QUESTIONUM IN HEPTATEUCHUM LIBRI SEPTEM S.

Aurelii Augustini OPERA OMNIA - editio latina > PL 34 > Questionum in Heptateuchum libri septem

LIBER PRIMUS

QUAESTIONES IN GENESIM

PROOEMIUM Cum Scripturas sanctas, quae appellantur canonicae, legendo et cum aliis codicibus secundum Septuaginta interpretationem conferendo percurreremus, placuit eas quaestiones, quae in mentem venirent, sive breviter commemorando, vel etiam pertractando tantummodo proponerentur, sive etiam qualitercumque tamquam a festinantibus solverentur, stilo alligare, ne de memoria fugerent. Non ut eas satis explicaremus, sed ut, cum opus esset, possemus inspicere; sive ut admoneremur quid adhuc esset requirendum, sive ut ex eo quod iam videbatur inventum, ut poteramus, essemus et ad cogitandum instructi, et ad respondendum parati. Si quis igitur haec legere propter incultum in nostra festinatione sermonem non fastidierit, si quas quaestiones propositas invenerit nec solutas, non ideo sibi nihil collatum putet. Nonnulla enim pars inventionis est, nosse quid quaeras. Quarum autem solutio placuerit, non ibi vile contemnat eloquium, sed de aliqua participatione doctrinae potius gratuletur. Non enim disputatio veritate, sed veritas disputatione requiritur. Exceptis ergo his quae a principio, ubi Deus caelum et terram fecisse narratur, usque ad dimissionem duorum primorum hominum de paradiso, tractari multipliciter possunt, de quibus alias, quantum potuimus, disseruimus 1; haec sunt quae legentibus nobis occurrentia voluimus litteris attinere. QUAESTIONES

De civitate quam condidit Cain. 1. (4, 17) Quomodo Cain potuerit condere civitatem, cum civitas alicui utique constituatur hominum multitudini, illi autem duo parentes et duo filii fuisse referantur, quorum filiorum ab altero alter occisus est, in cuius occisi locum alius natus esse narratur. An ideo quaestio est, quoniam qui legunt, putant solos tunc fuisse homines quos divina Scriptura commemorat, nec advertunt eos qui prius sunt conditi duos, vel eos etiam quos genuerunt, tam diu vixisse, ut multos gignerent? Non enim et Adam ipse eos solos genuit, quorum nomina leguntur, cum de illo Scriptura loquens ita concludat, quod genuerit filios et filias 2. Proinde cum multo pluribus illi vixerint annis, quam Israelitae in Aegypto fuerunt, quis non videat quam multi homines nasci potuerunt, unde illa civitas impleretur, si Hebraei multo minore tempore ita multiplicari potuerunt? De longitudine vitae Mathusala. 2. (5, 25-27) Quaeri solet quomodo Mathusalam secundum annorum computationem vivere post diluvium potuerit, cum omnes, praeter eos qui in arcam ingressi sunt, periisse dicantur 3. Sed hanc quaestionem plurium codicum mendositas peperit. Non solum quippe in Hebraeis aliter invenitur; verum etiam in Septuaginta interpretatione, Mathusalam in codicibus paucioribus, sed veracioribus, sex annos ante diluvium reperitur fuisse defunctus. De eo quod scriptum est, filios Dei intrasse ad filias hominum et inde natos gigantes. 3. (6, 4) Item quaeritur quemadmodum potuerint angeli cum filiabus hominum concumbere, unde gigantes nati esse perhibentur; quamvis nonnulli et latini et graeci codices non angelos habeant, sed filios Dei; quos quidam ad solvendam istam quaestionem, iustos homines fuisse crediderunt, qui potuerunt etiam angelorum nomine nuncupari. Nam de homine Ioanne scriptum est: Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuam 4. Sed hoc movet, quomodo vel ex hominum concubitu nati sint gigantes, vel feminis misceri potuerint, si non homines, sed angeli fuerunt? Sed de gigantibus, id est, nimium grandibus atque fortibus, puto non esse mirandum quod ex

hominibus nasci potuerunt; quia et post diluvium quidam tales fuisse reperiuntur; et quaedam corpora hominum in incredibilem modum ingentia, nostris quoque temporibus exstiterunt, non solum virorum, verum etiam feminarum. Unde credibilius est homines iustos appellatos vel angelos, vel filios Dei, concupiscentia lapsos peccasse cum feminis 5, quam angelos carnem non habentes usque ad illud peccatum descendere potuisse; quamvis de quibusdam daemonibus, qui sint improbi mulieribus, a multis tam multa dicantur, ut non facile sit de hac re definienda sententia. De capacitate arcae Noe. 4. (6, 15) De arca Noe quaeri solet utrum tanta capacitate quanta describitur, animalia omnia quae in eam ingressa dicuntur, et escas eorum ferre potuerit. Quam quaestionem cubito geometrico solvit Origenes 6, asserens non frustra Scripturam dixisse quod Moyses omni sapientia Aegyptiorum fuerit eruditus 7, qui geometricam dilexerunt. Cubitum autem geometricum dicit tantum valere quantum nostra cubita sex valent. Si ergo tam magna cubita intellegamus, nulla quaestio est, tantae capacitatis arcam fuisse, ut posset illa omnia continere. Utrum arca tam magna centum annis potuerit fabricari a quattuor hominibus. 5. (6, 15) Item quaeritur utrum arca tam magna centum annis potuerit fabricari a quattuor hominibus, id est, Noe et tribus filiis eius. Sed si non potuit, non erat magnum fabros alios adhibere; quamvis operis sui mercede accepta non curaverint, utrum eam Noe sapienter, an vero inaniter fabricaretur; et ideo non in eam intraverint, quia non crediderunt quod ille crediderat. Quid sit quod scriptum est: Inferiora bicamerata et tricamerata facies ea. 6. (6, 16) Quid ait, cum de arcae fabricatione loqueretur: Inferiora, bicamerata et tricamerata facies eam? Non enim inferiora futura erant bicamerata et tricamerata. Sed in hac distinctione totam instructuram eius intellegi voluit, ut haberet inferiora, haberet et superiora inferiorum quae appellantur bicamerata; haberet et superiora superiorum, quae appellavit tricamerata. In prima quippe habitatione, id est in inferioribus, semel camerata erat arca; in

secunda vero habitatione supra inferiorem iam bicamerata erat, ac per hoc in tertia supra secundam sine dubio tricamerata erat. De escis animalium quae in arca intraverunt. 7. (6, 21) Quoniam non solum vivere, sed etiam pasci in arca animalia Deus dixit, et iussit ut Noe ab omnibus escis sumeret sibi et illis, quae ad illum fuerant ingressura; quaeritur quomodo ibi leones vel aquilae, quae consuerunt carnibus vivere, pasci potuerint; utrum et animalia praeter illum numerum propter aliorum escam fuerint intromissa, an aliqua praeter carnes - quod magis credendum est - a viro sapiente, vel Deo demonstrante provisa sint, quae talium quoque animantium escis convenirent? Quod ait: Duo duo intraverunt ad Noe in arcam. 8. (7, 8-9) Quod scriptum est: Et a volatilibus mundis et a volatilibus immundis, et a pecoribus mundis et a pecoribus immundis, et ab omnibus serpentibus in terra; quod deinde non additur, subauditur mundis et immundis; et adiungitur: Duo duo intraverunt ad Noe in arcam, masculus et femina. Quaeritur quomodo superius distinxerit duo duo ab immundis, nunc autem sive a mundis sive ab immundis duo duo dicat intrasse. Sed hoc refertur non ad numerum mundorum vel immundorum animalium, sed ad masculum et feminam; quia in omnibus sive mundis sive immundis duo sunt, masculus et femina. Quod ait: In quo est spiritus vitae. 9. (7, 15) Notandum quod scriptum est: In quo est spiritus vitae, non solum de hominibus, sed etiam de pecoribus dictum, propter illud quod quidam de Spiritu Sancto volunt intellegere, ubi scriptum est: Et insufflavit Deus in faciem eius spiritum vitae 8, quod melius quidam codices habent: flatum vitae. De montium altitudine, quam omnem scriptum est transcendisse aquam. 10. (7, 20) De montium altitudine, quam omnem scriptum est trascendisse aquam cubitis quindecim, quaeritur propter Olympi montis historiam 9. Si enim terra invadere potuit spatium tranquilli illius aeris, ubi dicitur nec nubes videri, nec ventos sentiri, cur non et aqua crescendo?

Quod ait: Exaltata est aqua super terram centum quinquaginta dies. 11. (7, 24) Quod scriptum est: Et exaltata est aqua super terram centum quinquaginta dies; quaeritur utrum usque ad hunc diem creverit, an per tot dies in altitudine qua creverat manserit; quoniam alii interpretes planius videntur hoc dicere. Nam Aquila dixit: Obtinuit; Symmachus: Praevaluerunt, id est aquae. De eo quod scriptum est, post centum quinquaginta dies adductum esse spiritum super terram. 12. (8, 1-2) Quod scriptum est, post centum quinquaginta dies adductum esse spiritum super terram, et desiisse aquam, et conclusos fontes abyssi, et cataractas caeli, et detentam pluviam de caelo; quaeritur utrum post centum quinquaginta dies haec facta sint, an per recapitulationem omnia commemorata sint, quae post quadraginta dies pluviae fieri coeperunt; ut hoc solum ad centum quinquaginta dies pertineat, quod usque ad ipsos aqua exaltata est, aut de fontibus abyssi cessante iam pluvia, aut quia mansit in altitudine sua, dum nullo spiritu siccaretur; cetera vero quae dicta sunt, non post centum quinquaginta dies omnia facta sint, sed commemorata sint omnia, quae ex fine quadraginta dierum fieri coeperunt. De eo quod scriptum est, dimissum esse corvum nec rediisse. 13. (8, 6-9) Quod scriptum est, dimissum esse corvum, nec rediisse; et dimissam post eum columbam, et ipsam rediisse, quod non invenisset requiem pedibus suis; quaestio solet oboriri, utrum corvus mortuus sit, an aliquo modo vivere potuerit. Quia utique si fuit terra ubi requiesceret, etiam columba requiem potuit invenire pedibus suis. Unde conicitur a multis quod cadaveri potuit corvus insidere, quod columba naturaliter refugit. Quomodo columba non invenerit ubi resideret. 14. (8, 9) Item quaestio est quomodo columba non invenerit ubi resideret, si iam, sicut narrationis ordo contexitur, nudata fuerant cacumina montium 10. Quae videtur quaestio aut per recapitulationem posse dissolvi, ut ea posterius narrata intellegantur, quae prius facta sunt; aut potius quia nondum siccata fuerant.

Quod ait: Non adiciam adhuc maledicere terram, etc. 15. (8, 21) Quid sibi vult quod Dominus dicit: Non adiciam adhuc maledicere super terram propter opera hominum; quia apposita est mens hominis ad maligna a iuventute. Non adiciam ergo adhuc percutere omnem carnem vivam, quemadmodum feci; et deinde adiungit quae secundum largitatem bonitatis suae donat hominibus indignis? Utrum hic Testamenti Novi indulgentia figurata sit 11, et praeterita ultio ad Vetus pertineat Testamentum; hoc est, illud ad Legis severitatem, hoc ad gratiae bonitatem? Quid est: Et de manu hominis fratris exquiram animam hominis. 16. (9, 5) Quid est: Et de manu hominis fratris exquiram animam hominis? An omnem hominem fratrem omnis hominis intellegi voluit, secundum cognationem ex uno ductam? Cur Cham in filio suo, non in se, maledicitur. 17. (9, 25-27) Quaeritur quare peccans Cham in patris offensa, non in seipso, sed in filio suo Chanaan maledicitur; nisi quia prophetatum est quodammodo terram Chanaan, eiectis inde Chanaanaeis et debellatis, accepturos fuisse filios Israel, qui venirent de semine Sem? Quid est: Hic coepit esse gigans super terram. 18. (10, 8) Quaeritur quomodo dictum sit de Nembroth: Hic caepit esse gigans super terram; cum gigantes et antea natos Scriptura commemoret. An forte quia post diluvium novitas generis humani reparandi denuo commemoratur, in qua novitate hic coepit esse gigas super terram? De Phalech, quomodo in diebus eius divisa sit terra. 19. (10, 25) Quaeritur quid sit: Et Heber nati sunt filii duo; nomen unius Phalech, quia in diebus eius divisa est terra; nisi forte in diebus eius linguarum illa diversitas exstiterit, per quam factum est ut gentes dividerentur. Quod ait: Et erat omnis terra labium unum.

20. (11, 1) Et erat omnis terra labium unum, quomodo hoc potest intellegi, quando superius dictum est quod filii Noe, vel filiorum eius distributi essent per terram secundum tribus et secundum gentes, et secundum linguas suas 12, nisi quia per recapitulationem postea commemorat quod prius erat? Sed obscuritatem facit quod eo genere locutionis ista contexit, quasi narratio de iis quae postea facta sunt, consequatur. Quod ait: Aedificemus nobis turrem cuius caput sit usque in caelum. 21. (11, 4) Venite, aedificemus nobis civitatem, et turrem cuius caput erit usque in caelum. Si hoc se posse crediderunt, nimium stulta audacia et impietas deprehenditur. Et quia ob hoc Dei vindicta secuta est, ut eorum linguae dividerentur, non absurde hoc cogitasse creduntur. Quibus dicat Dominus: Venite descendamus et confundamus linguam eorum. 22. (11, 7) Venite, descendamus, et confundamus ibi linguam eorum, ne audiat unusquisque vocem proximi; utrum ad Angelos Dominus hoc dixisse intellegitur? An secundum illud accipiendum est, quod in exordio libri legitur: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram 13? Nam et quomodo postea dicitur singulari numero: Quia ibi confudit Dominus labia terrae 14; sic et illic cum dictum esset: Faciamus ad imaginem nostram; in consequentibus tamen non dictum est: Fecerunt, sed: Fecit Deus 15. De eo quod scriptum est: Et vixit Arphaxad annos trecentos, propter illud quod dictum erat: Erunt anni eorum centum viginti. 23. (11, 12-13) Quod scriptum est: Et erat Arphaxad annorum centum triginta quinque, cum genuit Chainan; et vixit Arphaxad postquam genuit Chainan annos quadringentos, vel, sicut in graeco invenimus: annos trecentos; quaeritur quomodo dixerit Deus ad Noe: Erunt anni vitae eorum centum viginti 16. Nondum enim natus erat Arphaxad quando dixit hoc Deus, nec fuit in arca cum parentibus suis; quomodo ergo intelleguntur deinceps anni vitae humanae praedicti centum viginti, cum inveniatur homo vixisse amplius quadringentis annis? Nisi quia intellegitur, ante viginti annos quam inciperet arca fieri, quae centum annis facta reperitur, hoc Deum dixisse ad Noe, cum iam praenuntiaret facturum se esse

diluvium, nec vitae humanae deinceps futurae in iis qui post diluvium nascerentur spatium praedixisse, sed vitae hominum quos fuerat diluvio deleturus. Quare scriptum est: Sem erat pater omnium filiorum Heber. 24. (10, 21) Quaeritur quare scriptum sit: Sem erat pater omnium filiorum Heber; cum inveniatur Heber quintus a Sem filio Noe17, utrum quia ex illo Hebraei dicuntur appellati? Per illum enim generatio transiit ad Abraham. Quid ergo probabilius sit, Hebraeos tamquam Heberaeos dictos, an tamquam Abrahaeos, merito quaeritur. Veritas super numero annorum Tharrae patris Abrahae. 25. 1. (11, 26) Quomodo accipiendum sit, quod cum esset Tharra, pater Abrahae annorum septuaginta, genuit Abraham, et postea cum suis omnibus mansit in Charran, et vixit annos ducentos quinque in Charran, et mortuus est 18; et dixit Dominus ad Abraham ut exiret de Charran, et exiit inde, cum esset idem Abraham septuaginta quinque annorum 19? Nisi quia per recapitulationem ostenditur, vivo Tharra locutum esse Dominum; et Abraham vivo patre suo secundum praeceptum Domini, exiisse de Charran, cum esset septuaginta quinque annorum, centesimo et quadragesimo quinto anno vitae patris sui, si dies vitae patris eius anni ducenti quinque fuerunt; ut ideo scriptum sit: Fuerunt anni vitae Tharrae ducenti quinque in Charran20, quia ibi complevit omnes annos totius vitae suae. Solvitur ergo quaestio per recapitulationem, quae indissolubilis remaneret, si post mortem Tharrae acciperemus locutum esse Dominum ad Abraham ut exiret de Charran, quia non poterat esse adhuc annorum septuaginta quinque cum pater eius iam mortuus esset, qui eum septuagesimo aetatis suae anno genuerat; ut Abraham post mortem patris sui annorum esset centum triginta quinque, si omnes anni patris eius ducenti quinque fuerunt. Recapitulatio itaque ista, si advertatur in Scripturis, multas quaestiones solvit, quae indissolubiles possunt videri secundum etiam superiorum quaestionum expositionem, per eamdem recapitulationem factam. De aetate Abrahae. 25. 2. Quamquam et aliter ista quaestio a quibusdam solvatur, ex illo computari annos aetatis Abrahae, ex quo liberatus est de igne

Chaldaeorum, in quem missus ut arderet, quia eumdem ignem superstitione Chaldaeorum colere noluit, liberatus inde, etsi in Scripturis non legitur, Iudaica tamen narratione traditur. Potest et sic solvi, quoniam Scriptura quae dixit: Cum esset Tharra annorum septuaginta, genuit Abraham et Nachor et Arran 21; non utique hoc intellegi voluit, quia eodem anno septuagesimo aetatis suae omnes tres genuit, sed ex quo anno generare coepit, eum annum commemoravit Scriptura. Fieri autem potest ut posterior sit generatus Abraham, sed merito excellentiae, qua in Scripturis valde commendatur, prior fuerit nominatus; sicut Propheta priorem nominavit minorem: Iacob dilexi, Esau autem odio habui 22; et in Paralipomenon cum sit quartus nascendi ordine Iudas, prior est commemoratus, a quo Iudaicae genti nomen est, propter tribum regiam 23. Commodius autem plures exitus inveniuntur, quibus quaestiones difficiles dissolvantur. Narratio Stephani de hac re. 25. 3. Consideranda est sane narratio Stephani de hac re 24, cui magis harum expositionum non repugnet. Et illud quidem cogit ut non sicut narrari videtur in Genesi 25, post mortem Tharrae locutus sit Deus Abrahae, ut exiret de cognatione sua et de domo patris sui; sed cum esset in Mesopotamia priusquam habitaret in Charran, iam utique egressus de terra Chaldaeorum, ut in illo itinere intellegatur ei locutus Deus. Sed quod Stephanus postea sic narrat: Tunc Abraham egressus de terra Chaldaeorum habitavit in Charran; et inde, postquam mortuus est pater eius, collocavit eum in terra hac 26; non parvas affert angustias huic expositioni, quae fit per recapitulationem. Videtur enim habuisse imperium Domini, quod ei fuerat locutus in itinere Mesopotamiae, egresso de terra Chaldaeorum, et eunti in Charran, et hoc imperium post mortem patris sui oboedienter implesse, cum dicitur: Et habitavit in Charran; et inde, postquam mortuus est pater eius, collocavit illum in terra hac. Ac per hoc manet quaestio, si septuaginta quinque annorum - sicut evidenter Scriptura Geneseos loquitur - fuit, quando egressus est de Charran, quomodo esse possit hoc verum, nisi forte quod ait Stephanus: Tunc Abraham egressus est de terra Chaldaeorum et habitavit in Charran, non sic accipiatur: Tunc egressus est posteaquam ei locutus est Dominus; iam enim erat in Mesopotamia, sicut supra dictum est, quando illud audivit a Domino; sed ipsa regula recapitulationis contexere voluit Stephanus, et simul dicere, unde egressus, ubi habitaverit, cum ait:

Tunc Abraham egressus est de terra Chaldaeorum, et habitavit in Charran. In medio autem, id est, inter egressum de terra Chaldaeorum, et habitationem in Charran, locutus est ei Deus. Postea vero quod adiungit Stephanus: Et inde, postquam mortuus est pater eius, collocavit illum in terra hac; intuendum est, quia non dixit: Et postquam mortuus est pater eius, egressus est de Charran, sed: Inde collocavit eum Deus in terra hac; ut post habitationem in Charran collocaretur in terra Chanaan, non post mortem patris egressus, sed post mortem patris collocatus in terra Chanaan, ut ordo verborum sit: " Habitavit in Charran; et inde collocavit illum in terra hac, postquam mortuus est pater eius ", ut tunc intellegamus collocatum vel constitutum Abraham in terra Chanaan, quando illic eum nepotem suscepit, cuius universum semen illic fuerat regnaturum, ex promisso Dei haereditate donata 27. Nam ex ipso Abraham natus est Ismael de Agar, nati et alii ex Cethura, ad quos illius terrae non pertineret haereditas. Et ex Isaac natus est Esau, qui similiter ab illa haereditate alienatus est. Ex Iacob autem filio Isaac, quotquot filii nati sunt, id est universum semen eius, ad illam haereditatem pertinuit 28. Sic ergo collocatus et constitutus in illa terra Abraham, quoniam vixit usque ad nativitatem Iacob, si recte intellegitur; soluta quaestio est secundum recapitulationem; quamvis et aliae solutiones non sint contemnendae. De Sara, ubi se dixit sororem Abrahae. 26. (12, 12. 14) Erit ergo cum te viderint Aegyptii, dicent quia uxor illius haec. Factum est autem statim ut intravit Abraham in Aegyptum, videntes Aegyptii mulierem quia speciosa erat valde. Quomodo accipiatur, quod Abraham veniens in Aegyptum celare voluit uxorem suam esse Saram, secundum omnia quae de hac re scripta sunt, utrum hoc convenerit tam sancto viro, an subdefectio fidei eius intellegatur, sicut nonnulli arbitrati sunt; iam quidem et Contra Faustum de hac re disputavi 29; et diligentius a presbytero Hieronimo expositum est 30, quare non sit consequens ut cum aliquot dies apud regem Aegypti Sara fecerit, etiam eius concubitu credatur esse polluta; quoniam mos erat regius, vicibus ad se admittere mulieres suas, et nisi lomentis et unguentis diu prius accurato corpore, nulla intrabat ad regem. Quae dum fierent, afflictus est Pharao manu Dei, ut viro redhiberet intactam 31, quam ipsi Deo maritus commiserat, tacens quod uxor esset, sed non mentiens quod soror esset; ut caveret quod poterat, quantum homo poterat, et Deo commendaret quod cavere non poterat; ne si

et illa quae cavere poterat, Deo tantum dimitteret, non in Deum credere, sed Deum tentare potius inveniretur. De terra Sodomorum, quomodo ante poenam suam comparetur paradiso Dei. 27. (13, 10) Quod terra Sodomorum et Gomorrhae, antequam deleretur, comparatur paradiso Dei, eo quod erat irrigua, et terrae Aegypti quam Nilus irrigat; satis, ut opinor, ostenditur quomodo intellegi debeat ille paradisus quem plantavit Deus, ubi constituit Adam 32. Quis enim alius intellegatur paradisus Dei, non video. Et utique si arbores fructiferae in paradiso virtutes animi accipiendae essent, sicut nonnulli exsistimant, nullo corporali in terra paradiso veris lignorum generibus instituto, non diceretur de ista terra: sicut paradisus Dei. Quod ait: Omnem terram quam tu vides, tibi dabo et semini tuo usque in saeculum. 28. (13, 14-15) Respiciens oculis tuis, vide a loco in quo nunc tu es ad Aquilonem et Africum, et Orientem et mare, quia omnem terram quam tu vides, tibi dabo eam et semini tuo usque in saeculum. Quaeritur hic quomodo intellegatur tantum terrae promissum esse Abrahae et semini eius, quantum poterat oculis circumspicere per quattuor cardines mundi. Quantum est enim quod ad terram conspiciendam acies corporalis visus possit attingere? Sed nulla est quaestio, si advertamus non hoc solum esse promissum; non enim dictum est: Tantum terrae dabo tibi quantum vides; sed: Tibi dabo terram quam vides. Cum enim et ulterior undique dabatur, profecto haec praecipue quae videbatur dabatur. Deinde attendendum est quod sequitur, quoniam ne putaret etiam ipse Abraham hoc solum promitti terrae quod aspicere vel circumspicere posset: Surge, inquit, et perambula terram in longitudine eius et latitudine, quia tibi dabo eam 33; ut perambulando perveniret ad eam, quam oculis uno loco stans videre non posset. Significatur autem ea terra quam primus populus accepit Israel, semen Abrahae secundum carnem; non illud latius semen secundum fidem, quod ne taceretur, dictum est ei futurum sicut arenam maris, secundum hyperbolen quidem, sed tamen tantum quod numerare nullus posset 34. Quare appellatus sit Abraham transfluvialis. PL 556

29. (14, 13) Et nuntiavit Abrahae transfluviali. Transfluvialem Abraham appellatum etiam graeca exemplaria satis indicant, sed cur ita appellatus sit, haec videtur causa, quod ex Mesopotamia veniens, transito flumine Euphrate, sedes constituit in terra Chanaan, et transfluvialis appellatus est ex ea regione unde venerat. Unde Iesus Nave dicit Israelitis: Quid? Vultis servire diis patrum vestrorum qui sunt trans flumen? 35 Propter eos qui contendunt perturbationes istas non cadere in animum sapientis. 30. (15, 12) De eo quod scriptum est: Circa solis autem occasum pavor irruit super Abraham, et ecce timor magnus incidit ei; tractanda est ista quaestio, propter eos qui contendunt perturbationes istas non cadere in animum sapientis; utrum tale aliquid sit quale A. Gellius commemorat in libris Noctium Atticarum 36 , quemdam philosophum in magna maris tempestate turbatum, cum esset in navi et animadversum a quodam luxurioso adolescente; qui cum ei post transactum periculum insultaret, quod philosophus cito perturbatus esset, cum ipse neque timuerit neque palluerit; respondit, ideo illum non perturbatum, quia nequissimae animae suae nihil timere deberet, quod nec digna esset pro qua aliquid timeretur. Ceteris autem studiosis, qui in navi fuerant, exspectantibus protulit librum quemdam Epicteti stoici, ubi legebatur non ita placuisse Stoicis, nullam talem perturbationem cadere in animum sapientis, quasi nihil tale in eorum appareret affectibus, sed perturbationem ab eis definiri, cum ratio talibus motibus cederet; cum autem non cederet, non dicendam perturbationem. Sed considerandum est quemadmodum hoc dicat A. Gellius, et diligenter inserendum. Quomodo dictum sit dari terram Abrahae in possessionem aeternam, cum et ipsi et semini eius temporaliter data sit. 31. (17, 8) Dabo tibi et semini tuo post te terram in qua habitas, omnem terram cultam in possessionem aeternam. Quaestio est quomodo dixerit aeternam, cum Israelitis temporaliter data sit; utrum secundum hoc saeculum dicta sit aeterna, ut ab eo quod est graece, quod est " saeculum " significat, dictum sit: , tamquam si latine dici posset " saeculare "; an ex hoc aliquid secundum spiritalem promissionem hic intellegere cogamur, ut aeternum dictum sit, ideo quia hinc aeternum aliquid significatur;

an potius locutionis est Scripturarum, ut aeternum appellent, cuius rei finis non constituitur; aut non ita fit ut deinceps non sit faciendum, quantum pertinet ad curam vel potestatem facientis; sicut ait Horatius: Serviet aeternum, qui parvo nesciet uti 37. Non enim potest in aeternum servire, cuius ipsa vita, qua servit, aeterna esse non potest. Quod testimonium non adhiberem, nisi locutionis esset. Verborum quippe illi sunt nobis auctores, non rerum vel sententiarum. Si autem defenduntur Scripturae secundum locutiones proprias, quae idiomata vocantur, quanto magis secundum eas quas cum aliis linguis communes habent? Quomodo dictum sit: Et reges gentium ex illo erunt. 32. (17, 16) Quaeritur quomodo dictum sit ad Abraham de filio eius: Et reges gentium ex illo erunt; utrum quia non provenit secundum regna terrena, secundum Ecclesiam accipi debeat; an propter Esau etiam ad litteram contigit. Quomodo intellegatur quod Abraham tres videns unum tamen Dominum appellat. 33. (18, 2-3) Et videns procucurrit in obviam illis ab ostio tabernaculi sui, et adoravit super terram, et dixit: Domine, si inveni gratiam ante te, ne praetereas servum tuum. Quaeritur cum tres viri essent qui ei apparuerant, quomodo singulariter Dominum appellet, dicens: Domine, si inveni gratiam ante te; an intellegebat unum ex eis Dominum, et alios angelos; an potius in angelis Dominum sentiens, Domino potius quam angelis loqui elegit; quia uno ex tribus cum ipso Abraham postea remanente, duo mittuntur in Sodomam, et illis sic loquitur Loth tamquam Domino? Quomodo si angelos intellexit esse, ad mortalium refectionem invitaverit. 34. (18, 4-5) Sumatur aqua, et lavem pedes vestros, et refrigerate sub arbore, et sumam panem, et manducate. Quaeritur si angelos intellegebat, quomodo potuerit ad hanc humanitatem invitare; quae refectioni refectio mortalis carnis necessaria est, non immortalitati angelorum. Quaeritur de miraculo quod filios genuerit Abraham.

35. (18, 11) Abraham autem et Sara seniores, progressi in diebus; defecerant autem Sarae fieri muliebria. Seniorum aetas minor est quam senum, quamvis et senes appellentur seniores. Unde si vera sunt quae a nonnullis medicis asseruntur, quoniam senior vir cum muliere seniore filios facere non potest, etiamsi adhuc feminae muliebria veniant; secundum hoc admiratum Abraham de promissione filii 38, et miraculum posuisse Apostolum 39, accipere possumus, ubi dixit emortuum corpus Abrahae. Emortuum quippe corpus non ita intellegendum est, ac si omnino nullam vim generandi habere posset, si mulier iuvenilis aetatis esset; sed secundum hoc emortuum, ut etiam de provectioris aetatis muliere non posset. Nam ideo de Cethura potuit, quia et iuvenilis illam invenit aetatis. Sic enim medici tradunt, quoniam cuius corpus viri secundum hoc iam defecit, ut cum femina provectioris aetatis, quamvis menstrua adhuc patiatur, generare non possit, de iuvencula potest. Et rursus mulier quae iam provectae aetatis est, quamvis adhuc menstrua fluant, ut de seniore parere non possit, de iuvene potest. Illud itaque ideo miraculum fuit, quia secundum id quod diximus, emortuo corpore viri, femina quoque tam provectae aetatis fuit, ut ei destitissent fieri muliebria. Nam si quod ait Apostolus: corpus emortuum, verbo quis premat, quia dixit: emortuum; iam ergo nec animam habuisse, sed cadaver fuisse intellegi debet; quod absurdissimae falsitatis est. Sic itaque solvitur ista quaestio. Alioquin merito movet quomodo cum esset Abraham prope mediae aetatis, secundum quam homines tunc vivebant, et postea filios de Cethura fecerit, dicatur ab Apostolo, corpore emortuo, et pro miraculo, quia genuit, praedicetur? Quare Saram ridentem redarguit Dominus. 36. (18, 13) Et dixit Dominus ad Abraham: Quare risit Sara in semetipsa dicens: Ergo vere pariam? Ego autem senui. Quaeritur quare istam redarguat Dominus, cum et Abraham riserit, nisi quia illius risus admirationis et laetitiae fuit, Sarae autem dubitationis; et ab illo hoc diiudicari potuit, qui corda hominum novit 40. Quomodo ausa sit Sara negare quod riserit. 37. (18, 15) Negavit Sara, dicens: Non risi; timuit enim. Quomodo intellegebant Deum esse qui loquebatur, cum etiam negare ausa sit Sara quod riserit, tamquam hoc ille posset ignorare; nisi forte Sara homines eos putabat, Abraham vero Deum intellegebat? Se etiam

ipse illa humanitatis officia praebendo, de quibus supra dixi, quae necessaria nisi infirmae carni esse non possent, mirum nisi homines prius esse arbitratus est; sed fortassis in quibus Deum loqui intellexit, quibusdam divinae maiestatis exsistentibus et apparentibus signis, sicut in hominibus Dei saepe apparuisse Scriptura testatur. Sed rursus quaeritur, si ita est, unde Angelos fuisse postea cognoverint, nisi forte cum eis videntibus in caelum iissent. Quod oboedientiam quoque filiorum Abrahae Deus promiserit. 38. (18, 19) Scio enim, quia constituet filiis suis, et domui suae post se, et custodient vias Domini, et facere iustitiam et iudicium, ut adducat Dominus in Abraham omnia, quae locutus est ad illum. Ecce ubi promittit Dominus Abrahae non solum praemia, sed etiam oboedientiam iustitiae filiorum eius, ut circa eos etiam praemia promissa compleantur. Quomodo Deus, qui cuncta scit, voluit experiri descendendo. 39. (18, 21) Descendens ergo videbo si secundum clamorem ipsorum venientem ad me consummantur, si autem non, ut sciam. Verba haec si non dubitantis quid duorum potius eventurum sit, sed irascentis et minantis accipiamus, nulla quaestio est. More quippe humano Deus in Scripturis ad homines loquitur, et eius iram noverunt sine perturbatione eius intellegere qui noverunt. Solemus autem etiam sic minaciter loqui: Videamus si non tibi facio, aut: Videamus si non illi fecero, et: Si non potuero tibi facere, vel: Sciam, id est, hoc ipsum experibor, utrum non possim; quod cum minando non ignorando dicitur, irati apparet affectus, sed perturbatio non cadit in Deum. Mos autem humanae locutionis et usitatus est, ut humanae infirmitati congruit, cui Deus coaptat locutionem suam. Quid sit quod Deus dixit non se perditurum Sodomam si invenisset in ea decem iustos. 40. (18, 32) Quaeri solet, utrum quod de Sodomis dixit Deus, non se perdere locum, si invenirentur illic vel decem iusti, speciali quadam sententia, de illa civitate, an de omnibus intellegendum sit generaliter, parcere Deum loco, in quocumque vel decem iusti fuerint? In qua quaestione non est quidem necesse, ut hoc de omni loco accipere compellamur; verumtamen de Sodomis potuit et sic

dici, quia sciebat Deus ibi non esse vel decem; et ideo sic respondebatur Abrahae, ut significaretur, nec tot ibi posse inveniri, ad exaggerationem iniquitatis illorum. Non enim necesse erat Deo tam sceleratis hominibus parcere, ne cum illis perderet iustos, cum posset, iustis inde liberatis, reddere impiis digna supplicia; sed, ut dixi, ad ostendendam malignitatem multitudinis illius, dixit: Si decem ibi invenero, parcam universae civitati, tamquam si diceret: Certe possum nec pios cum impiis perdere, nec tamen propterea impiis parcere, quia liberatis et separatis inde piis, possum impiis digna rependere; et tamen si ibi inveniantur, parco, hoc est quia nec tot ibi possent inveniri. Tale aliquid est apud Ieremiam, ubi ait: Circuite vias Hierusalem, et videte, et quaerite in plateis eius, et cognoscite si invenietis hominem facientem iustitiam et quaerentem fidem, et propitius ero peccatis eorum 41; id est, invenite vel unum, et parco ceteris; ad exaggerandum et demonstrandum, quod nec unus ibi posset inveniri. De angelis quos suscepit Loth hospitio. 41. (19, 1) Quod occurrit Loth angelis, et adoravit in faciem, videtur intellexisse quod angeli essent; sed rursus cum eos ad refectionem corporis invitat, quae mortalibus necessaria est, videtur putasse quod homines essent; ergo quaestio similiter solvitur, ut soluta est in tribus qui venerunt ad Abraham, ut aliquibus signis appareret eos divinitus missos, qui tamen homines crederentur. Nam hoc et in Epistola quae est ad Hebraeos, cum de hospitalitatis bono Scriptura loqueretur, ait: Per hanc enim quidam nescientes hospitio receperunt angelos 42. De eo quod filias suas Sodomitis obtulit Loth ut incorruptos servaret hospites suos. 42. (19, 8) Quod ait Sodomitis Loth: Sunt mihi duae filiae quae nondum noverunt viros, producam illas ad vos, utimini illis quomodo placuerit vobis, tantum in viros istos ne faciatis iniquum; quoniam prostituere volebat filias suas hac compensatione, ut viri hospites eius nihil a Sodomitis tale paterentur, utrum admittenda sit compensatio flagitiorum vel quorumque peccatorum, ut nos faciamus mali aliquid, ne alius gravius malum faciat; an potius perturbationi Loth, non consilio tribuendum sit quia hoc dixerit, merito quaeritur. Et nimirum periculosissime admittitur haec

compensatio; si autem perturbationi humanae tribuitur, et menti tanto male permotae, nullo modo imitanda est. Quali caecitate percussi sint Sodomitae ab angelis. 43. (19, 11) Viros vero qui erant ad ostium domus percusserunt caecitate. Graeci habent: quod magis significat, si dici posset " avidentia ", quae faciat non videri non omnia, sed quod non opus est. Nam merito movet quomodo potuerunt deficere quaerendo ostium, et tali erant caecitate percussi, ut omnino nihil viderent; hoc enim modo sua calamitate turbati ulterius ostium non et illi percussi sunt, qui quaerebant Elisaeum requirerent. Hac 43 . Hanc et illi habuerunt, qui Dominum post resurrectionem cum illo ambulantes in via non cognoverunt 44, quamvis ibi non sit hoc verbum positum, sed res ipsa intellegatur. Quomodo Loth Domino quem agnoscebat, in angelis non credebat. 44. (19, 18-19) Dixit autem Loth ad illos: Oro, Domine, quia invenit puer tuus misericordiam ante te, et magnificasti iustitiam tuam, quam facis in me, ut vivat anima mea; ego autem non possum salvus fieri in monte, ne forte comprehendant me mala et moriar. Hac perturbatione timoris non credebat ipsi Domino, quem in angelis cognoscebat, qua etiam illud de filiabus suis prostituendis dixerat: ut intellegamus non pro auctoritate habendum quod dixit de turpitudine filiarum; non enim et hoc pro auctoritate habendum est, Deo non esse credendum. Loth liberatus ob meritum Abrahae. 45. (19, 29) Et recordatus est Deus Abraham, et exemit Loth de medio eversionis. Commendat Scriptura meritis magis Abrahae liberatum esse Loth, ut intellegamus iustum Loth dictum secundum quemdam modum, maxime quod unum verum Deum colebat, et propter comparationem scelerum Sodomorum, inter quos vivens ad vitam similem non potuit inclinari. De eo quod ascendit Loth de Segor et sedebat in monte. 46. (19, 30) Ascendit autem Loth de Segor, et sedebat in monte. Mirum nisi ipse mons est, in quem sponte ascendit, quo admonente Domino ascendere noluit; aut enim nullus est alius, aut non apparet.

De eo quod timuit habitare in Segor. 47. (19, 30) Timuit enim habitare in Segor. Infirmitati eius Dominus et timori concesserat civitatem, quam Loth ipse delegerat, et in ea promiserat ei securitatem, quod propter illum parceret civitati; tamen etiam ibi esse timuit, ita fides eius non magni roboris fuit. Quomodo timuit Abraham dicere de Sara quod esset uxor sua. 48. (20, 2) Dixit autem Abraham de Sara uxore sua: Soror mea est. Timuit enim dicere: Uxor mea est, ne forte occiderent eum viri civitatis propter illam. Quaeri solet, quomodo adhuc in illa aetate pro Sarae pulchritudine Abraham periclitari metuebat. Sed magis formae illius vis miranda est, quae adhuc amari poterat, quam quaestio difficilis putanda. De eo quod scriptum est Deum dixisse ad Abimelech propter Saram. 49. (20, 6) Quod ait Deus ad Abimelech, propter Saram: Et peperci tibi ut non peccares in me, quando eum admonuit uxorem Abrahae esse, quam putabat sororem; advertendum est et notandum, in Deum peccari, quando talia committuntur, quae putant homines leviter habenda, tamquam in carne peccata. Quod autem dixit ei: Ecce tu morieris 45, etiam hoc notandum est, quomodo dicat Deus tamquam praedicens sine dubio futurum, quod admonendum dicit, ut a peccato abstinendo caveatur. Cur eo die quo ablactavit filium Abraham epulum fecerit. 50. (21, 8) Merito quaeritur, cur Abraham nec die quo natus est ei filius, nec die quo circumcisus est, sed die quo ablactatus est, epulum fecerit. Quod nisi ad aliquam spiritalem significationem referatur, nulla solutio quaestionis est, tunc scilicet esse debere magnum gaudium spiritalis aetatis, quando fuerit factus homo novus spiritalis, id est non talis qualibus dicit Apostolus: Lac vobis potum dedi, non escam, nondum enim poteratis, sed nec adhuc potestis, adhuc enim estis carnales 46. Quare contristatus Abraham sit de prophetia Sarae qua dixerat ei: Eice ancillam et filium eius.

51. (21, 10) Quaeritur Sara dicente: Eice ancillam et filium eius, non enim erit haeres filius ancillae cum filio meo Isaac, quare contristatus sit Abraham, cum ista fuerit prophetia 47, quam utique magis debuit nosse ipse quam Sara? Sed intellegendum est, vel ex revelatione hoc dixisse Saram, quia prius illi fuerat revelatum; illum vero quem de hac postea Dominum instruit, paterno affectu pro filio fuisse commotum; vel ambos prius nescisse, quidnam illud esset, et per Saram nescientem hoc prophetice dictum esse, cum illa mota esset muliebri animo propter ancillae superbiam. Etiam Ismael dictum fuit semen Abrahae. 52. (21, 13) Notandum quod et Ismael dictus sit a Deo semen Abrahae, propter illud quod sic accipiendum docet Apostolus quod dictum est: In Isaac vocabitur tibi semen 48; id est, non filii carnis, sed filii promissionis deputantur in semine 49; ut hoc proprie pertineat ad Isaac, qui non fuit filius carnis, sed filius promissionis, ubi promissio fit de omnibus gentibus. Quomodo accipiendum sit quod in humeros Agar etiam filius eius tam grandis putatur impositus. 53. (21, 14) Surrexit autem Abraham mane, et sumpsit panes et utrem aquae, et dedit Agar, et imposuit in humeros, et puerum, et dimisit illam. Fieri quaestio solet quomodo imposuerit in humeros et puerum tam grandem. Nam qui fuerat antea quam natus esset Isaac, tredecim annorum circumcisus, cum esset Abraham nonaginta novem 50, et natus sit Isaac centenario patre, ludebat autem Ismael cum Isaac quando Sara commota est, utique cum grandiusculo, qui iam fuerat ablactatus; profecto annorum fuit Ismael, quando cum matre sua de domo patris expulsus est, amplius sedecim 51. Sed ut hoc quod cum parvulo lusit, per recapitulationem dictum accipiamus, antequam ablactaretur Isaac; profecto etiam sic amplius quam tredecim annorum puer in humeros matris, cum utre et panibus, nimis absurdum est ut impositus esse credatur. Facile autem solvitur quaestio, si non subaudiamus: imposuit, sed: dedit. Dedit enim Abraham, sicut scriptum est, matri eius panes et utrem, quae illa imposuit in humeros suos. Cum autem adiunctum et dictum est: et puerum, subaudimus: dedit, qui panes et utrem dederat; non: in humeros imposuit.

Quomodo puerum tam grandem potuerit Agar sub arborem proicere ne videret eum morientem. 54. (21, 15-18) Defecit autem aqua de utre, et proiecit puerum sub unam abietem, et discessit, et sedere coepit contra illum longe quantum arcus mittit; dixit enim: Non videbo mortem filii mei; et sedit contra eum. Exclamans autem puer ploravit; et exaudivit Deus vocem pueri de loco ubi erat, et vocavit angelus Dei Agar de caelo, et dixit ei: Quid est, Agar? Noli timere, exaudivit enim Deus vocem filii tui de loco in quo est. Surge, et accipe puerum, et tene illum in manu tua; in magnam enim gentem faciam illum. Solet quaeri quomodo, cum puer esset annorum amplius quindecim, proiecerit eum mater sub arborem, et ierit longe quantum arcus mittit, ne videret eum morientem; quasi enim quem portabat proiecerit, ita videtur sonare quod dicitur, maxime quia sequitur: Flevit puer. Sed intellegendum est proiectum esse non a portante, sed ut fit, ab animo, tamquam moriturum. Neque enim quod scriptum est: Proiectus sum a facie oculorum tuorum 52, portabatur qui hoc dixit. Et est in quotidiano loquendi usu, cum proici dicitur aliquis ab aliquo cum quo erat, ne ab illo videatur aut cum illo maneat. Intellegendum est autem quod Scriptura tacuit, ita discessisse matrem a filio, ut puer ignoraret quo mater abierit, et eam in silvestribus stirpibus latuisse, ne filium siti deficientem videret. Ille autem etiam illa aetate, quid mirum si matre diutius non visa et tamquam perdita, eo loco, ubi solus remanserat, flevit? Quod ergo postea dicitur: Accipe puerum, non ut eum de terra velut iacentem tolleret, dictum est, sed ut ei coniungeretur, et eum manu teneret deinceps comitem, sicut erat; quod plerumque faciunt simul ambulantes cuiuslibet aetatis. Quomodo Agar expulsa iuxta puteum iurationis errabat, cum videatur nondum fuisse ille puteus. 55. (21, 22) Factum est autem in tempore illo, et dixit Abimelech, etc. Quaeri potest, quando cum isto Abimelech pactum fecit Abraham 53, et appellatus est puteus quem fodit: " Puteus iurationis " 54, quomodo congruat veritati. Agar enim de Abrahae domo expulsa cum filio, iuxta puteum, sicut dictum est, iurationis errabat, qui valde postea dicitur factus ab Abraham; ibi enim Abimelech et Abraham iuraverunt, quod nondum utique factum erat, cum de domo Abrahae Agar cum filio fuisset expulsa. Quomodo ergo errabat iuxta puteum iurationis 55? An factum iam fuisse

intellegendum est, et per recapitulationem postea commemoratum quod egit Abraham cum Abimelech? Nisi forte qui longe postea librum scripsit, ex nomine putei iurationis appellavit regionem, in qua cum filio mater errabat, tamquam diceret: Errabat in illa regione, ubi puteus iurationis factus est; quamvis puteus postea sit factus, sed longe ante aetatem scriptoris; sic autem appellabatur puteus cum liber scriberetur, nomen tenens antiquum, quod Abraham imposuerat. Si autem ipse est puteus, quem apertis oculis vidit Agar, nihil restat nisi ut per recapitulationem quaestio dissolvatur. Nec movere debet quomodo puteum, quem foderat Abraham, nesciebat Agar si ante est ille fossus quam illa expulsa. Valde enim fieri potuit ut pecorum suorum causa, longe a domo in qua cum suis habitabat, puteum foderet, quem illa nesciret. Quomodo ad puteum iuramenti agrum plantaverit Abraham. 56. (21, 33) Quaeri potest quomodo ad puteum iuramenti agrum plantaverat Abraham, si in terra illa, quemadmodum Stephanus dicit 56, non acceperat haereditatem, nec spatium pedis. Sed ea est intellegenda haereditas quam Deus munere suo fuerat daturus, non empta pretio. Intellegitur autem spatium circa puteum ad illud emptionis pactum pertinere, in quo fuerant agnae septem datae, quando Abimelech et Abraham sibi etiam iuraverunt 57. Quomodo tentavit Deus Abraham. 57. (22, 1) Et tentavit Deus Abraham. Quaeri solet quomodo hoc verum sit, cum dicat in Epistola sua Iacobus quod Deus neminem tentat 58; nisi quia locutione Scripturarum solet dici: tentat, pro eo quod est probat. Tentatio vero illa de qua Iacobus dicit, non intellegitur nisi qua quisque peccato implicatur. Unde Apostolus dicit: Ne forte tentaverit vos is qui tentat 59. Nam et alibi scriptum est: Tentat vos Dominus Deus vester, ut sciat si diligitis eum 60; etiam hoc genere locutionis, ut sciat, dictum est, ac si diceretur: ut scire vos faciat; quoniam vires dilectionis suae hominem latent, nisi divino experimento etiam eidem innotescant. Quomodo dicat Dominus: Modo enim cognovi... 58. (22, 12. 14) Vox angeli de caelo ad Abraham: Ne inicias manum in puerum, neque facias ei quidquam. Modo enim cognovi, quoniam timeas Deum tu; etiam ista quaestio simili locutione solvitur; hoc est enim: Nunc cognovi, quoniam timeas Deum tu,

quod significat: Nunc te feci cognoscere. In consequentibus autem hoc genus locutionis evidenter apparet, ubi dicitur: Et vocavit Abraham nomen loci illius, Dominus vidit; ut dicant hodie: In monte Dominus apparuit. Vidit, pro eo quod est apparuit, hoc est vidit, pro eo quod est videri fecit; significans per efficientem id quod efficitur, sicut frigus pigrum quod pigros facit. Quid est: Et non pepercisti filio tuo. 59. (22, 12) Et non pepercisti filio tuo dilecto propter me. Numquid Abraham propter angelum non pepercit filio suo, et non propter Deum? Aut ergo angeli nomine Dominus Christus significatus est, qui sine dubio Deus est, et manifeste a Propheta dictus: Magni consilii angelus 61; aut quod Deus erat in angelo, et ex persona Dei angelus loquebatur, sicut in Prophetis etiam solet. Nam in consequentibus hoc magis videtur apparere ubi legitur: Et vocavit angelus Domini Abraham iterum de caelo, dicens: Per memetipsum iuravi, dicit Dominus 62. Non facile enim invenitur Dominus Christus Patrem Dominum dicere tamquam suum Dominum, illo praesertim tempore antequam sumeret carnem. Nam secundum id quod formam servi accepit, non incongruenter hoc dici videtur. Nam secundum huius rei futurae prophetiam illud est in Psalmo: Dominus dixit ad me: Filius meus es tu 63. Nam neque in ipso Evangelio facile invenimus a Christo Deum Patrem Dominum appellatum, quod Dominus eius esset; quamvis Deum inveniamus in illo loco, ubi ait: Vado ad Patrem meum et Patrem vestrum, Deum meum et Deum vestrum 64. Quod autem scriptum est: Dixit Dominus Domino meo, ad ipsum qui loquebatur refertur, id est: Dixit Dominus Domino meo 65, Pater scilicet Filio; et: Pluit Dominus a Domino 66, qui scribebat dixit; ut Dominus eius a Domino eius, id est, Dominus noster a Domino nostro pluisse intellegatur, Filius a Patre. De Chamuele patre Syrorum. 60. (22, 21) Quod in his quos nuntiaverunt Abrahae natos esse filios fratri eius, nominatur et Chamuel pater Syrorum, non utique illi qui nuntiaverunt, nuntiare patrem Syrorum potuerunt; ex origine quippe illius Syrorum genus longe postea propagatum est. Sed dictum est a persona scribentis, qui post omnia illa tempora haec scribendo narravit; quemadmodum supra diximus de puteo iurationis 67.

Quid est: Exsurgens autem Abraham adoravit populum terrae. 61. (23, 7) Exsurgens autem Abraham adoravit populum terrae. Quaeritur quomodo scriptum sit: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies 68; cum Abraham sic honoraverit populum quemdam gentium, ut etiam adoraret. Sed animadvertendum est in eodem praecepto, non dictum: Dominum Deum tuum solum adorabis, sicut dictum est: Et illi soli servies, quod est graece: . Talis enim servitus nonnisi Deo debetur. Unde damnantur idololatrae, id est, eiusmodi servitutem exhibentes idolis, quae debetur Deo. Nec moveat quod alio loco in quadam Scriptura prohibet angelus hominem adorare se, et admonet ut Dominus potius adoretur 69. Talis enim apparuerat angelus ut pro Deo posset adorari; et ideo fuerat corrigendus adorator. Abraham iubet puero suo, ut sub eius femore manum ponat. 62. (24, 3) Quod Abraham iubet puero suo ut manum suam ponat sub eius femore, et sic eum adiurat per Dominum Deum caeli, et Dominum terrae, solet imperitos movere; non attendentes magnam istam de Christo exstitisse prophetiam, quod ipse Dominus Deus caeli et Dominus terrae in ea carne venturus esset, quae de illo femore propagata est. Signum petivit servus Abrahae ut ei Deus ostenderet futuram uxorem Isaac. 63. (24, 12-14) Quaerendum quo differant augurationes illicitae ab illa petitione signi, qua petivit servus Abrahae ut ei Deus ostenderet ipsam esse futuram uxorem domini sui Isaac, a qua cum petivisset ut biberet, diceretur illi: Bibe et tu, et adaquabo camelos tuos quoadusque bibere desinent. Aliud est enim, mirum aliquid petere quod ipso miraculo signum sit; aliud ea observare, quae ita fiunt ut mira non sint, sed a coniectoribus superstitiosa vanitate interpretentur. Sed hoc ipsum etiam quod mirum aliquid postulatur, quo significetur quod quisque vult nosse, utrum audendum sit, non parva quaestio est. Eo namque pertinet, quod dicuntur qui hoc non recte faciunt, tentare Dominum. Nam ipse Dominus cum a diabolo tentaretur, testimonium de Scripturis adhibuit: Non tentabis Dominum Deum tuum 70. Suggerebatur enim tamquam homini ut signo aliquo exploraret ipse quantus esset, id est, quam multum apud Deum posset; quod vitiose fit, cum fit. Ab hoc autem

discernitur quod Gedeon fecit pugnae imminente periculo 71; consultatio quippe illa magis quam tentatio Dei fuit. Unde et Achaz apud Isaiam timet signum petere 72, ne Deum tentare videatur, cum hoc eum Dominus admoneat per prophetam; credo, existimans quod ab ipso propheta exploraretur utrum praecepti memor esset, quo tentare Deum prohibemur. Quod verba Abrahae et servi narrantis non omnino eadem repetuntur. 64. (24, 37-38) Servus Abrahae narrans quae sibi mandata fuerant a domino suo, dicit eum sibi dixisse: Non sumes uxorem filio meo in filiabus Chananaeorum, inter quos ego habito in terra eorum, sed in domum patris mei ibis, et in tribum meam, et sumes uxorem filio meo inde, et cetera si legantur quemadmodum illi mandata sint, sententia eadem reperitur; verba vero non omnia, vel ipsa, vel ita dicta sunt. Quod admonendum putavi propter stultos et indoctos homines, qui Evangelistis hinc calumniantur, quod in aliquibus verbis non omni modo conveniunt, quamvis rebus atque sententiis omnino non discrepent. Certo enim istum librum unus homo scripsit, qui ea quae supra dixit cum mandaret Abraham, vel relecta sic ponere potuit, si ad rem pertinere iudicaret, cum veritas narrationis exigitur, nisi ut rerum sententiarumque sit, quibus voluntas, propter quam intimandam verba fiunt, satis appareat. Quomodo iuratio servi Abrahae maledictum dicatur. 65. (24, 41) Quod habent latini codices, narrante servo Abrahae quae sibi mandaverat dominus eius: Tunc innocens eris a iuramento meo, vel: iuratione mea, graeci habent: a maledicto enim dicitur " iuratio ", " maledictum ", unde et " meo, maledictus " vel dicitur. Proinde oritur quaestio, quomodo illa iuratio maledictum possit intellegi; nisi quia maledictus est qui contra iurationem fecerit. Misericordia et iustitia. 66. (24, 49) Si ergo facitis misericordiam et iustitiam ad dominum meum, renuntiate mihi. Duo illa quae assidue ponuntur in aliis sanctis Scripturis, et maxime in Psalmis, misericordia et iustitia 73, tantumdem enim valet misericordia et veritas, hinc iam apparere coeperunt.

