Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
AB
Aba do chapeo [p. 6] Chapeba ubaba. CHAPÉU + (?)
Aba da vestidura Aoba papyra. aob-a "roupa" + (?)
Aba chea de alguma couza Aoba papyra ceme. aob-a "roupa" + (?)
Abafado Estar Japytú. -î-ar pytu "tomar fôlego" (?)
Abafar, tomar. Pytubyc. pytumbyk(?)
Abafada couza. Mbáe ypytubyc pyra. mba'e i pytumbyk-y-pyr-a "coisa sufocada"
Abaixar. Mogoagyb. Aogyb. mo-gûeîyb "fazer descer"; a-gûeîyb "eu desço"
Abaixarse Jerogyb. îe- "se"; -ero-îyb "descer com"
Abaixo Ibype. yby-pe "na terra"
Abalar Omocatac. mo- "fazer" + katak "oscilar ao vento
Abalar, ou abanar O mesmo.
Abalizada Abá eté. abá-eté "homem considerado"
Abalizar Moeraquene mo-er-apûan "tornar famoso"
Abanado
Abanador Pejucára peîu-sar-a "o que assopra"
Abanar a alguma couza Mocatá catác. mo- "fazer" + kata-katak "oscilar ao vento
Abanar as moscas Mupú merú. mo-por mberu "fazer saltar as moscas"
Abanar as maõs [p. 6v]
Abanar as orelhas.
Abanarse alguma couza Jemocatá catác. îe- "se" + mo- "fazer" + katak "oscilar ao vento
Abanos da Camiza Camixá mantiba. CAMISA + (?)
Abanico, leque,
Jemoabe. Jemoçabe.
o-îkó menda-sar-e'ym-a r-esé "estar com não-
Abarregada, amancebada com Solteiro Oicó mendaçara yma recé
casado"
Aujé. Jabeoane. Basta isto para mim: Ocyc jabé aûîé "basta!"; aûîé umûan "basta já!"; o-syk
Abasta, basta
co ixeo. aûîé kó ixébo "chega isto para mim"
abá "pessoa" + s-etá-eté "eles são muitíssimos"
Abastado, rico Abá cetá eté mbaé oguêne.
+ mba'e "coisa" + (?)
mba'e r-er-ekó-gûasu r-upi "conforme grande
Abastadamente Mbáe rerecó guacú rupí
possessão de coisas"
Abastado, farto. Apung. Jatyron. (?); atyr-a "montão" (?); ytarõ "fartar" (?)
Abastar, fartar alguem Moapung
Abastecer, fazer basto
Abater Mocerâne. Moaryb. (?); moarybé "mitigar"
Abatida couza Jemoarybe pyra. i moarybé-pyra "mitigado"
Abaterse Jemoarybe. îe-moarybé "mitigar-se"
o-nhe-mo-'ar tenhé "deixou-se cair debalde"
Abatido Estar Ojemoatenhe oicabo.
(?) + o-îkó-bo "estando"
Abelha Yra ruba. eir-a r-ub-a "pai do mel"
eir-a r-ub-a "pai do mel" + -un-a "preto"; +
Abelha negra Yra ruba una. Ou Yra ruba pyxuna.
pytun-a "escuro"
Abelhudamente, com pressa.
Abelhudo, intrometido.
i katu "é bom" + r-upi "conforme" + o-gû-er-
Abem, lançar abem Icatú rupí oguerecó.
ekó "ele o tem, ele o trata"
-s-obá-asab "atravessar o rosto dele (fazendo o
Cobaçab, ou Mocruçá, que hé o mesmoque
Abençoar. [p. 7] sinal da cruz)", "persigná-lo"; mo-kurusá
benzer.
"prover de cruz"
Aberta
o-bok "ele fende" + pyr-a "particípio passivo";
Aberta couza que por Si mesma Se abrio Oboc pyra. Ojepotar pyra. o-îepotar "ele chega" / o-îe-pirar "ele se abre"
(?) + pyr-a "particípio passivo"
Aberta, nua, descuberta.
Abertura, fenda Bocaba. Jicaçaba. bok-ab-a "fissura"; (?)
Abertura da terra Yby joaçaba. yby "terra" + (?)
Abil Mbáe catú. mba'e-katu "coisa boa"
t-eko-ab-a "lugar de estar (em atividade)"; t-up-
Abitaçaõ, Lugar, ou Sitio onde Sehabita Tecoaba. Tupaba. Tendaba. ab-a "lugar de se deitar", "leito"; t-end-ab-a
"lugar de estar (em repouso)", "posto"
Abitador Tecoára. t-eko-ar-a "o que está"
yby "terra" + t-eko-ar-a "o que está"; yby por-a
Abitador daterra Yby tecoara. Yby pora.
"o que está na terra"
ka'a por-a "o que está no mato"; ka'a-pe o-îkó-
Abitador dos matos Caapóra. Caape oicó oae.
ba'e "o que está no mato"
Iconhé. A palavra Pora tambem Significa
-ikó nhé "estar com efeito"; por-a "o que está
assistencia Em alguma parte: vg. Igara pora, os
em"; ygar-a por-a "o que está na canoa"; ok-a
Abitar que estaõ na Canoa. Oca pora, Osque estaõ na
por-a "o que está na casa"; tab-a por-a "o que
Caza. Taba pora, Osque habitaõ, ou estaõ na
está na aldeia"
Aldea.
pa'i aob-a "roupa de padre"; pa'i HÁBITO
Abito de Frade Paŷ aoba. Paŷ abitú.
"hábito de padre"
Abito, Costume Peconhé. Eupebenhé.
mo-îe-pokuab "fazer acostumar-se consigo
Abituar, Costumar aalguem Mojeporoab.
mesmo"
Abituarse. Jepocoab. îe-pokuab "acostumar-se consigo mesmo"
Á boafé Tenhé catú. tenhé-katu "por nada"
Á boa mente [p. 7v]
Abobara Cabaçal Cabaçú. CABAÇO
Abobara Verdadeira Jerumú. îurumu "abóbora"
Aboborar
Abolorecer Jemoabe. Jemoçabe.
Á boca chea Juru yrycema pupé. îuru-enysem-a pupé "com a boca cheia"
su'u-su'u "morder-morder"; su'u nhõte
Abocanhar. Çuú çuú: ou Çuú nhote.
"morder apenas"
mba'e s-eroyrõ-mbyr-a "coisa enjeitada"; s-
Abominavel, aborrecida couza. Mbae ceroy robyta Cobacabayb pyra.
oba-asab-aib-y-pyr-a "o que é mal abençoado"
s-eroyrõ-mo "enjeitando-o" (?); s-oba-asab-aib-
Ceroyromo Cobaca yba: Ou Cobacaba yba
Abominavelmente a "mal persignando-o" (?); s-oba-asab-aib-a
irumo.
"mal persigná-lo" + irũ-mo "com"
s-oba-asab-aib "mal persigná-lo" + roîré
Abominar Cobacab ayb roiré.
"depois de"
îe-moarybé; îe-mo- "prover-se de" + îe-mo-
Abonançarse, aplacarse, vg. O vento. Jemoarib. Semomutuú.
mutu'u "fazer-se descansar"
-royrõ "enjeitá-lo"; -î-amotar-e'ym "não gostar
Aborrecer Roiron. Jemotareyme.
dele"
s-eroyrõ-sar-a "enjeitador dele"; -î-amotar-
Aborrecedor, inimigo Ceroy roçara. Jemotareyma.
e'ym-a "não gostar dele"
Aborrecida couza Mbae ceroy robyra. mba'e s-eroyrõ-mbyr-a "coisa enjeitada"
Aborrecimento Jemotareyma. -î-amotar-e'ym-a "não gostar dele"
Abotoar. Motáo mondeb BOTÃO + mondeb "meter"
Abraçar. Jejumane: ou Jejubane. -nh-anhuban "abraçá-lo"
Abraçar pela cintura Cuamane. ku'aman "abraçar pela cintura"
Abraço. Jubana. Jejumana. -nh-anhuban "abraçá-lo"
Abrandar alguma couza. Momembec. mo-membek "tornar mole"
Abrazada couza, queimada [p. 8]
Abrazada, ateada.
Abrazadamente. Cendy eté s-endy-eté "ele tem muita luz"
mo- "fazer" + s-endy "ele tem luz"; mo- "fazer"
Abrazar, fazer abrazar. Mocendic. Mocay. Mocapy. + kaî "queimar-se"; mo- "fazer" + -s-apy
"queimá-lo"
Abrazar, destruir. Moingó ipáb. mo-îngó "fazer estar" + i pab "ele se acaba"
kaî "queimar-se"; mo-endy "prover de luz";
Abrazar. Çay. Moendyc.
mondyk "acender (o fogo)"
Abrazarse Em ira contra alguem. Maramotare. maramotar "furioso"
Abreviada couza
Abreviadamente
Abreviar. Moaujé. Moatúc. mo-aûîé "fazer acabar-se"; mo-atuk "encurtar"
Abrigar
mba'e suí îe-pe'a-sab-a "lugar de se afastar de
Abrigo. Mbáe çuí jepyaçaba.
(alguma) coisa"
kûarasy suí îe-pe'a-sab-a "lugar de se afastar do
Abrigo do Sol. Coáraçŷ çuí jepyaçaba.
sol"
Abrigo do frio.
Abrigo da chuva.
Abrigo do vento.
Abrir Cekendabec piráo. s-okendab-ok "abri-lo"; pirar "abrir"
(?) + 'ygar-a "canoa"; pirar "abrir" + 'ygar-a
Abrir Canoa. Coaber igára. Pirar igara.
"canoa"
Abrir por natureza como aflor
Abrirse aterra Aybyab yby "terra" + -ab "abrir"
Abrir aSemente, quando quer nascer.
Abrir pindova.
Abrir aporta.
Abrir os olhos. [p. 8v]
Abrir aboca.
Abrir as maõs.
Absencia
Absentar. Mogoacême mo-gûasem "fazer chegar" (?)
Absentar aoutrem, fazer que outrem Se
Mogoacêmeýma. mo-gûasem-e'ym-a "não fazer chegar" (?)
auzente
-îo-rab "desatar (nó)"; -îo-'ok "tirá-lo"; -ro-sem
Absolver, livrar de alguma obrigaçaõ. Jorab. Jooc rocême
"sair com"
Absolviçaõ.
Absolver ospeccados. Goaçar.
Abster. Jerocême poyté. îe-ero-sem "sair consigo"; poir "largar-se" (?)
mba'e suí î-ero-sem-a "sair consigo de (alguma)
Mbáe çuí jerocema. Mae çuí ipoyr. Mbae çuí coisa"; mba'e suí poir "largar-se de (alguma)
Abstinencia, apartamento dealguma couza
jeropya. coisa; mba'e suí îe-pe'a "afastar-se de (alguma)
coisa (?)
Abundancia.
s-etá "são muitos" + mba'e "coisa" + o-gû-er-
Abundante couza Cetá mbáe oguerecó.
ekó "ele o tem"
o-îko-gûasu mba'e "coisa existe grandemente";
Abundar. Oicó goaçú mbáe. Nogoatar mbáe ipó reté.
nd'o-gûatár-i mba'e "não falta coisa" + (?)
Abundante mente.
poru-aib "usar mal"; poru-aip-ab "modo de
Abuzaõ. Purú ayb. Purú aypab.
usar mal"
Abuzo. O mesmo.
Abusador
Abuzadamente.
AC
mba'e i mo-mbab-y-pyr-a "coisa que fizeram
Acabada couza. Mbáe imobabe pyra.
acabar-se"
Acabada couza que já se acabou de todo. Opáoane. o-pab umûan "ele já se acabou"
Acabarse. Ojemombab. o-nhe-mo-mbab "ele se faz acabar-se"
manõ "morrer"; kanhem "sumir"; mo-îekyî
Acabar. vg. morrer. Manó. Canheme. Mocyky.
"fazer estirar-se (como moribundo)" (?)
Acabar defazer. Monhãpabe. Motababe. monhang "fazer" + pab "acabar-se"; (?)
Acabado depouco, vg. Agora, ha pouco que Se
Coyr atáo opáo. ko'yr "agora" + (?) + o-pab "ele se acaba"
acabou.
Acabado de muito tempo, vg. Já ha muito erimba'e "outrora" + bé "ainda" + o-pab "ele se
Erimbae vé opáo.
tempo queSe acabou. acaba"
'ar-y-pe "no tempo"; 'ar-a pupé "no tempo";
A cada hora. Arape. Arapupé. Ara pipi. Ara jepinhé. 'ar-a "tempo" + (?); 'ar-a "tempo" + îepi
"sempre" + nhé "com efeito"
'ar-a "tempo" + îepi "sempre" + nhé "com
A cada hora. Com mais frequencia. Ara jepinhé. Curutém.
efeito"; (?)
Açacar, id est Furtar. Mondá. mondá "roubar"
mo-mutu'u pitang-a "fazer descansar criança";
Acalantar alguã criança Momutuú pitanga. Moarybé pitanga.
mo-arybé pitang-a "assossegar a criança"
mo-nger "fazer dormir"; mo- "fazer" + ker
Acalantar. Fazer que durma acriança. Monguer. ou Moker.
"dormir"
o-putu'u ybytu "o vento descansa"; i arybé
Acalmar o vento. Oputuu ybitu. ou Yarybé ybytú.
ybytu "sossegar-se o vento"
Pirá cerane. Esta palavra Cerane diminue
aSignificaçaõ do nome aque Se ajunta, Vg.
Acanelado, que tem cor de Canela, que naõ pirang "vermelho" + serã-ne "aparentemente";
Morotinga o Seu verdadeiro Significado he
hebem Vermelho. morotinga "coisa branca"
Couza branca; porém ajuntandoselhe esta
palavra
[p. 9v] palavra Cerane, Significa couza
pardenta, que naõ hebranca; porque o Cerane
lhe diminue o Significado.
pytubar "quebrantado"(?); (?); abá-sykyîé
Acanhado, mofino, medrozo. Pituba. Etimguire. Aba Cykyjé. Aba poreauçub. "homem que tem medo"; abá-poreaûsub
"homem coitado"
Acanhar, fazer alguem mofino, medrozo. Mopytyb. Mocykyjé. (?); mo-sykyîé "fazer temer"
Acanharse aSi mesmo. Jemopytub.
Acarretar. Cijyi.
Acatada, attenta, reverenciada. Mbae ima pyra.
mo-eté "tornar honorável"; mo- "fazer" + -
Acatar, reverenciar. Moeté Mogoaçú.
gûasu "grande"
i mo-eté-sab-a r-upi "conforme o modo de
Acatadamente. Imoeteçába rupí. Imoguaçuçaba rupí. torná-lo honorável"; i mo-gûasu-sab-a r-upi
"conforme o modo de torná-lo grande"
s-esá-eté "ele tem muitos olhos"; mba'e r-esé
Acautelada. Ceçá eté. Mbáe recénhemoçá çuî
nhemosako'i "preparar-se para (alguma) coisa"
Acautelarse. Nhemoça çuî. nhemosako'i "preparar-se"
Achar. Toçab.
Acçaõ. Tecó. t-ekó "ação"
ybá-membek-a "fruta mole"; ybá "fruta" +
Açazonada fruta. Ya membeca. Ya tagoá.
tagûá "barro amarelo"
Acoçar, meter medo. Cekijé mondó. sykyîé "medo" + mo-ndó "fazer ir"
Acolá, para aquellaparte. Oîme. ûĩ-me ""
Acolher, recolher alguã couza. Roiké. ro-îké "entrar com"
Acolher, apanhar de lanço. Pycyc. pysyk "pegar"
Acolherse, fugir. Jabab. îabab "fugir"
Acometer. Pococ cecé. pokok s-esé "tocar nele"
mba'e o-îe-er-eko-katu-ba'e "coisa que está
Acomodada couza. Mbae ojeereco catú báe.
bem consigo"
Acomodadamente. Moatiron catú nhote.
Acomodar. [p. 10] Moingó Catú. mo-îngo-katu "fazer estar bem"
nhe-moyrõ "irar-se" + 'ar-a "tempo" + irũ-mo
Acomodarse com o tempo. Jemoiron ara irûmo.
"com"
Acompanhador, Companheiro. Irûmo oçóbáe. irũ-mo o-só-ba'e "o que vai com"
Acompanhamento, multidaõ de gente. Abá reyia. abá r-e'yî-a "multidão de pessoas"
Acompanhar. Oçó irûmo. o-só irũ-mo "vai com"
abá-py'a-aib-eté "pessoa com o coração muito
Acondicionado mal. Abá ypyá ibi eté.
ruim"
Acondicionado bem, homem deboa condiçaõ. Abá angaturama. aba-angaturam-a "pessoa afável"
Acondicionado mal, homem de má condiçaõ. Abá angaiba.
abá "pessoa" + s-upi-katu "bem conforme a
Aconselhador, Conselheiro. Abá Cupí Catú Cá oama mombeuçara. situação" + -sagû-am-a "circunstância futura" +
mombe'u "falar de" + -sar-a "aquele que"
abá irũ-mo s-eko-katu-ram-a r-esé nhe-
Aconselhar. Abá irumo Cecó Catú rama recé jemonghetá. mongetá "com (alguma) pessoa sobre seu bom
proceder futuro conversar consigo"
mba'e nhe-monhang-a "o fazer-se de (alguma)
Acontecimento. Mbáe jemonhanga.
coisa"
(?) + s-emi-motar-a r-upi "conforme o que ele
Acontentamento. Japycycape cemimo tara rupí.
quer"
o-pak "ele acordda" + i ker-a "sono dele" +
Acordado do Sono em queestava. Opáo ikera goera çuí. Tupytyá çuí
pûer-a "passado" + suí "de"; (?)
Acordado por outrem. Jemonbáo pyra i mo-mbak-y-pyra "o que é acordado"
Acordar aoutrem. Mombáo mo-mbak "acordar"
mba'e o-îe-pokuab-y-ba'e "coisa que se
Acostumada couza. Mbáe ojepocoab bae
acostuma consigo"
Acostumadamente. Cecoabinhé. s-eko-ab-a nhé "costumeiramente"
i mo-îe-pokuab-y-pyr-a "coisa que se faz
Acostumada couza por outrem. Imoje pocoab pyra.
acostumar-se consigo"
Acostumar. [p. 10v] Mojepocoab mo-îe-pokuab "fazer acostumar-se consigo"
Acostumarse. Mojepocoab mo-îe-pokuab "fazer acostumar-se consigo"
Acobardar aoutrem. Mopytub. Mocyky.
Acobardarse. Mopytubé.
Acobardadamente. Pytuba rupí.
Acoucear, dar couces. Piru pyrung.
sapuka-pukaî i xupé "gritar-gritar a ele" + mba'e
Aclamar. Capoca pocai ixupe mbae ra çápe.
"coisa" + (?)
Aclamaçaõ. Capoca pocaia. sapuka-pukaî-a "gritar-gritar"
Aclarada couza clara. Jutao pyra cepie coab pyra.
Aclarada couza que antes Estava. escura Icatú pegoá. Cendy puca (?); s-endy-puk-a "resplandecente"
Aclararse o dia. Ojepiroc ara. o-îe-pir-ok 'ar-a "esfola-se o dia"
Acquirir. Mbae ramó orear.
Acrescentada couza. Mbae emojóa pyre pyra.
Acrecentador. Mojoapyçara.
Acrescentar. Mojoapyre.
Acreditado. Ceraquêne gatú. s-er-apûã-ngatu "ele tem boa fama"
Acreditarse. Jemoeraque gatú. nhe-mo-er-apûã-ngatu "fazer-se ter boa fama"
Aceitar. Jar. Pycyc. -j-ar "tomá-lo"; pysyk "pegar"
Aceitar palavra. Nheengar nhe'eng "falar" + -ar "tomar"
Acelerar. Moaquene. mo-apûan "tornar rápido"
Acenar com a maõ. Pó ytyca. îe-po-eîtyk "acenar com a mão"
Acenar com a Cabeça. Içá ytyca. îe-a-îtyk "acenar com a cabeça"
Acender fogo. Mondyc tatá. mondyk t-atá "acender o fogo"
Acenderse. [p. 11] Ojemondyc tatá. o-nhe-mondyk t-atá "acende-se o fogo"
Acerca, junto. Tobaquí. t-obaké "perante (alguém)"
mba'e "coisa" + s-upi "conforme os fatos" + -
Acertada couza, verdadeira. Mbae çupí báe.
ba'e "que"
Acertador. Cuapara. kuap-ar-a "sabedor"
Acertar. Cuao oatú recé. kuab "saber" + katu "bom" (?) + r-esé "por"
a-nhe'eng "eu falo" + s-upi "conforme os fatos"
Acerto nofallar. Anheeng çupí báe.
+ -ba'e "que"
Acertar ao alvo. Catuçangaba recé. katu "bom" + (?) + r-esé "por"
Acerto. Tecó. t-ekó "estar"
Acerto, dita. Ara catú. 'ar-a "dia", "tempo" + katu "bom"
ybá-tyarõ "fruta que está de vez"; ybá-
Açazonadafruta. Ybá tiaron. Yba mombeca.
membek-a "fruta mole"
Acidente na doença. Teó ára. t-e'õ "morte" + 'ar-a "dia" (?)
nhe-mo-a'up-ab-e'ym-a r-upi "conforme o
Acidentalmente. Jemoau pabeyma rupí.
modo de não se tornar falso"(?)
nhe-mo-a'up-ab-e'ym-a o-ur-ba'e "o modo de
Accidental couza. Jemoau pabeyma ourbae.
não se tornar falso que vem"(?)
ybaté koty "para o alto"; ybaté "no alto", "para
Acima. Ibaté kety. Ibaté.
o alto"
nhe-mo-mutupab "deixar-se sem fôlego"; s-
Acinte. Jemomotupaba. Cemimotara rupí nhóte.
emi-motar-a r-upi "por sua vontade"
Aço. Itá eté. itá-eté "metal considerado"
Açoutar. Nupam. Recó ayb. nupã "bater"; r-ekó-aib "maltratar"
Açoite. Castigo. Serecó ayba. s-er-ekó-aib-a "maltratá-lo"
Acudir. Piciré. pysyrõ "tirar do perigo"
Açucar. Açukyrí. AÇÚCAR
Acugular. Motyriceme catú.
Acumular. Moynicem gatú. mo-enysẽ-ngatu "encher bem"
Acunhar. Cunhá pupé moatá byc. CUNHA pupé "com cunha" + (?)
îuraragûaîa "mentira"(?) [cf. VLB: moîuraragûaî
Acuzaçaõ falsa. [p. 11v] Jereragoaya rupí moranduba monhang 'desmentir'] rupi "por" + moranduba monhang
"fazer notícia"
Acuzador. Mombeu aipara. mombe'u-aip-ara "o que fala mal de"
mombe'u-aib "falar mal de"; îuraragûaîa
Mombeu aib jereragoaya rupí moranduba
Acuzar. "mentira"(?) + rupi "por" + moranduba
monhang.
monhang "fazer notícia"
Acutilar. Japixab. -î-apixab "acutilá-lo"
Jeapixab. Acutileime com huma Espada:
Acutilarse. îe-apixab "acutilar-se"
Ajeapixab ixé igapema pupé.
Acto. Tecó. Teco çaba. t-ekó "ato"; t-ekó-ab-a "modo de agir", "ato"
mba'e oîkobé-ba'e "coisa que existe"; mba'e
Actual couza. Mbáe oicobé báe. Mbáe coyr goara.
ko'yr-y-sûara "coisa de agora"
AD
îandé PAI-ypy "nosso pai primeiro"; asé PAI-ypy
Adam. Jandé Pay ypy. Ace Paý ypy.
"pai primeiro da gente"
nhe'enga "dito" + supi "conforme os fatos,
Adagio. Nheenga cupí rupí coecenheime goara. verdadeiramente" + rupi "conforme" +
kûesenhe'ym-y-sûara "de antigamente"
Adelgaçadamente. Ipoí eté. i po'i-eté "é finíssimo"
Adelgaçar, fazer fina huã couza. Mopoí. mo-po'i "tornar fino"
Adelgaçar, vg. Hum páo, fazendo cavacos delle,
Moboí. mo-po'i "tornar fino"
ou hir cortando opeixe Em postas.
Adelgaçar no Sentido acima Jemopoí. Jemoboí. nhe-mo-po'i "tornar-se fino"
Aderencia, ajuda. Pityboçaba. pytybõ "ajudar" + saba
'ara "tempo" + îe-aby "errar-se" + r-upi
As deshoras, fora detempo. Ara jeaby rupí.
"conforme"
Adestrar aprendendo. Mboe catú. mbo-'e-katu "instruir bem"
Adestradamente, destramente. Cuab catú. kuab "saber" + katu "bem"
Adivinhaçaõ, por adivinhaçaõ. Ipajé rupí. i paîé r-upi "segundo sua pajelança"
Adivinhar. [p. 12] Mbáe recé jepajé. mba'e r-esé "sobre algo" + îe- "se" + paîé "pajé"
Jeoquêne cenondé oar. Adiantouse a Canôa: i apûan "anda depressa"(?) + s-enondé "na
Adiantarse.
Igara ceoquêne. frente dele" + o-'ar "toma"
t-enondé só "ir na frente" + i apûan "anda
Adiantamento. Tenondé có jeoquêna
depressa"(?)
Adiante, no Sentido acima. Tenondé. t-enondé "na frente"
t-enondé "na frente" + amõ-ngoty "além de" +
Adiante mais. Tenondé amonghety mirim.
mirĩ "pequeno"
Administrar, fazer, Mbáe monhang. mba'e monhang "fazer algo"
Administrar, dar. Mbaé meeng. mba'e me'eng "dar algo"
Morerecoar. Tu governas-me: Indé ereicó morerekoar "cuidar de"; endé ere-îkó xe r-er-
Administrar. governar.
xererecoáramo. ekó-ar-amo "tu ages como meu cuidador"
Admiraçaõ, admirar. Canheme. kanhem "sumir"
Admirar fazer. Mocanheme. mo-kanhem "fazer sumir"
Admitir, meter Em alguma parte. Mondeb. mondeb "meter"
Admitir Em numero. Nong. papaçaba pupé. nong papá-saba pupé "pôr na conta"
mombe'u i xupé "contar para ele"; mo-
Admoestar alguem. Mombeú ixupé: momorandub ixupé.
morandub "informar" + i xupé "para ele"
Adoçar. Moceé. mo- "tornar" + s-e'ẽ 'tem gosto'
Adonde. Mâme. mamõ "onde", "aonde"
mo-eté "achar digno de consideração",
Adorar, venerar. Moeté.
