Ke Hoʻōla Hou ʻIa Nei Nā Loko Iʻa I Loko Nō O Ka Piʻi ʻIlikai A Me Nā Lāhulu Haole

Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina. Click here to read this article in English.

Audio: Leo: E hoʻolono i ka pūkaʻina kūkākūkā e pili ana i kēia ʻatikala. No ka hoʻolono ʻana i nā mea ʻē aʻe, e hahai iā Stemming The Tidema kāu polokalamu pūkaʻina kūkākūkā punahele.

Ua lohe ʻo Kamala Anthony i nā moʻolelo he nui e pili ana iā Kaumaui. ʻO nā ʻanakē a me nā ʻanakala ona no kona kaiāulu ma Keaukaha, ua holoholo a pāʻina lākou ma ka ʻāina he ʻekolu ʻeka ma Hilo, a ua ʻike ʻo ia i ua wahi nei he kaukani manawa ma kona wā e kamaliʻi ana ma ke alanui i kokoke. 

Me nā puʻu weuweu a me nā kīhāpai, ʻo ko Kaumaui hiʻona kaulana loa, ʻo ia nō ka loko iʻa e kaupale ana i ua wahi nei. Hoʻomanaʻo ʻo Anthony i ka noho ʻana o ka ʻohana ʻo Okazaki ma laila, a mahi lākou i ka talapia a me ka ʻanae i nā loko i hoʻopili ʻia a ua kono lākou i nā hoa noho e lawaiʻa. 

Stemming The Tide Loko Ia Climate Change Kaumaui
ʻO Hui Hoʻoleimaluō, me Hawaiʻi Land Trust, lana ko lākou manaʻo i ka loaʻa ʻana o kahi palapala ʻae mālama ʻāina no ka ʻāina ʻo Kaumaui, ʻo ia ke hōʻike ʻia ma luna.  Ku‘u Kauanoe/Civil Beat/2022

ʻO Anthony kekahi o nā hoʻokumu no Hui Hoʻoleimaluō, he hui waiwai hoʻopuka ʻole e hoʻōla ana i nā loko iʻa Hawaiʻi, e laʻa kēlā mea ma Kaumaui. E mālama ana lākou i kekahi loko ʻo Honokea e kū kokoke ma ka pāka kahakai ʻo Waiuli mai ka makahiki 2014 aku. 

ʻĀnō, me ka hana pū ʻana me ke kula kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo, ua kau nō ka maka iā Kaumaui, ʻoiai, he ʻiʻini ko lākou e hoʻōla hou i ka loko iʻa a e hoʻolilo i wahi ʻākoakoa kaiāulu a i lumi papa ma waho. 

“Ma o nā makahiki he miliona, ʻaʻole mākou i noʻonoʻo, e pae ana mākou i ʻaneʻi,” wahi a Anthony. 

Stemming The Tide Loko Ia Climate Change Kamala Anthony Cherie Kauahi
ʻO Kamala Anthony, ma ka ʻaoʻao hema, ua noiʻi pū ʻo ia me kona hoa papa ʻo Cherie Kauahi i ka hoʻololi ʻia ʻana o ka loko iʻa e ka hoʻohuli aniau ma o ka nui paʻakai ma ka wai a me ke ʻano o ka wai.  Ku‘u Kauanoe/Civil Beat/2022

ʻO ka ʻeleu no ka hoʻōla hou ʻana i kēia mau wahi i ʻaneʻane poina, ua hoʻonui ʻia ma muli o ka hana kūpaʻa o nā kānaka lawelawe kaiāulu e like me Anthony. Akā, ʻo ka hana a nā kiaʻi loko, ua koi ʻia nā mea ʻē aʻe ma luna o ka hoʻomaopopo leʻa ʻana i nā hana kuʻuna. Ke koi nei ka mālama loko iʻa i ka hoʻomaopopo ʻana i nā pilikia kūikawā, e laʻa nā lāhulu haole, ka hoʻohuli aniau, ka lawelawe hana a me ka hoʻolako waiwai. 

‘He Aka No Ke Kaiāulu’

Ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā haole mai hikina mai, he 500 loko iʻa o ka pae ʻāina. He ʻōnaehana mahi iʻa i hoʻowilikī nui ʻia e ola ai ka nui kanaka o kahi ahupuaʻa. Ua lawaiʻa nā lawaiʻa no ko lākou ʻohana ponoʻī a me ke kaiāulu. 

A hala aku kekahi mau kenekulia, ʻaʻole mōakāka ka helu o nā loko e ola ana, ʻoiai, ua hele a heleleʻi ka hapanui ma muli o ka waiho wale ʻia ʻana a me ka hiki ʻole ke kipa ʻia no nā makahiki he mau haneli. ʻO ka ʻuʻumi ʻia ʻana e ke kukunaokalā, nā paia heleleʻi a me ka ʻona mālama ʻole ʻana, ʻo ia nā mea i alakaʻi i ka nalowale ʻana o kēia mau kumuwaiwai meaʻai i lako loa ma mua. 

