Rosa María de Castro y Centurión | Álbum de mulleres | culturagalega.org
1 de 4
Biobibliografias:
Liñas do tempo
Por orde alfabética
Especiais
Por ámbitos de ocupación
Xornadas
Busca libre:
Cartografías
Qué é o Álbum?
http://www.culturagalega.org/album/detalle.php?id=192
Bibliografía
Comisión de Igualdade
xenero@consellodacultura.org
+34 981 957 202
Ligazóns
Agradecementos
Indice alfabético
Irene
abadesas de Sobrado de
Trives
Syra Alonso
Amparo Alvajar
rosa maría de castro y
centurión
A traxectoria no poder dunha muller
aristócrata da casa de Lemos
Extras sobre Rosa
María de
A trajectória no poder dumha
mulher aristocrata da casa de
Lemos
Ligazóns...
Francisca Álvarez
Ángeles Alvariño
La mujer y las letras en la
España del siglo XVIIII ,
Madrid, Ediciones
Laberinto,2002. Libro de
Emilio Palacios Fernández
Antigas Galaicas
María Araújo
Concepción Arenal
Xela Arias
Entre damas anda el juego: las
camareras mayores de Palacio
en la edad moderna. A
ladies’game. Artigo de María
Victoria López-Cordón Cortezo
As Marías: irmás Fandiño
Ricart
Felicia Auber
María Balteira
María Barbeito
Bibliografía...
Rosa Bassave Roibal
Josefina Blanco Tejerina
Maruxa Boga
María Cagiao
Emilia Calé
Juana Capdevielle
Autora do retrato de Rosa María de Castro y Centurión: Natalia González Devesa
1691 - Madrid 1772
Sofía Casanova
Ámbitos de ocupación...
María Casares
Político - Institucional
María Castaña
Acción político - social
Placeres Castellanos
Docente
Pilar Castillo Sánchez
No século XVIII o confinamento das mulleres ao ámbito
do privado afastaba a estas de calquera posibilidade de
intervención pública no campo (socio)cultural, político
ou económico da altura. No entanto, unha minoría de
mulleres pertencentes á alta nobreza conseguiron
articular mecanismos concretos para inhibir estas
dinámicas de control da súa participación pública.
Accedendo ao saber a través das bibliotecas
particulares (xeralmente, as bibliotecas dos seus pazos
ou as monásticas), estas mulleres levarían á práctica o
seu coñecemento, intervindo na vida pública a través
dunha «estratexia de ocultación» que esixía que, en
todo momento, a súa intervención fose «sutil» (esta
actuación debía evitar a exposición pública, ou, en caso
contrario serían obxecto de escarnio e as súas
iniciativas serían ipso facto deslexitimadas). Estas, ao
manexaren con habilidade as regras do xogo social e
xenérico da época, demostraban un poder implícito que
as habilitaba para adoptaren decisións de peso en
Rosalía de Castro
Constanza de Castro
Inés de Castro
Rosa María de Castro y
Centurión
Concha Castroviejo
Carmen Cornes
Clara Corral Aller
María Corredoyra
Luisa Cuesta Gutiérrez
María Antonia Dans
As mulleres das Encrobas
Filomena Dato
Beatriz de Castro
María Dios
Emilia Docet
Ilduara Eriz
COTARELO VALLEDOR, A. El
Cardenal Don Rodrigo de
Castro y su fundación en
Monforte de Lemos, Madrid,
Magisterio Español,
1945-1946.
ELIAS, N. Die höfische
Gesellshaft; Neuwied & Berlin,
Hermann Luchterhand Verlag;
(1974): La société de cour,
Paris: Calmann – Levy, 1969.
OTERO PEDRAYO, R.,
“Prólogo” en Vázquez
Rodríguez-Sueiro, G., Historia
de Monforte y su Tierra de
Lemos, Monforte de Lemos,
Concello, 1990.
BOLUFER PERUGA, M.,
Mujeres e Ilustración. La
construcción de la feminidad
en la España del siglo XVIII,
Valencia, Alfons el Magnanim,
1998.