"considerar", "adorar"
Adorador, venerador. Moeteçára. mo-eté-sar-a "adorador"
Adoraçaõ, veneraçaõ. Moeteçaba. mo-eté-sab-a "modo de adorar"
i angab-a "o bom" + mo'ang-a "presumindo"
Adorar idolatrando. Jangaba moanga moeté.
mo-eté "adorar"
Adormecer aoutrem, fazer quedurma. Monguer. mo-nger "fazer dormir"
Adormecimento. Mongueçaba. Tambem Significa mo-ngé-sab-a "modo de fazer dormir"
Adormecerse aSi. [p. 12v] Jemoguer nhe-mo-nger "fazer-se dormir"
Adornar. Moatiron. Ou Mocatiron. mongatyrõ "enfeitar"
Nhótenhenhé. Adrede, ou por teima me veyo
Adrede, por teima. nhõte "apenas" + nhenhé "sem porquê"
castigar: Our nhotenhenhe xenupamo
Adubos. Mbiú moîa kendaba. mbi'u "comida" + (?)
Adro Teoguera: Tybaba. Tupa óca recoára. te'õ-mbûer-a tymb-ab-a "lugar de enterrar os
mortos"; Tupã-ok-a r-okara "terreno em volta
da igreja"
Adversario, adversidade. Coroaitingá. s-obá-î-tĩ "encontrar"(?) + (?)
Advertencia, advertir, attençaõ, attentar,
Anheeng ybýre. a-nhe'eng "eu falo" + (?)
consideraçaõ, Considerar.
Advertir, admoestar. Anheeng ybýre. a-nhe'eng "eu falo" + (?)
kunhã "mulher" + mendá-sar-a "esposo" + (o)-
Adultera mulher. Cunhám mendaçara momoxí báe.
mo-moxy-ba'e "que desonra"
Adulterar, fazer adulterio. Momoxí. mo-moxy "desonrar"
Adulterio. Momoxiçaba. mo-moxy "desonrar" + sab-a "modo de"
apŷab-a "homem" + o mendá-sá-gûera "com
Adultero homem. Apyaba omendara goera o momoxaba. quem se casou" + o-mo-moxy-ba'e "que
desonra"
AE
A elle, dativo. Ixupé. i xupé "a ele"
A elles. Aoã çupé. agûã supé "a eles"
Cape rupí. Naõ corre a eito: Napemondoc içape
A eito. s-apé r-upi "por seu caminho"(?)
rupí.
Coiabé ramé. Hontem a Estas horas: Coecé
A estas horas. kó "isto" + îabé "como" + -reme "quando"
coiabé ramé.
AF [p. 13]
abá o-poro-mo-orý-katu-ba'e "homem que
Affavel homem. Abá opóre moryb catú baé.
alegra as pessoas"
Affavelmente. Opyá catú rupí. o py'a-katu r-upi "conforme seu bom coração"
py'a-katu "bom coração"; py'a-mo-oryb
Affabilidade. Pyá catú. Pya morib.
"alegrar o coração"
Afadigarse, Cançarse. Jecaneó. îe- "se" + kane'õ "cansado"
Afagar, fazer carinhos. Mojurú catú. Jemoryb catú. (?); nhe-mo-orý-katu "alegrar bem a si mesmo"
Afagos. Jemoryb catú. nhe-mo-orý-katu "alegrar bem a si mesmo"
mo-er-apûan "tornar famoso"; mo- "tornar" + -
Afamar. Morokere. Mogoaçú.
gûasu "grande"
nhe-mo- "tornar-se" + -gûasu "grande"; nhe-
Afamarse aSi. Jemoguaçú. Jemoarequêne.
mo-er-apûan "tornar-se famoso"
Afastar. Motyryc ropeá (?); ro- "levando consigo" + pe'a "afastar"
Afastarse. Jeteryc. Jepeá. (?); îe-pe'a "afastar-se"
mo-îe- "fazer-se" + pokuab "acostumar-se
Afazer, costumar aalguem. Mojepocoab, motapejar.
com"; mo- "tornar" + tapiîara "morador antigo"
îe- "se" + pokuab "acostumar-se com"; i tapijar
Afazerse. Jepocoab Ytapejar
"é morador antigo"
Afear, fazer féo. Momoxí. mo-moxy "tornar feio"
Afeador, quefaz feio. Momoxiçara. mo-moxy-sar-a "que torna feio"
mo-moxy-sab-a "modo, tempo, lugar... de
Afeamento, ou Lugar ondeSe faz acouza feia. Momoxiçaba.
tornar feio"
Aferrar. Potar Eté. potar-eté "querer muito"
A fé que. Anheté catú. Anheté catúnhé. anheté-katu (nhé) "certamente"
Affeiçoada, amoroza. Ocauçûb catú báe. o-s-aûsu-katu-ba'e "que o ama muito"
Affeiçoarse Jemopyá nong cecé. nhe- "a si mesmo" + mo- "fazer" + py'a
"coração" + nong "pôr" + s-esé "nele"
Afeitada, Enfeitada. Ojemoatirõmo. o-nhe-mongatyrõ "ele se enfeita"
mo- "fazer" + katu-katu "bom" + s-emi-me'eng-
Afeitar oque Se vende. Mocatú catú cemi meeng oaerama
a "o que se dá" + -ba'e "o que" + -rama (futuro)
s-obá "seu rosto" + porang-ab-a "modo de
Afeitar a cara. Çóba porangaba.
estar bonito"
s-emi-porepyana "o que ele contrata" + -rama
Afeitar para Se venderem as mercadorias. Cemipyripy oanoãrama mo catú catú.
(futuro) + mo- "fazer" + katu-katu "bom"
kunhã nhe-mo-porang-ab-a "modo da mulher
Afeites, Enfeitesde mulher. [p. 13v] Cunham jemoporangaba.
se fazer bonita"
Affeminadamente. Cunham jabé catú. kunhã îabé-katu "bem como uma mulher"
Affeminar. Mocunhám. mo-kunhã "tornar mulher"
Affeminarse. Jemocunham. nhe-mo-kunhã "tornar-se mulher"
Afermozear. Moporang. Momorang. mo-porang "tornar bonito"
Afferrarse. Pycyc. pysyk "pegar"
py'a-pupur s-esé "ter o coração fervendo por
Afervorada couza. Tyá pupuré recé.
ele"
mo-py'a-pupur abá r-esé "fazer o coração
Afervorar. Mopyá pupuré abá recé.
ferver por alguém"
nhe-mo-py'a-pupur ...r-esé "fazer seu coração
Afervorarse. Jemopyá pupuré recé.
ferver por..."
Afiar. Moçaimbé. mo- "fazer" + s-a'embé "amolar"
mo- "fazer" + s-a'embé "amolar" + -pyra
Afiada couza. Moçaimbé pyra.
(particípio)
Afiado Estar. Çaimbé. s-a'embé "é amolado", "tem gume"
Afidalgar. Mondéb moaçârâma. mondeb "meter" + (?)
Afidalgarse. Jemondeb moaçârâma. nhe-mondeb "meter-se" + (?)
Afigurarse. Jang: Afigurouse-lhe: Jang ixupé
Afigurar, fazer alguma figura Semelhante
Çaágá monhang. s-a'ang-a-monhang "fazer imagem dele"
aoutra:
membyr-a'ang-ab-a "imagem do filho/a (da
Afilhado, ou Afilhada da mulher: Membyrangaba.
mulher)"
t-a'yr-a'ang-ab-a "imagem do filho (do
Afilhado do homem. Tayramgaba.
homem)"
t-aîyr-a'ang-ab-a "imagem da filha (do
Afilhada dohomem Tayirangaba.
homem)"
Afinar avoz. Mocuru capoí. mo- "fazer" + (?) + po'i "fino"
Afirmar de muita certeza. Çupí catú. Fallo-te nisto s-upi-katu "conforme a verdade"
[p. 14] nisto muita verdade: Çupí catú combaé
pupé xenheeng indeo.
Affliçaõ. Ancoibé. ang-eko-tebẽ "aflição"
Afogar aoutrem, tomarlhe a respiraçaõ. Pytucemeyma. pytu "fôlego" + sem "sair"(?) + e'ym-a "não"
Afogarse na agua. Sepytyme ypype. (?) + ypy-pe "no fundo"
Afoguear. Capŷ çapŷ s-apy-s-apy "queimá-lo"
Afoguearse aSi mesmo. Oje çapy çapy. o-îe "ele se" + s-apy-s-apy "queimá-lo"
Á força. Oacŷpe. S-asy "sua dor" + -pe "em"
Afoitar, animar alguem. Mopyá goaçû. mo-py'a-gûasu "fazer ter o coração grande"
Afracar, Enfraquecer. Momembec. mo-membek "amolecer"
Afujentar. Mojabáo. mo-îabab "fazer fugir"
Afrontar. Morerecó ayb. mor-er-eko-aib "tratar mal as pessoas"
Afrouxar. Mopucú. mo- "fazer" + puku "longo"
AG
Ocacayi nhóte aty atyra nhóte. Deixastes
A granel. (?); aty-atyra "monte-monte" + nhõte "apenas"
afarinha a granel: Aty atyranhóte uŷ erecejar.
Agarrar. Pycyc. pysyk "pegar"
Agarrar bem. Pycyc catú. pysy-katu "pegar bem"
Agarrar rijo. Pycyc antá. pysyk-atã "pegar com força"
Agazalhar. Mombytá. mo-mbytá "agasalhar", "hospedar"
Agazalharse. Jemombytá. nhe-mo-mbytá "agasalhar-se", "hospedar-se"
Agastar aoutrem. Moputú páo. mo-putu-pab "fazer perder o fôlego"
putu-pab "perder o fôlego" + sûer-a "tendente
Agastadiço. Putu páo guere.
a"
Agastamento. [p. 14v] Putupaba. putu-pab-a "perda do fôlego"
mongatyrõ "refazer o caído", "renovar o
Ageitar, pôr ageito. Mocatyron.
desmanchado"
Ageitarse, porse ageito. Jemocatyron. nhe-mongatyrõ "refazer-se", "renovar-se"
Agoa. Yg. 'y "água"
Agoa ardente. Cauim tátá. kaûĩ-t-atá "cauim-fogo"
Aguada chuva. Amanaryg. Amandyg. amana r-y, amand-y "água da chuva"
Agoa corrente. Yg Cirica. 'y-syryk-a "água que escorre"
Agua benta. Yg carayba. 'y-karaib-a "água-caraíba"
Agoa doce. Yg catú. 'y-katu "água boa"
'y "água" + s-e'embyk "é salobro"; 'y "água" + s-
Agoa Salgada. Yg Cemby. Yg ceé.
e'ẽ "tem gosto"
Agoa Salobra. Y bebyia. 'y-bebuîa "água leve"(?)
Agoado gosto. Mimotara .imoaipa mi-motar-a "vontade" + (?)
Aguar. Cepyi. Aguar a minha caza: Cepyi Xeroca. s-epyî "aguar a casa"
Agoas mortas. Yg apó ipaba. ygapo-ypab-a "águas mortas"
Agoas vivas. Yg apó goaçú. ygapo-gûasu "águas vivas"
Agora. Coyr. Ainda agora: Curutêm ramó. ko'yr "agora"
ko'yr "agora" + amõ "outro"; korite'ĩ "agora há
Agora há pouco. Coyr amó. Curutém ramó.
pouco" + -reme "quando"
Agora, por derradeiro, ultimamente. Coité. ko'yté "enfim", "já", "agora"
Amó. Ramó. Estes adverbios Se pospoem aos
verbos, aque Se ajuntaõ. Vg. Ajur amó: ainda
Agora, há pouco; -ramó "ainda agora"
agora venho. Oicó ramó igara recé: Agora há
pouco que está naCanôa.
A gosto, por gosto. Cemimotara rupí. s-emi-motar-a r-upi "conforme o que ele quer"
morangygûan-a kuap-ar-a "conhecedor de
Agourar. [p. 15] Moráyoana cuapára.
agouros"
Agra couza azeda. Cáy báe s-áî-ba'e "é azedo"
Agradar. Mo oryb, Moopycyc. mo-oryb "alegrar"; mo-apysyk "agradar"
nhe-mo-apysyk ... r-eko-porang-a r-esé
Agradarse de alguma couza. Jemoapycyc recó porang recé
"agradar-se da bela ação de..."
Agradecer. Cobecatú. (?) + katu "bom"
(?) + katu "bom" + py'ape "no coração" +
Agradecer do coraçaõ. Cobécatú pyape meeng abá cupé.
me'eng abá supé "dar a alguém"
Agrado. Pyá catú. py'a-katu "bom coração"
Agravar aferida. Moaib merêba. mo-aib mereb-a "piorar a ferida"
mo-îo-apyr teko-aib-a "avizinhar/acrescentar o
Agravar o crime. Mojóapyre tecó aŷb.
ato ruim"
Aguda couza, de ponta. Çantimbáe. s-atĩ-ba'e "é pontudo"(?)
Maé cuab eté. Es agudo: Indé mbáe erecoab
Aguda pessoa. mba'e kuab-eté "saber bem das coisas"
eté.
Aguilhoar. Cutiu cantim pupé. kutuk "espetar"(?) + s-atĩ pupé "com ponta"(?)
Agudeza de vista. Ceçá eté. s-esa-eté "tem olho mesmo"
Agulha. Auí.
AH
Ah como he verdade. Aibé vero. Anhé recá.
Ahi para além. Oime atŷ. ûĩ-me "ali" + koty "além"(?)
Ahi além, nesse Lugar. Oîme coíre. ûĩ-me "ali" + (?)
A horas virá. Catú pupé. katu "bom" + pupé "dentro de"
AI [p. 15v]
Ay, interjeiçaõ doloroza. Acáy. Acáy oé. akaî! "ai!" + gûé "oh!"
Ay, das mulheres. Acáy jú. akaî! "ai!" + îu "oh!"
Ay de ti coitado. Teité indé. (?) + endé "tu"
Ainda. Bé. Ainda choro: Jaceõ bé. Hé conjunçaõ. bé "ainda"
Á ilharga. Apyri. A minha ilharga: Xe apyri cotý apýr-i "vizinho a", "ao lado de"
Aindabem que aSsim seja, oufosse. Jamurú catú. iîá muru "ainda bem" + katu "bom"
Ainda agora: Angamó.
iké "aqui" + benhé "de novo" + memé-t'ipó
Ainda cá quanto mais lá: Iké binhéa memeté ipó aepé
"quanto mais" + a'e-pe "lá"
Ainda mais, ainda mais outro. Amebé. amõ "outro" + bé "de novo"
Ainda mal. Anhé gatú. Anhé racó.
Ainda naõ. Neiranhé. nd'e-'i-î ranhé "(ele) ainda não (o fez)"
Ramebé. Ainda quando eu lá fui: Aepé ixé açó
Ainda quando. -reme "quando" + bé "ainda"
ramebé.
Ainda que posto. Ajubeté. aûîe-be-té "ainda que"
aûîe-be-té "ainda que" + s-asy "ele dói" + endé
Ainda que te peze. Ajubeté çacý inde oane
"tu" + (?)
Ajoelhar. Jenopiane
Ajoujar Jucá ayb. îuka-aib "quase matar"(?)
Airoza couza. Mbáe porang. mba'e-porang-a "coisa bonita"
Ajudar. Pitibó. pytybõ "ajudar"
Ajudar de maõ. Popitibó. potytybõ "ajudar"(?)
Ajudarse. Jepitibó nhe-pytybõ "ajudar-se"
Ajuda, remedio. Poçanga. Mocanga. posang-a "remédio"
Ajuntar. Çainhang. s-e'ynhang "ajuntá-lo (o espalhado)"
Ajuntar. [p. 16] Çainhang.
Ajuntar com a maõ. Poainhang. pó "mão" + e'ynhang "ajuntar"
abá nhe-e'ynhang-a "pessoas juntarem a si
Ajuntamento de gente. Abá nhéinhánga.
mesmas"
Ajuntamento, Copula. Bŷc cunhám recé. byk kunhã r-esé "tocar em mulher"
Ajuntar Em hum. Nong oiepé goaçú. nong oîepe-gûasu "pôr todos juntos"
Ajuntar. Jecainhang. îe- "a si mesmo" + s-e'ynhang "ajuntá-lo"
Ajustarse, Concertar. Jemoatirón nhe-mongatyrõ "consertar-se"
Ajustar Mojojabé. mo- "fazer" + o-îo-îabé "um igual ao outro"
AL
Alabarda deSoldado. Pope goara. po-pe-sûara "o que está na mão", "arma"
Alacráo. Jagoajira. (alacrão = lacrau = escorpião)
mba'e ygapó ogû-er-ekó-ba'e "coisa que tem
Alagadiça couza. Mbáe igapó oguereco oáe.
igapó"
Alagar. Mondó ipype. mo-ndó ypy-pe "fazer ir para o fundo"
Alagoa. Ygapó. ygapó "igapó"
mba'e "coisa" + t-atá "fogo" + mo-tyky-sab-a
Alambique. Mbáe tatá emotekicaba.
"instrumento para fazer pingar"
kaûĩ-t-atá monhang-ab-a "instrumento para
Alambique defazer agua ardente. Cauim tatá monhangaba
fazer cauim"
Alampada. Tupã oca canéya. Tupã-oka "casa de Deus" + CANDEIA "vela"
Alar. Mopyre. Mopoame. (?); mo-pu'am "fazer levantar-se"
Alarse. Poame pu'am "levantar-se"
SOLDADO-etá "muitos soldados, tropa" +
Alardo. Sorára etá pinhanga
(s)epenhang-a "lutar (como com espada)"(?)
Alargada couza. Mbáe imopucú pýra. mba'e i mo-mbuku-pyr-a "coisa feita longa"
'ara nhe-mo-muku "alongar o tempo"
Alargamento. Ara jemomucú.
(=adiamento? atraso?)
Alargar, fazer largo. [p. 16v] Motepy pyre.
Alargar, dilatar. Mopucú. mo-mbuku "tornar longo"
Alargar otempo. Momocú ara. mo-mbuku 'ara "tornar longo o tempo"
Alargarse. Jemotepy pyre.
posẽ-posem "dar grita"; sem aŷbu "sair o
Alarido. Toze pozeme Semo aibú
fôlego"(?)
Alarve. Aouá beymaçú. (?) + kuab-e'ym "não saber" + -usu "grande"
Alarve, que come muito. Abá mbáe eté guaçú.
Alastrar, pôr lastro. Tozi etá nong. posyî "pesado" + etá "muitos" + nong "pôr"
Albarrada. Comocí mirim. kamusi-mirĩ "pote pequeno"
nhe-mo-oryb "alegrar-se" + katu "bom" + r-upi
Alcançar com afagos. Jemoryb catú rupí.
"por"
Alcançar por força. Pycyron. pysyrõ "tomar para si"
Alcançar alguem em contas; apanhallo em papa-sá-pe o-î-pysyk îuraragûaî-a pupé "no
Papaçape opycyc jereragoaia pupé.
mentira, ou erro de Contas. modo de contar pegá-lo dentro de mentira"(?)
Alcance. Pycyc Cakyke. pysyk "pegar"; (?)
gûasem "chegar, achar" + abá "alguém" + s-upi
Alcançar. Coacême aba cupí
"por ele"
Alcatifa. Aracatifa. ALCATIFA (=tapete)
Aldea. Taba. tab-a "aldeia"
Aldea destruida. Tapera.
Aleijado das maõs. Poapara. pó "mão" + apar-a "aleijado (que não anda)"
parĩ "aleijado (que anda)"; (?) + apar-a "aleijado
Aleijado dos pés. Parim tiapara.
(que não anda)"
Aleijar. Moapare mo-apar "aleijar (de modo que não ande)"
Alembrar. Momaenduar. mo-ma'endûar "fazer lembrar"
ebo-kûéî-ba'e suí "a partir disso"; a'e suí "a
Além disso. [p. 17] Ebecoibáe çuí. Ae çuí. Aipó báe çuí.
partir disso"; aîpó-ba'e suí "a partir disso"
Além. Amonghetý. amõngoty "além de"
Alentar, fortalecer. Momirantamo. mo- "fazer" + (?) + atã "forte"
Alerta estar. Manhane catú. manhan-a "espia, vigia" + katu "bom"
Á letra. Nheenga rupí. nhe'eng-a r-upi "conforme a fala"
Alevantar aquem está assentado. Mopoâme. mo-pu'am "fazer levantar-se"
Alevantar oque está deitado. Moâme. mo-'am "fazer levantar-se"
Alevantar em pezo. Çupyre. s-upir "levantá-lo"
monhang "fazer" + tenhé "falsamente" +
Alevantar aleivos. Monhang tenhéte moranduba cecé
moranduba "notícia" + s-esé "sobre ele"
Alevantarse. Poâme. pu'am "levantar-se"
pu'am amõ abá mba'e irumo "levantar-se com
Alevantarse, Crescer com o alheio. Poâme amó aba mbáe irúmo
coisa de outra pessoa"
Alevantarse a miudo. Puá poâme. pu'ã-pu'am "ficar se levantando"
Alegrar.
Alegrarse
Alegria.
Aliviar, dar alivio. Momutuú mo-mutu'u "fazer descansar"
Alfange. Traçara.
Alfaiate. Aoba monhangara. aob-a monhang-ar-a "fazedor de roupas"
Alfaiate remendaõ. Aoba oçara. aob-a "roupa" + (?) + sar-a "aquele que"
Alfinete. Aropineta. ALFINETE
Algemas. Itá pó mondé. itá "metal" + pó "mão" + mundé "armadilha"
Algibeira. Aregibeira ALGIBEIRA
Algodaõ. Amanejú. Amandijú. amynyîu "algodão"
amynyîu s-a'ynh-ok-pyra "algodão
Algodaõ escaroçado. [p. 17v] Amanejú cajoc pyra.
descaroçado"
amynyîu s-a'ynh-ok-pyr-e'ym-a "algodão não
Algodaõ por escaroçar. Amandejú cajoc pyreima.
descaroçado"
moro-îubyk-ar-a "enforcador de gente"; moro-
Algoz. Mira jubiçara. Mira jucaçara.
îuka-sar-a "matador de gente"
Alguem. Abá amó. abá amõ "alguma pessoa"
Alguidar. Nhaêm. nha'ẽ "prato"
Alguma couza. Amó. Sempre Sepospoem ao Seu Substantivo amõ "algum"
mobyr-îõte "alguns poucos"; oîepé-îepé "um-
Alguns. Mobyr inhote. Oiepé iepé.
um"
Alguma hora, alguma Vez. Amó ramé. amõ "algum" + -reme "quando"
Algumas vezes. Amó amó ramé. amõ-amõ "alguns" + -reme "quando"
Algum tanto. Mirim nhóte. mirĩ "pequeno/pouco" + nhõte "apenas"
Algures. Mobype. Ambype. bipe "algures"; ambipe "futuramente"(?)
ybá-rema "alho" apỹî-tam-a "modo de estar em
Alhada, reste de alhos. Ibarema apitama
forma de argola"(?) (apynha = argola)
Alhea. Amó abá mbáe. amõ abá mba'e "coisa de outra pessoa"
Alli. Oime. ûĩ-me "ali"
Alicerce. Aricece. ALICERCE
s-o'o-aib-a "animal (que não se come)"; (?) +
Alimaria. Çoó aŷba. Acoabeyma.
kuab-e'ym-a "não saber"
Alimentar. Jepoi. îo-poî "alimentá-lo"
Alimento. Tembiú, Mbiú, Jepoitaba. (t-e)mbi-'u "comida"; po-tab-a "isca, ração"
Alimpar cavando. Cutuc. kutuk "furar", "alisar"
Alimpar Esfregando. Jocyb. îo-syb "limpá-lo (o sujo de lama ou molhado)"
Alimpar varrendo. Pyeré. peir "varrer"
Alimpar Espanando. Tybyroc. tybyr-ok "limpar de pó"
Alimpar desenferrujando. Kytingoc. kyting-ok "limpar de ferrugem"
Alimpar vg. Arroz. [p. 18] Poraboc. Kyaóc. parabok "escolher"; ky'a-ok "tirar a sujeira"
s-esá-mo-ndok "cortar-lhe o olho"; s-esá-mo-
Alimpar arvores. Ceçá mondoc. Ceçá monoçoc.
ndo-sok "cortar-lhe o olho"
Alimpar o mato por baixo. Caá guyroc. ka'a gûyr-ok "tirar a parte de baixo do mato"
ita-'ok "tirar pedras"; parabok itá i xuí "escolher
Alimpar de pedras. Itá oc. Poraboc itá ixuí.
pedras dele"
Alimpar poindo. Pó ketyc. po "mão"(?) + kytyk "esfregar"
AlinhavadaCouza. Mbáe imovyvyc inhóte
Alma. Anga. 'ang-a "alma"
Almoçar. Almoçára. ALMOÇAR
Almoço. Aramoçára. ALMOÇAR
Almofada. Arámopara. ALMOFADA
Almofada da Cabeça. Acangapaba. akang-up-ab-a "lugar da cabeça deitar"
akang-up-ab-a "lugar da cabeça deitar" + mirĩ
Almofadinha. Acangapaba mirim.
"pequeno"
Almofariz. Itá jubindoa. ita-ungûá "pilão de pedra"
Almorreimas. Aramoreyma. ALMORREIMAS (=hemorroidas)
Alpendre. Tujupára. Copiára.
Alquime. Arkime. Itá jubarama. ita-îuba "ouro" + ran-a "falso"
Alta noite. Putuneté. Piçaje. pytun-eté "noite mesmo"; pysaîé "alta noite"
Alto e profundo Typy catú. t-ypy-katu "é bem fundo"
Altamente. Ibaté. ybaté "no alto"
ALTAR; Tupan-a r-end-ab-a "lugar de Deus
Altar. Altára. Tupana rendaba.
ficar"
ALTAR-usu "altar grande"; ALTAR r-ubixab-a
Altar mór. Altára Oçú. Artára robixaba.
"altar grande"
Alteraçaõ, turbaçaõzinha. Putupab mirim. putu-pab "perder o fôlego" + mirĩ "pequeno"
AlteradaCouza. Mbáe ocanhême oáe. mba'e o-kanhem-ba'e "coisa que se perdeu"
Alterar aoutrem. [p. 18v] Mocanhême mo-kanhem "fazer sumir", "perder"
Alterarse aSi. Jemocanhême. Jemoputupab.
Altercar razoens. Onheeng baiaoar.
Alternar. Mojopure.
Alteza. Guaçú.
Altissima couza. Ibaté eté. Guaçú eté.
