esei. Selebrashon di Pasku di nasementu ta bin di un tempu leu aya, kaminda kristianismo a bira parti di religion di estado. Esei tabatin su aspektonan ménos positivo tambe. Pero no por kulpa e iglesia di e tempu ei pa a purba di presentá e mensahe di Kristu-Hesus via di kultura di e tempu ei. Nan a skohé i primi pa dia 25 di desèmber, pa diferente polítiko-religioso i na otro un banda pa motibunan piadoso. Mundu lo tabata otro sin 25 di desèmber. Ta bon pa nos selebrá e temporada tur aña, pero semper ku un konsenshi pa pone Kristu i su mensahe bèk komo sentro di fiesta. Un grupo na Merka ku yama ‘the Advent Conspiracy’ (Konspirashon di Atvènt http:// www.adventconspiracy.org/#conspire) ta propagá pa no kita e fiesta. E motibu ta ku el a ser komersialisá, pero e balornan por ser reskatá den un mundo kambiando. Sigui e siguiente 4 puntonan. Lo ta bon si ya for di 121


awor nos kuminsá òf sigui praktiká nan i pa tur aña nos kuminsá ku nan for di temporada di Atvènt, esta preparashon di Fiesta di Pasku di Nasementu:

1. Adorá den un forma ku ta inkorporá henter nos bida. Adorashon i sirbimentu di Dios tin di aber ku henter nos ser, no solamente djadumingu, pero e ta enserá duna na e pober, kuida medio ambiente, esta Dios su kreashon, mustra amor na tur hende i sin distinshon di persona. 2. Gasta ménos sèn den kompras. Laga nos mustra ku nos ta pa nifikashon di e fiesta no pa sirbi konsumerismo.

3. Duna mas na esun ku tin mester. Hasi un esfuerso pa duna mas na 122


organisashon-nan ku ta traha ku hende den nesesidat i na otro un banda yuda esnan den nesesidat ku nos ta topa kuné òf konosé. 4. I pa terminá: Stima tur hende, no opstante nan rasa, religion i estado den komunidat. E disípulo di Kristu ta stima tur hende, asta ora mi no ta di akuerdo ku nan. Kristu a mustra un amor inmenso pa tur hende ku El a topa, pero tambe a sa den amor di mustra nan un reto muchu mas grandi pa nan den bida i den nan relashon ku Dios.

En realidat e último puntonan akí ta konta pa tantu esun ku ta selebrá Fiesta di Pasku di nasementu komo pa esun ku no ta hasié. Den nos preferensia pa sí selebr’é 123


nos no ke ofendé niun hende, pero manera grandinan ta bisa: Ken ku kere ku e por karga mundu, ta pasobra t’e a trah’é. Esei ke men ku bo no por komplasé tur hende nunka.

124


18. Amor pa mi Isla Laga nan honra SEÑORi laga hende riba e islanan kanta su gloria.. Isaías 42:12

No ta importá si bo ta hel òf blou, bo ta yu di Kòrsou. Si bo stima mi isla mané’ ami ta stim’é, esaki ta bo isla tambe. No ta importa di unda bo ta bini . Di ki bario òf ken bo antepasadonan ta. Kana den Punda òf Otrabanda bo ta mira Un stat asina úniko den mundu. Ta tur kultura ta biba riba nos pais. Tur yu di Kòrsou tin un kos en komun: Amor pa nos isla! 125


Amor pa nos naturalesa. Playanan manera paraiso. Anto nos kuminda krioyo awor? Un piská kòra ku su bon funchi band’i dje, Kiko ruman!!! Anto e yambo awor, hòmbu!!! Òf un bon reskuk, un kabritu…!!! Mi por sigui gaba sin kaba. Esaki ta e tera ku mi ta stima riba tur tera.

Amor pa nos atletanan manera Andrew Jones i Churendy Martina. Amor pa nos heroenan manera Tula, Bashan Karpata, i Pedro Luis Brion. Esta dushi kombersashon nos por tin. Tin be hasta sin konosé otro. T’asina nos ta 126


Un pueblo amabel ku ta gusta pasa prèt i hari; diberti den nos tempu liber. Ta un amor grandi nos tin pa otro Un pueblo ku tin amor pa su himno i bandera. M’a yega tende yen hende bisa: ‘Esta un pais chikí! Ta kiko nan por ofresé?’ E baranka aki ta Señor Dios a bendishon’é. Òf nò? Si bo stima mi isla mané mi ta stim’é, esaki ta bo isla tambe. No ta importá, si bo ta hel of blou; bo ta yu di Kòrsou.

Poema skibí pa Ralph Winedt 127


128


19. Kuaresma: Un tempu di Reflekshon Spiritu di Dios a hiba Hesus den desierto pa diabel purba lag’É kai den tentashon. 2Despues di a yuna kuarenta dia largu, Hesus a haña hamber. 3E tentadó a bini serka djE i bis’É: ‘Si Bo ta Yu di Dios, manda e piedranan ei bira pan!’ Mateo 4:1-3

T

ur aña di nobo ta bini e temporada di kuaresma. E ta basá riba e idea ku hende tin ku prepará su mes pa Semana Santa, esta e temporada ku ta rekordá sufrimentu, morto i resurekshon di Hesus. E 40 dianan ta relashoná ku e historia den Skritura kaminda Spiritu Santu ta ekspulsá Hesus (e palabra griego ekballei ta hopi fuerte. Por tradusié tambe ku ‘manda’) den desierto pa diabel por pon’é na prue129


ba. Despues di 40 dia, diabel ta purba laga Hesus kai den tentashon den diferente forma: hasiendo uso di hamber, konfiansa den Dios, i por último, e mishon ku Hesus a bin pa kumplí kuné. Ounke e akontesimentu akí ta ser nará den evangelio di Mateo, Marko i Lukas, na kuminsamentu di Hesus su ministerio, den e tradishon di kuaresma e ta ser mará ku Pasku di Resurekshon, esta ku final di Hesus su ministerio. E kustumber ofisial di kuaresma a haña forma despues di aña 313 AD. Konsilio di Nicea (325 AD) a dekretá e tempu di 40 dia pa penitensia, orashon i bon obra, den preparashon pa Semana Santa. Klaro, lamentablemente, huntu ku e kustumber akí implísita-mente hopi a bin aseptá tambe e idea eróneo ku mester fiesta bon bon fiestá, promé ku drenta den ayuno. E konsepto di fiesta i di pasa kontentu ta bon ankrá den kultura i historia di Beibel, pero nos ta pa130


pia aki di un fiestamentu ku den antigwedat hopi be tabata kaba na algu komparativo ku un bakanal òf orgia, kosnan hopi robes! Esaki a hiba na maramentu inkorekto di e kustumber di yuna i resa ku tempu di fiesta masivo i proseshon, heredá di kustumbernan pagano, griego-romano, ku ya tabata eksistí kaba. En todo kaso, segun tempu tabata bai prinsipalmente apstinensia di karni i komementu di piská a bin dominá e ayuno general, sigur den e parti oksidental di kristianismo, despues di siglo 6. Promé ku konsilio di Nicea, nos ta mira ku ya kaba tin tatanan di iglesia ta menshoná e kustumber di penitensia i reflekshon tantu den parti oriental komo den parti oksidental di imperio romano. Ireneo, kende a fayesé na aña 203 a skibi Victor I, obispu di Roma, tokante selebrashon di Pasku di Resurekshon i ya kaba den e tempu ei ta papia tokante e diferente kustumber131


nan ku tin. Ireneo a referí na un kustumber di yuna 40 ora tras di otro, hasiendo asina e dia mas largu, esta di 40 ora na lugá di 24 ora. Pero ora a tradusí e teksto na Latin pa un eror di interpretashon a kuminsá papia di 40 dia di ayuno, 24 ora pa dia. En todo kaso e kustumber a bin krese. E konsepto di kuaresma no ta pará den Beibel komo tal. Sí nos ta mira ku Moises a subi seru di Sinaï pa 40 dia i nochi i despues profeta Elias ta hasi meskos. Tambe nos ta mira e importansha di e sifra 40 pa ekspresá temporada di prueba den Beibel, por ehèmpel, ora e pueblo di Israel a keda dualu 40 aña den desierto. I nos tin ku kòrda ku den tradishon hudiu tabatin e kustumber di sierto oranan di hasi orashon i di yuna manera Hesus ta bisa den diferente teksto di TN. Hesus ta bisa ‘ora boso ta yuna’, no ‘si boso yuna’ (Mat 6:16-18). E kustumber di hunta shinishi a bini despues di siglo 6: e shinishi ta para pa arepentimentu, esta lamentashon pa piká manera den Tèstamènt Bieu i tambe 132


ta mará ku e kreashon di hende for di stòf, tera, manera Génesis ta bisa.

Tumando na kuenta ku for di tempunan memorabel pueblo hudiu konosé un kalènder litúrgiko, no ta straño ku no a dura muchu ku den historia di kristianismo tambe a bin sigui un sierto sistema litúrgiko. Klaro ku segun tempu ta bai semper tin kambio i ekspanshon i un akto ku intenshon spiritual ta bira un akto kultural ku por òf ta pèrdè su promé nifikashon i propósito. Riba su mes e echo ku e kreyente mester tuma tempu pa reflehá i drenta un temp’i yuna ta bíbliko i tambe ta pas den e nesesidat humano pa siklonan di bida. Sin embargo hopi bia nos ta mira kon e asuntu ta bira un tradishon pa djis un parti di aña, en bes di ta ekspreshon di un kambio di bida, un lifestyle change. I esei ta loke Skritura ta siña: Dios ta yama hende pa un kambio radikal, pa medio di Kristu-Hesus. Temporada spesial no 133


tin niun balor pa kambia un hende su kurason, si e hende no tuma e paso konsiente di transformá su bida i permití Dios salb’é. I klaro, bon obra no ta gana salbashon, pero mester ta ekspreshon di un bida salbá kaba!