Quod ait: Ecce Rebecca, etc. 67. (24, 51) Ecce Rebecca in conspectu tuo; accipiens recurre, et sit uxor filii domini tui, quemadmodum locutus est Dominus. Quaeritur quando locutus sit Dominus, nisi quia vel prophetam esse Abraham noverant, et prophetice a Domino dictum quod per illum dictum fuerat 74, agnoscebant; aut signum illud quod sibi datum servus eius narravit 75, locutionem Domini appellaverunt; hoc enim magis de Rebecca expressum est. Nam quod Abraham dixerat, non de Rebecca dixerat, sed de aliqua femina ex tribu vel cognatione sua; et hoc ad utrumque, ut immunis esset a iuramento servus, si non impetrasset; quod utique non dicitur, cum aliquid prophetatur. Certam enim decet esse prophetiam. Quod Rebeccae dixerunt fratres eius proficiscenti. 68. (24, 60) Quod Rebeccae dixerunt fratres eius proficiscenti: Soror nostra es, esto in millia millium, et haereditatem obtineat semen tuum, civitates adversariorum; non prophetae fuerunt, aut vanitate tam magna optaverunt, sed eos quae promiserat Deus Abrahae latere non potuit. Quomodo dictum sit: Exiit Isaac exerceri in campo meridie. 69. (24, 63) Quod scriptum est: Et exiit Isaac exerceri in campo meridie; qui verbum de hac re graecum nesciunt, exercitationem corporis putant. Scriptum est autem graece ; vero ad animi exercitationem pertinet, et saepe vitio deputatur; more tamen Scripturarum plerumque in bono ponitur. Pro isto verbo quidam interpretes nostri exercitationem, quidam garrulitatem, quasi verbositatem, quae in bono, quantum ad latinum eloquium pertinet, vix aut numquam invenitur; sed, ut dixi, in Scripturis plerumque in bono dicitur; et videtur mihi significare animi affectum studiosissime aliquid cogitantis cum delectatione cogitationis; nisi aliud sentiunt qui haec verba graeca melius intellegunt. De eo quod Abraham post mortem Sarae Cethuram accepit uxorem. 70. (25, 1) Adiciens autem Abraham sumpsit uxorem nomine Cethuram. Quaestio haec esset, si peccatum esset, maxime in antiquis dantibus operam propagandae proli. Quodlibet enim hic

quam incontinentia suspicanda est tanti viri, in illa praesertim iam aetate. Cur autem de hac filios fecerit, qui cum miraculo de Sara fecerat, supra dictum est 76; quamquam nonnulli donum quod accepit Abraham velut reviviscentis corporis ad filios procreandos, diu permansisse asserant, ita ut posset et alios procreare. Sed multo est absolutius de adulescentula potuisse seniorem, quod senior de seniore non posset, nisi Deus illic miraculum praestitisset, maxime propter Sarae non solum aetatem, verum etiam sterilitatem. Sane etiam grandioris aetatis, et sicut Scriptura loquitur, plenum dierum posse dici seniorem, hoc est , hinc intellegi potest, quia hoc Abraham appellatus est quando mortuus , non omnis etiam est 77. Proinde omnis senex etiam senex; quia plerumque est hoc nomen aetatis quae infra senectutem senectuti vicina est, et ex hoc etiam ipsa a senectute nomen accepit in latina lingua, ut senior appelletur. Apud Graecos autem, maxime sicut Scriptura loquitur, et dicuntur, etiamsi aetates iuvenum comparentur; quod dicimus nos maiorem atque iuniorem. Verumtamen hoc factum Abrahae, quod post mortem Sarae de Cethura filios procreavit, non sic accipiendum est, quasi humana consuetudine et cogitatione tantummodo substituendae numerosioris prolis hoc factum sit. Sic enim possent accipere homines etiam quod de Agar factum est, nisi Apostolus admoneret illa fuisse facta prophetice 78, ut in utrisque personis mulierum earumque filiorum duo Testamenta ad futurorum praenuntiationem allegorica significatio figuraret. Unde in isto quoque Abrahae facto aliquid tale quaerendum est; etsi non facile occurrat, ego interim quod occurrit; munera quae acceperunt filii concubinarum, videntur mihi significare quaedam Dei dona, vel in sacramentis vel in quibusque signis, etiam carnali populo Iudaeorum et haereticis data, velut filiis concubinarum; cum haereditatis munus, quod est caritas et vita aeterna 79, nonnisi ad Isaac pertineat, hoc est, ad filios promissionis. Quod ait: Haec sunt nomina filiorum Ismael secundum nomina generationum eorum. 71. (25, 13) Quid sibi vult quod scriptum est: Haec sunt nomina filiorum Ismael secundum nomina generationum eorum? Non enim satis elucet cur additum sit: secundum nomina generationum eorum; cum ii soli nominentur quos ille genuit, non etiam qui ab ipsis geniti sunt. Nisi forte quia nationes ex illis propagatae eorum nominibus appellantur, hoc significatum sit, cum dictum est:

secundum nomina generationum eorum; quamvis hoc modo illae nationes sint potius secundum nomina istorum, non ista nomina secundum illas nationes; quia illae posterius exstiterunt. Unde notanda locutio est, quia et postea de illis dicitur: Duodecim principes secundum gentes eorum 80. Rebecca venit interrogare Dominum, cum pregnans esset. 72. (25, 22) Quod de Rebecca scriptum est, quia venit interrogare Dominum cum gestirent puerperia in utero eius, quaeritur quo ierit. Non enim erant tunc prophetae, aut sacerdotes secundum ordinem tabernaculi vel templi Domini. Quo ergo ierit, merito movet, nisi forte ad locum ubi aram constituerat Abraham 81. Sed illic quomodo responsa ederentur, omnino tacet Scriptura; utrum per aliquem sacerdotem, quod incredibile est, si erat, non fuisse nominatum, et nullam ibi omnino sacerdotum aliquorum factam esse mentionem. An forte ibi cum orando allegassent desideria sua, dormiebant in loco, ut per somnium monerentur? An adhuc vivebat Melchisedech, cuius tanta fuit excellentia, ut a nonnullis dubitetur, utrum homo, an angelus fuerit? An erant aliqui tales etiam illo tempore homines Dei, in quibus posset Deus interrogari? Quidquid horum est, et si quid aliud quod me forte, ne commemorarem, praeterierit, mentiri tamen Scriptura non potest, quae dixit Rebeccam iisse ad interrogandum Dominum, eique Dominum respondisse. De verbis quae respondit Rebeccae Dominus ubi dictum est: Maior serviet minori. 73. (25, 23) In eo quod Dominus respondit Rebeccae: Duae gentes in utero tuo sunt, et duo populi de ventre tuo separabuntur, et populus populum superabit, et maior seviet minori, spiritali intellegentia carnales in populo Dei significantur per maiorem filium, et spiritales per minorem; quia sicut dicit Apostolus: Non prius quod spiritale, sed quod animale; postea spiritale 82. Solet et sic intellegi hoc quod dictum est, ut in Esau figuratus sit maior populus Dei, hoc est Israeliticus secundum carnem; per Iacob autem figuratus sit ipse Iacob secundum spiritalem progeniem. Sed etiam historica proprietate hoc responsum invenitur esse completum, ubi populus Israel, hoc est Iacob minor filius, superavit Idumaeos, hoc est gentem quam propagavit Esau, eosque fecerunt tributarios per David 83; quod diu fuerunt, usque ad regem [scilicet Ioram] sub quo Idumaei rebellaverunt, et iugum Israelitarum

Idumaei a cervice sua deposuerunt, secundum prophetiam ipsius Isaac quando minorem pro maiore benedixit 84; hoc enim dixit eidem maiori, cum et ipsum postea benediceret. Quomodo per dolum acceperit Iacob benedictionem, qui dicitur fuisse sine dolo. 74. (25, 27) Iacob autem erat homo simplex habitans domum. Quod graece dicitur: , hoc latini " simplicem " interpretati sunt. Proprie autem , " non fictus ", unde aliqui latini interpretes " sine dolo " interpretati sunt, dicentes: Erat Iacob sine dolo habitans in domo; ut magna sit quaestio, quomodo per dolum acceperit benedictionem qui erat sine dolo. Sed ad significandum magnum aliquid hoc Scriptura praemisit. Hinc enim maxime cogimur ad intellegenda illo loco spiritalia, quia sine dolo erat qui dolum fecit. Unde quid sentiremus, in sermone quodam ad populum habito satis diximus 85. Quod tempore famis abiit Isaac ab Abimelech regem in Gerara. 75. (26, 1) In eo quod scriptum est: Facta est autem fames super terram, praeter famem quae ante facta est in tempore Abraham; abiit autem Isaac ad Abimelech regem Philistinorum in Gerara; quaeritur hoc quando sit factum, utrum posteaquam Esau vendidit primogenita sua cibo lenticulae; post illam quippe narrationem hoc narrari incipit: an, ut fieri solet, per recapitulationem narrator ad ea reversus sit, cum progressus de filiis eius ad eum locum pervenisset, qui de lenticula commemoratus est. Movet autem, quia ipse invenitur Abimelech, qui etiam Saram concupiverat; ipsius enim paranymphus et princeps militiae 86, qui ibi commemorati sunt, etiam hic commemorantur, utrum vel vivere potuerint. Quando enim factus est amicus Abrahae, nondum natus erat Isaac, sed iam promissus. Ponamus ante annum quam nasceretur Isaac, illud fuisse factum; deinde Isaac suscepit filios, cum esset annorum sexaginta; illi autem iuvenes erant quando vendidit Esau primogenita sua; ponamus etiam ipsos circa viginti annos fuisse; fiunt anni aetatis Isaac usque ad illud factum filiorum eius, circiter octoginta; adulescentem accipiamus fuisse Abimelech, quando matrem ipsius concupivit, et Abrahae amicus est factus; potuit ergo iam esse quasi centenarius, si post illud factum filiorum suorum perrexit in illam terram famis necessitate Isaac. Non ergo ex hoc cogit ulla necessitas, per recapitulationem putare narratam

profectionem Isaac in Gerara. Sed quia ibi diuturno tempore fuisse Isaac scribitur, et puteos fodisse, et de his contendisse, et ditatum fuisse pecunia 87; mirum nisi recapitulando ista commemorantur, quae ideo fuerant praetermissa, ut primum de filiis eius usque ad illum locum de lenticula narratio perveniret. Isaac magnus factus a Domino etiam in bona temporalia. 76. (26, 12-13) In eo quod scriptum est de Isaac: Benedixit autem eum Dominus, et exaltatus est homo, et procedens maior fiebat, quoadusque magnus factus est valde, secundum terrenam felicitatem dictum sequentia docent. Exsequitur enim narrator easdem eius divitias, quibus magnus factus est; et hinc motus Abimelech, timuit illum ibi esse, ne potentia eius sibi esset infesta 88 . Quamquam ergo aliquid spiritale ista significent, tamen secundum id quod contigerunt, ideo praemissum est: Benedixit eum Dominus, ut sana fide intellegamus etiam ista temporalia dona, nec dari posse, nec sperari debere, etiam cum ab infirmioribus appetuntur, nisi ab uno Deo; ut qui in minimis fidelis est, etiam in magnis fidelis sit; et qui in mammona iniquo fidelis inventus est, etiam verum accipere mereatur, sicut Dominus in Evangelio loquitur 89. Talia etiam de Abraham dicta sunt, quod ei munera Dei provenerint. Unde non parum aedificat sanam fidem pie intellegentibus ista narratio, etiamsi de his rebus allegorica significatio nulla posset exsculpi. Iuratio quae maledictis obstringit. 77. (26, 28) Fiat exsecratio inter nos et inter te; id est iuratio quae maledictis obstringit, quae accidant ei qui peieraverit; secundum quam considerandum est quod et servus Abrahae commemoravit, narrans eis a quibus accepit uxorem domino suo Isaac. Quare Isaac puteum, in quo non inventa est aqua, vocavit iuramentum. 78. (26, 32.33) Quid est quod scriptum est, quod cum venissent pueri Isaac et dixissent: Fodimus puteum, et non invenimus aquam, appellavit eumdem puteum Isaac iuramentum? An quamvis factum sit, in aliquam significationem sine dubio ducendum est spiritalem; quoniam nihil habet convenientiae secundum litteram, ut ideo iuramentum appellaverit puteum, quod ibi aqua non sit inventa? Quamquam alii interpretes pueros Isaac inventam potius

aquam nuntiasse dixerunt; sed etiam sic quare iuramentum appellatum est, ubi nulla fuerat facta iuratio? Isaac a filio Esau petit escam de venatione. 79. (27, 1-17) Quoniam tantus patriarcha Isaac, antequam moriatur, quaerit a filio suo venationem et escam, qualem amat, pro magno beneficio, et promittit benedictionem, nullo modo vacare arbitramur a significatione prophetica; maxime quoniam festinat uxor eius ut illam benedictionem minor accipiat, quem ipsa diligebat, et cetera in eadem narratione multum movent ad maiora intellegenda vel requirenda. Quod ait: Expavit autem Isaac pavore magno. 80. (27, 33) Quod habent latini codices: Expavit autem Isaac pavore magno valde, graeci habent: , ubi tanta commotio intellegitur, ut quaedam mentis alienatio sequeretur. Ipsa enim proprie dicitur ecstasis. Et quia solet in magnarum rerum revelationibus fieri, in hac intellegendum est factam esse spiritalem admonitionem ut confirmaret benedictionem suam filio minore, cui potius irascendum fuit quod fefellerit patrem. Sic et de Adam cum prophetatur hoc sacramentum magnum, quod dicit Apostolus in Christo et in Ecclesia: Erunt duo in carne una 90, dicitur quod extasis praecesserit 91. Quando renuntiata sint verba Esau Rebeccae. 81. (27, 42) Quomodo annuntiata vel renuntiata sunt verba Esau Rebeccae, quibus comminatus est occidere fratrem suum, cum Scriptura dicat hoc eum in sua cogitatione dixisse 92; nisi quia hinc nobis datur intellegere, quod divinitus eis revelabantur omnia? Unde ad magnum mysterium pertinet, quod filium suum minorem pro maiore voluit benedici. Ubi latini codices differunt a graecis. 82. (28, 2) Quod habent latini codices, Isaac dicente filio suo: Vade in Mesopotamiam, in domum Bathuel patris matris tuae, et sume inde tibi uxorem, graeci codices non habent: vade, sed: fuge, hoc est: . Unde intellegitur etiam Isaac cognovisse quid filius eius Esau de fratre suo in cogitatione sua dixerit.

Verba Iacob ad prophetiam pertinentes. 83. (28, 16-17) Et surrexit Iacob de somno suo, et dixit: Quia est Dominus in loco hoc, ego autem nesciebam; et timuit, et dixit: Quam terribilis locus hic! Hoc non est nisi domus Dei; et haec porta est caeli. Haec verba ad prophetiam pertinent, quia ibi futurum erat tabernaculum, quod constituit Dominus in hominibus in primo populo suo. Portam caeli autem sic intellegere debemus, tamquam inde fiat aditus credentibus ad capessendum regnum caelorum. In titulum statuit lapidem Iacob. 84. (28, 18) Quod statuit lapidem Iacob, quem sibi ad caput posuerat, et constituit eum titulum, et perfudit illum oleo, non aliquid idololatriae simile fecit; non enim vel tunc vel postea frequentavit lapidem adorando, vel ei sacrificando; sed signum fuit in prophetia evidentissima constitutum, quae pertinet ad unctionem, unde Christi nomen a chrismate est. Iacob vocavit nomen loci illius Dominus Dei. 85. (28, 19) Et vocavit Iacob nomen loci illius Domus Dei, et Ulammaus erat nomen civitati ante. Iuxta civitatem dormisse si intellegatur, nulla quaestio est; si autem in civitate, mirum videtur quomodo potuerit illum titulum constituere. Quod autem vovit votum si prosperaretur eundo et redeundo, decimasque promisit domui Dei futurae in loco illo 93, prophetia est domus Dei, ubi et ipse rediens Deo sacrificavit; non illum lapidem Deum appellans, sed domum Dei, id est quia in illo loco futura erat domus Dei. Quomodo Iacob agnovit Rachel. 86. (29, 10) Quod venit Rachel cum ovibus patris sui, et dicit Scriptura quod cum vidisset Iacob Rachel filiam Laban fratris matris suae, accessit et revolvit lapidem ab ore putei; magis notandum est, aliquid Scripturam praetermittere quod intellegere debemus, quam ulla quaestio commovenda. Intellegitur enim quod illi, cum quibus primo loquebatur Iacob, interrogati quae esset quae veniebat cum ovibus, ipsi dixerunt filiam esse Laban, quam utique Iacob non noverat, sed illius interrogationem responsionemque illorum, Scriptura praetermittens, intellegi voluit. Quomodo Rachel ab incognito Iacob osculum acceperit.

87. (29, 11-12) Quod scriptum est: Osculatus est Iacob Rachel, et exclamans voce sua flevit; et indicavit ei quia frater est eius, et quia filius Rebeccae est. Consuetudinis quidem fuit, maxime in illa simplicitate antiquorum, ut propinqui propinquas oscularentur, et hoc hodie fit in multis locis; sed quaeri potest quomodo ab incognito illa osculum acceperit, si postea indicavit Iacob propinquitatem suam. Ergo intellegendum est, aut illum qui iam audierat quae illa esset, fidenter in eius osculum irruisse; aut postea Scripturam narrasse per recapitulationem quod primo factum erat, id est, quod indicaverit Iacob quis esset. Sicut de paradiso postea dicitur, quomodo Deus eum instituerit, cum iam dictum esset quod plantaverit Deus paradisum 94, et posuerit illic hominem quem finxerat, et multa alia per recapitulationem dicta intelleguntur. Pauci dies fuerunt in conspectu Iacob septem anni. 88. (29, 20) Quod scriptum est: Et servivit Iacob pro Rachel annis septem; et erant in conspectu eius velut pauci dies, eo quod diligebat illam, quaerendum quomodo dictum sit, cum magis etiam breve tempus longum esse soleat amantibus. Dictum est ergo propter laborem servitutis, quem facilem et levem amor faciebat. Quomodo servit Iacob alios septem annos pro Rachel. 89. (29, 27-30) Si parum advertatur rei huius narratio, putabitur quod posteaquam Liam Iacob duxit uxorem, deinde servivit alios septem annos pro Rachel, et tunc eam duxit. Verum autem non ita est, sed Laban ei dixit: Consumma itaque septimanam istius, et dabo tibi et hanc pro opere quod operaberis apud me adhuc septem annos alios. Quod itaque ait: Consumma septimanam istius, ad nuptiarum celebrationem pertinet, quae septem diebus celebrari solent. Hoc itaque ait: Imple dies nuptiarum septem pertinentes ad istam quam duxisti, et dabo tibi et hanc pro eo quod operaberis apud me adhuc septem annos alios. Deinde sequitur: Fecit autem Iacob sic, et implevit septimanam eius, id est, septem dies nuptiarum Liae, et dedit illi Laban Rachel filiam suam ipsi uxorem. Dedit autem Laban Rachel filiae suae Ballam ancillam suam ei ancillam, et intravit ad Rachel. Dilexit autem Rachel magis quam Liam, et servivit illi septem annos alios. Utique apparet quia posteaquam duxit Rachel, tunc servivit pro ea septem annos alios. Nimis enim durum et valde iniquum fuit, ut deceptum adhuc

differret alios annos septem, et tunc eam traderet quam primo debuit. Septem autem diebus solere nuptias celebrari, etiam liber Iudicum ostendit in Samson 95, quando fecit potum septem diebus. Et addidit Scriptura, quod sic solerent facere iuvenes; fecit autem hoc propter nuptias suas. Utrum easdem concubinas appellet Scriptura quas uxores. 90. (30, 3. 9) Non facile dignoscitur, quas concubinas appellet Scriptura, quas uxores; quandoquidem et Agar dicta est uxor, quae postea dicitur concubina, et Cethura, et ancillae quas dederunt Rachel et Lia viro suo 96. Nisi forte omnis concubina uxor, non autem omnis uxor concubina more loquendi Scripturarum appellatur; id est, ut Sara et Rebecca et Lia et Rachel concubinae dici non possint; Agar vero et Cethura et Balla et Zelfa, et uxores et concubinae. Quomodo se Lia ibidem, sicut in graecis codicibus sonat, dixerit. 91. (30, 11) Quod latini habent, nato filio Liae de Zelfa, quod dixerit: Beata vel Felix facta sum, graeci habent: , quod magis bonam fortunam significat. Unde videtur occasio non bene intellegentibus dari, tamquam illi homines fortunam coluerint, aut hoc verbum divinarum Scripturarum auctoritas in usu receperit. Sed aut fortuna intellegenda est pro his rebus quae fortuito videntur accidere, non quia numen aliquod sit, cum haec ipsa tamen quae fortuita videntur, causis occultis divinitus dentur; unde etiam verba, quae nemo potest auferre a consuetudine loquendi, parata sunt, id est " forte ", et " fortasse ", et " forsitan ", et " fortuito "; unde videtur et in graeca lingua resonare, quod dicunt , velut ab eo quod est ; aut certe Lia propterea sic locuta est, quod adhuc gentilitatis consuetudinem retinebat. Non enim hoc Iacob dixit, ut ex hoc data huic verbo putetur auctoritas. Quid significet benedictio Iacob ad Laban. 92. (30, 30) Quod Iacob dicit: Et benedixit te Dominus in pede meo, satis advertendus est et notandus Scripturarum sensus, ne cum ita quisque locutus fuerit, quasi augurari videatur. Multum enim interest quod adiecit: Benedixit te Dominus in pede meo; in ingressu enim meo voluit intellegi, gratias hinc agens Deo. De virgis quas excorticando variavit Iacob.

93. (30, 37. 42) In facto Iacob cum virgas excorticavit, detrahens viride, ut album varie appareret, et sic in conceptu fetus pecorum variarentur, cum matres in alveis aquarum biberent, et visis virgis illam varietatem conciperent; multa dicuntur similiter fieri in animalium fetibus; sed et mulieri accidisse traditur, et scriptum reperitur in libris antiquissimi et peritissimi medici Hippocratis, quod suspicione adulterii fuerat punienda, cum puerum pulcherrimum peperisset utrique parenti generique dissimilem, nisi memoratus medicus solvisset quaestionem, illis admonitis quaerere ne forte aliqua talis pictura esset in cubiculo; qua inventa mulier a suspicione liberata est. Sed ad hanc rem quam fecit Iacob, virgarum ex diversis arboribus trium copulatio quid contulerit utilitatis, quod attinet ad varias pecudes multiplicandas, non apparet omnino; nec aliquid ad hoc commodum interest, utrum ex unius generis ligno varientur virgae, an plura sint lignorum genera, cum sola quaeratur lignorum varietas; ac per hoc cogit inquiri prophetiam, et aliquam figuratam significationem res ista, quam sine dubio ut propheta fecit Iacob; et ideo nec fraudis arguendus est. Non enim tale aliquid, nisi revelatione spiritali, eum fecisse credendum est. Quod autem ad iustitiam pertinebat, sicut alii interpretes apertius hoc narrant, non ponebat virgas in secundo conceptu ovium; quod tanto obscurius, quanto brevius a Septuaginta dictum est: Quia cum peperissent, non ponebat 97; quod intellegitur cum primum peperissent: ut iam non solere ponere intellegatur, cum secundo pariturae essent, ne ipse auferret omnes fetus, quod iniquum fuit. Quod Laban dicit: Quare furatus es deos meos? 94. (31, 30) Quod Laban dicit: Quare furatus es deos meos? Hinc est illud fortasse, quod et augurari se dixerat, et eius filia bonam fortunam nominaverat 98. Et notandum est, quod a principio libri nunc primum invenimus deos gentium; superioribus quippe Scripturae locis Deum nominabant. Quid sit quod ait Iacob ad Laban: Et decepisti mercedem meam decem agnabus. 95. (31, 41) Quid est quod dicit Iacob socero suo: Et decepisti mercedem meam decem agnabus? Hoc enim quando et quomodo factum sit, Scriptura non narrat; sed utique factum est quod iste commemorat; nam dixit hoc et uxoribus suis, quando eas vocavit in

campum. Conquerens enim de patre illarum, ait inter cetera: Et mutavit mercedem meam decem agnorum 99. Intellegitur ergo per singula tempora partus ovium, cum videret Laban tales fetus esse natos, quales placuerat ut ad Iacob pertinerent 100, pactum fraude mutasse, et dixisse ut futuro fetu alios pecudum colores haberet in mercede Iacob. Tunc autem ille virgas varias non supponebat, et non nascebantur varii, sed unius coloris, quae Iacob ex novo pacto auferebat. Quod cum vidisset Laban, rursus pactum fraude mutabat, ut ad Iacob varia pertinerent; tunc illarum suppositione virgarum varia nascebantur. Ergo quod ait Iacob uxoribus suis: Mutavit mercedem meam decem agnorum, et postea ipsi Laban: Decepisti mercedem meam decem agnabus, non ita dixit quasi provenerit socero eius ipsa fraus; ut enim non ei proveniret, Deum sibi dixit adversus illum adfuisse; decem vero agnos vel decem agnas, pro decem temporibus posuit, quibus oves quas pascebat per sexennium pepererunt. Bis quippe pariebant in anno, contigerat autem ut primo anno, quo inter se pacti sunt, et ad eas pascendas placito huius mercedis accessit, semel parerent in fine anni, quia cum accessit, iam semel pepererant; rursumque sexto anno, id est ultimo, cum semel peperissent, exorta necessitate profectionis, prius recederet, quam iterum parerent; ac per hoc cum primus annus atque ultimus duos ovium partus sub illo haberent, hoc est, singulos, medii vero quattuor anni binos, fiunt omnes decem. Nec mirum quod haec decem tempora nomine agnorum appellavit, qui eisdem temporibus nascebantur; velut si quisquam dicat: Per tot vindemias, aut: Per tot messes, quibus numerus intellegatur annorum; unde ait quidam: Post aliquot aristas101; per aristas videlicet messes, et per messes annos significans. Pecudum autem illius regionis fecunditas, sicut Italarum, tanta fertur, ut bis in anno pariant. Quod ait: Sumpsit autem Iacob lapidem et constituit eum titulum. 96. (31, 45) Sumpsit autem Iacob lapidem, et constituit eum titulum. Diligenter animadvertendum est, quomodo istos titulos in rei cuiusque testimonio constituebant; non ut eos pro diis colerent, sed ut eis aliquid significarent. De acervo lapidum, quem inter se constituerunt Laban et Iacob. 97. (31, 47-48) Quod acervum lapidum, quem inter se constituerant Laban et Iacob, cum aliquanta diversitate

appellaverunt, ut eum vocaret Laban Acervum testimonii, Iacob Acervum testem; traditur ab eis qui et syram et hebraeam linguam noverunt, propter proprietates suae cuiusque linguae factum. Fieri enim solet, ut alia lingua non dicatur uno verbo, quod alia dicitur, et vicinitate significationis quidque appelletur. Nam postea dicitur: Propter hoc appellatum est nomen: Acervus testatur 102. Hoc enim medie positum est, quod utrique conveniret, et ei qui dixerat: Acervus testimonii, et ei qui dixerat: Acervus testis. Quid significet varietas sermonis Laban ad Iacob. 98. (31, 48-49) Quid est quod loquendo Laban ad Iacob dicit: Testatur acervus hic, et testatur titulus hic. Propter hoc appellatur nomen: Acervus testatur. Et visio quam dixit: Respiciat Deus inter me et te? Nisi forte ordo est: Et visio quam dixit Deus: Respiciat inter me et te, Deus quippe illi dixerat in visione, ne laederet Iacob. Quod dicit in consequentibus Laban. 99. (31, 50) Quid est quod dicit in consequentibus Laban: Vide, nemo nobiscum est? Nisi forte nemo extraneorum, aut propter testificationem Dei, quem ita habere deberent, tamquam nemo cum eis esset, quem testimonio eius adiungerent. Quis sit timor Isaac. 100. (31, 53. 42) Et iuravit Iacob per timorem patris sui Isaac. Per timorem utique quo timebat Deum, quem timorem etiam superius commendavit, cum diceret: Deus patris mei Abrahae, et timor patris mei Isaac. Castra Dei. 101. (32, 2) Castra Dei quae vidit Iacob in itinere, nulla dubitatio est quod angelorum fuerat multitudo; ea quippe in Scripturis militia caeli nominatur. Comitatum suum Iacob in bina castra divisit, timens fratrem suum. 102. (32, 6-12) Nuntiato sibi fratre suo Iacob veniente obviam ei cum quadringentis viris, turbatus est quidem et mente confusus, quoniam timuit valde; et ut visum est homini perturbato, divisam multitudinem suam in duo castra disposuit 103. Ubi quaeri potest,

quomodo habuerit fidem promissis Dei, quandoquidem dixit: Si venerit ad castra prima frater meus, et exciderit ea, erunt secunda in salutem 104. Sed etiam hoc fieri potuit, ut everteret castra eius Esau, et tamen Deus post illam afflictionem adesset, et liberaret eum, et quae promisit impleret. Et admonendi fuimus hoc exemplo, ut quamvis credamus in Deum, faciamus tamen quae facienda sunt ab hominibus in praesidium salutis, ne praetermittentes ea, Deum tentare videamur. Denique post haec, quae verba dicat idem Iacob, considerandum est: Deus, inquit, patris mei Abraham, et Deus patris mei Isaac, Domine, qui dixisti mihi: Recurre in terram generationis tuae, et bene tibi faciam, idoneus es mihi ab omni iustitia et ab omni veritate, quae fecisti puero tuo. In virga enim mea ista transii Iordanem hunc, nunc autem factus sum in duo castra; erue me de manu fratris mei, de manu Esau; quia ego timeo illum, ne cum venerit feriat me et matres super filios. Tu autem dixisti: Benefaciam tibi, et ponam semen tuum tamquam arenam maris, quae non dinumerabitur prae multitudine 105. Satis in his verbis et humana infirmitas, et fides pietatis apparet. Ordo verborum Iacob et verba scriptoris. 103. (32, 21) Quod latini codices habent de Iacob: Dixit enim: Placabo vultum eius, in muneribus praecedentibus eum; scriptor libri qui narrans ait de Iacob: Dixit enim: Placabo vultum eius, hoc usque verba Iacob dixisse intellegitur, cetera vero sua intulisse quod ait: In muneribus praecedentibus eum; tamquam diceret: In muneribus quae preacedebant Iacob, placabo vultum fratris mei. Ordo est ergo verborum Iacob: Placabo vultum eius, et post hoc videbo faciem eius; forsitan enim suscipiet faciem meam. Interposita autem sunt verba scriptoris: In muneribus praecedentibus eum. Quare ab illo angelo desideraverit benedici Iacob, cui luctando praevaluerat. 104. (32, 26) Quod ab illo angelo desiderat Iacob benedici, cui luctando praevaluit, magna est de Christo prophetia. Nam eo ipso admonet mysticum aliquid sapere, quia omnis homo a maiore vult benedici. Quomodo ergo ab eo benedici iste voluit, quem luctando superavit? Praevaluit enim Iacob Christo, vel potius praevalere visus est, per eos Israelitas a quibus crucifixus est Christus; et ab eo tamen benedicitur in eis Israelitis qui crediderunt in Christum, ex

quibus erat qui dicebat: Nam et ego Israelita sum ex semine Abraham, de tribu Beniamin 106. Unus ergo atque idem Iacob et claudus et bededictus: claudus in latitudine femoris, tamquam in multitudine generis, de quibus dictum est: Et claudicaverunt a semitis suis 107; benedictus autem in eis de quibus dictum est: Reliquiae per electionem gratiae salvae factae sunt 108. De verbis Iacob fratri suo: Propter hoc vidi faciem tuam, quemadmodum cum videt aliquis faciem Dei. 105. (33, 10) Quid sibi vult quod Iacob ait fratri suo: Propter hoc vidi faciem tuam, quemadmodum cum videt aliquis faciem Dei? Utrum paventis et perturbati animi verba usque in hanc adulationem proruperunt? An secundum aliquem intellectum sine peccato dicta accipi possunt? Fortassis enim quia dicti sunt et Gentium dii, quae sunt daemonia 109, non preiudicetur ex his verbis homini Dei. Non enim dixit: Quemadmodum si viderem faciem Dei, sed: Cum videt aliquis; ipse autem aliquis, quem significare possit, incertum est; atque ita fortasse temperata sunt verba, ut et ipse Esau sibi delatum tantum honorem grate acciperet, et qui haec etiam aliter intellegere possunt, eum a quo dicta sunt nullo crimine impietatis arguerent. Quod etsi benigno animo dicta haec verba fraterna sunt, quoniam et post bonam susceptionem metus ipse transierat; potuit sic dici, quemadmodum et Moyses Pharaonis deus dictus est 110, secundum quod dicit Apostolus: Etsi sunt qui dicuntur dii, sive in caelo, sive in terra, quemadmodum sunt dii multi, et domini multi 111; maxime quia sine articulo, in graeco dictum est; quo articulo evidentissime solet veri Dei unius fieri significatio. Non enim dixit: , sed dixit: ; facile autem hoc intellegunt qua distantia dicatur, qui Graecorum eloquium audire atque intellegere solent. Utrum mendaciter promiserit Iacob fratri suo. 106. (33, 14) Quaeritur utrum mendaciter promiserit Iacob fratri suo, quod sequens pedes suorum, in itinere propter quos immoraretur, venturus esset ad eum in Seir; hoc enim, sicut Scriptura deinde narrat 112, non fecit, sed eo perrexit itinere quod dirigebat ad suos. An forte veraci animo promiserat, sed aliud postea cogitando delegit? Quomodo virgo appelletur Dina in Scripturis.

107. (34, 2-3) Quomodo Scriptura dicit quod vidit Sichem filius Emmor Chorraeus, princeps terrae, Dinam filiam Iacob, et accipit eam, et dormivit cum ea, et humiliavit eam; et intendit animo Dinae filiae Iacob, et adamavit virginem, et locutus est secundum sensum virginis ipsi? Quomodo virgo appellatur, si iam cum illa dormierat, eamque humiliaverat? Nisi forte virgo nomen aetatis est secundum hebraeum eloquium; an potius per recapitulationem postea commemoratur quod primo factum est? Prius enim potuit intendere animae ipsius et amare virginem, et loqui secundum sensum virginis, et deinde cum illa dormire, eamque humiliare. Quomodo potuerint filii Iacob expugnare civitatem, cum paulo ante infantes eos dixerit. 108. (33, 5; 34, 25) Cum paulo ante loquens Iacob cum fratre suo Esau infantes filios suos esse significet, qui graece dicuntur , quaeri potest quomodo potuerunt facere tantam stragem direptionemque civitatis, interfectis quamvis in dolore circumcisionis constitutis pro sorore sua Dina. Sed intellegendum est, diu illic habitasse Iacob, donec et filia eius virgo fieret, et filii iuvenes. Nam ita scriptum est: Et venit Iacob in Salem in civitatem Sichimorum, quae est in terra Chanaan, cum advenit de Mesopotamia Syriae, et applicuit ad faciem civitatis; et emit partem agri, in quo statuit illic tabernaculum suum, ab Emmor patre Sichem centum agnis; et statuit ibi aram, et invocavit Deum Israel. Exiit autem Dina filia Liae, quam peperit ipse Iacob, ut condisceret filias regionis eius 113, et cetera. Apparet ergo his verbis non transeunter, sicut viator solet, illic mansisse Iacob, sed agrum emisse, tabernaculum constituisse, aram instruxisse, ac per hoc diutius habitasse; filiam vero eius cum ad eam venisset aetatem, ut amicas habere iam posset, condiscere voluisse filias civium loci; atque ita factam esse pro illa cruentissimam caedem et depredationem, quae iam, ut puto, quaestionem non habet. Multitudo enim non parva erat cum Iacob, qui plurimum ditatus fuit; sed filii eius in hoc facto nominantur, quia eiusdem facti principes atque auctores fuerunt. Quomodo dixerit Iacob exiguum se esse numero, cum sui expugnaverint civitatem. 109. (34, 30) Quod ait Iacob, timens bella finitimorum apud civitatem Salem, quam expugnaverunt filii eius: Ego autem exiguus sum numero, et convenientes super me occident me; propter bella

plurium, quae consurgere poterant, se dixit numero exiguum, non quod minus multos haberet, quam possent sufficere expugnationi illius civitatis, cum suos in itinere in bina castra diviserit. De verbis: Fac ibi aram Deo qui apparuit tibi. 110. (35, 1) Dixit autem Deus ad Iacob: Surge, et ascende in locum Bethel, et habita ibi; et fac ibi aram Deo, qui apparuit tibi, cum fugeres a facie Esau fratris tui. Quid est quod non dixit: Et fac ibi aram mihi, qui apparui tibi; sed Deus dicit: Fac ibi aram Deo qui apparuit tibi? Utrum Filius ibi apparuit, et Deus Pater hoc dicit? An in aliquo genere locutionis annumerandum? Utrum inaures quae cum idolis datae sunt idolorum phylacteria fuerint. 111. (35, 2) Quod Iacob ascensurus Bethel, ubi iussus est aram facere, dicit domui suae et omnibus qui cum illo erant: Tollite deos alienos, qui vobiscum sunt, de medio vestrum, et cetera; deinde dicitur: Et dederunt Iacob deos alienos, qui erant in manibus eorum, et inaures quae erant in auribus eorum; quaeritur quare et inaures, quae si ornamenta erant, ad idololatriam non pertinebant, nisi quia intellegendum est phylacteria fuisse deorum alienorum. Nam Rebeccam a servo Abrahae inaures accepisse Scriptura testatur; quod non fieret, si eis inaures habere ornamenti gratia non liceret. Ergo illae inaures quae cum idolis datae sunt, ut dictum est, idolorum phylacteria fuerunt. A quo timor Dei factus est. 112. (35, 5) Et factus est timor Dei in civitatibus quae circa illos erant, et non sunt consecuti post filios Israel. Incipiamus animadvertere quemadmodum Deus operetur in hominum mentibus. A quo enim timor Dei factus est in illis civitatibus, nisi ab illo qui sua promissa in Iacob filiisque tuebatur? De tribus nominibus unius civitatis. 113. (35, 6) Venit autem Iacob in Luza, quae est in terra Chanaan, quae est Bethel. Animadvertendum est tria iam nomina huius civitatis commemorata; Ulammaus, quod dictum est eam prius vocatam, cum illuc prius pergens in Mesopotamiam venisset Iacob; et Bethel, quod nomen ipse imposuit, et interpretatur " domus Dei

"; et Luza, quod modo commemoratum est 114. Nec mirum debet videri: multis enim locis hoc accidit, et in civitatibus, et in fluminibus, et in quibusque terrarum, ut ex aliis atque aliis causis vel adderentur, vel mutarentur vocabula, sicut etiam ipsis hominibus. Cur Iacob, postquam Israel dictus est, iterum Iacob appellatur. 114. (35, 9-10) Iterum in Luza apparuit Deus Iacob, et dixit ei: Nomen tuum iam non vocabitur Iacob, sed Israel erit nomen tuum 115 . Hoc ei dicit ecce iterum Deus in benedictione, quae repetitio confirmat magnum promissum in hoc nomine. Nam hoc mirum est, quibus etiam semel dictum est, amplius eos non vocari quod vocabantur, sed quod eis novum nomen imponebatur, omnino amplius aliquid non vocatos nisi quod eis impositum sit; istum autem per totam vitam suam et deinceps post vitam suam appellatum esse Iacob, cui non semel Deus dixerat: Non iam vocaberis Iacob, sed Israel erit nomen tuum. Nimirum ergo nomen hoc ad illam recte intellegitur pertinere promissionem, ubi sic videbitur Deus, quomodo non est antea Patribus visus. Ibi enim non erit nomen vetus, quia nihil remanebit vel in ipso corpore vetustatis, et Dei visio summum erit praemium. Cur Gentes et congregationes gentium. 115. (35, 11) In promissis Iacob dicitur: Gentes et congregationes gentium erunt ex te; quaeritur utrum gentes secundum carnem, congregationes autem gentium secundum fidem, an utrumque propter fidem gentium dictum est, si gentes appellari non possunt una gens Israel secundum carnem. Cur iterum factum est hoc loco, quod factum fuerat. 116. (35, 13-15) Ascendit autem Deus ab eo loco, ubi locutus est cum eo; et statuit Iacob titulum in loco in quo locutus est cum eo, titulum lapideum; et libavit super eum libamen, et infudit super eum oleum; et vocavit Iacob nomen loci, in quo lucutus est cum eo illic Deus, Bethel. Iterum factum est hoc loco, quod factum fuerat 116 ? An iterum commemoratum est? Sed quodlibet horum sit, super lapidem libavit Iacob, non lapidi libavit. Non ergo sicut idololatrae solent aras ante lapides constituere, et tamquam diis libare lapidibus.

Quomodo duodecim filii Israel dicantur nati in Mesopotamia cum Beniamin non sit ibi natus. 117. 1. (35, 26) Quod duodecim filii computantur Israel, qui nati sunt ei, et dicitur: Hi sunt filii Israel, qui nati sunt ei in Mesopotamia, cum Beniamin longe postea natus sit, cum iam transissent Bethel et appropinquarent Bethlehem; frustra quidam conantes istam solvere quaestionem, dixerunt non legendum: nati sunt, sicut latini plerique codices habent, sed: facti sunt; graece enim scriptum est ; ita volentes intellegi etiam Beniamin, quamvis ibi natus non fuerit, ibi factum tamen; quia iam fuerat in utero seminatus, ut praegnans inde Rachel exiisse credatur. Hoc autem modo etiamsi: nati sunt legeretur, possent dicere: iam in utero natus erat, quia conceptus erat; sicut de sancta Maria dictum est ad Ioseph: Quod enim in ea natum est, de Spiritu Sancto est 117 . 117. 2. Sed aliud est quod impedit hanc solutionem quaestionis huius; quia si iam ibi Beniamin conceptus erat, qui filii Iacob grandes inde exierunt, vix annorum duodecim esse potuerunt. Viginti namque annos illic explevit 118, quorum primis septem sine coniugio fuit, donec serviendo id adipisceretur. Ut ergo primo anno, quo duxit uxorem, ei filius nasceretur, duodecim annorum esse potuit primitivus, cum inde profectus est. Proinde si iam conceptus fuerat Beniamin, intra decem menses illa omnis via peracta est, et quidquid in itinere scriptum est de Iacob. Unde sequitur ut filii eius tam parvuli pro sorore sua Dina tantam stragem fecerint, tot homines trucidaverint, ita expugnaverint civitatem 119; in quibus Simeon et Levi, qui primi gladiis accincti intraverunt ad illos homines eosque peremerunt, undecim unus, alter autem decem annorum fuisse reperiatur etiamsi per singulos annos sine intermissione illa pepererat; quod utique incredibile est, ab illius aetatis pueris illa omnia fieri potuisse; quando et ipsa Dina vix adhuc sex annorum fuit. 117. 3. Proinde aliter solvenda quaestio est, ut ideo intellegatur dictum, commemoratis duodecim filiis: Hi sunt filii Iacob, qui facti sunt ei in Mesopotamia Syriae, quia inter omnes qui tam multi erant, unus tantum erat non ibi natus, qui tamen inde habuit nascendi causam, quod ibi mater eius patri copulata est. Sed solutio ista quaestionis aliquo exemplo similis locutionis firmanda est.

117. 4. Nulla tamen est facilior solutio quaestionis huius, quam ut per synecdochen accipiatur. Ubi enim pars maior est, aut potior, solet eius nomine etiam illud comprehendi quod ad ipsum nomen non pertinet. Sicut ad duodecim Apostolos iam non pertinebat Iudas, qui etiam mortuus fuit cum Dominus resurrexit a mortuis, et tamen ipsius duodenarii numeri nomen Apostolus in Epistola sua tenuit 120, ubi ait, eum apparuisse illis duodecim. Cum articulo enim hoc graeci codices habent, ut non possint intellegi quicumque duodecim; sed illi in eo numero insignes. Eo modo locutionis puto et illud a Domino dictum: Nonne ego vos duodecim elegi, et unus ex vobis diabolus est? 121. Ut non ad electionem etiam ipse pertinere videatur. Non enim facile invenitur electorum nomen in malo, nisi quando mali eliguntur a malis. Quod si putaverimus et illum electum, ut per eius traditionem Domini passio compleretur, id est malitiam eius ad aliquid electam, bene utente Deo etiam malis; aliud attendamus ubi ait: Non de omnibus vobis dico; ego scio quos elegi 122; ubi declarat ad electionem non pertinere nisi bonos. Ac per hoc illud quod dictum est: Ego vos duodecim elegi, per synecdochen dictum est, ut nomine maioris meliorisque partis, etiam illud complecteretur, quod ad ipsum nomen non pertinet. 117. 5. Hic modus est in hoc eodem libro, ubi Emmor pro filio suo Sichen, ut acciperet Dinam filiam Iacob, exiit loqui cum eodem Iacob, et venerunt etiam filii eius qui absentes erant, et ad omnes dicit Emmor: Sichem filius meus elegit animo filiam vestram; date ergo illi eam uxorem 123. Quia enim potior erat patris persona, per synecdochem filiam vestram dicens, etiam fratres tenuit hoc nomine, quorum non erat filia. Hinc est et illud: Curre ad oves, et accipe inde mihi duos haedos 124; simul enim pascebantur oves et haedi; et quia potiores sunt oves, earum nomine etiam caprinum pecus complexus est. Sic quia potior erat numerus undecim filiorum Iacob, qui nati fuerant in Mesopotamia, ipsorum commemoratione Scriptura complexa est etiam Beniamin, qui non erat ibi natus, et dictum est: Hi sunt filii Iacob, qui facti sunt ei in Mesopotamia Syriae. Si post mortem patris uxores Esau accepit. 118. (36, 1-5) Quod post narrationem mortis Isaac narratur quas uxores Esau acceperit, et quos creaverit, recapitulatio intellegenda est. Neque enim post mortem Isaac fieri coepit, cum iam essent

Esau et Iacob centum viginti annorum 125. Nam eos sexagenarius suscepit, et vixit omnes annos vitae suae centum octoginta 126. Quaestio est si, post mortem Isaac patris sui, Esau abscessit de Chanaan. 119. (36, 6-7) Quaestio est, quomodo Scriptura dicat, post mortem Isaac patris sui Esau abscessisse de terra Chanaan, et habitasse in monte Seir 127; cum veniente de Mesopotamia Iacob fratre eius, legatur quod iam illic habitabat 128. Proinde quid fieri potuerit ut Scriptura falli vel fallere non credatur, in promptu est cogitare; quod scilicet Esau posteaquam in Mesopotamiam frater eius abscessit, noluit habitare cum parentibus suis, sive ex illa commotione qua dolebat se benedictione fraudatum, sive aliqua causa vel uxorum suarum, quas odiosas videbat esse parentibus, vel qualibet alia; et coeperat habitare in monte Seir. Deinde post reditum Iacob fratris sui, facta inter eos concordia, reversus est et ipse ad parentes, et cum mortuum patrem simul sepelissent, quia eos in plurimum ditatos terra illa, sicut scriptum est, minime capiebat, abscessit rursus in Seir 129, et ibi propagavit gentem Idumaeorum. Terra Edom ex nomine Esau. 120. (36, 21) Quod scriptum est: Hi principes Chorraei filii Seir in terra Edom; secundum tempus quo vivebat, scriptor commemorat. Cum autem Seir habitaret qui istos genuit, nondum veniente in illam terram Esau, nondum utique appellabatur terra Edom. Non enim nomen nisi ab ipso Esau inditum est terrae, quoniam idem ipse et Esau et Edom vocabatur, de quo propagati sunt Idumaei, hoc est gens Edom. Quod dicit: Hii reges qui regnaverunt in Edom. 121. (36, 31-39) Quod scriptum est: Et hi reges qui regnaverunt in Edom, antequam regnaret rex in Israel, non sic accipiendum est, tamquam omnes reges nominati sint usque ad ea tempora, quibus coeperunt reges Israel, quorum primus fuit Saul. Multi enim fuerunt in Edom usque ad tempora Saul, temporibus etiam Iudicum, quorum tempora fuerunt ante reges; sed ex his multis eos solos potuit commemorate Moyses, qui fuerunt antequam ipse moreretur. Nec mirum est quod numerantibus ab Abraham per Esau patrem gentis Edom, atque per Raguel filium Esau, et Zara filium Raguel, et

Iobab filium Zara, cui Iobab successit in regno Balac, qui primus in terra Edom rex fuisse commemoratur, usque ad ultimum regem quem potuit nominare Moyses, plures generationes inveniuntur quam numerantur ab Abraham per Iacob usque ad Moysen. Nam illic inveniuntur fere duodecim, hic autem usque ad Moysen ferme septem. Fieri enim potuit ut ideo ibi plures nominarentur, quia citius moriendo plures alter alteri successerunt. Sic etiam contigit ut alium ordinem sequens Matthaeus, ab Abraham usque ad Ioseph quadraginta duas generationes numeraret 130; Lucas autem in ordine alio numerans generationes non per Salomonem, sicut ille, sed per Nathan, ab Abraham usque ad Ioseph quinquaginta quinque commemoret. In Illo quippe ordine ubi plures numerantur 131 , citius mortui sunt, quam hic ubi pauciores. Ne forte autem moveat aliquem, quod inter reges Edom commemoratur Balac filius Beor, et de similitudine nominis existimet illum esse Balac, qui restitit Moysi ducenti populum Israel; sciat illum Balac Moabitam fuisse, non Idumaeum, eumque fuisse filium Sephor, non filium Beor; sed fuisse etiam ibi tunc filium Beor Balaam, non Balac, quem Balaam conduxerat idem Balac ad maledicendum populum Israel 132 . Quomodo potuerit mors Isaac decem et septem annorum invenire Ioseph eius nepotem. 122. (35, 29; 37, 2) Quomodo potuerit mors Isaac, decem et septem annorum invenire Ioseph eius nepotem, sicut videtur tamquam ex ordine Scriptura narrare 133, quocumque se quisque convertat, invenire difficile est. Nolo enim dicere, non posse inveniri, ne forte me fugiat quod alium non fugit. Si enim post mortem avi sui Isaac, decem et septem annorum fuit Ioseph 134 quando eum fratres in Aegyptum vendiderunt, procul dubio et pater eius Iacob septimo decimo anno filii sui Ioseph centum viginti annorum fuit. Genuit enim eos Isaac, cum esset annorum sexaginta, sicut scriptum est 135; vixit ergo Isaac postea centum viginti, quia centesimo octogesimo mortuus est 136; idcirco dimisit filios centum viginti annos habentes, et Ioseph decem et septem. Ioseph autem quoniam triginta annorum fuit, quando apparuit in conspectu Pharaonis, secuti sunt autem septem anni ubertatis et duo famis, donec ad eum pater cum fratribus venit; triginta novem profecto annos agebat Ioseph quando Iacob intravit in Aegyptum 137 . Tunc autem idem Iacob, quod ore suo Pharaoni dicit, centesimum et trigesimum annum agebat aetatis138; centum autem

et viginti Iacob, quando erat decem et septem Ioseph; quod verum esse nullo modo potest. Si enim septimo decimo anno vitae Ioseph, Iacob centum viginti ageret, procul dubio trigesimo et nono anno Ioseph, non centum triginta, sed centum quadraginta et duos annos agere inveniretur Iacob. Si autem die mortis Isaac, nondum erat annorum decem et septem Ioseph, sed aliquantulo tempore post mortem avi sui ad septimum decimum pervenit annum, quo anno, Scriptura testante, in Aegyptum est a fratribus venditus, plurium etiam quam centum quadraginta duum annorum esse debuit pater eius, quando est filium in Aegyptum consecutus. Scriptura quippe posteaquam narravit 139 annum vitae ultimum Isaac centesimum et octogesimum, et eius mortem ac sepulturam, deinde commemoravit 140 quemadmodum digressus esset Esau a fratre suo de terra Chanaan in montem Seir, et contexuit commemorationem regum et principum gentis ipsius, in qua se constituit, vel quam propagavit Esau; post haec, narrationem de Ioseph sic intulit: Habitabat autem Iacob in terra Chanaan. Hae autem procreaturae Iacob. Ioseph autem decem et septem annorum erat pascens cum fratribus oves 141. Deinde narratur causa somniorum quemadmodum odiosus fratribus sit factus, et venditus 142. Aut ergo eodem anno septimo decimo, aut etiam aliquanto maior venit in Aegyptum; ac per hoc utrolibet modo permanet quaestio. Si enim decem et septem annorum fuit post mortem avi sui, quando pater eius centum viginti fuit; profecto anno eius trigesimo et nono, quando Iacob venit in Aegyptum, centum quadraginta duos annos idem Iacob agere debuit; fuit autem tunc Iacob centum triginta; ac per hoc si decem et septem annorum Ioseph in Aegyptum est venditus, ante duodecim annos quam moreretur avus eius, venditus invenitur. Decem enim et septem annorum esse non potuit, nisi ante duodecim annos mortis Isaac, centesimo et octavo anno vitae patris sui Iacob. His enim cum adiecerimus viginti duos annos quibus Ioseph usque ad adventum patris sui fuit in Aegypto, fient aetatis anni Ioseph triginta novem, et Iacob centum triginta, et nulla erit quaestio. Sed quoniam Scriptura post mortem Isaac ista narravit, putatur Ioseph post eiusdem avi sui mortem decem et septem annorum fuisse. Quapropter intellegamus de vita Isaac, tamquam multum decrepiti senis, tacuisse Scripturam, cum iam de Iacob et eius filiis loqueretur; vivo tamen Isaac, decem et septem annorum esse coepit Ioseph. Quomodo intellegitur de matre Ioseph, quae iam erat mortua?

123. (37, 10) Quod dicit Iacob ad Ioseph: Quod est somnium hoc quod somniasti? Numquid venientes veniemus ego et mater tua et fratres tui adorare te super terram? Nisi in aliquo mysterio dictum accipiatur, quomodo intellegitur de matre Ioseph, quae iam erat mortua? Unde nec in Aegypto, cum sublimaretur, putandum est hoc esse completum; quia nec pater eum adoravit, quando ad eum venit in Aegyptum, nec mater olim defuncta potuit 143. In Christi ergo persona facile intellegi potest etiam de mortuis, secundum illud quod dicit Apostolus, quia donavit ei nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur, caelestium, terrestrium, et infernorum 144. Quare Ismaelitas Scriptura etiam Madianitas vocet. 124. (37, 28) Quaeritur quare Ismaelitas Scriptura, quibus a fratribus venditus est Ioseph, etiam Madianitas vocet, cum Ismael sit de Agar filius Abrahae, Madianitae vero de Cethura? An quia Scriptura dixerat de Abraham, quod munera dederit filiis concubinarum suarum, Agar scilicet et Cethurae, et dimiserit eos ab Isaac filio suo in terram Orientis 145, unam gentem fecisse intellegendi sunt? Quae filiae Iacob praeter Dinam? 125. (37, 35) De Iacob scriptum est, cum lugeret Ioseph: Congregati sunt autem omnes filii eius et filiae, et venerunt consolari eum. Quae filiae praeter Dinam? An filios et filias dicit connumeratis nepotibus et neptibus? Iam enim maiores filii eius filios habere potuerunt. Qui sit infernus et qui illuc descendant. 126. (37, 35) Et noluit consolari, dicens: Quoniam descendam ad filium meum lugens in infernum. Solet esse magna quaestio, quomodo intellegatur infernus; utrum illuc mali tantum, an etiam boni mortui descendere soleant. Si ergo tantum mali, quomodo iste ad filium suum se dicit lugentem velle descendere? Non enim in poenis inferni eum esse credit. An perturbati et dolentis verba sunt, mala sua etiam hinc exaggerantis? Si recte praepositum coquorum an militae.