GALÁN ROJO, E. M.ª, “La
Condesa de Lemos. Poder e
ilustración”, en Ferrer
Bemimelli, J., (dir.), El Conde
de Aranda y su tiempo,
Zaragoza, Institución
Fernando el Católico, 2000, p.
679-689.
LÓPEZ-CORDÓN CORTEZO,
M.ª V., “Entre damas anda el
juego: las camareras mayores
03/11/2013 20:52
Rosa María de Castro y Centurión | Álbum de mulleres | culturagalega.org
Exeria
Nieves Fariza Alonso
Belén Feliú
Antonia Ferrín Moreiras
Corona González
Daría González García
Francisca Herrera
Xosefa Iglesias Vilarelle
María Francisca de Isla y
Losada
Ana Kiro
Hortensia Landeira Pontijas
Andrea López Chao
Rosa López Comunión
Rita Amparo López Jeán
Pura Lorenzana
Maruja Mallo
Marcela e Elisa
María Mariño
Meigas
Urania Mella
Xulia Minguillón
María Miramontes
Anisia Miranda
Monxas de Ramirás
María Luz Morales
María Victoria Moreno
Francisca Morlán "Pancha"
María Muñoz de Quevedo
Carmen Muñoz Manzano
Mercedes Núñez
Antonia Ortiz
La Bella Otero
Enriqueta Otero
Ernestina Elena Otero
Sestelo
Emilia Pardo Bazán
Pepa a Loba
María Antonia Pereira de
Andrade
Narcisa Pérez Reoyo
María Pita
Rosa Pons i Fábregas
Jesusa Prado
Concepción Ramón Amat
María Reguera
Isabel Ríos
Dolores Rodeiro Boado
http://www.culturagalega.org/album/detalle.php?id=192
todos os ámbitos da vida pública. Forma parte deste
grupo de «damas ilustres» (como a elas se referiu
Otero Pedrayo [1990: 14]) Rosa María de Castro y
Centurión, XII condesa de Lemos.
Rosa María de Castro y Centurión nace en 1691; en
1741 herda oficialmente o título de condesa de Lemos e
emerxe como a cabeza visible desta casa nobiliaria,
que, vinculada profundamente a Galiza, camiñou en
paralelo á súa historia. Pertencen á familia dos Lemos
outras figuras femininas con traxectorias singulares
como a ficcionalizada e mitificada Inés de Castro ou
Catalina de Zúñiga y Sandoval, VI condesa de Lemos,
quen fundou e presidiu, en 1748, un dos primeiros
salóns literarios do Reino - seguindo o modelo das
célebres salonnières francesas.
de Palacio en la edad
moderna. A ladies’game”.
«The figure of the «camareras
mayores in Spanish Royal life
during EarlyModern Age»,
Cuadernos de Historia
Moderna, 123, Anexo II
(2003), p. 123-152.
BELLO VÁZQUEZ, R., Mulher,
nobre, ilustrada, dramaturga,
Osmia de Teresa de Mello
Breyner no sistema literário
português (1788-1795),
Santiago de Compostela,
Laiovento, 2005.
As tomas de posición adoptadas pola XII condesa de
Lemos ao longo da súa traxectoria visarán a
perpetuación e fortalecemento da posición política e
simbólica da familia de Lemos no Reino. Precisamente,
será a súa pertenza á alta aristocracia o que permitirá á
condesa acceder ao posto de «camareira-maior» da
raíña. Este cargo, para alén de revelar un importante
capital simbólico (conferido, principalmente, polo feito
de acompañar constantemente á raíña nas súas
actividades diarias máis íntimas - o que comportaba
unha relación de moita proximidade coa monarca -),
funcionaba, como defende Norbert Elias (1969 [1974]:
pp. 69 e seguintes), como un verdadeiro cargo político,
posto que era a camareira principal a que tiña baixo a
súa responsabilidade a decisión de aproximar ou
distanciar unha determinada familia nobre da protección
dos monarcas, podendo contribuír a consolidar a
situación de poder dos membros da súa casa, en
virtude deste cargo político.