E kustumber di kuaresma bo ta mira den diferente forma serka Iglesia Katóliko Romano, Iglesia Òrtodòks, Luterano, Metodista i Iglesia Anglikano. Por ehèmpel, Iglesia Luterano tambe tin djárason di shinishi! Poko poko, den mundu moderno bo ta haña asta iglesianan evangéliko/pentekostal den sierto parti di mundu ku no ta kontra di tuma e temporada akí na kuenta. Nan ta pensa ku e kalènder litúrgiko ta parti di kultura di hopi pais, ku por usa pa promové e Bon Notisia di Kristu-Hesus. En lo general, den iglesianan Evangéliko-Pentekostal, tempu di orashon i ayuno hopi be ta varia. Por ehèmpel, rònt mundu tin hopi iglesia 134


ta habri aña ku un temporada di orashon i ayuno den yanüari. Na e otro un banda, tin kreyente ku ta rechasá rotundamente tur sorto di kalènder litúrgiko, inkluso Pasku di Nasementu, Pasku di Resurekshon, Semana Santa, pa no papia mes di kuaresma. Klaro, e vínkulo entre kuminsamentu di kuaresma i kabamentu di Karnaval, na hopi pais, a kontribuí na e rechaso aki. Nos ta di opinion ku kalènder litúrgiko tin un historia muchu mas largu i kompliká ku hopi ta pensa, esta asta promé ku konsilio di Nicea i Emperador Constantino. I pakiko no hasi uso di dje den paisnan kaminda e ta ankrá kaba, sin hasié un dògma apsoluto? E meta ta pa nos tur por arepentí i buska restourashon serka Dios, durante òf pafó di temp’i kuaresma. Nos ta ripití: arepentimentu i kombershon no por ta pa un temporada so, pero mester ta parti di un kambio di un bida strukturá. Aktividat religioso kultural ta kontribuí na bienestar di komunidat, pero e balor spiritual di buska Dios i di un arepentimentu 135


profundo i sinsero, ta bal mas ku mil i un momento djis kultural! Ora bo ke traha riba bo salú, por ehèmpel, baha peso òf kuida bo preshon, dòkter ta konsehá bo pa no djis tene un diet òf hasi kosnan drástiko un par di dia òf pa un temporada so. E ta bisabo ku bo tin ku hasi un lifestyle change, esta bo tin ku inkulká den bo rutina di bida: ehersisio, bebementu di sufisiente awa, kiko kome, etc. Un shòt spiritual di 40 dia so no ta yuda, si e no fungi komo un trampolin pa sigui kana ku Dios pa henter aña òf si e ta djis un akto kultural sin un embergadura spiritual di enkuentro ku Dios mes. Tin hende ta kontra di temporada i fecha spesial. Mester ta bon kla ku segun Tèstamènt Nobo no ta nesesario pa tene bo mes na esaki, pero riba su mes e no ta dañino. Unabes ku tin e kustumber kaba den un nashon, ta bon pa ‘probechá’ di esei, den sierto sentido pa purba kada 136


bes di nobo pa enkurashá e kolektividat pa tuma e bida spiritual na serio. Tin pais kaminda Kristianismo no tin nada di bisa i no tin niun influensia den historia di e pais. Òf tin gruponan ta bringa esei ku un fervor fanátiko. Nos tin ku buska pa sa historia di kustumbernan manera kuaresma i wak si nan no por fasilitá un momento di enkuentro real ku Dios. Klaro ku historia ta mustra ku segun tempu ta bai, tur akto spiritual genuino tin un chèns haltu di bira un akto kultural, esta un kustumber bunita, sin balor pa transformá hende. Pero, kaminda ku por, mester hasi uso di tur momento pa prediká e evangelio, manera Pablo ta bisa, esta den tempu i fo’i tempu!!!

Historia di Kristianismo despues di Emperador Constantino tin su kosnan bon i malu. Sí, tabata un tempu di konfushon i lucha di idea, kaminda kustumbernan pa137


gano a ser adoptá pa ekspresá elementonan di fe. Pero tambe tabata un tempu kaminda a formulá e definishon mas profundo di ken Hesus ta komo Dios-hende, kon Santísima Trinidat ta basá riba Skritura i hopi otro asuntunan positivo di fe kristian. E konsilio di Nicea a marka pouta den mas ku un sentido i a laga su marka pa semper riba kristianismo. Sí, e tabatin influensha, na diferente forma, riba tur taki ku ta pertenesé di un forma òf otro na e tronkon kristian, sea nos ke òf nò, sea nos sa esei òf nò! Pero esei no ke men ku tur hende mester aseptá tur kos di kalènder litúrgiko i un kalènder litúrgiko manera nos tur sa no ta un garantia pa un bida ku Dios! Ni e no por kita lugá di Skritura i su prinsipionan! Pero mester tin e libertat pa esnan ku ta kristiannan di e tolde evangéliko-pentekostal tene kuenta ku dianan di e kalènder litúrgiko manera nan ke. Anto sin ku otro hende ta 138


tildá nan di a bandoná fe berdadero. Na e otro un banda, no ta nesesario pa bai introdusí e konsepto òf e temporada den forma strukturá, si e iglesia òf denominashon no tabatin e kustumber ei kaba. Pa konkluí, e gran tata di reformashon Protestant, Martin Lútero, no a kita e kustumber di kuaresma, pero a tene diferente predikashi, kaminda el a eksponé den su estilo skèrpi di semper, kiko tabata salbashon pa medio di fe i no basá riba lei òf bon obra! Manera nos a bisa kaba: un temporada no por kambia hende. Bringa pa djis abolí un temporada kultural no tin di aber ku yuda hende yega na un kombershon tampoko. Den tur tempu e kreyente mester manera grandinan sigui ta bosero di ta bisa, esta masha e oferta ku Dios ta poko! hasí na ser humano pa un kambio real, profundo i kompleto. Punto ta ku hende tin ku arepentí i aseptá e grasia di Dios pa medio di 139


Hesu-Kristu. Esei ta e oferta di Kristu ku nos ta yamĂĄ pa aseptĂĄ; tur sobrĂĄ aktividat i kustumber mester sirbi e meta ei! No laga ku ta solamente den tempu di kuaresma nos ta buska Dios sino ayuno, dedikashon i arepentimentu ta bira aktividatnan di kada aĂąa un kuaresma, manera grandinan ta bisa, esta masha poko!

140


20. Bient’i Kuaresma

Tambe diabel a bai ku Hesus riba un seru mashá altu mes kaminda el a mustr’É tur e reinonan di mundu den tur nan grandesa. Mateo 4:8

N

os bida komo hende ta move den temporada i den siklo. Manera tur komunidat, nos tambe tin un

siklo, un patronchi di moveshon di bida ku algun komponente bon i algun ménos bon. Nos ta definí nos tempu pa yega na temporada di preparashon pa yega Pasku Grandi (esta Pasku di Resurekshon) komo ‘temp’i kuaresma’. Bo ta ripará un movementu riba diferente tereno manera di ayuno, di sakrifisio i di hasi bon. Tin mas atenshon pa e parti spiritual. Klaro ku lo bo tabata deseá pa esei lo tabatei henter aña, pero mihó 141


asina ku nada. Ounke último añanan bo ta mira asta den e parti kultural akíi (ojo, no nesesariamente spiritual tur ora) di kuaresma hopi kambio. Ántes tabatin mas hende ta tene kuaresma ku mas rigor.

Tambe huntu ku e temporada akí ta bini e interpretashon di e fenómeno natural for di un religiosidat popular. Komo ku ta un tempu ku hopi bientu, no solamente ta un tempu pa subi fli, pero tambe nos avochinan a tende den e zonido skèrpi i spantoso di e mesun bientu di kuaresma ei den palunan i rònt di zimnan di kas, ‘e zonido di diabel’ ku ta lòs. Klaro esaki tin di aber tambe ku e evangelio prinsipal ku nos hendenan tabata tende pa e temporada akí ta tokante kon diabel a tenta Hesus den desierto. Ketu bai bo ta tende hopi hende atvertí ku diabel ta lòs durante kuaresma. Awor klaro ta un echo ku, ku bientu òf sin bientu, diabel ta lòs semper i tin podernan maligno ku ke kaba ku 142


hende su felisidat i su kontakto ku Dios. Bèrdat ta ku hende semper ta tentá pa bringa Dios i pa buska algu otro pa remplasá Dios. Tin algu den nos ku ta pone nos rechasá e oferta generoso di Dios pa ta parti di nos bida den un forma mas profundo ku netamente un religiosidat superfisial. I laga nos kòrda ku kreyente di tur denominashon, di tur taki di Kristianismo por kai den rutina religioso ku ta mata na lugá di duna bida. En todo kaso, na un banda ta bon pa nos tin un tempu di reflekshon, pero nos lo keda pasa den siklonan ku no ta laga kambio atras, si nos no eksperensia un enkuentro real i profundo ku Esun ku ke alsa nos, forma nos i redimí nos di nos maldat i limitashonnan.