127. (37, 36) Et vendiderunt Ioseph in Aegyptum Petephrae spadoni, praeposito coquorum. Nolunt quidam praepositum coquorum interpretari, qui graece: dicitur; sed praepositum militiae, cui esset potestas occidendi. Nam sic appellatus est etiam ille quem Nabuchodonosor misit 146, penes quem potius invenitur primatus fuisse militiae. Quomodo tempora convenire possunt generationibus filiorum Iuda antequam Ioseph descenderat in Aegyptum. 128. (38, 1-3) Factum est autem in tempore illo descendit Iudas a fratribus suis ad hominem quemdam Odollamitam, cui nomen Iras; et vidit illic Iudas filiam hominis chananaei nomine Savam, et accepit eam, et introivit ad eam, et concepit, et peperit filium, et cetera. Quaeritur quando ista fieri potuerunt. Si enim posteaquam Ioseph devenit in Aegyptum, quomodo intra viginti ferme et duos annos (nam post tantum temporis colligitur eos venisse ad eumdem Ioseph fratrem suum in Aegyptum cum patre suo) fieri potuerit ut Iudae filii eius aetatis omnes possent ducere uxores? Nam Thamar nurum suam, mortuo primogenito suo, alteri filio dedit; quo etiam mortuo, exspectavit ut cresceret tertius; et cum crevisset, nec illi eam dedit, timens ne et ipse moreretur 147; unde factum est ut eidem socero suo se illa supponeret 148. Quomodo ergo haec omnia intra tam paucos annos fieri potuerint, merito movet, nisi, ut forte solet, Scriptura per recapitulationem aliquot annos ante venditum Ioseph hoc fieri coepisse intellegi velit; quoniam sic positum est, ut diceretur: Factum est autem in illo tempore; ubi tamen quaeritur, si decem et septem annorum erat Ioseph quando venditus est, quot annorum esse Iudas potuerit quartus filius Iacob, quandoquidem ipse primogenitus Ruben ut plurimum fratrem suum Ioseph quinque aut sex annos potuerit aetate praecedere. Evidenter autem Scriptura dicit triginta annorum fuisse Ioseph, quando innotuit Pharaoni. Cum ergo ipse anno septimo decimo aetatis suae venditus fuisse credatur, tredecim annos peregerat in Aegypto ignotus Pharaoni 149; ad hos autem tredecim annos accesserunt septem anni ubertatis, et facti sunt anni viginti; his adduntur duo, quia secundo anno famis intravit Iacob in Aegyptum cum filiis suis, et inveniuntur viginti duo anni, quibus abfuit Ioseph a patre et a fratribus suis; quo medio tempore, quomodo fieri potuerint de uxore et filiis et nuru Iudae omnia quae narrantur, indagare difficile est; nisi forte ut credamus (et hoc enim fieri potuit), mox ut

adolescere Iudas coepit, eum incidisse in amorem eius quam duxit uxorem, nondum vendito Ioseph in Aegyptum. Vestimenta viduarum. 129. (38, 14) Et depositis vestimentis viduitatis suae a se. Hinc insinuatur et temporibus Patriarcharum certa et sua fuisse vestimenta viduarum, non utique talia qualia coniugatarum. Ad ordinem redit Scriptura. 130. (39, 1) Quod iterum dicitur: Ioseph autem depositus est in Aegyptum, et possedit eum Petephres spado Pharaonis, ad ordinem redit Scriptura unde recesserat, ut illa narraret quae supra digesta sunt. De tribus canistris alicae quod latini codices habent. 131. (40, 16) Quod aliqui codices latini habent: tria canistra alicae, cum graeci habeant: , quod interpretantur qui usum eiusdem linguae habent, panes esse cibarios. Sed illud movet, quomodo panem cibarium potuerit Pharao habere in escis. Dicit enim in superiore canistro fuisse omnia ex quibus edebat Pharao, opus pistorum 150. Sed intellegendum est etiam ipsum canistrum habuisse panes cibarios, quia dictum est, tria canistra , et desuper fuisse illa ex omni genere operis pistoris in eodem canistro superiore. Quod putabat se stare Pharao super flumen. 132. (41, 1) Quod putabat se stare Pharao super flumen, quemadmodum servus Abrahae dixit: Ecce ego sto super fontem aquae 151, nam et ibi graecus dixit quemadmodum hic ; haec locutio si intellegatur in Psalmo ubi scriptum est: Qui fundavit terram super aquam 152, non coguntur homines putare sicut navem natare terram super aquam. Secundum hanc enim locutionem recte intellegitur quod altior sit terra quam aqua; altius quippe ab aquis sustollitur, ubi habitent terrena animalia. Quod ait: Et obliviscentur ubertatis futurae in terra Aegypti. 133. (41, 30) Quod scriptum est: Obliviscentur ubertatis futurae in tota terra Aegypti, non futurae illis qui famem patientur, tamquam

postea veniat illis ubertas; sed futura erat tunc quando loquebatur, tamquam diceret: Ubertatis huius, quam futuram significaverunt boves bonae et spicae bonae, obliviscentur homines in ea fame, quam significaverunt boves et spicae malae. Quomodo tertio significetur Spiritus Sanctus in hoc libro. 134. (41, 38) Numquid inveniemus hominem talem, qui habeat Spiritum Dei in se? Ecce iam, nisi fallor, tertio insinuatur nobis in hoc libro Spiritus Sanctus, id est Spiritus Dei. Primo ubi dictum est: Et Spiritus Dei ferebatur super aquam 153; secundo ubi dicit Deus: Non permanebit Spiritus meus in hominibus istis, propter quod carnes sunt 154; et tertio nunc, quod Pharao dicit de Ioseph, esse in illo Spiritum Dei; nondum tamen legimus Spiritum Sanctum. De nomine Ioseph quod ei Pharao imposuit. 135. (41, 45) Et imposuit Pharao nomen Ioseph Psonthomphanech; hoc nomen interpretari dicitur: Occulta revelavit; ex illo utique quod somnia regi aperuit: Aegyptia vero lingua " Salvatorem mundi" perhibent appellatum isto nomine. Cuius Petephrae sacerdotis filia data sit Ioseph. 136. (41, 45) Et dedit ei Aseneth, filiam Petephrae sacerdotis Solis civitatis, ipsi uxorem. Quaeri solet cuius Petephrae, utrum illius cuius servus fuit, an alterius; sed credibilius aestimatur alterius. Nam de illo quomodo credatur, multa sunt quae moveant. Primum, quia Scriptura non commemoravit, cum videatur hoc non potuisse praeterire, quod ad illius iuvenis non parvam gloriam pertinebat, ut eius filiam duceret, cuius famulus fuit. Deinde quomodo spado filiam habere potuerit? Sed respondetur: Quomodo uxorem? Postea quippe creditur abscissus, vel casu vulneris, vel propria voluntate. Et quod honor eius, non ipse commemoratur qui solet, id est, quod fuerit, quem principem coquorum latini interpretes posuerunt, principem autem militiae quidam intellegi volunt. Sed etiam hic respondetur, duos illum honores habuisse: et sacerdotium Solis, et militiae principatum; congruenter autem alibi ille honor eius commemoratus est, qui talibus actibus congruebat; hic vero, posteaquam in Ioseph apparuit non parva divinitas, ipse honor debuit nominari soceri eius, qui pertineret ad divinitatem non parvam, secundum opinionem Aegyptiorum in sacerdotio Solis. Verum in his omnibus, quia et praepositus fuit custodiarum

carceris, nimis incredibile est huic praepositum officio sacerdotem. Deinde non simpliciter dictum est, quod sacerdos Solis esset; sed civitatis Solis, quae vocatur Heliopolis; abesse autem dicitur amplius quam viginti millibus a civitate Memphi, ubi Pharaones, id est reges, maxime commanebant. Quomodo ergo deserto officio sacerdotii sui potuit strenue regi servire militiae principatu? Accedit etiam quod Aegyptii sacerdotes perhibentur non servisse semper, nisi templis deorum suorum, nec aliud aliquid officii gessisse; sed si forte tunc aliter fuit, credat quisque quod placet; non est tamen quaestio cuius exitus clausus sit, sive unus fuerit Petephres, sive duo; quodlibet enim horum quisque existimet, non est fidei periculosum, nec contrarium veritati Scripturarum Dei. De congregatione frumenti a Ioseph. 137. (41, 49) Et congregavit Ioseph triticum, sicut arenam maris multum valde, quoadusque non potuit numerare; non enim erat numerus; pro eo dictum est: non enim erat numerus, quod nomen numeri omnis usitati excederet illa copia, et quomodo appellaretur non inveniebatur. Nam unde fieri potest ut quantumlibet magnae, finitae tamen multitudinis, numerus non sit? Quamvis hoc potuerit etiam secundum hyperbolen dici. Commemoratus est Ioseph somniorum suorum. 138. (42, 9) Et commemoratus est Ioseph somniorum suorum, quae vidit ipse; adoraverant enim eum fratres sui. Sed aliquid in illis somniis excelsius inquirendum est. Non enim potest eo modo de patre eius ac matre compleri, quae iam mortua fuerat, quod de sole et luna cum vidisset, a patre increpante audierat 155, qui vivebat. De eo quod iuravit Ioseph per salutem Pharaonis. 139. (42, 15-16) Quid est quod Ioseph vir tam sapiens, atque ita non solum hominum inter quos vivebat testimonio, sed ipsa etiam Scriptura teste laudatus, ita iurat per salutem Pharaonis, non exituros de Aegypto fratres suos, nisi frater eorum iunior veniret? An etiam bono et fideli viro vilis fuerat salus Pharaonis, cui fidem sicut primitus domino suo servabat in omnibus? Quanto enim magis ipsi, qui eum in tanto honore locaverat, si illi servavit, qui eum servum emptitium possidebat? Quod si non curabat Pharaonis salutem, numquid et periurium pro cuiuslibet hominis salute vitare

non debuit? An non est periurium? Tenuit enim unum eorum donec veniret Beniamin, et verum factum est quod dixerat: Non exibitis hinc, nisi venerit frater vester 156. Ad omnes enim non potuit pertinere quod dictum est; nam quomodo et ille venturus esset, nisi ad eum adducendum aliqui rediissent? Sed quod sequitur magis urget quaestionem, ubi iterum iuravit, dicens: Mittite ex vobis unum, et adducite fratrem vestrum; vos autem ducemini, quoadusque manifesta sint verba vestra, si vera dicitis, an non; sin autem, per salutem Pharaonis, exploratores estis 157; id est, si non vera dicitis, exploratores estis. Huic sententiae interposuit iurationem, quia si vera non dixissent, exploratores essent, id est, exploratorum poena digni essent; quos tamen vera dicere sciebat. Neque enim periurus est quisque, si ei quem castissimum novit, dicat: " Si hoc adulterium de quo argueris commisisti, damnat te Deus ", et his verbis adhibeat iurationem; verum omnino iurat: ibi est enim conditio qua dixit: Si fecisti, quem tamen non fecisse certum habet. Sed ait aliquis: Verum est quia si fecit adulterium, damnat illum Deus; hoc autem quomodo verum est: Si non verum dicitis, exploratores estis, cum etiamsi mentiantur, non sint exploratores? Sed hoc est quod dixi, ita dictum esse: exploratores estis, tamquam si dictum esset, exploratorum poena digni estis, hoc est exploratores deputabimini merito mendacii vestri. Estis autem potuisse dici, pro habebimini et deputabimini, innumerae similes locutiones docent. Unde est illa Eliae: Quicumque exaudierit in igne, ipse erit Deus 158. Non enim tunc erit, sed tunc habebitur. Cum inter se poenitentes fratres loquebantur, ignorabant quia audiebat Ioseph. 140. (42, 23) Quid est quod cum inter se poenitentes filii Israel loquerentur de fratre suo Ioseph, quod cum illo male egerint, et hoc eis divino iudicio redderetur, quod se periclitari videbant, adiungit Scriptura et dicit: Ipsi ignorabant quia audiebat Ioseph; interpres enim inter illos erat. Hoc scilicet intellegendum est, ideo eos putasse quia ille non audiret, quod videbant interpretem qui inter illos erat, nihil ei dicere eorum quae loquebantur; nec ob aliud adhibitum putabant interpretem, nisi quod eorum linguam ille nesciret; nec cura erat interpretis ea dicere illi, a quo positus fuerat, quae non ad illum, sed inter se loquebantur. De verbis: Et iterum accessit ad eos et dixit.

141. (42, 24) Et iterum accessit ad eos, et dixit illis; nec adiungit quid illis dixerit. Unde intellegitur haec eadem dixisse quae dixerat. De verbis: Et deducetis senectutem meam cum tristitia ad infernum. 142. (42, 38) Et deducetis senectam meam cum tristitia ad infernum. Utrum ideo ad infernum, quia cum tristitia? An etiamsi abesset tristitia, tamquam ad infernum moriendo descensurus haec loquitur? De inferno enim magna quaestio est, et quid inde Scriptura sentiat, locis omnibus, ubi forte hoc commemoratum fuerit, observandum est. Quomodo accipiendum sit: Argentum vestrum probatum habeo, quia mendacium videtur. 143. (43, 23) Quod a praeposito domus audiunt: Deus vester et Deus patrum vestrorum dedit vobis thesauros in saccis vestris; argentum autem vestrum probatum habeo, mendacium videtur, sed aliquid significare credendum est. Argentum enim quod et datur, et non minuitur, quia et probatum appellatum est, nimirum illud intellegitur de quo alibi legimus: Eloquia Domini, eloquia casta, argentum igne examinatum, probatum terrae, purgatum septuplum 159 , id est perfecte. An et Ioseph ebrius fuerit et quomodo. 144. (43, 34) Biberunt autem, et inebriati sunt cum eo. Solent hinc ebriosi adhibere testimonii patrocinium; non propter illos filios Israel, sed propter Ioseph, qui valde sapiens commendatur; sed hoc verbum et pro satietate solere poni in Scripturis, qui diligenter adverterit, multis in locis inveniet. Unde est illud: Visitasti terram et inebriasti eam, multiplicasti ditare eam 160; eo quod in laude benedictionis hoc positum est, et donum Dei commemoratur, apparet hac ebrietate saturitatem significari. Nam ita inebriari ut inebriantur ebriosi, nec ipsi terrae utile est, quoniam maiore quam satietati sufficit, humore corrumpitur; sicut vita ebriosorum, qui non satietate se replent, sed mergunt diluvio. An mendacium dixerit Ioseph. 145. (44, 15) Quod ait fratribus suis Ioseph: Nesciebatis quia augurio auguratur homo qualis ego; de hoc augurio etiam mandavit

eis dicendum per hominem suum 161; quid sibi velit, quaeri solet; an quia non serio, sed ioco dictum est, ut exitus docuit, non est habendum mendacium? Mendacia enim a mendacibus serio aguntur, non ioco; cum autem quae non sunt, tamquam ioco dicuntur, non deputantur mendacia. Sed magis movet quid sibi velit ista actio Ioseph, qua fratres suos, donec eis aperiret quis esset, toties ludificavit, et tanta exspectatione suspendit; quod licet tanto sit suavius cum legitur, quanto illis fit inopinatius cum quibus agitur, tamen sapientiae illius gravitate, nisi magnum aliquid isto quasi ludo significaretur, nec ab illo fieret, nec ea Scriptura contineretur, in qua est tanta sanctitatis auctoritas et prophetandorum tanta intentio futurorum; quam modo exsequi exponendo non suscepimus, sed admonere tantum voluimus, quid hic oporteat inquiri. Nam nec illud vacare arbitror, quod non ait: Auguror ego, sed: auguratur homo qualis ego. Quod si locutionis genus est, in Scripturae corpore simile aliquid reperiendum est. Cur Ioseph fratres suos in tanta perturbatione tenuit. 146. Non negligenter considerandum puto, tantam miseriam in hac perturbatione fratrum suorum quomodo Ioseph quamdiu voluit tenuit, et quanta voluit mora produxit; non eos utique faciens calamitosos, quando tantae etiam ipsorum futurae laetitiae exitum cogitabat; et totum quod agebat, ut eorum gaudium differretur, ad hoc agebat, ut eadem dilatione cumularetur; tamquam non essent condignae passiones eorum in toto illo tempore quo turbabantur, ad futuram gloriam exsultationis, quae in eis fuerat revelanda 162, fratre cognito, quem a se perditum esse arbitrabantur. Multa in narratione Iudae aliter dicta sunt. 147. (44, 18-34) Multa in narratione Iudae aliter dicta sunt, quam cum illis egerat Ioseph, quamvis apud eum loqueretur, ut omnino de illa insimulatione quod exploratores essent, nihil diceretur. Quod utrum consulto tacitum sit, an id fecerit perturbationis oblivio, non apparet. Nam et illud quod dixerunt, se ab ipso Ioseph interrogatos de patre et fratre suo, se autem illa interroganti indicasse, mirum si vel ad sententiam potest ista pervenire narratio, ut eam constet esse veracem. Quamquam etsi aliqua falsa in ea sunt, falli potius per oblivionem potuit, quam auderet mentiri; apud eum praesertim, cui non sicut nescienti, sed etiam illa quae noverat eum scire, ad flectendam eius misericordiam narrationi inserebat.

Quid sibi velit quod dicit Ioseph reliquias remanere super terram. 148. (45, 7) Quid est quod dicit Ioseph: Misit enim me Deus ante vos, remanere vestrum reliquias super terram, et enutrire vestrum reliquiarium magnum? Hoc enim non usquequaque consonat, ut reliquias vel reliquiarium accipiamus Iacob et filios eius, cum omnes sint incolumes. An forte illud significat alto secretoque mysterio, quod ait Apostolus: Reliquiae per electionem gratiae salvae factae sunt 163; quia Propheta praedixerat: Etsi fuerit numerus filiorum Israel sicut arena maris, reliquiae salvae fient 164. Ad hoc enim occisus est Christus a Iudaeis, et traditus Gentibus tamquam Ioseph Aegyptiis a fratribus, ut et reliquiae Israel salvae fierent. Unde dicit Apostolus: Nam et ego Israelita sum; et: Ut plenitudo gentium intraret, et sic omnis Israel salvus fieret 165; id est, ex reliquiis Israel secundum carnem, et plenitudine gentium quae in fide Christi secundum spiritum sunt Israel. Aut si genti illi Israeliticae restat fidei plenitudo, ex qua erant reliquiae, in quibus reliquiis tunc et Apostoli salvi facti sunt, hoc significatur ea plenitudine liberationis Israel, qua per Moysen ex Aegypto liberati sunt. Cur filias filiarum propter unam Dinam. 149. (46, 6-7) Intrarunt in Aegyptum Iacob et omne semen eius, filii et filii filiorum eius, filiae et filiae filiarum eius cum eo. Quaerendum quomodo dicat: filias et filias filiarum eius cum eo, cum filiam unam legatur habuisse. Superius autem filias eius dixeramus accipi posse neptes eius, sicut filii Israel omnes dicuntur etiam universus populus ab illo propagatus. Sed nunc cum dicit: filias filiarum, propter unam Dinam, pluralis numerus pro singulari positus est, sicut etiam pro plurali singularis solet; nisi nurus eius quisque asserat filias eius potuisse appellari. De eo quod scriptum est tot animas exisse de femoribus Iacob. 150. (46, 15). Quod dicit Scriptura tot animas peperisse Liam, vel tot aut tot animas exiisse de femoribus Iacob; videndum est quid hinc respondeatur eis qui hoc testimonio confirmare nituntur, a parentibus simul animas cum corporibus propagari. Animas enim dictas pro hominibus, a parte totum significante locutione, nullus ambigit. Sed quomodo ipsam partem, ex qua totum commemoratum est, hoc est animam, eius nomine totus homo

significatus est, alienemus ab eo quod dictum est: Exierunt de femoribus eius 166, ut carnes tantum ex illo natus, quamvis solae animae nominentur, accipiamus; quaerendi sunt locutionum modi secundum Scripturas. Si istae omnes animae ex Lia in Mesopotamia Syriae natae sunt. 151. (46, 15) Hi filii Liae, quos peperit ipsi Iacob in Mesopotamia Syriae, et Dinam filiam eius, omnes animae filii et filiae eius triginta tres. Numquid istae omnes triginta tres animae ex Lia in Mesopotamia Syriae natae sunt? Sex utique filii et una filia, ex quibus nepotes commemorati sunt. Si ergo de uno Beniamin quaestio nata fuerat, quando numeratis duodecim filiis Iacob et nominatim commemoratis dictum est: Hi filii Iacob qui facti sunt ei in Mesopotamia Syriae 167; quanto maior nunc quaestio est, quomodo triginta tres animae ex Lia in Mesopotamia Syriae natae sunt; nisi quia illa locutio confirmatur, tamquam ibi omnes orti sunt, quorum parentes ibi orti sunt? Deinde et illud iam non dubium est, in una filia filias nominari, plurali numero pro singulari posito. De numero eorum qui intraverunt cum Iacob in Aegyptum. 152. (46, 26-27) Quod legitur sexaginta sex animas intrasse cum Iacob in Aegyptum 168, exceptis videlicet filiis Ioseph, et deinde illis annumeratis infertur: Septuaginta quinque animae erant, cum quibus Iacob intravit in Aegyptum 169; sic accipiendum est, qui erant in domo Iacob, quando intravit in Aegyptum. Nam utique quos ibi invenit, non cum eis intravit. Sed quoniam diligentius discussa veritate reperiuntur duo nati iam fuisse cum intravit, Ephraem et Manasses 170, quod non solum hoc loco hebraei codices habere dicuntur, verum etiam ipsa secundum Septuaginta interpretatio in Exodo declarat 171; nec Septuaginta interpretes mihi in hoc loco videntur errasse, qui propter aliquam mysticam significationem quadam velut prophetica libertate hunc numerum complere voluerunt, si adhuc vivente Iacob illi ex duobus filiis Manasse et Ephraem propagati sunt, quos eidem numero domus Iacob aggregandos iudicaverunt. Sed quia invenitur Iacob decem et septem annos vixisse in Aegypto 172, quomodo potuerunt filii Ioseph illo vivo etiam nepotes habere, non invenitur. Ingressus est enim Aegyptum Iacob secundo anno famis 173; nati sunt autem filii Ioseph in annis abundantiae 174; quibuslibet annis ubertatis nati existimentur, a primo anno ubertatis usque ad secundum annum

famis, quo ingressus est Iacob in Aegyptum novem anni sunt; huc additis decem et septem quibus ibi vixit Iacob, viginti sex anni reperiuntur. Quomodo ergo minus quam viginti et sex annorum iuvenes etam nepotes habere potuerunt? Sed neque ulla hebraica veritate ista solvitur quaestio. Quemadmodum enim impleri potuit, ut tot nepotes susciperet Iacob antequam intraret in Aegyptum, etiam de Beniamin qui illa aetate venit ad fratrem? Non solum autem Scriptura eum filios habuisse commemorat, sed et nepotes et pronepotes, qui omnes annumerantur sexaginta sex hominibus, cum quibus Iacob in Aegyptum, etiam secundum hebraicam veritatem, perhibetur intrasse 175. Videndum est etiam, quid sibi velit, quod cum Ioseph et filii eius non amplius quam octo commemorentur 176, Beniamin vero et eius filii simul undecim reperiantur 177, non decem et novem omnes sicut sunt octo et undecim, sed decem et octo referantur in summam 178; et postea Ioseph, cum filiis suis, non animae octo, sed novem fuisse dicantur, cum octo inveniantur 179. Haec omnia, quae indissolubilia videntur, magnam continent sine dubitatione rationem; sed nescio utrum possint cuncta ad litteram convenire, praecipue in numeris, quos in Scripturis esse sacratissimos et mysteriorum plenissimos, ex quibusdam, quos inde nosse potuimus, dignissime credimus. Patriarchas nutritores pecorum Scriptura commendat. 153. (46, 32-34) Commendatur in Patriarchis, quod pecorum nutritores erant a pueritia sua et a parentibus suis. Et merito, nam haec est sine ulla dubitatione iusta servitus et iusta dominatio, cum pecora homini serviunt, et homo pecoribus dominatur. Sic enim dictum est, cum crearetur: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et habeat potestatem piscium maris et volatilium caeli, et omnium pecorum quae sunt super terram 180. Ubi insinuatur rationem debere dominari irrationabili vitae. Servum autem hominem homini, vel iniquitas vel adversitas fecit; iniquitas quidem, sicut dictum est: Maledictus Chanaan, erit servus fratribus suis 181; adversitas vero, sicut accidit ipsi Ioseph, ut venditus a fratribus servus alienigenae fieret 182. Itaque primos servos, quibus hoc nomen in latina lingua inditum est, bella fecerunt. Qui enim homo ab homine superatus iure belli posset occidi, quia servatus est, servus est appellatus; inde et mancipia, quia manu capta sunt. Est etiam ordo naturalis in hominibus, ut serviant feminae viris, et filii parentibus, quia et illic haec iustitia est ut infirmior ratio serviat fortiori 183. Haec igitur in dominationibus et servitutibus clara

iustitia est, ut qui excellunt ratione, excellant dominatione; quod cum in hoc saeculo per iniquitatem hominum perturbatur, vel per naturarum carnalium diversitatem, ferunt iusti temporalem perversitatem, in fine habituri ordinatissimam et sempiternam felicitatem. De verbis: Abominatio est Aegyptiis omnis pastor ovium. 154. (46, 34) Abominatio est enim Aegyptiis omnis pastor ovium. Merito Aegyptiis, in quibus figura est praesentis saeculi, in quo abundat iniquitas, abominatio est omnis pastor pecorum; abominatio est enim iniquo vir iustus. Ad quid facta sit illa repetitio. 155. (47, 5-6) Venerunt autem in Aegyptum ad Ioseph Iacob et filii eius; et audivit Pharao rex Aegypti, et ait Pharao ad Ioseph dicens: Pater tuus et fratres tui venerunt ad te; ecce terra Aegypti ante te est, in terra optima colloca patrem tuum et fratres tuos. Haec repetitio non praetermissae rei, ad quam saepe obscure per recapitulationem reditur, sed omnino aperta est. Iam enim dixerat Scriptura quomodo venerint ad Pharaonem fratres Ioseph, et quid eis dixerit, vel ab eis audierit 184; sed hoc nunc velut ab initio repetivit, ut inde contexeret narrationem ab his verbis, quae soli Ioseph Pharao dixit; quorum omnium in codicibus graecis, qui a diligentioribus conscripti sunt, quaedam obeliscos habent, et significant ea quae in hebraeo non inveniuntur, et in Septuaginta inveniantur; quaedam asteriscos, quibus ea significantur quae habent hebraei, nec habent Septuaginta. Quid est quod dicit Iacob secundum graecos codices. 156. (47, 9) Quid est quod dixit Iacob Pharaoni: Dies annorum vitae meae, quos incolo? Sic enim habent graeci, quod latini habent: ago, vel: habeo, vel si quid aliud. Utrum ergo ideo dixit: quos incolo, quia in terra natus est, quam nondum populus divina promissione haereditatis acceperat; et ibi vitam ducens, utique in aliena terra erat, non solum quando peregrinabatur, sicut in Mesopotamia, verum etiam quando ibi erat ubi natus est? An potius secundum id accipiendum est, quod ait Apostolus: Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a Domino 185? Secundum hoc et illud in Psalmo dictum intellegitur: Inquilinus ego sum in terra, et peregrinus sicut omnes patres mei 186. Nam iterum dicit de ipsis

diebus vitae suae: Non pervenerunt in dies annorum vitae patrum meorum, quos dies incoluerunt. Non enim hic aliud voluit intellegi, quam id quod latini codices habent: vixerunt; ac per hoc significavit hanc vitam incolatum esse super terram, id est peregrinationis habitationem. Sed credo sanctis hoc convenire, quibus aliam patriam aeternam Dominus pollicetur. Unde videndum est quemadmodum dictum est de impiis: Incolent et abscondent, ipsi calcaneum meum observabunt 187. De his enim convenientius accipitur, qui ut abscondant incolunt; id est, ut insidientur filiis, non manent in domo in aeternum. Utrum terra Ramessem ipsa sit et Gessen. 157. (47, 11) Et dedit eis possessionem in terra optima, in terra Ramessem, sicut praecepit Pharao. Quaerendum est utrum terra Ramessem ipsa sit Gessen. Ipsam enim petierant, et ipsam eis Pharao dari praeceperat 188. Quomodo somnium Ioseph impletum putabimus. 158. (47, 12) Et metiebatur triticum patri suo Ioseph; et tamen eum pater nec quando vidit adoravit, nec quando ab illo triticum accipiebat 189; quomodo ergo somnium Ioseph modo impletum putabimus, et non potius maioris rei continere prophetiam? Ioseph in domum Pharaonis. 159. (47, 14) Et intulit Ioseph omnem pecuniam in domum Pharaonis. Pertinuit ad Scripturam in hac etiam re commendare fidem famuli Dei. Quomodo in tanta fame Aegypti potuerint vivere pecora. 160. (47, 16. 4) Dixit autem illis Ioseph: Adducite pecora vestra, et dabo vobis panes pro pecoribus vestris, si deficit argentum. Quaeri potest, cum Ioseph frumenta collegerit unde homines viverent, pecora unde vivebant, cum tanta fames invalesceret: maxime quia fratres Ioseph Pharaoni dixerant: Non sunt enim pascua pecoribus puerorum tuorum; invaluit enim fames in terra Chanaan 190; et propter hanc etiam inopiam pascuorum se venisse commemoraverant. Proinde si ea fame pascua defecerant in terra Chanaan, cur in Aegypto non defecerant, eadem tunc fame ubique invalescente? An sicut perhibetur ab eis qui loca sciunt, in multis

Aegypti paludibus poterant pascua non deesse, etiam cum fames esset frumentorum, quae solent Nili fluminis inundatione provenire? Magis enim dicuntur paludes illae feracia pascua gignere, quando aqua Nili minus excrescit. Quomodo commendat sepulturam corpus suum Iacob filio suo Ioseph. 161. (47, 29) Moriturus Iacob filio suo Ioseph dicit: Si inveni gratiam in conspectu tuo, subice manum tuam sub femore meo, et facies in me misericordiam et veritatem. Ea filium iuratione constringit, qua servum constrinxit Abraham 191; ille mandans unde uxor ducatur filio suo, iste sepulturam commendans corporis sui. In utraque tamen causa nominata sunt duo illa, quae magni habenda atque pendenda sunt in Scripturis omnibus, quacumque dispersim leguntur, misericordia et iustitia, vel misericordia et iudicium, vel misericordia et veritas, quandoquidem in quodam loco scriptum est: Universae viae Domini misericordia et veritas 192. Ita haec duo multum commendata multum consideranda sunt. Servus autem Abrahae dixerat: Si facitis in dominum meum misericordiam et iustitiam 193; sicut et iste filio suo dicit: Ut facias in me misericordiam et veritatem. Quid sibi autem velit a tanto viro tam sollicita corporis commendatio, ut non in Aegypto sepeliatur, sed in terra Chanaan iuxta patres suos 194, mirum videtur, et quasi absurdum, nec conveniens tantae excellentiae mentis propheticae, si hoc ex hominum consuetudine metiamur. Si autem in his omnibus sacramenta quaerantur, maioris admirationis gaudium ipsi qui invenerit orietur. Cadaveribus quippe mortuorum peccata significari in Lege, non dubium est, cum iubentur homines post eorum contrectationem, sive qualemcumque contactum, tamquam ab immunditia purificari 195. Et hinc illa sententia ducta est: Qui baptizatur a mortuo, et iterum tangit illum, quid proficit lavatio eius? Sic et qui ieiunat super peccata sua, et iterum ambulans haec eadem facit 196. Sepultura ergo mortuorum remissionem significat peccatorum, eo pertinens quod dictum est: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata 197. Ubi ergo sepelienda erant hoc significantia cadavera Patriarcharum, nisi in ea terra ubi ille crucifixus est, cuius sanguine facta est remissio peccatorum 198? Mortibus enim Patriarcharum peccata hominum figurata sunt. Dicitur autem ab eo loco, quod Abrahamium vocatur, ubi sunt ista corpora 199, abesse locum ubi crucifixus est Dominus fere triginta millibus, ut etiam ipse numerus eum significare

intellegatur, qui in baptismo apparuit fere triginta annorum; et si quid aliud de re tanta, vel hoc modo vel sublimius intellegi potest, dum tamen non frustra arbitremur tales ac tantos homines Dei tantam gessisse curam pro sepeliendis corporibus suis; cum sit atque esse debeat fidelium ista securitas, quod ubicumque corpora eorum sepeliantur vel insepulta etiam per inimicorum rabiem relinquantur, aut pro eorum libidine dilacerata assumantur, non ideo vel minus integram, vel minus gloriosam eorum resurrectionem futuram. De verbis: Et adoravit super caput virgae eius an suae. 162. (47, 31) Quod habent latini codices: Et adoravit super caput virgae eius, nonnulli codices emendatius habent: Adoravit super caput virgae suae, vel: in capite virgae suae, sive: in cacumine, vel: super cacumen. Fallit eos enim verbum graecum, quod eisdem litteris scribitur, sive: eius, sive: suae, sed accentus dispares sunt, et ab eis qui ista noverunt, in codicibus non contemnuntur; valent enim ad magnam discretionem. Quamvis et unam plus litteram habere posset, si esset: suae, ut non esset: , sed: . Ac per hoc merito quaeritur quid sit quod dictum est. Nam facile intellegeretur senem, qui virgam ferebat eo more, quo illa aetas baculum solet, ut se inclinavit ad Deum adorandum, id utique fecerit super cacumen virgae suae, quam sic ferebat, ut super eam caput inclinando adoraret Deum. Quid est ergo: Adoravit super cacumen virgae eius, id est filii sui Ioseph? An forte tulerat ab eo virgam, quando ei iurabat idem filius, et dum eam tenet, post verba iurantis, nondum illa reddita mox adoravit Deum? Non enim pudebat eum ferre tantisper insigne potestatis filii sui, ubi figura magnae rei futurae praesignabatur; quamvis in hebraeo facillima huius quaestionis absolutio esse dicatur, ubi scriptum perhibent: Et adoravit Israel ad caput lecti, in quo utique senex iacebat, et sic positum habebat, ut in eo sine labore, quando vellet, oraret; nec ideo tamen quod Septuaginta interpretati sunt, nullum vel levem sensum habere putandum est. Iacob commemorat promissiones Dei erga se factas. 163. (48, 4) Etiam hic cum commemorat Iacob promissiones Dei erga se factas, dicit sibi dictum: Faciam te in congregationes gentium; quibus verbis magis fidelium vocationem significat, quam carnalis generis propagationem.

Ubi adoptavit in numerum filiorum suorum Iacob nepotes suos de Ioseph. 164. (48, 5-6) Quod scriptum est, dicente Iacob in Ephraem et Manasse: Nunc ergo filii tui duo, qui facti sunt tibi in terra Aegypti priusquam ad te venirem in Aegyptum, mei sunt, Ephraem et Manasse, tamquam Ruben et Simeon erunt mihi (natos autem si genueris postea, tibi erunt); in nomine fratrum suorum appellabuntur in sortibus eorum; fallit legentes aliquando, ut existiment ita dictum, tamquam si alios genuisset Ioseph, istorum nominibus eos Iacob appellari praeciperet; quod non ita est. Verborum quippe ordo contexitur: Nunc ergo filii tui duo, qui facti sunt tibi in terra Aegypti priusquam ad te venirem in Aegyptum, mei sunt Ephraem, et Manasse, tamquam Ruben et Simeon erunt mihi; in nomine fratrum suorum appellabuntur in sortibus eorum; hoc est, simul haereditatem capient cum fratribus suis, ut simul vocentur filii Israel. Duae quippe ipsae tribus adiunctae sunt, ut excepta tribu Levi, quae sacerdotalis fuit, duodecim essent quae terram dividerent, et decimas praeberent. Illud autem interpositum est, quod de aliis filiis Ioseph si nascerentur dixit. Cur Iacob indicare videtur Ioseph, ubi sepelierint matrem. 165. (48, 7) Quod Iacob filio suo Ioseph tamquam nescienti voluit indicare, ubi et quando sepelierit matrem eius, cum et ipse simul fuerit cum fratribus suis; sed etsi erat tam parvus aetate, ut illud vel curare vel animo retinere non posset, quae res compulit modo dici? Nisi forte ad rem pertinuit commemorare ibi sepultam matrem Ioseph, ubi Christus fuerat nasciturus. Quomodo benedicit nepotes suos Israel. 166. (48, 14-19) Quod ita benedicit nepotes suos Israel, ut dexteram manum minori imponat, maiori autem sinistram, et hoc filio suo Ioseph volenti corrigere quasi errantem atque nescientem, ita respondet: Scio, fili, scio, et hic erit in populum, et hic exaltabitur; sed frater eius iunior maior illo erit, et semen eius erit in multitudine gentium; hactenus de Christo accipiendum est, quatenus etiam de ipso Iacob et fratre eius dictum est: Quia maior serviet minori 200. Secundum hoc enim significavit aliquid prophetice hoc faciendo Israel, quod populus posterior per Christum

futurus generatione spiritali, superaturus erat populum priorem de carnali patrum generatione gloriantem. Quod dicit Iacob Sichimam se praecipuam dare Ioseph. 167. (48, 22) Quod dicit Iacob Sichimam se praecipuam dare filio suo Ioseph, et addit quod eam possederit in gladio suo et arcu, quaeri potest quemadmodum valeat ad litteram convenire. Emit enim centum agnis possessionem illam 201, non cepit iure victoriae bellicae. An quia Salem civitatem Sichimorum filii eius expugnaverunt 202, et iure belli potuit eius fieri, ut iustum bellum cum eis gestum videatur, qui tantam priores iniuriam fecerunt in eius filia contaminanda? Cur non ergo illis illam terram dedit, qui hoc perpetraverunt, hoc est, maioribus filiis suis? Deinde si modo ex illa victoria glorians, dat eam terram filio suo Ioseph, cur ei displicuerunt tunc filii qui hoc commiserunt? Cur denique etiam nunc, cum eos benediceret, exprobrando id commemoravit in factis eorum? Procul dubio ergo aliquod hic latet propheticum sacramentum; quia et Ioseph quadam praecipua significatione Christum praefiguravit, et ei datur illa terra, ubi disperdiderat obruendo deos alienos Iacob 203; ut Christus intellegatur possessurus gentes diis patrum suorum renuntiantes, et credentes in eum. Iacob appositus est ad patres suos. 168. (49, 32) Videndum quomodo dicant Scripturae, quod assidue dicunt de mortuis: Et appositus est ad patres suos, vel: Appositus est ad populum suum. Ecce enim de Iacob dicitur, iam quidem mortuo, sed nondum sepulto; et ad quem populum apponatur, non in promptu est videre. Ex illo enim populus prior nascitur, qui dictus est populus Israel; qui vero eum praecesserunt, tam pauci iusti nominantur, ut eos populum appellare cunctemur. Nam si dictum esset: Appositus est ad patres suos, nulla quaestio fieret. An forte populus est, non solum hominum sanctorum, verum et angelorum, populus civitatis illius, unde dicitur ad Hebraeos: Sed accessistis ad montem Sion, et ad civitatem Dei Ierusalem, et ad millia angelorum exsultantium 204? Huic populo apponuntur qui hanc vitam placentes Deo finiunt. Tunc enim dicuntur apponi, quando nulla iam remanet sollicitudo tentationum, et periculum peccatorum. Quod intuens ait Scriptura: Ante mortem ne laudes hominem quemquam 205.

De quadraginta diebus sepulturae. 169. (50, 3) Quadraginta dies sepulturae, quos commemorat Scriptura, forte significant aliquid poenitentiae, qua peccata sepeliuntur. Non enim frustra etiam quadraginta dies ieiuniorum sunt constituti, quibus Moyses 206 et Elias 207 et ipse Dominus ieiunavit 208; et Ecclesia praecipuam observationem ieiuniorum " Quadragesimam " vocat. Unde et in hebraeo de Ninivitis apud Ionam prophetam scriptum perhibent: Quadraginta dies et Ninive evertetur 209; ut per tot dies, accommodatos videlicet humiliationi poenitentium, intellegantur in ieiuniis sua deflevisse peccata, et impetrasse misericordiam Dei. Nec tamen putandum est istum numerum luctui poenitentium tantummodo convenire; alioquin non quadraginta dies fecisset Dominus cum discipulis suis post resurrectionem, intrans cum eis et exiens, manducans et bibens; qui dies utique magnae laetitiae fuerunt 210. Nec Septuaginta interpretes, quos legere consuevit Ecclesia, errasse credendi sunt, ut non dicerent: Quadraginta dies, sed: Triduum et Ninive evertetur. Maiore quippe auctoritate praediti quam interpretum officium est, prophetico spiritu, quo etiam ore uno in suis interpretationibus, quod magnum miraculum fuit, consonuisse firmantur: Triduum posuerunt, quamvis non ignorarent quod dies quadraginta in hebraeis codicibus legerentur; ut in Domini Iesu Christi clarificatione intellegerentur dissolvi abolerique peccata; de quo dictum est: Qui traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram 211. Clarificatio autem Domini in resurrectione et in caelum ascensione cognoscitur. Unde et bis numero, quamvis unum et eumdem, Spiritum Sanctum dedit; primo, posteaquam resurrexit 212; iterum, posteaquam ascendit in caelum 213. Et quoniam post triduum resurrexit, post quadraginta autem dies ascendit; unum horum, quod posterius factum est, per numerum dierum codices hebraei significant; alterum autem de triduo, quod ad eamdem etiam rem pertineret, Septuaginta commemorare, non interpretationis servitute, sed prophetiae auctoritate voluerunt. Non ergo dicamus unum horum falsum esse, et pro aliis interpretibus adversus alios litigemus, cum et illi qui ex hebraeo interpretantur; probent nobis hoc scriptum esse quod interpretantur; et Septuaginta interpretum auctoritas, quae tanto etiam divinitus facto miraculo commendatur, tanta in Ecclesiis vetustate firmetur. Quomodo mandaverat Ioseph ad Pharaonem verba patris sui.

170. (50, 5) Quod mandavit Ioseph ad potentes Aegypti, ut dicerent Pharaoni nomine eius: Pater meus adiuravit me, dicens: In monumento quod ego fodi mihi in terra Chanaan, ibi me sepelies, quaeri potest quomodo verum sit; cum haec verba patris eius, quando de sua sepultura mandavit, non legantur. Sed ad sententiam verba referre debemus, sicut in aliis supra similiter iteratis verbis vel narrationibus admonuimus. Voluntati enim enuntiandae, et in notitiam perferendae, oportet verba servire. Fodisse autem sibi Iacob sepulcrum, nusquam superius in Scripturis legitur. Sed nisi fieret, cum in eisdem terris esset, modo non diceretur. Cur praetergressi sint locum in quo erat Iacob sepeliendus. 171. (50, 10) Quid sibi vult quod cum pergerent ad sepeliendum Iacob, Scriptura dicit: Et advenerunt ad aream Atad, quae est trans Iordanem? Praetergressi sunt enim locum in quo erat mortuus sepeliendus, millia (sicut perhibent qui noverunt) plusquam quinquaginta; tantum quippe spatii est, plus minus, ab eo loco ubi sepulti sunt Patriarchae, in quibus et Iacob, usque ad hunc locum, quo eos advenisse narratur. Nam post factum ibi luctum et planctum magnum redierunt ad locum quem praeterierant, rursus Iordane transiecto. Nisi forte quis dicat, aliquorum hostium vitandorum causa per eremum eos venisse cum corpore, qua etiam populus Israel ductus est per Moysen ab Aegypto liberatus. Illo quippe itinere et plurimum circuitur, et per Iordanem venitur ad Abrahamium, ubi sunt corpora Patriarcharum, id est, ad terram Chanaan 214. Sed quoquo modo factum sit, ut trans illa loca ad Orientem versus tantum iretur, et inde ad ea per Iordanem veniretur, significationis causa factum esse credendum est, quod per Iordanem venturus erat ad eas terras postea Israel in filiis suis. Utrum luctus septem dies an novem debeat fieri defunctis. 172. (50, 10. 3) Et fecit luctum patri suo septem diebus. Nescio utrum inveniatur alicui sanctorum in Scripturis celebratum esse luctum novem dies, quod apud Latinos " novemdial " appellant. Unde mihi videntur ab hac consuetudine prohibendi, si qui Christianorum istum in mortuis suis numerum servant, qui magis est in Gentilium consuetudine. Septimus vero dies auctoritatem in Scripturis habet; unde alio loco scriptum est: Luctus mortui septem dierum; fatui autem omnes dies vitae eius 215. Septenarius autem

numerus propter sabbati sacramentum praecipue quietis indicium est; unde merito mortuis tamquam requiescentibus exhibetur. Quem tamen numerum in luctu Iacob decuplaverunt Aegyptii, qui eum septuaginta diebus luxerunt. Quomodo filii filiorum Ioseph iungantur illis cum quibus Iacob intravit Aegyptum. 173. (50, 22-23) Et vixit Ioseph annos centum decem, et vidit Ioseph Ephraem filios usque ad tertiam generationem, et filii Machir filii Manasse nati sunt super femora Ioseph. Cum hos filios filiorum, vel nepotes filiorum dicat Scriptura Ioseph vivendo vidisse, quomodo eos iungit illis septuaginta quinque hominibus, cum quibus Iacob Aegyptum dicit intrasse; quandoquidem Ioseph senescendo pervenit ut eos natos videret; Iacob autem cum ingressus est in Aegyptum, iuvenis erat Ioseph, et eum pater moriens quinquagesimum et sextum fere aetatis annum agentem reliquit 216? Unde constat certi mysterii causa illum numerum, id est, septuagenarium et quintum Scripturam commendare voluisse. Si autem quisquam exigit, quomodo etiam secundum historiae fidem verum sit, Iacob cum septuaginta quinque animis in Aegyptum intrasse; non illo uno die quo venit, eius ingressum oportet intellegi; sed quia in filiis suis plerumque appellatur Iacob, hoc est in posteris suis, et per Ioseph eum constat in Aegyptum intrasse; introitus eius accipiendus est quamdiu vixit Ioseph, per quem factum est ut intraret. Toto quippe illo tempore nasci et vivere potuerunt omnes qui commemorantur, ut septuaginta quinque animae compleantur usque ad nepotes Beniamin. Sicut enim dicit: Hi filii Liae, quos peperit ipsi Iacob in Mesopotamia Syriae 217, loquens etiam de iis qui non erant nati; quia illic parentes eorum ex quibus nati sunt, pepererat, ibi eos perhibens natos, quoniam causa qua nascerentur ibi nata est, id est parentes eorum, quos ibi Lia peperit; ita quoniam causam intrandi in Aegyptum Iacob in Ioseph habuit, totum tempus quo in Aegypto vixit Ioseph, ingressio erat Iacob in Aegyptum per suam progeniem, quae illo vivo propagabatur, per quem factum est ut ingrederetur.

1 - Cf. De Gen. ad litt.; De Gen. c. Man.; De Gen. ad l. imp.: NBA 9/1 e 9/2.

2 - Cf. Gen 5, 4. 3 - Cf. Gen 7, 21-22. 4 - Mal 3, 1; Mt 11, 10. 5 - Cf. Gen 6, 2. 6 - ORIGENE, Omil. 2 in Gen. 7 - Act 7, 22. 8 - Gen 2, 7. 9 - Cf. LUCANUS, Phars. 2, 271-273; cf. anche De civ. Dei 15, 27; De Gen. ad l. imp. 14, 44; De Gen. c. Man. 1, 15, 24. 10 - Cf. Gen 8, 5. 11 - Cf. Mt 5, 38. 12 - Cf. Gen 10, 5. 20. 31. 13 - Gen 1, 26. 14 - Gen 11, 9. 15 - Gen 1, 27. 16 - Gen 6, 3. 17 - Cf. Gen 10, 22-24. 18 - Cf. Gen 11, 32. 19 - Cf. Gen 12, 1-4. 20 - Gen 11, 32. 21 - Gen 11, 26. 22 - Mal 1, 2-3. 23 - Cf. 1 Paral 4, 1.

24 - Cf. Act 7, 2-3. 25 - Cf. Gen 12, 1. 26 - Act 7, 4. 27 - Cf. Gen 16, 11; 25, 1-2. 28 - Cf. Gen 25, 25; 29, 32-35; 30, 5-10. 29 - C. Faustum 22, 33-34. 30 - GIROLAMO, Quest. hebr. in Gen. 20, 22. 31 - Cf. Gen 12, 17-20. 32 - Cf. Gen 2, 8. 33 - Gen 13, 17. 34 - Cf. Gen 13, 16. 35 - Ios 24, 15. 36 - AULO GELLIO, Noct. Att. 19, 1. 37 - ORAZIO, Ep. 1, 10, 41. 38 - Cf. Gen 17, 17. 39 - Cf. Rom 4, 19. 40 - Cf. Prov 24, 12. 41 - Ier 5, 1. 42 - Hebr 13, 2. 43 - Cf. 4 Reg 6, 18. 44 - Cf. Lc 24, 16. 45 - Gen 20, 3. 46 - 1 Cor 3, 2.

47 - Cf. Gal 4, 21. 48 - Gen 21, 12. 49 - Rom 9, 7-8. 50 - Cf. Gen 17, 17. 51 - Cf. Gen 21, 9-10. 52 - Ps 30, 23. 53 - Cf. Gen 21, 22-32. 54 - Cf. Gen 21, 31. 55 - Cf. Gen 21, 14. 19. 56 - Cf. Act 7, 5. 57 - Cf. Gen 21, 27-30. 58 - Iac 1, 13. 59 - Thess 3, 5. 60 - Deut 13, 3. 61 - Isa 9, 6. 62 - Gen 22, 15-16. 63 - Ps 2, 7. 64 - Io 20, 17. 65 - Ps 109, 1. 66 - Gen 19, 24; Lc 17, 29. 67 - Cf. q. 1, 55. 68 - Deut 6, 13; 10, 20. 69 - Cf. Apoc 19, 10.

70 - Deut 6, 16; Mt 4, 7. 71 - Cf. Iud 6, 17-18. 72 - Cf. Isa 7, 11-12. 73 - Cf. Ps 24, 10. 74 - Cf. Gen 24, 43. 44. 75 - Cf. Gen 24, 3. 4. 76 - Cf. q. 1, 35. 77 - Cf. Gen 25, 8. 78 - Cf. Gal 4, 22-24. 79 - Cf. Rom 9, 7-8. 80 - Gen 25, 16. 81 - Cf. Gen 22, 9. 82 - 1 Cor 15, 46. 83 - Cf. 2 Reg. 8, 13-14; 3 Reg 11, 15. 84 - Cf. Gen 27, 26. 39-40. 85 - Cf. Serm. 4, 16. 86 - Cf. Gen 21, 22. 32; 26, 26. 87 - Cf. Gen 26, 14 ss. 88 - Cf. Gen 26, 14-16. 89 - Cf. Lc 16, 10-11. 90 - Eph 5, 31-32. 91 - Cf. Gen 2, 21. 92 - Cf. Gen 27, 41.

93 - Cf. Gen 28, 20-22. 94 - Cf. Gen 2, 8. 95 - Cf. Iud 14, 10. 96 - Cf. Gen 16, 3; 25, 1. 6. 97 - Gen 30, 42. 98 - Cf. Gen 31, 29. 99 - Gen 31, 7. 100 - Cf. Gen 30, 37-42. 101 - VIRGILIO, Ecl. 1, 70. 102 - Gen 31, 48. 103 - Cf. Gen 32, 7. 104 - Gen 32, 8. 105 - Gen 32, 9-12. 106 - Rom 11, 1. 107 - Ps 17, 46. 108 - Rom 11, 5. 109 - Cf. Ps 93, 5. 110 - Cf. Ex 7, 1. 111 - 1 Cor 8, 5. 112 - Cf. Gen 33, 17. 113 - Gen 33, 18 - 34, 1. 114 - Cf. Gen 28, 19; 35, 15. 115 - Gen 32, 28.

116 - Cf. Gen 28, 18-19. 117 - Mt 1, 20. 118 - Cf. Gen 31, 41. 119 - Cf. Gen 34, 25-29. 120 - Cf. 1 Cor 15, 5. 121 - Io 6, 70. 122 - Io 13, 18. 123 - Gen 34, 8. 124 - Gen 27, 9. 125 - Cf. Gen 25, 26. 126 - Cf. Gen 35, 28. 127 - Cf. Gen 36, 6-8. 128 - Cf. Gen 32, 4. 129 - Cf. Gen 36, 7-8. 130 - Cf. Mt 1, 1-17. 131 - Cf. Lc 3, 23-38. 132 - Cf. Num 22, 2-6. 133 - Cf. Gen 35, 29. 134 - Cf. Gen 37, 2. 135 - Cf. Gen 25, 26. 136 - Cf. Gen 35, 28. 137 - Cf. Gen 41, 46. 138 - Cf. Gen 47, 9.

139 - Cf. Gen 35, 28-29. 140 - Cf. Gen 36, 6-43. 141 - Gen 37, 1-2. 142 - Cf. Gen 37, 5-28. 143 - Cf. Gen 35, 19. 144 - Phil 2, 9-10. 145 - Cf. Gen 25, 6. 146 - Cf. 4 Reg 25, 8-9. 147 - Cf.Gen 38, 6-11. 148 - Cf. Gen 38, 12-18. 149 - Cf. Gen 41, 46. 150 - Cf. Gen 40, 17. 151 - Gen 24, 43. 152 - Ps 23, 2. 153 - Gen 1, 2. 154 - Gen 6, 3. 155 - Cf. Gen 37, 10. 156 - Gen 42, 15. 157 - Gen 42, 16. 158 - 3 Reg 18, 24. 159 - Ps 11, 7. 160 - Ps 64, 10. 161 - Cf. Gen 44, 4-6.

162 - Cf. Rom 8, 18. 163 - Rom 11, 5. 164 - Isa 10, 22. 165 - Rom 11, 1. 25. 166 - Gen 46, 26. 167 - Gen 35, 26. 168 - Cf. Ex 1, 5. 169 - Gen 46, 27 (sec. LXX). 170 - Cf. Gen 41, 50. 171 - Cf. Ex 1, 5. 172 - Cf. Gen 47, 28. 173 - Cf. Gen 45, 6. 174 - Cf. Gen 41, 50. 175 - Cf. Gen 46, 26. 176 - Cf. Gen 46, 20 (sec. LXX). 177 - Cf. Gen 46, 21 (sec. LXX). 178 - Cf. Gen 46, 22 (sec. LXX). 179 - Cf. Gen 46, 21-22. 27. 180 - Gen 1, 26. 181 - Gen 9, 25. 182 - Cf. Gen 37, 28. 36. 183 - Cf. Col 3, 18. 20. 184 - Cf. Gen 45, 16-20.