Honokea Loko Ia Fish
O nā iʻa kuʻuna ma ka loko iʻa, ʻo ia ke āholehole, ka ʻamaʻama, a me ka pāpio, akā hiki i nā lāhulu poʻiiʻa ke komo i nā loko iʻa, e laʻa ke kākū. Ku‘u Kauanoe/Civil Beat/2022

“He aka ka loko iʻa o ke kaiāulu, inā momona ka loko, momona kou kaiāulu,” wahi a Anthony. 

Hoʻomanaʻo ʻo ia i kona hele ʻana i kahi hālāwai hana no nā mea loko iʻa ma ka makahiki 2017, a ua hele nō a paʻa ka ʻiʻini o kona hui no nā loko iʻa ʻo Honokea lāua ʻo Kaumaui. Ma o kē kākoʻo ʻia e Kuaʻāina Ulu ʻAuamo, ua aʻo ʻia maila lākou e nā kānaka e hana ana i nā mea like, a ʻo ko lākou hoʻouluulu ʻia maila nō ia e hoʻomau i ka hana hoʻōla ma ko lākou home. 

ʻO Brenda Asuncion, ʻo ia ke alakaʻi ma Hui Mālama Loko Iʻa no KUA, ʻōlelo akula ʻo ia, ʻo kekahi o nā mea e koi ʻia, ʻo ia ka lawelawe hana a me ka hoʻolako kālā no ka hoʻoholo ʻana i kēia mau ʻano o nā hana kaiāulu. 

“ʻO ka hapanui o nā kānaka e komo mai ana i kēia ʻano hana, makemake lākou e hana ma waho me ka hemo ʻana i nā lāʻau a me nā iʻa haole, a i ʻole, e kūkulu hou lākou i nā paia pōhaku, ʻeā?” wahi a Asuncion. “Makemake lākou e komo pono.” 

Ma kona kūlana, he loulou ʻo ia ma waena o nā loko iʻa he 45 ma ko lākou hui, a mālama ʻia nā wahi a me nā kūkākūkā i hiki ke aʻo a hoʻokō i nā nuʻukia a lākou no nā loko. 

He ʻelima a ʻoi ke ʻano loko iʻa, a aia nō ke ʻano i ka ʻāina. ʻO ke ʻano he loko wai, he loko kuapā, a he loko puʻuone, ua kapu pinepine i nā aliʻi. 

“E like me nā hana a me ka ʻike ʻŌiwi ʻē aʻe, ua mālama nui ʻia kēia mau ʻōnaehana e koi ʻia ai ke kilo mau ʻia ʻana a me ka ʻike loea,” wahi a Asuncion. 

ʻO ke kamaʻāina loa ʻana i ka ʻāina, ʻo ia kahi mea e aʻo ʻia nei e Anthony a me nā hoʻokumu ʻē aʻe ʻo Nahoku Kahana lāua ʻo Manoa Johansen ma Kaumaui. ʻIke lākou, he koʻikoʻi ka hoʻolohe ʻana i ka loko a me kona ʻāina no ka ʻike ʻana i ka mea e pono ai. 

“I loko nō o ka nalowale ʻana o nā wahi he nui, hiki iā lākou ke aʻo mai iā mākou i nā haʻawina e pili ana i ka mahi meaʻai a me ka pilina i ko kākou ʻāina,” wahi a Asuncion. 

‘ʻO Ke Kū ʻAna Ma Luna O Ke Kahua Kupuna’

Ma mua o kāna ʻoihana me KUA, he ʻaʻa kauwela ʻo Asuncion me Paepae o Heʻeia ma ka loko iʻa o Heʻeia a lākou e mālama ai ma Kāneʻohe. Me ka loaʻa ʻana o kahi kēkelē laepua ma ka ʻike kālaimeaola iā ia ma Occidental College, ua aʻo maila ʻo ia i ke ʻano o nā kānaka e hoʻopili aku ai a e mālama aku ai i ko lākou ʻāina. 

“ʻO ka moʻomeheu o ka loko a me nā kiaʻi loko, ua hoʻokahua ʻia e ka pilina kuluma me kāu mau mea e hoʻūlu aku ana a me nā kumumea a me nā pōʻaiapuni a kēia mau mea e kaukaʻi aku ana,” wahi a Keliʻi Kotubetey. ʻO ia kahi o nā hoʻokumu a me ka hope luna hoʻokō no Paepae o Heʻeia. 

ʻO ka hoʻomaopopo ʻana i ka ʻai o ka ʻia a me nā kau e hoʻololi ana i ka loko, ʻo ia nā mea e kākoʻo ana i ke kūkulu ʻana i kahi home kūpono no nā iʻa e mahi ʻia, wahi a Kotubetey. Ua pili nō i ka hoʻowilikī ʻana i ka wahi kūpono no ka hānai ʻana i ka iʻa e hānai ʻia i ke kanaka. 