Alto, Ora Sus, fallando com hum. Erecatú.
Alto, ora Sus, fallando com muitos. Pejé catú.
Altos. Cacapi capirim.
Altura. Ibaté.
Alva da manhã. Coêma.
Alva, branca. Morotinga. Pitinga. Tinga.
Alvacento. Morotinga nungara. Morotinga cerâne.
Alvaiade. Tabatinga. Çobaigoara.
Alvejar. Jemorotinga.
AM
Ama, Senhora. Cunhám morerecoara.
Ama que cria. Cunhám pitanga mocabuçara.
Amador. Cauçupara. Moripara.
Amadurar. Motyaron.
Amadurecerse. Jemotyaron.
Amago. Çoó mitera.
Amainar avéla. [p. 19] Rogyb çotinga.
Amainar o vento. Oputuú ibytú.
A mayor parte. Cetá pyryb.
Amaldiçoar. Çoba cabayb.
Amancebada. Cunhám agoaçabora.
Amancebar. Jemoguaçá.
Á maneira, de maneira. Jabé catú.
Á manham. Oirandé.
Amansar. Nhamim.
Amante. Oçauçubae. Çauçupara.
Amar. Çauçub.
Amarella côr. Mbáe jajub oáe. Itá goabae.
Amarelecerse. Jemoajub. Jemoajubáe
Amargar. Jemoyrob. Yrob. Çacŷ.
Amargamente. Irob irumobé.
Amargozo fazer. Morob.
Amarrar. Pocoar. Japotŷ.
Amarrar o Cabello. Agoáre.
Ambiçaõ. Ocotŷ báe po anhang potar eté.
Ameaças fazer. Mocykyjé kyjé.
Ameaçar. Mocykyjé. Mombirú.
A medo. Cykyjé rupí.
Ameigar. Moryb catú.
Ametade. [p. 19v] Ipytera rupí. Icuá rupí.
A miudo. Pyyi.
Amigo, amiga. Camarara. Moripara.
Amigarse. Jecotiar Ojoecé
Amézinhar. Poçanong.
Amigo deSua mulher. Cemericó raçupara.
Amigo de vinho. Cauim oára.
Amigo defallar. Nheengoere.
A mim. Ixeb. Ixéo.
Amo. Cecoára.
A modo defallar, vg. Desta Sorte digo Cojabé taé
Amoestar. Monghetá catú.
Amolado estar. Çaibé
Amolar. Moçaybé
Amolecer, amolentar. Momembec.
A montes. Jaty atyra.
Amontoarse. Semoatyre.
Amor. Cauçuba.
Amor proprio. Soauçuba.
Amor deshonesto Poropotara. Porauçubaŷba.
Amores. Soauçuba Ceçá inana.
Amoroza. Mbae oporauçub oae
Amortalhado. Teoguera ypokei pyra.
Amortalhar. [p. 20] Pokéc.
Amostrar. Çá meeng.
Amostra. Ca angaba.
Ampla couza, grande. Mbáe turuçú.
Amuado. Jemoiron.
Amuar aOutrem. Nhe moiron.
Á muito. Erimbaebé.
Amulatado. Pixuna mirim.
AN
Anaçar ovos parafrigir Mopóc Çopeá
Ananáz Naná
Ancia Pya caneõ
Anciaõ. Aba ituibáe - Abá Caçuavá.
Ancora Maracatim itá tiánha.
Ancorar o navio Itá ytyc maracatim.
Andar Oatá. Goatá.
Andar apé Goatá yby rupí
Andar ao redor. Jerac báe recé.
Andar de galope Opu opóre goatá.
Andar de gatinhas Ponhé ponhé.
Andar deCocaras Ogua pyká goatá
Andar perdido Çopar.
Andar precatado [p. 20v] Jemoaçaçuí.
Andorinha Mojoí.
Anel Anéra. Apyinha.
Angustia Ancoayba.
Angustiado estar Jancoaib.
Angustiar aoutrem. Moang coaib.
Angustiarse Jemoang coaib. Jemopyáib.
Angelica couza Caraibébé mbáe.
Anginho Caraibebé mirim. Caraibébé air.
Anil Andira. Caá uguy.
Animal Çoó.
Animalzinho Çoó mirim
Animar. Anganong. Mondé byanga ceté pupé
Animar asforças Mopyrantám.
Animarse, no mesmo Sentido Jemopyrántám
Animo Pyá guaçú.
Animoza couza Mbaé ypyá goaçú oae.
Anjo da guarda Caraibébé iandé reroçára.
Anjo máo Juruparí. Anhanga.
Aninhar Apyc Çobaitim pupé.
Aniquilar Moquêne.
Anno Acajú.
Anojar. Mokyririm.
Anojarse, Entristecerse [p. 21] Jemokiririm.
A nós outros Orebe.
Anta. Tapyira Capora
Ante, antes Ranhé.
Antecedente Tenotara. Tenondé goara.
Antecessor Cecobiarera. Cecobiakéra.
Ante manhã Coêmeymebé.
Ante nome, Dom Céra renondé goára.
Antepôr Cenondé nong.
Antehontem Coecé coecé.
Anteparo Myoçaba. Pyaçaba.
Anteporta Okéna renondé goara.
Ante quanto, depressa Curutém nhóte
Antes de meia noite Piçaje eymebé.
Antesdo tempo Ara ocyc renondé.
Antecipaçaõ Cenondé ara.
Antever Acipiac ranhé.
Antigamente Erimbáe. Muito mais antigamente – Erimbae ué
Antiguidade Mbaé erimbaé goarera.
Antigos Jandé ramuyia
Antigalhas Mbae coecénheyme goaréra.
Anullar Moaib. Jooc.
Anzol [p. 21v] Pindá.
AO
Ao, às, aa. Pé. Cupé
Ao contrario Amóte rupí. Aroaneyma rupí.
Ao comprido Opucú rupí.
Ao encontro. Çobaitim.
Ao diante, pelo tempo adiante Coromó.
A olhos vistos Nogemima rupí.
Ao Longe Apoecatú.
Ao longo Ypy rupí. Çobaké.
Ao menos. Ajubeté.
Aonde Mâme.
Aonde, por interrogaçaõ Mamepé. Mamé.
Aonde quer que Mamenhote nhenhé.
Cupí catú. Fallas ao pé da Letra - Cupí catú
Ao pé da Letra
erenheeng.
Aopé aqui, aqui aopé Iké nhóte.
Aoprezente Ara coyr. Goara pupé.
Ao redor Çobaké.
Ao revés Aroaneyma rupí.
Ao vivo Jabé catú. Nojabŷ angáy.
Aos Couces Porú purung Cecé.
Aospés juntos [p. 22] Pyi mocoi uéirumo.
Ao viés Oygoabo.
A outra parte Amó atépe.
A outro propozito Amó rupí. Amóacé rupí nhóte.
AP
Jemopayangaba cecé. Jururé Cecé. Poro
Apadrinhar
monghetá Cecé.
Apagar Mobeb.
Apaixonarse Jemopiáib ucú. Jemoacŷ.
Apalavrar, adjectivar aOutro com palavras Moatirón onhe enga pupé.
Apanhar descuidado, dar com alguem
Pucuçú.
deSubito.
Apanhar, pegar noquefoge. Pycyc.
Apanhar fruta Poó jekyí.
Apanhar, tomar por força Pycyrón.
Apar, perto Cobaké
Aparar cortando Monoçoc.
Aparar apena Moatirón guirá pepó papera cotiacaba
Aparar as unhas das maõs. Poapé mondoc.
Aparar as unhas dos pes Pyapé mondoc.
Apparato [p. 22v] Guaçuçába.
Apparecer Sepiac. Ocar.
Aparecer oqueestava perdido. Secub.
Apparencia Exterior Cepiacaba.
Aparentarse Jemoanâme.
Aparasde alguma couza Pice picengoera.
Aparas dafruta Yba pyrera.
Apartado Estar Amonghety oicoé oae
Apartar, dividir, Mojaoc. Ropeá.
Apartar algum tanto, affastar para alguma
Moteric.
parte
Apartar, desunir Mojaoc. Peá.
Apartar, desconjuntar. Mopuruc
Apartar-se. Jooc.
A esta parte mais. Monghety mirim
Apaziguado Estar. Putuú. Oicó catú.
Apaziguar alguem. Moputuú.
Apaziguarse. Jemoputuú
Apé ir. Coypy rupí çó.
Apé andar. Goatá yby rupí.
A pedir deboca. Cemimotara rupí catú.
Apedrejar. Jeapí japí.
Apegado Estar. Jar.
Apegarse [p. 23] Jepycyc.
Apegar Pycyc
Apegarse aobordaõ Jococ pocoçaba recé.
Apellidar Capocá pocaý.
Apellido Cera joapyra. Cenoibába.
Apenas Aibenhote.
Aperceberse, prepararse Jemocainam cecé.
Aperder lançar Mocanhême.
Aperder lançarse Jemocanhême.
Aperfeiçoar Mombab. Monhampab
Aperfeiçoarse Jemonhang pab. Jemombab.
Aperrear Moputupáb
Aperto de gente Abá reýia.
Apertar amaõ a alguem Popyc. Mombycipe.
Apertar Jubyc. Jupyc.
Apertar pegando Mombyc.
Aperto, aflição Ancoibé
Aperto, perigo Tecoáib.
Apezar Cemimotareyma rupí.
Apetecer Jucei. Nhemomotare.
Apetite Vceya. Nhemomotara.
Apetite torpe Vceya poxí
Apiedarse Poreauçub recó.
A pique na água [p. 23v] Ypype.
Apos isso Aereiré ué. Aé koera ué
Aposentar Mombitá.
Apossarse Jemoapojar cecé. Jemoingó jararáo
Apostado, deliberado Ojepyá erecóbáe.
Apos que Se vem á maõ Jandú.
Apostemarse Jemopé buçú.
Apostolo Tupã Tayra remimombeuara
Apoucado Aba pytuba – Aba moanga
Apre Anheraupé. Oé. Xó.
Apreçar, pôr preço. Cepy nong
Apregoar Roçapocaí aba pyterpe.
Aprender Jemboé.
Aprehensaõ Mbae pycyca.
Aprehensaõ na memoria. Acanga atú.
Aprezentar Coá meeng.
Apressado Estar Çanhe báe
Apressadamente Çanhé irumobé
Apressar Moanhe.
Apressar com palavras. Oje erecó eté onheenga pupé
Aplacar alguma Couza Moaribé.
Aplacarse Jemoaribé.
Aplainar Moxime. Mojojabé.
Aplicar, pôr [p. 24] Nong.
Aplicar ao trabalho Moânhe morabikí recé.
Aplicar induzindo Mondeb cecé.
Aplicarse Jemoingoté cecé.
Apoucar Mopytub. Momirim.
Apoderarse Jemoapojar cecé.
Apodrecerse Jemotojûc. Semojûc.
Apodrecer Mojûc.
Apolgar Caang caang.
Apontar, assentar no papel. Nong papéra pupé. Moapyc papera pupé.
Apontar com Espingarda. Nong icotŷ mocaba rara capyra
Apontar abarba Ocême Cenibaba.
Apontar ao alvo Çaangaba rupí nong çacapyra.
A ponto Estar Oicó catú.
Aportar Ojepotar. Ocyc igara pupé.
Apôz Çakikéra rupí.
Aporfiar, Contender dequalquer modo. Joere coeté
A propozito Çupí catú çupí.
Apropriadamente Jabé catú.
Apropriar, apossar alguem de alguma couza Meeng ipopé. Mojapojar cecé.
Apropriarse Jemojapojar cecé.
Aprovadamente [p. 24v] Icatú rupí.
Aproveitar, Ser util Icatú.
Aproveitar, augmentar Mogoaçú.
Aproveitarse de alguma couza, tomandoa para Ojemojapojar cecé.
Si
Aproveitarse, ir pordiante Çó Tenondé.
A pulos Opó opore.
Apupar Çapocay. Pocême.
Apurar Kyaoc. Kytingoc. Çapotyoc.
AQ
A qual Aé. Aébáe.
Aqualquer Umabáe çupé nhóte.
Aqualquer Lugar Umamênhó tenhenhe.
Aque Mbae recé.
Aquelle Acóy. Acoéy.
Aquelle, Esse Emque fallamos Coé áe.
Aquelloutro Coé amó. Coebé amó.
Aqueixarse Jemombeû aîb.
Aque horas Mae rame pupé. Maeramepé.
Aquolá alem Onheé.
Aquém, destaparte Iké cotŷ.
Aque fim? Mbaerama.
Aquentar [p. 25] Moacub
Aqui Iké.
Aqui está. Ike Cecoi.
Aqui pertinho Iké nhóte.
Aquietar Semoaribé
Aquillo Oim oae
Aquolá alem Oim eepé
AR
Ar Ibaté.
Ar, viraçaõ Ibytú pytú.
Arame Itá inimbó.
Arame deprata, ououro Itá jú inimbó.
Aranha Jandú.
Aranha pequena Jandú mirim.
Aranha Caranquejeira Jandu goaçú
Aranha peçonhenta Jandú çacy oae.
Aranzel Caangaba.
Arbitrar Moang – Jepyá erecó.
Arca Patuá.
Arcabuz Aracabuça.
Arcabuzar Macabeçú pupé ijucá.
Arcar, acometer, Lutar Jujumane.
Arcanjo [p. 25v] Caraybebé. Apyabebé
Arco defrecha Guirá apára.
Arder Jemoendy. Cendy beráb
Ardil para Enganar Enganandaba.
Arder aboca Jurú coó.
Ardor Beraba cendy. Quando heferida - coó.
Ardua couza, difficil Mbáe jabaib oáe.
Area, ou praya Yby cuí.
Area negra Ybi cuí una.
Areal Yby cuí tyba. Ybycuí rupába.
Á redea solta Cemimotara rupí catú.
Ojemocanhême cecé. Andaõ apanhando às
Arrebatinhar
rebatinhas: Ojemoacanhême cecé ipó anhanga.
Aredondar Moapuã
Arevezes Ojepurú purú.
Argola Apyinha.
Argola deferro Itá apyinha.
Argueiro Coréra.
Arguir Moje coab.
Argumentar Nheuanheang
Armaçaõ Moatironçaba.
Armadilha Mbae moacaba.
Armar com panos Moatiron pana pupé
Armar o arco dafrecha [p. 26] Iguyra para pirar.
Aro de jogar Itá apyinha. Jemo caraitaba.
A rodo Cetá eté. Jaty atyre. Jatyre uçú.
Arpaõ Oyçama.
Arquear Moapáre.
Arquejar Jurú canga my myí.
Arrabalde Taba çupé
Arraes, Piloto. Jecumaûba.
Arraya peixe Raya. Jabebyra.
Arrayal Caiçá caiçara.
Arrancamento de Espada Ygapêma rikyá.
Arrancar Pipooc.
Arrancar aEspada Cekyi igapêma.
Arranhado Jearaibyrera.
Arrazar. Mojotiab
Arrastar. Motyryryc.
Arrebatadamente Curutem nhóte teté
Arrebatado daColera Iputú págoére.
Arrebessar Oeem. Boeem.
Arrebentar. Boc. Poc.
Arrebentar acorda Oçoc.
Arrebentar aArvore. Cokíre. Coakire.
Arrebentar afonte. Y ocyryryc. Obeby reý.
Arrebentar aoutrem [p. 26v] Moboc. Mopoc.
Arrecadar, guardar Jar. Nongatú.
Arrecadar apaga Cepý jar.
Arrecadas, brincos, pingentes Namby póra. Namy póra.
Arrecear Jerocikyjé.
Arredar Moteryc ropeá
Arredar longe Recoab.
Arredarse Jerecoab – Jeropeá
Arrefecer Jemoaiçang
Arrefecer aoutrem Moroçang.
Arregaçar Pypyre.
Arregaçarse Sepepyre.
Arregoar Moboc.
Arreigada Mbáe çapó oáe.
Arreigada das unhas Poapé rapó. Poapé ropitá.
Arrematar Pocoar. Capotý
Arremessar Ytyc. Mombóre.
Arredar Çaang.
Arremeter Cópenhâne.
Arrenegado Tupana recó çuí Ojepeá oae.
Arrenegar Roirón. Nojemotar.
Arrepelar Abakyi.
Arrependerse Jepeá rerojebyre
Arrependida couza [p. 27] Mbae ojèpya rerojebyre oae.
Arripiarse o corpo, estremecer Pyring.
Cacutyng. Já me quer vir afebre, já me arripîo -
Arripiamento doCorpo para vir afebre
Xeracutyng.
Arripiado estar Ityra. O teu cabelo está arripiado - Ityrandeaba.
Arriba Ibaté. Aribo.
Arribar Maracatim ojebyre nhóte.
Arrimar Jococ. Cyc.
Arrochar Jubyc.
Arrogante Ojomoabá eté potare oaé
Arrogancia Jemoeté potára.
Arroido fazer Moaybú.
Arroido fazerse Jemoaybú.
Arrombar Mopêne.
Arroz Abatií
Arrozada, searade arroz Abatií tyba.
Arruar Moocabité biter
Arrufarse Nhemotupabo.
Arrugado Nhinhing
Arrugar Monhenhing
Arrugado do rosto Abá cobá nhinhing.
Arruinado Aîbê
Arruinar [p. 27v] Moaîbe.
Arrumar Moatirón, Çandape.
Artelho Pinhoã.
Arteria Acenibaba.
Articular Moacy acyc
Artifice Monhangára.
Artigosda Fé Jandé remi robiá rama.
Arvore Ybyra.
AS
Assalto dos Soldados Sorára etá mbae ropenhana.
A Saltos, andar aos Saltos Opó opore.
Assar Myxirí.
As avessas, pelo contrario Aroa neymbaba rupí.
Asco Jybarú.
As furtadellas Semima rupí.
A si Ojeupé.
Asma, doença Apoêrána.
Aspera Mbae catá oae.
Assanharse com alguem Onhemoiron.
Assanhar Monhemoiron.
Assar pondo de moquêm Mokaé.
Assás Icatú.
Assegurar que naõ fuja [p. 28] Pycycatú. Jar opópe.
Assegurarse Semoingó catú.
Assemelhar Mojo jabé.
Assentar a outrem Moapyc.
Assentar arrayal Caicá monhang
Assentar no rol Nong papéra pupé.
Assentarse Apyc. Goapyc.
Assentarse à meza Guapyc meza robaké mbaeú aerama
Assento Apycaba. Goapycaba.
Assim, basta Jabé.
Assim como assim Emonâne jabé.
Assim he, oufoi naverdade Çupí catú – pacoraé. Anhé pacoraé.
Assim he Semduvida Anhé tetué. Anheté catú.
Assim Anhé. Anhé racó.
Assim como Jabé nongara. Jabé.
Assinar Jecuapá nong.
Assinarse Jeanga nong.
Assim que Aipó bae rupí.
Assistencia Cecacaba.
Assistir Oicó Cabaké.
Asso, ou Aço Itá eté.
Assoalhar Nong coaracy pupé.
Assoar [p. 28v] Ambŷ oc
Assosegar alguem Mo mutuú
Assosegar querer Putuú. Quero descançar Aputuú potar
Assolar Mocanhême.
Asoldadarse Jemoatiron abá irumo peripú meeng oaerama
recé ixupé.
Assombrar aOutrem Mondyí.
Assombrar, fazer Sombra Jacui janga pupé Moroiçang.
Assoprar Pejú.
Assopra ofogo Epejú tatá.
Assobiador, assobiadora Temonheêngoera.
Assobio Temonheenga.
Astuta Ceçá Eté.
Astuta couza Mbáe ceçá eté oáe
Assustarse Jemoapyring. Jemoácanhême.
Assustado Estar Acanhême. Pyryng.
Ás avessas Ypý cotý.
Ás voltas Ojera jerác. Otyma tymane.
AT
Atabafar Cuacûb. Jomime.
Ataca Japoticaba. Poço açaba ciroura çama.
Atacar com atacas [p. 29] Jubyc.
Atadura Pocoaçába.
Atar Japotí. Japocoar.
Ataviar Mbáe mondeb. Moatiron.
Á tarde Carúcá ramé.
Atarracar Moátábyc. Jubyc.
Atarse Japotí – Jepocoar.
Até Até.
Até agora Até coýr.
Até quando Até mayaué ramé.
Atear ofogo Jemondyc tatá.
Até alli Só Oime nhóte
Atemorizar Mocikijé goaçú
Atempo Ara pupé catú.
Atençaõ Jepyá monghetá. Jepyá Erecó.
Atender O mesmo acima.
Atentar Mbae.
Atiçador da candea Torcida ekyitaba.
Atiçar o fogo Tatá pyinhang.
Atilho Çama.
Atirar Japý.
Atochar Mojar. Moatábyc.
Atolar Paama.
Atolar, meter alguem no atoleiro [p. 29v] Mopaâma.
Atoleiro Tujucuçú. Paambába.
Atorar, fazer o páo em toros. Monoçopoca.
Atordoar Mokanhême. Jucá aíbe.
Atormentar Recó acyc. Recó aíb.
Atormentar com couza que dá pena Cacý.
A torto, ea direito Motenhenhé.
Atrás Takykéra.
Atravessado estar Tecomaçab. Peaçab.
Atravessar Çaçab.
A través Oyguiabo.
Atrazar, fazer tornar para trás Mojebyre. Çakykéra coty.
Atraiçoadamente Cupê cotý.
Atrever Ecatú cuab.
Atreverse Secatú.
Atrevidamente Pyá goaçú rupí.
Atribulado Estar Ancoaíb. Caneõ.
Atroar, Estrugir Apyça mocanhême.
A troco Cecé cepyramo.
Atulhar Moi riícême.
AV
Avaliaçaõ Cenynonga.
Avaliar [p. 30] Cepynong.
Avançar ao inimigo Copenhâne. Tobajára.
Avantagem, vantagem Cenondé ara.
Avantajar, anticipar Nong. Tenondé.
Avarenta couza Çacateyme.
Avareza Tecateyma.
Audacia Pyá goaçú.
Audaz couza Mbae ipyá goaçu oae.
Ave Guyrá.
Ave de rapina Guyrá oaçú. Coó ropiara.
Avellar, Secar Moting.
Aventurar, experimentar Çaangté.
Aver mister Potare. Oicó tébem.
Aver frio Tuguí.
Averse bem Oicó catú.
Averse mal Reoicó catú.
Averiguadamente Tetubé. Tetub
Averiguar a verdade Moçupí. Mojecuab. Çupí.
Avesso Py.
Avexar Recó aíb.
Avezado estar Byar. Jepecoab.
Avezo. Byara.
Augmentar Mojoapyre.
Avoar [p. 30v] Ué ué.
Aviarse Jemoçainan mbáe recé.
Avirse Jecotiar ojoecé. Jemocamarar.
Avizar Momorandub.
Avizo Moranduba.
Avô, tanto do homem, como da mulher Tamyia.
Avó, tanto paterna, como materna Aryia.
Avogar Jururé cecé. Monghetá cecé.
A vós outros Penhêmo.
Auzencia Ceco eyma.
Auzentar fazer Mojabáb.
Auzentarse Sepeá. Seropeá.
Autenticar Moçupí catú.
Autor, feitor de alguã couza Monhangara.
Autorizar Moabá eté.
Axe Merêba. Perêba dizem os meninos.
Axado Aroâne.
AZ
Azeda couza Çay.
Azedo Estar Çay.
Azedado Semoçaypira. Semoaypyra.
Azedar Semoai. Semoçai.
Azeite Jandý.
Azeite do Reino [p. 31] Jandy çobaigoara.
Azelha Nambí mirim.
Azia do estomago Nhyá çaya.
Azinha, depressa Curutêm. Capiá.
Azorrague Nupançaba.
Azul Çuguý
Azulejar, fazer azul Moçuguý. Mouguý.
Aza de passaro Guirá pepó.
Aza de vaso Camotí nambi
BA
Baba Tendí.
Babar Tendí. Xerendi oçurury: Eu babome.
Bacamarte, Escopeta, ou pistola Mokaba átûca.
Bacharelice Jurubera berába.
Baçanica, bacia pequena Nhaẽ carucaba mirim.
Bacio Camotí caapaba.
Baço Peré. O meu baço: Xe peré.
Badalo do Sino Tamaracá póra.
Baeta Pana pixuna Cobaigoára.
Bafejar Pejú jurú timbora pupé.
Bafo Ibitú pejú.
Baga [p. 31v] Ibá ý.
Bagaço Caty coéra.
Bahia Paraná goaçú.
Baile Poraceya. Moraceya.
Bailar Opiáo. Opiririme.
Bainha da Espada Itangapêma rurú.
Bainha da Costura Pana remeimamana.
Baixa Mbáe ybype oicó oáe
Baixamar Tapygoá pygoaça.
Balla Mocaba rainha oçú.
Balayo Varaya.
Balança Çaangaba.
Balançar – estar balançando Jatimung.
Balançar aOutrem Mojatimung.
Balançar a náo Ojeré jeréb maracatim.
Balcaõ Ocara. Copiara.
Mbae tenhé. Tambem mostra determinaçaõ –
Baldada couza
Açó itenhé: Com tudo vou.
Baldio, descampado Capina.
Balea Pirá goaçú. Pirá ramýia.
Baldroca troca Cecobiára.
Banco da Canôa Igara apocaba.
Bancos de arêa Ybicui ati atira
Banda dalém [p. 32] Cobaidaba
Banda daquém Jandé kety çobaidaba.
Banda doLivro Librú robaixara.
Bandalho, fragalho Roba ayba. Aoba coroca.
Bandeira Bandéra.
Bando de passaros. Guirá reyia
Banha Icaba.
Banharse Ojeaçuc.
Banhos para cazamento Mendar oama. Tupáocope mombeú
Banquete Mbaú goaçú.
Banquetear Mbae goaçú. Jepoi goaçú.
Barata, bicho Arabé.
Barata couza Mbáe nocepy goaçú oae.
Barateza Typý goaçú yma. Typy mirim.
Barbado Cenibab oáe.
Barbear Ocême Cenibaba. Cenibaboc.
Barbaro Abá Caapóra. Tapyia.
Barbaramente. Acua bey muçú rupí bé.
Barbatana de peixe Pirá pepó.
Barbeiro Tenibaboçara.
Barbara Mirubá.
Bargantim, bóte Navio.
Barguilha Cirora jurú. Cirora buca.
Barra, ou posto de navios, ou Canôas [p. 32v] Igarupaba.
Barra deferro Itá pucú.
Banco de cama Cama randaba.
Barreira vermelha Guara piranga.
Barrella Baréra. Tenimbú rikera.