185 - 2 Cor 5, 6. 186 - Ps 38, 13. 187 - Ps 55, 7. 188 - Cf. Gen 47, 4. 6. 189 - Cf. Gen 37, 9. 190 - Gen 47, 4. 191 - Cf. Gen 24, 2. 192 - Ps 24, 10. 193 - Gen 24, 49. 194 - Cf. Gen 47, 30. 195 - Cf. Num 19, 3-12. 196 - Eccli 34, 30-31. 197 - Ps 31, 1. 198 - Cf. Col 1, 14. 199 - Cf. Gen 50, 13. 200 - Gen 25, 23. 201 - Cf. Gen 33, 19. 202 - Cf. Gen 34, 25. 203 - Cf. Gen 35, 4. 204 - Hebr 12, 22. 205 - Eccli 11, 28. 206 - Cf. Ex 34, 28. 207 - Cf. 3 Reg 19, 8.

208 - Cf. Mt 4, 2. 209 - Ion 3, 4. 210 - Cf. Act 1, 3-5. 211 - Rom 4, 25. 212 - Cf. Io 20, 22. 213 - Cf. Act 2, 2-4. 214 - Cf. Gen 50, 13. 215 - Eccli 22, 12. 216 - Cf. Gen 46, 27. 217 - Gen 46, 15. LIBER SECUNDUS

QUAESTIONES IN EXODUM

De obstetricum mendacio, quo fefellerunt Pharaonem. 1. (1, 19-20) De obstetricum mendacio, quo fefellerunt Pharaonem, ne occiderent masculos Israelitas quando nascebantur, dicentes non ita parere mulieres Hebraeas sicut pariebant Aegyptiae; quaeri solet utrum talia mendacia approbata sint auctoritate divina, quandoquidem scriptum est Deum bene fecisse obstetricibus: sed utrum pro misericordia ignoscebat mendacio; an et ipsum mendacium dignum praemio iudicabat, incertum est. Aliud enim faciebant obstetrices vivificando infantes parvulos, aliud Pharaoni mentiendo: nam in illis vivificandis opus misericordiae fuit; mendacio vero illo pro se utebantur, ne noceret illis Pharao, quod potuit non ad laudem, sed ad veniam pertinere. Neque hinc auctoritatem ad mentiendum esse propositam mihi videtur eis de quibus dictum est: Et non est inventum in ore eorum mendacium 1. Quorumdam enim vita longe inferior a professione sanctorum, si

habeat ista mendaciorum peccata, provectu ipso et indole feruntur, praesertim si beneficia divina nondum norunt exspectare coelestia, sed circa terrena occupantur. Qui autem ita vivunt, ut eorum conversatio, sicut dicit Apostolus, in coelis sit 2, non eos existimo linguae suae modum, quantum ad veritatem promendam attinet falsitatemque vitandam, exemplo illo obstetricum debere formare. Sed diligentius de hac quaestione disserendum est, propter alia exempla quae in Scripturis reperiuntur. De facto Moysi, cum occidit Aegyptium. 2. (2, 12) De facto Moysi, cum occidit Aegyptium ad defendendos fratres suos, satis disputavimus in illo opere quod de vita Patriarcharum adversus Faustum scripsimus: utrum indoles in eo laudabilis fuerit, qua hoc peccatum admiserit, sicut solet uber terrae, etiam ante utilia semina, quadam herbarum quamvis inutilium feracitate laudari; an omnino ipsum factum iustificandum sit 3. Quod ideo non videtur, quia nullam adhuc legitimam potestatem gerebat, nec acceptam divinitus, nec humana societate ordinatam. Tamen, sicut Stephanus dicit in Actibus Apostolorum, putabat intellegere fratres suos, quod per eum Deus daret illis salutem 4: ut per hoc testimonium videatur Moyses iam divinitus admonitus (quod Scriptura eo loco tacet) hoc audere potuisse. De eo quod clamavit illum Dominus de rubo. 3. (3, 4) Clamavit illum Dominus de rubo. Dominus in angelo? an Dominus, angelus ille qui dictus est: Magni consilii angelus 5, et intellegitur Christus? Supra enim dixit: Apparuit illi angelus Domini in flamma ignis de rubo 6. Quomodo educendus dicitur Israel in terram bonam. 4. (3, 8) Educere illos de terra illa in terram bonam et multam, in terram fluentem lac et mel: utrum terram fluentem lac et mel spiritaliter accipere debemus; quia secundum proprietatem non hoc erat illa quae data est populo Israel? an locutionis est, qua id ad laudem ubertatis et suavitatis referatur? Quomodo clamor filiorum Israel venit ad Deum.

5. (3, 9) Et nunc ecce clamor filiorum Israel venit ad me: non sicut clamor Sodomorum 7, quo iniquitas sine timore et sine verecundia significatur. Quid de mandato Domini sentiendum sit. 6. (3, 22) Quod mandavit Dominus Hebraeis per Moysen, ut acciperent ab Aegyptiis vasa aurea et argentea et vestem, atque addidit: Et praedabimini eos: mandati huius non potest iniustum esse iudicium. Mandatum enim Dei est, de quo non iudicandum, sed ei obtemperandum fuit. Ille enim novit quam iuste mandaverit: ad servum autem pertinet obedienter facere quod mandavit. De eo quod ait Moyses ad Dominum. 7. (4, 10) Quod ait Moyses ad Dominum: Precor, Domine, non sum eloquens ante hesternum, neque ante nudiustertianum diem, neque ex quo coepisti loqui famulo tuo, intellegitur, credere posse se fieri Dei voluntante subito eloquentem, cum dicit, neque ex quo coepisti loqui famulo tuo; tamquam ostendens fieri potuisse ut ante hesternum et nudiustertianum diem qui eloquens non fuisset, repente fieret, ex quo cum illo Dominus loqui coepit. Deum iuste totum velle nemo ambigit. 8. (4, 11) Quis fecit mutum et audientem, videntem et caecum: nonne ego Dominus Deus? Sunt qui Deo calumnientur, vel Scripturae potius Veteris Testamenti, quia dixerit Deus quod ipse fecerit caecum et mutum. Quid ergo dicunt de Domino Christo aperte in Evangelio dicente: Ego veni ut qui non vident, videant; et qui vident, caeci fiant 8? Quis autem nisi insipiens crediderit aliquid homini secundum vitia corporalia posse accidere, quod Deus nolit? Sed eum iuste totum velle nemo ambigit. Quod Dominus dicit ad Moyses. 9. (4, 12) Quod Dominus dicit ad Moysen: Sed nunc vade, et ego aperiam os tuum, et instruam te quae locuturus es; satis hic apparet non tantum instructionem oris, sed ipsam etiam apertionem ad Dei voluntatem et gratiam pertinere. Non enim ait: Tu aperi os tuum, et ego instruam te; sed utrumque ipse promisit: Aperiam, et instruam. Alibi autem dicit in Psalmo: Dilata os tuum, et adimplebo illud 9. Ubi significat in homine voluntatem accipiendi

quod Deus donat volenti: ut ad voluntatis exordium pertineat: Dilata os tuum; ad Dei autem gratiam: Et adimplebo illud. Hic vero: Et aperiam os tuum, et instruam te. Quemadmodum possit intellegi irascens Deus. 10. (4, 14-16) Et iratus iracundia Dominus dixit. Quemadmodum possit intellegi irascens Deus, quia non sicut homo per irrationabilem perturbationem, per omnia tenendum est, ubi tale aliquid Scriptura dicit, ne de hoc eadem saepe dicenda sint. Sed merito quaeritur cur hic iratus de fratre Moyse dixerit, quod ipse illi loqueretur ad populum: videtur enim tamquam diffidenti non dedisse plenissimam facultatem, quam daturus erat; et per duos agi voluisse, quod et per unum posset, si credidisset. Verumtamen eadem verba omnia diligentius considerata, non significant iratum Dominum pro vindicta dedisse Aaron. Sic enim dicit: Nonne ecce Aaron frater tuus Levites? scio quia loquens loquetur ipse. Quibus verbis ostenditur Deus increpasse potius eum, qui timeret ire quod ipse esset minus idoneus, cum haberet fratrem per quem posset ad populum loqui quod vellet; quoniam erat ipse gracilis vocis, et linguae tardioris: quamquam de Deo totum sperare deberet. Deinde eadem ipsa quae paulo ante promiserat, et posteaquam iratus est, dicit. Dixerat enim: Aperiam os tuum, et instruam te; nunc autem dicit: Aperiam os tuum et os eius, et instruam vos quae faciatis; sed quoniam addidit: Et loquetur ipse tibi ad populum, videtur oris apertio praestita, propter quod dicit Moyses linguae se esse tardioris. De vocis autem gracilitate nihil ei praestare Dominus voluit, sed propter hoc adiutorium fratris adiunxit, qui posset ea uti voce, quae populo docendo sufficeret. Quod ergo ait: Et dabis verba mea in os eius, ostendit quod ea loquenda esset daturus: nam si tantummodo audienda, sicut populo, in aures diceret. Deinde quod paulo post ait: Et loquetur ipse tibi ad populum, et ipse erit tuum os, et hic subauditur, ad populum. Et cum dicit: Tibi loquetur ad populum; satis indicat in Moysen principatum, in Aaron ministerium. Deinde quod ait: Tu autem illi eris quae ad Deum, magnum hic fortassis perscrutandum est sacramentum, cuius figuram gerat, veluti medius Moyses inter Deum et Aaron, et medius Aaron inter Moysen et populum. Utrum volebat angelus occidere Moysen.

11. (4, 24-26) In eo quod scriptum est: Et factum est, in via ad refectionem obviavit ei angelus, et quaerebat eum occidere: et assumpto Sepphora calculo, circumcidit praeputium filii sui; et procidit ad pedes eius, et dixit: Stetit sanguis circumcisionis infantis mei. Et recessit ab eo; propter quod dixit: Desiit sanguis circumcisionis; primum quaeritur, quem volebat angelus occidere, utrum Moysen, quia dictum est, occurrit ei angelus, et quaerebat eum occidere. Nam cui putabitur occurrisse, nisi illi qui universo suorum comitatui praefuit, et a quo caeteri ducebantur? An puerum quaerebat occidere, cui mater circumcidendo subvenit; ut ob hoc intellegatur occidere voluisse infantem, quia non erat circumcisus, atque ita sancire praeceptum circumcisionis, severitate vindictae? Quod si ita est, incertum est prius de quo dixerit, quaerebat eum occidere; quia ignoratur quem, nisi ex consequentibus reperiatur: mira sane locutione et inusitata, ut prius diceret, occurrit ei, et quaerebat eum occidere, de quo nihil antea dixerat. Sed talis est in Psalmo: Fundamenta eius in montibus sanctis; diligit Dominus portas Sion 10. Inde enim Psalmus incipit, nec aliquid de illo vel de illa dixerat, cuius fundamenta intellegi voluit, dicens: Fundamenta eius in montibus sanctis. Sed quia sequitur, diligit Dominus portas Sion; ergo fundamenta vel Domini vel Sion, et ad faciliorem sensum magis Sion, ut fundamenta civitatis accipiantur. Sed quia in hoc pronomine, quod est, eius, genus ambiguum est (omnis enim generis est hoc pronomen, id est et masculini, et feminini, et neutri), in graeco autem in feminino genere dicatur , masculino , et habet codex graecus, ; cogit intellegere non et neutro fundamenta Sion, sed fundamenta Domini, id est, quae constituit Dominus, de quo dictum est: Aedificans Ierusalem Dominus 11. Nec Sion tamen, nec Dominum antea nominaverat, cum diceret: Fundamenta eius in montibus sanctis: sic et hic nondum nominato infante dictum est, occurrit ei, et quaerebat eum occidere; ut de quo dixerit, in consequentibus agnoscamus. Quamquam etsi de Moyse accipere quisquam voluerit, non est magnopere resistendum. Illud potius quod sequitur, si fieri potest, intellegatur, quid sibi velit ideo recessisse angelum ab interfectione cuiuslibet eorum, quia dixit mulier: Stetit sanguis circumcisionis infantis. Non enim ait: Recessit ab eo, propter quod circumcidit infantem: sed quia stetit sanguis circumcisionis; non quia cucurrit, sed quia stetit: magno, nisi fallor, sacramento. Moyses uxorem et infantes imposuit vehiculis.

12. (4, 20) Quod superius dictum est, quod Moyses uxorem et infantes suos imposuit vehiculis, ut cum eis in Aegyptum pergeret, postea vero Iothor socer eius illi cum eis occurrit, posteaquam eduxit populum ex Aegypto 12; quaeri potest quomodo utrumque sit verum. Sed intellegendum est, post illam, quae ab angelo futura erat, interfectionem Moysi vel infantis, reversam fuisse cum parvulis. Nam quidam putaverunt propter hoc angelum terruisse, ne ad impedimentum ministerii, quod divinitus impositum Moyses gerebat, femineus sexus comitaretur. Quod mandavit Deus eiecturum se populum de Aegypto. 13. (5, 1-3) Quaeritur quomodo populo dicatur, quod mandavit Deus eiecturum se eos de Aegypto in terram Chanaan; Pharaoni autem dicatur, quod trium dierum iter exire vellent in desertum immolare Deo suo ex mandato eius. Sed intellegendum est, quamvis Deus sciret quid esset facturus, quoniam praesciebat non consensurum Pharaonem ad populum dimittendum, illud primo dictum esse, quod etiam primitus fieret, si ille dimitteret. Ut enim sic fierent omnia quemadmodum consequens Scriptura testatur, Pharaonis contumacia meruit et suorum. Neque enim mendaciter Deus iubet quod scit non facturum cui iubetur, ut iustum iudicium consequatur. De eo quod dicit Moyses ad Dominum. 14. (5, 22-23) Verba quae dicit Moyses ad Dominum: Quare afflixisti populum hunc? et utquid me misisti? Ex quo enim intravi ad Pharaonem loqui in tuo nomine, in hunc populum; et non liberasti populum tuum; non contumaciae verba sunt vel indignationis, sed inquisitionis et orationis: quod ex his apparet, quae illi Dominus respondit. Non enim arguit infidelitatem eius, sed quid sit facturus aperuit. De origine Moysi. 15. (6, 14-28) Sacramenti locum esse dubium non est, quod Scriptura volens originem Moysi demonstrare, quoniam eius actio iam expetebat, a primogenito Iacob, id est Ruben, progenies coepit, inde ad Simeon, inde ad Levi; ultra progressa non est, quoniam ex Levi Moyses. Hi autem commemorantur, qui iam commemorati fuerant in illis septuaginta quinque, in quibus Israel intravit in

Aegyptum: non enim primam neque secundam, sed tertiam tribum, id est Leviticam Deus esse voluit sacerdotalem. Quomodo Moyses se excusavit, quod gracili voce esset. 16. (6, 30) Quod Moyses dicit: Ecce ego gracili voce sum, et quomodo exaudiet me Pharao? non videtur tantum propter magnitudinem populi excusare de vocis gracilitate, verum etiam propter unum hominem. Mirum si tam gracilis vocis fuit, ut nec ab uno homine posset audiri: an forte regius fastus non eos permittebat de proximo loqui? Dicitur autem illi: Ecce dedi te deum Pharaoni, et Aaron frater tuus erit tuus propheta 13. Quare Scriptura loquitur de Moyse dum ad populum mitteretur. 17. (7, 1) Notandum quod cum ad populum mitteretur, non ei dictum est: Ecce dedi te deum populo, et frater tuus erit tuus propheta; sed frater tuus, inquit, loquetur tibi ad populum. Dictum etiam est: Erit os tuum, et tu illi quae ad Deum 14: non dictum est: Tu illi deus. Pharaoni autem dicitur Moyses datus deus, et secundum analogiam propheta Moysi Aaron, sed ad Pharaonem. Hic insinuatur nobis, ea loqui prophetas Dei quae audiunt ab eo, nihilque aliud esse prophetam Dei, nisi enuntiatorem verborum Dei hominibus, qui Deum vel non possunt vel non merentur audire. An necessaria fuerit obduratio cordis Pharaonis. 18. (7, 3) Assidue Deus dicit: Indurabo cor Pharaonis: et velut causam infert cur hoc faciat: Indurabo, inquit, cor Pharaonis, et implebo signa mea et portenta mea in Aegypto; tamquam necessaria fuerit obduratio cordis Pharaonis, ut signa Dei multiplicarentur vel implerentur in Aegypto. Utitur ergo Deus bene cordibus malis, ad id quod vult ostendere bonis, vel quod facturus est bonis. Et quamvis uniuscuiusque cordis in malitia qualitas, id est, quale cor habeat ad malum, suo fiat vitio, quod inolevit ex arbitrio voluntatis; ea tamen qualitate mala ut huc vel illuc moveatur, cum sive huc sive illuc male moveatur, causis fit quibus animus propellitur: quae causae ut existant vel non existant, non est in hominis potestate; sed veniunt ex occulta providentia, iustissima plane et sapientissima, universum quod creavit disponentis et administrantis Dei. Ut ergo tale cor haberet Pharao, quod patientia Dei non moveretur ad pietatem, sed potius ad impietatem, vitii proprii fuit: quod vero ea facta sunt, quibus cor

suo vitio tam malignum resisteret iussionibus Dei (hoc est enim quod dicitur induratum, quia non flexibiliter consentiebat, sed inflexibiliter resistebat), dispensationis fuit divinae, qua tali cordi non solum non iniusta, sed evidenter iusta poena parabatur, qua timentes Deum corrigerentur. Proposito quippe lucro, verbi gratia, propter quod homicidium committatur, aliter avarus, aliter pecuniae contemptor movetur; ille scilicet ad facinus perpetrandum, ille ad cavendum: ipsius tamen lucri propositio in alicuius illorum non fuit potestate. Ita causae veniunt hominibus malis, quae non sunt quidem in eorum potestate, sed hoc de illis faciunt, quales eos invenerint iam factos propriis vitiis ex praeterita voluntate. Videndum sane est, utrum etiam sic accipi possit: Ego indurabo, tamquam diceret: Quam durum sit demonstrabo. Cur Aaron sumere iubetur virgam. 19. (7, 9) Si loquetur vobis Pharao dicens: Date nobis signum aut portentum: et dices Aaron fratri tuo: Sume virgam, et proiice illam palam Pharaone et palam servis eius; et erit draco. Hic certe non ministerio vocis opus erat, cui videbatur velut ex necessitate datus Aaron propter gracilitatem vocis Moysi; sed virga erat proiicienda ut draco fieret: cur hoc ergo Moyses ipse non fecit, nisi quia ista mediatio ipsius Aaron inter Moysen et Pharaonem alicuius magnae rei figuram gerit? Quomodo Aaron eam virgam suam ibidem appellet. 20. (7, 10) Etiam hoc notandum, quod cum id signum palam Pharaone fieret, scriptum est: Et proiecit Aaron virgam suam: cum forte si dixisset: Proiecit virgam, nulla esset quaestio; quod vero addidit, suam, cum eam Moyses dederit, non frustra forsitan dictum est. An erat utrique illa virga communis, ut cuiuslibet eorum diceretur, verum diceretur? De verbis: Et absorbuit virga Aaron virgas illorum. 21. (7, 12) Et absorbuit virga Aaron virgas illorum. Si dictum esset: Absorbuit draco Aaron virgas illorum, intellegeretur verus draco Aaron phantastica illa figmenta non absorbuisse, sed virgas. Hoc enim potuit absorbere quod erant, non quod esse videbantur et non erant. Sed quoniam dixit: Absorbuit virga Aaron virgas illorum; draco utique potuit virgas absorbere, non virga. Sed eo nomine appellata res est unde versa est, non in quod versa est, quia in id

etiam reversa est: et ideo hoc vocari debebat quod principaliter erat. Quid ergo dicendum est de virgis magorum? utrum et ipsae veri dracones factae fuerant, sed ea ratione virgae appellatae sunt, qua et virga Aaron? an potius videbantur esse quod non erant, ludificatione venefica? Cur ergo ex utraque parte et virgae dicuntur et dracones, ut de figmentis illis nihil differat loquendi modus? Sed demonstrare difficile est quomodo etiam si veri dracones facti sunt ex virgis magorum, non fuerint tamen creatores draconum, nec magi, nec angeli mali quibus ministris illa operabantur. Insunt enim corporeis rebus per omnia elementa mundi quaedam occultae seminariae rationes, quibus cum data fuerit opportunitas temporalis atque causalis, prorumpunt in species debitas suis modis et finibus. Et sic non dicuntur angeli, qui ista faciunt, animalium creatores; sicut nec agricolae segetum vel arborum vel quorumque in terra gignentium creatores dicendi sunt, quamvis noverint praebere quasdam visibiles opportunitates et causas, ut illa nascantur. Quod autem isti faciunt visibiliter, hoc angeli invisibiliter; Deus vero solus unus creator est, qui causas ipsas et rationes seminarias rebus insevit. Res breviter dicta est, quae si exemplis et copiosa disputatione explicetur, ut facilius intellegatur, longo sermone opus est, a quo se ratio nostrae festinationis excusat. Numquid ideo obduratum dicitur cor Pharaonis. 22. (7, 22) Fecerunt autem similiter et incantatores Aegyptiorum veneficiis suis: et induratum est cor Pharaonis, et non exaudivit eos, sicut dixit Dominus. Cum haec dicuntur, videtur propterea cor Pharaonis induratum fuisse, quia et incantatores Aegyptiorum similia fecerunt: sed consequentia docebunt quanta fuerit illa obduratio, etiam cum incantatores defecerunt. Unde incantatores dicantur ranas eduxisse. 23. (8, 7) Fecerunt autem similiter et incantatores Aegyptiorum veneficiis suis; et eduxerunt ranas super terram Aegypti. Quaeritur unde, si iam ubique factum erat. Sed similis quaestio est, unde et aquam in sanguinem verterint, si tota aqua Aegypti in sanguinem conversa iam fuerat. Proinde intellegendum est regionem, ubi filii Israel habitabant, plagis talibus non fuisse percussam: et inde potuerunt incantatores vel aquam haurire, quam in sanguinem verterent, vel aliquas ranas educere ad solam demonstrationem magicae potentiae. Quamquam potuerunt etiam, posteaquam illa

compressa sunt, facere: sed Scriptura cito narrando coniunxit quod etiam postea fieri potuit. Causae obdurationis cordis Pharaonis. 24. (8, 15) Et vidit Pharao quoniam facta est refrigeratio, et ingravatum est cor eius, et non exaudivit eos, sicut dixerat Dominus. Hic apparet non illas tantum fuisse causas obdurationis cordis Pharaonis, quod incantatores eius similia faciebant; verum etiam ipsam Dei patientiam, qua parcebat. Patientia Dei secundum corda hominum, quibusdam utilis ad poenitendum, quibusdam inutilis ad resistendum Deo et in malo perseverandum: non tamen per se ipsa inutilis est, sed secundum cor malum, sicut iam diximus. Hoc et Apostolus dicit: Ignoras quia patientia Dei ad poenitentiam te adducit? Secundum autem duritiam cordis tui et impoenitens cor, thesaurizas tibi iram in diem irae et revelationis iusti iudicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera eius 15. Nam et alibi cum diceret: Christi bonus odor sumus in omni loco; etiam illud adiunxit: Et in iis qui salvi fiunt, et in iis qui pereunt 16. Non dixit Christi bonum se odorem esse iis qui salvi fiunt, malum autem iis qui pereunt; sed tantum bonum odorem se dixit. Illi vero tales sunt, ut et bono odore pereant secundum sui cordis, ut saepe dictum est, qualitatem, quae mutanda est bona voluntate in Dei gratia, ut incipiant ei prodesse iudicia Dei, quae malis cordibus nocent. Unde ille mutato in melius corde cantabat: Vivet anima mea, et laudabit te; et iudicia tua adiuvabunt me 17. Non dixit: Munera tua, vel, praemia tua; sed, iudicia tua. Multum est autem ut sincera fiducia dici possit: Proba me, Domine, et tenta me; ure renes meos et cor meum. Et ne sibi aliquid ex suis viribus tribuisse videretur, continuo addidit: Quoniam misericordia tua ante oculos meos est, et complacui in veritate tua 18. Factam erga se commemorat misericordiam, ut complacere possit in veritate; quoniam universae viae Domini misericordia et veritas 19. De eo quod dixerunt magi ad Pharaonem: Digitus Dei est hoc. 25. (8, 19) Quod dixerunt magi ad Pharaonem: Digitus Dei est hoc, quoniam non potuerunt educere scyniphes; senserunt profecto, cum artium suarum nefariarum scirent potentiam, non talibus artibus, velut potentior in eis esset Moyses, suos conatus fuisse frustratos, ut non possent educere scyniphes, sed digito Dei, qui utique operabatur per Moysen. Digitus autem Dei, sicut Evangelium

manifestissime loquitur, Spiritus Sanctus intellegitur. Namque uno evangelista ita narrante verba Domini, ut diceret: Si ego in digito Dei eicio daemonia 20; alius evangelista idipsum narrans exponere voluit quid sit digitus Dei, et ait: Si ego in Spiritu Dei eicio daemonia 21. Cum itaque magi faterentur, quorum Pharao potentia praefidebat, digitum Dei esse in Moyse, in quo superabantur, et eorum veneficia frustrabantur; tamen induratum est cor Pharaonis nunc mirabili omnino duritia. Cur autem in tertia ista plaga magi defecerint (nam plagae coeperunt ex quo aqua in sanguinem versa est), et sentire et explicare difficile est. Poterant enim et in primo signo deficere, ubi in serpentem virga conversa est; et in prima plaga, ubi aqua in sanguinem commutata est; et in secunda de ranis, si hoc voluisset digitus Dei, id est Spiritus Dei. Quis enim dementissimus dixerit digitum Dei in hoc signo potuisse conatus magorum impedire, et in superioribus nequivisse? Omnino ergo certa causa est quare illa facere huc usque permissi sunt. Commendatur enim fortasse Trinitas, et quod verum est, summi philosophi gentium, quantum in eorum litteris indagatur, sine Spiritu Sancto philosophati sunt, quamvis de Patre et Filio non tacuerint, quod etiam Didymus in libro suo meminit, quem scripsit de Spiritu Sancto. Quid de terrae in qua Israelitae et in qua Aegyptii habitabant segregatione sentiendum sit. 26. (8, 21-23) Ecce ego mitto in te, et in servos tuos, et in populum tuum, et in domos tuas cynomyiam, et implebuntur domus Aegyptiorum cynomyia; ut scias quoniam ego sum Dominus Deus omnis terrae: et dabo intervallum inter populum meum et inter populum tuum. Quod hic Scriptura aperuit, ne ubique diceret, intellegere debemus et in posterioribus et in prioribus signis factum esse, ut terra in qua habitabat populus Dei, nullis plagis talibus vexaretur. Opportunum autem fuit ut ibi hoc aperte poneretur, unde iam incipiunt signa quibus magi similia nec conati sunt facere: procul dubio enim quia ubique fuerant scyniphes in regno Pharaonis, non autem fuerant in terra Gessen, ibi conati sunt magi similiter facere, et minime potuerunt. Quo usque ergo deficerent, nihil de illius terrae segregatione dictum est; sed ex quo coeperunt ea fieri, ubi iam illi similia facere nec conari auderent. Utrum dicendum sit ut latini an ut graecus habet.

27. (8, 25) Quod latini habent: Euntes immolate Domino Deo vestro in terra, graecus habet: Venientes immolate Domino Deo vestro in terra. Nolebat enim eos ire quo dicebant, sed ut illic in Aegypto immolarent, volebat. Hoc ostendunt verba Moysi quae sequuntur 22, ubi dicit non posse fieri propter abominationes Aegyptiorum. De eo quod ait Moyses: Non potest fieri sic. 28. (8, 26) Quod ait Moyses: Non potest fieri sic: abominationes enim Aegyptiorum immolabimus Domino Deo nostro: id est, haec immolaturi sumus quae abominantur Aegyptii, et propterea in Aegypto non possumus: hoc manifestant verba quae adiungit et dicit: Si enim immolaverimus abominationes Aegyptiorum palam ipsis, lapidabimur. Hoc non intellegentes quidam interpretes nostri, sic interpretati sunt, ut dicerent: Non potest fieri sic: numquid abominationes Aegyptiorum immolabimus Domino Deo nostro? Cum magis hoc Scriptura dixerit, quia Aegyptiorum abominationes immolaturi sunt. Alii vero latini sic habent: Non potest fieri sic, quoniam abominationes Aegyptiorum non immolabimus Domino Deo nostro. Contrarium sensum facit addita particula negativa, cum Moyses dixerit: Non potest fieri sic: abominationes enim Aegyptiorum immolabimus Domino Deo nostro: et ideo in eremum dicebant se ire velle, ubi Aegyptii non viderent abominationes suas. Hoc autem intellegendum est mystice significari, quod etiam de pastoribus diximus, qui erant Aegyptiis abominabiles 23; et ideo separatam terram Israelitae acceperunt, cum venerunt in Aegyptum. Sic enim et sacrificia Israelitarum abominationes sunt Aegyptiis, sicut iniquis vita iustorum. A voluntate hominis est origo vitiorum. 29. (8, 32) Cum ablata esset locusta, dictum est de Pharaone: Et ingravavit Pharao cor suum etiam in hoc tempore, et noluit dimittere populum. Certe nunc non dictum est: Ingravatum est cor Pharaonis; sed, ingravavit Pharao cor suum. Sic utique in omnibus plagis. A voluntate quippe hominis est origo vitiorum: moventur autem causis corda hominum, talia sic, talia vero sic, etiam non diversis causis saepe diverso modo, secundum proprias qualitates, quae ex voluntatibus veniunt. Quomodo ingravatum est cor Pharaonis ex contrariis causis.

30. (9, 7) Videns autem Pharao quia non est mortuum de pecoribus filiorum Israel ullum, ingravatum est cor Pharaonis. Quomodo ex contrariis causis facta est haec ingravatio cordis Pharaonis? Si enim et pecora Israelitarum morerentur, tunc videretur causa competens qua cor eius ingravaretur ad contemnendum Deum, tamquam si et magi eius pecora Israelitarum fecissent mori: nunc vero unde debuit ad timendum vel credendum moveri, videns nullum pecus mortuum ex pecoribus Hebraeorum, hinc ingravatum est; id est, illa ingravatio etiam huc usque progressa est. De eo quod dicit Deus ad Aaron et Moysen. 31. (9, 8-9) Quid est quod dicit Deus ad Aaron et Moysen: Sumite vobis plenas manus favillae de fornace, et aspergat Moyses in coelum coram Pharaone et coram servis eius, et fiat pulvis in universa terra Aegypti? Signa enim superiora, virga fiebant, quam non Moyses, sed Aaron vel extendebat super aquam, vel ea terram percutiebat: nunc vero interpositis duobus signis de cynomyia et pecorum mortibus, ubi nec Aaron nec Moyses aliquid manu operati sunt, dicitur ut Moyses favillam spargat in coelum de fornace, et hanc ambo sumere iubentur, sed ille spargere non in terram, sed in coelum: tamquam Aaron qui datus erat ad populum, terram percutere deberet, vel in terram sive in aquam manum extendere; Moyses vero, de quo dictum est: Erit tibi quae ad Deum 24, in coelum iubetur favillam spargere. Quid duo illa superiora signa, ubi nec Moyses nec Aaron manu aliquid operantur? Quid sibi vult ista diversitas? Neque enim nihil. Quid momenti habeant illa verba quorum sententiam etiam Apostolus habet. 32. (9, 16) Et propter hoc ipsum conservatus es, ut ostendam in te virtutem meam, et ut annuntietur nomen meum in universa terra. Haec Scripturae verba et Apostolus posuit, cum in eodem loco perdifficili versaretur. Ibi autem et hoc ait: Si autem volens Deus ostendere iram, et demonstrare potentiam suam, attulit in multa patientia vasa irae: parcendo utique iis quos malos futuros esse praescierat; quae vasa dicit perfecta in perditionem. Et ut notas, inquit, faceret divitias gloriae suae in vasa misericordiae 25. Unde vasorum misericordiae vox est in Psalmis: Deus meus, misericordia eius praeveniet me; Deus meus demonstravit mihi in inimicis meis 26 . Novit ergo Deus bene uti malis, in quibus tamen humanam

naturam non ad malitiam creat, sed perfert eos patienter quousque scit oportere; non inaniter, sed utens eis ad admonitionem vel exercitationem bonorum. Ecce enim ut annuntiaretur nomen Dei in universa terra, vasis misericordiae utique prodest. Ad eorum itaque utilitatem Pharao servatus est, sicut et Scriptura testatur, et exitus docet. Deus Pharaoni se facturum magnam grandinem minatur. 33. (9, 19) Quid est quod mandavit Deus Pharaoni, cum se facturum magnam grandinem minaretur, ut festinet congregare pecora sua, et quaecumque illi essent in campo, ne grandine intereant? Hoc enim non tam indignanter quam misericorditer videtur admonere. Sed hoc non facit quaestionem, quando Deus etiam irascens temperat poenam. Illud est quod merito movet, quibus nunc pecoribus consulatur, si omnia mortua fuerant plaga superiore, ubi scriptum est quod discrevit Deus inter pecora Hebraeorum et Aegyptiorum, ita ut illinc nullum moreretur, omnia vero Aegyptiorum pecora morerentur 27. An eo solvitur quaestio, quod praedixerat ea moritura quae in campo fuissent 28, ut haec accipiantur omnia; intellegantur autem evasisse quae in domibus erant, quae potuerunt etiam a dubitantibus colligi, et in domo teneri, ne forte verum esset quod Moyses Dominum facturum esse praedixerat: et ex his esse in campis iterum poterant, quae modo admonet congregari in domos, ne grandine pereant; maxime, quia sequitur Scriptura et dicit: Qui timuit verbum Domini servorum Pharaonis, congregavit pecora sua in domos: qui autem non intendit mente in verbum Domini, dimisit pecora sua in campo 29? Hoc ergo fieri potuit, quando etiam mortem pecorum minatus est Deus, quamvis id Scriptura tacuerit. Moyses iubetur extendere manum in caelum non in terram. 34. (9, 22) Et dixit Dominus ad Moysen: Extende manum tuam in coelum, et erit grando in omni terra Aegypti. Ecce iterum Moyses non in terram, sed in coelum manum iubetur extendere, sicut superius de favilla. Pharao nondum timet Dominum. 35. (9, 27. 30) Cum fragore coeli, qui vehemens erat in grandine, Pharao territus rogaret Moysen ut oraret pro illo, confitens iniquitatem suam et populi sui, Moyses ei dixit: Et tu et servi tui

scio quod nondum timetis Dominum. Qualem timorem quaerebat, cui timor iste nondum erat Domini timor? Facile est enim poenam timere, sed non hoc est Deum timere, illo scilicet timore pietatis, quem commemorat Iacob, ubi dicit: Nisi Deus patris mei Abraham, et timor Isaac esset mihi, nunc me inanem dimisisses 30. Numquid Deus opus habeat cuiusquam malitia. 36. (10, 1) Dixit Dominus ad Moysen: Intra ad Pharaonem: ego enim gravavi cor eius et servorum eius, ut ordine superveniant signa mea haec super eos. Ita dicit: Ego enim gravavi cor eius ut ordine superveniant signa mea haec super eos, tamquam opus habeat Deus cuiusquam malitia. Sed sic intellegendum est, ac si diceret: Ego enim patiens fui super eum et servos eius, ut non eos auferrem, ut ordine superveniant signa mea super eos. Quia enim patientia Dei obstinatior fiebat malus animus, ideo pro eo quod est: Patiens in eum fui, dicitur, gravavi cor eius. Etiam post locustarum ablationem induratum cor Pharaonis. 37. (10, 19-20) Et non est relicta locusta una in omni terra Aegypti: et induravit Dominus cor Pharaonis. Beneficium certe Dei commemoravit Scriptura, quod abstulit locustas; et secuta, dixit indurasse Dominum cor Pharaonis, beneficio utique suo, et patientia sua, qua illa fiebat obstinatio, dum ei parceretur: sicut omnia mala corda hominum, patientia Dei male utendo durescunt. Tertio Moyses extendit manum. 38. (10, 21. 12) Tertio dicitur ad Moysen: Extende manum tuam in coelum, ut fieret etiam plaga tenebrarum. Nunquam autem dictum est ad fratrem eius Aaron, ut extenderet manum in coelum. Quod ergo dictum est ad Moysen: Extende manum tuam super terram Aegypti, et ascendat locusta super terram, credo id significatum, etiam minus posse qui plus potest; non autem continuo cui minora conceduntur, posse maiora. An in exemplum sumi possit furtum quod Deus mandavit filiis Israel. 39. (11, 2) Deus ad Moysen: Loquere ergo secreto in aures populi, et petat unusquisque a proximo, et mulier a proxima, vasa aurea et argentea et vestem. Non hinc quisque sumendum exemplum putare

debet ad exspoliandum isto modo proximum. Hoc enim Deus iussit, qui noverat quid quemque pati oporteret: nec Israelitae furtum fecerunt, sed Deo iubenti ministerium praebuerunt. Quemadmodum cum minister iudicis occidit eum quem iudex iussit occidi, profecto si id sponte faciat, homicida est, etiamsi eum occidat, quem scit occidi a iudice debuisse. Est etiam ista nonnulla quaestio, si seorsum habitabant Hebraei in terra Gessen, ubi nec plagae fiebant quibus regnum Pharaonis affligebatur, quomodo petit quisque a proximo vel a proxima, aurum, argentum, et vestem; praesertim quia ubi primum hoc mandatur per Moysen, sic positum est, et mulier a vicina sua et concellaria, vel concellanea (si ita dicendum est), vel cohabitatrice sua 31. Unde intellegendum est, etiam in terra Gessen non solos Hebraeos habitasse, sed eis aliquos Aegyptios in illa terra cohabitatores fuisse, ad quos potuerunt merito Hebraeorum etiam illa divina beneficia pervenire, ut hinc eos et diligerent iidem Aegyptii cohabitatores, et quod petebant facile commodarent: nec tamen Deus iudicavit ita illos alienos fuisse ab iniuriis et contritionibus quas populus Dei pertulit, ut nec isto damno ferirentur, qui plagis illis propter quod terrae illi parcebatur, percussi non erant. Numquid opus fuerat Deo inoboedientia Pharaonis ad multiplicanda signa sua. 40. (11, 9) Dixit autem Dominus ad Moysen: Non exaudiet vos Pharao, ut multiplicem signa mea et portenta mea in terra Aegypti: tamquam opus fuerit eius inobedientia, ut signa illa multiplicarentur, quae utiliter fiebant ad terrendum populum Dei, atque ipsa discretione ad pietatem informandum. Sed hoc Dei fuit, malitia cordis illius bene utentis; non Pharaonis, Dei patientia male abutentis. Id, quod superaverit, igni comburendum Dominus innuit. 41. (12, 10. 46) Quae autem superaverint ab eo in mane, igne concremabitis. Quaeri potest, quomodo aliquid superabit, cum hoc praemoniti fuerint, ut si domus non habuerit consumendo pecori idoneam multitudinem, vicini assumantur 32. Sed intellegitur quoniam dictum est: Os non conteretis ab eo, remansura utique fuisse ossa, quae igne cremarentur. Quomodo dicatur agnus masculus, cum omnis agnus masculus sit.

42. (12, 5) Agnus perfectus, masculus, anniculus erit vobis. Movere potest ista locutio, quasi agnus possit esse non masculus, nescientem qua necessitate ita sit translatum. Ovis enim transferri debuit, quia graecus habet; sed in graeca lingua generis neutri est, et potuerunt quae sequuntur omnia convenire, tamquam si diceret: Pecus perfectum, masculum, anniculum erit vobis. Potuit enim latine dici, masculum pecus, quomodo dicuntur mascula thura, genere neutro: ovis autem masculus dici non posset, quia feminini generis est ovis. Item ovis mascula si diceretur, esset absurdius. Pecus vero si poneretur, etiam aliud intellegeretur; nec servaretur sacramentum, quod cum Scriptura de ove loquatur, post dicit, ab agnis et haedis accipietis illud. Qua in re Christus significari merito accipitur. Quid enim opus erat ovem vel agnum ab agnis et haedis accipiendum moneri, nisi ille figuraretur, cuius caro non solum ex iustis, verum etiam ex peccatoribus propagata est? Quamquam conentur Iudaei etiam haedum intellegere accipiendum ad celebrandum Pascha, et hoc esse dictum putant, ab agnis et haedis accipere, tamquam diceret, vel ab agnis agnum, vel ab haedis haedum, si illud desit, sumi oportere: apparet tamen in Christo rebus impletis quid illo praecepto fuerit figuratum. Quomodo dicatur diem aeternum, cum nullus aeternus sit. 43. (12, 14) Quod scriptum est: Et facietis diem hunc in progenies vestras legitimum aeternum vel aeternalem, quod graece dicitur , non sic accipiendum est, tamquam possit istorum praetereuntium dies esse ullus aeternus; sed illud aeternum est, quod iste significat dies: velut cum dicimus ipsum Deum aeternum, non utique istas duas syllabas aeternas dicimus, sed quod significant. Quamquam diligenter scrutandum sit quomodo appellare Scriptura soleat aeternum, ne forte ita dixerit solemniter aeternum, quem nefas habeant praetermittere, aut sua sponte mutare. Aliud est enim quod praecipitur quousque fiat, sicut praeceptum est ut septies muros Iericho circumiret arca 33: aliud, cum praecipitur sic observari aliquid, ut nullus terminus praefiniatur observationis, sive quotidie, sive per menses, sive per annos solemniter, sive per multorum vel aliquorum annorum certa intervalla. Aut ergo sic appellavit aeternum, quod non sua sponte audeant desinere celebrare; aut, sicut dixi, ut non ipsa signa rerum, sed res quae iis significantur aeternae intellegantur. Si soli primogeniti perimebantur.

44. (12, 30) Et factus est clamor magnus in terra Aegypti. Non enim erat domus in qua non erat in ea mortuus. Nonne potuit esse aliqua domus quae primogenitum non haberet? Cum ergo primogeniti tantummodo morerentur, quomodo nulla erat quae non haberet mortuum? An et hoc divinitus praescientia Dei fuerat procuratum, ut in omnibus omnino essent domibus primogeniti, in quibus percuterentur Aegyptii? Ab hac sane plaga non putandi sunt immunes fuisse Aegyptii qui habitabant in terra Gessen; hominum quippe erat, vel animalium, non terrae: id est, homines et animalia primogenita moriebantur occulto et angelico percussu, non aliquid in terra vel in coelo factum erat, sicut rana, vel locusta, vel tenebrae, unde qui habitabant, affligerentur. A talibus enim plagis cum terra Gessen fuisset aliena, procul dubio perveniebat beneficium ad eos Aegyptios qui in eadem terra cum Hebraeis morabantur: hac vero primogeniti eorum omnes percussi sunt. Quomodo post tantum luctum Aegyptii vasa aurea et argentea accomodarunt Haebreis. 45. (12, 35-36) Filii autem Israel fecerunt sicuti praeceperat illis Moyses, et petierunt ab Aegyptiis vasa aurea et argentea et vestem; et Dominus dedit gratiam populo suo coram Aegyptiis, et commodaverunt illis, et praedati sunt Aegyptios. Iam hoc factum fuerat ante mortes primogenitorum Aegyptiorum; sed nunc per recapitulationem repetitur. Nam narratum est quando factum est. Modo enim fieri quomodo posset, ut in tanto luctu ex mortibus suorum accommodarent ista filiis Israel? Nisi forte quis dicat etiam ista plaga non fuisse percussos Aegyptios qui cum Hebraeis inhabitabant terram Gessen. Quaeritur quem sanguinem dicat Scriptura iuxta ostium. 46. (12, 22) Quid est quod ait: Accipietis autem fasciculum hyssopi, et tingentes ex sanguine qui est iuxta ostium, linietis super limen et super ambos postes? Quaeritur enim quem sanguinem dicat iuxta ostium, cum illius agni utique velit intellegi sanguinem, cuius immolatione fit Pascha. An eo modo consequenter praecipit, quamvis hoc tacuerit, ut idem agnus iuxta ostium occidatur? An, quod est credibilius, ideo dixit ex sanguine qui est iuxta ostium, quia utique ille qui liniturus est super limen et postes, vas ipsum in quo sanguinem excepit, iuxta ostium positurus est, ut ad manum habeat quando tingit?

Quomodo ad tantum numerum pervenire poterant Hebraei in Aegypto. 47. 1. (12, 37. 40) Sustulerunt autem filii Israel de Ramesse in Socchoth, in sexcenta millia peditum viri, praeter instructum, vel censum; si isto modo potest recte interpretari quod graecus ait , quo verbo non solum mobilia, verum etiam moventia significari indicat Scriptura, ubi Iudas loquens ad patrem suum dicit: Mitte puerum mecum, et surgentes ibimus ut vivamus, et non moriamur et nos, et tu, et substantia nostra 34. Ibi enim graecus habet, ubi substantiam latinus interpretatus est; quod aliquando censum interpretantur nostri: sicut nunc instructum dicere voluimus, dum tamen eo nomine et homines et iumenta vel omnia pecora intellegantur. Ubi etiam utrum et uxores possint intellegi, nescio. Sexcenta tamen millia peditum cum Scriptura commemoret, addens et dicens: Excepto instructu, vel censu, vel substantia, vel si quo alio verbo melius interpretatur , manifestum est et homines significatos, sive in servis, sive in mulieribus, sive in his aetatibus quae militiae non essent idoneae, ut sexcenta millia peditum in eis solis intellegamus, qui possent militari agmine armari. 47. 2. Quaeri autem solet utrum ad tantum numerum Hebraei pervenire potuerint per eos annos in Aegypto, quos ostendere consideratus in Scripturis numerus potest: qui primum anni quot fuerint non parva quaestio est. Dicit enim Deus ad Abraham cum factum esset illud sacrificium de vacca trima, et capra, et ariete, et turture, et columba 35, antequam non solum Isaac, sed nec Ismael quidem natus esset: Sciendo scias, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria; et in servitutem redigent eos, et nocebunt illis quadringentis annis 36. Si ergo quadringentos annos sic acceperimus, ut in servitute sub Aegyptiis intellegantur, non parvum spatium temporis fuit, quo ita populus multiplicaretur. Sed tot annos non fuisse, apertissimo indicio Scriptura testatur. 47. 3. Quidam enim putant quadringentos triginta annos accipi debere, ex quo Iacob intravit in Aegyptum, donec inde populus per Moysen liberatus est, quoniam in Exodo scriptum est: Incolatus autem filiorum Israel, quem incoluerunt in terra Aegypti et in terra Chanaan, ipsi et patres eorum, anni quadringenti triginta 37. Servitutis autem eorum volunt esse annos quadringentos; propterea quod scriptum est in Genesi: Sciendo scias, quia

peregrinum erit semen tuum in terra non sua; et in servitutem redigent eos, et nocebunt illis quadringentis annis. Sed quoniam servitutis anni post mortem Ioseph computantur (illo enim vivo, non solum ibi non servierunt, verum etiam regnaverunt), non est quemadmodum computentur quadringenti triginta in Aegypto. Ingressus est enim Iacob anno filii sui trigesimo et nono: quoniam triginta annorum erat Ioseph, cum apparuit in conspectu Pharaonis 38 , et regnare coepit sub illo; transactis autem septem annis ubertatis, secundo anno famis ingressus est Iacob in Aegyptum cum aliis filiis suis 39; ac per hoc tunc agebat Ioseph triginta et novem annos, qui impletis vitae suae annis centum et decem, mortuus est 40: vixit ergo in Aegypto post ingressum ad se patris sui, septuaginta et unum annos; quos si detraxerimus a quadringentis triginta annis, remanebunt servitutis anni, id est post mortem Ioseph, non quadringenti, sed trecenti et quinquaginta novem anni. Quod si ex illo putabimus nos computare debere, ex quo Ioseph sub Pharaone regnare coepit, ut tunc quodammodo intellegatur intrasse Israel in Aegyptum, quando ibi filius eius tanta potestate sublimatus est 41, etiam sic trecenti quinquaginta erunt, quos Tychonius vult accipi quadringentos, ut a toto pars intellegatur, id est a toto centenario pars quinquagenaria, et probat hac loquendi regula solere uti Scripturam. Si autem, quod aliquanto probabilius dici potest, tunc habeamus intrasse Israel in Aegyptum, quando illic Ioseph esse venditus coepit, detracturi sumus adhuc annos tredecim, ut trecentos triginta septem annos pro quadringentis accipiamus. Sed cum Scriptura commemoret Caath filium Levi avum Moysi cum avo suo Iacob intrasse in Aegyptum 42; dicat autem eum vixisse annos centum triginta 43; filium vero eius patrem Moysi Ambram centum triginta septem; Moysen vero dicat octoginta annorum fuisse cum de Aegypto populum liberavit 44: etiam si tunc genuisset Caath patrem Moysi, quo anno mortuus est, ille quoque Ambram ultimo vitae suae anno genuisset Moysen; computati anni centum triginta et centum triginta septem et octoginta, trecentos et quadraginta septem annos faciunt, non quadringentos triginta. Quod si quis dicat extremo anno vitae Ioseph natum esse Caath filium Levi; septuaginta ferme anni possunt accedere illi summae, quia septuaginta unum annos vixit in Aegypto Ioseph post ingressum patris sui. Quapropter etiam sic septuaginta anni vitae Ioseph ab ingressu Iacob in Aegyptum usque ad nativitatem Caath, si tunc natus asseratur, et centum triginta anni ipsius Caath, et centum triginta septem filii eius Ambram

patris Moysi, et octoginta ipsius Moysi, quadringentos decem et septem annos faciunt, non quadringentos triginta. 47. 4. Proinde illa nimirum computatio, quam secutus est Eusebius in historia sua Chronica, perspicua veritate subnixa est. Ab illa enim promissione computat quadringentos triginta annos, qua vocavit Deus Abraham, ut exiret de terra sua in terram Chanaan: quia et Apostolus cum Abrahae laudaret et commendaret fidem, in ea promissione qua Christum vult intellegi prophetatum, id est qua promisit Deus Abrahae quod benedicerentur in eo omnes tribus terrae 45: Hoc autem dico, inquit, quia testamentum confirmatum a Deo, post quadringentos et triginta annos facta Lex non infirmat ad evacuandas promissiones 46. Ex illa ergo promissione qua vocatus est Abraham et credidit Deo, post quadringentos et triginta annos factam Legem dicit Apostolus, non ex tempore quo Iacob intravit in Aegyptum. Deinde etiam ipsa Scriptura Exodi satis hoc significavit: non enim dixit: Incolatus filiorum Israel, quem incoluerunt in terra Aegypto, anni quadringenti triginta; sed aperte dixit, quem incoluerunt in terra Aegypto et in terra Chanaan, ipsi et patres eorum. Ac per hoc manifestum est computandum esse tempus etiam Patriarcharum Abrahae, Isaac, et Iacob, ex quo peregrinari coepit Abraham in terra Chanaan; id est ex illa promissione in qua eius fidem laudat Apostolus 47, usque ad illud tempus quo ingressus est Israel in Aegyptum. Toto quippe isto tempore peregrinati sunt patres in terra Chanaan, et deinde semen Israel in Aegypto; ac sic completi sunt quadringenti triginta anni a promissione usque ad exitum Israel ex Aegypto, quando facta est Lex in monte Sina, quae non infirmat testamentum ad evacuandas promissiones. 47. 5. Septuagesimo ergo et quinto anno vitae suae Abraham, sicut Scriptura dicit, egressus est in terram Chanaan 48, et genuit Isaac cum esset annorum centum 49. Fiunt itaque anni viginti quinque ex promissione usque ad natum Isaac. His adduntur omnes anni vitae Isaac, id est centum octoginta 50, fiunt ducenti quinque: tunc erat Iacob annorum centum viginti; nati sunt enim sexagenario patri gemini, ipse et Esau 51: post decem autem annos intravit Iacob in Aegyptum, cum esset annorum centum triginta 52. Ioseph autem esset triginta novem. Fiunt proinde anni a promissione usque ad ingressum Iacob in Aegyptum, ducenti quindecim. Ioseph autem ab illo trigesimo et nono anno aetatis suae, in quo eum pater in Aegypto invenit, vixit septuaginta et unum annos; quia omnes aetatis eius anni centum decem fuerunt 53. Cum itaque ad ducentos

quindecim annos accesserint septuaginta unus, fiunt anni ducenti octoginta sex. Restant centum quadraginta quatuor vel quinque, quibus intellegitur servisse in Aegypto populus Israel post mortem Ioseph. His annis quantum multiplicari potuerint, si fecunditas hominis consideretur, adiuvante illo qui eos voluit valde multiplicari, reperitur non esse mirum quod in sexcentis millibus peditum egressus est populus ex Aegypto, excepto caetero apparatu, ubi et servitia erant, et sexus muliebris et imbellis aetas. 47. 6. Quod ergo dixit Deus ad Abraham: Sciendo scies, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria; et in servitutem redigent eos, et nocebunt illis quadringentos annos 54, non sic accipiendum est, tamquam in illa durissima servitute quadringentos annos Dei populus fuerit: sed quia scriptum est: In Isaac vocabitur tibi semen 55; ex anno nativitatis Isaac usque ad annum egressionis ex Aegypto computantur anni quadringenti quinque. Cum ergo de quadringentis triginta detraxeris viginti quinque qui sunt a promissione usque ad natum Isaac, non mirum est si quadringentos et quinque annos summa solida quadringentos voluit appellare Scriptura, quae solet tempora ita nuncupare, ut quod de summa perfectioris numeri paululum excrescit aut infra est, non computetur. Non itaque quod ait: In servitutem redigent eos, et nocebunt illis, ad quadringentos annos referendum est, tamquam per tot annos eos habuerint in servitute; sed referendi sunt quadringenti anni ad id quod dictum est: Peregrinum erit semen tuum in terra non propria: quia sive in terra Chanaan, sive in Aegypto, peregrinum erat illud semen, antequam haereditatem sumerent terram ex promissione Dei; quod factum est posteaquam ex Aegypto liberati sunt: ut hyperbaton hic intellegatur, et ordo verborum sit: Sciendo scias, quia peregrinum erit semen tuum in terra non propria quadringentis annis; illud autem interpositum intellegatur: Et in servitutem redigent eos, et nocebunt illis; ita ut ad quadringentos annos ista interpositio non pertineat. In extrema enim parte annorum summae huius, hoc est, post mortem Ioseph, factum est ut in Aegypto populus Dei duram perageret servitutem. Signum de pascha praeceptum. 48. (13, 9) Quid est quod ait, cum de Pascha praeciperet: Erit tibi in signo super manum tuam? an intellegitur super opera tua, id est, quod praeferre debeas operibus tuis? Pertinet enim Pascha propter occisionem ovis ad fidem Christi, et sanguinem quo redempti

sumus. Haec autem fides operibus praeponenda est, ut sit quodammodo super manum, adversus illos qui in operibus Legis gloriabantur: de qua re Apostolus loquitur, et multum agit; qui fidem operibus sic vult anteponi, ut ex illa pendeant opera bona, atque ab ea praeveniantur, non ut ipsa velut meritis bonorum operum retribui videatur 56. Illa enim ad gratiam pertinet: si autem gratia, iam non ex operibus; alioquin gratia iam non est gratia 57. Omnia fieri debere, quae consilio recte fieri possunt. 49. (13, 18) Cum autem dimisit Pharao populum, non deduxit eos Deus viam terrae Philistiim, quia prope erat. Dixit enim Deus: Nequando poeniteat populum cum viderit praelium, et revertatur in Aegyptum. Hic ostenditur omnia fieri debere, quae consilio recte fieri possunt, ad devitanda quae adversa sunt, etiam cum Deus apertissime adiutor est. Quinta autem progenie ascenderunt filii Israel de terra Aegypti. 50. (13, 18) Quinta autem progenie ascenderunt filii Israel de terra Aegypti. Utrum progeniem in centum annis vult computari, et ideo quinta progenie, quia post quadringentos triginta annos? an per hominum generationes hoc potius intellegendum est, ab ipso Iacob qui intravit in Aegyptum, usque ad Moysen qui cum populo egressus est? Iacob enim primus, secundus Levi, tertius Caath, quartus Ambram, quintus Moyses invenitur. Has autem dicit progenies latinus interpres, quas Graeci vocant, quae in 58 Evangelio generationes appellantur, nec numerantur nisi per successiones hominum, non per numerum annorum. Quomodo vera sint verba, cum viderint postea Israelitae Aegiptios. 51. (14, 13) Dixit autem Moyses: Confidite, et state, et videte salutem quae est a Domino, quam faciet vobis hodie. Sicut enim vidistis Aegyptios hodie, non apponetis amplius videre eos in aeternum tempus. Quomodo accipienda sunt haec verba, cum viderint postea Israelitae Aegyptios? An quia isti qui tunc videbant, non eos ulterius viderunt; quia et illi sunt mortui qui consequebantur, et isti omnes quisque die mortis suae? nam posteri eorum viderunt posteros illorum. An: Non eos videbitis sicut hodie, intellegendum est, non sicut hodie persequentes et inimicos, et tanto post vos agmine venientes; ut omnino nulla sit quaestio,

nec de aeterno tempore quod hic posuit; quia etsi videbunt se utrique tempore resurrectionis, non sic utique videbunt ut hodie? Moyses corde clamat vocis silentio. 52. (14, 15) Quid est quod dixit Dominus ad Moysen: Quid tu clamas ad me? cum Scriptura non dixerit aliquid de Moysi vocibus, nec eum orantem commemoraverit; nisi quia intellegi voluit, hoc eum egisse vocis silentio, ut corde clamaret. Virga in qua fiebant miracula. 53. (14, 16) Et tu leva virgam tuam, et extende manum tuam super mare. Haec est illa virga, in qua fiebant mirabilia, quae modo dicitur esse Moysi: tunc autem fratris eius fuisse dicebatur, quando per illam ipse operabatur. Terra pro aqua posita. 54. (15, 12) Extendisti dexteram tuam, transvoravit eos terra. Terram pro aqua non mirum est positam. Tota quippe pars ista extrema vel infima mundi, terrae nomine censetur; secundum id quod saepe dicitur: Deus qui fecit coelum et terram 59: et illius psalmi distributione commemoratis coelestibus: Laudate, inquit, Dominum de terra 60; et ea exsequitur in laude, quae etiam ad aquas pertineant. Quomodo Spiritus Dei iam quinto memoretur. 55. (15, 10. 8) Misisti Spiritum tuum, et cooperunt eos mare. Ecce iam quinto commemoratur Spiritus Dei, ut in hoc numero accipiamus et quod dictum est: Digitus Dei est hoc 61. Primo, ubi Scriptum est: Spiritus Dei superferebatur super aquas 62: secundo, ubi dicitur: Non permanebit in istis hominibus Spiritus meus, quoniam carnes sunt 63: tertio, ubi Pharao dicit ad Ioseph: Quoniam Spiritus Dei est in te 64: quarto, ubi incantatores Aegyptiorum dicunt: Digitus Dei est hoc: quinto, in hoc cantico: Misisti Spiritum tuum, et cooperuit eos mare 65. Meminerimus autem Spiritum Dei non solum ad beneficia, verum etiam ad vindictam commemorari. Nam quid aliud etiam supra dixit: Per Spiritum irae tuae divisa est aqua? Iste itaque Spiritus Dei in Aegyptios, Spiritus irae eius fuit, quibus nocuit aquarum divisio, ut intrantes possent aquis redeuntibus obrui: filiis vero Israel quibus profuit quod aqua divisa

est, non fuit ille Spiritus irae Dei. Unde significatur propter diversas operationes et effectus Spiritum Dei dissimiliter appellari, cum sit unus atque idem ille duntaxat, qui etiam Spiritus Sanctus in unitate Trinitatis accipitur. Proinde non arbitror alium quam eumdem significari, ubi dicit Apostolus: Non enim accepistis Spiritum servitutis iterum in timorem; sed accepistis Spiritum adoptionis in quo clamamus: Abba, Pater 66: quia eodem Spiritu Dei, id est, digito Dei, quo Lex in tabulis lapideis conscripta est 67, timor incussus est eis qui gratiam nondum intellegebant, ut de sua infirmitate atque peccatis per Legem convincerentur, et Lex illis fieret paedagogus, a quo perducerentur ad gratiam quae est in fide Iesu Christi 68. De hoc autem Spiritu adoptionis et gratiae, id est de hoc opere Spiritus Dei, quo impertitur gratia et regeneratio in vitam aeternam, dicitur: Spiritus autem vivificat; cum supra diceretur Littera occidit 69, id est, Lex conscripta, tantummodo iubens, sine adiutorio gratiae. Si locus dictum est Merra seu Amaritudo a populo Israel 56. (15, 23-24) Venerunt autem in Merra, et non poterant bibere de Merra; amara enim erat. Si propter hoc appellatum est nomen loci eius amaritudo, quia non potuerunt ibi aquam bibere, quod amara esset (Merra enim interpretatur Amaritudo); quomodo venerunt in Merra, nisi quia eo nomine locum Scriptura appellavit, in quem venerunt, quo iam appellabatur cum haec scribebantur? Posterius enim utique scripta sunt, quam illa contigerunt. Genus ligni virgae. 57. (15, 25) Et ostendit ei Dominus lignum, et misit illud in aquam, et facta est aqua dulcis. Genus ligni erat istam habens vim, an quolibet ligno id facere poterat Deus, qui tanta mirabilia faciebat? Hoc tamen videtur significare quod dictum est, ostendit ei, tamquam tale iam lignum esset, quo posset hoc fieri: nisi forte locus erat ubi ligna omnino non inveniebantur, ut hoc ipsum esset divini adiutorii, quod ei lignum Dominus ostendit, ubi nullum erat, et per lignum aquas dulces fecit, praefigurans gloriam et gratiam crucis 70: sed in tali etiam natura ligni, quis nisi creator et demonstrator laudandus est? Tentatio ista probatio est, non ad peccatum seductio.