Den e temporada akí nos ta sigui mira asuntunan ku ta hasi nos tristu i asuntunan ku ta hasi nos kontentu. Esta tristu ta pa mira kon pleitu masha mahos a sigui den arena polítiko i kon ketu bai tin un forma di papia ku ta deshumanisá próhimo. Ban 143


spera ku reflekshon spiritual por afektá kondukta, pensamentu i echonan di nos tur, inkluso gobièrnu i oposishon. Aktividatnan positivo tin hopi; bale la pena menshoná e kampaña DO BLUE kontra di abusu di mucha. Si tin algu ku ta hasi Kreador kontentu ta ora nos protehá esnan di mas vulnerabel den nos komunidat. ‘N ta Hesus mes a atvertí ku ta mihó mara un piedra di molina na garganta i benta kurpa den laman si hasi un di e chikitinnan akí daño? Kompatriota,

manera grandinan ta bisa: Hende no por mata tempu sin heridá eternidat

ban buska un spiritualidat ku ta bai mas leu ku un temporada; ban humiá nos mes dilanti di Esun ku por yuda nos pais i yuda nos komo individuo. Bientu di kuaresma no ta mas spesial ku bientu di niun otro temporada, pero kada temporada por ser usá pa enkuentro real ku Altísimo. 144


Spiritu Santu ta manera bientu, bo no por kalkulá ni kontrolá su moveshon. Ban spera ku Pasku Grandi pasa di religiosidat kultural pa un evento eksistensial. Laga nos usa e tempu ku nos tin pa hala mas serka di otro, drecha nos komunidat i buska Dios pasobra manera grandinan ta bisa: Hende no por mata tempu sin heridá eternidat, esta tempu ku nos no usa ta bai pèrdí pa semper!

145


146


21. Tek Tòk Tek tòk, Oloshi di kurpa Oloshi di bida Oloshi di galaksianan ku ta hunga wega di kore kohe ku otro pa biones di siglo kaba. Oloshi ta bati Tek tòk Tek tòk Oloshi ta bati pa ami i abo Tek Tòk Oloshi ta pregoná kambio di tempu kambio di kurpa kambio di bida Tek tòk Oloshi ta bati, ta kome e tempu riba mi taimer i riba bo taimer. 147


Tempu ta pasa hopi oloshi ta marka hopi tempu diferente Oloshi ta bati; no laga bèl zona i laga ku bo a keda sin kumpli ku bo propósito divino. Bo ta yamá Bo ta skohé Pa laga spor i marka den tera di bida; den kurason di hende. Bo ta yamá pa laga un herensia atras. Tek tòk, Bida ku propósito Bida ku Dios Bida ku destino. Ai Tata, yuda nos!

148


22. Kangreu

Èmber di Kangreu Ai Señor, Ta ki dia mi dushi pueblo ta bin bei ku nos no ta un bòshi di kangreu, pèrta, pèrta, choká den bom’i èmber, kaminda a pone rab’i porko, bringando pa tene otro abou; na lugá di yuda otro subi brasa lus di solo? Ki dia nos ta bin bei ku un pasito padelante y dos pasito para atras no ta hiba nos dilanti, pero mas patras ainda, ora bo konta bon? Ki dia nos ta bin bei ku na lugá di subi lomb’i próhimo 149


pa mi so bai dilanti, laga mi ofresé mi lomba pa otro subi bai ariba; pasobra fo’i djariba l’e por duna mi un man pa mi tambe yega?. Ai, Señor, ki dia nos ta siña ku nos no ta kangreu den èmber manera defunto Ong-a-Kwie a skual, pero nos tur ta sobrebibiente ku mester di otro pa sigui sobrebibí? Grasia i bendishon di Dios no ta skarsa nunka. Nada ku b’a haña no ta di mi; ni ami tampoko no tin nada di bo. Pero huntu nos por yega!

150


23. Tin Hende ta Pensa Tin hende ta pensa ku ta nan ta disidí destino di hende. Ta nan ta registrá si bo ta bai man drechi òf man robes. Tin hende ta pensa ku si bo no sigui nan regla ku den nan ansha pa gara shelu nan mes a formulá, tokante paña, papiá i pensá, Lo bo no tin dicha den paraiso eterno. Tin hende ya a disidí ku si bo ta di tal i tal tolda ku no ta nan tolda, ku nan bistí, ku nan papiá, ku nan kaná, Ta pa sawaka sigur bo mester bai. Mi ta pensa: Nos trabou ta di sembra 151


i laga separashon final di trigo i yerba shimaron den man di e gran vitó di Nåzarèt ku sa masha bon kon sefta. I ban spera ku no ta bai tin sorpresa!

152


24. Sanikolas i Su Ayudante Piet: Un Reflekshon Hesus a bisa e disipelnan: ‘Laga e muchanan bini serka Mi. No kita nan di bini, pasobra reino di Dios ta pertenesé na esnan manera nan.’ 15 Despues di a pone man riba nan, El a bai for di ei. Mateo 14:14-15)

U

n biaha mas bo a mira kon ankrá fiesta di Senterklas òf Sanikolas (San Nikolas) ta den nos pueblo. Personalmente nos semper a splika nos yunan di e transfondo históriko tras di e disfrasamentu i semper a duna nan regalo, komo algu di tata i mama. Ta trata aki di un Obispu di Myra na Turkia ku tabata yama Nicolas. E tabata biba den siglo IV; el a fayesé na aña 342. No tabatin difer153


ente denominashon, pero ún iglesia so den tempu ei. Tabatin diferente lider di iglesia ku a marka pouta di un forma òf otro i ku despues a bin bira parti di e sistema di santunan manera definí den Iglesia Katóliko Romano. Meskos manera tambe ta papia di San Pedro òf San Pablo, siendo nan tabata biba den siglo unu i no tabatin e sistema di ‘santu’ ainda. Un kaso kaminda e ‘san’ bira parti di nòmber ta ‘Santiago’ (San Iago, esta Hakobo). De echo, den Tèstamènt Nobo ta usa e palabra ‘pueblo santu’ òf ‘santu’ pa tur disípulo di Kristu i kreyente di diferente iglesia den e komarka di imperio romano. En todo kaso, e nòmber San Nicolas a bira un konsepto riba su mes: na Ulandes tradusí komo Sinterklaas.

E obispu akí aparentemente tabata konosí pa su atenshon pa mucha. Den siglo 11 musulmannan Turko a menasá di konkistá e siudat Myra. E kristiannan di Europa 154


Oksidental no ker a laga e restunan mortal di e famoso lider akí kai den nan man i a koba saka e restonan i dera nan na un siudat den sur di Italia ku yama Bari. A traha un katedral spesial dediká na Sanikolas. Pa largu tempu Bari tabata den man di e spañónan i p’esei a bira parti di e leyenda ku Sinterklas ta bin di Spaña. E ayudantenan di e obispu a ser presentá komo hende koló skur, pasobra segun un splikashon e ‘knecht’ tabata pasa dor di e chimenea i asina bira pretu. Otro ta bisa ku e koló di Zwarte Piet tin mas di aber ku e ‘moronan’ ku a dominá parti di Spaña pa un tempu.

Tambe tin otro splikashon ta bisa ku e obispu tabatin un kriá ‘moro’ (esta di koló skur) yamá ‘Piter’, kende despues ku el a haña su libertat serka Sanikolas, a keda sirbié boluntariamente pa restu di su bida. Poulatinamente a adaptá e nòmber i diferente tradishon a krese rònt Europa. Parse 155


ku e Santa Claus di Islandia i parti nort di Europa ta un desaroyo otro i mas fantasioso, mesklá ku mitologia tradishonal di nort di Europa, basá riba e mesun personahe aki. Tin kaso kaminda nan a meskla e idea di e ‘spiritu di wenter’ ku ta manda òf trese friu ku e idea di e Sanikolas di Turkia ku tabata duna regalo. Ta for di mas o menos 1840 e fiesta a krese i plama na Ulanda komo fiesta. Mester atmití ku e asuntu di Zwarte Piet ei tin su aspekto negativo, ora bo mir’é for di un perspektiva di identidat i pos-kolonialismo, dependé kon bo maneh’é. E uso di un figura kolo skur pa spanta mucha, ku ta karga e roe i ta kana ku un saku pa hinka mucha mala mucha aden, sigur sigur no ta aseptabel pa diferente motibu. Danki Dios, awendia manera ta selebrá aworakí na Kòrsou, e enfoke ta riba edukashon i edifikashon di e mucha. Por ta bon sí, pa meskla Piet di diferente koló, manera sa hasi kaba, pa kita malkomprendementu. I kiko tin 156


kontra pa djis pone strepi pretu riba su kara si ta pa via di chimenea el a pasá? Bo por bisa ku ta ko’i kèns i ku si bo ta sigur di bo mes, bo no ta wòri kua koló ‘Piet’ tin. Pero nos ta kere ku den e formashon di identidat di e mucha ta importante pa evitá e tipo di presentashon antikuá akí ku por hiba na sintimentu negativo. Meskos tambe na Ulanda a kambia e asuntu di saku di Zwarte Piet i e ‘roe’ pa bati mucha. En todo kaso, tin hopi hende ta kontra di e selebrashon akí pa