Barrer Piré.
Barrete Bareta. Acanga oba.
Barriga Marica.
Barriga daperna Tetimá marica.
Barro Tujuca.
Basbaque Acuab eyma.
Bassoura Tapixaba.
Basta Aujé.
Bastaque assim hé Jabé coruâ
Bastaque assim foi Jabé pacó raé.
Bastaõ Pococaba. Ybyra.
Batalhar Guaraní. Maramonhang
Batata Gitica.
Batecú Ceicoara motaca.
Bater nos peitos Potiá recé opóra.
Bater, vg. Roupa Petec.
Bater em outra qualquer couza Motac.
Bater com osdentes Jeaí motac.
Yg Caraiba pupé nhemoyaçuca. Tupana yg pupé
Bautismo [p. 33]
nhemoyaçuca.
Mojaçuc. Tambem dizem Ceroc; porem este
Bautizar
genuinamente quer dizer, pôr nome.
Bautizado Yg Caraýba pupé imotac pyra.
Basilisco – muito esperto Ceçá eté.
BE
Bebado, bebada Cebaipóra.
Bebedo Caúçara.
Beber Caú
Beber muito, Embebedar Caú eté.
Beberronia Caú goaçú.
Bebeberraõ Cebaipore oçú.
Beiço Tembé
Beiçudo Tembé goaçú oaé.
Beijar Pytere.
Beijo Meijú. Pytera. Ndé pytere: o teu beijo.
Beldroegas, ou quaes quer outras ervas que Se
Caá rurú.
comem, atudo chamaõ
Bella Maé ecatú ayr. Mbaé iporanga y catú.
Bellicoza, guerreira Mbaé maramonhanguere.
Beliscar Pixâne.
Bem à vista Ceçape catú.
Bem aventurada [p. 33v] Mbaé iporangatú eté oae.
Bem me parece Augé catú ipó.
Bençaõ Mombeú catú çobaçaba
Bens Mbaé etá
Benta couza Mbae icarayb oae
Benzer Mongarayb.
Benzerse Jeobaçab. Jemo cruçá.
Beque daCanôa, ou navio. Maracatim tim.
Berimbáo deferro. Merimáo.
Berrar Çacême.
Bertoeja Penó penó.
Bespa Caba.
Bespadeoutra casta Tapejucaba.
Bestial Acuab eyma.
Bexiga Caaruca rarú. Ti rurú.
BI
Bicho doença. Ceicoara oçú.
Bicho dos pés Tunga. Depois de crescido – Tumbyra.
Bicho berne Ura.
Bicho da madeira Cacoka. Icoka.
Bichoca Mereba. Perêba.
Bicho da roupa Tapurú aoba moiçára.
Bico de ave Guirá tim.
Bico de qualquer couza [p. 34] Çantĩ çantĩ.
Bico do pé Apyra. Çacapyra.
Bicuda couza Çantim oae.
Bigodes Amotaba.
Bilhafre Najé.
Bisavô porparte da mãy Maya ramyia.
Biscoito Myapé tenica. Miapé antá.
Bisneto Timiariron rayra
Bispo Pay abaré goaçú.
Bisneto da mulher Timiariron rayra
Bizarrear Semoeté potar.
Bizarria Abá catú. Abá poranga.
BO
Boa couza Mbae catú.
Boa criaçaõ Mocacuabe. Mbaé catú.
Boa condiçaõ Pyá catú. Angaturama.
Boamente Cemimotara rupí catú.
Bobo Abá poropocaçara.
Boca Jurú.
Boca do Estomago Marica jurú.
Boca do rio Igarapé remiaçaba.
Bochecha Catapý.
Bochechudo Catapy goaçú oaé.
Bode [p. 34v] Cuaçú me apyaba.
Bode femea, cabra Cuaçú mé cunhám
Boeiro Y cururuçaba.
Bofé, bofelhas Anhe te catú.
Bofete Meza.
Bofetada Çoba petéca.
Bofetadinha Çoba peteca megué.
Bofetear Çoba petéc.
Boy macho Tapyra apyaba
Boy femea Tapyra Cunhâm.
Boyaõ Ceêm rurú.
Bolir Myim.
Bolar Japí bola pupé. Mombore bola.
Bolorenta Tabe oaé.
Bolso Aragibéra.
Bom Catú.
Bom trato Cerecó catú.
Bonança Ara catú.
Bonina Potyra mirim.
Borbulha Curuba.
Borbulhoẽs Popóra. Bubura.
Borda Extremidade Cemeibaba. Cemeiba
Bordaõ Pococaba.
Bornir, aprainar [p. 35] Mocime
Bornir, alizar Kytic.
Bornir corda Pokitic.
Borra Kyakéra.
Borralho, cinzeiro Tenimbuca acuba.
Borrar, Sujar Semo kya.
Borrar, riscar Mogueb.
Bosta Tapyira repotikera.
Bostella Mereba. Pereba.
Botar osdentes com couza azeda Moaib çanha.
Botar aperder algua couza Moaib.
Botaõ Motaoã.
Botar, lançar Mombóre.
Botica Mocanga randaba
Boto, peixe Pirá jagoara
Boubas Pyá pyá. Pinhã
Boubento Ypynhã oaé.
BR
Braço Pyba.
Braçado Jyba pupé.
Bradar Çapocai
Braguilha Cirora bokaba
Bramar Pocé pocême.
Branca couza [p. 35v] Mbaé tinga. Potinga.
Brancas daCabeça Atinga. Axínga.
Branco do páo Ybira roá miteba.
Branco Caraýba.
Branquear Moroco ro ting.
Braza Tatá pynha piranga.
Braza apagada, carvaõ Tatá pynha.
Brazeiro Tatá pynha rurú Cendy bae rurú.
Brabejar Semoanga ipab.
Breada couza Mbaé imocyc pyra.
Brear Mocyc ycycantam pupé.
Breu Ycycantam.
Brevemente, cedo Ecapyá curutém
Brigar Maramonhang.
Brincar, brinco Semo çaray.
Bruços, debruços Oapybo.
Brusco dia Ara corabica.
Bruxa Pajé cunham.
BU
Bucho Cyghe goaçú.
Bugio Makaká.
Bulhaõ de agua Ybyra.
Bulir fervendo Opupure. Opopóre.
Bulrar [p. 36] Poká poká cecé.
Buraco Coara. Púca.
Buscar Cecar.
Buxa de Espingarda Mocaba póra momirantá caba
Buxo de Sapateiro Puxú. Capatú nupançaba.
Buzina Jombyá. Mymby.
Buzinar Jopý. Mymby.
CA
Cá Ké. Iké.
Cabaça Cabaçú. Cuá jurú.
Cabana Tujupaba. Oca mirim.
Cabeça de aguas Japynong oçú.
Cabeça de geraçaõ Anama ypý.
Cabeça de alhos Ybarema acanga.
Cabeça principal Tubixaba.
Cabeça do corpo Acanga.
Cabecear Yacang ytý ytyc.
Cabeceira Acanga paba – Acanga randaba.
Cabeceira de rio Igarapé ryapyra.
Cabeçudo, rude em aprender. Çantam eacanga.
Cabedal Mbaé. Os meus cabedaes – Xembaé opabinhé
Cabelleira Abuçú.
Cabello [p. 36v] Aba.
Cabo, fim Papaba
Caça Cóo.
Cabrito Çuaçú me curumim
Caçar Caa mondó.
Caça de Aves Guirá ué ué.
Caçaõ peixe Pirá imbé.
Cachaço Ajuripy.
Cachimbo Pytubaba. Pitubáo. Catimbáo.
Cacho Çaryba.
Cachoens Ybubura.
Cachoeira Ytú.
Cachorro Jagoara curumim.
Cachorra Jagoara cunhãtem.
Cada hum Jebinhõ. Jabeon.
Cada anno Acajú jabeon.
Cada passo Nhenhé.
Cadavez mais Ojemobité. Bité nhóte.
Cada vez que Jabenhé jabenhé.
Cadea, prizaõ Mondé. Tronco.
Cadea de ferro Itá çama. Çama itá çuí goara.
Cadeado Cadeadú.
Cadeira Cadéra. Apycaba.
Cagar [p. 37] Caáb. Potý.
Caganeira – andar decaganeira Caá caába
Caiar Momoroting. Ytyry cui nong.
Caibro Caibrú. Oca pyréta.
Caninho, Escasso Cacaty yma. Ijekendab oaé.
Cair, vg. De escada Ar.
Cair escorregando Cyryryc.
Cajú Acajú.
Cajú maduro Acajú ajuba. Acajú tiaron.
Caixa Patuá.
Caixaõ grande Patuá goaçú.
Cal Uryticuí.
Calada couza Mbaé nhonheeng oaé
Callada Kirirí.
Calamitoza Mbaé aŷba rerecoara.
Calar fazer Cokenda jurú.
Calçada, caminho Itá nongaba jacuí pyra.
Calçado dos pés Çapatú.
Calcar com ospés Pirung. Jupyc.
Calcar com as maõs Popyc.
Calçoens Cirora.
Calda de assucar Açukerý jukicí.
Caldeira Itajú nhaẽ pepo inamby oaé.
Caldeirinha de aguabenta [p. 37v] Ycarayba rurú.
Caldo Jekecý.
Calma Coara cy acuba.
Calmaria do mar Paraná arybé.
Calmoza couza, quente Mbaé cacub oaé.
Calva couza Mbaé japy inheing oaé.
Calva Apykyxing oaé.
Callo dos pés, oudas maõs Popyroã.
Camaleaõ Cenambý.
Camaras doença Caá caába.
Camaras de Sangue Tepotí piranga.
Camaroens Potý.
Cambar, trocar Cecobianong. Cecobiar.
Cambada de peixe Pirá apytama.
Caminhar Goatá.
Caminho Pé. Capé.
Campainha Tamaracá mirim
Campanario Tamaracá randaba
Campina - Campo Capina. Ybypêba.
Cana de comer Ybacé. Canaé.
Canavial Candyba.
Cancella Ybyra okena.
Candea Canêa.
Candieiro [p. 38] Canéa oçú.
Canella daperna Tetyma canga.
Caranguejo Ocá. Oreocá.
Canellada Jetyma cangapý.
Canhoto Jacú oaé.
Canôa Igara.
Cançado Caneõ catú.
Cançar aoutrem Mocaneõ.
Cançarse Jemocaneõ.
Cantar Nheengar.
Cantiga Nheengara.
Cantaro Camotí.
Cantareira Camotĩ randaba.
Canto daCaza Oca caniý. Canto.
Caõ Jagoara.
Caõ de caça Jagoara çoó rupiara.
Capa Aob uçú. Aoba pucú.
Copyá eyma. Nacopiá oae. Hum porco capado:
Capado
Tayaçú copyá eyma.
Capar Çopyá oc.
Capataz Rerecoára. Acanga.
Capello Acanga oba. Carapuçá.
Capinar Capire.
Capitaõ mór [p. 38v] Morerecoaruçú. Alguns dizem já Morobixaba
Capoeira de rossa Ko kéra.
Capoeira de galinhas Çapocaya rokaya.
Cara Çoba. Na Compoziçaõ roba çoba.
Caracol Seporoxitá. Oroá.
Cara couza Mbae cepy goaçú oae.
Cafuz Muratú.
Oçó. Outra casta delles Se chama Oçá Xiri.
Caranguejo
Outros Cururú.
Carapuça Carapuça.
Caravina, Escopeta, Espingarda Mocaba
Carcere. Mondé roca.
Pirá reyia. Pirá Cetá. Para Sedizer Pesqueiro –
Cardume de peixe
Pirá tyba.
Carecer Noguerecó.
Careta Oba juruparí rangaba.
Carga, pezo Pocytaba.
Caridade Caçuba.
Carnadura Çoó.
Carnal, tempo deCarne Ara çoó ába.
Carnal, Sensual Abá porapetara
Carnuda, gorda Okyra goaçú oae.
Carniça [p. 39] Çoó atyra. Çoó cetá.
Caroço defruta Ybá rayinha
Carpinteiro Carapina.
Carpir, chorar Jaceon
Carpintejar Ibyrá jopá.
Carpinteiro de Canoas Igara monhangara.
Carranca Tobacy.
Carrapato Yatybuká.
Carregada estar, vg. Canôa. Ipóre.
Carregar aCanoa. Poracar.
Carregar às Costas Cópire.
Carregar Cejyí.
Carro Panacú.
Carta Papéra.
Carvaõ Tatá punha.
Caruncho Taçoká.
Carunchoza Taçoé oáe.
Caza Oca. De jeráo – Jurá oca.
Caza de botaõ Motára coara.
Cazada mulher Cunham mendaçara.
Cazadoura Cunham Omendar cuab oae.
Cazar Mendar.
Cazamento Mendara.
Cazeira [p. 39v] Oca póra.
Casca Piréra.
Casco daCabeça Acanga cangoera.
Casco Apé. Piréra.
Casaca Guarina.
Casta Nungara. Rapixara.
Casta couza Mbaé oporopotareyme oae.
Castanha Catanha. Nhã.
Castiçal Castiçara Yratý canéa randaba.
Castiço Onhemonhanguçú oae.
Castidade Moropotareyma.
Castigar dando Nupã. Reco aib.
Catar aCabeça Kyboc acanga çuí.
Catarro Oú uú.
Catequizar Mbaé Tupana recó recé
Cativo, cativa Miauçuba
Capaõ Çapokaya. Copya oca pyra.
Capar Copiá oc.
Capaz Catú.
CE
Cea Ceara. Mbaéu karúkême goéra
Cear Ceara. Vg. Mbau karukeme
Cebola Ibarémuçu. Cebora.
Cedo [p. 40] Curutém. Ecapyá.
Cedo, antesdo tempo Ara ocyc eymebé.
Cedro Acayacá.
Cega couza Ceçá yma oae. Naceçá oae
Cegarse Jeeçá mocanhême.
Cegar aoutrem Ceçá mocanhême.
Cegar involuntariamente Ceçá Canhême.
Cella de Frade Pay roca.
Celebrar Moeté.
Celebrar, dizer Missa Monhang missa.
Cenreira, inclinaçaõ ahuma couza teimando
Cecé nhóte cecó.
fazella
Cenreira odioza Jamotareyma.
Centopeya Japegoá.
Centro da terra Yby apytéra.
Ceo Ybaka.
Ceo da boca Pitá aé.
Cera branca Ytatí çobai goara. Yratí tinga.
Cera preta Yratí una.
Cera das Orelhas Apycá ycyca. Apyça pora.
Cerca, ao pé, junto Tobaké. Nacompoziçaõ Robáké.
Cercada, murada Cokendab pyra.
Cercar Cikixime. Cokendab.
Cercillo [p. 40v] Acoroa Paŷ apytéra
Cerne da madeira Coá mitéra.
Ceroulas Ciroura.
Cerraçaõ do tempo Ara jepytuna.
Cerralheiro Xaví monhangara.
Cerrar fechando Cokendab.
Cerra, monte alto Yby tŷra.
Certa couza Mbaé çupí oae.
Certamente Çupí catú. Cupí ruá. Cupí titubé.
Certaõ Tapyya retâma.
Certeza Çupiçaba cupí.
Certificar Moçupí.
Cessar Putuú. Poyr ixuó.
Cetro deElRey. Reya pococaba.
Céva, Comer, pasto Miú
Cevar, dar deComer Sepoi goaçú.
Cebo, gordura Caba.
Cezaõ navinda do frio Tuguí ara.
Cezaõ na vinda dafebre Tacuba.
CH
Chaga Mereba. Pereba.
Chaga viva Mereba piranga.
Chagar, ferir, fazer ferida Mopereb. Momeréo.
Chaõ [p. 41] Yby.
Chamar Cenoi.
Chama Tendy.
Chamejar Semoendi
Chaminé Tatinga rendaba.
Cham, terra liza, direita Yby jojabé.
Chamuscada couza Çabaréb pyra.
Chamuscar Çabareb. Capy mirim.
Chamusco Cabaréba. Capéca.
Chapa deferro Itá péba.
Chapeo Çapeoá.
Chapeo de Sol Capeoá coáracy pyaçaba.
Chapinhar, bater na agua Yg mopopóre. Ypété petéc.
Charamella Mimby.
Charco Tyjucupaba.
Cara, frente, ou banda que Se vê claramente. Mbae ojecoab catú oae.
Chato Péba.
Chave Xaví.
Chavinha Xaví ayr.
Chaveiro que traz chaves. Xaví rerecoára.
Chea Mbae tericême. Mbae temicême.
Chea do rio Ygoaçú.
Chegar, vir, portar [p. 41v] Cyc. Ur. Jepotar.
Chegar aCanoa Jepotar.
Chegar huma Couza aoutra Mocyc.
Cheirar tomando o cheiro Cetúne.
Cheirar dando deSi cheiro Ceaken.
Cheiro de peixe que Se assa Pixe.
Cheiro máo de peixe Pity ú
Cheiro a rapozinhos Catinga.
Cheirar mal qualquer couza Ynême
Cheiroza couza Seakem
Chiar o passaro Temo nheeng. Coceme. Onheeng.
Chiar o rato Jemoacême.
Chinella Çapatú pytá eyma. Chinéra.
Choca galinha, ou passaro Xoc oapûc potar oae
Choca agua Yg inêma. Y torêma.
Chocalhar com chocalho Coçó Coçóc.
Chocalheiro, que anda fazendo enredos Jurú goaçú.
Chocalho, Sino máo, que naõ presta Tamaracá rana
Chocas do Vestido Aóba remeyba chyá.
Chorar Jaceon.
Jeapiron. Xerapirõ: O pranto quefizeraõ por
Chorar, fazer pranto
mim.
Chover Chyr.
Choviscar [p. 42] Caúbyre.
Chouriço Tyghekéra
Choça, choupana Tujupába.
Christo Tupâ Tayra.
Chuço, lança Itá mina
Chupar Pitére. Xubane.
Chumbo chumbo: Moniçaõ.
Chusma Teyia. NaComposiçaõ – Reyia.
Chuva Amâna.
Chuvoza couza Mbaé amâna recé goára.
CI
Ciar, Ter ciumes Toiron.
Ciatica Ybá. Racy. Ibacy.
Cizudo Poká yma.
Cidadaõ Mairí goára
Cidade Taba oçú. Mairí.
Cigalho, pouco comer Miú mirim. Potaba ayr.
Cima Ibaté.
Cinco yi. Tambem para Explicarem cinco
Cinco vezes
mostraõ a maõ aberta.
Cingir Cuá mamán
Cingidouro Cuá mandaba.
Cinto Cuá mandaba. Cuá recé goára.
Cimples que naõ Sabe nada [p. 42v] Cuayma.
Cintura Cuá. Aminha cintura – Xe recuá
Cinza Tinimbuca.
Cirandar Mogoab.
Circulo Jatimâna. Jeraca.
Circunstancia Cabaké cecou yguyre cecó
Cisco doque Se Varre Ytikéra.
Ciumes Cecé toiron
CL
Clamar Çapocai.
Clara de ovo Çopiá takáka.
Clara couza Mbae Cenypuc oae.
Clara agua Yg tenipuca.
Claramente Sepyac catú.
Claridade Cendy.
Clarim Mymby.
Clemencia, bondade. Seraneyma.
Clerigo Pay clerigo.
CO
Coada Mbae imogoab pyra.
Coador Oropêma.
Coadura Mogoab.
Coalhar Moagyc.
Coalho [p. 43] Mbae imoatábyra.
Coarctar, fazer mais pequeno Momirim.
Coarctar, fazer mais fino ou delgado Mopoí.
Coatro olhos, peixe Tarauí pirá.
Cobarde Abá pituba.
Coberta Mbaé jaçuí pyra.
Cobiça Nhemomotára.
Cobiçar Nhemomotáre.
Cobra Moya. Boya.
Cobra de agua Boya Ypypóra.
Começo, principio Sepirangaba.
Começar Jepyron.
Compensar Cepy meeng.
Comporse, Vestirse Sembaé mondéb.
Comporse, concertarse com alguem Jemoatiron.
CompradaCouza Mbae ipiripoantaba.
Comprar Piripoan. Piripan.
Compleiçaõ Cecó.
Comprehender entender Coaûb.
Comprida Couza Mbae ipucú oae.
Compridofazer Momucú.
Comprimenteira couza Mbae poromoanguére
Comprimento Nheenga porá porangoaé
Comprir [p. 43v] Mopóre
Comprir odezejo Mocyc Cemimotára.
Com razaõ Çupí çupí catú.
Conserto Minhã.
Com sigo Ojo irunamo.
Contentarse Jemoapycyc.
Com tudo Ipupé ué
Commuã Couza Opabinhé çupé. Mbaé rama.
Commummente Opabinhé rupí.
Cõmungar Tupã rarar.
Cõmunhaõ Tupã rara.
Comunicarse hum com outro Jemonghetá ojoecé.
Comunicar, dizer Mombeú.
Com vosco mesmo Pejo irunamo.
Concava couza Mbaé tepy oae.
Conceber ofeto, Emprenhar Jemopuruá.
Conselho Moacuaba.
Concertar Moatiron.
Concertada Mbaé moatyron çaba.
Concertarse, unirse Semoatyron
Concha Itá irirí
Conciencia Anga. Pyã.
Concluzaõ Moaujé. Mombaba.
Concordar [p. 44] Ojojabé Cecoi. Nojeaby.
Concordemente Ojojabé catú
Concupiscencia Nhemomotara.
Condemnado, que está no inferno Juruparí ratá poraraçara
Condiçaõ Tecó.
Condiçaõ de pessoa Pyá recó.
Condiçaõ boa Pyá catú. Teco catú. Tecó angaturama.
Condiçaõ má Pyá ayba. Angapaiba.
Abá catú. Abá angaturama. Homem mal
Condicionado, homem bem condicionado.
condicionado – Abá angaipaba.
Confeitos Ceé kitá kitá.
Conferir Monghetá Cecé.
Confessarse Jemombeú.
Confessar a alguem Momombeú.
Confessor Momombeuçára.
Confiarsede alguem Semeeng ixupé.
Confiar Em alguem Jererobiar cecé.
Conflito Maramonhanga.
Confirmar Semeeng. Jemoingó.
Conforme Rupí jabé
Confortada Couza. Mbaé ymoápycyc pyra.
Confortar [p. 44v] Momirantá.
Conforto de animo Mopuá guaçú.
Confundir, Envergonhar Motý.
Confundir, perturbar Moacanhême.
Confuzaõ, perturbaçaõ Akanhêma.
Conhecer de vista Cuab Cepyácába pupé.
Conhecidacouza Mbae auçab pyra.
Conjectura Mbaé moaúpaba.
Conjecturar Cuáb mbaé rupí.
Conjunçaõ, ajuntamento de macho comfemea Ojoecé ybycaba.
Consagrar Mongarayb.
Conseguinte Mbaé çákikére goara.
Conseguintemente Çakikere ué
Conseguir, alcançar Cecé jar.
Conselhar Mombeú ixupé mará cecó rama recé.
Conselho Mocuába.
Consentir Moryb. Jecotiar cecé.
Conservaçaõ Cerecó pecú.
Conservar Recó pecú.
Considerar Jepyá monghetá.
Consideraçaõ Jepyá monghetaçaba.
Consonancia Ojojabé.
Consonancia pelo som [p. 45] Ojojapú.
Constante Pyá antá.
Constar de partes Jemonhang.
Constituir Tecó monhang
Constranger Moácangaybe
Consultar Porandú mbaé recé.
Consumar Mombab
Consumir, tratar mal Recó aŷboçú
Consumirse Jeerecóayb oçú
Contar Papáre.
Conta Papaçaba.
Contas de rezar Ibyrá crucá.
Contemplaçaõ Jepyá monghetá catú.
Contemporizar com alguem Moryb nhóte.
Contenda Jeerecó çaba.
Contender Jeerecó irunamo.
Contentamento, festa. Turiba.
Contentarse Jemo oryb.
Contente couza Jeapycyc oaé.
Continuaçaõ Coabinhé.
Conto, historia Moranduba.
Contra Cecé. Fallou contramim: Onheeng xerecé.
Contra, defronte Çobai.
Contradizer [p. 45v] Cobajar inheenga
Contradizer apropria verdade Jeemimotara obajar.
Contrapeçonha Mbaé ayba robajara.
Contraporse Jenong. Cobaixárama.
Contrario, inimigo Cobaixara. Cobayâna.
Contraste Ara porangheyma.
Contratar Piripoán.
Contrato Jepiripoandaba.
Contriçaõ Tecó angaipaba. Moacy paba.
Controversia Mbaé recé jeerecó.
Comtudo Aé pupé. Aipó pupé.
Contumaz, teimozo. Iporerobiareyme oae.
Convalecerse Jemomirantán.
Convem Icatú Iporang.
Convem aSaber Nã eý.
Convencer, apanhar ao que mente. Pycyc jereragoaia pupé
Conveniente Mbae ixupé icatú oaé.
Convento Pay roca.
Converter Mopyá jubúri.
Convidada couza Mbaé mbaeuçape Cenoi býra.
Convite Mbaeú goaçú.
Convocar Cenoi.
Convocar ajuntando Cainhang.
Conversar [p. 46] Monghetá
Conversar huns com outros Poromonghetá.
Cooperar Pytybon.
Copa do Chapeo Chapeoá acanga.
Copia, multidaõ Teyia.
Copioza couza Mbaé cetá oaé.
Copiozamente Atí atire.
Copo Caí ucaba. Copo.
Copula Cecé byca. Cecé cyca.
Copula ter Byc. Cyc ojoecé.
Cor, vontade Potára.
Cor, apparencia Copiaçaba.
Corada couza Mbaé ipirang oaé.
Corarse Jemopirang.
Corda Tupaçama. Çama.
Cordaõ, Cingidouro Cuá çama.
Cordel Tupaçama mirim.
Cordeal, do coraçaõ Mbaé pyá recé goára.
Corí, tinta vermelha debarro Corí
Coresdo rosto deque uzaõ as mulheres Cunham roba Cotiaçaba.
Corisco Tupã.
Corno Aca.
Coro Oca nheengaçaba.
Coroa [p. 46v] Apytéra.
Coroa de Clerigo Pay Clerigo apytera.
Coronha Mocaba yba.
Teté. Nacompoziçaõ – Reté. O nosso corpo –
Corpo
Jandé reté. O meu corpo Xe reté.
Corpo morto Teogoera.
Corporaes Pâna Tupana randaba.
Corporal que tem corpo Ceté oaé.
Corpulenta couza Mbaé ceté goaçú oaé.
Correa de atar Piréra mbaé pecoacaba.
Corrença Tygheçaý.