Ua mahi ʻia ka loko iʻa o Heʻeia no nā makahiki he mau haneli. Ma mua o ka mālama ʻia ʻana e Paepae o Heʻeia ma ka makahiki 2011, ua mahi ʻo Mary Brookes i nā talapia ma ke kekeke 90, a ʻo ia kahi kumu o ka hui. A ma ka wā e kūʻai aku ana ka hui i nā iʻa, ua hihia lākou i ka pilikia no ka ʻokikene a me ke koʻohune i make ai nā iʻa ma nā pā. 

“Ke hoʻopilipili nei mākou i kahi ʻano mahi iʻa kūikawā? A i ʻole, ke kū mai nei mākou i ke kahua a ko kākou mau kūpuna i waiho mai ai no kākou?” wahi a Kotubetey. 

Paepae Heeia Kelii Kotubetey Loko Ia
ʻO Keliʻi Kotubetey, ʻo ia kahi hoʻokumu no ka hui hoʻopuka waiwai ʻole ʻo Paepae o Heʻeia, ke ana paona ʻo ia i ka iʻa haole i hopu ʻia ma kā lākou lā kaiāulu ʻo Lā Holoholo.  Ku‘u Kauanoe/Civil Beat/2022

ʻĀnō, kūʻai aku ka hui i kahi papaʻi haole a mālama lākou i nā lā ʻo Lā Holoholo e kono ʻia ai nā kamaʻāina e lawaiʻa i nā poʻiiʻa ma nā loko, e laʻa ke kākū. Mau nō ka hoʻopilikia ʻana o nā lāhulu haole i nā loko, akā he pilikia kūikawā ka hoʻohuli aniau. 

E loli ana ko lākou ʻike i ka ʻāina ma ko lākou hoʻēmi ʻana i ka hopena o nā kūlana anilā nui loa, e laʻa ka piʻi ʻilikai, ka hoʻonui ua, a me ka hoʻohaumia wai honua. 

Ua noiʻi ʻo Anthony i ke ʻano a ka hoʻohuli aniau e hoʻololi aku ai i ka lako a me ka wai ma ka loko iʻa ma ka makahiki 2018, a wahi a Kotubetey, ke ʻike maka nei lākou i nā mea a nā mea noiʻi i kuhi aku ai. 

Ma ka makahiki 2017, ʻaʻole i hiki iā lākou ke ʻike i kahi māhele o nā paia loko, no ka mea, ua hoʻoluʻu ʻia ua paia nei e ke kai he 4 ʻiniha ma muli o ke kai hānupanupa e kulaʻi ana i nā paia. No kahi hua hoʻopuka waiwai ʻole e kaukaʻi ana i nā haʻawina kālā pekelala a me ka hana ʻaʻa, ʻo kēlā he hoʻopau waiwai nui loa no ke kūkulu hou ʻana i ke kahua loko no ka hoʻohuli aniau. 

“E kulaʻi ʻia ana mākou e ka hoʻohuli aniau ma kai, akā ke kulaʻi pū ʻia nei hoʻi mākou ma uka kekahi,” wahi a Kotubetey. 

Ke hoʻololi nei ka hoʻohuli aniau i ka ʻōnaepuni o ko lākou loko, a pēlā pū hoʻi me ka hana moʻomeheu ma ka loko. ʻIke lākou, e aho e holuholu ma kā lākou hoʻolālā ʻana e mau ai kēia hana no nā hanauna hou.

ʻO nā haʻina, ʻo ia paha ka hoʻokiʻekiʻe ʻana i nā paia, ka hana ʻana i nā kōwā hou i ka loko e mau ai ka hoʻohui kūpuno i ke kai a me ka wai, a me ke kūkulu ʻana i ka loko i uka. 

ʻO kēia hoʻomaʻa ʻia ʻana o ka hana no ko kēia wā mau pilikia, ʻo ia kahi mea a nā kiaʻi loko e hana ʻē nei. Wahi a Anthony, e hana ana nā kiaʻi i nā mea e pono ai ko lākou mau ʻohana, nā hoa, a me nā hoa noho ma ka lawaiʻa ʻana a me hānai ʻana iā lākou iho. 

“He wahi ʻiʻini ko mākou e noho me ka ʻoluʻolu, ke olakino maikaʻi, a me ka mālama kūpono ʻana i ka ʻāina,” wahi a Anthony. “A he hiaʻume ko mākou e hana pēlā no ko mākou kaiāulu.”

Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ka ʻOhana o Harry Nathaniel, Levani Lipton, ka ʻOhana Mar, a me Lisa Kleissner.

About the Author

Only 1% of readers are donors to Civil Beat

More than 600,000 people read Civil Beat articles every month, but only 7,000 of those readers also donate to support the news they count on. That’s only 1% of readers!

If you are among the 99% of Civil Beat readers who haven’t made a donation before in support of our independent local journalism, you can change that today. A small donation makes a big impact.