manera grandinan

motibu religioso òf ta bisa: ‘Lo cortés no quita lo valiente’! spiritual, tin otro hende ku pa motibu kultural manera e asuntu di koló di Zwarte Piet. Tambe tin esnan ku ta mir’é komo herensia di un kolonialismo ku no tin fin di dirti bai. Tristu ta kon na Ulanda e diskushon akí a mustra kuantu rasismo latente i habrí tin. Algun ku ta bisa Zwarte Piet no ta rasista pa despues 157


nan yama Sylvanie Simmons, un señora afro-desendiente ku ta bringa pa kambia e fiesta, i henter e grupo anti-Zwarte Piet tur sorto di palabra ofensivo, inkluso ‘makaku’. El haña hopi menasa di morto. Figurábu! Papia un papia dos, meskos ku a pasa ku Michel Obama i Serena Williams den publisidat, nos ta mira ku tin un grupo di hende blanku (ojo no tur!) ku ta gusta kompará hende di koló ku makaku. Esta tristu! Na Ulanda nan a mustra riba Kòrsou komo un ehèmpel di kon por selebrá Sanikolas sin pleita. Ounke akí tambe nos tin ku sigui adaptá sierto aspekto. Kambio ta nesesario, manera grandinan ta bisa: ‘Lo cortés no quita lo valiente’! Interesante ta ku e Obispo di Smyrna probablemente no tabata un hende di kolo blanku, pero sigur un figura mas di su region! Nos ta mas interesá ainda den e vínkulo ku kristianismo, esta e fe i balornan di e Sanikolas históriko.

158


25. E Olefante i e Hòmbernan Siegu: Ta Huntu nos ta Hasié. Si no tin guia un pueblo ta bai pèrdí,

14

hopi konsehero bon ta trese solushon. Proverbionan 11:14

M

u n dial-

mente, den estudio di literatura, tin un kuenta didáktiko hopi konosí. Esta e kuenta hindú di e olefante i e hòmbernan siegu. Por usa e kuenta akí pa ilustrá hopi aktividat i realidat humano. Laga nos kont’é den nos mes vershon promé i despues analis’é. 159


Tabatin 6 hòmber hindustan ku tabata siegu i nan a topa un olefante. Nan kada un a yega na diferente parti di e olefante i nan a fula ku nan man pa saka afó ta ki bestia òf opheto nan tabatin nan dilanti. Nan tur tabata basta tèrko i tabata para ariba ku ta nan opinion tabata konta.

E promé a bin dal den kustia di e olefante i a bisa: ‘Ata, no ta un bestia; ta un muraya fuerte i diki nos a dal den dje aki. Mi ta bisa boso ta un muraya fuerte esaki ta.’ E di dos tabata pará na slùrf di e olefante i ora el a ful’é el a bisa: ‘Nò, no papia ko’i kèns, hòmbu! Ta un kolebra nos tin nos dilanti. Si e ta venenoso nos tur a kohe awa!’ E di tres tabata fula e pata diki grandi i e rudia di e olefante i el a sklamá: ‘Ha, ha, ha, ta payasada boso ta papia. Ta un palu esaki. Un palu fuerte ku un tronkon diki ku ta subi bai ariba. E ta firme i ni bientu mi ta kere lo no por 160


mov’é.’ I di kuater hòmber, ku tabata fula e rabu di e olefante a bisa: ‘Awor si mi ta kere ku ta ku hende bruá mi ta kana. Ta un kabuya pegá na un baranka. At’ami ta trèk na dje aki!’ E di sinku hòmber tabata fula djente largu di ivor di e olefante i el a bisa e otronan: ‘Awor si mi no ta komprendé. Ta un lansa esaki ta. Mi ta sinti kon bon skèrpi nan a hasié i na su punta e ta mas skèrpi i delegá ku na kuminsamentu.’ I e último, esun di seis, no a bai mas leu ku orea di e olefante. El a bisa ku masha seguridat: ‘Ami si sa ta kiko. Ta un di tapeit grandi di Persia, pero en todo kaso un bestia e no ta!’

Asina e hòmber siegunan akí a keda para riba nan rason. I asina den hopi kos, nos ta lubidá ku nos ta enfoká riba un parti so i ku ta huntu nos por pinta un bista mas kompleto di realidat. Riba tur tereno ta nesesario pa nos siña skucha otro. Nos kada unu tin limitashon komo ser humano. Tin 161


asina tantu sistema i proseso kompliká den bida ku no por ser deskribí den un forma simplista. Bèrdat hopi bes tin mas ku un banda, ni sikiera dos banda so. Esei no ke men ku no tin bèrdat; esei ke men ku nos ta siegu i limitá na mira tur aspekto di esun bèrdat. E olefante ta eksistí i lo hasi su trabou di karga peso i hende, i lo supla awa rònt ku su slùrf i lo kana rutanan largu. No ta importá loke e hòmber siegunan a bisa di dje. I tambe nos tin ku rekonosé ku kada deskripshon tin su lógika i su balor.

Un problema grandi ta, por ehèmpel, ora médikonan no ke konsultá otro; kada Manera grandinan ta bisa: un ta wak su parti di olefante só. Òf ora dif- Ta hende bobo erente movementunan ta kere ku nan sa tur kos! polítiko no ke siña di otro. I den bida spiritual semper ta bon pa kòr162


da ku kristianismo komo forma di biba i di relashonĂĄ ku hende i ku Dios, ta simpel den su ponensianan mas importante, pero e no ta simplista. Nos aserkamentu di e Ser Humano mester ta simpel, pero no simplista! E olefante ta simpel den su totalidat, pero e tin su hopi partinan. No laga nos lubidĂĄ anto ku fe den Dios ta un akto simpel di konfiansa, pero nunka simplista. Manera grandinan ta bisa: Ta hende bobo ta kere ku nan sa tur kos!

163


164


26. Kada Aña mesun Pregunta tokante Liderazgo i Pueblo 12

Reinan ta detestá hasimentu di maldat,

komo nan meta ta: goberná a base di hustisia. Proverbionan 16:12

K

ada aña ta habri nos, rònt mundu, ku e speransa di semper, kompañá ku mesun realidatnan di e aña anterior riba diferente tereno. Tin di nos kambio di aña ta habri nos manera kustumber. Na promé lugá huntu ku otro kreyente, invokando e bendishon di Todopoderoso i tumando tempu pa reflekshoná riba un aña mas ku ta pasa i un aña nobo. Otronan ta habri ku fiesta i paranda. Pero hopi tin un tradishon pa pasa mardugá despues di tende tiru den kompania ameno di famia i 165


amigunan di hopi aña. E aña particular aki e autor a hañ’é promé dia di aña, mas den mainta den un interkambio interesante tokante liderazgo i pueblo.

Den kombersashon ku un persona ku nos ta respetá mashá pa su konosementu, su eksperensha i su amor pa e baranka aki, nos a yega na e asuntu di liderazgo. E persona aki tabata argumentá ku si lidernan di un pais, òf di e pais akí kambia esei lo kambia e pueblo; nos ta di opinion ku esei parsialmente ta bèrdat, pero tambe ku pueblo mes ta produsí su lidernan. Nan ta nutri otro mutuamente. E famoso dicho ku ‘den un demokrasia e pueblo ta haña e lidernan ku e meresé’ ta bin na memoria. Nos amigu a argumentá korektamente ku tin hopi lider ku a kambia nan pais òf hiba nan pais na un kambio via di determinashon i bon maneho. Menshon a ser hasí di eks-presidente Uribe di Colombia ku enbèrdat a kohe e problema 166


di narkotráfiko na Colombia na su kachu. I asina tin hopi lider ku a orkestrá kambio. E otro banda di medaya ta ku niun lider, ni esun di mas noble, no por kambia kurason di niun hende. Sa sosodé asta ku pueblonan ta kore ku nan bon lidernan!

Komo ehèmpel, tuma Mahatma Gandhi. El a guia su pueblo den lucha pa independensia i tambe kontra di entre otro e sistema diskriminatorio di ‘kasta’, esta di segmentashon di e sosiedat di India den grupo di prestigio, basá riba un kombinashon di motibu genealógiko, sosial-ekonómiko, religioso i filosófiko. Mahatma Gandhi tabatin hopi éksito ku su ehèmpel di hiba un lucha sin violensia kontra poder kolonial ingles. E tabatin hopi éksito komo lider ehemplar riba hopi tereno, sin embargo e sistema di kasta sí no a kambia den mayoria parti na India i hopi no a sigui su ehèmpel di resistensia pasífiko. Ke men, den hopi 167


asuntu pueblo no a sigui su gran ehèmpel.

Ke men, di un banda tur lider ehemplar mester duna bon ehèmpel komo ku nan tin hopi influensha riba pueblo, pero na e otro banda den un demokrasia bo tin ku bringa pa eduká e pueblo den tur sentido di palabra pa asina e skohe lidernan kapas ku por inspir’é pa bai dilanti. Tur dos punto al fin al kabo ta bèrdat: lidernan ku den tur sektor tin influensha, por yuda trese kambio, pero na e otro banda niun lider so no ta responsabel pa kambio den un pais i no tin garantia den niun gremio ku tur hende lo sigui ehèmpel di e lider. Kiko abo ta pen- Manera grandinan sa komo lektor? Bo ta ta bisa: Guera avisá no sa kohe tera! kere ku Kòrsou mester di lidernan ehemplar pa e por kambia, òf bo ta kere ku pueblo mes mester kambia pa asina e skohe lidernan efikas ku ya kaba t’ei 168


den pueblo? Òf ta dos bèrdat bálido? Esta, mester eksigí kresementu i nivel tantu di lidernan komo di pueblo mes? Manera grandinan ta bisa: Guera avisá no sa kohe tera!