Correnteza Jakêna. Yrakêna.
Correr Nhâne.
Correr fazer. Moanhâne
Correr aagua, ou Licor Cyryc.
Corresponder Cecobiar inheenga
Corrimentos Caruára.
Corromperse, apodrecer Semotujûc.
Corromper, fazer fea alguã couza Ouroim momoxí. Moaipab.
Corruptamente. Poxí Eté. Aibeté.
Cortar Mondoc.
Cortar de huma vez Monoçoc.
Cortaduras [p. 47] Corera.
Cortar membro Pycedoc.
Cortar de pancada Mongaí.
Cortez Iporo moeté coab oaé.
Cortezia Jerojiba. Cortezia.
Cortezia fazer Jerojyb.
Cortina da Cama Çama roba pyaçába.
Coruja Ocoro coreá.
Corvo do mar Urubú. Migoá.
Cós dos Calcoens Cirora cuá.
Coscorraõ, bofetada rija Çoba petéc antá.
Coser ao fogo Memoi. Mogic.
Cosida couza com agulha Semouy uyc pyra.
Coser com agulha Moujuic.
Cospir Tumûne.
Costa do monte Ybytyra cupé.
Costa do mar Paraná remeŷba.
Costaneira Imyrá pêba Cupé.
Costas Cupé.
Costa da maõ Pó cupé.
Costella Arucanga.
Costumada couza Mbaé ojepocoab oaé.
Costumarse Biar. Sepocoab.
Costume [p. 47v] Secoabinhé
Costureira Cunham oba mby byçara.
Cotidiana Couza Ara jabenhó recé goára.
Cotovello Tenygoá goá.
Cova Coara. Sendo no chaõ Yby coára.
CovadoLadraõ Atyba pygoaya.
Covarde Abá pytuba.
Couceira Okena ropitá.
Coucear, dar couces Pyrú pyrung.
Covos de tartarugas Jebyá.
Covos depeixe miudo Matapy.
Couza Mbae.
Couve Taya roba. Taya obo, dizem alguns.
Coxa daperna Yba. A minha Coxa Xe yba.
Coxear Parí parí.
Coxo Parí.
Cozer abebedice Rekére cobaipóre
Cozinha. Cocinha.
Cozer com fogo. Mogyb. Momoy.
Cozinheiro, Cozinheira Rerecoára.
CR
Crecença – Sobejo Cembyra.
Crecença, oque Se acrescenta Moapyçaba.
Crecente do rio [p. 48] Y oiké
Crecer Jemonhang. Jemoturuçú
Credito Mbaé rerobiára.
Crepusculo da manhã Coema mirim.
Crer Robiar.
Crespa couza Mbaé japixai oaé.
Crestada aofogo. Mbaé ocai mirí oaé
Criaçaõ de animaes mansos Meimbaba.
Criada que Serve Miauçúba cunham.
Criada couza Semonhangabyra
Criar de nada Mocême. Monhang.
Criar de pequenino Mocacuaba.
Criar, doutrinar Moteco cuab. Mboé
Criar cabello Jemoab.
Criar raizes Jemoçapó
Criar dentes Semoçânhe
Criar couro Semopirer.
Criar materia Semopêb.
Crime Tecó ayba.
Criminozo Tecó aybora. Tecó angaípabora.
Crismar Jandí Carayba pupé mongara raŷb.
Cristal Itá cendy pûca.
Crista degallo Çapocaya goainha.
Cristalina couza [p. 48v] Mbá itá endy puca recé goára.
Cristãmente Tupâna nheenga rupí. Tupâna recó rupí
Cristã Couza MbaeTupâna rayra recé goara.
Crivar, passar por crivo Mogoab.
Cruz Cruçá.
Crucifixo Tupâna raangaba cruçá recé ojeatyca oae.
Cruel Abá angaipaba.
CU
Cû. Teicoára.
Cuada Jeéjure motaca
Cuberta, comque SeCobre alguma couza Jaçuiçába.
Cuberta couza Mbae jaçuí pyra.
Cubrir Jaçuí.
Abá. Dequem he Estecaõ? Abá rimbaba tá quá
Cujo, de quem
jagoara?
Cuidadoza couza Mbae cecé ojemocuar oaé.
Cuidado, paixaõ Pyá aŷbe.
Cuidar, imaginar Moaub. Moang.
Culpa Tecó ayb.
Culpada couza Mbaé ymombeu aŷb pŷra.
Culpa, queixandose. Mombeú aŷb.
Culpar, pôr aculpa aalguem Tecó ayba ytic Cecé.
Culto, veneraçaõ Moeté.
Cume, Cumieira [p. 49] Oca racapyra.
Çumo Ty. Mbae ry.
Cunhã pequena Cunhãtem.
Cunhada do varaõ, irmã de Sua mulher Cemiricó kéra tybyraty.
Cunhadio, parentesco por affinidade Cunhã mêna.
Cura da Igreja, ajudador do Paroco Pay morerecoara pytybonçara.
Curar Poçanong.
Curador, medico, Cirurgiaõ Poçangara.
Curada couza – gorda Kyrá goaçú.
Curral de boys Tapyira curára.
Curta couza Mbaé atuca.
Curtamente Atuc eté.
Curto da vista Cecá pecó.
Curva daperna Anagoyra.
Curva couza Cupé çura.
Cuspinheira Nhemû nhemûne.
Cuspo Tendy.
Custar Ocyc cepy.
Custar, Ser difficil Jabaybe.
Cutello Kicé goaçú.
Cutilada Apixaba.
DA
Da, de, do Çuí.
Dada couza Mbae imeeng byra.
Dadiva,- prezente, Potaba.
Dadiva, esmola aDeos Tupâna potaba.
Dado, inclinado Igoére.
Daquí Keçuí.
Dacolá dalem Oinheé çuí.
Dacolá Oim çuí.
Dacolá, daquella parte Emoîm çuí.
Dahi Oim çuí. Aé çuí.
Dahi pordiante Aé reiré.
Dama, manceba Agoaçá
Dama namorada Cunham ayba.
Danada Couza, derrancada Mbaé imoayb pyra.
Danar, derrancar Moayb.
Danarse Semoayb.
Dança Moracéa.
Dançador Moraceitara.
Dançar Moracei.
Danificar, fazer mal Recó ayb.
Dante maõ, dantes, primeiro Ranhé. Tenonde ué
Dantre meyo Pitéra çuí.
D’algum modo [p. 50] Nhotenhénhé
Daquém Ké bongotý.
Daqui a pouco Corí mirím. Corié mirim. Corié corí.
Daqui apequenino, daqui apouco, logo. Coromó ramó
Dalem do mar Paraná robáia çuí. Paraná amonghetý.
Dalém, da outra parte Irobaindába çuí.
Daqui para alli Ké çuí Oí cotý.
Daqui por diante Coy reiré ang reiré.
Dar Meeng.
Cikŷ çotinga. Copire çotinga. Mocai çotinga.
Dar á véla
Pirar çotinga.
Dar á costa Canhême. Jar yby çui pé.
Dar cabeçada Semoacangapý.
Dar alguma focinhada Jetinga.
Dar algum Encontro Jeápi cecé.
Dar de ponta Jokoc. Joçoc.
Dar conselho Mombeú mbae ixupé.
Dar debeber, Sendo vinho Mocaú. Sendo agua Moý ú
Dar de comer Mombeú. Jopoi.
Dar de olho Se eça pome ixupé. Seeçá ytyc ixupé.
Dar Em rosto, deitar em rosto Mombore Cebape. Ytyc Çobape
Dar contadoque fez Mombeú oicó agoéra.
Dar de vestir Moáob.
Dar nó [p. 50v] Mokytan.
Dar de repente com alguem Pocuçub
Darse aconhecer Jecoáb ucár.
Dar aSaber Cuáb ucár.
Ar. Tenho vontade de rir: Apoká ar. Tenho
Dar vontade
vontade de chorar: Ajaceõ ar.
Dardo Itá mina.
Darse, entregarse Semeeng.
Darse cazo Tecatunhé taé guý.
Dar pancadas o Coraçaõ: Yenga ojopi jopi
Dar fé Sendab.
Dar palavra Nheeng. Meang.
Darse por culpado Semeeng tecó aŷbaramo.
Dar bons dias Mocoême.
Dar boas tardes Mocarûc.
Dar de maõ, abominar Mojemotare.
Dar ojuizo volta Semoácangaib.
Darselhe de alguma couza Semocoar cecé.
Darselhe, ter pena disso Sacý ixupé.
Dar traques Pynó.
D’avesso, às avessas Aroaneyma rupí.
DE
Debaixo Guyra çuí.
Debalde [p. 51] Tenhé. Teé.
De bom Em melhor Icatunhé oicobó mbaé irunamo.
Debilitar Momembéc.
De boa mente Catú nhóte.
Debruçar Cemeimamáne.
Debruçarse, inclinarse Jerogyb.
Debruços Oapib.
Debrum Cemeimamana.
Debulhar Jeky.
Debuxar Çaanga monhang.
Debuxo Çaangaba.
De Cabeça abaixo Iacanga yby cotý
De cá para lá Ang çuí amonghetý.
Decender Jeporomonhang.
Descendencia pela parte do varaõ. Tayretá
Descendencia pela parte dafemea. Membyretá.
Decente Ser Iporang.
Decepada Arvore Seacang mondoc pyra.
Decepado das maõs. Ojopó mondoc pyra.
Decepado daspernas. Cetyma mondoc pyra.
Decepado dosbraços: Igyba mondoc pyra.
Decepar, cortar os ramos Çacá mondoc
Decepar cortando aCabeça Acanga mondoc.
De cór decorar [p. 51v] Joagyb.
De certo Çupí catú.
Decida, ladeira Guejipába.
De cima Ibaté çuí.
Decingir, cortar ocinto Cuá mondoc.
Declarar Mojecoa meeng. Coa meeng mombeu catú.
Declararse Jecoab. Jecoá meeng.
Declinar, desviarse Jeropyá.
Decoada Baréra. Tynymbuka tykera.
De cocaras Guapyc cetyma aribo.
Decontinuo Nhenhé. Jepinhé.
DeCoraçaõ Pyá çuí.
DeCorrida Inhana irumobé.
DeCostas Ocupêbo.
DeCostume Cecoábinhé çuí.
Decotar Çacá mondoc.
Decrepito Toí oaé eté. Sendo mulher: Goayoim eté.
Decrepito, já tonto Yacangaib oâne.
De dentro Oakapy çuí.
Defora Ocara çuí.
Decretar Tecó monhang.
De dia emdia Ara jabé jabé.
Dedo das maõs Poácanga.
Dedo dospés [p.52] Pyácanga.
De duas maneiras Mocói rupí.
De escarneo, ou Zombaria Imoçará inhóte.
Defamar Moarakén aybe. Cerakén gatú oc.
Defeito, erro Abyçaba.
Defeito, imperfeiçaõ. Aipába.
Defender Piciron. Poár.
Defendida couza com anteparo Peáre pyra.
Deferir, dilatar Moingo pucú.
Deferir, conceder Potar. Ijurureçaba.
Defesta Turyba recé goára.
Defesta vestido. Mutuú rame goára oba
Deflorar, deshonrar Mombuc.
Defora para dentro Okara çuí o akapí kety.
Defóra, de outra terra Amoretama çuí goára.
De força Iponé.
Defós Em fóra. Oçacab eté oâne çaangaba.
Defraudar, Enganar Enganâne.
Defronte Çobai.
Defumada Jemotymbóre pyra.
Defunta couza Omanó oáe kéra.
Defunto. Ambyra. Agó era.
De galope Opo opóre.
De gatinhas [p. 52v] Ponhé ponhé
Degenerar Jeáby.
Degolar Mondóc jajura.
De golpe Ojepé pupé nhóte.
Inhóte. Doute isto de graça: Ameeng inhóte coa
De graça
indeo.
De graça, Sem pagamento Cepy eira recé ué.
De graça, prezente Potabama. Potábarama
Degradado Cetama çuí imogepya pyra.
De huma, eoutra parte. Amo çuí. Amó çuí ué.
Dehum em hum Ojepé ojepé.
De industria Ojaçuí. catú.
Deitar, arremessar Ytyc. Mombore.
Deitada couza arremessando Ceityc pyra.
Deitar fóra deSi Mombore.
Deitar á má parte Robac aipaba kety.
Deitar aperder Mokam ame.
Deitar raizes Jemoá po. Jemoco pó.
Deitar Jenong.
Deitado naCama Imojenong byra.
Deixar Cejar.
Deixar á parte Jemomboir.
Deixar, Largar. Poir.
Deixa, deixai [p. 53] Tenhé.
Deixar de estar Icó poyre.
Deixa estar Tenhé toicó.
De largo passar Çaçab opoé catú çuí.
Deleitarse Jemoapycyc.
Deleite Moapycycaba.
Deleixarse Semomembec.
Delgada couza Mbae poi oae.
Delgadeza de Engenho Tecó cuáb eté.
Deliberaçaõ Jenyá erecó.
Delito Tecó ayba – Mbaé ayba.
Delido estar Itujuc pyra.
Delir Motujuc. Mocanhême.
Delirar Nheeng etá etá.
Delonge Apacatú çuí.
De má mente, de má vontade. Cemimotareyma rupí.
De madrugada Coemey mobé. Coema renondé.
Demanda Maé recó joerecó.
De maneira Emona namé.
De maravilha Amo ramé nhóte.
Demazia Goaçú.
Demazia, Sobejo. Cembyra.
Deminuir Mojearoc. Momirim.
De meias [p. 53v] Apytéra rupí.
De meio a meio Ipytera rupí.
Demo, demonio, diabo Juruparí. Anhanga. Curupira.
De modo Emonanamo.
De modo que Emonanamo có.
Demonstrar Coameeng. Comeeng. Ameeng.
De muitas maneiras Cetá rupí. Ceta cetá rupí.
De noite Pytunamé.
De nenhuma parte Ne maçuí ruá.
De nenhuma maneira Anangai.
Denegrida Pixuna cerane.
De novo fazer alguã couza Monhang jebyry minhé
Densa couza Mbae anama.
Dente Çaynha.
Dentes dianteiros Çaynha Cenondé goara.
Dentes queixaes Çaynha oçú.
Dentes Sahidos para fora Çaynha oçú.
D’entre Pytéra çuí.
Dentro Oca pype.
Dentre, entre. Pyterpe.
Dentro Pupe. Pipe.
Dentro em caza Oca pype.
Dentro empoucos dias Na Cetá ara pupé.
Deos. [p. 54] Tupâna. Tupã.
De outra parte Amoaté çuí.
De palavra Nheenga pupé nhóte.
Deparar Mojocuçub.
De parte aparte Joçuí çuí.
Depenar Çaboc.
Dependente estar de alguem. Nã Cemimotara rupí oicó oae.
Dependurar Mojaticó.
Depinicar Pixá pixane.
Deperto Nã apoecatú çuí ruã.
De perto, junto Cobaké çuí.
De poder absoluto Ypiá tá rupí é.
Depôr, tirar Jooc.
Depois que Riré.
Depois, ao depois, e naõ agora Corié. Corité.
Deporta Em porta Oke okena rupí.
Depositar Nong ranhé amó abá pópe.
Deprecaçoens Jurureçaba.
Depositario Amó mbaé rerecoara.
De proposito Sepyá erecó Çape.
Deputada couza – dada para algum ministerio Imeeng rebyca.
Deputada, Escolhida Iperaboc pyra.
Deputar, guardar [p. 54v] Nongatú
Dequalquer modo Ajubeté uma yabé.
Dequalquer parte Opabinhé çuí. Mará gotý çuí.
Dequando Em quando Amo – Amo ramé.
Deque modo Mayaué catú pé.
De raiz Upú çuí. Çapó çuíbé.
Direita couza Niapára oáe.
Direita couza como vg. arvore. Omoâme gatú.
De repente Curutêm nhóte.
De riba Ibaté çuí.
De riba abaixo Ibaté çuí. Yby ketý.
Derrabar Mondoc çobairá cogoáya
Derradeira couza Takikére goára.
Derramar Jecêne. Mocai çacabóc.
Derrancar Memoá. Moaybé.
Derreada couza Cemby mopembyra.
Derrear Cemby mopêne.
Derreter, fazer Liquido Motyre. Motycuxing.
Derreter ao fogo Mopopóre.
Derreterse Jemoticú. Jemotycuxing.
Derrubar para abanda. Moapare ytyc.
Derrubar desfazendo Mongecy.
Derrubar fruta Jeky.
Derrotar alguem, fazello fraco [p. 55] Morára ár
Desde Reirébé. Çuibé.
Depois disso Aé kéra. Aé reiré.
Desabafar para que respire Mopytúcême ucar.
Desabafar, recrear Moapyryc.
Desabitada Mbaé nipóre oaé.
Desabotoar Jemotáo oc
Desabrida, Semfeiçaõ Niarim.
Desabrigada couza Mbáe nipiaçab oaé.
Desabrigar Jooc pyaçaba.
Desabrigo Piaçaboca.
Desabrir maõ Jemomboir. Poir.
Desacorbardarse Jemopyá goaçu.
Desacompanhar – deixar Cejár.
Desacorçoar Jepyá mocanhême.
Desacorçoado Nejepyá oerecó
Desacostumar aoutrem Moje pocoabóc.
Desacostumar Jepocoaboc.
Desacostumada Jepocoaboc pyra.
Desacreditar Moerakêne ayb.
Desadorar Roiron.
Desafeiçoada Mbaé niaróane oaé.
Desafeiçoar, deixar o amor Çaçub poire.
Desaferrar [p. 55v] Joóc.
Desaferrolhar Cokendabóc.
Desafiar Mombytú. Mombyrú.
Desafiar hum aoutro. Jemobyrú.
Desaforado, Sem vergonha. Notí oaé.
Desaforadamente Oty eyma rupí bé.
Desafortunado Abá porangh eyma.
Desafrontado Ojopyc oaé.
Desafrontar Jopyc.
Desagastar Putupáboc.
Desagastarse Poír putupaba çuí.
Desaguarse, correr, vazar Cyryc.
Desairoza couza Porangh eyma.
De Salto Em Salto Opó opóre.
Desagradecido Cerecó catú agoera.
Desalmado Angh eyma niang oáe.
DesamarradaCouza Ijurabe pyra.
Desamarrar Jorab. Pocoaroc.
Desandar Rojebyre çakiké ketý.
Desanimarse. Semoangapaba.
Desapaixonar Pyá ibóc.
Desapparecer Canhême.
Desaparelhado Estar Nojemoçacuí.
Desapegar [p. 56] Mojepycycóc
Desapertar Moapapóc.
Desapertado estar Apapoc.
Desapressar, Liviar Pycyron.
Desarmar Popyme.
Desarmarse Semopyme.
Desarreigar Pypaoc
Desasizado Abá angayba. Abá pyá eyma.
Desastre Tecoaŷba.
Desatar Joráb.
Desatada couza Jorab pyra
Desatinar aoutrem. Moacangaibe
Desavença no contrato Semoatirón goéra mo aibe
Desavença, discordia Joauçú poir.
Desavença, odio Jemotareyma.
Desavindo Estar Ojoauçú poir.
Desaventurada couza Mbaé porangh eyma.
Desavergonhar aoutrem Poro pouçubóc.
Desavir Jecotiar poir.
Desavieraõ-se no contrato Nojomoatyróm bab.
Desauthorizar Jooc igoaçúçaba ixuí.
Desbaratar Mocanhême.
Desbaratarse Semoacanhême.
Desbaratar, fazer em estilhas [p. 56v] Mboi mboi.
Desbaratar, botar por ahi além Tyapyi
Desbarate Acangaiba remimonhangoéra.
Desbarates, tresvarios. Nheeng etá etá.
Desbarbada couza. Tenibabeyma.
Desbastar com enxó Jopan pururé pupé.
Desbocado Jurú aîba. Jurú angaipaba.
Desbulhar Mocuí. Cameryc.
Desbulhar Jemocuí.
Desbotarse Mobeb Cepyacába.
Descair do Estado Guejyb cecó caba çuí.
Descalçar Capatú oc.
Descambar Ar.
Descampado Tendaba icatúpé goára.
Descançado, Sem cuidados Janga pyc oáe.
Descançar Putuú.
Descançar aoutrem Momutuú.
Descante Mbae titiruã riapú irumo nheengára.
Descargo Jekitingoca.
Descarregar aCanoa Poroc.
DescarregadaCouza doque trazia dentro Iporoc pyra.
Descarregarse Sepocyóc.
Descarregar aconciencia Moatirón anga. Poxí itabóc anga
Descascar [p. 57] Pyróc.
Descobrir oSegredo. Mombeú icúab pyreyma.
Descobrir, dar aSaber Cuáb ucár.
Descobrir oque Está cuberto Jaçuíçaboc. Cokendabóc.
Descompor Moingó aíbé
Descomporse Semoingó aíbe.
Desconcertar Moaíbe. Moingó cecó eyma rupí.
Desconcertado estar Jemoingó meóâme.
Desconcordar Jeabý.
Desconfiado Nojerobiar oáe.
Desconfiar Nojerobiar
Desconhecer Nocoab.
Desconhecida couza Jecoab catú pyreyma
Desconsolado Estar Ancó aib.
Desconsolar aalguem Mopyáyb
Descontar Mongoc papaçaba pupé
Descontentar Nomoapycyc.
Descorada couza Mbae iporangheyma.
Descorar Cepiacaboc.
Descorçoar Jemopyá canhême.
Descortez Abá tecó Cuab eyma. Abá Caapora.
Descortiçar Mototy oc. Ape óc. Pyroc.
Descostume Sepecoab eyma. Byáreyma.
Descrepar [p. 57v] Jeauý.
Deos nos ajude Tupana rané pytybom. Core pytybom
Descrer. Robiá poir.
Descuberta Mbaé imojecuab pyra.
Descobrir, manifestar Mojecoáb.
Descobrir, dizer Empublico Mombeu icatupé.
Descubrir Segredo Mombeú icoab pyreyma.
Descuidarse Nojemocacuí.
Desculpar Jocyb. Kytingoc.
Desde agora Coý reiré. Ang reiré.
Desdenhar Nheengaibe cecé curá curáb.
Desde Entaõ Aé reiré bé. Aé kerabé.
Desdentado Çaý eyma.
Desfazer alguem. Niporang.
Desdizer Nojubure onheeng.
Desdobrar Mamandoc. Jopocoar óc.
Desejada couza Mbaé ipotar eté pyra.
Dezejada couza decomer Jucey pyra.
Dezejar Potar eté.
Dezejar couzadecomer Jucey.
Dezejar Sensualmente Potara. Potar eté.
Dezembainhar Ciký çurú. çuí curú. cuí oé.
DezembaraçadaCouza Mbaé joráb pyra.
Desembaraçar [p. 58] Rocême. Jorab.
Desembrulhar Mamandoc. Sepocoároc.
Desembuçar Tobá pococóc.
Desemmaranhar, desempeçar Jorab.
Desimpedir Mocême abaipaba içuí.
Desempenhado Jorocême oáe upycyma çuí.
Desemelhante Ojeaby oáe. Abyçara.
Desempachar Poróc.
Desemparar Cejar.
Desempenhar Meeng cepú.
Desemperrar, aplacarse do enfado que tinha Momotuú inhiró agoéra çuí.
Desencavar Ybóc.
Desencalmar Moiriçang Coaracý ocuba çuí.
Moapar. Mocopar dizem outros, que he
Desencaminhar omesmo que fazer, que Se perca, ou entorte
oCaminho.
Desencarcerar. Mocême mondé çuí.
Descarregar Pocytábóc.
Descarregarse Jerocême ixuí.
Desencolher Cyky.
Desencostarse Jemboir ixuí.
Desenfadarse Jemopyá eçaý.
Desenfeitar [p. 58v] Porangabóc.
Desenferrujar Kyaóc. Kytingóc.
Desenganar Moteco cuab
Desengraçado Abá aroáneyma.
Desengrossar taboa Mopoí.
Desenjuriarse Jepyc.
Desenlaçarse Jooc jucâna çuí.
Desennovelar Sepocoár óc.
Desenquieto Abá putuú eyma. Abá tecó çainana çuí
Desenquietar aoutro Moajub.
Desembrulhar Mamandoc.
Desensacar Joóc cacaçuí. Curú çuí.
Desde entaõ Aé kerabé. Aé reirebé. Aé ramé goa erabé.
Desenteria Caá caába.
Desenterrada Jooc Yby çuí. Yby guyra çuí.
Desentoar Mojevinhéengara.
Desentranhar Joóc cyghe ixuí.
Desentupir Cokendabóc.
Desenvolto Abá teçaináná.
Desesperada couza Mbae recé ojererobiare poiré oáe.
Desesperado Abá ocangh eyma.
Desesperar Jerobiar poiré
Desesperar, perder apaciencia Nojemoe çangheyma
Desistir do intento [p. 59] Jepyá rerójebure.
Desfalecer Semoraar membéc.
Desfarçar Motéc.
Desfavorecer Noje mocoar cecé cejár inhóte.
Desfazer Momguý.
Desfechada couza Cekendaboc pyra.
Desfechar Cekendabóc.
Desfazer em polme Tecuting.
Desfazer vg. otorraõ Mocurui.
Desfigurado estar Cepyaca canhême
Desfolhar Coboc jooc çoba ixuí.
Desgabar Nheengaibe cecé.
Desgarrar Copar Nogoâceme
Desgostar Roirón.
Desgostar aoutrem Mopyaibe
Desgostar fazer Roiron ucár.
DesgovernadaCouza, que naõ tem quem
Mbae cerecóareyma.
agoverne
Desgovernado andar Icó ayb.
Desgoverno Moayb.
Desgraça Mbae ayba. Tecó ayba.
Desgraçado Abá mará mará tenhé oáe.
Deshonestidade Moropotára. Mbae poxí.
Deshonrar. [p. 59v] Moéra kenayba
Desigual Mbaé ojea uý eyma.
Desimaginar Jepyá rerojebyre
Desinchar Ninhing.
Desinchar o inchaço Punga onhinhing.
Desleal Nheenga rupí noicó oaé.
Deslindar Mojecoáb çupí.
Desmaio Ceõ ára.
DesmaiadaCouza Mbaeceõ are oáe
Desmamar Momboir Cama çuí.
Desmanchar Monguí.
Desmancharse na vida Oicó ayb.
Desmantelar Monguí. Mococuí.
Desmentir Mojeréragoay.
Desmentir ope Purûc.
Desmerecer Noicói catú.
Desobedecer Nocopiar inheenga.
Desobediente couza Copiareyma rupí.
