Schrijver Susan Smit: ‘Een heks moet alle kanten op kunnen kijken: heden, verleden, toekomst’

Toen Susan Smit zichzelf in 2001 op tele­visie een heks noemde, was de wereld te klein. De auteur kreeg rare brieven, doodsbedreigingen en moest worden beveiligd. Nu, ruim twintig jaar later, is die wereld veranderd. ‘Heks’ is nog steeds een favoriet scheldwoord onder een bepaald deel van de bevolking – denk aan Sigrid Kaag die vliegend op een bezemsteel werd afgebeeld, of de hashtag #hexit toen ze aftrad na het Afghanistandebacle –, maar Smit ontmoet nu vooral welwillendheid. 

Schotland heeft excuses aangeboden voor de heksenvervolging en de slacht­offers postuum onschuldig verklaard. In Zwitserland, Noorwegen en Catalonië zijn vergelijkbare bewegingen op gang gekomen en in eigen land mag Smit binnenkort het standbeeld onthullen voor Entgen Luijten, de historische hoofdpersoon uit haar roman De heks van Limbricht, die ook wordt verfilmd. Vorig jaar tekenden meer dan honderd Europese historici een manifest met de titel: ‘Ze waren geen heksen, ze waren vrouwen.’ 

“De heksenvervolging was een vrouwen­vervolging,” zegt Smit aan haar keukentafel in de Jordaan. “Onverdunde femicide. Dat staat ook uitvoerig beschreven in aller­lei boeken van de katholieke kerk, met een voorwoord van de paus. Daar staat niet ‘Een zelfstandig denkende heks heeft kwaad in de zin’, maar ‘Een zelfstandig denkende vrouw heeft kwaad in de zin.’ Het gaat om vrouwenhaat.”

Komende week verschijnt Smits non-­fictie­boek De wijsheid van de heks. Een boek dat lezers leidt langs de principes van de ‘oude religie’, de natuurreligie die er in Europa was voor het christendom leidend werd. “Veel inzichten uit die levensbeschouwing zijn tijdloos en universeel, waardoor ze toepasbaar zijn op het nu. Dat is zo mooi. Ik zou onze spirituele wortels willen tonen, ook om ze te ontdoen van de lastercampagne van de katholieke kerk. Er is niets duisters aan.”

Wat verstaat u onder een heks?

“Iemand, man of vrouw, die zich verbonden voelt met de levende wereld om zich heen, tastbaar en ontastbaar. Dat is het voor mij. Daarmee ben je je ook bewust van de cyclus van de zon en de maan en van de natuurlijke orde van de dingen. Maar ik ben natuurlijk veel meer dan een heks hè, ik ben gewoon een romanschrijver. Het is niet mijn beroep, maar mijn geloof. Maar het past me als een jas die ik niet meer wil uittrekken.”

Wanneer wist u dat u er een was?

“Eigenlijk meteen toen ik me erin ging verdiepen, in 2000. Eerst dacht ik dat het iets duisters was, wicca, daar had ik helemaal niets mee. Maar hoe meer ik erover las, hoe meer ik dacht: dit geloof is juist heel vredelievend, heel logisch. Alles wat zich in de natuur laat zien, kun je ook op het niet-tastbare betrekken. Je kunt het bekende bestuderen om het onbekende te leren kennen. Dat vond ik een bevrijdende gedachte, want zo leefde ik al. Ik ben geboren aan zee, mijn vader had een strandtent en wist alles van de zee. Als de meeuwen op een bepaalde hoogte vlogen, werd het slecht weer. Aan de kleur van de zee en de vorm van de wolken kon hij van alles voorspellen.”

En wat hij voorspelde kwam ook uit?

“Ja. Hij komt uit een geslacht van badmannen die stoelen en schermen op het strand verhuurden. Daarvoor waren het vissers. Wij waren altijd op het strand, ik begreep het meteen: een levensbeschouwing die aansluit bij wat je al aanvoelt. Kijk, het woord heks zal altijd bezoedeld blijven, maar dit is wel hoe ik het leven zie. En het is eigenlijk ook een heerlijk woord, want het is eigenwijs, het is feministisch. Wat ik eigenlijk wil zeggen: jullie hebben er iets lelijks van gemaakt, geef nu maar terug en dan neem ik dat scheldwoord en plant ik het als een kroon op mijn hoofd.”

Hoe was u als kind?