169


170


27. Aborto: Laga nos Saka Kabes for di Santu!

Sí, B’a forma mi te den mi mondongo, Bo a hila mi den barika di mi mama. Bo sa kon mi organismo a forma, kon mi ta’ta krese den skondí, bunit’i flèktu den barika di tera. Salmonan 139:13,15

A

borto ta e terminashon deliberá i prematuro di un embaraso pa motibunan di salú, motibu sosial, òf asta pa skohe pa no haña yu muhé den sierto paisnan. Tambe tin hopi hende ke evitá di haña yu ku inkapasidat físiko òf mental. 171


Den diferente pais aborto ta legal, manera na MerkaMerka i Ulanda. Na diferente pais Latinoamerikano tin diskushon riba e tópiko aki. Por ehèmpel na Mexico aborto ta prohibí, pero e gobièrnu di Mexico City a vota pa aseptá aborto den e metrópolis aki. Na nos islanan aborto ta bini mas i mas den notisia. Algun aña pasá nos por a lesa den korant ku den kódigo penal nobo a ‘fleksibilisá práktika di aborto i eutanasia’. Otro notisia: ‘Pader Lampe na Ruba a akusá e gobièrnu di ke saka Iglesia Katóliko for di hospital pa promové aborto.’ I nos ta keda di shòk di tende kon un mucha muhé hóben ta pèrdè su bida pa motibu di aborto kometé ‘bou di palu’.

Ta un echo ku ta praktiká dos tipo di aborto ilegal aki na Kòrsou. Tin esun promé ku dòkternan ta hasi, tumando sèn bou di mesa. Un dia un di nan a bisa mi ku e ta praktiká aborto i den mesun rosea el a bisa 172


ku e ta ilegal pa lei. Ta un sekreto públiko ku tin un gentlemen’s agreement entre ministerio públiko i gremio di salubridat. Klaro ku e kambionan den kódigo penal ta djis un ekspreshon di e palabrashon silensioso ei. Tambe tin e di dos tipo di aborto ilegal, esta esun ku hende ku no ta médiko profeshonal ta hasi òf hende ku no por proveé bon kuido, ku ta peligrá bida di e pashènt i ta un menasa pa salubridat públiko.

E tópiko di aborto ta lanta hopi emoshon. Tin e aspektonan legal, di salubridat i medisina, pero klaro tambe e aspekto moral-religioso. Nos ku ta kontra di aborto ta argumentá a base di p.e. Beibel òf argumentunan étiko-filosófiko ku aborto ta robes i ta un matamentu di un ser humano. E otro un grupo ta argumentá ku un hende muhé tin derecho riba su mes kurpa i ku mester saka aborto for di ilegalidat, Nan ke pa e tuma lugá bou di kondishonnan médiko asepta173


bel. Aki na Kòrsou ningun grupo no ta tribi di bai fuerte kontra di e otro. Pasobra esnan ku ta kontra no ke pa kambia e lei ku ta prohibí aborto, miéntras ku esnan pro ta kontentu ku tòg e ta tuma lugá. Según nan, den ‘un forma responsabel’ dor di e gentleman’s agreement entre hustisia i dòkternan.

Mester kòrda sí ku tin hende ku no ta kristian pero ku ta kontra di aborto, manera budista- i islamitanan. Ademas tin ateista ku ta kontra di aborto, pa motibunan di filosofia humanista; bida humano pa nan ta sagrado, sin eksepshon.

Ta difísil bisa si den un sosiedat demokrátiko, e tópiko akí por keda solushoná. Gran parti di nos pueblo den teoria ta kontra di aborto i kisas den práktika tambe, - por ta p’esei nos tin hopi mama soltero. Klaro ku pa diferente motibu esei tampoko no ta un meta ku nos ke pone pa nos mucha 174


muhénan yòn ni pa komunidat. Pero solushon pa e situashon di hopi mama soltero ta bini promé ku e milager di konsepshon di un Ser Humano tuma lugá. E reto ta sinta den eduká nos hendenan kon komportá seksualmente i siña kiko ta e meta, propósito i lugá di seksualidat.

Nos lo tin ku agree to disagree ku hopi hende: Beibel ta bon kla ku un yu for di den barika di mama ta kreashon di Dios. Pero tambe tin sufisiente argumentu filosófiko-étiko fuerte kontra di aborto. Pero grita ku nos ta kontra di aborto so, no ta su- manera grandinan fisiente. Kiko nos ta ta bisa: Mihó prevení ku lamentá! hasi pa esnan ku a bira víktima, pa esnan ku no ta mira salida, pa esnan ku a haña yu na un edat yòn? Hopi hende pro-aborto ta elevá aspektonan sosial riba preguntanan fundamental di étika. Pero ser ‘pro-bida’ tin 175


un aspekto sosial masha importante ku hopi grupo anti-aborto ta lubidá! Ser pro-bida no ke men ser un avestruz ku ta hinka kabes den santu pa evitá di mira realidat di bida di hende. Hende ta bunita kreashon di Dios. Laga nos yuda esun ku ta mama soltero i kòrda ku tras di kada mama soltero tin un tata ku mester tuma òf mester a tuma su responsabilidat! I kòrda den asuntu un seksualidat responsabel ta konta manera grandinan ta bisa: Mihó prevení ku lamentá!

176


28. Djis Bisa ku nos ta Kontra, no ta Sufisiente! Ora e yu a bira basta grandi, e mama a hib’é pa yu di fárao ku a adopt’é i a yam’é Moises pa10

sobra el a bisa: ‘Mi a sak’é for di awa.’ Éksodo 2:10 Beibel Santu

N

a un universidat na Merka den un

lès di étika di famia, un profesor di filosofia kristian mashá respetá a hasi un komentario ku a impaktá su studiantenan pichon pichon pa semper. Papiando tokante di aborto, el a puntra kuantu di nan tabata kontra. Despues di a nota ku tabatin un mayoria apsoluto en kontra, (su mes man tambe a bai ariba), el a bisa ‘No baha bo man, pero skucha e siguiente pregunta. Si bo kontesta ta sí na e siguiente pregunta, keda ku bo man na laira, sino bo 177


ta baha bo man.’

E siguiente pregunta tabata: ‘Kuantu di boso ta determiná pa adoptá un yu na dado momento ku boso forma un famia?’ Un silensio profundo i friu a kòrta airu; su man ku di un otro persona so a keda na laira. Anto el a kuminsá papia ku pashon tokante e echo ku na un banda ta bon ku tin tantu Kristian di diferente denominashon ku ta kla pa marcha kontra di aborto. Sinembargo ta masha poko di nan ta dispuesto na yuda esnan ku a skohe pa no kometé aborto.

Su ponensia tabata fuerte, sin kompromiso: ‘Esun ku ta kontra di aborto mester hasi algu pa yunan ku no ta di dje, den un forma òf otro.’ Ounke e mes a adoptá dos yu, banda di e kuaternan ku e tabatin di su mes, su ponensia no tabata ku tur hende mester hasi esei, pero mas bien ku tur hende ku ta kontra di aborto mester mustra 178


ku nan ta kontra den un forma positivo. No djis di protesta so!

Tin biaha ku temanan di índole sosial i moral ku ta lanta hopi emoshon, ta fasil pa bisa kiko nos ta kontra di dje. E pregunta ta keda pakiko sí nos ta pro. Nos por ta masha kontra di skuridat, pero si nos no sende lus, nos ta keda den e skuridat! Ser kontra di algu, segun Beibel no ta e solushon. Beibel su filosofia di bida, si bo por yam’é asina, ta promové no djis ser kontra di algu, pero mas bien pro loke ta mihó. Beibel ta papia di ‘kita e hende bieu, pero di bisti e hende nobo’, ‘bira lomba pa maldat’, pero ‘buska Dios su kara’, ‘muri na piká, pero resusitá ku un bida nobo’, ‘no bebe burachi, pero bira burachi di Spiritu Santu’. Semper tin otro un banda positivo, ku ta vense e negativismo, e maldat. Étika bíbliko ta unu proaktivo, kaminda no solamente ta mustra riba e buraku, pero kon pa yen’é tambe; no 179


solamente ta mustra riba e vaye, pero riba e seru tambe; no solamente ta mustra riba e krísis, pero riba e solushon tambe. No ta sufisiente pa djis bisa: ‘no odia e enemigu’, pero asta nos ta ser yamá pa stima e enemigu. Figurá bo!!! No tin nada mas proaktivo ku amor bèrdadero!