Desobrigar Jooc mocême.
Desobrigarse Jerocême.
Desornar Mbaé oc.
Despacharse – obrar com presteza Pojabáb.
Desparar Mondic mocába.
Despedaçar em muidos [p. 60] Moí moí.
Despedir. Mondó.
Despedirse Jupabóc.
Despedirse de alguem. Momarandub.
Despegar Moi eycoé.
Despejar Poróc. Jooc ipóra.
Despejar, vazar. Çacaboc.
Despejarse Jeacábóc.
Despender Meeng meeng. Meen meeng.
Despertarse, acordar Pác. Jemombác.
Despertar, acordar aoutro Mombac.
Despertar, apressar Moânhe.
Despidacouza Mbae icatú pendára.
Despois Aé reiré. Takikere.
Depois de manhã clara Oirandé coême.
Depois que Reirébé.
Despor, plantar Jotyme tymbyra.
Desporse Semoingó catú. Jemoatyrõ.
Despozado Omendá oama recé onheeng meeng oae.
Despozarse. Nheeng meeng ucar omenda oama recé.
Despovoada Couza Mocanhême ipora oae.
Despregar Tupaoc ixuí.
Desprezar Noi moetei
Despropozito [p. 60v] Mara mará tenhé.
Desquitarem-se os cazados Mendaçara ojemboir ojo cecé
Desrabar Coayia oc.
Desregrada couza Mbae tecó eyma.
Desregrarse, desmandarse. Jerocême tecó çuí.
Dessaboroza couza Mbae ceeyma. Nã cé oae.
Desecar Moyg páb.
Dessa maneira Emoná.
Dessemelhante Ojeauí oae. Abyçara.
Dessemelhar Semotec jeauý.
De Sobrecellente Oicó teé oáe.
De SobreSalto Oá pyaba.
Destemperar oque Está temperado Moatiron oc
Destemperarse Jemoaib.
Destemperado estar Nojemoatiron.
Desterrar Jooc cetâma çuí.
Destillar Tykyre.
Destilar activo Motykyre.
Destinar. Mojaoc.
Destrocerse Jepo mombyc oc.
Destrocer Pó mombyc oc.
Destrinçar, desembrulhar, mostrar averdade Mojecoab.
Destroçar [p. 61] Mopepên – Mocameryc.
Destruida couza Mbaé icanhé byra.
Destruir Mokanhême.
Desvariar Nheeng etá etá.
De Subito Eçapyá eté eté.
Des vezes Dez eyia.
Desuzarse Nojemonhang jepí.
Deter Moingó pucú mombytá.
Deterse Icó pucú. Areb.
Determinar Nheã nong. Tecó monhang.
Destestar Roiró.
De todo Eté. Reté.
De travès Iké cotý.
De vagar Megué megué. Anheeyma rupí.
Devassa couza Abá goataçaba.
Devassa mulher Cunhám agoaçabora.
Devassa, couza publica Jecuab pyra.
Devassar alguma couza fazendo caminho Capé monhang
Devassar de alguem Poranduba monhang.
Devassarse a mulher Semopatakere.
Deve de bastar, basta agora. Aujé ipó. Aujeranhé ipó
Deve de Ipó.
De veras Anhe raú.
Devertir, desviar [p. 61v] Ropeá. Peá.
Devizar, conhecer Mojecoab. Coab.
Devota couza Cauçupára. Moeté çara.
Dezimar Mojaoc ojepé des jabion çuí.
Dezimar – Cobrar odizimo Jar Tupana potaba.
DI
Dia Ara.
Dia grande Ara pucú.
Dia grande, muito festivo Ara eté goaçú.
Dia Santo Mutuú. Santo ara.
Juruparí. Anhanga. Fóra estes dizem que ha
Diabo
outra casta aque chamaõ Curupira.
Diabolica couza Mbáe juruparí.
Diabolico homem Abá angaipaba.
Diabrura Juruparí remimonhanga.
Diante Tenondé.
Diante, Em prezença Tobaké. Na minha prezença: Xeroké.
Dianteira Taçape.
Dianteira da Caza Oca roba.
Diciplina Jenopançaba. Deceprina.
Diciplinarse Jenopã.
Didal Didara. Ninara.
Dieta [p. 62] Acybora rembiú.
Diffamar Moerakenayb.
Diferenças Semotareyma.
Difficultoza couza Mbaé goaçú.
Digerir ocomer Mojub tembiú kera. Mocanhême tembiú kera.
Dilaçaõ, deterse Jemoareb.
Dilaçaõ, gastar muito tempo Icó pucú.
Dilatar, alongar Moingó pucú.
Dilatar, estender Piçó.
Diligente Atey meyma. Irumo bé.
Dilir Mocanhême. Motójuc.
Diminuida couza Mbae imojearóc.
Diminuir Mojearoc. Momirim.
Dinheiro Itá juba. O meudinheiro: Xe itá juba.
Dirivar Mojaóc.
Discernir Coab. Mojecoab.
Discorrer, fallar Nheen nheeng.
Discorrer por varios Lugares. Nhanhâne.
Discorrer para Se Lembrar Jemomaenduar.
Discrepar huã couza daOutra Jeauy ixuí.
Discreta, discreto Acuaba. Tecó acuaba.
Disfarçar Moingó teé.
Dispensar [p. 62v] Abaibóc.
Disforme Çangaba rupí noicoi oae.
Disputar Jonheeng. Abaixoar.
Dissuadir Pyá reró jebyre.
Distante couza Pucú.
Distar Oicó apoecatú.
Distinguir Mojaoc.
Distinguirse Sekitingoc.
Divindade Tupã. Tupana.
Dizer, fallar galantemente. Nheeng porang.
Divertir Peã.
Dividir Mojaoc.
Divizar, conhecer Semomboira ojoçuí.
Divulgar Mojecoab. Moçaon.
Dizer Mombeu caang. Nheeng.
Dizimo Tupã potaba.
Dizimar Mojaoc ojepé dez jabion çuí.
Dizimar, cobrar odizimo Jar Tupana potava.
DO
Do, preposiçaõ Çuí.
Dó, luto Aoba pixuna, aoba una.
Dó, Lastima, compaixaõ Momoreauçuba.
Dobrar Mojepo guyre.
Dobra [p. 63] Pó. Mobype ipó: quantas dobras tem?
Dobrar, vg. roupa Mamâna.
Dobrar, accrescentar Mojoapyre ijabé.
Dobrar, Curvar, Entortar Moapáre.
Dobrar oSino Moapú tamaracá.
Doçar, fazer doce - Salgado, oudeitar de molho Murure.
Doce fazer Moceem
Doce couza Mbae ceem oáe.
Doença Mbáe acy.
Doente Mbae acy oáe. Mbae Cybóra.
Doente estar gravemente Mbae acy eté.
Doentinho, doente Levemente Mbáe acy mirim.
Doente dos olhos Teçá aiba.
Doente da Cabeça Acanga çacy
Doença pegadiça Mbáe acy ojepycyc oáe.
Doer Çacy.
Doerse Moacy.
Dom, mercê Timieng.
Domar, abrandar Moapapyb.
Domar, amansar Nharenóc. Jooc nharaçaba.
Do mesmo modo Aipó rupí ué. Jaué ué. Jauénhé.
Domesticar Moje pocoáb óca recé.
Domesticarse Ejêmobyár.
Dominar [p. 63v] Recó pó guyrpe
Donde Umã çuí.
Donde vens? Umã çuí erejore?
Donde, lugar Çaba.
Dono, Senhor Jara.
Donzela Cunham coa reyma. Cunhã maraneyma
Doque Çuí.
Dormente, vg. pé Py jecyi.
Dormir Kere.
Dorminhoco estar Cepy cẽi.
Dormir com mulher Byc Cunhã recé. Cyc Cunham recé
Dormitorio Oca keçaba. Oca Kereçaba.
Doudarraõ Acangaybora. Acangayb oçú.
Doudo Ser Acangayb.
Doudo Abá angayb – Aba acangayb.
Dous tantos Mbaé tecó cuab oaé.
D’outra maneira Amó aé rupí.
Doutrineiro Poremboeçara.
Doutrinar Mboé. Motecó cuab.
Doze Doze çaba. Imó doze çaba.
Doze vezes Dozeyia.
Dura couza Mbáe antá.
Durar Icó pucú.
Duvida [p. 64] Moaûb eyma.
Duvidar Noi moaûb.
Duvidar, ter duvida, que naõ há deSucceder
Moaûb.
isto, ou aquillo
Duvidoza couza Mbae nojemoaube oáe.
Parte superior do formulário
85ce0a946f465d
user-1364517672
Parte inferior do formulário
Tupinambá (por -
Português Língua geral
Ensjo)
EA
E conjunçaõ copulativa Ué. aué. Bé. abé.
Ea, eylo vay Eré. Erecatú.
EC
Eclipsado Sol Coaracy omanó oae.
Eclipse da Lua Jacy omanó.
Eco da voz Mbáe ryapú.
E com tudo Ae pupé bé.
ED
Edificar obra Monhang. Moame.
Edificar, dar bom exemplo Mboé catú.
EF
Effeituar Mombab. Moauje. Monhang pab.
Effeito.
Effuzaõ Secema
EI
Eis aqui Cobé có.
Eiva [p. 64v] Tecó ayba.
Eivada couza. Mbae cecó aib oáe
Eixo de carro Panacú itá.
EL
Elegante Mbaé poranga. Mbaé aroâne.
Eleger, constituir Moingó – Mondêb.
Eleger, escolher Porabóc Jooc.
Ella, elle Aé.
Elles Aoã.
Elevar
EM
Em Pe. Mé. Pupé.
Em algum Lugar Mobype marangotý.
Em alguã conjunçaõ, ou
Ara amó pupé.
tempo
Em alto Ibaté.
Embaçado estar Acanhême.
Embaçar fazer, pasmar Mokanhême
Embainhar aEspada Mondéb igapêma.
Embaixada mandar Moranduba mondó.
Embaixada trazer Ruré moranduba.
Em baixo Ibype.
Embalde Tenhé té.
Embandeirar Bandera nong.
Embaralhar, misturar [p. 65] Japareró
Embaralhar Jeapareró.
Embarcar a outrem Roar maracatim pupé.
Embargar, depozitar Nong amó aba pupé.
Embargar, impedir Moab aib.
Embargos, impedimento Moab aiba.
Embarrada couza Mbáe ojar oae.
Embarrar, Empeçar aCanôa Jar.
Embarrar, Empeçar Jeapí.
Embarrar com barro Nong tujuca cecé.
Embebedar aoutrem Moçobaipóre caú eté.
Embeber Tucucúre. Pytére.
Embeberse Setucucúre.
Embiocarse a mulher, fazer
Çoba jaçui
bioco com o manto
Embigo Miruá. Poruá.
Emboa occaziaõ Ara catú pupé. Aujeteramó.
Emboldrear, Sujar Mokyá.
Embolçar odinheiro Mondéb itá juba turú pupé.
Em boa hora Ara catú pupé. Ara poranga pupé.
Emboscar Moine oapŷbo.
Embranquecerse Jemomoroting.
Embravecer aOutrem Monharó.
Embravecerse Semonharó.
Embruscarse o tempo [p. 65v] Ara ojemo pytune
Embuçar Acanga pokéc.
Embrulharse o Estomago Cendy pojyi.
Embrulhada couza Ipokéc pyra.
Embrulhar Pokéc.
Emmagrecer Moangaibar.
Em manada Ocy eyipe.
Emmanquecerse Jemoparim.
Emmaranhar Japatuca.
Emmascarado Juruparí oba.
Emmascarar aalguem Mo juruparí oba.
Emmeninecer, fazer menino Jemopitang. Jemotayre
Em montoens Ati atiruçú pupé.
Em mouquecer Apyça canhême.
Emmudecer Nheenga mokanhême.
Em muito Eté.
Em nada Eyma. Nitib angay.
Em nenhum Lugar Ná coipe ruá.
Em outra occaziaõ Amó ara pupé coromó coromo té.
Empachar Moy rycême. Motynyceme
Empanar Mamâne pokec pana pupé.
Emparada couza Pyciron byra.
Emparelhada Jemoinong pyra.
Em particular [p. 66] Ojepé ué
Emparvoecer Jemoacuabeyma.
Empecer Recó aib.
Empocanhentada Mbaé aiba remiporáraçara
Em pedaços Ipycé pycengoera pupé.
Empedida Jemoab aib pyra.
Empedernida Mbaé itá çuí goara. Mbaé çantam oae
Empedrar Oitá nong.
Em pé Estar Oáme.
Empenada taboa Ymyra pêba apáre tenhé té.
Empenarse com penas Jemoçabe.
Em pezo, tudo Oetépe.
Empigem Oarána.
Empinarse oSol Coaracy ojêmoáme pyterpe.
Empiscar os olhos Çapémí.
Empoado Imoatoyre pyra.
Em poder Pupé.
Empola Piruá
Empolado mar Paraná ojeme japinong.
Emprenhada, prenhe Oporuá oae.
Em prezença Çobaké
Emprestada couza Abá cupé ipurú pyra.
Emprestar Mutecó. Purú cecobia meeng oama recé
Emproar, endireitar aproa. [p.
Gatí nong cecé.
66v]
Empunhar aespada Opó apycyc igapêma.
Emque virá isto aparar. Mará teipó carine.
Em quanto viver Oicobé jabé catú.
Emque tempo Maerame. Mayaué ramé.
Emque lugar, aonde Mapa. Máme.
Em sima. Aribo
Em todo caso Pope nhóte. Nhénhé.
EN
Encabeçar, meter naCabeca Mondêb acanga pupé.
Encalhada a náo Ojar maracatim.
Encaminhar Motecó cuáb.
Encaminhada Mboécape coameeng byra.
Encapar Oeytyc ixupé.
Encapelarem-se as ondas Yapinenga opixae.
Encarar Omáe eté aba recé.
Encarcerado Imondéb pyra mondé pupé.
Encarecer Mogoaçú.
Encarecer, fazer caro Ojemoepy goaçú.
Encarnar, tomar carne -
Jemoó. Ogoar cóo.
engordar
Encarquilhar Jemonhinhing.
Encarregar Emeeng ipó pe.
Encavar Itá nong. Itá morabykyçaba pupé.
Encerrada [p. 67] Mbaé cokendaboc pyra.
Encertada, bolida Mbae jeaubyky pyra.
Enchente da maré Yg oiké.
Encher o rio Paraná oiké. Paraná ojemonhang oçú.
Encherse Ojême iricême.
Encolhida couza. Mbaé imoapé pyra.
Encolherse Semoá pypyc
Encomendarse aDeos Oje Tupã monghetá.
Encomenda Cemi mondó.
Encomendada couza Imombeú pyra cecé.
Encontrado, discorde Ojemoab ajar.
Encontrar Ojobaitim.
Encontrarem-se nos pareceres Ojenheeng obaitim
Encostar Mojococ. Mocyc mbae recé.
Encourar aferida Opyrér meréba.
Encobrir Jaçuí. Jomime cuaçú.
Encurtada couza Mbae imoatuc pyra.
Encurtarse avista Ojeeçá pycó oatúc
Encurvar Mocupé candúr. Moatypeb mocupe apar.
Endemoninhado Abae juruparí reroykeçaba
Endireitar Moá paróc. Omoangatú.
Endêz, ovo Copyá potaba.
Enfarruscar Mocêne. Mopixune.
Enfastiar [p. 67v] Moting.
Enfeitiçado Maracaibara remeenga poraçara
Enfeitar as mercadorias para
Moatiron mbae omeeng oama.
vender
Enferrujar Jemoepotí.
Em fim Teipó.
Enfeitado Pitá etá oguerecó oae.
Enforcar Jajebyc.
Enfraquecerse Jemomembéc. Jemomaraar.
Enfraquecer aOutrem Okiribabóc.
Engaço de uvas Cangoéra.
Enganar, deixar embranco Mopiring. Enganane
Enganarse Jemopiring. Jeenganane
Engasgar Cembiú ojar icurucaba pupé.
Engasgar no fallar Opytá inhóte inheenga.
Enlabuzar – cujar Mocene. Mokiá
Engeitar Cejar inhóte.
Engeitar Sua mulher Ojememboir Cemericó çuí.
Engilharse Jemonhinhing.
Engenho, fabrica de assucar Junyra babaka.
Engordar, Sustentar Jopoí.
Engordar Jemoguirá. Jemokyrá.
Engrandecer Moturuçú.
Engrossar acouza Liquida [p.
Moagyc. Moá pagyc.
68]
Enlevarse Jeecapyá.
Ennastrar Pytá coar.
Ennastrarse Jepytá coar.
Ennovelada Jemoá pyá pyra.
Enredador Morandugoere.
Enredo Moranduba aiba.
Enrijar, fazer rijo, Moatá.
Enriquecerse Semoitá juba.
Enrodilhar Mamâne.
Enrolada couza Jopecoare pyra. Mamambyra.
Enrouparse Jemoobe.
Ensanguentada couza Imocogoi pyra.
Ensayarse Jembé ranhé.
Ensinado mal Jemboé aib pyra.
Ensoberbecer Imoaba eté.
Ensopar Mururú.
Ensurdecerse Apicá canhême.
Ensossa couza Mbae imoembyreyma.
Ensovalhar Momoxí mocerane.
Entalhar Jemopaá.
Entaõ mesmo Aeramé ué.
Entaõ, naquelle comenos Aeramé tenhé
Entaõ, finalmente [p. 68v] Aeramé coité
Enteado do varaõ Yra.
Enteada do varaõ Cemericó membyra.
Enteada da mulher Memby cunhám.
Entender Cendub. Cuab.
Entender com alguem Jeaub ky.
Entendendo que Amo angatú.
Entendimento Cuaba. Tecó cuaba.
Entendido homem Abá cuá para
Enternecerse Jemopyá membec.
Enterrar Jotyme. Nhotyme.
Entezar Mopycoá.
Enterromperse Mondaróc.
Entreter Guerecó pucu. Mombytá.
Entezar aofogo Moatá tatá pé.
Entibiar Mopytube.
Entoaçaõ Jojabé nheengaçaba.
Entornada couza Jepyembyra
Entorpecer Jemoetyma pyb.
Entrada Couza Oiké oae.
Envergonharse Joratim
Enxovalhar Momoxí mocerâne
Enxada Pororé.
Enxergar [p. 69] Cepiac.
Enxofre Juruparí repotý.
Enxotar Mopú.
Enxugar Motycam
ER
Erguerse Jemopoâme
Errar Jaby
Erva Capyim.
Ervado do miolo Cecá beryb.
ES
Esbagoar Jykyia.
Esbagarse Jemojurú jaí.
Esbaforido Nipytucema. Ypytucemeyma.
Esborralhar Mokakai.
Esbravejarse Jemopotupab. Memoiron. Nhemoiron.
Esbugalhados olhos Jeeçá pyréra.
Escuzada couza Mbae reservir oae.
Espelho Uruáb
Esplendidamente Guaçú. Catú eté.
Esplendor Beráb oae. Cendy oae
Esporaõ, ponta aguda Cantí pucú.
Espoza Cunhám imena potaçaba.
Espozado Cemiricó potaçaba.
Espozar [p. 69v] Inheeng meeng omendá oama recé.
Esprayar a maré Jemoaypáb paraná.
Esprayar em louvores Nheengatú pucú.
Espreitar Manhané.
Espremerse Nheamim.
Espreguiçarse Seky iekyi ateyma recé.
Espritar Oyá meéng.
Espulgarse Jetungóc.
Esquadraõ Sorára reyia
Esquadrinhar Cekar Cepyac. Cuab.
Esquartejar Mondó mondóc.
EsquecidaCouza Sesarai guére. Seçarai taba.
Esquecerse Sesarai
Esquecimento Teçarayia. Ceçarayia.
Esquentada. Moacub pyra
Esquentar, aquentar alguã
Moacúb.
couza
Esguia, fina, delgada Poí catú.
Esquina Capýna.
Esquinar Moapyne.
Esquipar Moreré pyi papaçaba çuí amo cyc.
Esquiva couza Porocuab eyma.
Essa dedefunto Tyby imoeté pyra.
Essa, Esse Ebokei. Ebokoi.
Esse foi. [p. 70] Aé baé. Aé racó ruã
Essencia, natureza Tecó.
Essencial Guaçú tecó rupí goara.
Essencialmente Cecó rupí.
Estaçaõ da missa Missa pyterpe. Paý poromonghetá.
Está bellamente Aujé catú ipó.
Estado máo Tecó catú cabeyma.
Estado, Principado Tubixaba recoçaba.
Está feito Aujé ruá.
Estalada couza Pooc oáe.
Estalar com aboca Jurú póc.
Estalagem Oca tembiú meengaba.
Estalo Tyapú. Póra.
Está muito bem feito Catú eté.
Estampa Çaangába nongába.
EstampadaCouza Caanga nong ybyra.
Estancada couza Imoypab pabé pyra.
Estancar oSangue Momutuú tuguy.
Estancia de quem quer Pytá cecó.
Estandarte, bandeira Bandéra.
Está meia noite passada Ojií putunamé.
Estante Librú rupába.
Estar Icó.
Estar posto [p. 70v] Júb
Estar com cuidado fazendo Monhang có.
Estar Em pé. Ame.
Estar assentado Guapyc.
Estar vivo Icobé ué.
Estar de joelhos Jendy pyá Eyí.
Estar com aboca aberta Jurujai. Jurú pirara.
Estar de Costas Ocupébo ine.
Aicoé. Tambem por este verbo Se faz o Comprimento politico aos Tapuias; vg. Estás bom de
Estar prezente
Saude: Ereicoé.
Estar fóra do Seu direito Aroaneymbaba rupí cecoi. Vem a dizer: Naõ está como hade Ser.
Estarse matando, consumindo Jejucá aib.
Estatua Çaangaba.
Estatuto, constituiçaõ Tecó monhangaba.
Este Coaé.
Esta Coaoã
Esteira Pirí.
Esteira de tabûa Pirí goaçú.
Este he o cazo: Eis aqui oque
Emonanquaé
vem aSer.
Estar á maõ Pó jai.
Estender as palavras Nheenga pucú.
Esteyo, coluna [p. 71] Okitá.
Estercar Moatiron tipoty pupé.
Esterco Tipotý.
Esterqueiro, esterqueira Tepotí rendaba. Tipotýba.
Estilaçaõ Ty kera.
Estilar Ty kyre.
Estylo, costume Tecó. Byara.
Estima Guaçú.
Estimaçaõ, valia Cepy goaçuçaba
EstimadaCouza. Mogoaçú pyra. Moeté pyra.
Estimar Mogoaçú. Moeté.
Estimarse Jemoeté. Jemogoaçú.
Estio Coara cý ára.
Estirarse Jepycó.
Estipendio Morepy Cepy.
Estiraõ de caminho Pé pucú.
Estofar, encher Poraquare.
Estojo Kicé randaba. Kicé rurú.
Estomago Marica.
Estomagado, Enfadado Nhemoirõ
Estopa Ybyra.
Estoquear Cutú cutúc.
Estorvada couza. Moabai pyra.
Estorvilho [p. 71v] Moabá ipába.
Estourada couza Poc oaé.
Estouro Tyapú.
Estoutra, estoutro Coae amó.
Estrada Pyara. Myara.
Estrado Ymoirá pêba cunhã apokaba.
Estragadamente. Aibe.
Estragarse. Semoingó aibe.
Estragador Cauçú pareyma.
Estranha couza Coipé goára.
Estranhada couza Roirón byra.
Estranhar Niporang ixupé.
Estranhar, naõ conhecendo Nocuab.
Estreita couza Cobebeyma. Tepó pyreyma.
Estreitada couza Jebyc pyra. Mopoc pyra.
Estremadura Jopopí.
Estremar Mojaoc. Mojepeã.
Estremecer Piring. Canhême
Estremer fazer Motitic.
Estremecimento doCorpo Piringa.
Estremidade Cycaba.
Estreparse Jepy Cutúc
Estrepito Tyapú.
Estreverse [p. 72] Jecatú.
Estripar Cepotí oc.
Estruir Mokanhême.
Estrugir Moapyçá canhême.
Estroncada couza Picendó cendoc pyra.
Estroncar, desencaixar Purúc.
Estudadacouza Acanga pupé mondéb pyra
Estudante Jemboeçára.
Estudar Jemboé
Estudar á Candea Candéa endype jemboé.
Estudioza Couza Jemboé goere.
Estudo Jemboeçaba.
Estupro Cunhã mombuka.
Esturrar Mocai. Motining.
Esturro Cai pixé.
Esvaecerse Jemocanhême. Canhême.
Esvurmar Pobóc.
ET
Eterno, Eternal Aujéramanhé oicó oaerama Opa oáe rameyma
Eternamente Aujeramanhé.
E tu tambem como estás! Indé tá abé ereicobé.
Eu mesmo. Ixé té. Ixé aé.
Evangelho Tupana nheenga.
Evangelista. [p. 72v] Tupâna nheenga cotiaçára.
Eucharistia Tupã pyã.
Evidencia Jecoába.
Evidente couza Cepiác oae.
Evitada couza Ropeá pyra.
Evitar erros Mongoc jeabyçába.
Evitar Moab aib. Ropeá.
Exactamente Catú eté.
Exacta couza Moaujé púra.
Examinarse Nheenga oicó recé.
Exceder Jokêne. Jopiraçab.
Executar Jooc ixuí. Mojaoc.
Excellencia Jekêna guacuçaba.
Excessiva couza Caangaba çui oceme oae.
Exceptuar Moájub.
Exclamaçaõ Capocá pocai.
Excluir Mocême.
Excremento Tepotí.
Exemplar homem Tecó catú oae.
Exemplo Poroboéçaba.
Exercitar Recó mbaé recé.
Exercito Goaraniçára Reyia
Eximir Jooc. Picirón.
Existencia [p. 73] Cecoába. Cecoçába.
Exordio Jypyrungaba.
Exorcismo Jemboeçaba Tupana nheenga rupí.
Expellir Peá ixuí – Ropeá
Experimentar forças huns com
Jekirimbaba raang.
outros.
Experiencia Raangaba.
Experimentado Ser Tapejára.
Explicar Mombeú catú.
Expirar Jekyí
Expôr Mocême. Caá meeng.
Exporse Jemeeng
Expressar, Exprimir Mojecoáb.
Extensaõ Pucuçaba.
Exterior Ocucupé ápé.
Extremidade Papába. Cycába.
Extinguir Mocanhême. Mombab.
Extraordinario Cecoabinhé goareyma.
Extrema unçaõ Jandy caraŷba.