Un segundo tipo de intervención política da condesa
centrarase na administración e xestión do patrimonio
privado e público do condado de Monforte de Lemos.
Contra a idea asentada na historiografía dunha alta
nobreza galega profundamente absentista, Rosa María
de Castro y Centurión, desde a súa posición privilexiada
na Corte, manterá un contacto continuo cos seus
administradores galegos –como documenta a súa
correspondencia-, aplicando, ao mesmo tempo,
políticas sociais reformistas en favor do condado de
Lemos, en coherencia co pensamento ilustrado da
altura (como por exemplo, o proxecto de renovar a
actividade escolar do Colexio de Nosa Señora da
Antiga –paralizada por causa do ditame de expulsión da
orde dos Xesuítas - xunto coa loita emprendida por
conservar a súa biblioteca).
Hildegart Rodríguez
Aurora Rodríguez Carballeira
Carme Rodríguez de
Legísima
Autor/a da biobibliografía: Lucia Montenegro Pico
(grupo GALABRA)
Mercedes Ruibal
Ángela Ruíz Robles
Concepción Sáiz Otero
María Antonina Sanjurjo
Aranaz
2 de 4
03/11/2013 20:53
A trajectória no poder dumha
mulher aristocrata
da casa de Lemos
Autora: Lucía Montenegro Pico
Grupo Galabra
CONSELLO DA CULTURA GALEGA
Comisión de Igualdade
Pazo de Raxoi, 2 andar. 15704 Sant iago de Com post ela ( Galicia)
Tel: + 34 981 957 202/ Fax: + 34 981 957 205 / xenero@consellodacultura.org
A trajectória no poder dumha mulher aristocrata da casa de
Lemos
Lucía Montenegro Pico
Grupo Galabra
Durante o século XVIII a exclusom das mulheres do ámbito público de produçom
cultural1 nom evitou a algumhas delas –adscritas principalmente à alta nobreza do reinoconseguirem, por um lado, o acesso a múltiples saberes (fundamentalmente através das
bibliotecas particulares dos paços ou das bibliotecas monásticas) e, por outro lado, o
desenho de estratégias concretas de aplicaçom destes saberes por meio da intervençom
em diferentes campos (no campo cultural, político, social, económico, etc.). Contodo,
todas estas fórmulas de actuaçom tinham em comum a exigência de nom dar muito nas
vistas, deviam ser subtis na sua posta em andamento; ao serem conscientes de que a
ostentaçom do conhecimento unicamente conduziria à crítica e ao ataque feroz, dirigido
ademais, contra a condiçom feminina em geral, o que provocaria a desarticulaçom e a
invalidez de qualquer intervençom futura no campo. Mas, este exercício de ocultaçom,
que comportava o emprego de meios alternativos à publicaçom escrita (ou de esta
existir, implicava com freqüência o anonimato): como o manuscrito ou o intercámbio
epistolar (formatos que na altura atingírom muito sucesso, resultando igual ou mais
eficazes que o prelo na circulaçom e divulgaçom de repertórios) tivo umha
1
Os tratados que incluíam referências à educaçom das moças aristocratas ou de classe acomodada ofereciam
indicaçons específicas a este respeito, recomendando a ênfase na formaçom de destreças associadas ao governo
doméstico ou à gestom da sociabilidade nas reunions de sociedade, evitando em todo caso a ostentaçom de qualquer
tipo de erudiçom. Neste sentido, Mónica Bolufer (1998: 149) afirma: «La mujer culta debía ser modesta y no hacer
alarde de saber, no mostrar una ambición de cultura y notoriedad que fuese más allá del barniz de conocimientos
necesarios para desempeñar un buen papel en la vida social. Podía ser instruida hasta cierto punto, pero no se le
toleraría el orgullo de ser y mostrarse como “sabia”. […] Para Vicente Seixo, las mujeres cultivadas debían conocer y
practicar el arte de formular preguntas inteligentes, de escuchar con interés y de manifestar su admiración a los
hombres con los que departían, evitando importunarles con sus propias opiniones y entrar en discusión con ellos
(1801, 172-173)».