Den kaso di e hopi mamanan soltero kresiente na Kòrsou, esun ku ta kontra di aborto mester insistí ku e komportashon seksual ta robes, pero nunka por deklará e kriatura inosente ku a nasé komo persona nongrata, komo ‘bastardo’, ‘yu djafó’ manera ántes tabata hasi. Kada hende ku nase riba mundu tin balor pa Dios i ta enrikesé e mundu aki. Kada kriatura tin algu di kontribuí na e totalidat. Kuantu gran hòmber i muhé di arte, literatura, iglesia nos lo a pèrdè si nan mamanan pober òf ku tendensia pa sierto enfermedat lo a abortá nan? Un kaso konosí ta esun di Ludwig von Beetho180


ven. Su mama tabatin tuberkulósis, su tata sífilis. E promé yu a nase siegu, e di dos a nase morto, e di tres a nase surdu-muda, e di kuater a nase ku tuberkulósis. Si ta awendia, hopi hende lo a rekomendá e mama ei pa abortá e di 5 yu. Pero ta e di sinku yu ei a bira un di e kompositornan di mas grandi di tur tempu. Dios sa kuantu hende ku solushon pa nos problemanan no ta muri dor di aborto, promé ku nan por mira lus di dia!

Pero un kos sí, ban yuda e mama soltero, yuda esun ku no tin hende pa para banda di dje. Dios semmanera grandinan per ta skohe banda ta bisa: Palabra di esun oprimí! No komo un lisensia pa bèrdè ta planta horka, pidi rat. sigui praktiká libertinahe, pero komo un muestra di grasia ku ta redimí loke hende mes daña. Hopi di nos materialnan den 181


iglesia, na skolnan ta mustra e famia ideal di mama ku tata i yu. Pero nos realidat ta otro. Nos no mester stòp di mustra riba e ideal, pero rekonosé, afirmá, eduká i redimí, e realidat di esun ku a disidí di keda ku e yu, sin un hòmber banda di dje. Komo komunidat nos tin e deber pa yuda e famianan aki. Beibel ta mustra ku Dios ta para semper na banda di esun ku ta desampará. Esaki ta un parti di e problemátika ku tin hende no ke pa señalá pero manera grandinan ta bisa: Palabra bèrdè ta planta horka, pidi rat.

182


29. Eksepshon pa Regla, no ta Kita Regla. Nos ta sigui hasi piká pa Dios duna mas grasia? 2Apsolutamente ku nò! Romanonan 6:1b-2a

D

en kaso di aborto semper ta keda e pregunta: den ki kaso sí un hende ta pèrmití abortá? Tin gruponan

pro ku no ta pèrmitié despues di 6 luna, i tin gruponan kontra, ku ta hasi un eksepshon pa kasonan di violashon, inkluso di insesto. Sí, ora un hende ser obligá pa tene relashon i e resultá na estado di esun ku a viol’é, e ta algu hopi difísil i duru di aseptá. Pero tin hopi kasonan di hende ku a pasa dor di esei i a ninga di kometé aborto.

183


Ta krusial pa e hende haña e konsehamentu nesesario i guia. Den kaso di insesto hopi hende ta mas habrí pa aseptá esei, ya ku ta trata di un union no natural. Pero asta den kaso asina hopi grupo pro-bida tin opheshon. Semper tin e opshon di entregá e yu pa adopshon. E kaso di mas kla, kaminda kasi tur hende ta aseptá ku por pasa ku lo mester kita e yu, ta si e bida di e mama ta na peliger i mester skohe entre e yu òf e mama. Ke men, e dòkter ta bringando pa skapa un bida! Tin kasonan kaminda e mayornan ta ninga di skohe i tantu mama komo yu ta salba. Tin kasonan kaminda a keda sin skohe i esaki a resultá den morto di tantu mama komo yu. Ta di lamentá ku den nos tempu ku malesanan manera Zika i otronan ku por afektá e yu den barika di e mama, e mama òf pareha ta haña nan tin biaha ku asta preshon di médikonan pa nan abortá. Ta asuntunan masha personal i delikado, kaminda ta poné prinsipionan na prueba i kada persona i pareha tin ku pisá 184


bon ki desishon nan ta tuma. Nos ta para fuertemente pa skohe pa bida! Tin biaha den argumentunan tokante aborto, esun ku ta pro aborto ta bisa ku asina pone un eksepshon i bisa den kua kaso sí por, esei ta mustra ku tur hende mester ta liber pa kometé aborto, tambe pa motibunan sosioekonómiko. Nan ta haña ku pa motibu di sea pobresa, òf di un mama ku tin hopi yu kaba, òf di un persona ku a mustra kaba ku e no por duna un bon edukashon na su yu, tur esei lo ta motibu pa kita e barika. Pero e argumento no ta bálido, ya ku riba hopi tereno por tin eksepshon, pero esei no ke men ku no tin regla! Ora un ambulans òf outo di polis ku sirena pasa riba kaminda, e ta pasa den lus kòrá, pasa riba alsera si ta nesesario i ta kore sin tene kuenta ku reglanan normal di tráfiko.

185


Pasobra den e kaso ei tin un regla mas altu ku ta pasa riba e reglanan di tráfiko. Si dos bida ta lucha pa sobreviví i un dòkter ku tur su siensia ta mira ku e tin ku skohe, ta algu otro. E famia ta hañ’é ta skohe por ehèmpel pa bida di e mama. Tin biaha e mama ku ta hopi malu kaba i sa ku lo e no tin hopi tempu mas di bida (p.e. dor di e malesa di kanser òf Sida, esta Aids) por disidí di duna e regalo di bida (den forma dòbel) na e kriatura ku tin ku nase. Kòrda: keda sin skohe, tambe ta un eskoho! Ta desishonnan masha personal, profundo i troumátiko, kaminda nos tin ku respetá otro. Na e otro un banda, e echo ku tin eksepshon no ta kita ku tin regla. Tin un regla di bida, i di rèspèt pa e ser humano ku no a nase ainda. En prinsipio esei ta un regla superior, pero tin momentonan ku e desishon por kai na e otro un banda. Tuma ehèmpel di e mama ku 4 yu kaba i ku ta bon 186


di salú; yunan chikí ku mester di dje i e esposo ku tambe mester di dje. Na momento asina, e desishon por kai pa skohe pa bida di e mama konsientemente i laga bida di e yu literalmente den man di Dios. Normalmente, un mama i un tata nunka lo ke skohe konsientemente pa morto di nan yu, pero esei por ta konsekuensia indirekto. Beibel ta siña nos pa no mata, pero tin momentonan ku den guera, òf pa defensa propio e mesun Beibel ta aprobá esei. En realidat e mandamentu den Beibel ta referí na ‘mata sin derecho, sin motibu hustifiká’, pasobra despues den mesun leinan kaminda nos ta haña dies mandamentu tin otro leinan. Otro leinan ku sí ta papia di pena di morto! En todo kaso, eksepshon no ta nulifiká regla. Ta opvio ku algu ta pasa ku un komunidat, ora e pèrmití ku violensia i morto sistemátiko den kualke forma bira parti integral di su identidat. Ora ku abor187


to bira un forma di antikonseptivo, pa tapa iresponsabilidat di hòmbernan kobarde ku ta pasa dushi, pero lubidá konsekuensia di nan akto. E ora ei nos ta den problema serio.

Na e otro un banda no tin mag di stèmpel e mama òf hasi manera ku esun ku a kometé aborto ta for di alkanse di Dios su grasia. Pero mas ku nunka komo komunidat nos tin ku bringa pa balansá e promoshon di un komportashon seksual korekto. Pero e mester ta mará ku un aseptashon total i apsoluto di tur Manera grankriatura, promoviendinan ta bisa: do sanashon di víktiYu sin mama ta manan di aborto, esta e mama ku a laga kita kuminda di warawara. e yu. Dios ta un Dios di grasia, pero nos tin ku kohe kurpa sí. Bida i prokreashon di bida ta un regalo di Dios ku nos tin ku siña apresiá. Esta lástima ku den nos mun188


du moderno hopi ta bringa pa derecho di bestianan manera bayena, kachó, i dòlfein – algu bon!- Pero ta ninga ku e feto humano den barika di e mama tin derecho riba eksistensia! Pero bringa kontra di aborto ta nifiká tambe yuda i sostené e mama i famia despues ku e yu nasé. Manera grandinan ta bisa: Yu sin mama ta kuminda di warawara.

189


190


30 Sufrimentu: Un Mirada di Paden i un Mirada di Pafó Mi ta konvensí ku sufrimentu ku nos ta pasa aden awor akí no ta di kompará ku e gloria ku Dios lo mustra nos. Romanonan 8:18

S

ufrimentu ta parti integral di hende su bida. Ta fásil papia di otro hende su sufrimentu, te ora nos mes pasa aden! E ora ei nos perspektiva ta kambia. Ta manera ora hende pèrdè un ser hopi kerí, esun ku nunka no a pasa dor di e skual ei no por komprendé. Prinsipalmente ora e ser kerí bai diripiente. Na un otro banda, sufrimentu di nashon i di pueblo ta duna motibu pa hopi spekulashon ‘di pafó’. Pero ta esnan ku ta ‘paden’ por bisa nos ki efekto e sufrimentu nashonal, di por ehèmpel Haiti, tin riba nan identidat i nan 191


perspektiva di bida.

Ta fásil papia i duna konseho for di un posishon di ‘pafó’ si nunka bo no tabata ‘paden’!!! Awor klaro unabes ku bo a yega di drenta den e kas ku yama sufrimentu, ta mas fásil pa komprendé e sufrimentu ku bo mes no a pasa aden. Pero esei no ta sufisiente; pa un hende por yuda otro hende ku ta pasa den sufrimentu. Nan mester a pèrmití sufrimentu kòrta nan, toka nan, mishi ku nan den un forma profundo. Tin hende a pasa dor di sufrimentu. Nan a wak su kara mahos djaserka, pero nan a enkapsulá nan mes pa e sufrimentu no afektá nan di paden. Ta komo si fuera ku maske nan tabatin e eksperensha ‘di paden’, ora nan tabata ‘aden’, nan a sera nan kurason i sera nan mente. Asina nan no a pèrmití sufrimentu su poder di kambio transformá nan. Tin hende ta sali for di sufrimentu amargá, ku odio i renkor, ku vengansa i sin a siña nèt nèt nada. Tin 192


otro ta sali ku mas amor, ku mas kariño, ku kompashon pa nan próhimo, ku un kapasidat inmenso pa pordoná i un joie de vivre (gana di biba) inkreibel.