58. (16, 4) Dixit autem Dominus ad Moysen: Ecce ego pluam vobis panes de coelo: et exiet populus et colliget unius diei in diem, ut tentem illos si ambulabunt in lege mea, an non. Tentatio ista probatio est, non ad peccatum seductio: nec ideo probatio ut Deus noverit, sed ut ipsos ipsis hominibus ostendat, quo humiliores fiant ad petendum adiutorium et agnoscendam Dei gratiam. De eo quod Moyses et Aaron dixerunt ad populum murmurantem. 59. (16, 8) Moyses et Aaron dicunt ad populum inter caetera: Propter quod exaudivit Dominus murmurationem vestram, quam vos murmuratis adversum nos. Nos autem quid sumus? Non enim adversum nos murmur vestrum est, sed adversus Deum. Non ex hoc tantum se valere voluerunt quantum Deus: dixerunt enim: Quid sumus nos? ut illi adversus illum se scirent murmurasse, qui istos miserat, et qui per istos operabatur. Nec talis illa est sententia, ubi Petrus dicit Ananiae: Ausus es mentiri Spiritui Sancto? non hominibus mentitus es, sed Deo 71. Non enim ait: Ausus es mentiri mihi? non mihi mentitus es, sed Deo: quod si dixisset, simile fuisset. Neque ita dixit: Ausus es mentiri Spiritui Sancto? non Spiritui Sancto mentitus es, sed Deo: ita enim loquens, negaret Deum esse Spiritum Sanctum. Nunc vero cum dixisset: Ausus es mentiri Spiritui Sancto? cum ille se putaret hominibus fuisse mentitum, ipse Spiritum Sanctum Deum esse monstravit subiungens: Non hominibus mentitus es, sed Deo. Manna panum nomine significatur. 60. (16, 12) Deus mandat per Moysen populo: Ad vesperam edetis carnes, et mane replebimini panibus. Ecce non pro omni alimento panes nominantur. Nam isto nomine et carnes complecterentur, quia et ipsae alimenta sunt: nec tamen panes eos modo dicit, qui fiunt ex frumentis; ipsos enim proprie panes appellare consuevimus: manna autem panum nomine appellat. Non autem vacat quod dicit ad vesperam carnes et mane panes se daturum. Tale quippe aliquid etiam in Elia significatum est, cum ei alimenta corvus afferret 72. An forte carnibus ad vesperam et mane panibus ille significatur, qui traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram 73? Ad vesperam quippe mortuus ex infirmitate sepultus est74, mane autem apparuit discipulis 75, qui resurrexerat in virtute.

Dubitatur ubi Aaron poneret vasum ante Deum. 61. (16, 33-34) Et dixit Moyses ad Aaron: Accipe vas aureum unum, et mitte illud plenum gomor manna, et repones illud ante Deum, ut servetur in progenies, quemadmodum praecepit Dominus. Quaeri potest, ubi Aaron poneret ante Deum, quando nec ullum simulacrum fuit, nec arca testamenti iam fuerat instituta. An forte ideo de futuro dixit, repones, ut intellegeretur tunc ante Deum posse reponi, quando futura erat arca? an potius, ante Deum, dictum est quod fit ipsa devotione offerendi, in quocumque loco poneretur? ubi enim non est Deus? Sed illud quod adiungit: Et reposuit Aaron ante testimonium ad reservandum, priorem magis sensum asserit. Hoc enim modo Scriptura dixit per prolepsim, quod postea factum est, cum esse coepit tabernaculum testimonii. Non ederunt filii Israel in eremo nisi manna. 62. (16, 35) Filii autem Israel ederunt manna annis quadraginta, quoadusque venirent in terram quae inhabitatur. Manna ederunt quoadusque venirent in partem Phoenicis. Significavit Scriptura per prolepsim, id est, hoc loco commemorando quod etiam postea factum est, non edisse filios Israel in eremo nisi manna. Hoc est enim quod ait, usque ad terram quae inhabitatur, id est, quae iam non est eremus: non quia continuo ut venerunt ad terram habitabilem destiterunt vesci manna, sed quia non ante. Traiecto enim Iordane significatur manna cessasse, ubi panes terrae manducaverunt: quando ergo ingressi sunt habitabilem terram, antequam transirent Iordanem, vel tantum manna vesci, vel utroque cibo potuerunt; hoc quippe intellegi potest, quando cessasse manna non dicitur nisi Iordane traiecto 76. Cur autem in illa eremi inopia etiam carnes desideraverint, quando de Aegypto cum suis valde multis pecoribus exierunt, magna quaestio est. Nisi forte dicatur, cum per eremum pascua tanta non essent, et ex eo minor futura videretur fecunditas pecorum, pepercisse illos pecoribus, ne omnibus deficientibus, etiam sacrificiis necessaria defuissent, vel si quid aliud dici potest, unde quaestio ista solvatur. Congruentius tamen creditur non eos carnes desiderasse, quas de pecoribus habere poterant; sed eas quae deerant, ex aquis videlicet. Ipsas quippe in illa eremo non inveniebant: unde et illis ortygometra data est, id est, aves, quas coturnices multi latine interpretati sunt 77, cum sit aliud genus avium ortygometra, quamvis coturnicibus non usquequaque dissimile. Noverat enim

Deus quid desiderarent, et desiderium eorum quo carnis genere satiaret. Sed quia Scriptura concupivisse illos carnes dixerat, nec expresserat cuiusmodi carnes, ideo quaestio facta est. De verbis: Quousque venirent in partem Phoenicis. 63. (16, 35) Manna ederunt quoadusque venirent in partem Phoenicis. Iam dixerat: Quousque venirent ad terram quae inhabitatur; sed quia non expresserat proprie quam diceret, repetitione videtur quamdam proprietatem expressisse, dicendo, in partem Phoenicis. Sed tunc illam terram sic credendum est appellatam; modo enim hoc non vocatur nomine. Alia quippe est quae Phoenice appellatur regio Tyri et Sidonis, qua illos transisse non legitur. Quamquam Scriptura fortasse potuerit terram Phoenicis appellare, ubi palmarum arbores iam esse coeperant post eremi vastitatem; quoniam palma graece sic appellatur. Initio enim profectionis suae invenerunt locum, ubi septuaginta palmarum arbores fuerant, et duodecim fontes 78: sed postea eos excepit eremi prolixitas, ubi tale aliquid; non fuit, quousque venirent ad loca quae colebantur. Verum ille sensus est probabilior, ut credamus sic appellatam tunc fuisse terram. Multarum enim terrarum et locorum, sicut fluminum et urbium, nomina certis existentibus causis antiquitate mutata sunt. Flumen Aaron legitur, non Moyses, virga percussisse. 64. (17, 5) Et dixit Dominus ad Moysen: Antecede populum; sume autem tecum de senioribus populi; et virgam de qua percussisti flumen, accipe in manu tua. Flumen Aaron legitur, non Moyses, virga percussisse 79. Nam Moyses eadem virga mare divisit, non flumen 80: quid sibi ergo vult: Accipe virgam in qua percussisti flumen? An forte mare appellavit flumen? quaerendum exemplum locutionis huius, si ita est. An quod Aaron fecit, Moysi potius tributum est, quia per Moysen Deus iubebat, quae faceret Aaron; et in Moyse auctoritas, in illo autem ministerium fuit: quandoquidem et primis suis verbis Deus hoc illi ait de fratre suo: Erit tibi ad populum, tu illi quae ad Deum 81? Quomodo dicatur virga Dei quae prius dicta est virga Moysi et Aaron. 65. (17, 9.) Et ecce ego sto super cacumen collis, et virga Dei in manu mea, dicit Moyses ad Iesum Nave, cum praeciperet pugnari

adversus Amalech. Nunc ergo virga Dei dicitur, quae primum dicta est virga Aaron, postea virga Moysi: sicut dicitur spiritus Eliae qui est Spiritus Dei 82, cuius particeps factus est Elias; sic illa potuit dici. Dicitur etiam Dei iustitia, quae nostra est, sed donata a Deo: de qua loquens Apostolus, Iudaeos arguit dicens: Ignorantes Dei iustitiam, et suam iustitiam volentes constituere 83, id est, tamquam a se sibi paratam; contra quales dicit: Quid enim habes quod non accepisti? 84. Ubi ante Deum vel coram Deo manducasse dicuntur panem. 66. (18, 12) Venit autem et Aaron et omnes seniores Israel manducare panem cum socero Moysi ante Deum, vel, sicut alii codices habent, coram Deo; quod graece scriptum est . Quaeritur ubi ante Deum, quando nec tabernaculum fuit, nec arca testamenti, quae postea sunt instituta. Neque enim et hic de futuro dictum accipere possumus, sicut dictum est de manna quod positum est in vase aureo. Ergo ante Deum id accipere debemus factum, quod in honorem Dei factum est: ubi enim non Deus? Verba quae Moyses socero dixit. 67. (18, 15-16) Moyses socero dixit: Quia venit ad me populus inquirere iudicium a Deo; cum eis contigerit disceptatio, et venerint ad me, iudico unumquemque, et moneo eos praecepta Dei et legem eius. Quaeri potest quomodo ista Moyses dixerit, cum lex Dei adhuc nulla conscripta esset: nisi quia lex Dei sempiterna est, quam consulunt omnes piae mentes, ut quod in ea invenerint, vel faciant, vel iubeant, vel vetent, secundum quod illa incommutabili veritate praeceperit. Numquid enim Moyses, quamvis cum illo Deus loqueretur, per singula credendum est quod consulere soleret Deum, si quid esset in disceptationibus tantae multitudinis, quae illum in hoc iudicandi negotio a mane usque ad vesperam detinebat? Et tamen nisi suae menti praesidentem Dominum consuleret, legemque eius aeternam sapienter attenderet, quid iustissimum iudicare inter disceptantes posset, non inveniret. Iothor consilium dat genero suo Moysi. 68. (18, 18-19) In eo quod Iothor consilium dat genero suo Moysi, ne occupatus iudiciis populi et ipse et populus consumatur consumptione intolerabili; prima quaestio est, cur hoc Deus famulum suum, cum quo ipse tanta et talia loquebatur, ab

alienigena passus est admoneri. In quo Scriptura nos admonet, per quemlibet hominem detur consilium veritatis, non debere contemni. Videndum etiam ne forte ibi voluerit Deus ab alienigena admoneri Moysen, ubi et ipsum posset tentare superbia: sedebat enim iudiciaria sublimitate solus, universo populo stante. Nam hunc sensum indicat, cum ipse Iothor eos eligi iussit ad iudicandas causas populi, qui odissent superbiam 85. Deinde quam sit observandum quod alibi Scriptura dicit: Fili, ne in multis sint actus tui 86; satis et hic apparet. Deinde verba Iothor dantis consilium Moysi consideranda sunt: dicit enim: Nunc itaque audi me, et consilium dabo tibi, et erit Deus tecum. Ubi mihi videtur significari, nimis intentum humanis actionibus animum, Deo quodammodo vacuari, quo fit tanto plenior, quanto in superna atque aeterna liberius extenditur. Iothor ab ipso Moyse removit graves et periculosas occupationes. 69. (18, 19-21) Quod vero adiungit et dicit: Esto tu populo quae ad Deum, et referes verba eorum ad Deum: et testaberis illis praecepta Dei et legem eius; et demonstrabis illis vias in quibus ambulabunt in eis, et opera quae facient; cum populo universo haec agenda esse demonstrat. Non enim ait: Uniuscuiusque verba refer ad Deum, sed verba eorum, cum supra dixisset: Esto tu populo quae ad Deum sunt. Post haec admonet ne singulorum negotia, quae inter se habent, deserantur, electis videlicet potentibus viris Deum colentibus, iustis, et qui oderint superbiam, quos constitueret super millenos, alios super centenos, alios super quinquagenos, alios super denos. Sic et ab ipso Moyse removit graves et periculosas occupationes, nec istos gravavit. Quandoquidem ipsi mille haberent unum super se, et sub illo haberent alios decem, et sub eis alios viginti, et sub his alios centum, ut vix aliquid ad singulos quosque praepositos perveniret, quod iudicare necesse haberent. Insinuatur hic etiam humilitatis exemplum, quod Moyses, cum quo loquebatur Deus, non fastidivit, neque contempsit alienigenae soceri sui consilium. Quamquam et ipse Iothor, cum Israelita non fuisset, utrum inter viros Deum verum colentes religioseque sapientes habendus sit, quemadmodum et Iob, cum ex ipso populo non fuisset, merito quaeritur: imo credibilius habetur. Ambigue quippe posita sunt verba, vel utrum sacrificaverit Deo vero in populo eius, quando vidit generum suum, vel utrum eum adoraverit ipse Moyses: quamquam de adoratione etiam si expresse positum esset, honor videretur socero redditus, eo modo

quo solet hominibus honorificentiae causa exhiberi a Patribus; sicut de Abraham scriptum est, quod adoraverit filios Chet 87. Quos autem dicat post decuriones, non facile sciri potest; quoniam hoc nomen in nullo usu habemus, vel officiorum, vel magisteriorum. Nam quidam doctores interpretati sunt, ut intellegantur utique litterarum, qui introducant in litteras, sicut resonat graecum vocabulum. Hic sane significatur quod ante Legem datam habuerint Hebraei litteras: quae quando coeperint esse, nescio utrum valeat indagari. Nonnullis enim videtur a primis hominibus eas coepisse, et perductas esse ad Noe, atque inde ad parentes Abrahae, et inde ad populum Israel: sed unde hoc probari possit, ignoro. Quomodo significetur quinquagesimo die ab exitu Israel de Aegypto data lex, scripta digito Dei. 70. (19, 1-3. 10-11) Mensis autem tertii exitus filiorum Israel de terra Aegypti hac die venerunt in eremum Sina, et profecti sunt ex Raphidin, et venerunt in eremum Sina, et applicuit Israel ibi contra montem, et Moyses ascendit in montem Dei, et vocavit eum Dominus de monte dicens: Haec dices domui Iacob, et nuntiabis filiis Israel, et caetera. Deinde paulo post: Descende, et testare populo, et purifica illos hodie et cras, et lavent vestimenta, et sint parati in diem tertium. Tertia enim die descendet Dominus in montem Sina coram omni populo. Hoc die reperitur data Lex, quae in tabulis lapideis scripta est digito Dei, sicut consequentia docent 88 . Dies autem iste tertius apparet tertii mensis ab exitu Israel ex Aegypto. Ex die ergo quo Pascha fecerunt, id est, agnum immolaverunt et ederunt, qui fuit quartus decimus primi mensis 89, usque ad istum quo Lex datur, dies quinquaginta numerantur: decem et septem scilicet primi mensis, reliqui ab ipso quarto decimo; deinde omnes triginta secundi mensis, qui fiunt quadraginta septem; et tertius tertii mensis, qui est a solemnitate occisi agni quinquagesimus. Ac per hoc in ista umbra futuri, secundum agni immolati diem festum, sicut quinquagesimo die Lex data est, quae conscripta est digito Dei: ita in ipsa veritate Novi Testamenti a festivitate agni immaculati Christi Iesu quinquaginta dies numerantur, ut Spiritus Sanctus de altissimis datus est 90. Digitum Dei autem esse Spiritum Sanctum, et supra iam diximus teste Evangelio 91. Quomodo decem praecepta legis dividenda sint.

71. 1. (20, 1-17) Quaeritur, decem praecepta Legis quemadmodum dividenda sint: utrum quatuor sint usque ad praeceptum de sabbato, quae ad ipsum Deum pertinent; sex autem reliqua, quorum primum est: Honora patrem et matrem, quae ad hominem pertinent: an potius illa tria sint, et ista septem. Qui enim dicunt illa quatuor esse, separant quod dictum est: Non erunt tibi dii alii praeter me; ut aliud praeceptum sit: Non facies tibi idolum, etc., ubi figmenta colenda prohibentur. Unum autem volunt esse: Non concupisces uxorem proximi tui: Non concupisces domum proximi tui, et omnia usque in finem. Qui vero illa tria esse dicunt, et ista septem, unum volunt esse, quidquid de uno colendo Deo praecipitur, ne aliquid aliud praeter illum pro Deo colatur: haec autem extrema in duo dividunt; ut aliud sit: Non concupisces uxorem proximi tui, aliud: Non concupisces domum proximi tui. Decem tamen esse praecepta neutri ambigunt, quoniam hoc Scriptura testatur. 71. 2. Mihi tamen videtur congruentius accipi tria illa, et ista septem, quia et Trinitatem videntur illa quae ad Deum pertinent insinuare diligentius intuentibus. Et revera quod dictum est: Non erunt tibi dii alii praeter me, hoc ipsum perfectius explicatur cum prohibentur colenda figmenta. Concupiscentia porro uxoris alienae, et concupiscentia domus alienae, tantum in peccando differunt, ut illi quod dictum est: Non concupisces domum proximi tui, adiuncta sint et alia dicente Scriptura, neque agrum eius, neque servum eius, neque ancillam eius, neque bovem eius, neque subiugale eius, neque omne pecus eius, neque quaecumque proximi tui sunt. Discrevisse autem videtur concupiscentiam uxoris alienae a concupiscentia cuiuslibet rei alienae, quando utrumque sic coepit: Non concupisces uxorem proximi tui: Non concupisces domum proximi tui, et huic coepit caetera adiungere. Non autem cum dixisset: Non concupisces uxorem proximi tui, huic connexuit alia dicens, neque domum eius, neque agrum eius, neque servum eius, et caetera: sed omnino apparent haec esse coniuncta quae uno praecepto videntur contineri, et discreta ab illo ubi uxor nominata est. Illud autem ubi dictum est: Non erunt tibi dii alii praeter me, apparet huius rei diligentiorem exsecutionem esse in iis quae subiecta sunt. Quo enim pertinet: Non facies tibi idolum, neque ullum simulacrum, quaecumque in coelo sunt sursum, et quaecumque in terra deorsum, et quaecumque in aqua sub terra; non adorabis ea, neque servies illis, nisi ad id quod dictum est: Non erunt tibi dii alii praeter me?

71. 3. Sed rursum quaeritur quo differat: Non furtum facies, ab eo quod paulo post de non concupiscendis proximi rebus praecipitur. Non quidem omnis qui rem proximi sui concupiscit furatur: sed si omnis qui furatur, rem proximi concupiscit, poterat in illa generalitate, ubi de non concupiscenda re proximi praecipitur, etiam illud quod ad furtum pertinet contineri. Similiter etiam quaeritur, quo differat quod dictum est: Non moechaberis, ab eo quod paulo post dicitur: Non concupisces uxorem proximi tui. In eo quippe quod dictum est: Non moechaberis, poterat et illud intellegi. Nisi forte in illis duobus praeceptis, non moechandi et non furandi, ipsa opera notata sunt; in his vero extremis ipsa concupiscentia: quae tantum differunt, ut aliquando moechetur, qui non concupiscit uxorem proximi, cum alia aliqua causa illi miscetur; aliquando autem concupiscat, nec ei misceatur, poenam timens: et hoc fortasse Lex ostendere voluit, quod utraque peccata sint. 71. 4. Item quaeri solet utrum moechiae nomine etiam fornicatio teneatur. Hoc enim graecum verbum est, quod iam Scriptura utitur pro latino. Moechos tamen graece nonnisi adulteros dicit. Sed utique ista Lex non solis viris in populo, verum etiam feminis data est. Neque enim quia dictum est: Non concupisces uxorem proximi tui, nihil hic sibi praeceptum debet putare femina, et tamquam licite concupiscere virum proximae suae. Si ergo hic ex illo quod viro dictum est, intellegitur, quamvis non dictum sit, quod etiam ad feminam pertineat; quanto magis eo quod dictum est: Non moechaberis, uterque sexus astringitur, cum et ipsum praeceptum potest referri ad utrumque, sicut: Non occides, Non furaberis, et quae alia similiter non expresso uno sexu utrique videntur sonare communiter? Tamen ubi unus exprimitur, honoratior utique exprimitur, id est masculinus, ut ex hoc intellegat etiam femina quid sibi praeceptum sit. Ac per hoc si femina moecha est, habens virum, concumbendo cum eo qui vir eius non est, etiamsi ille non habeat uxorem; profecto moechus est et vir habens uxorem, concumbendo cum ea quae uxor eius non est, etiamsi illa non habeat virum. Sed utrum, si faciat qui uxorem non habeat, vel femina quae virum non habet, praecepti huius transgressione teneantur, merito quaeritur. Si enim non tenentur, non est prohibita in Decalogo fornicatio, sed sola moechia, id est, adulterium: quamvis omnis moechia etiam fornicatio esse intellegitur, sicut loquuntur Scripturae. Dominus enim dicit in Evangelio: Quicumque dimiserit uxorem suam, excepta causa fornicationis, facit eam moechari 92. Hic utique fornicationem

appellavit, si cum alio peccet quae virum habet, quod est moechia, id est, adulterium. Omnis ergo moechia etiam fornicatio in Scripturis dicitur. Sed utrum etiam omnis fornicatio moechia dici possit, in eisdem Scripturis non mihi interim occurrit locutionis exemplum. Sed si non omnis fornicatio etiam moechia dici potest, ubi sit in Decalogo prohibita illa fornicatio, quam faciunt viri qui uxores non habent, cum feminis quae maritos non habent, utrum inveniri possit, ignoro. Sed si furti nomine bene intellegitur omnis illicita usurpatio rei alienae (non enim rapinam permisit qui furtum probibuit; sed utique a parte totum intellegi voluit, quidquid illicite rerum proximi aufertur); profecto et nomine moechiae omnis illicitus concubitus, atque illorum membrorum non legitimus usus prohibitus debet intellegi. 71. 5. Et quod dictum est: Non occides, non putandum est fieri contra hoc praeceptum, quando lex occidit, vel occidi aliquem Deus iubet. Ille enim facit qui iubet, quando ministerium negare non licet. 71. 6. In eo etiam quod dictum est: Falsum testimonium non dices adversus proximum tuum, quaeri solet utrum prohibitum sit omne mendacium: ne forte non sit hoc praeceptum adversus eos qui dicunt tunc esse mentiendum quando id mendacium prodest alicui, et nihil obest ei cui mentiris. Tale quippe non est adversus proximum tuum, ut ideo videatur hoc addidisse Scriptura, quae posset breviter dicere: Falsum testimonium non dices, sicut dixit: Non occides, Non moechaberis, Non furaberis. Sed hinc magna quaestio est, nec a festinantibus commode explicari potest, quomodo accipiendum sit: Perdes omnes qui loquuntur mendacium 93 ; et: Noli velle mentiri omne mendacium 94; et caetera huiusmodi. Quomodo ibidem populus dicatur vidisse vocem. 72. (20, 18) Et omnis populus videbat vocem, et lampadas, et vocem tubae, et montem fumantem. Solet quaeri quomodo populus videbat vocem, cum vox non ad visum, sed potius ad auditum pertinere videatur. Sed sicut modo dixi: Videatur, de omnibus quae a me dicta sunt; sic, videre solet pro generali sensu poni, non solum corporis, verum etiam animi: unde et illud est: Cum vidisset Iacob quia sunt escae in Aegypto 95; unde utique absens erat. Quamquam nonnulli videre vocem nihil aliud esse arbitrati sunt quam intellegere, qui visus mentis est. Cum vero hic breviter

dicendum esset quod populus videbat vocem et lampadas, et vocem tubae ac montem fumantem, quaestio maior oriretur quomodo audiebat lampadas et montem fumantem, quod pertinet ad sensum videndi. Nisi quis dicat, nec tam breviter dicendum fuisse; sed, ut totum diceretur, audiebat vocem, et videbat lampadas, et audiebat vocem tubae, et videbat montem fumantem. Duo quippe genera vocis erant, et de nubibus, sicut tonitrua, et de tuba; si tamen ipsam dixit vocem quae de nubibus edebatur. Ac per hoc melius in iis quae ad sensum audiendi pertinebant, generalis sensus est positus, hoc est, videndi, cum breviter totum vellet Scriptura complecti, quam ut in iis quae pertinent ad videndi sensum, subintellegeretur auditus: quo more loqui non solemus. Nam: Vide quid sonet, solemus dicere: Audi quid luceat, non solemus. Quomodo timorem ad V. Testamentum pertinere significatur. 73. (20, 19) Loquere tu nobis, et non loquatur ad nos Deus, ne quando moriamur. Multum et solide significatur, ad Vetus Testamentum timorem potius pertinere, sicut ad Novum dilectionem: quamquam et in Vetere Novum lateat, et in Novo Vetus pateat. Quomodo autem tali populo tribuatur videre vocem Dei, si hoc accipiendum est intellegere, cum sibi loqui Deum timeant ne moriantur, non satis elucet. Quomodo Deus tentet. 74. (20, 20) Et dixit eis Moyses: Constantes estote: propterea enim venit Deus ad vos, tentare vos ut sit timor eius in vobis, ne peccetis. Sic illi cohibendi fuerant a peccatis, utique timendo ne poenas sensibiles paterentur; quia nondum poterant amare iustitiam: et in hoc erat illis tentatio a Domino, qua probabantur, ut appareret cuiusmodi essent; non ut Deo noti fierent, quem non latebant qualescumque essent, sed ut inter se ac sibimet. Multum tamen istis terroribus Testamenti Veteris differentia commendatur, quod etiam in Epistola ad Hebraeos apertissime dictum est 96. Quomodo Deus in nebula erit. 75. (20, 21) Moyses autem intravit in nebulam, ubi erat Deus: id est, ubi expressiora fiebant signa, quibus cognosceretur Deus. Nam quomodo in nebula erat, cui coeli coelorum non sufficiunt; nisi quemadmodum nusquam non est, qui in loco nullo est?

Omnia simulacra prohibuntur. 76. (20, 23) Non facietis vobis deos argenteos, et deos aureos non facietis vobis ipsis. Repetitur quod in primo praecepto inculcatum est; et ex diis argenteis et aureis utique omnia simulacra intelleguntur, sicut in illo etiam psalmo: Idola gentium argentum et aurum 97. De servo hebraeo praecipitur ut sex annos serviat et dimittatur liber gratis. 77. (21, 2) Quae de servo Hebraeo praecipiuntur, ut sex annos serviat, et dimittatur liber gratis, ne servi Christiani hoc flagitarent a dominis suis, apostolica auctoritas iubet servos dominis suis esse subditos, ne nomen Dei et doctrina blasphemetur 98. Illud enim ex hoc satis constat in mysterio praeceptum, quia et pertundi subula eius aurem ad postem praecepit Deus, qui libertatem illam recusasset 99. Quomodo verba quae de ancilla subduntur obscura sint et explanari debeant. 78. 1. (21, 7-11) Si quis autem vendiderit filiam suam famulam, non abibit ita ut recedunt ancillae. Quod si non placuerit domino suo, quam non annominavit eam, remunerabit eam. Genti autem exterae non est dominus vendere illam, quoniam sprevit in ea. Quod si filio annominaverit eam, secundum iustificationem filiarum faciet ei. Quod si aliam accipiet ei, quae opus sunt, et vestem, et conversationem eius non fraudabit. Si autem tria haec non fecerit ei, exibit gratis sine pretio. Obscurissimum istum locum inusitata verba locutionesque fecerunt, ita ut interpretes nostri quemadmodum eum explicarent, pene non invenirent. In ipso quoque graeco eloquio multum obscurum est quod hic dicitur. Tamen quid videatur, ut potero, aperiam. 78. 2. Si quis autem, inquit, vendiderit filiam suam famulam, id est ut sit famula, quam Graeci vocant: non abibit ita ut recedunt ancillae, intellegendum est, non sic recedet, quomodo recedunt ancillae Hebraeae post sex annos. Eam quippe oportet etiam in femina Hebraea legem datam intellegi, quae servatur in maribus. Cur ergo ista non ita recedet, nisi quia in illo famulatu intellegitur humiliata, quod ei se dominus miscuerit? Hoc quippe in consequentibus utcumque clarescit. Sequitur enim et dicit: Quod si

non placuerit domino suo, quam non annominavit eam, id est non eam fecit uxorem: remunerabit eam, hoc est, quod supra dixit, non abibit ita ut recedunt ancillae. Iustum est quippe aliquid accipere pro eo quod humiliata est; quia non ei se ita miscuit, ut faceret uxorem, id est, ut annominaret eam sibi. Hoc autem quod diximus, remunerabit eam, quidam interpretes dixerunt, redimet eam. Quod si in graeco dictum esset , scriptum esset sicut scriptum 100 est: Et ipse redimet Israel ; nam et scriptum est. In hoc autem loco legitur, ubi intellegitur quod accipit magis aliquid, quam pro ea datur ut redimatur. Cui enim dabit dominus eius, ut redimat quam ipse famulam possidet? Genti autem exterae non est dominus vendere illam, quia sprevit in ea: id est, non quia sprevit in ea, ideo dominus est vendere illam, id est in tantum ei dominabitur, ut etiam exterae genti eam licite vendat. Hoc est autem sprevit in ea, quod est sprevit in eam: sprevit eam autem, hoc est humiliavit eam, id est concumbendo nec uxorem faciendo. Dixit autem graece , quod nos diximus sprevit, quo verbo Scriptura utitur apud Ieremiam: Sicut spernit mulier eum cui commiscetur 101. 78. 3. Deinde sequitur et dicit: Quod si filio annominaverit eam, secundum iustificationem filiarum faciet ei. Hic iam apparere incipit quemadmodum supra dixerit, quam non annominaverit eam. Nam quid est aliud, si filio annominaverit eam, nisi filio coniunxerit eam uxorem? quandoquidem dicit, secundum iustificationem filiarum faciet ei, id est, ut sic tradat tamquam filiam, dotem scilicet apponens ei. Deinde adiungit: Quod si aliam accipiet ei, id est non istam deputaverit uxorem filio suo, sed ei aliam accipiat: quae opus sunt, et vestem et conversationem eius non fraudabit; dabit ei simili lege, quae competunt, quoniam non mansit uxor filio eius, quemadmodum ei daret, si eam sibi non annominasset, et tamen concumbendo humiliasset. Quod autem nos diximus, conversationem non fraudabit, graecus habet , id est, locutionem, quo nomine intellegitur Scriptura honestius appellare concubitum. Quid est autem: Concubitum non fraudabit, nisi pro concubitu mercedem dabit? Namque apud Danielem contra Susannam falsum testimonium dicentes seniores: Venit, inquiunt, ad eam adolescens, qui erat in latenti absconditus, et concubuit cum ea 102. Daniel autem de hoc ipso interrogans, ait: Sub qua arbore vidistis eos colloquentes? 103: quod illi dixerant, concubuit cum ea. Deinde alterum arguens atque convincens dixit: Semen Chanaan, et non Iuda, species delectavit te, et illa concupiscentia

evertit cor tuum: sic enim faciebatis filiabus Israel, sed illae timentes acquiescebant vobis 104. Graecus autem habet: quod posset latine verbum e verbo dici: Loquebantur vobis: quo significaretur concubitus. Nam ubi dicitur: Sub qua arbore comprehendistis eos, graecus habet: Comprehendistis eos colloquentes invicem: et illic significatur concubitus. 78. 4. Quod ergo de hac de qua agitur adiungit Scriptura, et dicit: Si autem tria haec non fecerit ei, exibit gratis, hoc intellegitur: Si eam ipse concubitu non humiliaverit, neque filio suo coniunxerit, neque alia a filio suo ducta istam eiecerit, abibit gratis, id est sufficiet ei non teneri in servitute. Abibit enim nihil accipiens, ut servus Hebraeus. Non enim licet domino eius copulare illam viro non Hebraeo, quam non licet exterae genti tradi. Si autem servo Hebraeo eam copulaverit, hoc utique intellegitur, quod cum eo gratis exibit, nequaquam a marito separata. Deus nonnisi iuste occidit, homo autem pena dignus.

79. (21, 12-13) Si quis percusserit aliquem, et mortuus fuerit, morte moriatur. Qui autem nolens, sed Deus tradidit in manus eius, dabo tibi locum in quem fugiat. Quaeritur hoc quomodo dictum sit: Si autem nolens, sed Deus tradidit in manus eius; quasi etsi volens occiderit, posset occidere, nisi Deus traderet in manus eius. Intellegitur ergo, tantummodo Deum fecisse, cum quisque occiditur a nolente: et pro hoc quod tantummodo Deus id fecit, dictum est, sed Deus tradidit in manus eius. Cum vero volens occidit, et ipse occidit, et Deus tradidit in manus eius. Hoc ergo interest, quod illic tantum Deus fecit: hic autem et Deus et homo, propter voluntatem facientis; sed non sicut Deus homo. Deus enim nonnisi iuste, homo autem poena dignus: non quia illum occidit quem Deus nollet occidi, sed quia per iniquitatem. Non enim ministerium Deo iubenti praebuit, sed suae malignae cupiditati servivit. In uno igitur eodemque facto et Deus de occulta aequitate laudatur, et homo de propria iniquitate punitur. Non enim quia Deus proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum 105, ideo Iudas excusatus est, qui eumdem ad mortem tradidit Christum 106. Utrum quod in utero formatum adhuc est, animatum posset intellegi.

80. (21, 22-25) Si autem litigabunt duo viri, et percusserint mulierem in utero habentem, et exierit infans eius nondum formatus; detrimentum patietur, quantum indixerit vir mulieris, et dabit cum postulatione. Mihi videtur significationis alicuius causa dici haec, magis quam Scripturam circa huiusmodi facta occupatam. Nam si illud attenderet, ne praegnans mulier percussa in abortum compelleretur, non poneret duos litigantes viros, cum possit et ab uno hoc admitti, qui cum ipsa muliere litigaverit, vel etiam non litigaverit, sed alienae posteritati nocere volendo id fecerit. Quod vero non formatum puerperium noluit ad homicidium pertinere, profecto nec hominem deputavit quod tale in utero geritur. Hic de anima quaestio solet agitari, utrum quod formatum non est, ne animatum quidem possit intellegi, et ideo non sit homicidium, quia nec examinatum dici potest, si adhuc animam non habebat. Sequitur enim et dicit: Si autem formatum fuerit, dabit animam pro anima. Ubi quid aliud intellegitur, nisi, et ipse morietur? Nam hoc et in caeteris ex hac occasione iam praecipit: Oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede, combustionem pro combustione, vulnus pro vulnere, livorem pro livore: talionis videlicet aequitate. Quae Lex ideo constituit, ut demonstraret quae vindicta debeatur. Nisi enim per Legem sciretur quid vindictae deberetur, unde sciretur quid venia relaxaret, ut dici posset: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris 107? Debitores igitur Lege monstrantur, ut quando ignoscitur appareat quid dimittatur. Neque enim debita dimitteremus, nisi quid nobis deberetur Lege indice disceremus. Si ergo illud informe puerperium iam quidem fuerit, sed adhuc quodammodo informiter animatum (quoniam magna de anima quaestio non est praecipitanda indiscussae temeritate sententiae), ideo Lex noluit ad homicidium pertinere, quia nondum dici potest anima viva in eo corpore quod sensu caret, si talis est in carne nondum formata, et ideo nondum sensibus praedita. Quod autem dixit: Et dabit cum postulatione quod maritus mulieris, informi excluso, dandum constituerit, non est in promptu intellegere: quippe, quod graecus habet, pluribus modis intellegitur, et tolerabilius cum postulatione dictum est, quam si aliud diceretur. Fortassis enim postulabit ut det, ut eo modo satis Deo faciat, etiamsi maritus mulierve non expetat. Ad iustitiam pertinet ut animal hominibus noxium perimatur.

81. (21, 28) Si autem cornu percusserit taurus virum aut mulierem, et mortuus fuerit, lapidibus lapidabitur taurus, et non manducabuntur carnes eius; dominus autem tauri innocens erit. Ad iustitiam pertinet ut animal hominibus noxium perimatur, et quod de tauro positum est, a parte totum intellegendum est, quidquid in pecoribus usui humano subditis infestum est hominibus. Sed si necesse est occidi, numquid lapidari? Quid interest enim animal, quod auferendum est, qua morte auferatur? Deinde quod addidit, carnibus eius non esse vescendum, quo pertinet, nisi omnia ista significent aliquid, quod Scriptura maxime solet intueri? Quomodo accipiendum sit quod dicitur de tauro percutiendo. 82. (21, 35) Si autem cornu percusserit alicuius taurus taurum proximi, et mortuus fuerit, vendent taurum vivum, et partientur pretium eius, et taurum qui mortuus fuerit dispertientur. Numquid in solo tauro haec iustificatio servanda est, et non de omni pecori in tali casu? Poinde a parte totum et hoc intellegendum est: sed hoc de carnibus occisi pecoris fieri non potest, quae non vescuntur. Quod pro vitulo uno quinque reddantur. 83. (22, 1) Quae iustificatio est ut pro vitulo uno quinque reddantur, pro ove autem quatuor, nisi aliquid significare intellegatur? Non pertinet ad homicidium, si fur nocturnus occiditur. 84. (22, 2-3) Si autem perfodiens inventus fuerit fur, et percussus mortuus fuerit, non est illi homicidium. Si autem orietur sol super eum, reus est; pro morte morietur. Intellegitur ergo tunc non pertinere ad homicidium, si fur nocturnus occiditur: si autem diurnus, pertinere. Hoc est enim quod ait, si orietur sol super eum. Poterat quippe discerni quod ad furandum, non ad occidendum venisset, et ideo non deberet occidi. Hoc et in legibus antiquis saecularibus, quibus tamen ista est antiquior, invenitur, impune occidi nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem si se telo defenderit: iam enim plus est quam fur 108. Quomodo quis per Deum convictus dicatur. 85. (22, 9) Quid est, qui convictus fuerit per Deum, restituet duplo; nisi quia vult Deus aliquando signo dato prodere peierantem?

De eo quod dixit: Deos non maledices. 86. (22, 28) Deos non maledices. Quaeritur quos dixerit deos; utrum principes qui iudicant populum, sicut dictum est de Moyse, quod datus fuerat deus Pharaoni 109: ut per expositionem sit dictum quod sequitur, velut ostendendo quos dixerit deos, ubi ait: Et principem populi tui non maledices: quod graecus habet, non dices male. An secundum illud accipiendum est, quod Apostolus ait: Nam etsi sunt qui dicuntur dii, sive in coelo, sive in terra, sicuti sunt dii multi et domini multi 110; addendo enim, sicuti sunt, deos intellegi voluit, qui digne etiam dicuntur: ita sane ut quae dicitur graece, et interpretatur latine servitus, sed ea quae ad religionem pertinere intellegitur, non debeatur nisi uni Deo vero, qui nobis est Deus? Illi autem qui dicuntur dii, etiam si qui sunt qui merito dicuntur, prohibiti sunt maledici, non iussi sunt sacrificiis vel ullis latriae obsequiis honorari. De verbis : Non eris cum pluribus in malitia. 87. (23, 2) Non eris cum pluribus in malitia. Ne se inde quisquam defendat, quia cum pluribus fecit, aut ideo putet non esse peccatum. Bona est misericordia, sed non debet esse contra iudicium. 88. (23, 3) Et pauperis non misereberis in iudicio. Nisi addidisset, in iudicio, magna esset quaestio. Sed intellegendum esset, etiam si scriptum non esset. Supra enim dixerat: Non apponeris cum multitudine, declinare cum pluribus, ut declines iudicium 111: ac per hoc: Et pauperis non misereberis, posset intellegi, in iudicio. Sed cum additum est, nulla quaestio est hoc esse praeceptum, ne forte cum iudicamus, videamus iustitiam esse pro divite contra pauperem, et nobis recte facere videamur si contra iustitiam pauperi faveamus causa misericordiae. Bona est ergo misericordia, sed non debet esse contra iudicium. Iudicium sane illud appellat Scriptura, quod iustum est. Ne quis autem propter istam sententiam Deum putaret misericordiam prohibere, quod sequitur, opportunissime sequitur: Si autem obviaveris bovi inimici tui, aut subiugali eius, errantibus, reducens reddes ei 112: ut scias non te prohibitum facere misericordiam, fac etiam erga inimicos tuos, cum potestas est a iudicando libera 113; non enim cum reducis errantem bovem inimici tui et reddis, inter aliquos iudex resides.

De verbis: Sex annis seminabis terram tuam et colliges fructum eius. 89. (23, 10-11) Sex annis seminabis terram tuam, et colliges fructum eius; septimo autem anno remissionem facies, et requiem dabis illi: et edent pauperes gentis tuae; quae autem superabunt edent ferae bestiae. Sic facies vineam tuam et olivetum tuum. Quaeri potest quid colligant pauperes, si septimo anno ita parcit terrae, ut nec seminetur quidem. Non enim ad vineam et olivetum pertinet quod dictum est: Edent pauperes gentis tuae; quia de terra non seminata nihil possunt sumere, ubi segetes nasci non possunt: de vinea enim et oliveto postea dicit similiter esse faciendum; ac per hoc illud de arvis intellegitur, quae frumentis serviunt. An sic accipiendum: Sex annis seminabis terram tuam, et colliges fructus eius, hoc est: Sex annis seminabis, et colliges; septimo vero non colliges, ut intellegatur seminabis, etiamsi dictum non est: ut ad sex annos seminare et colligere pertineat, ad septimum vero dimittere quod fuerit seminatum? Nam quid inde habebunt pauperes, quorum residuum etiam feris bestiis dedit, eis videlicet quae illis frugibus vesci possint, sicut sunt apri, et cervi, et si quid huiusmodi? Quod tamen non diceretur, nisi alicuius significationis gratia. Nam si quod attinet ad praecepta quae hominibus data sunt, de bobus cura non est Deo 114; quod non sic intellegitur, tamquam non ipse pascat ea quae nec seminant, nec metunt, neque congregant in horreum 115, sed quia ei curae non est praecepto monere hominem, quomodo bovi suo consulat: quanto minus ei cura est de feris bestiis praecipere, quomodo illis ab hominibus consulatur, cum eas ipse pascat divitiis naturae usquequaque fructiferae, qui eas etiam per alios sex annos pascit, cum colliguntur quae seminantur? De verbis: Non coques agnum in lacte matris suae. 90. (23, 19) Non coques agnum in lacte matris suae. Quomodo intellegatur ad verborum proprietatem nescio utrum possit reperiri. Si enim alicuius significationis causa prohibitum acceperimus agnum in lacte coqui, nullus usus est ita coquendi. Si autem in diebus quibus lactatur, quis hoc habuit unquam Iudaeorum in observatione, ut agnum non coqueret, nisi cum desisteret sugere? Quid est autem in lacte matris suae; quasi posset, etiamsi boc intellegeretur, sine huius praecepti transgressione coqui, si eo nato mortua matre eius, ab ove alia lactaretur? cum alicuius profecto rei

significandae causa esse praeceptum nemo ambigat. Sed etiam illa quae possunt observantia factitari, non sine causa ita praecepta sunt; significant enim aliquid. Hoc vero quomodo observetur ad proprietatem verborum aut non est, aut non elucet. Intellectum tamen de Christo approbo, quod hac prophetia praedictus est non occidendus a Iudaeis infans, quando Herodes quaerens eum ut occideret, non invenit 116; ut coques quod dictum est, pertineat ad ignem passionis, hoc est, tribulationem. Unde dicitur: Vasa figuli probat fornax, et homines iustos tentatio tribulationis 117. Quia ergo non est tunc infans passus, cum quaerente Herode huiusmodi periculum imminere videretur, praedictum est his verbis: Non coques agnum in lacte matris suae. Illud quoque forsitan non absurdum est, quod alii dicunt, id esse praeceptum per Prophetam, ne se boni Israelitae sociarent malis Iudaeis, a quibus Christus passus est tamquam agnus in lacte matris suae, id est, eo tempore quo conceptus est. Dicuntur enim feminae ex quo conceperint, lac colligere: illo autem mense conceptum et passum esse Christum, et Paschae observatio, et dies Ecclesiis notissimus nativitatis eius ostendit. Qui enim mense nono natus est octavo calendas ianuarias, profecto mense primo conceptus est circa octavum calendas aprilis, quod tempus etiam passionis eius fuit in lacte matris suae, hoc est, in diebus matris suae. De quo dictum sit: Ecce ego mitto angelum meum. 91. (23, 20-21) Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, ut servet te in via, ut inducat te in terram quam paravi tibi. Attende tibi, et exaudi eum, ne non credas illi: nihil enim subtrahet tibi; nomen enim meum est super eum. Hoc de illo nimirum intellegitur, cui nomen mutatum est, ut Iesus vocaretur: ipse quippe introduxit populum in terram promissionis. Quomodo accipiendae sint promissiones. 92. (23, 25-27) Et servies Domino Deo tuo; et benedicam panem tuum, et vinum tuum, et aquam tuam, et avertam infirmitatem a vobis. Non erit qui non generet, neque sterilis super terram tuam. Numerum dierum tuorum replebo. Et timorem mittam qui te antecedat; et amentes faciam omnes gentes in quas tu intrabis, etc. Quamvis istae promissiones possint et spiritaliter intellegi, tamen cum secundum temporalem hominum felicitatem intelleguntur, ad Vetus Testamentum pertinent: ubi quamquam

praecepta, exceptis his quae in sacramento aliquid significant, eadem ad mores bonos pertinentia reperiantur, promissiones tamen carnales atque terrenae sunt. Unde in psalmo septuagesimo secundo pene lapsos et effusos gressus suos homo Dei dicit, cum zelaret in peccatoribus pacem peccatorum intuens 118. Ea quippe cernebat abundare impiis, quae ipse secundum Testamentum Vetus exspectabat a Domino Deo, cui hac mercede serviebat. Et cum hinc ei subrepere coepisset sensus impius, quod Deum non curare existimaret humana, correptum se dicit, dum auctoritatem sanctorum non est ausus improbare, et incoepit cognoscere, et ait: Hoc labor est ante me, donec introeam in sanctuarium Dei, et intellegam in novissima 119. Ibi enim praemia dabuntur ad Novum pertinentia Testamentum, quae impii non accipient: et poenae tunc futurae sunt impiorum, quas nullus piorum sensurus est. De vespis quid intellegendum sit. 93. (23, 28) Et mittam vespas ante te, et eiiciet Amorrhaeos, Evaeos, Chananaeos, et Chettaeos a te. Quaeritur de his vespis quid intellegendum sit. Nam et promittit hoc Deus, et liber Sapientiae dicit impletum, ubi ait: Et misit antecessores exercitus sui vespas 120. Non autem legimus factum, neque Moysi temporibus, neque sub Iesu Nave, neque sub iudicibus, neque sub regibus. Ac per hoc vespae istae aculei timoris intellegendi sunt fortasse, quibus agitabantur memoratae gentes, ut cederent filiis Israel. Deus enim loquitur, in cuius sermone si figurate aliquid dicatur, quod ad proprietatem non sit impletum, non impedit historiae fidem, in qua perspicitur veritas narrationis. Sicut nec Evangelistarum narratio secundum proprietatem impeditur, si aliquid a Christo dicitur figurate. Latria debetur nonnisi Deo tanquam Deo. 94. (23, 33) Si servieris diis eorum, erunt tibi offendiculum. Hic graecus habet, non . Unde intellegitur, quia et debetur Deo tamquam Domino, vero nonnisi Deo tamquam Deo. Iustificationes intelleguntur quae datae sunt populo ad observandum. 95. (24, 1-3) Et Moysi dixit: Ascende ad Dominum tu, et Aaron, et Nadab, et Abiud, et septuaginta seniorum Israel: et adorabunt a

longe Dominum; et accedet Moyses solus ad Dominum, ipsi autem non accedent: populus autem non ascendet cum illis. Introiit autem Moyses, et narravit populo omnia verba Dei et iustificationes. Respondit autem omnis populus voce una dicentes: Omnia verba quae locutus est Dominus, faciemus, et audiemus. Usque ad hunc locum Scripturae iustificationes intelleguntur quae datae sunt populo ad observandum. Incipiunt autem quantum ipsa verba Scripturae indicant, unde hoc nomen iustificationum exorsum est ab illo servo Hebraeo cui auris ad postem pertunditur 121. In quibus omnibus iustificationibus considerandum est, quae inde ad agendam vitam et morum bonorum conservationem duci possint. Multa quippe in eis sunt sacramenta significantia potius aliquid, quam vitam nostram instruentia. Iustificationes 122 sane latini interpretes eas esse dixerunt, quae graeci appellant. Quae sit ratio ordinis in verbis: faciemus et audiemus. 96. (24, 3) Notandum est quod iterum populus ita respondet: Omnia verba quae locutus est Dominus faciemus, et audiemus; cum videatur ordo postulare ut diceretur, audiemus, et faciemus. Sed mirum nisi aliquis sensus hic latet. Nam si audiemus, pro eo positum est quod est intellegemus, prius oportet verbis Dei reddere faciendi servitutem, ut ad intellegentiam earum rerum quae ipso praecipiente fiunt, merito devotionis, qua non contemptae, sed factae sunt, ipse perducat. Sed videndum est, utrum iste populus illi filio similis inveniatur qui patri iubenti dixit: Ibo in vineam, et non iit 123. Gentes enim quae Dominum penitus contempserunt, postea per unius obedientiam iustificatae, quae non sectabantur iustitiam, apprehenderunt iustitiam 124. Moyses aedificavit altare sub monte. 97. (24, 4) Notandum quod Moyses aedificavit altare sub monte, et duodecim lapides in duodecim tribus Israel. Intellegitur enim ex duodecim lapidibus altare aedificatum, significasse ipsum populum esse altare Dei, sicut est templum Dei 125. Quomodo dicatur: Et immolaverunt hostiam salutaris. 98. (24, 5) Et immolaverunt hostiam salutaris Deo. Non dixit, hostiam salutarem, sed, hostiam salutaris; quod graecus habet . Unde in Psalmo: Calicem, inquit, salutaris accipiam 126: non dixit, calicem salutarem. Ubi videndum est, ne forte ille significetur,

de quo dixit Simeon: Quoniam viderunt oculi mei salutare tuum 127. Hunc enim et Psalmus commendat ubi legitur: Bene nuntiate diem ex die salutare eius 128. Quid est enim aliud, si diligentius attendamus, quod ait diem ex die, nisi lumen ex lumine, hoc est Deum ex Deo, quod est unigenitus Filius? Quomodo Moyses primum sacrificasse legatur Deo post exitum de Aegypto. 99. (24, 6-7) Sumens autem Moyses dimidiam partem sanguinis, infudit in craterem, et partem reliquam sanguinis affudit ad altare: et accipiens librum Testamenti recitavit in aures populi. Notandum est, nunc primum sacrificasse Moysen evidenter Scripturam dicere, ex quo ex Aegypto eductus est populus. Primo enim de Iothor dictum erat socero eius, quamvis cum aliqua ambiguitate, quod immolaverit Deo 129. Et advertendum librum Testamenti cum sanguine hostiae recitari, in quo libro illas iustificationes conscriptas debemus accipere. Nam decalogum Legis in tabulis lapideis fuisse conscriptum postea manifestum est. Iterum de verbis: Faciemus et audiemus. 100. (24, 7) Et dixerunt: Omnia quaecumque locutus est Dominus, faciemus, et audiemus. Non aliter respondent ecce iam tertio. Quod Deus (spiritus enim est) nullo loco continetur. 101. (24, 9) Et ascendit Moyses, et Aaron, et Nadab, et Abiud, et septuaginta seniorum Israel: et viderunt locum ubi steterat ibi Deus Israel. Constat inter eos qui recte intellegunt, nullo Deum contineri loco, nec aliquo velut situ corporis membra ponere, sicuti est nostri corporis, sedere, iacere, stare, et si quid huiusmodi est. Haec enim non sunt nisi corporum, Deus autem spiritus est 130. Quod ergo se ostendit specie corporali vel signis corporaliter expressis, non substantia eius apparet, qua est ipse quod est, sed assumptio formarum visibilium eius omnipotentiae subiacet. Qui sint electi. 102. (24, 10-11) Et de electis Israel non dissonuit nec unus: et apparuerunt in loco Dei, et manducaverunt, et biberunt. Quis dubitet illos quos nominatim expressit, et septuaginta seniores, nunc appellatos electos Israel? qui procul dubio personam gerebant

eorum qui electi sunt in populo Dei. Non enim omnium est fides 131: et novit Dominus qui sunt eius. In magna autem domo sunt alia vasa in honorem, alia in contumeliam 132. Quoniam ergo quos ante praescivit, et praedestinavit; quos autem praedestinavit, illos et vocavit; quos autem vocavit, ipsos et iustificavit; quos autem iustificavit, ipsos et glorificavit 133: profecto de electis Israel non dissonuit nec unus. Significantur autem quaternario numero in Moyse et Aaron et Nadab et Abiud, propter quatuor Evangelia, et totius orbis, qui in quatuor partes dividitur, promissionem: et septuaginta de senioribus Israel, numero scilicet septenario decuplato, qui pertinet ad significandum Spiritum Sanctum. Sapphiro autem significatur vita coelestis, maxime quia dictum est, sicut aspectus firmamenti. Firmamentum autem coelum appellari quis nesciat? Et forma lateris in eodem sapphiro quadraturam ipsam, vel stabilitatem, vel eiusdem quaternarii numeri sacramentum figurat. Quod autem manducant et bibunt in loco Dei, suavitatem saturitatemque significat in illo regno aeternitatis. Beati enim qui esuriunt et sitiunt iustitiam; quoniam ipsi saturabuntur 134. Unde et Dominus dicit venturos multos (quos utique, nisi electos, praescitos, praedestinatos, vocatos, iustificatos, glorificatos?), et recubituros cum Abraham et Isaac et Iacob in regno coelorum 135. Nam et alio loco ipse hoc promittit fidelibus suis, quod faciat eos recumbere, et transeat, et ministret eis 136. Iesu Nave, non antea commemoratus, cum Moyse apparet. 103. (24, 13) Quid sibi vult quod Iesus Nave, non commemoratus in illis quatuor, subito cum Moyse apparet, et cum illo ascendit in montem ad accipiendas tabulas Legis; et subito rursus idem Iesus absconditur, id est tacetur; et Moyses accepit Legem in duabus tabulis, et cum eo iterum apparet? An forte significat Novum Testamentum nomine Iesu, et absconditum esse in Lege, et aliquando apparere intellegentibus? Quod vero Iesus iam vocatur, cum in libro Numerorum quando id nomen acceperit Scriptura testetur, cum iam prope esset ut terram promissionis intrarent 137, per prolepsim, hoc est per praeoccupationem anticipat Scriptura quod postea factum est. Omnia quippe ista posteaquam facta sunt, scripta sunt; ac per hoc quando factum est quod modo commemoratur, nondum vocabatur Iesus, sed quando scriptum est iam hoc vocabatur. Quae sint cymantia aurea versatilia in circuitu.