contrapartida, a ocultaçom e silenciamento, no processo de construçom dos cánones
nacionais, da produçom e da trajectória da maior parte das produtoras do XVIII. Esse
processo de construçom do cánone, à luz das formulaçons románticas da historiografia
do XIX, levava a considerar unicamente a produçom escrita e impressa, ignorando
outras fórmulas de publicar (ou seja, de tornar públicas) e de difundir as ideias. Na
historiografia cultural subjaz, a respeito da produçom feminina, o «preconceito de que a
sua pouca visibilidade no espaço público deve corresponder-se com a pouca
transcendência das suas actividades» (Bello Vázquez, 2005: 79), quando, bem polo
contrário, algumhas destas mulheres conquistaram o reconhecimento coevo, incluído o
dos seus pares masculinos.
Através da trajectória de Rosa María de Castro y Centurión, nom só podemos
conhecer o percurso vital dumha mulher aristocrata e a sua funçom como descendente e
representante dumha das casas nobiliárias mais entroncadas historicamente com Galiza,
a casa de Lemos; mas também podemos desvendar outras formas com as quais, no
XVIII galego, umha mulher da elite podia intervir nos diferentes campos da sociedade
galega.
A casa de Lemos desde a sua orige foi historicamente central, perpetuando-se
como umha das principais famílias nobiliárias galegas na corte, e merecendo a
dignidade nobiliária de «Grandeza». Mantivera desde sempre vínculos directos com a
monarquia castelhana e, ainda em vida da XIII Condessa, continuava a demonstrar
umha posiçom mui influente nom só através da acumulaçom dum importante capital
simbólico, mas também dum capital económico igualmente salientável, sendo a casa
galega que maiores ingressos percebia no século XVIII, através do imposto do décimo2.
2
Ofelia Rey Castelao (1998: 245) oferece a cifra de 133 000 reais. Veja-se, no mesmo sentido, Rey Castelao, 1992:
pp. 145 e seguintes.
Contribui também para a consolidaçom do prestígio desta casa as suas ligaçons
familiares com a também casa nobiliária galega dos Castro (sendo umha vinculaçom
conservada ao longo da história até o ano 1777, quando esta foi quebrada por causa do
falecimento sem descendência do sobrinho de Rosa de Castro y Centurión, o Duque de
Béjar, Joaquín López de Zúñiga, de tal forma que será a casa de Berwick e Alba a que
passará a herdar o título do Condado de Lemos).
Rosa María de Castro y Centurión nasce em 1691. Em 1741 herda o título de
Condessa de Lemos por mor do finamento do seu tio, Ginés Ferrando Ruiz de Castro,
título ao que há que somar ainda o de VIII Marquesa de Sarria, e os acumulados com os
seus casamentos com o marquês de Labrada e Leiva e com o marquês de Aytona.
A sua elevada posiçom nobiliária permitiu-lhe aceder ao posto privilegiado de
Camareira-mór da rainha D. Bárbara de Braganza e, mais adiante da rainha D. Maria
Amalia di Sassonia, sendo conservada a sua posiçom na corte de Madrid por Carlos III,
ainda após a morte desta. Durante o tempo que permanece na corte de Madrid, onde
morreu sem filhos a 14 de Março de 1772, mantém um contacto epistolar contínuo com
os seus administradores do senhorio de Lemos, que consultam com a condessa qualquer
decisom em relaçom aos seus bens e propriedades.
O posto de camareira-mór comportava umha das maiores distinçons a que umha
mulher podia optar nesta altura, dado que o círculo das camareiras-mores estava
reduzido às senhoras (preferivelmente viúvas e de avançada idade) dumhas poucas
famílias nobres do Reino, aquelas que com maior antigüidade ostentassem a Grandeza,
e que tivessem permanecido historicamente ligadas à Corte. Os apelidos de Lemos e
Castro encontravam-se entre aqueles que mais vezes se repetírom no posto (LópezCordón Cortezo, 2003: 134).