FA
Fabula Nheeng maranduba tenhé.
Fabuloza couza Jereragoaia recé goara.
Fabrica de Cazas Oca monhang.
Fabricar [p. 73v] Monhang. Moâme.
Faca Kicé.
Facada Kicé pupé jecútúcába.
Facaõ Kicé goaçú.
Façavos bom proveito. Tecatunhé combae perembiukera pinheon.
Facecias, galantarias Nheeng poran poranga.
Facil couza Nitio igoaçú.
Facinorozo, homem máo. Tecó ayba monhangára.
Fadiga Ang coaiba
Fagueiro Momorang. Mocyc.
Fagulha Tatá ayra.
Faisca defuzil Tatá rendy.
Faixa de apertar oventre. Pocoaçába.
Falla Nheenga.
Fallador, Chocalheiro Nheengoera. Jurú goaçú.
Fallar claro Nheeng mojecuáb.
Fallar alto Nheeng oaçú. Capocá pocai. Cacé Cacême.
Fallar baixo Nheeng megoé.
Fallar entredentes – rosnar Curú curúc.
Fallar aspero Nheeng acy.
Fallar agastado Putupaba irumo bé inheenga.
Fallar Liviandades Nheeng meoã.
Faldra [p. 74] Frada. Apyra. Çacapyra.
Falecer, faltar aforça,
Maraar.
aSubstancia
Falecer, morrer Manó canhême.
Falecimento Teõ. Manó. Jekya.
Falhar, naõ Estar. Noicoi goatar.
Falquear Jopâne.
Falsidade Moêma. Jereragoaia.
Falsamente Tenhété Jereragoaia rupí.
Falta, defeito Aipába.
Faltar Goatar.
Fama Ceraquoena.
Familia Çokapora.
Familiaridade Jecotiaçaba. Joecé.
Familiaridade ter Jecotiar.
Faminta couza Ambyacy goére.
Famoza couza Ceraken oae.
Famozo Ser Apinhã rupí onheeng oae.
Fantastico Ser Jemoába eté.
Fantazear Jererobiar ojoecé.
Fantasma Anhanga.
Fantaziozo Joecé jererobiar oae.
Faqueiro Kicé rurú.
Farça Jereragoaia. Poeté.
Farelagem, farello [p. 74v] Coréra
Farinha muito fina Cayarimã.
Farinha grossa Seca Uy xica.
Farinha de agua Uý catú.
Fartar Moapung.
Fartum, cheiro Pitiú.
Fartura Apunga.
Fastio Jurú ceyma tinga.
Fastio das mulheresprenhes Muruã bora jurú eyma
Fatal couza Turuçú eté.
Fatexa Maracatim itá tianha.
Fatia Pycengoéra.
Fatiar paõ Picendoc miapé.
Fato Mbaé aoba.
Favo de mel Iraytí yrá rurú.
Favor Cerecó Catú oaé.
Favoravelmente Aroane gatú rupí.
Favorecer Pytybon: momoreauçub
Fazer aSaber Cuab ucár.
Fazer Sinaes quando morre
Mojaceon tamaracá
alguem.
Fazer oraçaõ Tupã monghetá
Fazer festa Monhang turiba
Fazer bem Recó catú.
Fazer fogo [p. 75] Çapy tatá.
Fazer Segunda vez Monhã jebúre.
Fazerse feio Jemopoxí.
FE
Fé Catholica Jesu Christo rerobiaçaba.
Feia couza Poxí aibeté.
Febre Tacúba.
Febre continua Tacúba reoputuú oáe.
Febre maligna Tacúba aiba.
Fechar carta com obrea Mocyc papéra. Fechalla Sem obrea, dobralla naõ mais: Cokendab papéra.
Fechar Cokendab
Fechada com chave. Moxabí pyra.
Fechar com chave Moxabí.
Fechadura Xabixaba.
Fedor daboca Jurú nêma.
Federlhe obafo Pytú nêma.
Fedorenta Couza Mbae nême oae.
Feijaõ Comandá.
Feijaõzinho Comandaí.
Feirar, Comprar Piripoán.
Feiticeira Maracaimbara.
Feitiçaria Pajé remimonhanga.
Feitoria [p. 75v] Mbaé monhangaba.
Feitura Cemimonhangaba.
Feixe Mamaná.
Felicidade Tecó poranga. Ara catú.
Feliz Poranga rupí oicó oaé.
Fel Pyá bebuyá.
Femea Cunhã.
Fenda Bokaba. Jyçaba.
Fender com cunhas Mobóc.
Fenecer Canhême. Manó.
Feno Capií
Ferias Ara mará tecó abeyma.
Ferida Mereba. Perêba.
Ferir fogo Em páo Kytyc tatá yba pupé.
Ferir, fazer ferida Momereb. Mopereb. Moapixab.
Fermoza couza. Angatú porang.
Fermozear Moporang.
Ferózmente Acý rupí.
Ferramenta Morakyçába itá itá.
Ferraõ deferro Itá mina.
Ferraõ de abelha Popiába.
Ferrar, picar aabelha Jopí.
Ferrar comferro quente Capy itá acuba pupé.
Ferreiro [p. 76] Pirerú. Itá monhangara.
Ferro Itá.
Ferro de covas Itácyra.
Ferrolho Itá Okena moataçaba
Ferro de pear, grilhaõ Itá mondé.
Ferrugem Itá kyá. Itá repotí
Ferrugenta couza Cepotý oae.
Fervedouro na agua Y pupúre oáe.
Ferver Popure. Popóre.
Fervorozo Jateymoyme oáe.
Festa grande Turibuçú. Moçarai goaçú.
Festa Ara moeté pyra.
Festejar Coryb cecé.
Festejada Couza Turiba pupé moeté pyra.
Fevera de carne Coó nimbó.
Fezes, borra Catikéra. Kiakéra.
FI
Fiado, em compra Jepý oaerama nheenga recé jerobiar.
Fiador Cepy meengara recobiara.
Fiar, em fuzo. Motami tami. Pobá pobane ipópé
Fiarse Jererobiar.
Ficarse com alguma couza Jar inhóte mbae ra
Ficar Pytá.
Fidalgo, fidalga [p. 76v] Moakára.
Fidalga couza Moakáre oáe.
Fidalgamente Moakára rupí.
Fidelidade Cerobiaçaba. Jerobiaçaba.
Fielmente Cerobiaçaba rupí. Jerobiaçaba rupí.
Fidagal, cordeal odio Jemotareymeté. Pyapé catú jemotareyma
Figado Pyá.
Figura, fórma Çaangába.
Figurar Çaangab.– Çaanganong. Çaanga monhang.
Figurarse áalguem Çaubé mbáe ixupé.
Fileira Jeecy nonga.
Filha de pay Tagira.
Filha de mãy Membyra.
Filhar, perfilhar Pycyc tayramo. Tagyramo membyramó.
Filho bastardo do Pay Tayra amo cunhá membyra.
Filozofar Mbaé recó recé. Jepyá monghetá.
Fim Papaba. Cykaba.
FinaCouza Mbáe poí.
Finado Manó oaé kéra. Nombyra.
Final couza Takykére goára.
Finalmente Aé reiré coité.
Finalizar Mocyc. Mombab.
Finarse [p. 77] Jeykyĭ mano ara ocyc
Fincada couza Jatyka pyra.
Fincar, pregar pregos Jatyká.
Fineza, delgadeza Poí.
Fingir Moang.
Fio do Lombo Cupé pytera. Cupé pygoaia.
Fios paraferidas Nimbó mereba poçanongaba.
Fio daEspada Goapêma raĩbe.
Firmada couza – assinada Em
Papéra çaangaba pyra
papel
Firme couza Cantam oae.
Firmar, Ter maõ com alguã
Momirantám. Mopytaçoc.
couza
Firmeza Moataçabá.
Firmemente, de coraçaõ Pyá çuí catú.
Fisga deferro Jycama.
Fisico Poçanongara.
Fita Pytá.
Fitar os olhos Jeiça eyça.
Fixar Jatyká mojar.
FL
Flor Putyra.
Florecer Potyre.
Florear Nheeng póra porang.
Florecente Potyre oáe.
Floridamente. [p. 77v] Porangatú rupí.
Fluctuar o mar Jemoya pynong.
FO
Foaõ, fulano Amó abá.
Foçar Mopobure otí pupé.
Focinho dequalquer couza,
Tim.
nariz
Fofa terra Yby membéca. Yby çuçúga.
Fogareiro Tatá punha rurú.
Fogo Tátá.
Fogozo Jemoanhane xoér.
Fogueira Tatá tatá Capypyra.
Foguete que Selança Tatá çururuka.
Foi muito bem Empregado,
Jamurú catú. Augéteranhó tambem Sediz, hé menos uzado.
folgo
Folgo Pytú jandé jurú çuí céme oae.
Folguedo, festa Imocarayia.
Folgada couza, que naõ
Putuú oae. Porabyky eyma.
trabalha
Folgazaõ Jemoxarai xoéra.
Folgo que lhe Succedesse mal Jamurú catú.
Folgo com atua vinda Aujé catú erejore.
Folguedo Cemoçaraya.
Folha de Erva Caá çoba.
Folha de Livro Librú papére.
Folha de Espada [p. 78] Itá pêma
Folharse aArvore Jemoobe. Jemoçobe.
Foliaõ Poraceytara.
Fome Mby acy.
Fome canina My acy goaçú.
Fonte Ybura. Yciryka.
Fóra deCaza. Okára.
Forasteiro Amó yby pora. Amó yby goara.
Forca Jubicaba.
Força Popyrátá.
Fortaleza Moká oca.
Forçado, forçada Ybyrá cambý.
Forçar Moajub. Oerecó oãcype.
Forçoza couza Popyratá oae. Pyratá oae.
Forcejar para levantarse com
Jemotiar imbab ixupé.
alguem ás pancadas.
Forma Cecó çaangaba.
Formaçaõ Jemonhangaba.
Formar Monhang. Moingó. Çaangab.
Formiga Tacyba.
Formiga quedestroe as Çaúba.
novidades
Forneiro, forneira Nhaẽ puna rerecoára.
Fornicar Byc Cunhã recé.
Fornicaçaõ [p. 78v] Cunhã recé bykaba.
Forno Nhaẽ puna. Ya apuna.
Forol, oufarol Maracatim Canéa.
Forquilha Ybyra acaby.
Forro, forra Miauçubeyma. Tagoára.
Forrar Escravos Mocême miauçub çuí.
Forrar o Vestido Pypyá roba.
Forro Pypyaçaba.
Forte, que tem muitaforça Cantã oáe. Cacy oáe.
Fortidaõ Cacy. Cantã. Pyratá.
Fortemente Mirantaçaba rupí.
Fortificar Cayça monhang.
Fortuna boa Ara catú. Tecó catú.
Fortuna má Ara ayba.
Foz do rio Igarapé jurú. Igarapé remiaçaba.
Fortunado bem Ara catú recé goara.
Foicas Mombyrú. Moã moanga.
FR
Fraca couza Membéca.
Fracalhaõ Membec oçú.
Fracamente Membeca rupí.
Frade Pay.
Frade Leigo Pay apina.
Fradesco homem [p. 79] Pay morypára
Fragante delicto Tecó ayba pupé.
Fragil couza Membéc. Pené oae.
Fragilmente Pena rupí.
Fragoza couza, de muita pedra Itá tyba.
Fragmentos Pycé pyceguéra.
Franco, Liberal Çacatey meýma.
Francelho Cabore.
Francez Tapuytinga.
Francisco Pacicú.
Franga Capocaya cunhã mucú.
Frangalho Toba pecegoéra.
Frango Çapocaya curumĩ goaçú.
Franzida couza Moá pyxá ibyra.
Franzina, delgada Pyrére. Ipoí.
Franzir Moapixaí.
Fraqueza Membéca.
Fraquinho Membéca aýr.
Frécha Uyba.
Frecha Ervada Uyba ceyma. Opáo da ponta da frécha – Omasse Cimókaba.
Frechada Simombyra.
Frechar Simon Jybon.
Frecheiro [p. 79v] Jybonçara - Jymonçara.
Freguez Pay raýra.
Freguezia Tupã oka yby.
Freimaõ, inchaço Mungá.
Freimatico Putupá goere
Freyo da lingua Aba opucú xaby.
Frequentemente Jepinhé.
Fresca couza Roiçang oae.
Fresca, de pouco tempo Picaçú goara. Curutem ramó goára.
Fria couza Iroiçang oae.
Friamente Roiçangaba rupí.
Frialdade Roiçanga.
Frésta Coara puca.
Frieira dos pés Py juçara. Mby cecé.
Frigideira Piririçaba.
Frigir Mopyryryc.
Frita couza Pyryryca.
Frio Roí.
Frio, tibio Abá pituba.
Friorento Roí rimiajara.
Frizar Mojacoar mbae recé.
Fronha, Capa da Cabeceira Acanga paba rurú.
Frontal Artára pyaçaba.
Fronteira [p. 80] Toba
Fronte, defronte Mbáe robaké. Cepyacapé.
Fronteira Cobaixára.
Fruta, fruto Yá.
Fruto ter Yá oapé.
Fruncho, Espinha carnal Curúba.
Frutificar Yá. Esta mangabeira frutificou bem – Yá catú Comangaba ybá.
Fructuozamente Ara tenhé ruã.
FU
Fugida couza Mbae ojabao oae.
Fujaõ Jubabora.
Fulafula Curutem tem.
Fumaça, fumo Tatá tinga.
Fumoza couza, quedeita
Tatá tinga oae.
muitofumo
Funda couza Tipy.
Fundofazer Motypy.
Fundar Jepyrung. Moáme.
Fundirse – ir aofundo daagua Co ypype. Jeapomim
Fundo de agulha Auy apyçá.
Fundo, baixo Typy. Pygoaya. Pigoay.
Funil Cururuçaba. Fundira.
Furada Couza Mombuc pyra.
Furar [p. 80v] Mombuc: mombic.
Furtar Mondá.
Fusca couza Cepyacaba una mirim.
Fuzil deferir fogo Tatá moaçába
Fuzo Yyma.
Futura Ur oaerama.
Fuzilar, fazer relampagos Tatá oar. Berab.
GA
Gabada couza Mombeú catú pyra.
Gabar Morá morang. Nheengatú cecé.
Gadanho, gancho Tyanha.
Gadelha Meréra.
Gadelhada Merere oae.
Gado, animal manso Meimbaba.
Gafanhoto Teicura. Tucura.
Gafeira do Caõ Jagoára curúba.
Gafagem, Lepra, Pereba ayba. Mereba ayba.
Gaguejar Nheenga pytá pytá.
Gago Nheenga pytá pytá.
Gage Potaba.
Gaiola Guirá rocaya.
Gaita Memby.
Gaiteiro [p. 81] Memby puçara.
Gaivota Aty.
Galado ovo Çopyá tayre oae.
Galantaria Nheenga poranga.
Galante, graciozo, Engraçado Nheeng porang oae
Galantear Nheeng porang.
Galantear zombando Jemoçaray
Galardaõ Cepý meengaba.
Galardoar Cepy meeng
Galharda Catú eté porangatú.
Galhetas de vidro Gaetá oá rúba
Galho de arvore Çacá.
Galhofaria, Lugar onde Sefaz
Turyba monhangaba
galhofa
Galhofear Jemoçaray. Monhã turyba.
Gallo Capocaya apyaba.
Gallinha Capocaya Cunhã.
Gallinheiro Capocaya roka
Galinhola Inambú.
Gallo da Cabeça Acanga punga.
Gaméla Ybyra nhaẽ.
Gancho Tyanha
Gancho de ferro Itá tyanha.
Ganhar, lucrar Jar. Mojapyre.
Ganhar ojogo [p. 81v] Jar moçaraytaba
Ganhar, ajuntar Poanhang.
Ganhar o Soldo Jar porypy.
Garça, ave Oacará.
Garganta Curucába.
Gargantilha Ajure goára.
Garrote Poro ajubyçaba
Gasnete, Cachaço Ajurypy.
Gastadora Mocakapára.
Gastar Mocokab. Mocanhéme.
Gastar mal o tempo Mombab tenhé ocára.
Gastar oferro aguçando Kytyc itá. Ky pupé.
Gasto Mocokaba.
Gato Sapato deixar fazer Jemoceráne ucar aba çuí.
Gato deferro Itá mbae pycycaba.
Gaveta de Escritorio Patuá membyretá.
Gaviaõ Guirá oaçú.
GE
Geito Caruá tú. Ecatú
Geito ter Icaruá Catú.
Gema de ovo Çopyá tagoá.
Gemeos irmaõs Coigoere
Gemer Cacêmo.
General [p. 82] Morobixaba oçu. Rerecoara oçú.
Genero Nungára. Çapixara. Cecoé.
Generoza couza Pirantá. Kerimbab.
Generozamente Kerimbaba rupí.
Gineta de Capitaõ Capitaõ Opocókaba.
Genro do varaõ Tayimena.
Gente Abá. Mira
Gentil Poranga.
Gentileza Poranga.
Gentil homem Abá acataba. Acatab oçú.
Gentio Tapyya etá. Do mato – Caapóra. Tu és do mato = Indé Caapóra.
Gerada Couza Mbaé imonhang byra.
Geralmente Opabinhé rupí.
Gerar Mocéme. Monhang.
Gestos Cepiakaba.
GI
Gibaõ Jacarina.
Gingibre Mangarataya.
Giz, riscador, Çuçaba
Gizar, riscar Çaýré.
Giro, volta
Girar, andar á roda.
Gl [p. 82v]
Gloria, fama Cera kena.
Gloria, bemaventurança Tupana rurýba
Gloriarse Çoryb.
Glorificar, dar gloria aalguem Meeng turyba ixupé.
Gloriozo, Turyba rerecoára. Turyba jara.
GO
Gola, garganta Turucaba.
Golodice Nhemo motáçaba.
Golilha Ajure goára.
Golozo Mbaeú goere.
Golpe, ferida Japixab.
Gomos vg. de Laranja Çapé çapé. Çapí Çapé.
Gorda couza Mbaé caba.
Gorgolejar Curúnong
Gorgomilo Curúkaba poí.
Gorgulho Tacoka. Curuxií.
Gosmento, que tem muito
Uúgoére.
catarro
Gostar do Comer Ú catú. Ceem catú ixupé.
Gostar, provar alguma couza Çaang.
Gosto, deleite Jemoapycyca.
Gosto Ceem.
Gostoza Couza Mbaé ceem oaé.
Gosto, hum dosSentidos Jupyrá rangaba.
Gotacoral [p. 83] Mano manó.
Gotade agua Ykyra.
Gotejar Tyky.
Governar Goerecó cecórama.
Governar aCanóa com Leme Jocóc Jacumá monhang.
Governar Jeerecó. Joecé jemocuar.
Gozar Purú. Recó Icó Cecé.
Gozarse Jeerecó cecé Coryb.
Graça Aroana. Arimgatú.
Graça deDeos Anga recobecába.
Graça, boa obra Mbaé catú.
Graça nofallar Nheeng porang.
Graça, formozura Poranga.
Graças, chufas Nheenga pora poranga.
Graciozamente – de graça Inhóte.
Grades Ymyrá joaçaba.
Gral, pilaõ. Inuá. Induá.
Gral debronze, almofariz Induá itá çuí goára.
Graxa Yraité pyréra mocimbaba.
Grande couza Mbaé turuçú. Mbaé goaçú.
Grandemente Eté tecatunhé.
GrandesdoReino Moákaretá çobaigoára.
Grangear Cecar. Nhemoçainam.
Grangear avontade [p. 83v] Mopyánhiron
Grato Ser aDeos Porang Tupana cupé
Gratificar Cobé catu meeng.
Grave couza Mbaé oaçú
Grelhas Itá juráo.
Greta Baka jyca.
Gretar Boc.
Gretasdospés Py boboka. Pyboka.
Grilhaõ dospés Itá mondé tetyma recé goára.
Grilo. Ykyjú.
Grita. Pozem pozéma. Çapocá pocaya.
Gritar Pozeme. Çapocai.
Gritar fazer Moçapocai.
Grossa couza. Anamucú. Goaçu pyryb
Grudar Mocyc.
Grude Mocyçaba – ycyca.
Grude de peixe Mocyçaba pirá cui goára.
GU
Guarda Manhána.
Guardador. Manhanaçara.
Guarda protecçaõ Pycyron pyára.
Guardar Nongatú.
Guardanapo Pana mirim meza recé goára.
Guarda roupa [p. 84] Jembáe mondé paba.
Guardiaõ Pay Guardiaõ.
Guarnecer Pore nong.
Guarnecer, fortalecer Mocaitá
Guadelha Abuçú.
Guerra fazer, pelejar Guaraní monhang Çobajar. Mara monhang.
Guelras depeixe Pyrá peó goýra.
Guerreiro Guaraní goére.
Guia Pé coameengara.
Guia da dança Mocaraitara yba.
Guiar Capo coá meeng.
Guinchar Çapocá pocai.
Guizar Moatirón.
Guizado Tembiú imoatirón oae pyra.
Guitarra, viola Goarara pêba
Gula no comer Mbaeú eté.
Gula no beber Caú eté.
Gume de qualquer couza Maimbé. Raimbé.
Gume da Espada Igapéma raimbé
Gume dafaca Kicé raimbé.
Gurgulhaõ daAgua Ybubura.
Gurgulho Tacoka. Coruyií.
HA
Há Esta palavra Se Enche com qualquer nome Substantivo, vg. Já ha tres dias – Moçapyr ara oane.
Ha ha, vozes doque Suspira. Corea.
Ha, por haver Cobé. Ha aqui peixe. Oicobé iké pyrá
Habil Mbaé catú.
Habilidade Acangatú
Hay, quedizem osdoentes Acá. Acá oae.
Habitador. Vide Abitador.
Habito, Costume Cecó.
Habito, vestido vide Abito.
Hastea, páo da lança Mina yba.
HE
He possivel Tecatunhé uý.
He couza de rizo, zombaria Anhé raupé.
He isto assim. Jabé pecó. Jabé poangi.
Herdar Semoingó abá mbaé rerecoaramo
Herva Capyí.
He patarata Anhéraupé.
HI
Hipocrisia Jemoangaturá moanga.
Historia, contar historias Paragheta moranghetá abá Cupé.
Historia [p. 85] Moranduba
Historiar Mombeú moranduba
HO
Hoje, fallando de preterito Ojii
Hoje, e naõ hontem Ojii arapupé.
Hoje, fallando defuturo Corý.
Hoje, agora deprezente Coý Coýr.
Hoje Será Corybé.
Hoje de noite Corý pytunamé.
Hombro Ayiba.
Homem e mulher,
Abá Cunhá abé oae
hermafrodito
Homem nobre Abá moacára. Abá eté. Abé otí eyma.
Homemzinho Abá mirim.
Homem Sem prestimo Abá moanga.
Homicida Poró jukaçára.
Homicidio Poró juká.
Honesta Mbaé jerotí oaé
Honrar Moeté.
Honra Moeteçaba. Guacuçába.
Hontem Coecé.
Hora rir, hora chorar Amo ramé pocac. Amo ramé jaceon
Horas de rezar Librú mirim jemboeçára.
Hora Sus, Eilo vay Eré. Eré catú.
Hora, horas [p. 85v] Ara raanga tiaçú.
Hora vede agora Mbaé tepe. Mbaé tecó. Mbaé teranhé.
Hospede, hospeda Pyregoára
HU
Huma Couza Baé amo.
Huma vez Ojepé eyí.
Huma eoutra vez Ojepé eybé amó pupé.
Huy Kó. Xó.
Huivar o caõ Jaceon jagoára.
Hum ehum Ojepé jepé.
Hum eoutro, ambos Mocoi bé.
Hum quazi nada Mirim nhóte
Hum de nós Ojepé jandé çuí goára.
Humedecer Moakyme.
Humedecerse Jemoakyme.
Humidade Akýma.
Humilde Robiar catú oae.
Humanidade Ceté cuguí çanga.
Humildade Moreauçuçaba
Humilharse Momoreauçub.
Humores Cuguí aýba.
JA
Já oan. Oman.
Já agora. Coyr oan.
Já defunto Ambyra.
Jacaré Jacaré.
Já agora basta. Coyr aujé oan.
Jactarse Jerobiar.
Já mais Anangai oâne.
Erimbaé
Já ha muito
oane.
Janella Janéra.
Jantar Jandara.
Já que Recé.
Jardim Potyra tyba.
Jantar, comer o jantar Jandara ú.
Jarretear Mboi boí.
Jarreteador. Moi moiçara.
Jazer Oicó. Senong.
Jazimento, Encosto Jenongaba
Içar Ciky. Ibate mondó.
Ida, partida Jupaboca.
Idade Acajú.
Idea Caangaba.
Idiota Abá tecó. Cuab eyma.
Idolatrar [p. 86v] Jereragoaia rangaba moeté.
Idolatra Cangaba ayba moetéçara
Idonea couza Aroane catu
Jejum Jecuacuba.
Jejuar
IG
Ignonimia Jerotim. Cerakem ayb.
Ignorância Cuab eyma.
Igreja Tupana roca.
Igreja Catholica Tupana rayretá nhiá nhianga.
Igual couza Jojabé oáe. Jojabé goára.
Igualada Mojojabé pyra.
Igualar Mojojabé mojojabé.
Igual Capixá nungára.
Igualdade
Iguaria Temyú.
IL
Ilha Caa páo.
Ilhó Coára.
Illicita couza Niporang oae. Niaroane oae.
Illuminar, illustrar o
Motecó cuab.
Entendimento
Illustraçaõ Mboéçaba.
Illustremente Cerakena rupí. Goaçú rupí.
Im [p. 87]
Imagem Çaangaba
Imaginação Imoaupába.
Imaginada couza Jepyá erecó çaba.
Imaginar Moaúb. Moang.
Imaginativo Abá jepyá monghetá goára.
Imbigo Miruá. Pyruá.
Imbira deque Sefazem as
Ymyra.
cordas.
Imitação Recó rupí. Á minha imitaçaõ: Xerecó rupí.
Imitada couza Cecó anghebyra.
Imitar Çaang amó abá nungára.
Immaculada Maráneyma.
Immediatamente Guirá catú rupí.
Immensa couza, queSe naõ
Caangab pyreyma.
pode medir
Immodesta couza Aibé eté.
Immortal couza Manó eyma oama
Immovel Catac eyma.
Immunda couza Poxí.
Immundicia Kya. Poxi
Immunidade, privilegio Tecó rerecó caba
Impossivel couza Mbaé ojemonhã coáeyma.
Impedimento Moaba ipaba.