Ke men, no ta sufisiente pa tin un ‘mirada di paden’ den sufrimentu, pasobra nos por keda ‘pafó’ di dje, maske nos ta den dje! Sufrimentu, kualke sufrimentu, tin poder pa hiba un hende mas serka Kreador. E ta pone un hende para ketu na asuntunan fundamental di bida i di eksistensia humano. Felis ta esnan ku probechá di e privilegio ei! Nos problema ta ku den hopi sírkulo, influenshá pa e magia di Hollywood, di un mundu di plèstik i lus di neòn, di ‘blin blin’, nos ta siña pasa den sufrimentu sin lag’é ta un maestro. Nos ta pasa den sufrimentu, den rebeldia, bringando, zundrando, òf pasivo, manera un víktima òf ningando e sufrimentu. Ounke sigur ta asina ku tur esaki por ta un fase, esta un parti di e proseso pa siña dil 193


ku sufrimentu. Tin e fase di nengashon: nos no por kere ku e kos akí a pasa ku nos! Nos por drenta asta un mundu di fantasia pa nos no purba e smak marga di sufrimentu. Tin tambe e fase di rebeldia: nos ta zundra hende, zundra asta Dios i nos ta buska ta ken ta kulpabel, ta ken nos tin ku dal bèk. Pero al fin al kabo, esun ku no pèrmití sufrimentu siñ’é ta keda pegá den un di e fasenan i no ta madurá òf ta bira un hende amargá. Lástimamente, den kampo di fe tin un koriente ku ta propagá un fe kristian di Hollywood, un fe sin wes’i lomba pa pasa den tempu difísil. Un fe ku ta mira sufrimentu solamente komo algu pa hui di dje òf algu pa bo kontrolá i dominá. Normalmente, niun hende no ta buska ni ta gusta sufrimentu, pero e ta un parti integral di bida i di fe. Nos tur mester di un teologia di sufrimentu, pa ora nos haña nos den dje nos sa kon lidia kuné. Ora nos bista ta di ‘paden’ i no djis den teoria, òf for di pèrspektiva di sufrimentu di otro hende, nos por keda sorprendí pa 194


nos mes reakshon. I no laga nos uza fe den Dios komo kapa pa nos keda sin siña dil ku nos mes den temKòrda un gran pu di sufrimentu. Fe bèrdadero no ta un bèrdat ku grandifantasia ku ta pone nos hui bai serka un

nan sa bisa: Kada kas tin su krus!

imaginary friend (un amigu di fantasia). Fe bèrdadero ta prepará nos pa ora nos ta ‘aden’, nos kòrda ku tin un ‘mirada di pafó’ tambe. Fe ta siña nos ku tin un Ser Supremo real ku ta yuda nos. I mas ku tur kos pa nos usa sufrimentu pa siña nos kon bira míhó ser humano. Sufrimentu por siña nos rekonosé nos próhimo ko-sufridó. ‘Señor, duna nos forsa pa siña dor, den i no opstante nos sufrimentu!’ Bo tabata sa ku tin un klup di hende rònt mundu ku a pasa den mesun kos i ta papia e lenguahe di esnan ku a sufrí. Kòrda un gran bèrdat ku grandinan sa bisa: Kada kas tin su krus! 195


196


31. Himno i Bandera: Pa tur Yu di Kòrsou For di un hende El a krea tur pueblo pa biba rònt mundu. El a determiná nan temporadanan i e límitenan di nan teritorio. 6

Echonan 17:26

M

i ta kompletamente den desakuerdo ku esnan ku ta bisa ku no tin nodi di selebrá dia di bandera. Segun nan nos ta un isla di migrante pues no mester pone muchu énfasis riba esei. Ta eksaktamente pasobra nos ta en parti un isla di migrante ku nos tin ku forma un union rondó di un historia i un bandera. Mira un pais manera Canada òf Merka! Ta esei mes ta e punto, nashonalismo positivo 197


ta rekonosé tur su raisnan ku a bin forma e loke awor ta e pais i nashon Kòrsou. E ta konsistí di un rais fuerte di desendensia afrikano huntu ku rais hudiu sefárdiko i klaro tambe esun europeo.

Na aña 2017 nos ta selebrá dia di bandera pa di 33 biaha. Na aña 2011 Kòrsou a selebrá su dia di bandera pa promé biaha komo un pais outónomo den Reino Ulandes. Na aña 1981 Kòrsou no tabatin su mes bandera. Konseho Insular di e tempu ei a disidí ku a yega tempu pa Kòrsou tin su mes bandera. Gobièrnu a apuntá un komishon pa skohe un bandera.

Tur hende por a partisipá pa diseñá e bandera. Un poko mas di 1700 hende a manda nan diseño. Di mes tabatin un rekompensa pa e ganadó. Mester a entregá e diseño den un ènvelòp será, sin nòmber ariba. For di e hendenan ku a partisipá e kom198


ishon a saka 10. E grupo akí mester a bini personal serka e komishon i Bestuurscollege pa presentá nan diseño. Asina despues komishon a skohé e ganadó. Un hóben di 20 aña, Martin den Dulk a sali viktorioso. Martin tabata traha den restorant serka su mayornan. Un di e trahadónan a kana yega ku un korant i mustra Martin e bandera ku a skohe. A resultá di ta su bandera! E promé biaha ku a hisa e bandera tabata 2 di Yüli 1984. Martin tabata hopi emoshoná e dia ei. Ta algu hopi grandi pa e bandera ku abo a diseñá bira un símbolo nashonal.

Historia i nifikashon di nos bandera - i tambe himno - mester ser plamá tur kaminda, pa tur hende ku bin biba aki konos’é i mira e bandera komo di nan tambe. Esta bunita ora nos kore ku nos bandera i selebrá ku den tur nashon di mundu nos tambe ta konta. Nada malu ku esei. Tin un nashonalismo será ku ta diskriminá i será porta; tin 199


un patriotismo positivo ku no ta basá riba kompleho. Un patriotismo ku ta basá riba rèspèt pa otronan pafó i Kòrta nanitur ku ta forma parti di bo shi daña kara, komunidat. Ban stimulá manera grandie patriotismo korekto ku nan ta bisa. ta hiba nos presta komo nashon. Si bo ta yu di Kòrsou, si bo ke ta yu di Kòrsou, si bo pidi mama Kòrsou adoptá bo, djòin nos idioma, nos bandera, nos historia i mustra rèspèt pa ken nos ta. No ta importá di unda bo a yega aki: Bo por bira un bon yu di Kòrsou! I no laga nos niun komo bon yu di Kòrsou Kòrta nanishi daña kara, manera grandinan ta bisa. Laga nos papia bon di otro; ta na e mesun famia nos ta pertenesé.

200


32. Korsou: Mi Konfeshon

M

i tin ku konfesá na bo, Kòrsou, ku no ta tur ora tin motibu pa mi kana ku kara na laira i bati pechu bisa: ‘mi ta yu’i Kòrsou. Mi dushi, mi tin ku bisa ku tin biaha mi ta wak den bo kara tantu pèshi i blufein ku historia i bida a duna bo. Mi isla, mi baranka, mi tin ku konfesá ku tin biaha mi tin gana di bira kara pa mi no mira bo. Mi kurason ta yora di tantu droga malbado, arma mortal, aksident’i tráfiko na granèl, palabra venenoso, reputashon di pober próhimo asesiná, mucha chikí, ku palabra malu pon’é pa hende grandi na boka, na lugá di palabra di bendishon, 201


kurpa inosente violá bou di rosea i sodó di sinbèrgwensanan ku mal ehèmpel, maskulinidat kapá pa un machismo ku ta deformá hombresa na lugá di moldia virilidat berdadero. Kòrsou, Mi tin ku konfesá ku no ta no ta tur dia mi ta sinti dushi di wak bo den bo kara i di duna bo un sunchi. . Pero mi’n por stòp di stimabo, ku tur pèshi i blufein i kòrtá riba bo kara, Kòrsou, bo ta keda mi dushi, pa mi bo ta keda bunita, bo ta keda un prendaregalo di Altísimo! Hende por ninga kaminda lombrishi ta derá?

202


33. When I See my people

W

hen I see my people gathered mostly from Africa’s coast and hinterland gathered from the Old continent gathered from the Iberian Peninsula gathered from the Americas, and other lands close by and far away. When I see my people, waving the two-starred flag with its blue sky and its blue waters of the Caribbean sea, and the yellow of that perennial sun that brightens our life. When I see my people brought by slave master’s cruel hand 203


redeemed by a unity beyond the pain struggling to find its own identity in a blessed crĂŠolitĂŠ. When I look at our anarchy filled with genius and pathos. When I see my people, despite all strife and alas, at times the mentality of caged crabs, with all limitations and things gone bad. When I hear my people pray to heaven in one accord for blessings, harmony and true humanity on these dry but rich shores of an island erroneously called inĂştil, worthless, for lack of gold and silver, and abundance of water and other material goods: A tear, a cry, a sigh, erupts from deep within, and though having travelled to countless shores and beautiful places all around, and having admired the wonders of others, pardon me that still after many moons and stars ablaze, without wanting to demean others, 204


and their marvellous lands afar, I still dare say: Thank you God for making me a Yu’i Kòrsou. Yes, a son of this land, called Curaçao.