Mas, o que conferia ainda maior prestígio e poder ao cargo de camareira-mór era a
estreita proximidade com a rainha em todas as actividades diárias (no momento de
acordar, de se vestir, de se assear, de colocar o tocado, etc., até o ponto de dormir no
mesmo quarto da regente). Assi, o contacto físico e o acompanhamento da monarca na
sua intimidade reportavam ao cargo um forte capital simbólico (Vid. López-Cordón
Cortezo, 2003: 130), mas também umha capacidade de influência importante nas
decisons da rainha e, através dela, nas do rei. Por outro lado, a camareira-mór cumpria
ademais a funçom de instruir as novas mandatárias no protocolo e costumes da corte –
dando a conhecer, para além disto, as pessoas e famílias aristocratas que detentavam
umha posiçom central no Reino. A este respeito, a camareira-mór também se
encarregava de supervisar e autorizar as pessoas da nobreza, sempre mulheres, que
considerava merecedoras da dignidade de aceder à cámara da rainha.
Por trás do controlo deste tipo de actividades agochava-se umha responsabilidade
profundamente política, ao ter sob o seu poder a possibilidade de aproximar ou
distanciar umha determinada família da graça da rainha e, conseqüentemente, da
centralidade política da corte. Segundo Norbert Elias (1969 [1974]: pp. 69 e seguintes),
as camareiras principais funcionavam como umha sorte de intermediários políticos,
actuando estrategicamente, em funçom dos seus interesses particulares de casa. No
entanto, resultava imprescindível saber administrar prudentemente e dissimuladamente
este poder, em orde a evitar o perigo de serem acusadas de intriga política (LópezCordón Cortezo, 2003: 137-138).
A ostentaçom deste cargo, integrava Rosa de Castro y Centurión, como indica
Otero Pedrayo, numha tradiçom de mulheres da casa de Lemos com participaçom activa
na corte:
Son gloria de la estirpe damas ilustres en el esplendor de las Cortes y aún
más dignas de recuerdo gracias a sua dedicación al hogar ejemplar y a
mantener pura y serena la luz de la lámpara del santuario. Casi únicos entre
la antigua y prolífica aristocracia gallega los Castro se mantuvieron fieles
cumplidores del juramento y alianza feudal» (Otero Pedrayo, 1990: 14).
Entre as senhoras que integram a linhage de Lemos destacam figuras como a III
Condessa de Lemos, Beatriz de Castro, «A formosa», esposa do rei D. Dinis; Inês de
Castro, convertida em mito através da literatura tanto na Galiza como em Portugal; a VI
Condessa de Lemos, Catalina de Zúñiga y Sandoval que viviu durante dous anos em
Nápoles acompanhando ao seu marido, vizerrei neste reino em 1601 e camareira mor da
rainha D. Margarita da Áustria, e possuidora, segundo Barbeito Carneiro (1998) dum
importante património bibliográfico; e por último, Josefa de Zúñiga y Castro, irmá do
Duque de Béjar e sobrinha da XII Condessa de Lemos. Precisamente, umha parte
importante da bibliografia confundiu estas duas senhoras, atribuindo a fundaçom e
organizaçom dum dos primeiros salons literários madrilenhos, a Academia del buen
gusto (1748) a Rosa de Castro y Centurión, quando a salonnière realmente era a sua
sobrinha, Josefa de Zúñiga. Cabe salientar desta última a sua funçom central como
presidenta e anfitriá desta tertúlia, a que assistiam tanto homes como mulheres da alta
nobreza, assi como a sua participaçom, como sócia-fundadora, na Junta de Damas de la
Real Sociedad Económica Matritense, onde teria realizado diferentes propostas
reformistas relativas ao governo do Reino. Existem ainda documentos que testemunham
a sua participaçom como poeta (Palacios Fernández, 2002: 7) e como actriz e cantora
(Vesteiro Torres, 1880) na tertúlia da Academia del buen gusto.