Impedida couza Jemoabayb pyra.
Impedernida Mbaé itá çuí goára. Mbáe Cntam oae
Impenitencia [p. 87v] Moacý eyma
Imperfeita couza Aujé catú eyma.
Impigem Goagoenáne
Implorar ajuda Jururé ipytybom caba momo.
Importância Goaçú.
Importante Goaçú oae
Importar Goacú ixupé. catu ixupé.
Importuna couza Ma ajupara.
Importunar Moajuc.
Imposição Nonga.
Impossibilitar Moab aybe
Impossivel couza Jab ayb oáe
Impotente Icatú eyma.
Impulso Jepeá recó. Potar jepé.
Imprimir Mojar.
Impressa couza Mojaré pyra.
Impropria Cupí eyma.
Impropriedade nofallar Nheengupy eyma
Improvavel Cupí nungar eyma.
Imprudencia Acuab eyma.
Imprudente Abá acuab eyma.
Imputar Ytyc iaribo.
Impugnar Cobajar momará.
IN
Inadvertidamente Maenduar eyma rupí.
Inadvertir Maenduar eyma.
Incapaz
Incapacidade Icatu eyma.
Incauta Semoçacui eyma
Incêndio Tatá endy oacú.
Incensar Moteimbore ycicantan Cakene pupé.
Incerto Aroaneyma goára. Çupí eyma.
Incertamente Çupí eyma rupí.
Inchada couza Pungá.
Inchar a outrem Mopungá.
Incharse Jepungá. Jemopungá.
Inclinado estar Apáre.
Inclinarse Jebyc. Jerogyb fazer inclinaçaõ.
Incluida couza Ipupé oico oáe.
Incluir Moingo ipupé.
Incognita couza Cuab pyreyma
Incommodidade Cerecó catú eyma.
Incomprehensivel Jacaang coau eyma.
Incommutavel Cecobiare pyreyma
Inconstancia Pyá rerojebure.
Inconveniencia Aroaneyma.
Inconveniente
Incorrer [p. 88v] Ojemondeb ipupé
Incorrupto Jemotyjúc eyme oae.
Incredulo Rerobiar eyma.
Incrivel couza Mbaé cecobiar eyma.
Inculcarse Mombeú moranduba cecé.
Inculpavel Tecó ayba monhã eyma goareyma.
Incuravel Poçang byreyma.
Incurrilharse Jemonhinhing.
Incurvar obraço Jepó apyc.
Incurvar aspernas caminhando Jatimbé timbéb Jotyma membé membéc.
Inda que Ajubeté.
Inda Ramó: ojii ramó Inda hoje.
Indaagora Curutém ramó.
Indabem, naõ Catú eyma oáe.
Indabem Aujé catú. Jamurú catú.
Inda mal Aimoacý catú naipo reã. Anhe racy reã. Anhóté reã.
Inda não Niranhé. Nitio ráo. Nitiraim.
Indecente couza Niaroane oáe.
Inda bem que assim Seja,
Aujéteramo Ajubetéramo.
oufosse
Indisposiçaõ Cecobe ayba.
Indevoto [p. 89] Tupána rauçú pareyma.
Apyaba. Assim dizem vg. Hum Indio Ojepé apyaba; porém oSeu verdadeiro Significado he
Índio macho, como Sevê neste Sentido, vg. Boy – Tapyra apyaba. Tapuya quer dizer Indio, etambem
barbaro.
Indiciar Coameeng mirim. Mombeú mirim.
Indicio Jecoameengaba. Maranduba.
Indifferença Jeaby eyma
Indifferente Nojeaby oae
Indigna couza Niaroane.
Indignaçaõ Putupaba maramotara.
Indignarse Putupab.
Indivizivel Mojaoc pyreyma
Indoutamente Cuab eyma rupí.
Indulgencia plenaria Nhira goaçú caba.
Indurecer Moantá
Industrioza couza Motecó cuab pyra.
Induzir Mondéb Cecé mbaé monhanga oama.
Infallivel Nojeby oáe.
Infamada couza Ceraken goaçú oc
Infamatorio Moerakençaba.
Infame Moerakem ayba.
Infamia [p. 89v] Momoxixaba.
Infelicidade Morangheýma.
Infeliz Porangheýma.
Inferir Moang. Moaúb.
Inferior Cakykéra Cotý oicó.
Inferno Juruparí ratá.
Infernal Juruparí ratá pora. Juruparí ratá porarácárã
Infiel, oque naõ cré EmDeos Tupana rerobiaçar eyma
Informaçaõ Motecó cuaba.
Informarse Porandub.
Infortunio Ara ayba. Tecó ayba.
Inguia Poraké.
Ingolir Mocone.
Inimiga couza Çobajara. Amotareymbara
Inimizar Moingó cobajaramo. Jemoóbajar.
Injuria Moxixaba.
Injuria de palavra Jemotimçaba.
Injuriada couza Motymbyra.
Injuriar Momeoã onheenga pupé motim
Injusto homem Abá Tupana nheenga abyçara.
Injustiça Cupí Eyma.
Innumeravel Papaçab eyma.
Inopinada [p. 90] Moaúb pyreyma
Inquietar Moajub. Mocoi ráne.
Inquietaçaõ Ceconheteyma.
Inquietarse Jemoajúb.
Inquiriçaõ Poranduba.
Instar Cyky. Ibaté mondó.
Insignia Caangaba. Jecuapaba.
Insofrivel Nomoecang oae.
Inspiraçaõ Divina Pyapé Tupana remimondó.
Instante Curutem nhoté.
Instar, buscar Cecar.
Instinto natural Tecó cuaba.
Instituir Nheeng nong. Tecó monhang
Instituto Tecó monhangába.
Instrumento Monhangaba.
Inteira, inteiro Oetépe.
Inteirado, informado. Motecó cuab pyra.
Inteiramente Oetépe catú.
Inteirar Moetépe. Mocyc.
Intelligencia Tecó cuába.
Intelligivel Cuáb pyra.
Intemperança Jabenhó cecó eyma. Çangaba rupí cecó eyma.
Intento [p. 90v] Jepyá erecóçaba.
Intentar Potar jepyá erecó.
Interceder Jururé cecé monghetá cecó.
Interdito Jemoabaipaba.
Interdicta Igreja Tupaoca jekenda pába.
Interessar Jaré. Mbaé ixuí.
Interesse Jepy.
Interior Ipupé goára oicó oae. Ipupé goara oicó oae.
Interior daCaza Ocapy.
Interiormente Pýapê.
Interpretar Mojecuáb
Interprete Nheeng jara.
Interromper Mondaróc.
Intima couza Py etepe oicó oáe
Intimar Momarandúb.
Intitular Monhang cenoidába
Intrinseca couza Pupé goára.
Inveja Mbá mbaé catú moacy.
Invenção Goacembába.
Inventada couza Mocembyra.
Inventar Mocéme mbaé.
Inverno Amana ara. Amana goyra.
Investido Copenhambyra.
Invisivel [p. 91] Cepyac pyreýma
Invitatorio Renoidaba
Invocaçaõ Cenoidába
Invocado Cenoibyra.
Involver Pokéc
Inútil Niticatú.
JO
Joeira Oropêma
Joeirar Mogoab oropêma pupé
Joelho Teny pyá
Jogo Semocaraitaba
Joya Itá porang guguy
Jornada Goataçaba
Jornaleiro Morabykyçara.
Jornal Poepy. Porepy.
Jota pequeno Mirim ayra.
IR
Ir çó.
Ir em crecimento as aguas
Ig apó jyc.
vivas
Ir ter com alguem Çó ypyr.
Irse ficando, oudeixandoficar. Jejar.
Ir apé Yby rupí ço.
Ir de vazio Ço iporeyma nopor có.
Ir para onde lhe parece [p.
Cemimotára rupí çó.
91v]
Ir diante Tenondé oçó.
Ir Aofundo Çó ypype.
Ir para cahir Apar.
Ir em Seguimento dealguem. Cakiké mondó.
Ir pordiante Tenondé Cotý çó.
Ir rebolindo Çó Curutem nhóte.
Ir buscar Çó py arámo.
Irse Icoi.
Ira Inhirá oiró.
Ira deDeos Tupana nhemoiron.
Irarse Nhemoiron.
Irmã do Varaõ Tandyra.
Irmã mais moça Pykyyra.
Irmão mais velho do varaõ Pykyira.
Irmã dafemea Amú.
Irmão do macho Mú.
Irmã mais Velha dafemea Tykyra. Minha irmã mais velha – Xerekyra
Irmão mais moço de todos Kybukyra. O meu Irmaõ mais moço – Xekybukyra.
Irmandade Imú rama Cecou.
Irmãmente Imú jabé catú.
Irmão uterino [p. 92] Kybyra.
Irmão dafemea Kybyra.
Irmão mais moço do varaõ Tubyra.
Irmão inteiro Mum eté.
Irmão inteiro para femea Kybyreté.
Irracionalmente Aroáneyma rupí.
Assim mesmo dizem, etambem dizem – Arrelá Xó. Estas duas palavras: Coka, e Çuruc Saõ
Irra deshonestas, e nos Tapuyas Saõ bem uzadas. Tambem estas Tybiro manemo tambem algumas
vezes Se Entendem deshonestamente.
Irreverencia. Imoetéyma.
Irritar, anullar Mokére.
IS
Isca deferir fogo Tatá potaba.
Isca de tomar peixe Pindá potába.
Isso assim hé Anhé ruã. Anhé racó.
Isso naõ Aninhé. Aniã.
Isso Ebokoi oáe. Aipó oáe.
Isso por ventura Ebokoi báe ipó.
Iscada couza Tatá nong oáe.
Isto Cobaé. Ang jabé.
Isto Sendo pouco Ang jabé ayra.
Item [p. 92v] Imonanamo bé.
JU
Jubileo Nhemombeú goaçú.
Jubilo Turyb eté.
Juiz Reya rerecoára. Tecó monhangára.
Junta Mojeceaçaba. idest daperna.
Junta da coxa Xerem gupý.
Juntamente todos Ojepé goaçú.
Juntarse Nheainhang.
Juntar Mojacear. Mojar ojoecé çainhang.
Junta huma aopé daoutra Ojeypy ypype.
Junto Tobaké ypypé ygoyre.
Juntura Jepycycaba
Jura, juramento Tupã rera renoya.
Jurar Cenoi Tupana rera.
Juramentofalso Cupy eyma rupí. Tupã rara cenoya
Jurarse para cazar Nheeng meeng mendá oama recé
Jurisdiçaõ, territorio Abá ybý.
Justamente, Verdadeiramente Cupí rupí catú.
Jurisdiçaõ, poder Tecó.
Justar, igualar Mojojabé.
Justiça mór Mororobyxab oçú.
Justiçar, fazer justiça Cecó monhang.
Justiçozo que faz justiça [p.
Tecó monhangara poreauçubareyma.
93]
Justificaçaõ Mocupyçaba.
Justificar Mocupy catú.
Justificarse Jepiciron mará cecoé yma pupé.
Justo, honesto Catú porang.
LA
Lá aonde tu estás Ebakoipe.
Lá vos avinde Peicó perimimotara rupí. Peé ruã tepó
Labareda Tatá endy. Tatá rendy.
Labéo Aipaba. Maacába.
Labrêgo Caapora. Caangoara.
Laçada Jeapotycaba.
Lacayo Tenondé goára goataçara
Laço Jucana. Nhucana.
Lacrar Mojar. Mocyc.
Ladainha Nheengara.
Ladeira Yby goegyba
Ladina Nheenga caapora cuab eté.
Ladra, Ladraõ Mondabora. Mondagoére.
Ladrador Cacengoere.
Ladrar o caõ Caceme jagoára.
Ladroice Mondoçaba.
Lagar de vinho [p. 93v] Cauí monhangaba
Lagarta Ycóka.
Lagartixa Tejú curú goarú.
Lagarto dobraço Jyba rajuka.
Lagarto grande do mato Tujú goaçú. Curuarú goaçú.
Lago de agua Ypurú. Yburuçú.
Lagoa Yupaba.
Lagosta Potim goaçú.
Lagrima Teçaý.
Lagrimoza Ceçay goere
Lagrimejar Ceçay tykyre.
Laya Nungara. He da mesma Laya. Conungara cecoi.
Lama Tujuka.
Lamaçal Tujuka randaba. Tujuka rupába.
Lamacenta Tujuc oae.
Lamber Cereb.
Lambique Motykycaba.
Lamentaçaõ Cepyronçaba
Lamina Itá jú róba.
Lamentar Jaceon Capiró.
Lampada Arampara. Tupã oca Canéa.
Lampeiro, que anda adiantado Tenondé ocó oáe
Lança Itá mina.
Lançada [p. 94] Itá mina pupé ecutuçaba.
Lançada, arremessada Ceytyc pyra.
Lançar Ytyc. Mombóre.
Lançar Conta Monhang tecó Cecé.
Lançar os olhos Jeeçá ytyc.
Lanceta deSangrador Cuguy ocába. Ranceta.
Lanço Reytyca.
Lançol Pana jaçuí caba.
Lanterna Canéa pytunamé goára.
Lá pelo tempo adiante Coramó amó ara pupé.
Lá para atarde Caruka ketý.
Lareira do fogo Tatá randaba.
Laranjal Laranha tyba.
Larga Goaçú turuçú.
Largar Poire. Moápóc.
Largarse Sepoire.
Largo fazer Moobéb.
Lascar Popóc.
Lasso, froxo, mal apertado Çará çarác.
Latejar, da ferida, ou fontes da
Tytyc.
Cabeça
Latido, ladrido Jagoára racema.
Latrina, necessaria, Comuã,
Caapaba.
Secreta
Latrocinio Mondá
Lavanea [p. 94v] Itá pucú mombuçába
Lavar Cutúc.
Lavar as maõs Pó cutúc.
Lavar as maõs aSi mesmo Jepy cutúc.
Lavar aalguem Mojaçuc
Lavarse Jaçuc.
Lavar orosto Jeobá cy.
Lavrar madeira com enxó Jopine.
Lavrar com machado Jopáne.
Lazeira Mereba ayba.
LE
Leal couza Abá jererobiaçaba
Leda couza, alegre Çoryb oáe.
Ley falsa Tecó rana. Tecó jereragoaia.
Leicenço Atií.
Leiga couza Paý eýma. Paý apina.
Leiteira Cambý oae.
Leitaõ Tayaçú mirim.
Leito Cama randaba. Keçaba randaba.
LambradaCouza Mbaé recé emaenduar.
Lembranças Cobécatú. Cobecatu ei Senhor indéo Muitas Lembranças te manda oSenhor...
Lembrar aOutrem Momaenduar.
Lembrarse [p. 95] Maenduar.
Leme Jacumã.
Lenço Rencú. Amby cypaba.
Lendea Kyba.
Lenha Japyaba.
Lenta couza Mbaé akyme.
Lepra Mereba yba
Leproza couza Mereba aiba poraracára.
Ler aoutrem algum papel Monghetá papéra ixupé.
Ler papel Papéra monghetá.
Letra Cotiára.
Letreiro Cotiaçaba.
Letra daCantiga Nheengára nheenga.
Letrada couza Papéra cuápara.
Levar a rasto Mocyryc. Motyric.
Levantar Çupire.
Levantar apelejar com alguem Jemogoarani cecé.
Levantarse ás mayores Jemocarimbab aba cupé.
Levar Racó.
Levar boa vida Icó catú. Jeerecó catú.
Levar aCanoa, embarcar Roar igara pupé.
Levar vantagem Jepiracaba.
Levar em conta, perdoar Nhirõ abá Cupé.
Levar o vento alguã couza
Ybytú ogueracó bebé.
pelo ar [p. 95v]
Levar muita carga Por eté.
Levar a mal Jemoaý.
Levar por vontade Racó cemimotara rupí.
Levar pela maõ Popycyc ceracobo.
Levar para fora Racó ocarpe.
Levar á Sirga Cykyi ceracabo.
Leve couza Bebyí.
Levedar opam Moçaí. Moaí miapé.
Levemente Bebyia rupí megoé.
Lexia Tynymbyka rikera.
Lezaõ Aipaba.
LI
Liberal Cacatey meyma.
Libertar, livrar Pycyron.
Lição Gemboeçaba.
Licença. Licença. Dame Licença, que quero ir para a rossa: Emmeeng Licença ixéo açó potar cópixape
Licenciado Tecó cuápara.
Licita couza Catú recé. Poranga recé.
Lidar Icoté mbaé recé.
Liga de amizade Jecotiaçaba.
Liga, atilho Japotiçaba.
Ligame, atadura [p. 96] Pocoaçába
Ligar Pocoar. Canonong menos uzado. Mojecear.
Ligeira couza Akene.
Ligeirezadas maõs Pó akena.
Ligeirezadospés Py akena.
Lima Itá kytycaba
Limadura Coikera.
Limaõ Rimaõ.
Limite Coangaba.
Limos Yty pyáca.
Limpa Ykytyndoc oáe.
LindaCouza Porang. Porangair.
Lingua Apucú.
Lingua, palavra, Linguagem Nheenga.
Lingua da balança. Pocy atá raangaba pytanha
Linguaraz Nheengére. Nheé coére
Lingoiça Coricó.
Linha Nimbó. Jepomambyc.
Linha, descendencia Jeapyca.
Liquida couza Ticú. Pycú.
Liquor Tikene.
Lirio Lirio.
Lista Papéra abaréra nongaba.
Livrar [p. 96v] Piciron.
Livre, pessoa que naõ he
Miaucubeyma.
escrava
Temimotára. NaComposiçaõ muda o t Em r = Remimotara. Xe remimotara rupí – Por minha
Livre vontade
vontade.
Livro Librú.
Livro por onde Se reza. Jemboebçaba, que vem aSer o Breviario. Ao Calendario chamaõ Jemboeçaba membyra.
Livro de contas Librú papaçaba randaba.
Livraria Librú etá randaba.
Lixo, Cisco Yty – Makarena.
Liza couza Mbaé eyma.
Lizamente Ixyma recé ué
LO
Lobo Jagoareté.
Lobinho Munga
Lodo Tujuca.
Logo, Semdetença Curutem.
Logo Entaõ Aujeramanhé
Logo agora Corybé aujeramanhé
Logo depoisdisso Aé reirebé. Aé kerabé.
Logo, daqui mais ahum pouco Corí mirim. Corité corité.
Logo, portanto Aé baé rupí. Ebokei baé recé Aé recé
Lograr, ter, possuir Recó turú. Icó recé.
Lograr-se [p. 97] Jeerecó.
Lombo Cupé acanga rokéra.
Lombrigas Ceboí
Longa couza Pucú.
Longe Apecatú.
Lontra Ig oaka ka ka.
Loucamente Acanga yba rupí.
Louco Acangaiba
Loura Tagoá.
Louvar Abá icatúcaba mombeú catú.
Louvarse Semombeu catú.
LU
Lua Jacy.
Lua nova Jacy pycaçú.
Lua crescente Jacy jemoturuçú.
Lua chea Jacy oba goaçú.
Lua mingoante Jacy jeéroca
Lua eclipsada Jacy manó.
Luar Jacý endý.
Lua de Carapuça Carapuçá ocoã.
Lucro Mojoapý.
Lugar Tendaba. – Tupaba.
Lugar Povoaçaõ Taba.
Lugar publico Tendaba icatú pegoára.
Lume [p. 97v] Tatá.
Luz Tendy.
Lume natural Tecó Cuába
Lumiar a alguem Moendý ixupé – Pycyc candea ixupé.
Luminaria Tatá Endy.
Lusco fusco Putuna mirim.
Lustrada couza Mojecuab pyra.
Lustrar Cendy – Berab.
Lustre Berába cendy puká.
Lustroza couza Berab oae. Cendy púc.
Lutar Jemombó mombóre. Jeyty ytyc.
Luxo Tecó poxí. Poropotara.
Luxuria Poropotára. Moropotara.
Luzente Cendy oae.
LuzidaCouza Berab oae. Cendy puc.
Luzidamente Cendyçaba rupí.
Luzir. Berab. Cendy.
Confessionário de
Tradução do Pe. Cardoso Bíblia (Ex 20: 2-17)
Anchieta em Tupi
1. Eimoeté ojepé Tupã 1. Adora um só Deus 1. Não terás outros deuses diante de mim
2. Deveras não digas em
2. Añete eréteñéumé Tupã
vão no invocar o nome de 2. Não pronunciarás em vão o nome de Javé teu Deus
réra renõia
Deus
3. Eimoeté domingo, 3. Festejar domingos e
3. Lembra-te do dia de sábado para santificá-lo
ámarátekóbeýmabé dias sem trabalho
4. Eimoeté nde rúba, nde
4. Honra teu pai e tua mãe 4. Honra teu pai e tua mãe
sý abé
5. Eporapitíumé 5. Não mates gente 5. Não matarás
6. Não desejes gente
6. Eporopotárumé 6. Não cometerás adultério
sensualmente
7. Emondarõumé 7. Não roubes 7. Não roubarás
8. Não digas por aí falso
8. Nderémõteñeumé 8. Não apresentarás um falso testemunho contra teu próximo
contra alguém
9. e 10. Não cobiçarás a casa do teu próximo, não cobiçarás a
9. Eñemomotárumé nde 9. Não desejes a mulher de
sua mulher, nem a sua escrava, nem o seu boi, nem o seu
rapixára remirekó teu próximo
jumento, nem coisa alguma que pertença a teu próximo
10. Eñemomotárumé abé 10. Não cobices coisas
mbaé resé alheias
Sinal da Cruz
Santa Cruz raangaba rece, orepycyron ïepe, Tupâ oieiar, oré amotarey mbâra, cuî Tuba, Tayra, Espirito Santo rera pupê. Amen Jesus.
Santa Cruz ra'angaba resé, oré pysyrõ îepé, Tupã oré îar, oré amotare'ymbara suí. Tuba, Ta'yra, Espírito Santo rera pupé. Amen Jesus.
Ave Maria
Ave Maria graça rece tyri cembaë nde irunamo nde Jara recou, imombeu catû pŷram ereicô cunhamçui, imombeu catû pŷrabe ndemembŷra Jesus
Santa Maria Tupã cŷ e Tupã monghetâ orê angaipabarece Coyr, oiar, oréiekŷ, i orê ni mebíno. Amen Jesus.
Ave Maria, graça resé tynysémba'e, nde irũnamo nde Îara sekóû; i mombe'ukatupýramo ereîkó kunhã suí; i mombe'ukatupyra bé nde membyra
Jesus. Santa Maria, Tupã sy, etupãmongetá oré angaîpaba resé. Ko'yr, (...) oré îekyî oré (...) Amen Jesus.
Credo
Arobia Tupã Tuba opacatû mbaë tetiruanmonhanga ei catûbaë ybaca, ybŷabê momonhangâra. Arobiar Jesus Christo abé Tayra oïepebaë, a cê
Jâra: Espirito Santo imonhangabe, pitangamo onhemonhanghbaë püêra, aëbaë öaî Maria ababy cagoereŷma, cuî — Poncio Pilato Morobixabamo
cecoreme cereco memoambyramo cecoû ybyrâ ïoá, cabareçe, imoïaripŷramo cecou, eiucapŷramo cecou, éjucapŷramo, etimymbŷramo. Ogoegîb
ybŷpytêripe ara mocapytâ pupê omanobaë puêra çuî, cecobê jebŷr ojêup ir ybâkepe Tupã Tuba opacatûbaë tetiruan monhanga eicatubaë
eicatuaba cotycere aë çui tûri oicobebäé omanôbäé poêra pabê recomonhangane:
Arobiar Espirito Santo,
Arobiar Santa Igreja Catholica,
Arobiar Santos recocatû ïemoäó ïaóca,
Arobiar teco angai paba rece moroupê Tupã nhiron.
Arobiar acêrecobê ïebyrivŷama.
Arobiar tecobê opab aërameyma.
Amen Jesus.
Arobîar Tupã Tuba opakatu mba'e tetirûã monhanga e'ikatúba'e, ybaka, yby abé monhangara. Arobiar Jesus Cristo abé, Ta'yra oîepéba'e, asé Îara:
Espírito Santo i monhangaba, pitángamo onhemonhangyba'epûera, a'éba'e o'ar Maria abá bykagûere'yma suí — Pôncio Pilatos Morubixábamo
sekóreme, serekomemûãmbýramo sekóû, ybyraîoasaba resé i moîarypýramo sekóû, i îukapýramo sekóû, i îukapýramo, i tymymbýramo. Ogûeîyb
yby pytérype, 'ara mosapyra pupé omanõba'epûera suí sekobeîebýri, oîeupir ybákype, Tupã Tuba opakatu mba'e tetirûã monhanga e'ikatúba'e
ekatuaba koty resé, a'e suí túri oîkobéba'e omanõba'epûera pabẽ rekomonhángane:
Arobîar Espírito Santo,
Arobîar Santa Igreja Católica,
Arobîar Santos rekokatu îemoîa'o-îa'oka,
Arobîar tekoangaîpaba resé moroupé Tupã nhyrõ,
Arobîar asé rekobeîebyrama,
Arobîar tekobé opaba'erame'yma.
Amen Jesus.
1. Nhemongaraipa.
2. Acê cybâpe abarê guaçû nhandŷ caraiba nonga.
3. Tupã rârâ.
4. Nhemombeû.
5. Açêreon ïanondê nhandy caraiba râra.
6. Nhemoabarê.
7. Mendâra.
1. Nhemongaraíba.
2. Asé sybape abaregûasu nhandykaraíba nonga.
3. Tupã rara.
4. Nhemombe'u.
5. Asé re'õ îanondé nhandykaraíba rara.
6. Nhemoabaré.
7. Mendara.
1. Morobiareŷma.
2. Tecateŷma.
3. Moropotâra.
4. Nhemoiron.
5. Mbaë û meme caû etê, etê.
6. Aba mbaë catû moacŷ.
7. Tupã reco recê nhemboryry eŷma.
1. Morerobîare'yma.
2. Tekoate'yma.
3. Moropotara.
4. Nhemoyrõ.
5. Mba'e'u memé, ka'ueté-eté.
6. Abá mba'ekatu moasy.
7. Tupã rekó resé nhemboryryîe'yma.
1. Teon.
2. Tupã acê rero cupâba.
3. Anhangatâ.
4. Ybâkepe torŷba.
1. Te'õ.
2. Tupã asé rerokupaba.
3. Anhangatá.
4. Ybákype toryba.
1. Tupan rerobiâra.
2. Tupan receierobiara.
3. Tupan rauçûba.
1. Tupã rerobîara.
2. Tupã resé îerobîara.
3. Tupã raûsuba.