104. (25, 11-12) Et facies in ea cymatia aurea versatilia in circuitu. Cymatia dixit, quae in quadratura exstant per quatuor partes, sicut mensae quadrae fieri solent. Nec quod ait versatilia, mobilia debemus accipere. Fixa sunt enim, sicut dixi mensas habere solitas: sed versatilia dixit, tortilia, quae graece vocantur vel canalibus, sicut sunt columnae tortiles; aut implicatis duabus virgulis in modum restis, sicut etiam torques fieri solent. Quod autem ait: Et fabricabis illi quatuor annulos aureos, et impones super quatuor latera; duos annulos in latus unum, et duos annulos in latus secundum; ad quatuor angulos occurrunt quatuor annuli singuli in singulis, et per angulorum numerum fit ut quod in duobus lateribus ponitur, in omnibus quatuor ponatur. Unus enim angulus duobus lateribus communis est: alioquin non occurrit ut bini annuli ponantur per quatuor latera, cum sint quatuor annuli; octo quippe esse debuerunt, si aliter intellegimus, quam quod dixi fieri numero angulorum. Ad hoc enim annuli in angulis ponuntur, quo inducantur subportatoria vel gestatoria, quibus arca a quatuor hominibus hinc atque inde portetur. De propitiatorio quod imponitur super arcam. 105. (25, 17-20) Propitiatorium quid dicat superimponendum super arcam 138, quaeri solet: sed cum aureum fieri iubeat, eiusque longitudinem et latitudinem tantam exprimat, quanta et ipsius arcae dicta est, procul dubio velut tabulam auream tantae formae fieri praecipit, qua tegeretur arca; ita ut in ipso propitiatorio essent duo Cherubim, hinc atque inde alterutrum attendentes, ita ut vultus eorum in propitiatorium essent, et pennis suis obumbrarent propitiatorium: quod magnum est sacramentum. Aurum quippe significat sapientiam, arca significat secretum Dei. In arca iussa sunt poni Lex, et manna, et virga Aaron: in Lege praecepta sunt, virga potestas significatur, manna gratia; quia nisi cum gratia non est potestas praecepta faciendi. Verumtamen quia Lex a quovis proficiente non ex omni parte completur, propitiatorium est desuper. Ad hoc enim opus est ut propitius sit Deus, et ideo desuper ponitur, quia superexsultat misericordia iudicio 139. Duo vero Cherubim pennis suis obumbrant propitiatorium, id est, honorant velando; quoniam mysteria ista ibi sunt: et invicem se attendunt, quia consonant; duo quippe ibi Testamenta figurantur: et vultus eorum sunt in propitiatorium, quia misericordiam Dei, in qua una spes est, valde commendant. Denique hinc se promisit locuturum Deus ad Moysen de medio Cherubim desursum

propitiatorii 140. Porro si creatura rationalis in multitudine scientiae, quoniam hanc interpretationem habent Cherubim, duobus ipsis animalibus significatur; ideo duo sunt, ut societatem caritatis commendent; ideo pennis suis propitiatorium obumbrant, quia Deo non sibi tribuunt pennas suas, id est, Deum honorant virtutibus, quibus praestant: et vultus eorum non sunt nisi in propitiatorium, quia cuicumque profectui ad multitudinem scientiae spes non est, nisi in Dei misericordia. Quomodo accipiendi sint annuli. 106. (25, 27) Quod ait: Erunt annuli in thecis subportatoriis ad tollendam mensam, hoc intellegendum est, quod annuli essent velut thecae subportatoriorum; id est, quo subportatoria tamquam in thecas inducantur. Erunt quippe in thecis, ita dictum est, tamquam diceretur: Erunt pro thecis. Quae sit ratio ut tabernaculum fieri iubeatur decem aulaeorum. 107. (26, 1-2) Decem aulaeorum iubet fieri tabernaculum, cum sit decalogus Legis. Aulaea vero significant latitudinem, propter facilitatem. Caritas quippe plenitudo Legis est 141: et nonnisi caritati sunt praecepta facilia: unde ipsa dilatatio commendatur, cum dicitur: Dilatasti gressus meos subtus me, et non sunt infirmata vestigia mea 142. Sed quoniam ista dilatatio per gratiam fit Dei; caritas enim Dei diffusa est in cordibus nostris, non per nos ipsos, sed per Spiritum Sanctum qui datus est nobis 143; ideo hic mystice ipse numerus etiam commendatur, qui pertinet etiam ad Spiritum Sanctum, per quem Lex possit impleri. Dicitur enim aulaeum longitudinem habere debere in cubitis viginti octo. Iste autem numerus, quia per septenarium dividendus est, significavit, cum dicit latitudinem aulaei in cubitis quatuor. Quater enim septem fiunt viginti octo. Et est etiam iste numerus perfectus; quia sicut senarius, suis partibus constat. Quod vero tam saepe dicit: Cherubim facies ea opere textoris, quid aliud quam in his omnibus multitudinem scientiae commendat, quod interpretatur Cherubim? Quomodo et in qua significatione morali praecipiuntur fieri super tabernaculum vela capillacia. 108. (26, 7) Et facies vela capillacia operire super tabernaculum; undecim vela facies ea. Quae capillacia vela sunt id est cilicina, undecim dicuntur esse. In peccatis quippe transgressio est.

Transgressio vero undenario numero significatur, quoniam transgreditur denarium, hoc est Legem 144: ideo ipsa undecim per septenarium multiplicata, faciunt septuaginta septem; ubi significavit Dominus universam remissionem peccatorum, dicens: Non solum septies, verum etiam septuagies septies 145: quot generationes reperiuntur, cum Lucas a baptismo Domini enumerans sursum versus ascendit, et pervenit per Adam usque ad Deum 146. Ad hoc enim fit significatio peccatorum in his velis, ut per confessionem exprimantur, et per gratiam quae data est Ecclesiae aboleantur, hoc est tegantur: unde dicitur: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata 147. Deinde iubet ea vela cooperiri pellibus arietinis rubricatis. Aries autem rubricatus, cui non occurrat Christus passione cruentatus? Significantur his etiam martyres sancti, quorum orationibus propitiatur Deus peccatis populi sui. Ipsis denique superiaciuntur pelles hyacinthinae, ut significetur vita aeterna viriditate, tamquam vigore perpetuo. De duobus anconibus. 109. (26, 17) Facies duos anconiscos columnae uni consistentes ex adverso: hoc est, unum hinc, et unum inde, de lateribus columnae. Anconiscos autem dicit, quos vulgo vocamus ancones, sicut sunt in columnis cellarum vinariarum, quibus incumbunt ligna quae cupas ferunt. Ducta est autem similitudo verbi a cubitis, ubi flectuntur manus, quibus incumbunt recumbentes, qui graece vocantur. De basibus columnarum duabus. 110. (26, 21) Bases columnarum duas uni. Bases non eas tantum videtur dicere Scriptura, quibus columnae ab imo fulciuntur; sed etiam superiores, quae capitella nos dicimus. Ideo dicit, duas bases columnae uni in ambas partes eius. Nam quae sunt ambae partes, nisi inferior et superior? De octo columnis et basibus earum sedecim. 111. (26, 25) Quod octo columnas et bases earum sexdecim secundum supradictam rationem a posterioribus tabernaculi Scriptura dicit, cum superius sex dixerit 148, intellegitur annumeratis duabus angularibus octo fieri. Quae sit differentia inter sanctum et sanctum sanctorum.

112. (26, 33) Et dividet vobis velamen inter medium sanctum, et inter medium sanctum sanctorum: id est, ut inter sanctum et sanctum sanctorum sit hoc velamen, de quo nunc loquitur, in quatuor columnis extentum. De hac differentia inter sanctum et sanctum sanctorum ad Hebraeos Epistola loquitur 149; quia ubi Arca testimonii, ibi sanctum sanctorum, hoc est, intus ultra velum: foris autem mensa et candelabrum, et caetera quae paulo ante dixit quemadmodum fierent, sancta dicta sunt, et non sancta sanctorum. Et significatur foris Vetus Testamentum, intus autem Novum, cum sit utrumque in lectione Veteris Testamenti, et expressum operibus, et significatione figuratum. Ac per hoc in sanctis figura est figurae, quia figura est Veteris Testamenti: in sanctis autem sanctorum figura est ipsius veritatis, quia figura est Novi Testamenti. Totum quippe Vetus Testamentum in his rebus et celebrationibus, quae ita observanda praecipiuntur, figura est. Cur praecipitur altare fieri trium cubitorum in altitudine. 113. (27, 1-2) De altari quaeritur quomodo tribus cubitis altum esse voluerit, cum tanta fere sit staturae hominis altitudo. Quomodo ergo ministrabatur altari, cum gradus habere altare alio loco prohibeat? Ne pudenda, inquit, tua reveles super illud 150. Sed illic dicebat de altari quod terra vel lapidibus construendum esset, ubi gradus ipsi coaedificati ad corpus altaris utique pertinerent: nunc vero de tabulis fieri altare praecipit, quo si apponeretur ad horam ministrationis aliquid ubi staret minister altaris, et peracto ministerio tolleretur, ad corpus altaris non utique pertineret. Item quaeritur quomodo super altare ligneum sacrificium quod inferebatur, posset incendi; praesertim quia concavum fieri iubet, et craticulam deponi usque ad medium eius, id est medium concavitatis eius, opere factum reticulato. An quoniam dixit: Et facies cornua in quatuor angulos, ex seipso erunt cornua, et teges illa aeramento, non ad sola cornua referendum est quod ait, teges illa aeramento, sed ad omnia de quibus loquebatur, de altari fabricando praecipiens? Quod per spiritum intellectus et per stolas cum cornibus intellegatur. 114. 1. (28, 3) Et tu loquere omnibus sapientibus mente, quos quidem graecus habet, quem latine replevi spiritu intellectus: sensum, non intellectum dicere solemus; sed Scriptura de sensu

interiore, quem intellectum vocamus, sic loqui solet, sicuti est ad Hebraeos: Perfectorum est autem solidus cibus, eorum qui per habitum exercitatos habent sensus ad discernendum bonum et malum 151. Ibi enim quod posuit sensus, graecus habet . Quem ergo istum spiritum, nisi Spiritum Sanctum debemus accipere? 114. 2. (28, 4) Et stolae quas facient, pectoralem, humeralem, et tunicam talarem, et tunicam cum corymbis. Has appellatas stolas esse et caetera, cum superius unam stolam faciendam proposuisset, notandum est. Tunicam vero cum corymbis honestius putarunt latini interpretes dici, quam si dicerent cum cirris, qui bene dispositi ornamento esse vestibus solent. De aspidiscas in veste sacerdotali. 115. (28, 14. 16. 9-10) Aspidiscas in veste sacerdotali quas dicat? utrum scutulas, quae a scuto latine appellantur, quia et Graeci scutum appellant? an vero aspidiscas propter diligenter colligandum dicit ab aspide serpente, sicut etiam muraenae appellantur? Spithamis autem longitudo, et spithamis latitudo: Latini quidam interpretati sunt, mensuram extentae palmae a fine pollicis usque ad finem digiti minimi. Item quod dicitur: Sumes duos lapides onychinos, et sculpes in eis nomina filiorum Israel; sex nomina in lapide uno, et sex reliqua in altero, iuxta ordinem nativitatis eorum 152, an intellegendum, ut lapides sint de nominibus filiorum Israel secundum nativitates eorum, id est secundum ordinem quo nati sunt? Quomodo rationale vocetur propter inopiam linguae. 116. (28, 22) Et facies super rationale fimbrias complectentes opus catenatum de auro puro. Quod Latini rationale interpretati sunt, inopia linguae fecit. Graecus enim habet , non . Rationale autem illud solemus appellare, quod Graeci dicunt . Sed quoniam in graeca lingua ambiguum est, utrum verbum significet, an rationem, quia utriusque rei nomen est; ubi putatum est a verbo dictum , eloquium nostri interpretati sunt: nam quod habemus: Eloquia Domini, eloquia casta 153, Graeci habent ; hic vero in veste sacerdotali, quod ex auro et hyacintho et purpura et cocco duplici torto et bysso duplici torta fieri praeceptum est quadratum duplex, quod esset in pectore sacerdotis, et

vocaretur, incertum utrum a ratione an a verbo ductum fuerit, interpretes nostri magis a ratione dictum putantes rationale appellaverunt. Ubi iubetur ponere super rationale demostratio et veritas. 117. (28, 30) Et impones super rationale iudicii demonstrationem et veritatem. Quid sibi hoc velit, vel in quali re vel metallo poneretur super rationale demonstratio et veritas, quoniam talia dicit fieri in veste sacerdotis, quae corporaliter fiunt, invenire difficile est. Fabulantur tamen quidam lapidem fuisse, cuius color, sive ad adversa, sive ad prospera mutaretur quando sacerdos intrabat in sancta: et hoc esse quod ait: Et afferet Aaron iudicia filiorum Israel super pectus; ostendens videlicet in illa demonstratione et veritate, quid de illis iudicaverit Dominus. Quamquam possit intellegi demonstrationem et veritatem litteris impositam super . De tunicae talaris et peristomi confectione. 118. (28, 31) Et facies tunicam talarem hyacinthinam; id est, usque ad talos dependentem. Et erit peristomium ex ea medium, id est, qua caput eiiciatur: hoc est enim quod Graeci dicunt . Oram habens in circuitu peristomii, opus textoris, commissuram contextam; id est, ne ipsa ora extrinsecus assuatur: hoc videtur dicere, commissuram contextam. Unde etiam addidit, ex ipsa, ut ne rumpatur; id est, ut ex se ipsa sit ipsa ora contexta cum veste. Vox Aaron intrantis et exeuntis in sanctum. 119. (28, 35) Et erit Aaron cum coeperit fungi sacerdotio, audietur vox eius intranti in sanctum in conspectu Domini et exeunti, ut non moriatur: intrantis et exeuntis vocem de tintinnabulis dixit audiri, tantumque ibi pondus observationis posuit, ut diceret, ne moriatur. Testimonia ergo quaedam significari voluit in veste sacerdotali, qua utique significatur Ecclesia, per haec tintinnabula, ut nota sit conversatio sacerdotis: sicut Apostolus dicit: Circa omnes teipsum bonorum operum praebens exemplum 154; aut illud: Quae audisti a me per multos testes, haec eadem commenda fidelibus, et iis qui idonei sunt et alios docere 155. An quid aliud? magnum tamen est, quidquid illud est. Intranti autem et exeunti, pro intrantis et exeuntis; locutio est. Vox pro sonitu; nam tintinnabulorum magis sonus quam vox est.

Quomodo ibidem sanctitas Domini formari iubeatur in lamina aurea. 120. (28, 36-38) Et facies laminam auream puram, et formabis in ea deformationem signi, sanctitatem Domini; et impones illud super hyacinthum duplicem tortam; et erit super mitram: secundum inspectum mitrae erit; et erit supra frontem Aaron. Et auferet Aaron peccata sanctorum quaecumque sanctificabunt filii Israel, omnis dati sanctorum eorum. Quomodo formetur in lamina sanctitas Domini, non video, nisi aliquibus litteris, quas quidam quatuor esse dicunt hebraeas, quod, ut Graeci appellant, nomen Dei ineffabile credunt fuisse, vel esse adhuc usque. Sed quaelibet sint, vel quomodolibet se habeant illae litterae, ut dixi, sanctitatem Domini, vel sanctificationem, si hoc magis dicendum est, quod graecus habet , nonnisi litteris in auro formari potuisse crediderim. Ibi autem dicit sacerdotem sanctorum auferre peccata: Quaecumque sanctificabunt, inquit, filii Israel omnis dati sanctorum eorum: quod arbitror dictum in eis sacrificiis quae offerunt pro peccatis suis; ut non sanctorum hominum intellegamus, sed sanctorum ab eo quod sunt sancta quae offeruntur pro peccatis. Cum ergo de lamina dixisset, adiunxit atque ait: Et auferet Aaron peccata sanctorum, quaecumque sanctificabunt filii Israel omnis dati sanctorum eorum: id est, sacerdos auferet quaecumque offerunt pro peccatis suis, quae dicuntur et sancta, quia sanctificantur, et peccata, quia pro peccatis offeruntur; sicut multis locis hoc ipsum evidenter Scriptura commemorat. Quod autem adiungit et dicit: Et erit super frontem Aaron semper acceptum illis in conspectu Domini, ad laminam illam revertitur; in qua intellegitur frontis ornamentum, fiducia bonae vitae, quam qui vere perfecteque, non significatione, sed veritate sacerdos habet, solus potest auferre peccata, nec habet necessitatem offerre pro suis. Quomodo praecipiatur ut manus Aaron et filiorum eius impleantur. 121. (28, 41) De Aaron et filiis Aaron cum praeciperet, loquens ad Moysen, quomodo vestirentur, et ungerentur, quid est quod ait: Et implebis manus eorum, ut sacerdotio fungantur mihi? An forte muneribus, quae offerenda sunt Deo? Femoralia linea praecipiuntur tegere turpitudinem sacerdotum.

122. (28, 42) Et facies eis femoralia linea tegere turpitudinem corporis eorum; a lumbis usque ad femora erunt. Cum vestis tanta cooperiat totum corpus, quid est quod ait: Femoralia facies linea tegere turpitudinem corporis eorum, quasi apparere posset tanta desuper veste adhibita? Nisi quia signum esse voluit in hoc castitatis vel continentiae: quae ideo per indumentum significatur, ut non a seipso habita, sed data intellegatur. Quid significetur per cidaras. 123. (29, 8-9) Cum de filiis Aaron loqueretur: Et indues eos, inquit, tunicas, et cinges eos zonis, et circumdabis eis cidaras. Quam dicat cidarim vel cidaras, quoniam non est interpretatum, nec in usu modo est, ignoratur: puto tamen non esse capitis tegumen, ut nonnulli putaverunt. Neque enim diceret, circumdabis eis, nisi tale aliquid esset, quod non capiti, sed corpori usui esset. Quomodo sacerdotium filiorum Aaron dicatur sempiternum. 124. (29, 9) Et erit illis sacerdotium mihi in sempiternum. Quomodo dicat in sempiternum, de his significativis rebus, superius saepe diximus. Nam utique mutatum est hoc sacerdotium, ut illud esset in aeternum secundum ordinem Melchisedec, non secundum ordinem Aaron. Ibi enim et iuratio, et nulla Dei poenitudo, qua significetur mutatio. Iuravit enim Dominus, et non poenitebit eum: Tu es, inquit, sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec 156 . De ordine autem Aaron dictum est quidem in sempiternum, vel propter tempus non praeceptum quousque observaretur, vel quod res significaret aeternas: nusquam est tamen dictum de sacerdotio Aaron, quia iuravit Dominus et non poenitebit eum. Et ideo dictum est in illo sacerdotio secundum ordinem Melchisedec: Non poenitebit eum, ut significaretur, quia de sacerdotio Aaron poenituit eum, id est, mutavit illud. Quid per manus Aaron significetur. 125. (29, 9) Quid est: Et consummabis manus Aaron, et manus filiorum eius? An per manus potestatem significavit, ut aliquid etiam ipsi consecrare possent: potestas autem ipsa sanctificatione consummabatur, qua praecepti sunt sanctificari a Moyse? Unde supra dictum sit consummandas esse manus eorum.

126. (29, 10) Et adduces vitulum ad ostium tabernaculi testimonii, et superimponent Aaron et filii eius manus suas super caput vituli in conspectu Domini. Ecce unde supra dictum est, consummandas esse manus eorum, id est, perficiendam potestatem, ut etiam ipsi sanctificarent, quod modo fit, cum ponunt manus suas super vitulum immolandum. Quid odor Dei vocetur. 127. (29, 18) Quod odor suavitatis Domino saepe dicitur sacrificium de victimis pecorum in Scripturis sanctis, non utique Deus odore fumi illius delectatur; sed tantum illud quod his significatur spiritaliter Deum delectat cum spiritaliter exhibetur, quoniam ipse odor Dei spiritaliter intellegitur. Non enim sicut nos odorem corporeis naribus ducit. Sicut ergo ille olefacit, sic ista significant. Quomodo pectusculum dicatur Aaron. 128. (29, 26) Et sumes pectusculum de ariete consummationis, quod est Aaron; id est, huius Aaron. Hoc enim pertinere voluit ad summum sacerdotem. De pectusculo et brachio victimarum. 129. 1. (29, 28) Et erit Aaron et filiis eius legitimum aeternum a filiis Israel: cum diceret de pectusculo et brachio victimarum. More illo ergo aeternum dixit, quem saepe supra commemoravimus. De stola sancti. 129. 2. (29, 29-30) Et stola sancti, quae est Aaron, erit filiis eius post eum, ungere eos in ipsis, et consummare manus eorum. Septem diebus vestiet se ea sacerdos qui successerit ei de filiis eius, qui intrabit in tabernaculum testimonii deservire in sanctis. Haec verba multas quaestiones habent. Nam primum hic notandum est, quomodo cum stolam dixerit sancti, postea pluraliter dicit ungere eos in ipsis, tamquam in stolis. Nam et supra multas stolas eas dixerat, quibus una constaret 157. Quamquam ambiguum sit utrum in ipsis ab eo quod sunt ipsa genere neutro, quaecumque sunt quibus illa stola completur, id est vestis sacerdotalis: quod magis putandum est, ex eo quod in consequentibus dicit: Septem diebus vestiet se ea sacerdos qui successerit ei; ea scilicet omnia

quae commemoravit, cum vestem sacerdotalem describeret. Repetivit sane quod supra dixerat: consummare manus eorum: unde quid mihi videretur exposui 158. Quod vero ait: Septem diebus vestiet se ea sacerdos, numquid aliis diebus se non vestiet? Sed illis septem continuis intellegi voluit, quibus eius sacerdotium quodammodo dedicatur, atque hebdomadis est in eius inchoatione festivitas. Successorem autem Aaron eum dicit, qui intrat in tabernaculum testimonii, deservire in sanctis: eum scilicet significans, qui non poterat esse nisi unus, non quales erant et filii Aaron cum vivo patre suo, sed qualis successor ipsius Aaron. Quomodo ergo proprium dicit huius unius esse, intrare in tabernaculum testimonii, deservire in sanctis, cum et illa quae sunt extra velum, quo velantur sancta sanctorum, sancta appellentur, et tabernaculum testimonii etiam illud vocetur, ubi sunt sancta, id est mensa et candelabrum: ubi cum deserviant et sequentes sacerdotes ad mensam et candelabrum et ipsum altare, quomodo unum dicit successorem Aaron, qui intret in tabernaculum testimonii deservire in sanctis? Si enim dixisset: Deservire in sanctis sanctorum, nulla esset quaestio. Ad haec enim, ubi est arca testimonii, solus unus intrabat summus sacerdos: quod etiam in Epistola ad Hebraeos diligentissime commendatur. Nisi forte eo ipso quod unum dicit intrare in tabernaculum testimonii, deservire in sanctis, non vult utique intellegi, nisi in sanctis sanctorum; quia et ipsa utique sancta appellantur. Non enim omnia quae sancta sunt, etiam sancta sanctorum dici possunt: illa vero quae sunt sancta sanctorum, procul dubio utique sancta sunt. Unus autem iste qui semel in anno intrabat in sancta sanctorum, quoniam Dominum Christum significabat, apertissime supradicta ad Hebraeos Epistola commendatur 159. Quod autem praefiguratum est in sancto sanctorum, ut super arcam quae Legem habebat, esset propitiatorium, ubi Dei misericordia significari intellegenda est, qua propitius fit eorum peccatis qui Legem non implent; hoc mihi videtur etiam in ipsa veste sacerdotis significari: nam et ipsa quid aliud quam Ecclesiae Sacramenta significat? Quod in id est rationali in pectore sacerdotis posito iudicia constituit, in lamina vero sanctificationem et ablationem peccatorum: tamquam rationale sit in pectore simile arcae in qua Lex erat, et lamina illa in fronte, simile propitiatorio quod super arcam erat, et ut utrobique servaretur quod scriptum est: Superexsultat misericordia iudicio 160. Purificatio et sanctificatio altaris septem diebus.

130. (29, 37) Quid est quod purificatum et sanctificatum altare septem diebus dicit quod sanctum sancti erit? Altare non quidem dicit sanctum sanctorum, sicut est illud quod velo separatur, ubi est arca testimonii: verumtamen et hoc altare extra velum positum, per sanctificationem septem dierum dicit potius, quam per unctionem fieri sanctum sancti. Et addit: Omnis qui tetigerit altare, sanctificabitur. De annulis altaris incensi. 131. (30, 3-4) Cum de annulis loqueretur altaris incensi, quod altare non inaerari, sed inaurari iussit: Et duos annulos aureos puros facies, inquit, sub tortili corona eius, in duo latera facies in duobus lateribus: quoniam graecus habet: Nam latera sunt, et latera sunt. Unde quidam Latini sic interpretati sunt: In duas partes facies in duobus lateribus. Non autem ait Graecus , quod est partes, sed , quod latera. Nam hoc verbum est in illo psalmo, ubi scriptum est: Uxor tua sicut vinea fertilis in lateribus domus tuae 161. Ac per hoc tantum casus interest, quia prius accusativum, post vero ablativum posuit: In duo latera facies, in duobus lateribus. Quis autem sit sensus difficile est assequi; nisi forte, ut solet Scriptura amare ellipsim, ut aliquid desit et subaudiatur, etiam hic subaudiatur: Erunt: ut iste sit sensus: In duo latera facies, in duobus lateribus erunt; id est, ad duo latera facies annulos, quoniam in duobus lateribus erunt. Quid sit et arcus amitibus. 132. (30, 4) Et erunt arcus amitibus ita ut tollatur illud in eis. Quos annulos dixerat, arcus dicit. Annulos quippe pro rotundis ansis posuit. Et quid est aliud annulus vel circulus, nisi undique arcus? Ideo quidam nolentes arcu dicere, thecas interpretati sunt, quibus amites inducerentur, dicentes: Et erunt thecae amitibus; quasi graecus hoc non posset dicere, cum etiam thecae graecum verbum sit: dixit autem , quod arcus interpretatur. Quomodo intellegendum sit incensum continuationis. 133. (30, 8. 10) Incendet super illud incensum continuationis in conspectu Domini in progenies eorum. Continuationis incensum dicit, quod continuatim fieret, id est, nullo die praetermitteretur. Cum de altari praeciperet incensi, id est, in quo incensum tantum

poneretur, non holocaustum, non sacrificium, non libatio; praedixerat idipsum incensum quotidie poni debere: nunc autem dicit: Et depropitiabit Aaron vel exorabit, super cornua eius semel in anno de sanguine purificationis delictorum <depropitiationis>. Depropitiationis, ab eo quod est depropitiatio, quae graece dicitur . Unde et intellegendum est, hoc quod semel in anno iubet fieri ad propitiandum Deum super cornua altaris incensi, id est ut de sanguine purificationis delictorum, victimarum scilicet quae offeruntur pro delictis, semel in anno tangantur cornua altaris incensi, non pertinere ad illam appositionem incensi, quam quotidie fieri iusserat. Illa enim fiebat aromatibus, non sanguine; et quotidie, non semel in anno. Non ergo sumus intellecturi, semel in anno intrare sacerdotem solere in sanctum sanctorum, sed semel in anno cum sanguine: et quotidie quidem solere intrare sine sanguine, causa incensi imponendi; cum sanguine autem semel in anno: maxime quia sequitur et dicit: Semel in anno purificabit illud; sanctum sanctorum est Domino. Non ergo semel in anno ponet illic incensum, quod quotidie fieri iussum est; sed semel in anno purificabit illud, quod cum sanguine fieri praeceptum est. Et post hoc adiungit: Sanctum sanctorum est Domino: ac per hoc si sanctum sanctorum non extra, sed intra velum erat; etiam illud profecto altare de quo nunc agitur, quod poni iussit contra velum, intrinsecus iussit. De computatione filiorum Israel. 134. (30, 12) Quid est quod ait: Si acceperis computationem filiorum Israel in visitatione eorum; nisi quia iubet eos aliquando visitari et computari, id est numerari? Quod in David propterea vindicatum intellegendum est, quia Deus non iusserat 162. De eo quod unguento chrismatis omnia iussit ungi. 135. (30, 26-33) Advertendum est etiam et notandum quemadmodum unguento chrismatis omnia iussit ungi, tabernaculum scilicet et ea quae in illo erant, et deinde erunt sancta sanctorum. Omnia scilicet cum fuerint uncta, erunt sancta sanctorum. Quid igitur distabit iam inter illa interiora, quae velo teguntur, et caetera, si omnia cum uncta fuerint erunt sancta sanctorum, diligentius requirendum: haec tamen notanda credidimus. Ubi etiam meminerimus, quod sicut de illo altari sacrificiorum, quod post unctionem appellari voluit sanctum sancti,

continuo dictum est: Omnis qui tangit illud, sanctificabitur 163: ita de omnibus postea, quae de illo unguento uncta, dicta sunt sancta sanctorum, eadem sententia subsecuta est, ut diceretur: Omnis qui tangit ea, sanctificabitur. Quod duobus modis intellegi potest; sive tangendo sanctificabitur, sive sanctificabitur ut ei liceat tangere: si tamen non licebat tangere populo tabernaculum, quando afferebant hostias, vel quaecumque ab eis allata offerebantur Deo. Nam consequenter non solis sacerdotibus neque solis Levitis dicendum admonet, quod ait ad Moysen: Et filiis Israel loqueris dicens: utique filii Israel totus ille populus erat; iubet autem illis dici: Oleum linitio unctionis, sanctum erit hoc vobis in progenies vestras: super carnem hominis non linietur, et secundum compositionem hanc non facietis vobis ipsis similiter. Sanctum est, et sanctificatio erit vobis. Quicumque fecerit similiter, et quicumque dabit de eo exterae nationi, interibit de populo suo. Iubet igitur non solis sacerdotibus, sed universo populo Israel, ut non faciant tale unguentum in usus humanos. Hoc est enim quod ait, super carnem hominis non linietur. Prohibet ergo simile fieri in usus suos, et interitum minatur si quisquam similiter fecerit, id est, unguentum ad usus suos simile confecerit, vel cuiquam hinc dederit exterae nationi. Ac per hoc quod ait: Sanctificatio erit vobis, cum hoc populo Israel universo dici iubeat, non video quid intellegam, nisi quia licebat eis, quando veniebant cum suis quisque muneribus, tangere tabernaculum; et tangendo sanctificabantur propter illud oleum, quo cuncta peruncta sunt; et hinc dictum: Omnis qui tangit sanctificabitur: non tamen sic quemadmodum sacerdotes, qui etiam ut sacerdotio fungerentur, ungebantur ex illo. Quid sit opus unguentarii. 136. (30, 34) Quod praecepit quibus aromatibus fiat thymiama, id est incensum, et dicit unguentario more coctum opus unguentarii: non ideo putare debemus unguentum fieri, id est unde aliquid ungatur, sed ut dictum est thymiama, vel incensum quod imponatur illi altari incensi, ubi non licebat sacrificari, et erat intus in sancto sanctorum. De discrimina inter altare incensi et tabernaculum testimonii. 137. (30, 36) Et concides de illis minutum, et pones contra testimonia, unde innotescam tibi inde. Sanctum sanctorum erit vobis incensum. Ecce iterum hoc incensum, quia intus ponebatur in

altari incensi quod intus erat, sanctum sanctorum dicitur: et tabernaculum testimonii proprie dicitur illud ipsum interius ubi arca erat, adhibita sane differentia cum ait: Unde innotescam tibi inde. Sic enim dixerat primum de propitiatorio, quod utique intus est, id est, intra velum super arcam. Quomodo spiritu Beseleel architecta repletus dicitur. 138. (31, 2-3) Quid est quod Beseleel cum iuberet adhiberi operibus tabernaculi faciendis, dixit eum se replevisse spiritu divino sapientiae, et intellectus, et scientiae in omni opere, excogitare, et architectonari, etc.? Utrum Spiritus Sancti muneri etiam ista opera tribuenda sunt, quae pertinere ad opificium videntur? an et hoc significative dictum est, ut ea pertineant ad divinum spiritum sapientiae, et intellectus, et scientiae, quae his rebus significantur? Tamen etiam hic cum spiritu repletus dicatur iste divino sapientiae, et intellectus, et scientiae, nondum legitur Spiritus Sanctus. Quid sibi velit quod de sabbato observando praeciperet. 139. (31, 16-17) Quid sibi vult, quod cum de sabbato observando praeciperet, ait: Testamentum aeternum in me et filiis Israel; non ait, inter me et filios Israel? An quia sabbatum requiem significat, et requies nobis non est nisi in illo? Nam profecto filios Israel universum populum suum dicit, id est, semen Abraham: et est Israel secundum carnem, et secundum spiritum. Nam si Israel non esset dicendus, nisi ex genere carnis, non diceret Apostolus: Videte Israel secundum carnem 164: ubi profecto significat esse Israel secundum spiritum qui in abscondito Iudaeus est et circumcisione cordis 165. Sic ergo melius fortasse distinguitur: Testamentum aeternum in me; ut deinde alius sensus sit, et filiis Israel signum est aeternum, id est, aeternae rei signum: quomodo petra erat Christus, quia petra significabat Christum 166. Non ergo ita iungendum est: Testamentum aeternum in me et filiis Israel, tamquam in Deo et filiis Israel sit hoc testamentum; sed Testamentum aeternum in me, quia in illo promissa est requies aeterna; et filiis Israel signum est aeternum, quia filii Israel acceperunt observandum signum, quo requies significatur aeterna veris Israelitis, hoc est filiis promissionis 167 et visuris Deum facie ad faciem sicuti est 168. Quomodo dantur Moysi tantum duae tabulae lapideae.

140. (31, 18) Et dedit Moysi statim ut cessavit loqui ad eum, in monte Sina, duas tabulas testimonii, tabulas lapideas scriptas digito Dei. Cum tam multa locutus sit Deus, duae tamen tabulae dantur Moysi lapideae, quae dicuntur tabulae testimonii futurae in arca. Nimirum omnia caetera quae praecepit Deus ex illis decem praeceptis, quae duabus tabulis conscripta sunt, pendere intelleguntur, si diligenter quaerantur et bene intellegantur: quomodo haec ipsa rursus decem praecepta ex duobus illis, dilectione scilicet Dei et proximi, in quibus tota Lex pendet et Prophetae 169. De eo quod iubet Aaron inaures demi. 141. (32, 2) Quod iubet Aaron inaures demi ab auribus uxorum atque filiarum, unde illis faceret deos, non absurde intellegitur difficilia praecipere voluisse, ut hoc modo eos ab illa intentione revocaret: factum tamen illud ipsum difficile ut esset aurum ad faciendum idolum, propter eos notandum putavi, qui contristantur, si quid tale propter vitam aeternam divinitus fieri, vel aequo animo tolerari iubeatur. Quid fecerit de vitulo populus. 142. (32, 8) Dominus indicans Moysi quid fecerit de vitulo populus, hoc est de idolo quod ex auro suo fecerant, dicit eos dixisse: Hi dii tui, Israel, qui te eduxerunt de terra Aegypti. Quod eos dixisse non legitur, sed animum eorum hunc fuisse Deus ostendit. Horum quippe verborum gerebant in corde sententiam, quae Deum latere non poterat. Quid per malitiam intellegatur. 143. (32, 14) Et propitiatus est Dominus de malitia quam dixit facere populo suo. Malitiam hic poenam intellegi voluit, sicuti est: Aestimata est malitia exitus illorum 170. Secundum hanc dicitur bonum et malum a Deo 171, non secundum malitiam qua homines mali sunt. Malus enim Deus non est; sed malis ingerit mala, quia iustus est. De eo quod iratus Moyses tabulas testimonii fregerit. 144. (32, 19-20) Iratus quidem Moyses videtur tabulas testimonii digito Dei scriptas collisisse atque fregisse; magno tamen mysterio

figurata est iteratio Testamenti, quoniam Vetus fuerat abolendum, et constituendum Novum. Notandum sane quanta pro populo ad Deum supplicatione laboraverit, qui tam severus in eos vindicando exstitit. Quod autem in ignem missum vitulum fusilem contrivit, et in aquam sparsit, quam populo potum dedit, quid nobis videatur significare, iam alibi scripsimus in opere contra Faustum Manichaeum. De eo quod dicit Aaron ad Moysen. 145. (32, 24) Et dederunt mihi, et misi in ignem, et exiit vitulus hic. Compendio locutus est, non dicens quod ipse formaverit, ut exiret vitulus fusilis? an excusationis causa timendo mentitus est, tamquam ipse in ignem periturum aurum proiecerit, atque ipso non id agente forma vituli exierit? Quod ideo non est credendum hoc eum animo dixisse, quia nec latere Moysen posset quid esset in viro, cum quo Deus loquebatur, et fratrem de mendacio non redarguit. Quomodo Aaron dicatur populum dissipasse cum ipsi petierint. 146. (32, 25) Et cum vidisset Moyses populum, quia dissipatus est, dissipavit enim eos Aaron, ut in gaudium venirent adversariis suis. Notandum est quemadmodum illud totum mali quod populus fecit, ipsi Aaron tribuatur, quod eis consenserit ad faciendum quod male petierant. Magis enim dictum est, dissipavit eos Aaron, quoniam cessit eis, quam dissipaverunt se ipsi qui tantum malum flagitaverunt. Moyses populum sic diligebat, ut pro eo illa verba Deo funderet. 147. (32, 31-32) Cum Moyses dicit ad Deum: Precor, peccavit populus iste peccatum magnum, et fecerunt sibi deos aureos, et nunc siquidem remittis illis peccatum illorum, remitte; sin autem, dele me de libro tuo quem scripsisti: securus quidem hoc dixit, ut a consequentibus ratiocinatio concludatur; id est, ut quia Deus Moysen non deleret de libro suo, populo peccatum illud remitteret. Verumtamen advertendum est quantum malum in illo peccato perspexerit Moyses, quod tanta caede crediderit expiandum, qui eos sic diligebat, ut pro eis illa verba Deo funderet. Quaeritur cur in Aaron vindicta nulla processerit.

148. (32, 35) Merito quaeritur, cum superius populum dissipasse dictus sit Aaron, cur in ipsum vindicta nulla processerit, neque cum Moyses interfici iussit omnem qui Levitis euntibus ad portam et redeuntibus occurrisset armatis 172, neque cum postea factum est quod Scriptura dicit: Et percussit Dominus populum propter facturam vituli, quem fecit Aaron: maxime quia et hic hoc idem repetendo inculcatum est. Non enim dictum est: Et percussit Dominus populum propter facturam vituli, quem fecerunt, sed, quem fecit Aaron: et tamen non est percussus Aaron; quin etiam illud quod de sacerdotio eius ante peccatum eius Deus praecipiebat, impletum est. Sed iussit et ipsum et filios ablui 173; et sic ordinati sunt in sacerdotio. Ita novit ille cui parcat usque ad commutationem in melius; et cui parcat ad tempus, quamvis eum praescierit in melius non mutari; et cui non parcat ut mutetur in melius, et cui non parcat, ita ut nec mutationem eius exspectet: et totum hoc ad id redit, quod Apostolus dicit exclamans: Quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et investigabiles viae eius 174. De verbis: Vade, ascende hinc tu et populus tuus quem eduxisti de terra Aegypti. 149. (33, 1) Vade ascende hinc, tu et populus tuus, quem eduxisti de terra Aegypti. Deus iratus dicere videtur, tu et populus tuus, quem eduxisti; alioquin dixisset, tu et populus meus, quem eduxi de terra Aegypti: sed illi quando idolum poposcerunt, ita locuti sunt: Moyses enim hic homo qui eduxit nos de terra Aegypti, non scimus quid factum sit ei 175; liberationem suam in homine constituendo defecerant. Hoc eis modo replicatur cum dicitur, tu et populus tuus, quem eduxisti de terra Aegypti: quod illis est crimini, non Moysi. Non enim aliud volebat Moyses, nisi ut non in illo, sed in Domino spem ponerent, et Domini misericordia se cum gratiarum actione crederent ab illa servitute liberatos: cuius tamen apud Deum tamquam fidelissimi famuli tantum erat meritum per illius gratiam, ut ei diceret Deus: Sine me, et iratus ira conteram eos 176. Quod utrum iubentis sit cum ait: Sine me, an quasi petentis, utrumque videtur absurdum. Nam et si iubebat Deus, inobedienter famulus non parebat; et Deum hoc a servo velut pro beneficio petere non decebat, cum praesertim posset eos etiam illo nolente conterere. Ille itaque ibi sensus in promptu est, quod his verbis significavit Deus plurimum apud se prodesse illi populo, quia sic ab illo viro diligebantur, quem sic Dominus diligebat; ut eo modo admoneremur, cum merita nostra nos gravant ne diligamur a Deo,

relevari nos apud eum illorum meritis posse quos diligit. Nam cum ab Omnipotente dicitur homini: Sine me, et conteram eos, quid aliud dicitur quam: Contererem eos, nisi diligerentur abs te? Ita ergo dictum est: Sine me, ac si diceretur: Noli eos diligere, et conteram eos; quia ne id faciam dilectio tua in illos intercedit mihi. Obtemperandum autem esset Domino dicenti: Noli eos diligere, si hoc iubendo dixisset, et non potius admonendo et exprimendo quid illum ab eorum supplicio revocaret: nec tamen etiam illo intercedente sine flagello disciplinae populum dereliquit. Nescio quo enim modo, ut sic eos diligeret ipse Moyses, Deus illos occultius diligebat, qui manifeste voce terrebat. Quomodo Dominus quasi plus misericordiae in angelo qui populum ducat, quam in se esse significet. 150. (33, 1-3) Ubi dicit Deus ad Moysen: Vade, ascende hinc, tu et populus tuus, quem eduxisti de terra Aegypti, in terram quam iuravi Abraham, Isaac, et Iacob, dicens: Semini vestro dabo eam; continuo tamquam ad ipsum Moysen adhuc loquatur, occulta conversione, quae graece dicitur, iam ad ipsum populum loquitur dicens: Et simul mittam angelum meum ante te, et eiiciet Chananaeum, et Amorrhaeum, et Chettaeum, et Pheresaeum, et Gergesaeum, et Evaeum, et Iebusaeum; et introducet te in terram fluentem lac et mel. Non enim ascendam tecum, quoniam populus dura cervice es, ut non deleam te in via. Magna sacramenti et mira profunditas, tamquam misericordiam maiorem posset angelus habere quam Dominus, qui populo durae cervicis parceret; cui Deus, si cum illis esset, ipse non parceret: et tamen etiam per angelum suum, se quodammodo ab eis absente, qui nusquam esse absens potest, implere se dicit quod patribus eorum iuravit; tamquam et hic ostendens hoc se ideo facere, quia illis patribus iustis promisit, non quod isti digni essent. Quid ergo significavit, nisi forte ideo se non esse cum eis, quia dura cervice sunt; quia non eum propitium et salubrem, nisi humilitas et pietas capit? Esse autem Deum cum durae cervicis hominibus, nihil est aliud quam vindicando adesse atque puniendo: unde cum eo modo malis non adest, parcendo facit; quo pertinet illud quod dicitur: Averte faciem tuam a peccatis meis 177: quia si advertit, evertit. Sicut enim fluit cera a facie ignis, sic pereunt peccatores a facie Dei 178. Quomodo Moyses volens manifeste seu scienter videre Deum, duplicem se habere amorem significat.

151. (33, 12-13) Et dixit Moyses ad Dominum: Ecce tu mihi dicis: Deduc populum hunc. Tu autem non demonstrasti mihi quem simul mittas mecum. Tu autem dixisti mihi: Scio te prae omnibus, et gratiam habes apud me. Si ergo inveni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temetipsum, manifeste ut videam te, ut sim inveniens gratiam ante te, et ut sciam quia populus tuus est gens haec. Quod habet graecus , hoc quidam latini interpretati sunt, manifeste, cum Scriptura non dixerit . Potuit ergo fortasse aptius dici: Si inveni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temetipsum, scienter ut videam te: quibus verbis satis ostendit Moyses, quod non ita videbat Deum in illa tanta familiaritate conspectus, ut desiderabat videre; quoniam illae omnes visiones Dei, quae mortalium praebebantur aspectibus, et ex quibus fiebat sonus, quo mortalis attingeretur auditus, sic exhibebantur, assumpta sicut Deus volebat, specie qua volebat, ut non in eis ipsa ullo sensu corporis sentiretur divina natura, quae invisibilis ubique tota est, et nullo continetur loco. Et quia in duobus praeceptis, hoc est dilectionis Dei et proximi, tota Lex pendet 179, ideo Moyses in utroque suum desiderium demonstrabat: in dilectione scilicet Dei, ubi ait: Si inveni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temetipsum, manifeste ut videam te, ut sim inveniens gratiam in conspectu tuo; in dilectione autem proximi, ubi ait: Et ut sciam quia populus tuus est gens haec. Quid sit quod dicit Deus ad Moysen. 152. (33, 17) Quid est quod dicit Deus ad Moysen: Quoniam scio te prae omnibus? numquid Deus plus aliqua scit, et aliqua minus? An secundum quod dicitur quibusdam in Evangelio: Non novi vos 180? Secundum hanc enim scientiam, qua Deus dicitur scire quae illi placent, nescire quae displicent, non quia ignorat ea, sed quia non approbat, sicut ars recte dicitur nescire vitia, cum probet vitia; prae omnibus Deus Moysen sciebat, quia Deo prae omnibus Moyses placebat. Quod prius ipse Moyses dixerit Deo. 153. (33, 12. 17) Notandum estne, quod prius ipse Moyses dixerat Deo: Dixisti mihi: Scio te prae omnibus; quod illi Deus posteaquam hoc ipse Deo dixit, legitur dixisse, ante autem non legitur; ut intellegamus non omnia esse scripta quae cum illo Deus locutus

est? Sed diligentius requirendum est in prioribus Scripturae partibus, an vere ita sit. De verbis: Ostende mihi gloriam tuam, et: Ego transibo ante te gloria mea. 154. 1. (33, 14-23) Cum dixisset Moyses ad Dominum: Ostende mihi gloriam tuam; respondit ei Dominus: Ego transibo ante te gloria mea: et vocabo nomine Domini in conspectu tuo; et miserebor cui misertus ero, et misericordiam praestabo cui misericordiam praestitero: cum paulo ante dixisset: Ipse antecedam te, et requiem tibi dabo; quod Moyses sic videtur accepisse: Antecedam te, tamquam non ei populo qui praesens in itinere futurus esset: et ideo ait: Si non tu ipse simul veneris nobiscum, ne me educas hinc, etc. Deus autem neque ei hoc negavit dicens: Et hoc tibi verbum quod dixisti faciam. Quomodo ergo cum dixisset ei Moyses: Ostende mihi gloriam tuam, rursus, tamquam praecessurus et non cum eis simul futurus, videtur dicere: Ego transibo ante te, nisi quia hoc aliud est? Ille quippe intellegitur loqui et dicere: Transibo ante te, de quo dicit Evangelium: Cum venisset hora ut transiret Iesus de hoc mundo ad Patrem 181: qui transitus etiam Pascha interpretari perhibetur. Haec itaque magna omnino prophetia est. Ipse enim ante omnes sanctos transit ad Patrem de hoc saeculo, parare illis mansiones regni coelorum, quas dabit eis in resurrectione mortuorum; quoniam transiturus ante omnes primogenitus a mortuis factus est 182. 154. 2. Gratiam vero suam in eo ipso valde commendat cum dicit: Et vocabo nomine Domini in conspectu tuo: tamquam in conspectu populi Israel, cuius Moyses cum haec audiret typum gerebat. In conspectu enim gentis ipsius ubique dispersae vocatur Dominus Christus in omnibus gentibus. Vocabo autem dixit, non: Vocabor, activum verbum pro passivo ponens, genere locutionis inusitato; in quo nimirum magnus sensus latet. Sic enim fortasse significare voluit seipsum hoc facere, id est gratia sua fieri, ut vocetur Dominus in omnibus gentibus. 154. 3. Quod vero addidit: Et miserebor cui misertus ero, et misericordiam praestabo cui misericordiam praestitero; ibi plane expressius ostendit vocationem qua nos vocavit in suum regnum et gloriam: non pro meritis nostris, sed pro misericordia sua. Quoniam enim se gentes introducturum pollicebatur, dicens: Vocabo nomine

Domini in conspectu tuo; commendavit hoc se misericorditer facere, sicut Apostolus dicit: Dico enim Christum ministrum fuisse circumcisionis propter veritatem Dei, ad confirmandas promissiones patrum; Gentes autem super misericordia glorificare Deum 183. Hoc ergo praedictum est: Miserebor cui misertus ero, et misericordiam praestabo cui misericordiam praestitero. Quibus verbis prohibuit hominem velut de propriarum virtutum meritis gloriari, ut qui gloriatur in Domino glorietur 184. Non enim ait: Miserebor talibus vel talibus, sed, cui misericors fuero; ut neminem praecedentibus bonis operibus suis misericordiam tantae vocationis meruisse demonstret. Etenim Christus pro impiis mortuus est 185. 154. 4. Sed utrum hoc idem repetere voluerit, cum addidit: Misericordiam praestabo cui misericordiam praestitero, vel sicut alii interpretati sunt, cui misericors fuero; an aliquid intersit, nescio. Quod enim graeca lingua duobus verbis dictum est: , et , quod unum atque idem videtur significare, non potuit latinus diversis verbis dicere, et diversis modis eamdem misericordiam repetivit. Si autem diceretur: " Miserebor cui misereor, et miserebor cui misereor " aut " miserebor cui misertus ero "; non satis commode dici videretur. Et tamen fortius ille ipse ibi sensus est, quod aut ipsius misericordiae suae firmitatem Deus ista repetitione monstravit: sicut Amen, Amen; sicut Fiat, Fiat; sicut repetitio somnii Pharaonis, pluraque similia. Aut in utrisque populis, id est Gentibus et Hebraeis, hoc modo Deus praenuntiavit misericordiam se esse facturum. Quod Apostolus ita dicit: Sicut enim vos aliquando non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis illorum incredulitate; sic et ipsi nunc non crediderunt in vestra misericordia, ut et ipsi misericordiam consequantur. Conclusit enim Deus omnes in incredulitate, ut omnium misereatur 186. 154. 5. Deinde post hanc suae misericordiae commendationem respondit ad illud quod ei dictum fuerat: Ostende mihi gloriam tuam, vel quod supra petiverat Moyses, dicens: Ostende mihi temet ipsum, manifeste ut videam te 187. Non poteris, inquit, videre faciem meam. Non enim videbit homo faciem meam, et vivet: ostendens huic vitae, quae agitur in sensibus mortalibus corruptibilis carnis, Deum sicuti est apparere non posse; id est, sicuti est videri in illa vita potest, ubi ut vivatur, huic vitae moriendum est.