Contra a ideia reiterada e fortemente assente na bibliografia do absentismo dumha
alta aristocracia galega instalada na corte madrilena, a XII Condessa de Lemos
exemplifica como desde Madrid umha nobre podia assumir umha gestom praticamente
directa da administraçom do seu património e até apoiar medidas reformistas que
implicassem novos projectos para o seu condado, com o qual Rosa de Castro y
Centurión se mantinha unida nom só por motivos económicos, mas também, familiares
e mesmo afectivos, como parece deduzir-se das generosas doaçons dirigidas a diferentes
instituiçons de Monforte ou das palavras da Condessa referidas ao condado de
Monforte: «al Seminario3 de mi villa de Monforte de Lemos [o carregado é nosso]»
(Cotarelo Valledor, 1945-1946: 169).
A utilizaçom de mecanismos tácitos de execuçom do poder verifica-se noutras
esferas, para além dos ámbitos cortesaos: por exemplo, através do domínio de senhorio
que Rosa de Castro y Centurión exerceu sob os seus terrenos monfortinos. A Condessa
de Lemos instituiu um tipo de relaçons de poder que nom tinham umha expressom
tangível, nem eram baseados na legislaçom do poder institucional e, portanto, tampouco
deixárom pegada na documentaçom histórica, ainda que podem ser rastrejadas a partir
doutras fontes documentais, como a correspondência (Galán Rojo, 2000).
Estas estratégias de adquisiçom de poder adoptárom a forma dumha relaçom nom
coactiva nem coercitiva com os seus fidalgos, mas de dependência baseada na
fidelidade e na lealdade a respeito da senhora. Segundo Galán Rojo (2000: 681), e
seguindo o esquema habitual do paternalismo absolutista, esta adoptava a
representaçom do papel dumha mater familias piadosa, que concedia favores e
indulgências aos seus «filhos» (súbditos), com o objectivo de reforçar neles o
sentimento de dívida para com ela.
3
Alude ao santuário e colégio monfortino de Nossa Senhora da Antiga.
A aplicaçom destas estratégias de fixaçom do poder nom entrava em colisom com
a posta em prática de dispendiosas iniciativas reformadoras em aras dumha melhora das
condiçons de vida (educativas, culturais, sanitárias) dos seus súbditos monfortinos;
actuaçom que se explicava em boa parte pola fidelidade a um compromisso antigo de
protecçom do seu senhorio, e também, como comprovamos, pola vigência, em certa
medida, duns laços afectivos que a uniriam com as terras originárias.
Entre tais iniciativas se situa o projecto de restaurar e pôr de novo em
funcionamento o Colégio de Nossa Senhora da Antiga4, fundado em 1593 polo II Conde
de Lemos, Rodrigo de Castro Osorio, que em 1768 foi fechado como conseqüência da
expulsom dos Jesuítas -orde religiosa encarregada até esse momento da sua
administraçom. Assi, a partir do mandato de expulsom, a Condessa de Lemos implicarase pessoalmente neste cometido, insistindo em dirigir reclamaçons contínuas ao
Conselho de Castela para continuar o funcionamento das cátedras, solicitando
permissom ademais para assumir a direcçom do Colégio de Monforte de aí em diante.
Entre estas petiçons, incluirá, por outro lado, a demanda ao Conselho de Castela da
possibilidade de permanecer com a biblioteca do Colégio, incautada aos Jesuítas (entre
1768 e 1769 a maioria dos livros dos jesuítas passarám a ser comprados por outras
bibliotecas monásticas, sendo a principal a de S. Martinho Pinário), sendo finalmennte
concedida por
Campomanes em 1769 (Varela Orol, 2007: 44-45) esta última
reclamación.