“Dromerig, altijd aan het lezen, en veel buiten. Ik herinner me eindeloze zomers. We sliepen soms in de strandtent van mijn vader. De natuur en de literatuur, dat zijn de twee pijlers in mijn leven, dat is altijd zo gebleven. Ik had toen al een gevoelige antenne, ik weet dat ik als kind aanwezigheden voelde. Symbolen, kleuren, maar ook mensen. Ik praatte daar met niemand over, behalve met mijn moeder, want ik had al snel door dat het ‘raar’ was.”

Vond u het niet fascinerend?

“Jawel, maar ik hoef het niet zo prominent in mijn leven. Het is voor mij een werkelijkheid die naast de werkelijkheid bestaat, er als het ware doorheen stroomt. Ik ben net zozeer gevormd door mijn intellect. Toen ik Nederlands ging studeren, was dat andere bijna helemaal weg. Later kwam het in volle hevigheid terug. En nu ik 48 ben, voel ik dat alles in gelijke mate bij mij aanwezig is. Het luchtige, het intellect en het intuïtieve: alles is in evenwicht en dat voelt heel prettig. Het is net als met het moederschap en het schrijverschap, die nu zo lekker naast elkaar bestaan. Mijn kinderen houden me in het hier en nu, en tegelijk ben ik natuurlijk nog steeds een dromer. Als ik een roman schrijf, zit ik in een fictieve wereld waarbij mijn verbeelding, mijn research en mijn eigen issues samenkomen. Bij De heks van Limbricht, een waargebeurd verhaal waar ik veel re­search voor heb gedaan, zat ook een mystiek lijntje. Het was alsof Entgen achter me stond en af en toe instemmend knikte.”

Is dat niet ook wat je doet als romanschrijver?

“Fictie schrijven en lezen ontwikkelt je visuele brein. Ik zag Entgen Luijten voor me in een langwerpige kerker, ik zag hoge kleine raampjes en de lichtval en ging die beschrijven. Maar ik was er nooit geweest. Veel later kwam ik er met een historicus. Die zei: we weten niet precies waar ze zat, het kan hier zijn of daar zijn. En ik liep er zo naartoe. Het was exact de ruimte die ik beschreven had. Dat verbaast me dan ook niet. Ik had ook beschreven dat ze een dochter had, maar ontdekte pas later dat dat echt zo was. Dat zijn van die magische momenten in het schrijfproces waar ik intens van geniet. Maar dat doe ik ook van het vakmanschap, van precies het juiste woord op de juiste plek zetten.”

Dat is dan juist weer heel praktisch.

“Heel vakmatig. De liefde voor het woord en de fascinatie voor wat mensen beweegt, in mijn romans komt het allemaal samen.”

Het begin van het boek vond ik heel geruststellend: dat je je niet moet verzetten tegen de loop der dingen.

“Zeker. We hebben allemaal een enorme controledrang. Een vrees voor de dood, voor tegenslag en verdriet. Dat moet worden weggemedicaliseerd – terwijl het natuurlijk een onderdeel is van de cyclus die we allemaal kennen. Die van voorspoed en tegenspoed, geboorte en dood, verdriet en vreugde. Als je daar gewoon ruimte aan geeft, zul je merken dat er voor je het weet een nieuwe wind waait. Wij hebben als mens te leren om ons te ontspannen bij pijnlijke en oncomfortabele gevoelens en omstandigheden, om die niet weg te drukken. Want alles wat we niet willen zien, blijft in je lichaam zitten en zet zich vast. Niet-verwerkte pijn vormt trauma’s. Dat geldt ook voor collectieve trauma’s zoals de slavernij of de heksenvervolging. Pas als we die dingen onder ogen zien, verschuift er iets. Dat kun je ook hebben bij plekken. Je kunt een kamer inlopen waar net ruzie is geweest die niet is uitgesproken en denken: wat is het hier naar, ik wil hier weg. Dat is energie die is vastgezet.”

Zelfs als de mensen er niet meer zijn?

“Ja. Die energie blijft een tijdje hangen en ebt dan weer weg.”

Ik vind het lastig me daar een beeld bij te vormen.

“Het is niet iets wat je goed kunt uitleggen, ik heb het altijd zo gevoeld. We ontvangen als mens voortdurend subtiele signalen, maar redeneren ze weer weg. Ze laten zich ook makkelijk overstemmen, en als je ze vaak genoeg wegrationaliseert, registreer je ze na een tijdje oprecht niet meer. Maar ik neem dat zesde zintuig altijd mee in mijn beslissing. Niet als enige bron van informatie, maar ik heb er nooit spijt van gehad.”