154. 6. Item interposito articulo dicente Scriptura: Et ait Dominus, sequitur et loquitur: Ecce locus penes me. Quis enim locus non penes Deum est, qui nusquam est absens? Sed Ecclesiam significat dicendo: Ecce locus penes me, tamquam templum suum commendans: Et stabis, inquit, super petram (quia super hanc petram, ait Dominus, aedificabo Ecclesiam meam 188), statim ut transiet gloria mea: id est: Statim ut transiet gloria mea, stabis supra petram; quia post transitum Christi, id est post passionem et resurrectionem Christi stetit populus fidelis supra petram. Et ponam te, inquit, in caverna petrae: munimen firmissimum significat. Alii autem interpretati sunt: in specula petrae; sed graecus habet ; hoc autem foramen vel cavernam rectius interpretamur. 154. 7. Et tegam manu mea super te, donec transeam: et auferam manum, et tunc videbis posteriora mea; facies autem mea non videbitur tibi. Cum iam dixisset: Stabis super petram, statim ut transiet gloria mea, ubi intellegitur post transitum suum promisisse super petram stabilitatem; quomodo accipiendum est quod ait: Ponam te in caverna petrae, et tegam manu mea super te, donec transeam: et auferam manum, et tunc videbis posteriora mea: quasi iam illo in petra constituto, tegat manu sua super eum, et deinde transeat; cum esse in petra non possit, nisi post eius transitum? Sed recapitulatio intellegenda est rei praetermissae, quali solet uti Scriptura in multis locis. Postea quippe dixit quod ordine temporis prius est. Qui ordo ita se habet: Tegam manu mea super te, donec transeam, et tunc videbis posteriora mea; nam facies mea non videbitur tibi: et stabis super petram statim ut transiet gloria mea, et ponam te in caverna petrae. Hoc enim factum est in eis quos tunc significabat persona Moysi, id est Israelitis, qui in Dominum Iesum, sicut Actus Apostolorum indicant, postea crediderunt, id est, statim ut transiit eius gloria 189. Non posteaquam resurrexit a mortuis, et ascendit in coelum, misso desuper Spiritu Sancto, cum linguis omnium gentium Apostoli loquerentur, compuncti sunt corde multi ex eis qui crucifixerant Christum: quem ut non cognovissent, et Dominum gloriae crucifixissent, caecitas ex parte in Israel facta est 190, sicut dictum fuerat: Tegam manu mea super te, donec transeam. Unde Psalmus dicit: Quoniam die ac nocte gravata est super me manus tua 191: diem appellans, quando Christus divina miracula faciebat; noctem, quando sicut homo moriebatur, quando et illi titubaverunt qui in die crediderant. Hoc est ergo: Cum transiero, tunc videbis posteriora mea. Cum transiero de hoc mundo ad Patrem, posterius in me

credituri sunt quorum typum geris. Tunc enim compuncti corde dixerunt: Quid faciemus? Et iussi sunt ab Apostolis agere poenitentiam, et baptizari in nomine Iesu Christi, ut dimitterentur illis peccata eorum 192. Quod in psalmo illo sequitur, cum dictum esset: Die ac nocte gravata est super me manus tua; id est, ut non cognoscerem (Si enim cognovissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent 193): sequitur et iungit: Conversus sum in aerumnam, dum configeretur spina 194; id est, cum essem corde compunctus. Deinde addidit: Peccatum meum cognovi, et facinus meum non operui 195: posteaquam viderunt quanto scelere Christum crucifixerint. Et quia receperunt consilium ut agerent poenitentiam, et in Baptismo remissionem acciperent peccatorum; Dixi, inquit, pronuntiabo adversum me delictum meum Domino, et tu remisisti impietatem cordis mei 196. 154. 8. Hanc autem prophetiam potius fuisse, quam locutus est Dominus ad Moysen satis res ipsa indicat; quandoquidem de petra vel caverna eius, et de manus eius superpositione, de visione posteriorum eius, nihil postea visibili opere subsecutum legitur. Mox enim adiungit interposito articulo Scriptura: Et dixit Dominus ad Moysen; cum ipse Dominus utique etiam illa quae supra dicta sunt loqueretur, atque inde contexit quid deinceps Dominus dicat: Excide tibi duas tabulas lapideas, sicut et primas 197, etc. De verbis: Et reum non purificabit. 155. (34, 7) Quid est quod dictum est de Domino: Et reum non purificabit; nisi, non eum dicet innocentem? De eo quod Deus dicit Moysi. 156. (34, 10) Deus in monte duas rursus lapideas tabulas conscripturo dicit Moysi inter caetera: Coram omni populo tuo faciam gloriosa. Nondum dignatur dicere: Coram omni populo meo. An ita dixit, populo tuo, quomodo cuilibet homini eiusdem populi diceretur, id est: Ex quo populo es: quomodo: Civitati tuae dicimus, non cui dominaris, vel quam constituisti, sed unde civis es? Sic enim et paulo post dicit: Omnis populus, in quibus es: alio modo quid dictum est, nisi, populus tuus? Quod autem non dixit: In quo es, consuetudo locutionis est. Quid sit quod dicitur ad Moysen: attende tibi.

157. (34, 12) Quid est quod dicitur ad Moysen: Attende tibi, nequando ponat testamentum his qui sedent super terram? Non enim habet graecus, ne quando ponas; sed, ne quando ponat. An forte de populo ei dicere voluit, cuius ipse ductor fuit? Sed non ipse introduxit populum in eam terram, ubi prohibet poni testamentum cum eis qui in illa habitabant. Mirum itaque locutionis genus est, et adhuc inexpertum vel non animadversum: si tamen locutio est, ac non sensus aliquis. Quomodo Deus zelator dicitur. 158. (34, 13-15) Cum praeciperet Deus ad Moysen loquens, ut data terra in potestate, omnis idololatria everteretur, nec adorarentur dii alieni, ait: Dominus enim Deus, zelans nomen, Deus zelator est: id est, ipsum nomen quod Dominus Deus dicitur, zelans est, quia Deus zelator est. Quod non humanae perturbationis vitio facit Deus, semper atque omni modo incommutabilis atque tranquillus; sed hoc verbo indicat, non impune plebem suam per alienos deos fornicaturam. Ductum est enim verbum tropo metaphora a zelo maritali, quod castitatem custodit uxoris. Quod nobis prodest, non Deo. Quis enim tali genere fornicationis Deo nocuerit? sed sibi plurimum, ut pereat. Quod Deus prohibet terrore gravissimo, zelantem se appellans: cui dicitur in Psalmo: Perdidisti omnem qui fornicatur abs te; mihi autem adhaerere Deo bonum est 198 . Denique sequitur: Ne forte ponas testamentum his qui sedent super terram, et fornicentur post deos eorum. De verbis: Non videberis in conspectu meo inanis. 159. (34, 20) Quid ait: Non videberis in conspectu meo inanis? Sicut indicant circumstantia de quibus loquitur, in conspectu suo: dixit Deus in tabernaculo suo: hoc est autem: Non illi videberis inanis, numquam intrabis sine aliquo munere. Quod spiritaliter intellectum, magnum sacramentum est. Verum haec dicebantur de umbris significationum. Tempore sationis est messis. 160. (34, 21) Cum de sabbato praecepisset, quid est quod adduxit: Satione et messe requiesces? Videtur enim dicere: Tempore sationis et messis. An forte ita observandam requiem sabbati praecepit, ut nec illa tempora habeant excusationem, quae agricolis valde sunt necessaria propter victum atque vitam? Iussum est ergo

ut etiam tempore sationis et messis, quando multum urget operatio, requiescatur in sabbato: ac sic per haec tempora, quae opus plurimum flagitant, significatum est, omni tempore sabbato debere cessari. De verbis: Non concupiscet quisquam de terra tua. 161. (34, 24) Quod dicit: Non concupiscet quisquam de terra tua, cum ascendes videri in conspectu Dei tui, tria tempora anni, hoc vult intellegi, ut securus quisque ascenderet, nec de terra sua sollicitus esset, Deo promittente custodiam, quod nemo inde aliquid concupisceret, propter illum qui ascendit, ne suam inde timeret absentiam. Et hic satis ostendit quid supra dixerit: Non apparebis in conspectu Domini Dei tui inanis 199, quia in illo loco dixit ubi tabernaculum vel templum Deus fuerat habiturus. De verbis: Non occides super fermentum. 162. (34, 25) Quid est quod ait: Non occides super fermentum sanguinem immolatorum meorum? An illa hoc loco dicit immolata sua, quae per Pascha occiduntur, et praecipit ne tunc sit in domo fermentum, quoniam dies sunt azymorum? De verbis: non dormiet in mane immolatio... 163. (34, 25) Quid est quod ait: Et non dormiet in mane immolatio solemnitatis Paschae; nisi quod superius aperte praecepit, ne aliquid ex pecore quod immolatur, carnium relinquatur in mane? Sed locutio fecit obscuritatem: Dormiet enim dixit, pro Manebit. De verbis: Non coques agnum in lacte matris suae. 164. (34, 26) Non coques agnum in lacte matris suae. Ecce dixit iterum quod quemadmodum intellegi possit ignoro. Magna tamen est de Christo prophetia, etiam si fieri ad litteram possit; quanto magis si non potest? In sermonibus enim Dei non sunt ad proprietatem operum omnia revocanda, sicut nec illud de petra, et caverna eius, et manus superpositione 200. Sed plane de fide narratoris hoc exigendum est, ut quae dicit facta esse, vere facta sint, et quae dicit dicta esse, vere dicta sint. Quod exigitur etiam a narratoribus Evangelii: cum enim Christum narrent quaedam dixisse quae in parabolis dixit; tamen haec eum dixisse non parabola, sed historica narratio est.

Quomodo Moyses significatur ieiunasse quadraginta dies. 165. (34, 28) Et erat ibi Moyses in conspectu Domini quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem non manducavit, et aquam non bibit. Quod et ante dixerat, quando tabulas accepit, quas fregit, hoc etiam modo repetit; non recapitulando quod factum est, sed iterum factum esse commendans. Repetitio quippe Legis iam quid significet diximus 201. Quod autem ait: Panem non manducavit, et aquam non bibit, intellegitur ieiunavit, a parte totum; id est, nomine panis omnem cibum, et nomine aquae omnem potum significante Scriptura. Moyses scripsit verba Legis. 166. 1. (34, 27-28. 1) Et scripsit in tabulis verba Testamenti, decem verba. De Moyse dictum est quod ipse scripserit, cui etiam Deus paulo ante dixerat: Scribe tibi verba haec. Cum vero primum Legem accepit, cuius tabulas abiecit et fregit, nec ipse excidisse dictus est tabulas lapideas, et modo dictum est: Excide tibi duas tabulas lapideas; nec ei dictum est ut scriberet, sicut ei modo dicitur; nec eas ipse scripsisse narratur, sicut modo narrat Scriptura, et dicit: Scripsit in tabulis verba Testamenti, decem verba: sed tunc dictum est: Et dedit Moysi, statim ut cessavit loqui ad eum in monte Sina, duas tabulas testimonii, tabulas lapideas scriptas digito Dei 202; deinde paulo post: Et conversus, inquit, Moyses descendit de monte, et duae tabulae testimonii in manibus eius, tabulae lapideae scriptae ex utraque parte earum, hinc atque hinc erant scriptae, et tabulae opus Dei erant, et scriptura scriptura Dei insculpta in tabulis 203. Proinde magna oritur quaestio, quomodo illae tabulae, quas erat Moyses Deo utique praesciente fracturus, non hominis opus esse dicantur, sed Dei; nec ab homine scriptae, sed scriptura Dei, digito Dei: posteriores vero tabulae tamdiu mansurae, ac in tabernaculo ac templo Dei futurae, iubente quidem Deo, tamen ab homine excisae sint, ab homine scriptae. An forte in illis prioribus gratia Dei significabatur, non hominis opus, qua gratia indigni facti sunt revertentes corde in Aegyptum, et faciendo idolum - unde illo beneficio privati sunt, et propterea Moyses tabulas fregit - istis vero tabulis posterioribus significati sunt qui de suis operibus gloriantur - unde dicit Apostolus: Ignorantes Dei iustitiam, et suam volentes constituere, iustitiae Dei non sunt subiecti 204 - et ideo tabulae humano opere exsculptae, et humano opere conscriptae

datae sunt, quae cum ipsis manerent, ad eos significandos de suis operibus gloriaturos, non de digito Dei, hoc est de Spiritu Dei? 166. 2. Certe ergo repetitio Legis Novum Testamentum significat; illud autem Vetus significabat, unde confractum et abolitum est: maxime quoniam cum secundo Lex datur, nullo terrore datur, sicut illa in tanto strepitu ignium, nubium et tubarum; unde tremefactus populus dixit: Non loquatur Deus ad nos, ne moriamur 205: unde significatur timor esse in Vetere Testamento, in Novo dilectio. Quomodo igitur haec solvitur quaestio, quare illae opus Dei, istae opus hominis; et illae conscriptae digito Dei, istae scriptae ab homine? An forte ideo magis in illis prioribus Vetus significatum est Testamentum, quia Deus ibi praecepit, sed homo non fecit? Lex enim posita est in Vetere Testamento, quae convinceret transgressores, quae subintravit ut abundaret delictum 206. Non enim implebatur timore, quae non impletur nisi caritate. Et ideo dicitur opus Dei, quia Deus Legem constituit, Deus conscripsit: nullum opus hominis, quia homo Deo non obtemperavit, et eum potius reum Lex fecit. In secundis autem tabulis homo per adiutorium Dei tabulas facit, atque conscribit; quia Novi Testamenti caritas Legem facit. Unde dicit Dominus: Non veni Legem solvere, sed implere 207: dicit autem Apostolus: Plenitudo Legis caritas 208; et: Fides quae per dilectionem operatur 209. Factum est itaque homini facile in Novo Testamento, quod in Vetere difficile fuit, habenti fidem quae per dilectionem operatur; atque illo digito Dei, hoc est, Spiritu Dei intus eam in corde scribente, non foris in lapide. Unde dicit Apostolus: Non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus 210; quoniam caritas Dei, qua veraciter impletur praeceptum, diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis 211. Hoc est ergo primo data Lex (ubi significatur Vetus Testamentum, quod est opus tantummodo Dei, et conscriptio digiti Dei), quod Apostolus dicit: Itaque Lex quidem sancta, et mandatum sanctum, et iustum, et bonum 212. Lex ergo sancta et bona, Dei opus est: ubi homo nihil agit, quia non obtemperat; sed reatu potius premitur, Lege minante atque damnante. Peccatum enim, inquit, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem 213. Beatus autem homo est, cum hoc mandatum sanctum, et iustum, et bonum, est etiam opus eius, sed per gratiam Dei. Dominus facit cum facientes adiuvat.

167. (35, 1) Moyses ad filios Israel, posteaquam de monte descendit, habens alias tabulas Legis, circumposito sibi velamine propter gloriam vultus eius, quam filii Israel non poterant intueri: Haec, inquit, verba, quae dixit Dominus facere ea: ambigue positum est, utrum ea facere ipse Dominus, an illi: sed utique manifestum est quod illi; iussit quippe ille quae fierent. Sed forte ideo sic positum est, ut ex utroque accipiatur; quia et Dominus facit, cum facientes adiuvat, secundum illud Apostoli: In timore et tremore vestram ipsorum salutem operamini; Deus enim est qui operatur in vobis et velle, et operari, pro bona voluntate 214. Quid sit: omnis afferens demptionem. 168. (35, 24) Omnis afferens demptionem, argentum et aes attulerunt demptionem Domino: tamquam diceret: Omnis qui attulit, attulit illud atque illud, inter caetera quae dicebat, et argentum et aes commemorans. Demptionem sane interpretati sunt latini, quod graecus habet . Appellata est autem demptio, eo quod sibi demeret qui Domino afferret. De Beseleel fit sermo ad Moysen. 169. (35, 30-32) Narrante Moyse commemoratum quod ei dixit Deus de Beseleel eisdem verbis ac totidem, quod eum impleverit Spiritu divino sapientiae, et intellectus, et scientiae ad tabernaculi opera facienda, quae pertinent ad artes opificum: unde quid nobis videretur iam diximus 215. Sed ideo nunc hoc idem commemorandum putavi, quia non frustra eisdem omnino verbis repetitum est, quibus antea Moysi a Domino fuerat intimatum. Sane novo more hic ars architectonica perhibetur, opificum ex auro et argento et quocumque metallo, cum illa dici soleat architectonica, quae pertinet ad fabricas aedificiorum. Quomodo multi aedificandi peritia donati fuisse significentur. 170. (36, 2-3) Et omnes qui sponte vellent ire ad opera, ut consummarent ea, et acceperunt a Moyse omnes demptiones. In notitiam tantum Moyses pertulit quae Dominus opera fieri praeceperit, tabernaculum scilicet cum omnibus quae in eo essent, et vestes sacerdotales 216. Commemoravit autem quosdam, quibus dixit Spiritum divinitus datum, quo illa efficere possent: et tamen multi intelleguntur sponte ad eadem opera venisse quibus neque imperatum est, nec eorum nomina commemorata sunt a Domino

dicta Moysi. Non ergo illi soli hoc munus divinitus habuerunt, qui nominatim commemorantur, sed fortasse praecipue atque excellentius. Laudandus est autem in his omnibus non attractus ad opus serviliter animus, sed liberaliter et sponte devotus. Quomodo signanda sit iustitia architectorum. 171. (36, 4-5) Notandum quod illi qui sapientes appellantur, effectores operum sancti, etiam moribus tales erant, ut cum ipsi susciperent omnia quae populus offerebat, existimans necessaria ex quibus illa omnia complerentur, viderunt plus offerri quam erat necesse, et dixerunt Moysi; atque ille per praeconem ultra populum offerre prohibuit. Poterant autem, si vellent, multa auferre, sed modestia prohibuit, vel religio terruit. Opera commendantur tabernaculi construendi et vestis sacerdotalis. 172. (35, 1-19) Posteaquam descendit Moyses de monte, opera commendantur tabernaculi construendi, et vestis sacerdotalis; de quibus faciendis antequam aliquid praeciperet, locutus est ad populum de sabbati observatione. Ubi non immerito movet, cum decem verba Legis acceperit in tabulis lapideis iterum, quas ipse excidit, ipse conscripsit; quare de sabbato solo, posteaquam descendit, populum admonuit. Si enim propterea decem praecepta Legis superfluum fuit ut populus iterum audiret; cur non fuit superfluum ut de sabbato audiret, cum et hoc in eisdem praeceptis decem legatur? An et hoc simile est velamento, quo faciem obtexit, quia splendorem vultus eius filii Israel non poterant intueri 217? Nam ex decem praeceptis hoc solum populo praecepit, quod figurate ibi dictum est: alia quippe ibi novem sicut praecepta sunt, etiam in Novo Testamento observanda minime dubitamus. Illud autem unum de sabbato usque adeo figurata diei septimi observatione apud Israelitas velatum fuit, et in mysterio praeceptum fuit, et quodam sacramento figurabatur, ut hodie a nobis non observetur, sed solum quod significabat intueamur. In illa autem requie ubi opera servilia iubentur cessare, magna est altitudo gratiae Dei. Tunc enim fiunt cum requie opera bona, cum fides per dilectionem operatur 218: timor autem tormentum habet, et in tormento quae requies? Unde timor non est in caritate 219: caritas autem diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis 220. Ideo sabbatum requies sancta Domino: Dei scilicet gratiae tribuenda, non nobis velut ex nobis. Alioquin nostra opera sic erunt, ut sint

humana, aut peccata: aut cum timore, non cum dilectione; et ideo servilia sine requie. Plenitudo autem sabbati erit in requie sempiterna. Non enim frustra institutum est et sabbatum sabbatorum 221. Altare holocaustorum unctione sanctificatum. 173. (40, 9-10) Superius quando prius locutus est Deus de tabernaculo ungendo, dixit eadem unctione sanctificari illa omnia, et fieri sancta sanctorum 222. Altare autem holocaustomatum eadem unctione sanctificatum, dixerat fieri sanctum sancti 223: et hoc interesse videbatur, quod nihil eorum dixisset sanctum sanctorum, nisi quod tantum velo separabatur a sancto, id est, ubi erat arca testamenti et altare incensi. Nunc autem cum eadem repeteret, dixit de tabernaculo uncto et his quae in illo essent, quod eadem unctione sanctificarentur, et fierent sancta: illud autem altare holocaustomatum, de quo prius dixerat quod fieret sanctum sancti, eadem unctione nunc dixit fieri sanctum sanctorum. Unde datur intellegi tantumdem valere quod dictum fuerat sanctum sancti, quantum valet quod dictum est sanctum sanctorum: ac per hoc et illa omnia uncta, id est totum tabernaculum, et quaecumque in eo essent, quae prius appellaverat sancta sanctorum, tantumdem valere quod nunc ait sancta: nec unumquodque eorum dici tantummodo post istam unctionem sanctum sancti, verum etiam sanctum sanctorum; sicut altare holocaustomatum; ut iam nihil intersit, quantum ad hanc appellationem attinet, inter illa quae interius intra velum fuerant, id est ubi erat arca testimonii, et caetera foris, nisi quod illa interius ita dicebantur sancta sanctorum vel sanctum sanctorum, ut etiam ante unctionem sic appellarentur; caetera vero unctione sanctificata sunt, ut hoc nomen acciperent. Quod otio discutiendum est quid ista significent. Moyses extendit aurea super tabernaculum. 174. (40, 19) Cum Scriptura narraret quomodo Moyses constituerit tabernaculum: Extendit, inquit, aulaea super tabernaculum: non utique desuper tectum, sed cingens columnas; quia de columnis dixerat, quod statuerit tabernaculum. Quaedam quae concernunt tabernaculum. 175. (40, 33) Cum dixit: Et super atrium in circuitu tabernaculi et altaris, manifestat altare holocaustomatum ad ostium tabernaculi

forinsecus fuisse, ut atrio totum ambiretur, et altare esset infra atrium inter portam atrii et ostium tabernaculi. De nube quae impedivit Moysen. 176. (40, 34-35) Notanda est res multum mirabilis, quod nube descendente et implente tabernaculum, quae tamen gloria Domini dicitur, non poterat Moyses intrare tabernaculum, qui in monte Sina, quando Legem primitus accepit, intravit in nubem ubi erat Deus 224. Procul dubio ergo aliam personam tunc figurabat, aliam nunc: et tunc eorum qui participes fiunt intimae veritatis Dei; nunc autem Iudaeorum, quibus gloria Domini, quae in tabernaculo est, quod est gratia Christi, tamquam nubes opponitur, non eam intellegentibus, et ideo non intrant in tabernaculum testimonii. Et hoc credendum est semel factum, mox ut constitutum est tabernaculum, significationis huius causa, vel alicuius alterius. Neque enim semper sic erat nubes super tabernaculum, ut illuc Moyses intrare non posset; quandoquidem non removebatur nubes, nisi cum eis hoc signum dabatur disiungendi, hoc est castra movendi ex eo loco ubi erant; et accedendi quo nubes ducebat per diem, flamma per noctem 225. Quae duo vicissim etiam super tabernaculum manebant, ubi castra posuissent, nubes per diem, flamma per noctem. Quaestio CLXXVII: De Tabernaculo De toto ipso tabernaculo separatim dicitur. 177. 1. Quoniam liber qui Exodus dicitur, in constitutione tabernaculi sumit terminum, de quo tabernaculo etiam per superiora eiusdem libri multa dicuntur, quae faciant difficultatem intellegendi, sicut solet omnis , id est loci alicuius descriptio in omni historia facere; visum est mihi de toto ipso tabernaculo separatim dicere, quo intellegatur, si fieri potest, quale illud, et quid fuerit, interim proprietate narrationis inspecta, et in aliud tempus dilata figurata significatione: neque enim aliquid ibi fuisse putandum est, quod iubente Deo constitueretur sine alicuius magnae rei sacramento, cuius cognitio fidem formamque pietatis aedificet. 177. 2. (26, 1-6) Iubet ergo Deus Moysi facere tabernaculum decem aulaeorum de bysso torta, et hyacintho, et purpura, et cocco quas Graeci appellant, Latini torto, Cherubim opere textoris:

aulaea perhibent, quas cortinas vulgo vocant. Non ergo decem atria fieri iussit, sicut quidam negligenter interpretati sunt: non enim , sed: dixit. Opere ergo textili Cherubim iussit in aulaeis fieri, quorum aulaeorum longitudinem esse praecepit cubitorum viginti octo, et latitudinem cubitorum quatuor. Cohaerere autem invicem aulaea, et coniungi inter se quinque hinc, et quinque inde, ut spatium quod eis cingeretur, hoc esset tabernaculi spatium. Quomodo autem inter se connecterentur eadem quina aulaea, ita praecepit: Facies illis, inquit, ansas hyacinthinas in ora summa aulaei unius ex una parte in commissuram; et sic facies superiora summa ad commissuram secundam 226: id est, ubi committitur aulaeum aulaeo, tertium scilicet secundo, quod secundum iam cum primo commissum est, id est coniunctum atque connexum, faciem contra faciem consistentia ex adverso singula; quoniam inter se iussit quina coniungi, ut ex adverso constituerentur. Utrum autem quadrum spatium his concluderetur, an rotundum, nondum apparet; sed apparebit cum de columnis coeperit dicere, quibus protenduntur aulaea. Non ergo amplius quam de trium connexione dicere voluit, quae fit in duabus commissuris, secundi ad primum, et tertii ad secundum, ut ex hac veluti regula caetera iungerentur 227 . Ansas ergo praecepit fieri primo aulaeo quinquaginta, ex una parte qua illi fuerat committendum secundum; et ansas quinquaginta tertio aulaeo, ex ea parte qua secundo coniungebatur: ipsum autem secundum, id est inter utrasque ansas quinquagenas medium, circulos habere voluit quinquaginta aureos, utique ex una parte, per quos coniungeretur quinquaginta ansis aulaei primi; ac per hoc consequens erat ut ex alia quoque parte circulos totidem haberet, per quos coniungeretur ansis aulaei tertii. Quod breviter Scriptura ita dixit: Et facies circulos quinquaginta aureos, et coniunges aulaeum ad aulaeum circulis, et erit tabernaculum unum 228 . Circuli ergo quinquaginta aurei secundi aulaei, inserebantur quinquaginta ansis hyacinthinis primi aulaei; quinquaginta circuli inserebantur et quinquaginta ansis tertii aulaei; et deinceps ita caeteri connectebantur, ut quinque complecterentur, atque ex adversa parte alia similiter quinque. 177. 3. (26, 7-11) Deinde dicit: Et facies vela capillacia operire super tabernaculum: id est, quae venirent super, non a parte tecti, sed supercingendo. Dicimus enim et sic aliquid superponi, non quemadmodum tectum domus, sed quemadmodum tectorium parietis, tamquam super lineam fasciam. Undecim, inquit, vela facies ea. Longitudo veli unius erit triginta cubitorum, et quatuor

cubitorum latitudo veli unius: mensura eadem erit undecim velorum. Et coniunges quinque vela in se, et sex vela in se. Quomodo illa aulaea voluit quina coniungi, sic ista vela quinque et sex, quia undecim erant, non decem. Et duplicabis, inquit, velum sextum secundum faciem tabernaculi: ne moveret quia impariliter alterutrum incurrebant sex et quinque. Deinde dicit etiam ista vela capillacia, quemadmodum sibimet iungerentur. Et idem dicit, sed fortasse planius: Et facies, inquit, ansas quinquaginta in ora veli unius, quod contra medium est, id est, contra secundum, quia ipsum erit medium inter primum et tertium: secundum commissuram, id est, iuncturam. Et quinquaginta ansas facies super oram veli, quod coniunctum est ad secundum velum, id est super oram tertii veli, qua coniungitur secundo. Et facies circulos aereos quinquaginta, et coniunges circulos de ansis; et coniunges vela, et erit unum. Circulos ergo medio velo voluit apponi, id est secundo, quibus quiquagenis ausis iungeretur primo et tertio. Nihil hic aliud est, nisi quod circulos non aureos, sed aereos fieri nunc praecepit. Ansas autem in aulaeis hyacinthinas dixerat: in velis autem capillaciis quoniam tacuit cuiusmodi essent ansae, quid nisi capillacias eas credibilius accipimus? 177. 4. (26, 12-14) Quod deinde sequitur ita est ad intellegendum difficile, ut verear ne exponendo fiat obscurius. Dicit enim: Et suppones in velis tabernaculi dimidium veli quod superaverit, subteges quod abundat de velis tabernaculi, subteges post tabernaculum. Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, ex eo quod superat velis de longitudine velorum tabernaculi, erit contegens super latera tabernaculi, hinc atque hinc ut operiat. Cum sextum velum iusserit duplicari secundum faciem tabernaculi, quid dicat superare in velis dimidium veli; et quid dicat: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, cum dimidium veli quindecim cubita sint, quoniam triginta cubitorum iussit esse unum velum, quis facile intellegat? Aut si propterea superat de longitudine velorum, quia prima aulaea de bysso et cocco et purpura et hyacintho viginti octo cubitis longa esse praecepit, ista vero capillacia triginta cubitorum esse voluit, duobus cubitis superantur singula aulaea a singulis velis capillaciis: quae in summam ducta, excepto undecimo quod duplicari iussit, viginti cubita excrescunt, quibus superatur ambitus aulaeorum ambitu capillaciorum. Decem quippe velorum cubita bina, quibus longiora erant, viginti faciunt: quorum ex utroque latere decem hinc et decem inde poterant superare, non cubitum ex hoc et cubitum ex hoc, sicut Scriptura loquitur. Quapropter differenda mihi videtur

huius loci expositio, donec tabernaculum columnis omnibus, cum atrio, quod circumponitur, omni ex parte consistat. Fortassis enim per anticipationem aliquid dicit de his velis capillaciis, quod ad illa proficiat, de quibus nondum locutus est. Quod enim dicit: Et facies vela capillacia operire super tabernaculum 229, utrum universum tabernaculum his velis cooperiri velit cum atrio scilicet, de quo circumponendo postea loquitur; an hoc interius tabernaculum, quod decem aulaeis fieri iussit, incertum est. Sequitur ergo et dicit: Et facies operimentum tabernaculo, pelles arietum rubricatas. Etiam hoc operimentum utrum universo tabernaculo fieri iusserit in circuitu, an interiori tantum, similiter habetur incertum. Quod vero adiungit: Et operimenta pelles hyacinthinas desuper, hoc non in circuitu, sed a tecto velut camera accipiendum est. 177. 5. (26, 15-21) Et facies, inquit, columnas tabernaculo de lignis imputribilibus: decem cubitorum columnam unam, et cubiti unius et dimidii latitudinem columnae unius; duos anconiscos columnae uni consistentes ex adverso: sic facies omnibus columnis tabernaculi. Quare iusserit fieri hos anconiscos, de quibus antea dixi quid essent 230, non satis mihi apparet. Si enim ad columnas portandas fierent, quatuor ut minimum fierent: si autem ubi serae incumberent, etiam plures fierent; nam quinas seras singulis columnis distribuit. Nisi forte in his anconiscis non aliquis usus, sed sola significatio sit, sicut in velo undecimo capillacio. Nam columna duos anconiscos velut brachia hinc atque hinc extendens, figuram crucis reddit. Nunc iam videamus numerum columnarum, in quibus et forma tabernaculi possit adverti, utrum quadra, an rotunda sit, an oblongam habeat quadraturam, lateribus longioribus brevioribus frontibus sicut pleraeque basilicae construuntur: hoc enim potius hic evidenter exprimitur. Nam ita dicit: Et facies columnas tabernaculo, viginti columnas ab latere isto, quod respicit ad aquilonem. Et quadraginta bases argenteas facies viginti columnis, duas bases columnae uni in ambas partes eius. Et latus secundum contra austrum viginti columnas, et quadraginta earum bases argenteas; duas bases columnae uni in ambas partes eius, et duas bases columnae uni in ambas partes eius. Repetitio non moveat; quia locutionis est, ut omnes ita intellegantur de quibus non dicit. De basibus autem iam antea diximus, cur una columna duas habeat, quia et capita hoc loco bases vocat 231. 177. 6. (26, 22-25) Videmus igitur vicenis columnis porrecta duo latera tabernaculi aquilonis et austri: duo sunt reliqua, orientale et

occidentale, quae si totidem columnas habuissent, procul dubio quadrum esset. Quot autem habeat, de occidentali non tacetur, de orientali tacetur: utrum quia non habuit, et sola illic sine columnis extendebantur aulaea ab extrema columna unius lateris usque ad alterius alteram extremam; an aliqua causa taceantur, ut etiam tacitae intellegantur, nescio. Postea quippe ex ipsa parte orientis decem columnae commemorantur, sed atrii de quo post loquitur, quod huic tabernaculo circumponi iubet. Commemoratis ergo lateribus tabernaculi aquilonio et australi in vicenis columnis, deinde sequitur et adiungit, dicens: Et retro tabernaculum per partem quae est contra mare, facies sex columnas: et duas columnas facies in angulis tabernaculi a posterioribus, et aequales deorsum versus; et in se convenientes erunt, aequales de capitibus in commissuram unam. Sic facies ambobus duobus angulis; aequales sint. Et erunt octo columnae, et bases earum argenteae sedecim: duae bases columnae uni, et duae bases columnae uni in ambas partes eius. De basibus similis ratio et similis locutio est. Latus itaque occidentis, nam hoc est ad mare, columnis octo extenditur; sex mediis, et duabus angularibus quas aequales ad unam commissuram dicit esse debere; credo quod angulus duo in se latera committat, et sit columna angularis lateri utrique communis, ista occidentali et aquiloniae, illa occidentali et australi. Quod autem dicit etiam aequales deorsum versus hoc utique dicit, ut ad perpendiculum librarentur, ne robustiores essent infra quam supra, sicut pleraeque columnae sunt. 177. 7. (26, 26-29) Deinde dicit: Et facies seras de lignis imputribilibus, quinque uni columnae ex una parte tabernaculi; et quinque seras columnae lateri tabernaculi secundo; et quinque seras columnae posteriori lateri tabernaculi, quod est ad mare. Mirum si dubitari potest, latus orientale columnas non habuisse in hoc interiore tabernaculo, cui postea circumponitur atrium. Singulas quasque igitur columnas omnium trium laterum habere seras quinas iubet. Et sera, inquit, media inter medias columnas pertranseat ab uno latere in aliud latus. Hoc videtur dicere, ut de columna in columnam sera perveniret, et per intervallum columnarum porrigeretur a latere unius usque in latus alterius: ac per hoc una ex his omnibus columna non erat habitura proprias quinque seras; ad quam extremam quinque perveniebant a columna sibi proxima venientes. Et columnas, inquit, inaurabis auro, et annulos facies aereos, in quos induces seras, et inaurabis auro seras. Ne columnae foraminibus cavernarentur, quo intrarent

serae, annulos fieri iussit, quibus ex utraque parte continerentur fines serarum. Proinde intelleguntur hi annulli fixis in ligno ansulis pependisse, ut extremas partes serarum possent capere et continere. 177. 8. (26, 30-37) Et eriges, inquit, tabernaculum secundum speciem quae monstrata est tibi in monte. Et facies velamen de hyacintho et purpura et cocco torto et bysso neta; opus textile facies illud Cherubim. Et superimpones illud super quatuor columnas imputribiles inauratas auro, et capita earum aurea, et bases earum quatuor argenteae. Et pones velamen super columnas, et induces illuc, interius quam velamen est, arcam testimonii: et dividet vobis velamen inter medium sancti et inter medium sancti sanctorum. Et operies de velamine arcam testimonii in sancto sanctorum. Haec omnia manifesta sunt, interius intra velamen hoc quatuor columnis impositam fuisse arcam testimonii: quam non sic operiri iussit velamine, ut super arcae cooperculum iaceret velamen, sed ut contra statueretur. Deinde dicit: Et pones mensam foris extra velamen; et candelabrum contra mensam in parte tabernaculi, quae respicit ad austrum: et mensam pones in parte tabernaculi, quae respicit ad aquilonem. Etiam hoc planum est. Quod autem sequitur: Et facies adductorium de hyacintho et purpura et cocco torto et bysso torta, opus variatoris. Et facies velamini quinque columnas, et inaurabis illas auro, et capita earum aurea: et conflabis eis quinque bases aereas: cui usui velamen hoc fiat quinque columnis extentum, post apparebit, nam hic non apparet. Vult enim illud esse velamen ostii tabernaculi, huius videlicet interioris, cui circumponitur atrium. Deinde iubet altare fieri sacrificiorum et holocaustomatum; et dicit quemadmodum fiat: nondum autem dicit ubi ponatur; sed hoc quoque post apparebit. 177. 9. (27, 9-13) Hinc iam de atrio loquitur usque in finem, quod circumponendum est tabernaculo illi, de quo prius constituendo locutus est. Et facies, inquit, atrium; quod dicit graece , non ; quod quidam interpretes nostri non discernentes, et hoc et illa aulaea, quas , non Graeci dicunt, atria interpretati sunt dicentes: Et facies tabernaculum decem atriorum, ubi decem aulaeorum dicere debuerunt 232. Nonnulli autem multo imperitiores, ianuas interpretati sunt et et . Sicut autem in lingua latina vocant; ita quam illi appellant invenimus aulaea, quas Graeci , nostri aulam vocaverunt. Sed iam non atrium isto nomine, sed domus regia significatur in latina lingua; apud Graecos autem,

atrium. Ergo: Et facies, inquit, atrium tabernaculo in latere quod respicit ad austrum; et tentoria atrii ex bysso torta; longitudo sit centum cubitorum uni lateri: columnae eorum viginti, et bases earum aereae viginti; et circuli earum, et arcus earum argentei. Sic et lateri quod est ad aquilonem, tentoria centum cubitorum longitudinis; et columnae eorum viginti, et bases earum aereae viginti, et circuli earum, et arcus columnarum, et bases inargentatae argento. Latitudo autem atrii quae est ad mare, tentoria eius quinquaginta cubitorum; columnae eorum decem, et bases earum decem. Et latitudo atrii quod est ad orientem, quinquaginta cubitorum; columnae eius decem, et bases earum decem. 177. 10. Hic iam videmus commemorari columnas ab oriente, cum loquitur de atrio, et eas decem dicens cum basibus aereis, sicut dixit etiam de occidentalibus: ubi difficillima oritur quaestio. Nam facile est quidem ut accipiamus ab oriente unum ordinem columnarum ad atrium pertinentium, quo tabernaculum interius per omnes quatuor partes cingitur; quia non habebat ex ea parte columnas tabernaculum interius: ab occidente autem ubi iam erant interioris tabernaculi columnae octo, quomodo etiam istas decem, quas exterioris atrii commemorat, accepturi sumus, tamquam ab occidente duo sint ordines columnarum, interiorum octo, et exteriorum decem? Quod si ita est, longiora erunt etiam latera atrii exterioris, quam tabernaculi interioris, ut sit unde ab extremo in extremum alius columnarum ordo dirigatur, et non incurrat in ordinem priorem ad interius tabernaculum pertinentem. Et si hoc est, consequens erit ut vicenae illae columnae duorum laterum tabernaculi interioris, austri et aquilonis, intervallis brevioribus dirimantur, quam illae vicenae quas habet atrium exterius ex eisdem lateribus. Et quia illi exteriores ordines vicenarum columnarum, sicut Scriptura loquitur, centena cubita tenent; isti interiores totidem columnarum quotlibet minus cubita teneant, quoniam hoc Scriptura non expressit, consequens erit ut octo columnae illae tabernaculi interioris in latere occidentali rariores sint quam vicenae illae eiusdem tabernaculi australes et aquiloniae, ut possit comprehendi spatium quantum sufficit decem illis aulaeis circumtendendis, quibus primitus dixit hoc tabernaculum fieri. Habent enim cubita vicena et octona, quae fiunt simul ducenta octoginta: quorum si centena essent in lateribus duobus austri et aquilonis, ubi vicenarum columnarum ordines sunt, quadragena utique cubita tenderentur per alia duo latera orientis et occidentis,

et proportione occurrerent in octo columnis cubita quadraginta, sicut in viginti columnis cubita centum; sed non essent longiora latera exterioris atrii, quoniam centenis cubitis definita sunt; et ideo non esset quemadmodum ille ordo decem columnarum ab angulo australi in angulum aquilonium includeret ordinem interiorum octo columnarum. Proinde ut atrio undique circumdetur interius tabernaculum, oportet illud esse etiam longitudinis brevioris: atque ita necesse sit vicenas eius columnas in duobus lateribus, quibus in longum porrigitur, densius constitui, quam sunt atrii exterioris etiam ipsae vicenae; et rarius octo columnas tabernaculi interioris a parte occidentis, quam decem ex eadem parte atrii exterioris: quoniam quidquid minus cubitorum ex illis aulaeis extenditur in columnis vicenis duorum laterum ad austrum et ad aquilonem, compensandum est latitudine orientalis et occidentalis lateris, ut ducenta octoginta cubita consummentur aulaeorum. Non enim sicut de velis capillaciis, ubi unum plus est, ita et de his aulaeis iussit aliquid duplicari. Quapropter si tantum breviatur longitudo tabernaculi interioris, quod ab atrio exteriore posset includi, ut in vicenis eius columnis non centena cubita tendantur aulaeorum; sed verbi gratia, ut minimum nonagena et sena, ut quaternis cubitis breviora sint: haec ipsa quaterna cubita, id est octo cubita in duos aliis lateribus utique tendenda sunt, orientali et occidentali; ac sic in illis octo columnis occidentalibus tabernaculi interioris non extenduntur cubita quadraginta, sed quadraginta quatuor, et alia quadraginta quatuor ab oriente. Cum ergo in decem columnis exterioris atrii tenduntur cubita quinquaginta, in octo autem interioris tabernaculi tenduntur cubita quadraginta quatuor, rariora inveniuntur intervalla interiorum octo columnarum quam exteriorum decem: quia si paria essent, ita in columnis octo quadraginta cubita tenderentur, sicut quinquaginta tendebantur in decem; quoniam quod sunt proportione octo ad decem, hoc sunt quadraginta ad quinquaginta. Quinarium quippe numerum quadraginta octies habent, quinquaginta decies. 177. 11. (27, 14-16) Nec nos moverent columnarum intervalla disparia, quod densiores in lateribus longitudinis ponerentur, ubi vicenae sunt, rariores autem in latere latitudinis, ubi octo sunt, nisi aliud existeret quod urgeret mutare sententiam. Cum enim commemorasset longitudinem atrii ad mare habere tentoria quinquaginta cubitorum, et columnas decem, et bases earum decem; et latitudinem atrii ad orientem item quinquaginta cubitorum, et columnas decem et bases decem 233; atque his dictis

perfecta videretur forma tabernaculi cum atrio suo undique ambiente, iniecit aliud, quod ubi et quomodo intellegendum sit, difficillime reperitur: Et quindecim, inquit, cubitorum tentoriorum altitudo lateri uni: columnae eorum tres, et bases earum tres. Et latus secundum, quindecim cubitorum tentoriorum altitudo: columnae eorum tres, et bases earum tres. Et portae atrii tegumen viginti cubitorum altitudo de hyacintho et purpura et cocco neto et bysso torta, varietate acu picta: columnae earum quatuor et bases earum quatuor. Haec ubi constituantur, perfecta illa forma tabernaculi, non video: sed plane video eumdem esse numerum columnarum decem, in tribus et tribus et quatuor, ternis scilicet a lateribus et quatuor in medio. Ac per hoc tentoria illa quinquaginta cubitorum non contexta erunt, ne aditus in atrio nullus sit: sed quindenis cubitis media viginti cubita separabuntur, ut faciant portae tabernaculi tegimen, hoc est velum, quod ornamento velamentoque dependeat, et teneat spatium quatuor columnarum, quod portae atrii deputatum atque separatum est. Ideo velamen ipsum a lateribus quindenum cubitorum divisum atque separatum, etiam specie distingui voluit, ut opere acu picto quatuor illis coloribus variaretur. Sed latera illa quindenum cubitorum hinc atque hinc ternas columnas habentium, si ad eamdem lineae rectitudinem portae atrii coniungantur, non erit spatium inter decem columnas exterioris atrii et octo interioris tabernaculi, ubi sit altare quinque cubitorum 234, quadrum occupans spatium; et ante ipsum altare, ubi serviatur altari; et inter ipsum et ostium tabernaculi interioris, ubi sit labrum aeneum 235. Sic enim poni iussum est, unde manus et pedes sacerdotes lavent, quando intrant tabernaculum, vel quando accedunt ut altari deserviant: quod nisi foris a tabernaculo in atrio intellexerimus, quomodo possunt prius lavare manus et pedes, et sic tabernaculum introire? Foris autem ab atrio non possumus altare statuere; quia et tabernaculum et altare circumdari atrio praecepit236. Restat igitur ut illa latera quindenum cubitorum hinc atque hinc, et columnarum ternarum, sic accipiamus a lateribus, ut ipsa faciant intervallum totidem cubitorum inter portam atrii et ostium tabernaculi interioris: portam quidem patentem viginti cubitis in quatuor columnis, et habentem velum acu picto opere variatum viginti cubitorum; ostium vero tabernaculi interius, ubi ponatur velamen illud in quinque columnis extentum 237: quod utique non intra illum ordinem octo columnarum, sed extra foris ad atrium positum intellegere debemus. Tunc enim erit velum ostii tabernaculi, quod ostium

tamquam valvis aperiebatur, ubi aulaea inter se circulis et ansis non coniungebantur. Aut si forte intra illum ordinem octo columnarum tabernaculi interioris, opponebatur hoc velamen in quinque columnis ostio tabernaculi, ut quando aperiebatur, interiora non nudarentur, ne a prospicientibus viderentur; quod tamen velamen sive interius ab illo ordine columnarum, sive exterius poneretur, quod non satis elucet: procul dubio distabat moderato intervallo ab eodem ordine columnarum, ne quinque columnae ad quatuor columnas densius constipatae, intercluderent potius aditum, quam velarent. 177. 12. Secundum istum itaque modum, et secundum hanc formam tabernaculi nihil iam opus est vicenas illas columnas laterum interioris tabernaculi ad austrum et aquilonem constituere densiores, et rariores illas octo facere quae ab occidente fuerant. Decem quippe illae atrii exterioris ab eadem parte occidentis non longum ordinem faciunt columnarum, quo includantur octo interiores, sed ternis ab utroque latere constitutis, et quatuor in porta, spatium concludunt, ubi et altare sit holocaustomatum intra portam atrii ante ostium tabernaculi; et labrum inter ostium tabernaculi et altare; et intervallum necessarium ministerio inter altare et portam atrii: et sic illud totum spatium atrii concluditur columnis decem, tribus ab aquilone, et tribus ab austro, et quatuor ab occidente, tamquam si graecam litteram facias. Et sic adiungebatur idem spatium longiori ordini columnarum tabernaculi interioris, tamquam si ad litteram memoratam, ex ea parte qua non habet, adiungas litterae productionem quae iota dicitur; ut eius parte quae in medio est, ab eo latere concludatur, et restent hinc atque inde ex ipso iota reliquae partes. Poterant ergo numerari decem columnae in illo longo ordine partis occidentalis tabernaculi interioris, sed cum illis octo adderentur duae, quae fuerant ultimae in ordinibus laterum atrii aquilonis et austri. Nam et illae decem quae proprie ad atrium pertinerent a parte occidentis, unde et intrabatur ad tabernaculum, ternas habebant in lateribus, et quatuor in fronte, ubi porta erat, atque ita spatium usui sacrificiorum necessarium intra atrium ante tabernaculum amplectebatur. In ternis autem columnis quae fuerant a lateribus, tentoria erant de bysso quindenorum cubitorum: in quatuor autem ubi porta erat, velum erat viginti cubitorum acu picto opere variatum.