4
É pertinente aclarar que os sentimentos de forte vínculo que a Condessa manifesta em relaçom ao seminário
explicam-se em certa medida polo papel simbólico que este edifício exercia. Este fora rehabilitado como centro de
estudos, mas preservava a sua funçom original de panteom familiar dos condes de Lemos. Assi, a protecçom do
seminário convertia-se numha responsabilidade familiar da casa de Lemos contraída de geraçom em geraçom–como
mostram os testamentos da família-, devido ao poder simbólico de que este seminário se carregara, ao simbolizar a
magnificência e a estirpe duradoura no tempo do poder dos Lemos. Prova desta significancia foi a insisténcia da XII
Condessa de Lemos em luitar para que do frontel do templo nom fossem retirados os blasons da casa de Castro
quando tem lugar a incautaçom pública do colégio após a expulsom dos Jesuítas (Vid. Cotarelo Valledor, Armando,
1945-1946: 160).
Finalmente, depois de todos os esforços da Condessa de Lemos, em 1770 um
decreto reconhece o patronato desta em relaçom ao colégio, autorizando-a a instituir as
cátedras de ensino. O compromisso de Rosa de Castro y Centurión com a preservaçom
do Colégio é recolhido no seu testamento, ordenando neste de forma precisa que seja
destinada umha importante quantidade de dinheiro (Cotarelo Valledor, 1945-1946: 169)
para o financiamento das cátedras de Filosofia, Teologia escolástica e Teologia moral.
BIBLIOGRAFIA CITADA
BARBEITO CARNEIRO, Mª ISABEL: “La biblioteca de la VI Condesa de Lemos”,
Varia bibliographica: homenaje a José Simón Díaz, Kassel, Reichenberger,
1998, pp. 67-83.
BELLO VÁZQUEZ, RAQUEL: Mulher, nobre, ilustrada, dramaturga, Osmia de
Teresa de Mello Breyner no sistema literário português (1788-1795), Santiago
de Compostela, Laiovento, 2005.
BOLUFER PERUGA, MÓNICA: Mujeres e Ilustración. La construcción de la
feminidad en la España del siglo XVIII, Valencia, Alfons el Magnanim, 1998.
COTARELO VALLEDOR, ARMANDO: El Cardenal Don Rodrigo de Castro y su
fundación en Monforte de Lemos, Madrid, Magisterio Español, 1945-1946.
ELIAS, NORBERT: Die höfische Gesellshaft, Neuwied & Berlin, Hermann
Luchterhand Verlag, 1974.
ELIAS, NORBERT: La société de cour, Paris, Calmann – Levy, 1969.
GALÁN ROJO, EVA MARÍA: “La Condesa de Lemos. Poder e ilustración”, José
Ferrer Bemimelli (dir.), El Conde de Aranda y su tiempo, Zaragoza, Institución
Fernando el Católico, 2000, pp. 679-689.
LÓPEZ-CORDÓN CORTEZO, Mª VICTORIA: “Entre damas anda el juego: las
camareras mayores de Palacio en la edad moderna. A ladies’game”, «The figure
of the camareras mayores in Spanish Royal life during EarlyModern Age»,
Cuadernos de Historia Moderna, 123, Anexo II, 2003, pp. 123-152. Acessível
na Internet:
http://revistas.ucm.es/ghi/02144018/articulos/CHMO0303220123A.PDF
(última consulta: 23/01/2008).
OTERO PEDRAYO, RAMÓN: “Prólogo”, Germán Vázquez Rodríguez-Sueiro,
Historia de Monforte y su Tierra de Lemos, Monforte de Lemos, Concello de
Monforte de Lemos, 1990.
PALACIOS FERNÁNDEZ, EMILIO: La mujer y las letras en la España del siglo
XVIII,
Madrid,
Ediciones
Laberinto,
2002.
Acessível
na
Internet:
http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/0137163021125072291225
7/p0000003.htm (última consulta: 23/O1/2009).
REY CASTELAO, OFELIA: A Galicia clásica e barroca, Vigo, Galaxia, 1998.
REY CASTELAO, OFELIA: “El reparto social del diezmo en Galicia”, Obradoiro de
Historia Moderna, 1, 1992.
VARELA OROL, CONCHA: A Biblioteca pública da Real Universidade de Santiago
de Compostela, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de
Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio científico, 2007.
VESTEIRO TORRES, TEODOSIO: “Condesa de Lemos”, Galería de gallegos ilustres,
Lugo, Imprenta Católica, 1880.