205


206


34. Tambú di Doló

A

i Malai Ai Malai Bin kanta ku mi Bin wapa ku mi Wapa mi ta wapa Doló di mi tera Su tristesa i su sekura! Ai Malai Ai Malai Lo bo puntra Lo bo chèrchè I asta heringá ku mi: Hende sa wapa doló’i tera anto? Hende sa laga barí ronka Pa keha shelu i tera Ku roi di mondi Ro’i bida A para seka? Ku lágrima‘i wowo A para skarsa, Nèt ora mester di dje Pa sasia set Di kurason abatí i kibrá Pa pena di un pueblo? 207


Ai Malai Ai Malai Bin wapa ku mi Bin kanta ku mi Dolo’i tera Manera Yeremías Den temp’i Kaldeo A hasié den ritmo di Qinah Den rima antiguo Den idioma hebreo Ami ta purba gaga un kos den otro, Segun batí ‘i mi kurason. Pero no kibuká: Manera Yeremías, Den mi ‘Ai Malai’, Si bo skucha bon Lo bo diserní un tono di speransa Skondí den den forma di plegaria.

208


35. Higgs Boson: Avanse di Siensia no ta Garantisá Avanse Humano! Dios a duna Salomon sabiduria, inteligensia, i komprenshon mes abundante ku santu di laman. 33El a papia di palunan i matanan, di e seder grandi di Libanon te e hisopo chikitu ku ta krese na muraya. Tambe el a papia di bestia di kria, di para, rèptil i piská. 34Di tur nashon tabata bini hende pa skucha sabiduria di Salomon; nan tabata representantenan di tur e reinan di mundu ku a tende di su sabiduria. 29

1Reinan 4:29,33-34

R

iba 4 di yüli 2012 sientífikonan a duna un gran notisia pa tur afisionado di físika teóriko (natuurkunde). Kiko a sosodé? Dia nos tabata na skol nan a siña nos ku tur kos na mundu ku ta materia (tantu bibu komo morto) ta eksistí di molekülnan. Un molekül ta un pida masha 209


chikí ku tin e mesun karakterístikanan di e materia for di kua a sak’é. Tambe nos a siña ku por dividí kada molekül den atom ku lo ta e parti di mas chikí. Na di tres lugá, un atom tambe por ser dividí na pida pida (partíkulanan) manera elektron, proton i neutron.

Despues a bin deskubrí ku e partíkulanan akí tambe ta eksistí di otro ‘pida’ mas chikí ainda ku ta ser yamá quarks. Awor na Geneva, nan a logra laga dos partíkula masha chikí dal den otro ku un velosidat masha altu i kibra for di otro. E reakshon akí a produsí un partíkula, un pida, ku ya pa aña largu un sientífiko ku yama Peter Higgs a pronostiká ku lo mester ta eksistí. E deskubrimentu akí di loke a ser yama the Higgs Boson tabata opheto di un búskeda intensivo pa hopi aña kaba. Su deskubrimentu ta nifiká ku e modelo stándart di kon materia ta hinká den otro a keda konfirmá. 210


Ounke falta hopi ainda pa kaba di forma henter e panorama, e deskubrimentu akí ta otro hazaña mas di e ser humano, kreá den imáhen i semehansa di Dios Kreador. Hende tin un kapasidat inmenso i tremendo pa indagá, pa buska i pa opservá. Naturalesa i siensia no tin nada den dje ku lo mester pone un hende keda sin kere den Dios. Tin masha hopi sientífiko ku ta kreyente i alabes sientífiko. Klaro ku kada ken tin nan forma di mira Beibel i di interpret’é, pero mester kita for di e pensamentu ku fe i siensia ta kontra di otro.

E gran notisia akí ta mustra un kontraste amargo entre hende su kapasidat intelektual i su falta di un kompas moral, ora e stòp di buska i sigui Dios. Hende por deskubrí asuntunan mashá interesante den naturalesa i inventá kosnan grandioso. Pero nunka lo e no por inventá algu ku ta yena e bashí ku ta eksistí den su kurason. 211


Hende mester di Kreador, mester di Dios. E gran sikiatra oustriako, Viktor Frankl, tabata pone fe den Dios komo un fundeshi, un kuadro, esensial pa tratamentu di su pashèntnan. E tabata kere ku fe den Dios no ta un estorbo òf un huida manera Sigmund Freud, tata di sikologia, a pretendé. Fe den Dios mas bien ta un regalo, un sine qua non, pa sanashon mental di e ser humano. For di edat hóben mi tabata masha interesá i ta sigui interesá den siensianan manera físika i astronomia. I awor na nivel di amatùr mi ta sigui tur esaki ku pashon, p’esei - mi ta gradisí Dios pa e deskubrimentu aki.

Na e otro un banda, bo ta keda tristu ora ku bo interes, bo pashon mas grandi ta e Ser Humano mes. Bo ta ripará kon leu nos ta di yega mas serka di ta Humano, manera Kreador ke pa nos ta di bèrdè. Nos por traha aparato mashá grandi pa sigui deskubrí naturalesa; nos por kana riba luna, bai den 212


espasio, nos por traha kòmpiuternan mashá sofistiká, pero nos no por dominá e kurason di e Ser Humano. E mesun mente briante ei, ta kapas pa kometé asina tantu krueldat, ta kapas pa destruí su mes humanidat i esun di e otro. Kon bin nos no por haña un solushon pa ambishon egoista ku ta biba den kada un di nos su kurason? Kon bin nos no por kontrolá e forsa di morto, di odio ku ta asotando nos mundu, i nos dushi isla? Pasobra inteligensia no ta igual na sabiduría.

Enbèrdat, temor di Dios ta kuminsamentu i fin di tur sabiduria. Siensia riba su mes no por solushoná e problema di moralidat: kiko ta bon i malu. E problema di bon i malu ta sintá otro kaminda: den e desishon di e hende. Den literatura i den papiá popular nos ta papia di e kurason di hende. E ta un bon imáhen pa sigui uza: Nos kurason tin ku guiá nos na bèrdat i na bira mas humano. 213


Pa konkluí: Ser Humano pa naturalesa ta un adoradó; e deskubrimentu di e Higgs Boson lo nifiká ku hopi lo bolbe kai na rudia adorá nan mes i adorá inteligensia Manera grandinan di e Ser Humano. ta bisa: Sabiduria E kreyente, tantu ta pa esun ku ke! sientífiko komo no

sientífiko, ta kai na rudia adorá Kreador. Ta Tata Kreador a duna nos un naturalesa asina bunita, asina ingenioso, asina misterioso hinká den otro. E kreyente ta sigui resa, pasobra e sa ku míles di aña di avanse teknológiko i deskubrimentu sientífiko no a hiba hende na mas felisidat. Dios yuda nos deskubrí mas ku e Higgs Boson ei! Tata, yuda nos deskubrí kiko òf ken ta yena e buraku den nos kurason! Manera grandinan ta bisa: Sabiduria ta pa esun ku ke! 214


36. Ola di Rou

Rou ta manera ola di laman ku ta kore basha bin riba bo. Promé, kasi hoga bo, pa despues, poko poko, bo sambuyá subi ariba, saka un kabes angustiá i hap un rosea tur tolondrá. Siegá i strangulá pa sumpiña marga di doló, ku parse nunka mas lo laga bo bai.

215


Rou ta un pèrdida doloroso ku lo sigui asotá la tra’i la. Ola ku ta dal kant’i barank’i bida, den un ritmo sofokante i konstante. Pero su forsa ku poko poko lo sigui baha. Forma di su olanan lo sigui varia, i kalma… asta parse kita bai, pa despues diripiente e bolbe bira un orkan, yen di furia, yen di brio devastadó.

Rou pa un ser bon stimá ta kambia i mengua segun tempu bai - Danki Djo! - , Asta kambia di movementu i di koló, pero mi kier sa ku tur tur nunka lo e no bai. … I nos ta sklamá: Ai dikon nò? ... Pasobra kaminda tin amor tin rou 216


ku ta pone nos kòrda ku nos no ta djaki bou.

Kompañero den luto, no duna rais di amargura chèns den bo rou i pensa ku bálsamo a kaba na e Gilead di bo kurason. Ko-sufridó di pèrdidanan amargo, no laga niun hende gaña bo ku Dios no ta den bo rou. Buska su guia ku kuidou, pasobra e mes lo laga bo mira shelu blou despues di nochi skur, sin strea, pa guia bo subi sali fo’i den pos aya bou.

Si Dios no ta den rou Anto e ora ei sí nos tur a kohe awa blou, pasobra ta ken lo yuda nos den trabou di 217


vense e rou inevitabel i nesesario manera su olanan ta pa nos bida’ki bou? Ken lo yuda nos deskubrí e bunitesa straño ku nos no a buska ni imaginá òf anhelá, esta bunitesa ku ta krese manera flor shimaron den e túnel ku yama rou.

218


219


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.