Hoe werkt dat?

“Door de fout te maken er niet naar te luisteren en daarvan te leren. Dat overkomt me nog steeds. Laatst had ik een voorspellende droom, zo’n heel heldere, over inbrekers in mijn huis. Dus ik dacht: oké, begrepen, ik ga vandaag nog nieuwe sloten laten aanbrengen op de achterdeur. Maar toen voelde het nog steeds niet opgelost. Maar ja, ik had er alles aan gedaan. Drie dagen later vergat ik mijn voordeur op slot te doen en wat denk je: ingebroken. Ik had me laten sussen. Die droom was een waarschuwing: doe het nachtslot erop.”

Vergat u dat vaak?

“Nee. Ik heb er geen verklaring voor, maar dat hoeft ook niet. Carl Jung zei: ‘Ik zal niet de modieuze vergissing maken door alles wat ik niet kan verklaren af te doen als bedrog.’ Zo zie ik het ook. Ik begrijp er ook geen snars van, maar doe er wel mijn voordeel mee.”

Het kan ook toeval zijn.

“Dat kun je altijd zeggen, en dat mag van mij ook. Voor mij werkt het.”

Wat vinden uw kinderen eigenlijk van uw spirituele kant?

“Mijn tienjarige dochter maakt heel bewust mee wat ik doe. Die zei laatst: ‘Het is eigenlijk wel raar dat ‘heks’ zoveel dingen betekent. De sprookjesheks, maar ook dat je op de brandstapel moet, en het betekent ook iets moois zoals bij jou. Dat vindt ze verwarrend.’”

En uw man?

“Hij kende mij natuurlijk al als heks, want we zijn pas drie jaar getrouwd. Ik heb niet de behoefte om die kant, dat intuïtieve van mij, met hem te delen. Terwijl zijn moeder het ook had, hè. Ik vind het eigenlijk veel prettiger dat ik zo’n nuchtere kerel heb, want anders stijgen we samen op, denk ik.”

Het stoot hem ook niet af.

“Zijn nuchterheid stoot mij ook niet af. Ik vind het mooi, ik kan heel goed verschillen laten bestaan. Zo zouden we als samenleving ook moeten zijn: in verscheidenheid ontstaat de grootste kracht. En ik vind mezelf eigenlijk totaal niet zweverig. Ik ben heel aards. Maar mijn werkelijkheid omvat misschien meer dingen dan die van een ander.”

Ik vertelde mijn man dat u stenen onder uw computerscherm hebt liggen tegen de straling.

“Die zijn heel aards, hè, stenen?”

Die vond dat behoorlijk zweverig.

“Je hebt magnetische stenen, die trekken aan en stoten af. Dat is niks zweverigs. Dat stenen kunnen absorberen is óók niks zweverigs, evenmin als dat kristallen worden gebruikt om elektriciteit te geleiden. In De wijsheid van de heks legt een kwantumfysicus uit hoe het zit. De kwantum­fysica is het onderzoeksgebied waar de zichtbare en onzichtbare wereld samen­komen. Waar heksen allang mee bezig waren, wordt nu deels door hen bewezen. Dat vind ik heerlijk, want dan komen ook mijn werelden samen. Ik vind het fijn als ik iets kan begrijpen, maar vooral als ik het kan ervaren. Dat mensen dat zweverig noemen, komt eigenlijk doordat ze er niet genoeg van afweten.”

Tegen het einde van uw boek schrijft u over regressietherapie. U beschrijft in geuren en kleuren uw vorige levens. Die therapie lijkt me nogal omstreden.

“Ik verlang ook niet dat je mijn ervaring als waarheid aanneemt, alleen dat je kunt vertrouwen dat ik dat zo ervaren heb. De eerste keer dat ik die therapie ging doen, was ik journalist en moest ik met een stukje terugkomen. Er kwam niks, maar er gebeurde genoeg om me nieuwsgierig te maken. Dus ben ik een maand later teruggekomen. Toen ik helemaal kon ontspannen, gebeurde er wel wat. Maar op de terugweg, in de trein, dacht ik: moet ik dit wel serieus nemen? Hoe moet ik hier woorden aan geven, ik begrijp niet wat dit was. Heb ik mezelf dit nou zitten wijsmaken? Maar dat is geen reden voor mij om het terzijde te schuiven, daarvoor was het een te krachtige beleving voor.”

Hoe werkt het precies?

“Ik denk dat we het er nu wel genoeg over hebben gehad.”

Als romanschrijver visualiseer je ook dingen. Is dit niet hetzelfde?

“Hmm. Ik ben altijd gewaarschuwd: als je romans wilt verkopen, moet je dat spirituele maar even vergeten. Anders word je niet meer serieus genomen. Maar ik ben het allebei.”

Wilt u daarom niet verder op mijn vraag ingaan?

“Het is meer dat het lastig uit te leggen is. Dit is iets wat je zelf moet ondergaan. Ik kan niks zeggen wat het jou doet begrijpen.”

Had u aan zien komen dat de spirituele beweging in de hoek van de antivaxers terecht zou komen?

“Het gaat om een kleine groep. Ken je de term conspirituality? Die komt uit de jaren zestig, het is een samentrekking van conspiracy en spirituality. De spirituele gemeenschap is gewend om vraagtekens te plaatsen, om niet mee te gaan in dogma’s. Dat is iets goeds. Maar als een politieke partij met een fascistische ideologie en ondemocratische waarden diezelfde vraagtekens plaatst, dan wordt bepaalde informatie te gemakkelijk omarmd door een klein deel van de spirituele gemeenschap. Door mensen die de ‘mainstream media’ wel wantrouwen en een vage website niet. Dat is een groot gevaar. We willen een omslag ten goede, niet ten kwade. Als jij Forum voor Democratie gaat stemmen, denk je dan echt dat je een betere wereld krijgt? Hoe dan?”

Heeft het u verbaasd?

“Ik probeer weg te blijven bij dat normatieve. Iedereen heeft zijn eigen ontwikkeling. Ik zal ook weleens ergens in hebben geloofd en het, zodra me duidelijk werd dat ik verkeerd zat, weer laten vallen. Iemand overtuigen van het tegendeel heeft geen enkele zin omdat er geen gedeelde waarheden meer zijn. Wetenschappelijk onderzoek, journalistiek, statistiek... Er zijn geen gemeenschappelijke feiten meer. Dat kun je opgeven.”

Hoe moet het dan wel?

“Ik hoop door steeds de gezamenlijkheid op te zoeken, door met respect iedereen over zijn keuzes te laten vertellen. Ik zie meer heil in mildheid dan in de ander overtuigen, of te dwingen.”

Heeft u getwijfeld of u zich zou laten vaccineren?

“Nee, eigenlijk niet. Ik heb mijn kinderen met een Kritisch Prikkenprogramma laten prikken, bij het consultatiebureau. Dan kun je een vaccinatie laten vallen of later nemen.”

Wat een gekke uitdrukking. Alsof mensen die zich laten vaccineren niet kritisch kunnen zijn.

“Het consultatiebureau noemde het ook wel een nadenkprik. Zo van: je kunt hem nemen, maar ook laten liggen. Mijn kinderen gingen het eerste jaar niet naar de crèche, daarom mocht ik met sommige inentingen langer wachten. Dus al ver voor de coronadiscussie was ik iemand die zich informeert.”

“Bij het Boekenbal van 2020 had ik stevige corona gekregen, waar ik nog steeds last van heb. Dus ik wist: dit is geen griepje, doe mij maar zo’n prik. Ik had er ook vertrouwen in, ze waren al lang bezig met de technologie achter dit vaccin. Ik ben heel dankbaar dat ik in een tijd leef waarin de wetenschap mij ten dienste kan zijn. En tegelijkertijd denk ik: ik heb ook jarenlang die klotepil geslikt, waar heel makkelijk over werd gedaan, maar wat rotzooi is.”

Hij werkt wel.

“Ik heb er ook veel aan gehad. Maar snap je: kritisch zijn is iets anders dan wantrouwig zijn. Ik ben geen wantrouwend mens, ook niet naar instituties. Het is belangrijk om alle kanten op – noord, zuid, oost, west – kritisch te zijn, en niet één kant op. Dat maakt je eenogig. En ik vind altijd: een heks moet nooit eenogig zijn. Die moet alle kanten op kunnen kijken: heden, verleden, toekomst. Naar alle windrichtingen.”