177. 13. (38, 9-18) Nec moveat quod ait Scriptura: Quindecim cubitorum tentoriorum altitudo lateri uni: columnae eorum tres, et bases earum tres. Et latus secundum quindecim cubitorum tentoriorum altitudo: columnae eorum tres, et bases earum tres. Et portae atrii tegumen viginti cubitorum altitudo 238. Altitudinem quippe eamdem dicit, quae fuerat longitudo tentoriorum. Eadem quippe altitudo est cum texuntur, quae longitudo est cum tenduntur. Quod ne suspicari videamur, alio loco idipsum Scriptura commemorans ait: Et fecerunt atrium quod est ad austrum, tentoria atrii de bysso torta, centum per centum: id est, centum cubita tentoriorum per centum cubita spatii quod tenebant viginti columnae. Deinde sequitur: Et columnae eorum viginti, et bases earum viginti aereae. Et latus quod est ad aquilonem centum per centum, et columnae eorum viginti, et bases earum viginti aereae: et latus quod est ad mare, aulaea quinquaginta cubitorum: columnae eorum decem, et bases earum decem. Eadem dicit aulaea quae tentoria. Et latus quod est ad orientem quinquaginta cubitorum tentoria. Post haec redit ad posteriora tabernaculi, ut ostendat quemadmodum illae decem columnae spatium de quo loquebatur, atrii complectebantur. Quindecim cubitorum, inquit, quod est a dorso. Dorsum appellat, quia posteriora tabernaculi erant, id est a parte occidentis. Et columnae, inquit, eorum tres, et bases earum tres. Et a dorso secundo hinc et hinc secundum portam atrii aulaea quindecim cubitorum: columnae eorum tres, et bases earum tres. Manifestum est certe eadem duo dorsa dici hoc loco, cum commemorantur omnia quemadmodum facta sint, quae latera dicebantur, quando praecipiebatur ut fierent: latera scilicet quia hinc atque inde coniuncta portae occidentalis atrii spatium concludebant; dorsa vero, quod a tergo tabernaculi erat haec pars atrii, id est a parte occidentali. Sequitur autem et dicit: Omnia aulaea atrii de bysso torta, et bases columnarum aereae, et ansae earum argenteae, et capita earum inargentata argento; et columnae inargentatae argento, omnes columnae atrii. Deinde adiungit quod nondum isto loco commemoraverat: Et velamen portae atrii opus variatoris, de hyacintho et purpura et cocco neto et bysso torta; viginti cubitorum longitudinem et latitudinem. Ecce ubi apparet eamdem dictam superius altitudinem, quae aulaeorum extentorum fuerat longitudo. Denique addit: Et latitudinem quinque cubitorum. Tot enim cubitis latitudinis erigebantur tentoria exterioris atrii, sicut interioris cubitis quatuor. Sic autem et superius dixerat: Longitudo autem atrii centum per centum, et latitudo

quinquaginta per quinquaginta, et altitudo quinque cubitorum ex bysso torta. Hanc altitudinem dicens quam postea latitudinem dixit; quoniam quae iacentium latitudo est, eadem erectorum altitudo. Sicut quod paulo ante commemoravi, quae cum texuntur altitudo est, eadem cum tenduntur longitudo est. 177. 14. (26, 8-12) Nunc iam quod distuleram, videamus; quomodo ex hac forma universi tabernaculi, quam sicut potui ante oculos collocavi, difficultas illa solvatur de capillaciis velis. Quae fortasse ideo erat abstrusior, quia per anticipationem ibi aliquid dictum est, quod proficeret operi, de quo postea fuerat locuturus, cum atrium tabernaculo circumponendum describeret. Nunc itaque verba ipsa videamus. Et suppones, inquit, quod superabit in velis tabernaculi, dimidium veli quod superabit subteges; quod abundat in velis tabernaculi, subteges post tabernaculum. Hoc totum quod dictum est unum sensum habet, quia dimidium veli quod superaverit, hoc est, id quod abundaverit de velis tabernaculi, subtegendum est post tabernaculum. Quomodo ergo superet, id est, abundet et restet dimidium veli, ex illa serie connexorum velorum oportet inquirere: quoniam quinque in se, et sex in se connecti voluit, sicut superius loquens dixerat, sextum velum a facie tabernaculi duplicandum, id est ab oriente. Toties enim posteriora tabernaculi a parte occidentis esse significavit, id est ad mare. Quid igitur facies tabernaculi, nisi pars illa intellegenda est quae est ad orientem? Pars ergo illa qua vela quinque connexa sunt, habet cubita centum quinquaginta, hoc est quinquies tricena (tricenorum enim cubitorum erant singula, sicut ea Deus fieri iusserat): illa vero pars in qua erant non quinque, sed sex vela sibimet similiter connexa, cubita habebat centum octoginta, id est sexies tricena, ac per hoc duplicato ex eis uno velo, sicut iussum est, secundum faciem tabernaculi, minuebantur in ea duplicatione cubita quindecim; quibus detractis, centum sexaginta quinque remanebant. Et ideo post centum quinquaginta cubita, quibus illi parti quinque velorum etiam ista pars sex velorum aequabatur, superabant atque abundabant cubita quindecim. Illinc enim erant a parte quinque velorum, cubita centum quinquaginta: hinc autem a parte sex velorum, duplicato uno velo secundum faciem tabernaculi, erant cubita centum sexaginta quinque. Plus ergo habebat pars ista cubita quindecim. Hoc dicit dimidium veli, quod iubet subtegi post tabernaculum, ut quia illud a facie duplicatum est, hoc dimidium redundans a posteriore parte tabernaculi non duplicaretur, sed subtegeretur, id est, omnia ipsa quindecim cubita

subtermissa tegerentur: ac sic et ipsa illi longitudini detraherentur, sicut illa itidem quindecim a facie tabernaculi unius veli duplicatione detracta sunt: eoque modo centum quinquaginta cubitis quinque velorum occurrerent ex alia parte centum quinquaginta cubita sex velorum; triginta scilicet cubitis de centum octoginta detractis, a facie tabernaculi velo duplicato, et a posterioribus tabernaculi dimidio velo subtecto. 177. 15. (26, 13) Iam illud quod sequitur aliud est, et aliam quaestionem infert, propter quam maxime huius loci expositionem differendam putavi, ut prius et formam constituendi tabernaculi, et de atrio circumponendo quod scriptum est videremus. Sequitur ergo: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, ex eo quod superat velis de longitudine velorum tabernaculi, erit contegens super latera tabernaculi hinc atque hinc, ut operiat. Aliud est quod superabit una pars sex velorum aliam partem quinque velorum, propter ampliorem velorum numerum, unde iam diximus: aliud quod superabit de longitudine velorum, unde nunc dictum est. Ita enim non pars parti comparatur, et altera alteram superare invenitur; illa scilicet, quae vela sex habet, illam quae vela quinque habet; quae ambae ut sibimet aequarentur, a facie tabernaculi facta est unius veli duplicatio, a tergo dimidii subtectio: sed ipsa vela capillacia comparata aulaeis, ex quibus decem iussit fieri interius tabernaculum quatuor coloribus textis, longiora reperiuntur cubitis binis. Ea enim erant aulaea singula cubitorum viginti octo, ista triginta: ideo hic non ait: Ex eo quod superat de velis; sed: Ex eo quod superat velis de longitudine velorum. Quid est ergo: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, erit contegens super latera tabernaculi, nisi quia illa longitudo in qua binis cubitis vela capillacia longiora sunt aulaeis, singulis singula, non tota in unam partem cogenda est, id est, ut quidquid superat, ad posteriora tabernaculi colligatur; sed distribuatur ex aequo, tantumque eius ad priora tabernaculi, quantum ad posteriora tribuatur: id est, quoniam duo cubita in singulis velis eamdem quae superat longitudinem faciunt, ut cubitum inde auferat pars ista, et cubitum illa; ita de singulis cubitis suis habebit pars ista cubita decem, et illa de suis singulis decem; quoniam decem vela binis cubitis longiora, viginti cubitorum longitudinem faciunt, qua videntur superare serie sua seriem aulaeorum? 177. 16. Deinceps videndum est haec viginti cubita, quae superant de longitudine velorum, cui spatio cingendo proficiant. Si enim velis

capillaciis interius tabernaculum circumtegitur, ita superant, ut quid ex eis cooperiatur non sit omnino. Unde restat etiam ipsa subtegi, et subtegendo detrahi, quod Scriptura non dicit. Aulaea quippe decem, quae habent cubita vicena et octona, quibus interius tenditur tabernaculum, circumplectuntur spatium quantum possunt circumplecti cubita ducenta octoginta: unde latera illa longiora australe et aquilonium, habentia vicenas columnas, auferunt ex his cubitis centena cubita; restant octoginta, quae duobus reliquis lateribus brevioribus, orientali quod non habet ordinem columnarum, et occidentali ubi erant columnae octo, quadragena distribuantur. Proinde in capillaciis velis, quoniam detractis triginta cubitis trecenta restabant, si trecentis cubitis capillaciorum velorum, ducenta octoginta cooperiantur aulaeorum, ita supererunt viginti, ut non sit quod ex eis legatur. Proinde duo illa cubita, quae singula capillacia plus habent, ex quibus summa viginti cubitorum collecta est, sic distribuenda sunt: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc; id est, ne omnia in unam partem cogantur, ut proficiant operiendis lateribus tabernaculi, sed exterioris atrii, id est, omnia illa trecenta cubita velorum capillaciorum extrinsecus tabernaculum cingant. Adiunctis quippe lateribus atrii exterioris centenum cubitorum, id est, austri et aquilonis, quinquagena cubita supersunt orientis et occidentis, quae omnia fiunt trecenta, quibus cooperiendis capillaciorum trecentena sufficiunt. Hoc est quod ait: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc; id est, distributio duorum cubitorum, quibus unumquodque velum capillacium longius est, hoc est ex eo quod superat velis de longitudine velorum, erit contegens super latera tabernaculi; illa scilicet exteriora quae ad atrium pertinent, hinc atque hinc ut operiat: nec illa ipsius atrii, quae centenis cubitis et vicenis columnis tenduntur; ipsa enim non sunt facta longiora, quam illa interioris tabernaculi quae decem aulaeis tenduntur, et vicenas etiam ipsa columnas habent. Nam sicut interioris tabernaculi duo latera ab aquilone et austro centenis cubitis porriguntur, ita et exterioris atrii. Non ergo ad ipsa exteriora totidem columnarum latera tegenda capillaciorum velorum proficit longitudo, qua longitudinem superant aulaeorum. Tantum enim dant exterioribus lateribus, quantum et interioribus darent, id est cubita centena, quae fiunt ducenta: sed quia lateribus orientis et occidentis sufficerent latera quadragena, si tantummodo interius tabernaculum velis capillaciis cingeretur; additis autem lateribus atrii crevit tabernaculi latitudo, ut tegendis lateribus orientali et occidentali iam non quadragena, sed quinquagena cubita sint

necessaria: ad ea tegenda proficere potuit capillaciorum velorum longitudo amplior quam aulaeorum; ut non ambo cubita, quibus binis longiora sunt, ex una parte impenderentur, sed cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc; ac sic haberet ex ipsa superabundantia latus orientale cubita decem, et occidentale alia decem. Viginti enim sunt bina decem: quia veli undecimi cubita triginta duplicatione et subtectione ab hoc ambitu detrahuntur. 177. 17. Sed quoniam id quod latine interpretatum est: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, ex eo quod superat velis de longitudine velorum tabernaculi, erit contegens super latera tabernaculi, graecus habet , quae latini nonnulli non latera, sed obliqua interpretati sunt, merito movet, quia etsi nihil hic videatur obliquum, ubi omnes anguli quatuor laterum recti sunt; tamen dici latera illa non possunt, quorum unum est in facie, alterum retro, id est, orientale et occidentale, sed dici possunt a dextro et a sinistro, id est, aquilonium et australe: cum ergo non sint ea quae habent cubita quinquagena, quibus lateribus tegendis proficere potuisse diximus superantem longitudinem capillaciorum velorum; quomodo erit verum: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, ex eo quod superat velis de longitudine velorum tabernaculi, erit contegens super latera tabernaculi? Sed nimirum de illis lateribus tegendis loquitur, quae etiam dorsa appellat quindenorum cubitorum columnarumque ternarum, quae cum porta atrii habente cubita viginti et columnas quatuor, quinquaginta complent cubita et columnas decem. Haec latera ex istis suis finibus in medio posuerunt atrii portam, ex illis autem ostium tabernaculi: inter portam atrii et ostium tabernaculi spatium iacet, quantum cubita illa concludunt viginti a porta, et dextra laevaque quindena. In eo spatio est altare holocaustomatum intra portam atrii ante ostium tabernaculi; et inter altare et ostium tabernaculi labrum aereum, ubi sacerdotes manus et pedes lavabant. Diligenter autem mensuris examinatis, fortasse in istis lateribus ternarum columnarum, quae graece dicta sunt, nonnulla etiam obliquitas invenitur; ut non frustra quidam interpretes nostri obliqua interpretarentur, quae in graeco repererunt. Non enim vela capillacia quindenis cubitis suis possunt tegere quindena cubita tentoriorum in illis lateribus, nisi posterioribus partibus tabernaculi, antequam ad illa latera deflectantur, non amplius quam dena cubita impenderint. Ac sic ex linea recta posterioris tabernaculi, id est a parte occidentis; quae linea cum habuisset octo columnas pertinentes ad interius tabernaculum, decem habere coepit additis lateribus atrii exterioris;

et cum habuisset cubita quadraginta ad octo columnas pertinentia, quinquaginta habere coepit in columnis decem: ex hac ergo linea cum tecta fuerint velis capillaciis dena cubita ab utroque angulo venientia, restabunt in medio triginta non tecta velis capillaciis, sed illis tantummodo aulaeis; in quorum triginta cubitorum medio, per quotlibet cubita tenderentur, erat ostium tabernaculi. Proinde illa latera ternarum columnarum et quindenorum cubitorum, si ex illis finibus suis quibus iungebantur portae atrii, patebant inter se cubitis viginti, quia tantum habebat porta quae illa latera dirimebat; ex aliis autem finibus quibus haerebant posteriori illi lineae tabernaculi, de qua locuti sumus, habebant inter se cubita triginta; procul dubio erant obliqua: quoniam plus inter se patebant ex hac parte ubi habebant media cubita triginta, quam ex illa parte ubi habebant media cubita viginti. Ita illa decem cubita capillaciorum velorum, quod erat dimidium abundantis longitudinis, quae proficiebant posteriori parti tabernaculi, hoc est occidentali, sicut alia decem proficiebant priori parti, id est orientali, quinis cubitis complebant tecturam laterum illorum, quae graece dicta sunt, inde quinque et hinc quinque. Quae si defuissent, dena cubita tegerentur in eisdem lateribus, et quina nuda essent. Itaque, quantum mihi videtur, melius intellegitur hinc esse dictum: Cubitum ex hoc, et cubitum ex hoc, ex eo quod superat velis de longitudine velorum tabernaculi, non quia erant, cum hinc et inde quina essent; sed quia ex illa longitudine redundabant, in qua binis cubitis erant aulaeis capillacia longiora, ex quibus duobus cubitis uniuscuiusque veli cubitum profecerat parti orientali: restabat utique alterum cubitum parti occidentali, ut cubitum ex hoc et cubitum ex hoc esset contegens super tabernaculi. Unde dictum est, hinc atque hinc ut operiat, quia non operiebat totum, si eadem quina cubita defuissent. 177. 18. Nunc iam quoniam satis disputatum est, quomodo illa omnia intellegenda sint, quae in tabernaculi constitutione videbantur obscura, breviter si possumus enitamur ostendere quid sit eadem disputatione confectum. Ab occidente igitur intrabatur, et prima erat ingrediendi porta atrii, quae patebat viginti cubitis, et habebat quatuor columnas, quibus dependebat velum viginti cubitis extentum, erectum autem cubitis quinque, quatuor illis saepe commemoratis coloribus acu picto opere variato. Hac porta ingrediens excipiebatur atrio, cuius latera dextera laevaque quindenis cubitis et ternis columnis porrigebantur introrsus; ut in medio ponerent ostium tabernaculi interioris, in ea parte quo

perveniebant, sicut in medio ponebant portam atrii, ab ea parte unde incipiebant. Hoc itaque atrium latius erat quam longius. Nam longitudo eius erat a porta ipsius usque ad ostium tabernaculi interioris, in cubitis ferme quindecim: latitudo autem circa portam in cubitis viginti, circa ostium vero in cubitis triginta. Unde obliqua illa latera fuisse intelleguntur, quae dextera laevaque in columnis ternis et quindenis cubitis erant. In hoc atrio erat altare sacrificiorum quadratum, quinque scilicet cubitis longum, et totidem latum. Inter portam et altare spatium erat, ubi versabantur qui sacrificia imponebant altari: introrsus vero inter altare et ostium tabernaculi, locus erat cineris ante altare, et deinde labrum aeneum ubi manus et pedes sacerdotes lavabant, vel altari in atrio servituri, vel tabernaculum interius ingressuri. Tentoria porro huius atrii in lateribus ternarum columnarum byssina erant, extenta cubitis quindenis, erecta cubitis quinis. 177. 19. Ab hoc ergo atrio intrabatur ostium tabernaculi cum transisses altare, et labrum aeneum. Intrabatur autem apertis aulaeis, quibus decem, quinque hinc et quinque inde ex adverso sibimet constitutis, totum ipsum interius tabernaculum cingebatur. Quod ostium ingresso occurrebat velum, quod ad ostium fuerat oppositum, in quinque columnis extentum, variatum illis quatuor coloribus: quod velum cum faciendum praeciperet, adductorium vocavit, credo quod curreret, ducendo et reducendo, cum operiret atque aperiret ingressum. Transito isto velo, excipiebat pars tabernaculi media inter hoc velum et illud alterum interius, quod columnis quatuor fuerat impositum, ex illis quatuor coloribus factum, et separabat inter sancta quae forinsecus erant, et sancta sanctorum interius posita. In hoc itaque medio spatio inter ista duo vela, mensa erat aurea, quae habebat panes propositionis in parte aquilonis; et contra eam candelabrum aureum septem lucernarum in parte austri. Huc usque secundis sacerdotibus licebat intrare. 177. 20. Interius autem, id est, in sancto sanctorum ultra velum quatuor columnarum, area erat testimonii deaurata, in qua erant tabulae lapideae Legis, et virga Aaron, et urna aurea cum manna, et propitiatorium desuper aureum, ubi stabant duo cherubim, alis obumbrantes propitiatorium et intuentes invicem et ipsum. Ante arcam vero, id est inter arcam et velum, positum erat altare incensi, quod aliquando aureum dicit Scriptura, aliquando deauratum, aureum utique appellans quia erat inauratum. Ad haec sancta sanctorum nisi summo sacerdoti non licebat intrare quotidie

propter inferendum incensum; semel autem in anno cum sanguine ad purificandum altare, et si quando forte exigebat necessitas pro peccato sacerdotis, aut universae synagogae, sicut in Levitico scriptum est 239. Sic intrabatur tabernaculum ab occidente, id est a porta atrii usque ad latus orientale introrsus ubi erat arca testimonii. 177. 21. Hoc autem interius tabernaculum, quod incipiebat non a porta atrii, sed ab ostio quod appellabatur ostium tabernaculi, et finiebatur in longum latere orientis ubi erat arca testimonii, decem aulaeis concludebatur, quorum erant singula viginti octo cubitorum, quinque hinc et quinque inde, sibimet connexa ansulis et circulis, et ex adverso sibimet constituta; et columnis vicenis in lateribus longioribus aquilonis atque austri, et columnis octo a latere occidentis, a latere autem orientis nullis columnis, sed solis aulaeis. Quae aulaea decem erigebantur in cubitis quatuor, et per totum circuitum tendebantur in cubitis ducentis octoginta: quorum centena in lateribus erant longioribus austri et aquilonis per vicenas columnas; quadragena vero cubita in reliquis duobus lateribus brevioribus; uno occidentis per columnas octo; altero orientis, ubi columnae non erant, sed sola tendebantur aulaea de solis duabus angularibus columnis, mediis autem nullis: et erant haec aulaea decem de quatuor coloribus texta. Hoc ergo interius tabernaculum circumdabatur atrio ab austro viginti columnis, et ab aquilone viginti. Quae duo atrii latera aequalem habebant longitudinem cum lateribus interioris tabernaculi; quia et ipsa vicenis columnis porrigebantur in cubitis totidem, id est centenis. A latere autem orientis atrium concludebatur columnis decem, cubitis quinquaginta: qui ordo columnarum rectus erat, et incurrebat in illas duas angulares interioris tabernaculi, quas solas orientis pars habebat; proinde cum ipsis complebantur decem. A latere autem occidentis habebat quidem atrium decem columnas, non tamen recto ordine, sed sicut iam ostendimus, tamquam triporticum, quatuor a porta, et ternas a lateribus. 177. 22. Universum autem atrium in circuitu tabernaculi tentoriis byssinis cingebatur, quae erigebantur cubitis quinque: his superveniebant vela capillacia undecim, ex una parte quinque sibimet connexa, ex alia sex. In connexione ergo quinque velorum, cubita erant centum quinquaginta; ex alia vero parte in connexione sex velorum, cubita erant centum octoginta: quoniam vela singula tricenorum fuerunt cubitorum. Sed ut alia pars alteri coaequaretur,

duplicatum est unum velum a facie tabernaculi, id est ab oriente; et subtectum est dimidium velum a parte posteriore, id est ab occidente: atque ita subtracta sunt cubita triginta, quanta erat veli unius longitudo; et remanserunt centum quinquaginta, quot etiam ex parte altera fuerunt. Circuitus itaque velorum capillaciorum, quo cingebatur atrium tabernaculi, trecentis cubitis tendebatur, sicut circuitus decem aulaeorum interioris tabernaculi cubitis ducentis octoginta. Aulaea quippe singula habebant cubita vicena et octona in longitudinem; capillacia vero vela tricenis cubitis longa erant. Quapropter ex ambitu aulaeorum interioris tabernaculi, qui erat in cubitis ducentis octoginta centena cubita in lateribus longioribus erant austri et aquilonis, et quadragena in duobus brevioribus orientis et occidentis: ex ambitu autem capillaciorum velorum, quo atrium exterius tegebatur, quia ambitus erat in cubitis trecentis, centena erant in lateribus longioribus austri et aquilonis, quoniam aequalia erant lateribus tabernaculi interioris, quinquagena autem in duabus reliquis partibus orientis et occidentis. Ac per hoc duo illa cubita, quibus longius erat aulaeo velum capillacium, non lateribus austri et aquilonis, quae paria erant atrii exterioris et tabernaculi interioris, sed lateribus orientis et occidentis proficiebant. In eis enim lateribus creverat tabernaculi latitudo circumposito extrinsecus atrio: sed quinquaginta cubita velorum capillaciorum a parte orientis per decem columnarum rectum ordinem tendebantur, eisque proficiebat unum cubitum ex duobus illis, quibus eorumdem velorum maior fuerat longitudo; alia vero cubita quinquaginta, quae occidentali latere debebantur, quibus alterum ex duobus illis cubitum proficiebat, non tendebantur per columnarum ordinem rectum. Ibi enim erat illa tamquam triporticus, quae concludebat spatium atrii, ubi esset altare sacrificiorum, quatuor columnis a porta, et ternis a lateribus: ac per hoc non poterant etiam portam cingere illa cubita quinquaginta, sed usque ad cooperienda obliqua illa latera tendebantur, quae in columnis ternis et quindenis cubitis erant. Erigebantur autem capillacia vela cubitis quatuor, eisque tegebantur atrii tentoria byssina, quorum erat erectio in cubitis quinque. 177. 23. Pelles vero rubricatae super capillacia vela veniebant. Desuper autem, id est, a parte tecti, vice camerae tabernaculum pellibus hyacinthinis tegebatur: utrum cum atrio et spatium illud interius, non apparet; sed credibilius est atrii spatia quae inter exteriores et interiores columnas erant, coelum apertum habuisse, maxime illud occidentis, ubi erat altare sacrificiorum.

1 - Apoc 14, 5. 2 - Cf. Phil 3, 20. 3 - Cf. C. Faustum 22, 70. 4 - Cf. Act 7, 25. 5 - Isa 9, 6. 6 - Ex 3, 2. 7 - Cf. Gen 18, 20. 8 - Io 9, 39. 9 - Ps 80, 11. 10 - Ps 86, 1-2. 11 - Ps 146, 2. 12 - Cf. Ex 18, 1-5. 13 - Ex 7, 1. 14 - Ex 4 , 16. 15 - Rom 2, 4-6. 16 - 2 Cor 2, 15. 17 - Ps 118, 175. 18 - Ps 25, 2-3. 19 - Ps 24, 10. 20 - Lc 11, 20. 21 - Mt 12, 28. 22 - Cf. Ex 8, 26 (22).

23 - Cf. Gen 46, 34. 24 - Ex 4, 16. 25 - Rom 9, 22-23. 26 - Ps 5, 11-12. 27 - Cf. Ex 9, 6. 28 - Cf. Ex 9, 3. 29 - Ex 9, 20-21. 30 - Gen 31, 42. 31 - Cf. Ex 3, 22. 32 - Cf. Ex 12, 4. 33 - Cf. Ios 6, 4. 34 - Gen 43, 8. 35 - Cf. Gen 15, 9. 36 - Gen 15, 13. 37 - Ex 12, 40. 38 - Cf. Gen 41, 46. 39 - Cf. Gen 45, 6. 40 - Cf. Gen 50, 22. 25. 41 - Cf. Gen 46, 11. 42 - Cf. Ex 6, 18. 43 - Cf. Ex 6, 20. 44 - Cf. Ex 7, 7. 45 - Cf. Gen 18, 22.

46 - Gal 3, 17. 47 - Cf. Gal 3, 22. 48 - Cf. Gen 21, 5. 49 - Cf. Gen 35, 28. 50 - Cf. Gen 35, 25. 51 - Cf. Gen 25, 26. 52 - Cf. Gen 47, 9. 53 - Cf. Gen 50, 22. 54 - Gen 15, 13. 55 - Gen 21, 12. 56 - Cf. Gal 3; Hebr 11. 57 - Rom 11, 6. 58 - Cf. Mt 1, 17. 59 - Ps 145, 6. 60 - Ps 148, 7. 61 - Ex 8, 19. 62 - Gen 1, 2. 63 - Gen 6, 3. 64 - Gen 41, 38. 65 - Ex 15, 8. 66 - Rom 8, 15. 67 - Cf. Ex 31, 18. 68 - Cf. Gal 3, 22-26.

69 - 2 Cor 3, 6. 70 - Cf. Eccle 38, 5. 71 - Act 5, 3-4. 72 - Cf. 3 Reg 17, 6. 73 - Rom 4, 25. 74 - Cf. Mt 27, 57 ss. 75 - Cf. Mc 16, 9. 76 - Cf. Ios 5, 12; Iudt 5, 15. 77 - Cf. Ex 16, 13. 78 - Cf. Ex 15, 27. 79 - Cf. Ex 7, 19. 80 - Cf. Ex 14, 21. 81 - Ex 4, 16. 82 - Cf. Lc 1, 17. 83 - Rom 10, 3. 84 - 1 Cor 4, 7. 85 - Cf. Ex 18, 21. 86 - Eccli 11, 10. 87 - Cf. Gen 23, 7. 88 - Cf. Ex 31, 18. 89 - Cf. Ex 12, 6. 90 - Cf. Act 2, 2-4. 91 - Cf. q. 2, 25.

92 - Mt 5, 32. 93 - Ps 5, 7. 94 - Eccli 7, 14. 95 - Gen 42, 1. 96 - Cf. Hebr 12, 24-28. 97 - Ps 113, 12; 134, 15. 98 - Cf. Eph 6, 5; 1 Tim 6, 1. 99 - Cf. Ex 21, 6. 100 - Ps 129, 8. 101 - Ier 3, 20. 102 - Dan 13, 37. 103 - Dan 13, 58. 104 - Dan 13, 56-57. 105 - Cf. Rom 8, 32. 106 - Cf. Mt 26, 48. 107 - Mt 6, 12. 108 - Cf. CICERONE, Pro Milone 9; Pro Tullio 50. 109 - Cf. Ex 7, 1. 110 - 1 Cor 8, 5. 111 - Ex 23, 2. 112 - Ex 23, 4. 113 - Cf. C. adv. Legis et Proph. 1, 17, 35. 114 - 1 Cor 9, 9.

115 - Mt 6, 26. 116 - Cf. Mt 2, 13-15. 117 - Eccli 27, 6. 118 - Cf. Ps 72, 2. 119 - Ps 72, 16-17. 120 - Sap 12, 8. 121 - Cf. Ex 21, 6. 122 - Cf. Ex 21, 1. 123 - Mt 21, 30. 124 - Rom 9, 30. 125 - Cf. 2 Cor 6, 16. 126 - Ps 115, 4. 127 - Lc 2, 30. 128 - Ps 95, 2. 129 - Cf. Ex 18, 12. 130 - Cf. Io 4, 24. 131 - 2 Thess 3, 2. 132 - Cf. 2 Tim 2, 20. 133 - Rom 8, 29-30. 134 - Mt 5, 6. 135 - Mt 7, 11. 136 - Lc 12, 37. 137 - Cf. Num 13, 17.

138 - Cf. Ex 25, 21. 139 - Iac 2, 13. 140 - Cf. Ex 25, 22. 141 - Rom 13, 10. 142 - Ps 17, 37. 143 - Rom 5, 5. 144 - Cf. Gal 3, 19. 145 - Mt 18, 22. 146 - Cf. Lc 3, 23-38. 147 - Ps 31, 1. 148 - Cf. Ex 26, 22. 149 - Cf. Hebr 9, 1-12. 150 - Ex 20, 26. 151 - Hebr 5, 14. 152 - Ex 28, 9-10. 153 - Ps 11, 7. 154 - Tit 2, 7. 155 - 2 Tim 2, 2. 156 - Ps 109, 4. 157 - Cf. Ex 28, 4 e q. 2, 114, 2. 158 - Cf. q. 2, 125 a proposito di Ex 29, 9. 159 - Cf. Hebr 9, 7-11. 160 - Iac 2, 13.

161 - Ps 127, 3. 162 - Cf. 2 Reg 24. 163 - Ex 29, 37. 164 - 1 Cor 10, 18. 165 - Cf. Rom 2, 29. 166 - 1 Cor 10, 4. 167 - Cf. Gal 4, 28. 168 - Cf. 1 Io 3, 2. 169 - Mt 22, 40. 170 - Sap 3, 2. 171 - Cf. Eccli 11, 14. 172 - Cf. Ex 32, 26-28. 173 - Cf. Ex 40, 12. 174 - Rom 11, 33. 175 - Ex 32, 1. 23. 176 - Ex 32, 10. 177 - Ps 50, 11. 178 - Ps 67, 3. 179 - Mt 7, 12. 180 - Mt 25, 12. 181 - Io 13, 1. 182 - Cf. Col 1, 18. 183 - Rom 15, 8-9.

184 - 2 Cor 10, 17. 185 - Rom 5, 6. 186 - Rom 11, 30-32. 187 - Ex 33, 13. 188 - Mt 16, 18. 189 - Cf. Act 2. 190 - Cf. Rom 11, 25. 191 - Ps 31, 4. 192 - Cf. Act 2, 37-38. 193 - 1 Cor 2, 8. 194 - Ps 31, 4. 195 - Ps 31, 5. 196 - Ps 31, 5. 197 - Ex 34, 1. 198 - Ps 72, 27-28. 199 - Ex 34, 20. 200 - Cf. Ex 33, 22. 201 - Cf. q. 2, 144. 202 - Ex 31, 18. 203 - Ex 32, 15-16. 204 - Rom 10, 3. 205 - Ex 20, 19. 206 - Cf. Rom 5, 2.

207 - Mt 5, 17. 208 - Rom 13, 10. 209 - Gal 5, 6. 210 - 2 Cor 3, 3. 211 - Rom 5, 5. 212 - Rom 7, 12. 213 - Rom 7, 13. 214 - Phil 2, 12-13. 215 - Cf. q. 2, 138. 216 - Cf. Ex 35, 10-19. 217 - Cf. Ex 34, 34-35. 218 - Cf. Gal 5, 6. 219 - 1 Io 4, 18. 220 - Rom 5, 5. 221 - Cf. Lev 25. 222 - Cf. Ex 30, 26-38 e q. 2, 135. 223 - Cf. Ex 29, 37. 224 - Cf. Ex 19, 20; 20, 21. 225 - Cf. Ex 13, 21 e 40, 36-38. 226 - Ex 26, 4. 227 - Cf. Ex 26, 5-6. 228 - Ex 26, 6. 229 - Ex 26, 7.

230 - Cf. q. 2, 109. 231 - Cf. q. 2, 110. 232 - Ex 26, 1. 233 - Cf. Ex 27, 9-13. 234 - Cf. Ex 27, 1. 235 - Cf. Ex 30, 18 ss. 236 - Cf. Ex 40, 7-8. 237 - Cf. Ex 26, 36-37. 238 - Ex 27, 14-16. 239 - Cf. Lev 16. LIBER TERTIUS

QUAESTIONES IN LEVITICUM

Quomodo intellegendum sit illud Lev 5, 1. 1. (5, 1) Si autem anima peccaverit, et audierit vocem iurationis, et ipse testis fuerit aut viderit, aut conscius fuerit, si non nuntiaverit, et accipiet peccatum: hoc est: Si non nuntiaverit, accipiet peccatum. Quod enim additum est, et, locutionis est usitatae in Scripturis. Verum iste sensus quia obscurus est, exponendus videtur. Hoc enim videtur dicere, peccare hominem quo audiente iurat aliquis falsum, et scit eum falsum iurare, et tacet. Tunc autem scit, si ei rei de qua iuratur, testis fuerit, aut vidit, aut conscius fuit; id est, aliquo modo cognovit, aut oculis suis conspexit, aut ipse qui iurat illi indicavit: ita enim potuit esse conscius. Sed inter timorem huius peccati, et timorem proditionis hominum, non parva existit plerumque tentatio. Possumus enim paratum ad periurium admonendo vel prohibendo a tam gravi peccato revocare: sed si non audierit, et coram nobis de re quam novimus, falsum iuraverit,

utrum prodendus sit, si proditus etiam in periculum mortis incurrat, difficillima quaestio est. Sed quia non hic expressit cui hoc indicandum est, utrum illi cui iuratur, an sacerdoti, vel cuipiam qui non solum eum persequi non potest irrogando supplicium, sed etiam orare pro illo potest; videtur mihi quod se homo solvat etiam a peccati vinculo, si indicet talibus, qui magis possunt prodesse quam obesse periuro, sive ad corrigendum eum, sive ad Deum pro illo placandum: si et ipse confessionis adhibeat medicinam. Pro periurio nullum sacrificium offerendum. 2. (5, 2-6) Post hoc autem peccati genus, quod de periurio alicuius non indicato commemoravit nullum pro eo sacrificium iussit offerri; sed deinde subiunxit: Anima quaecumque tetigerit omnem rem immundam, aut morticini, aut a fera capti immundi, aut eorum quae sunt morticina abominationum immundarum, morticinum iumentorum immundorum aut tetigerit ab immunditia hominis, ab omni immunditia eius, quam si tetigerit, inquinabitur: et latuerit eum, post hoc autem cognoverit, et deliquerit. Neque hic sacrificium pro isto genere peccati quod offerretur commemoravit, sed adhuc adiecit, et ait: Anima quaecumque iuraverit distinguens labiis malefacere, aut benefacere, secundum omnia quaecumque distinxerit homo cum iureiurando, et latuerit eum, et id cognoverit, et peccaverit unum ex his, et confessus fuerit peccatum, pro quo peccavit adversus ipsum. His omnibus sine aliqua interpositione sacrificii connexis et explicatis, adiungit, et dicit: Et offeret pro iis quae deliquit Domino, pro peccato quo peccavit, feminam ab ovibus agnam, aut capram de capris pro peccato, et exorabit pro eo sacerdos pro peccato, et remittetur illi peccatum. Quid est ergo quod pro tacito cuiusquam periurio, et pro eo quod tangitur morticinum vel aliquid immundum, nullum sacrificium commemoravit; pro eo vero peccato ubi falsum quisquam nesciens iurat, dixit offerri agnam vel capram? An pro omnibus supra dictis hoc sacrificium oportet intellegi? Voluit enim prius omnia enumerare, et sic inferre quo sacrificio possint expiari. Sed in eis omnibus supra dictis generibus peccatorum, sunt quaedam propter locutionum modos subobscure posita, sicuti est quod ait, morticinum iumentorum. Ea enim quae a Graecis appellantur, plerique nostrorum iumenta interpretati sunt; quod nomen in latina consuetudine eorum animalium est, quorum laboribus adiuvamur, maxime in portandis oneribus, sicuti sunt equi, asini, muli, cameli, vocant, tam late et si quid huiusmodi: quae vero Graeci

intelleguntur, ut omnia aut prope omnia pecora isto nomine concludantur. Et ideo novo genere locutionis, velut , additum est in graeco, immundorum, cum diceretur, iumentorum: quoniam sunt etiam munda pecora, quae appellantur. Quae autem iumenta usus latinus appellat, secundum Legis distinctionem nonnisi immunda sunt. Quid sit distinguere quo Scriptura frequenter utitur. 3. (5, 4-6) Item quod ait: Anima quaecumque iuraverit, distinguens labiis malefacere aut benefacere, quaeritur quid dixerit, distinguens. Assidue quippe hoc verbum ponit Scriptura. Unde est et illud: Reddam vota mea, quae distinxerunt labia mea 1: item dicitur ad Ezechielem: Cum dicam iniquo: Morte morieris, et tu non distinxisti neque locutus es 2; item scriptum est: Si qua in domo patris sui constituta voverit votum, distinguens labiis suis adversus animam suam 3. Videtur ergo ista distinctio quasi definitio esse, qua secernitur aliquid a caeteris, quae solo dicto non tenentur. Sic ergo accipiantur tamquam dictum sit: Anima quae iuraverit, definiens labiis malefacere aut benefacere, secundum omnia quae definierit homo cum iureiurando, et latuerit eum, id est, nesciens faciendum esse vel non faciendum, iuraverit facere: et id cognoverit, et peccaverit unum ex his, sive quia iuravit antequam cognosceret, sive quia fecit quod iuravit, et cognovit postea quia non fuit faciendum neque iurandum: et confessus fuerit peccatum pro quo peccavit, id est, peccatum quod peccavit: locutio est enim. Quod autem addidit: adversus ipsum, quid intellegitur, nisi adversus ipsum peccatum confessus fuerit, id est, confitendo peccatum accusaverit? Et offeret pro iis quae deliquit Domino, pro peccato quo peccavit, feminam ab ovibus agnam. Usitata locutione agnam feminam dicit, quasi possit esse non femina: aut capram de capris, sicut agnam de ovibus, quasi possit esse aut agna nisi de ovibus, aut capra nisi de capris. Nonnulla autem quaestio est, immo non parva, quid sit quod assidue dicit: Post hoc autem cognoverit, et deliquerit: quasi tunc fiat delictum, cum fuerit cognitum. An potius quia nisi pro cognito satisfieri non potest? Sed non ait: Post hoc autem cognoverit et poenituerit eum: quid ergo est: Post hoc cognoverit et deliquerit? An si post cognitionem deliquerit; ut si sciens fecerit quod faciendum non esset, tunc delicto purgatio debeatur? Sed non ita praelocutus est. Ea quippe videtur exsequi peccata quae ab ignorantibus, et per hoc a nolentibus committuntur. Fortassis ergo aliquo genere locutionis deliquerit

dictum est, delictum esse didicerit. An potius converso ordine dictum est (quia et talia genera locutionis habet Scriptura) quod per alia loca similia recto ordine dicebatur? Nam cum alibi toties scriptum sit: Et deliquerit et cognitum fuerit ei; hic tantum converso, ut dixi, ordine, prius dictum est cognoverit, deinde et deliquerit. Ordine autem suo, ita dici posset: Anima quaecumque tetigerit omnem rem immundam aut morticini, aut a fera capti immundi, aut eorum quae sunt morticina abominationum immundarum, morticinum iumentorum immundorum, aut tetigerit ab omni immunditia hominis, ab omni immunditia eius quam si tetigerit inquinetur, et si latuerit eum, et deliquerit, post hoc autem cognoverit 4. Quid est quod praecipiuntur offerri duo turtures. 4. (5, 7) Si autem non valet manus eius quod satis est in ovem, offeret pro peccato suo quod peccavit, duos turtures aut duos pullos columbinos Domino; unum pro peccato, et unum in holocaustoma. Certe hic aperit quaestionem, de qua superius cum loqueretur ambigebamus. Ideo quippe videtur dicere, unum pro peccato, alterum in holocaustoma, quoniam non offerebatur sacrificium pro peccato nisi cum holocausto. Denique cum prius seorsum de holocaustis loqueretur, commemoravit turturem, et non dixit duos 5: nunc vero ideo duos dicit, quia sacrificium pro peccato sine holocaustomate non offerebatur. Quod ergo superius dicebat: Et imponet super holocaustoma 6, non est dubium quod prius holocaustoma, deinde illud superimponebatur: nunc vero de avibus aliter dicit, ut prius offeratur pro peccato una avis, deinde altera in holocaustoma. Quomodo animam pro homine posuit. 5. (5, 15) Quod autem ait: Anima, si latuerit eum oblivione; id est, si oblivione factum fuerit ut lateat eum, vel eam si ad animam refers, quoniam eum dicendo, ad hominem retulit. Animas quippe hic homines dicit. Quid a sanctis (secundum aliam litteram) sit. 6. (5, 15-16) Et peccaverit nolens a sanctis Domini. Videtur obscure positum hoc peccati genus, sed in consequentibus aperitur, ubi dicit post oblatum de ariete sacrificium: Restituet illud, et quintas adiiciet. Ibi enim intellegitur hoc esse a sanctis oblivione

peccare, aliquid per oblivionem usurpare quod debetur sanctis, sive sacerdotibus, sive oblationibus, vel primitiarum, vel quidquid huiusmodi. Quid verba inculcata volunt quibus quaedam genera delictorum excepta leguntur. 7. (5, 17-19) Et anima quaecumque peccaverit, et fecerit unum ab omnibus praeceptis Domini, quae non oportet fieri, et non cognoverit, et deliquerit, et acceperit peccatum suum, et afferet arietem sine macula de ovibus pretio argenti in delictum ad sacerdotem: et exorabit pro eo sacerdos propter ignorantiam eius, quam ignoravit, et ipse non scivit, et remittetur illi. Deliquit enim delictum ante Dominum. Excepta locutionum inusitata densitate, quae iam propter assiduam repetitionem debent esse notissimae, totus iste sensus obscurus est; quoniam quaeritur quomodo discernatur hoc genus delicti ab eis quae superius quadam generalitate complexus est. Videtur enim hoc ratio poscere, ut certis generibus peccatorum certa genera, quibus expientur, sacrificiorum adhibenda sint. Hoc autem quod modo commemoravi, non specialiter exprimit peccatum, sed in ea videtur generalitate versari, de qua ante cum diceret, constituit sacrificium sacerdoti vitulum, et universae synagogae similiter vitulum, principi caprum, et cuicumque animae, hoc est cuicumque homini capram, vel si voluerit ovem, tamen femininum pecus 7. Deinde coepit excepta facere quaedam genera peccatorum, et nominatim exprimere pro quibus quid offerendum sit; velut de audito et tacito cuiusquam periurio, et de tacto morticino et immundo, et iuratione falsa per ignorantiam; de ovibus agnam, aut capram de capris, aut par turturum, aut duos pullos columbinos, aut decimam partem oephi similaginis 8; pro eo autem peccante qui per oblivionem aliquid sanctorum usurpavit, arietem et eiusdem rei restitutionem, quintis adiectis. Nunc vero non expressa specie peccati, generaliter addens: Anima quaecumque deliquerit, et fecerit unum ab omnibus praeceptis Domini, quae non oportet fieri (sic in illa generalitate dicebat: Unum ex praeceptis Domini quod non fiet), et non cognoverit, et deliquerit, id est, per ignorantiam nolens peccaverit; arietem iubet offerri, non capram aut feminam ex ovibus, sicut superius in tali peccatorum generalitate constituerat. Quid sibi ergo vult ista permixtio? Nisi forte quod hic dicit: Deliquit enim delicto delictum ante Dominum, hoc quod ait, ante Dominum, in his voluit delictum intellegi, quae fiunt ante Dominum, id est, quibus Domino

in tabernaculo deservitur: unde aliquid paulo ante dixerat, cum ait: Peccavit a sanctis 9; et intelleximus, usurpavit aliquid sanctorum, quia etiam restitui praeceperat. Ac per hoc non sic tantum peccari potest in his rebus, si aliquid inde per oblivionem usurpetur; sed etiam multis aliis modis potest quisque per ignorantiam delinquere in iis quae servituti Domini exhibentur: hoc voluit postea genus delictorum generaliter commemorare, et ideo et illic et hic arietem iussit offerri. Plenae sunt autem Scripturae cum dicitur, ante Dominum, et non intellegitur nisi illud quod Domino exhibetur, sicut sacrificium, vel primitiae, vel aliqua in sacris servitus. Item de eadem re. 8. (5, 7) Quaeritur etiam utrum ubique sit accipiendum quod dictum est: Si non valet manus eius quod satis est ad ovem, offerre eum debere par turturum, aut duos pullos columbinos; et si hoc quoque non valet, certam similaginis quantitatem. Quoniam si ubique ita licere intellegitur, non potest quidem dici, sacerdotem non habere vitulum, aut universam synagogam, aut principem non habere caprum vel ovem: et si ita est, quid opus erat postea dicere, tacitum cuiusquam periurium, aut tactum immundum, et periurium per ignorantiam factum purgari sacrificio agnae et caprae, cum eadem sacrificia praecepta sint etiam in illa generalitate peccati, ad quam generalitatem etiam ista potuerunt pertinere? Si autem hinc ista discernuntur, quod licebat pro eis turtures et columbos, vel etiam, si hoc non esset, similaginem offerri, ibi autem ubi non dictum est non licebat; non videtur subventum esse pauperibus; quoniam multa possent esse delicta non specialiter expressa, quae ad illam generalitatem referrentur, ubi gravarentur inopes, si tantummodo capram feminam, et agnam ex ovibus, et illas aviculas, et similaginem licebat offerri. Nisi forte quis dicat, hoc discerni ista excepta et nominatim expressa peccata ab illis quae generaliter commemorata sunt, quia hic agnam dixit, ibi ovem, ut aetas pecorum aliquam differentiam faciat: dum tamen intellegatur pauperibus peraeque subventum, ut si non haberent ulla animalia quadrupedia, aut memoratas aves aut similaginem offerrent pro peccatis ignorantiae suae. Si autem movet quare cum generaliter omnia ignorantiae peccata concluserit, et sacrificia non pro distantia peccatorum quam non fecerat, sed pro distantia personarum distinxerit; postea voluerit etiam peccata distinguere, et pro eorum diversitate sacrificia diversa praecipere, quasi non ad illam generalitatem omnia pertinerent: sic factam posterius exceptionem

oportet intellegi, ut quaecumque remanserint, his exceptis quae nominatim et speciatim commemoravit, dicta in illa generalitate intellegamus. Quem modum locutionis non est alibi reperire: sed in Scripturis sanctis tale est illud ubi Apostolus ait: Omne peccatum quodcumque fecerit homo, extra corpus est. Hic enim nihil videtur praetermisisse peccati, quandoquidem ait: Omne peccatum quodcumque fecerit homo: postea tamen excepit fornicationem, cum intulit: Qui autem fornicatur, in corpus proprium peccat 10. Quod secundum consuetudinem nostrae locutionis ita diceretur: Omne peccatum quodcumque fecerit homo excepta fornicatione, extra corpus est; qui autem fornicatur, in corpus proprium peccat. Ita et hic, cum prius generaliter omnia ignorantiae peccata diceret illis, quae commemoravit, sacrificiis expianda; postea tamen excepit illa quibus expresse et distincte positis certam sacrificiorum purgationem adhiberet, ut his exceptis quaecumque reliqua essent, ad illam generalitatem pertinerent. Quid sibi vult quod dicitur Lev 6, 10. 9. (6, 6. 10) Offeret arietem ab ovibus sine macula, pretio, in quod deliquit. Non ita distinguendum est, quasi sit pretio in quod deliquit, id est in quod pretium deliquit; sed si offeret arietem, pretio offeret, id est emptum. Etiam hoc enim videtur ad sacramentum alicuius significationis pertinere voluisse, quoniam pretium ipsum non definivit. Nam si definiisset, posset videri hoc praecepisse, ne vile pecus offerretur, ut etiamsi non emeret qui offerret, tale tamen offerret quod tanti valeret. Addito autem, non solum pretio, ut emptus aries offerretur, verum etiam siclorum sanctorum, ita enim dicit: Pretio argenti siclorum siclo sancto 11, aliquot siclis ut ematur aries, non uno siclo voluit. Quid sibi autem velit, siclum sanctum, iam ubi visum est disseruimus. Quod vero cum dixisset: Et delecti sui offeret Domino arietem ab ovibus sine macula pretio; deinde addidit, in quod deliquit: intellegendum est in id offeret in quod deliquit; id est, in eam rem, propter eam rem. Et auferet holocarpoma quod consumpserit ignis, illam holocaustosim ab altari. Quid auferet, si consumptum est? Iussit enim sacerdotem auferre post totius noctis ignem holocarpoma, id est, holocaustum quod ignis consumpserit. Vel quid sibi vult etiam illud quod addidit, illam holocaustosim; cum hoc intellegatur holocarpoma quod holocaustosis? Nisi forte illud est verum quod in quodam graeco invenimus; non enim ait, auferet holocarposim, sed auferet catacarposim, hoc est, reliquias holocausti quod ignis consumpsit.

Has autem reliquias, veluti est cinis et carbo, appellavit illam holocaustosim, eius rei nomine quae consumpta est, reliquias ipsius consumptionis appellans. Quis ordo et sensus illorum verborum. 10. (6, 9) Quod autem supra dixit: Ista lex holocausti, et deinde exponens quae sit eadem lex, dicit: Ista holocaustosis, super incensionem eius super altare totam noctem usque in mane, et ignis altaris ardebit super illud, non exstinguetur; planius esset secundum nostrae consuetudinis locutionem, si non haberet, et: nam ista coniunctione detracta ita sensus contexitur: Ista holocaustosis, super incensionem eius super altare totam noctem usque in mane ignis altaris ardebit super illud, id est, super altare. Deinde ad cumulum exprimendae sententiae intulit: non exstinguetur: nam hoc erat iam dictum: tota nocte. Quid est holocarpoma seu holocaustoma. 11. (6, 11) Et induet stolam aliam, et abiiciet holocarpoma extra castra in locum mundum: hoc appellat holocarpoma quod iam concrematum est; hoc autem in illo graeco legitur. Quidam vero latini addiderunt: quod concrematum est, et ita interpretati sunt: Et abiiciet holocarpoma, quod concrematum est, extra castra in locum mundum. Quid sit: Ignis altaris semper ardebit... 12. (6, 12) Et ignis super altare ardebit ab eo, et non exstinguetur; id est, ab illo igne in quo arsit holocaustum usque in mane. Non vult enim ignem prorsus exstingui, sed, cum usque in mane arserit holocaustum, ablatis inde reliquiis consumptionis nec sic exstingui ignem, sed inde iterum renovari, quo ardeant alia quae imponuntur. An quod dicit, quotidie intellegatur fieri. 13. (6, 12-13) Quod autem sequitur et dicit: Et exuret super illud sacerdos ligna mane mane, et stipabit super illud holocaustum, et superponet super illud adipem salutaris; et ignis semper ardebit super altare, non exstinguetur: videndum est utrum mane mane quotidie voluerit intellegi, ut nullus dies praetermitteretur, quo non inveniretur holocaustum, et adeps salutaris; an mane mane, ut

quocumque die imponeretur, nonnisi mane imponeretur. Si enim quotidie intellexerimus, quid, si nullus afferret? Si autem tamquam de publico vel de suo sacerdotes quotidiana holocausta procurabant; super ipsa imponebantur ea quae iussit a populo oblata pro peccatis super holocausta imponi; et non erat necesse offerenti sacrificia pro peccato, etiam holocaustum offerre super quod illud imponeretur, nisi quando par turturum offerebatur, aut duo pulli columbini: nam ibi omnino definitum est, unum pro peccato, alterum in holocaustum offerri oportere; et prius pro peccato, deinde in holocaustum 12. Deinde quaeri potest utrum holocaustum quod mane mane iussit imponi, ipsum etiam per totam noctem arderet usque ad alterum mane; an illud quod ait, tota nocte ardere debere, holocaustum fuerit vespertinum, et deinde coeperit de lege holocausti dicere, ut a vespertino holocausto inciperet: quod mirum est si taceret, nec admoneret talia vespere offerri oportere. De eo quod dixit Dominus ad Moysen. 14. (6, 19-20) Et locutus est Dominus ad Moysen dicens: Istud donum Aaron et filiorum eius, quod offerunt Domino in die quacumque unxeris eum. Alia sunt sacrificia, quae commemoravit in Exodo, quibus per septem dies sanctificantur sacerdotes, ut sacerdotio suo fungi incipiant 13; et aliud est quod modo commemorat, quid offerat summus sacerdos, quando constituitur, id est quando ungitur. Hoc enim sequitur et dicit: In die quacumque unxeris eum. Non dixit, unxeris eos; cum etiam secundos sacerdotes ungi praecipiat. Deinde dicit ipsum sacrificium, decimam partem oephi similagenis, in sacrificium sempiternum. Quaeritur quomodo sempiternum, si illo die offertur, quo ungitur summus sacerdos, ab illo qui unctus est, nisi ut semper hoc offeratur in die quo ungitur summus sacerdos, hoc est per successiones sacerdotum? quamvis et illo modo sempiternum possit intellegi, non hoc, sed quod significat. Quid est: dimidium eius mane et dimidium post meridiem, et quid sit fresa. 15. (6, 20-21) Dimidium eius, inquit, mane, et dimidium eius post meridiem; quod graecus habet . In sartagine, inquit, in oleo fiet, conspersam offeret eam, fresa, id est eam similaginem. Deinde dicit fresa, si tamen hoc recte interpretatum est ex illo quod

graecus habet , et pluraliter hoc posuit genere neutro. Non enim ait fresam, tamquam eamdem similaginem, quam dixerat conspersam. Haec autem fresa sacrificium de fragmentis esse dicitur. Utrum ergo fresa dicat ipsa fragmenta, id est comminuta; an ipsa minutissima similaginis fresa dixerit, non est evidens. De sacrificio in odorem suavitatis Domino. 16. (6, 21-22) Sequitur autem et dicit: Sacrificium in odorem suavitatis Domino. Sacerdos unctus qui pro eo ex filiis eius, faciet illud. Propter hoc fortassis dixerat sempiternum, ut hoc faciat omnis summus sacerdos, quando succedit mortuo, eo die quo unctus fuerit; adiunxit enim et ait: Lex aeterna: cum possit etiam aeternum secundum id intellegi quod significat. Quid: omne consummabitur. 17. (6, 23) Sequitur autem: Omne consummabitur; quod habet graecus , et aliqui interpretes dixerunt: Omne imponetur: ubi vult intellegi esse holocaustum, quia nihil exinde remanet. Denique adiungit: Et omne sacrificium sacerdotis, holocaustum erit, et non edetur. Hoc ergo dixerat: Omne consummabitur. De verbis: sacerdos qui imponet manducabit illud, etc. 18. (6, 26. 30) De sacrificio pro peccato cum diceret: Sacerdos, inquit, qui imponet illud manducabit illud. Non hoc quod imponet manducabit, nam illud igni consumetur; sed quod inde remanserit: non enim holocaustum est, ut totum ardeat in altari. Dicit autem postea: Omnia quae pro peccato sunt, ex quibus illatum fuerit a sanguine eorum in tabernaculum testimonii exorari in sancto, non edetur, sed igni concremabitur 14. Quomodo ergo ad sacerdotes pertinent manducanda, quae remanent de sacrificiis pro peccatis? Quod intellegendum est haec excepta esse, de quorum sanguine tangitur illud altare incensi in tabernaculo testimonii. Hoc enim iussit fieri superius de vitulo, quem pro peccato suo sacerdos offerret, et de vitulo quem pro peccato universae synagogae, ut carnes quae remanserint, foris extra castra comburantur 15: hoc et modo breviter commemoravit. Quid illud Lev 7, 1.

19. (7, 1) Et ista est lex arietis qui pro delicto est, sancta sanctorum sunt: id est ad sacerdotes pertinent manducanda. Quid distet inter peccatum et delictum. 20. 1. (7, 7) Quid est quod de ariete pro delicto cum dixisset, legemque sacrificii exposuisset, ait: Quomodo quod pro peccato, ita et id quod pro delicto: lex una est eorum? Quaeritur inter peccatum et delictum quae sit differentia; quoniam si nulla esset, nullo modo diceretur: Quomodo quod pro peccato, ita et quod pro delicto. Quamvis enim lex eiusque sacrificium nihil distet, quia lex una est eorum; tamen ipsa duo, quorum unum est sacrificium, id est peccatum et delictum, si inter se nihil differrent, et si unius rei duo nomina essent, non curaret Scriptura tam diligenter commendare unum esse utriusque sacrificium. 20. 2. Fortassis ergo peccatum est perpetratio mali, delictum autem desertio boni: ut quemadmodum in laudabili vita, aliud est declinare a malo, aliud facere bonum, quod admonemur dicente Scriptura: Declina a malo, et fac bonum 16; ita in damnabili, aliud sit declinare a bono, aliud facere malum; et illud delictum, hoc peccatum sit. Nam et ipsum vocabulum si discutiatur, quid aliud sonat delictum, nisi derelictum? et quid derelinquit qui delinquit, nisi bonum? Graeci etiam duo nomina usitata huic pesti imposuerunt. Nam delictum apud eos et dicitur et . est. Apostolus autem ubi dicit: Isto ipso quippe loco Levitici graecus Si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto 17, habet: quorum nominum si origo discutiatur in tamquam decidere intellegitur qui delinquit. Unde cadaver quod Latini a dicitur, , id est ab eo quod cadendo dixerunt, graece est cadere. Qui ergo peccando malum facit, prius delinquendo a bono cadit. Et simile nomen est neglegentiae: nam graece neglegentia dicitur, quia curae non est quod neglegitur. Sic enim graecus dicit: Non curo, . Particula ergo quae additur , ut dicatur praeter significat, ut quod vocatur neglegentia, videatur sonare sine cura; praeter curam, quod 18 pene tantumdem est. Hinc et quidam nostri non delictum, sed neglegentiam interpretari maluerunt. In latina autem lingua quid aliud neglegitur, nisi quod non legitur, id est non eligitur? Unde etiam legem a legendo, id est ab eligendo latini auctores appellatam esse dixerunt. His quodammodo vestigiis colligitur quod ille delinquit, qui bonum derelinquit, et relinquendo a bono cadit,

quia neglegit, id est, non eligit. Peccatum vero unde sit dictum, quod graece dicitur, in neutra lingua mihi interim occurrit. 20. 3. Potest etiam videri illud esse delictum quod imprudenter, id est ignoranter; illud peccatum, quod ab sciente committitur. Huic differentiae videntur ista testimonia consonare divina: Delicta quis intellegit? 19 Et illud: Quoniam tu scisti imprudentiam meam: continuo quippe secutus adiunxit: Et delicta mea a te non sunt abscondita20; velut alio modo repetens eamdem sententiam. Nec ab eadem ratione discordat quod paulo ante commemoravi Apostoli dictum: Si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto 21: hinc enim quod praeoccupatum dicit, imprudenter lapsum esse significat. Peccatum vero ad scientem pertinere apostolus Iacobus tamquam definiens ait: Scienti igitur bonum facere, et non facienti, peccatum est illi 22. Sed sive illa, sive ista, sive aliqua alia differentia sit peccati et delicti, nisi aliqua esset, non Scriptura ita loqueretur ut diceret: Quomodo quod pro peccato, ita et quod pro delicto: lex una est eorum 23. 20. 4. Indifferenter autem plerumque dicuntur, ut et peccatum nomine delicti, et delictum nomine peccati appelletur. Neque enim cum dicitur in Baptismo fieri remissio peccatorum, non fit etiam delictorum: nec tamen utrumque dicitur, quia in illo nomine utrumque intellegitur. Sic et Dominus ait pro multis effundi sanguinem suum in remissionem peccatorum 24: numquid quoniam non ait, et delictorum, ideo quisquam dicere audebit in sanguine ipsius delictorum non fieri remissionem? Item quod scriptum est apud Apostolum: Nam iudicium quidem ex uno in condemnationem, gratia vero ex multis delictis in iustificationem 25; quid aliud quam nomine delictorum etiam peccata comprehensa sunt? 20. 5. In hac quoque ipsa Scriptura Levitici, qua cogimur aliquam inter delictum peccatumque distantiam vel invenire vel credere, ita legitur, cum de his ipsis quae pro peccatis offerenda iubebantur sacrificiis Deus loqueretur: Si autem omnis, inquit, synagoga filiorum Israel ignoraverit, et latuerit verbum ab oculis synagogae, et fecerit unum ab omnibus mandatis Domini quod non fiet, et deliquerint, et cognitum illis fuerit peccatum quod peccaverunt in eo 26 . Ecce ubi dixit: Et deliquerint, ibi continuo peccatum quod peccaverunt addidit, hoc ipsum utique quod deliquerunt. Et paulo post: Si autem princeps, inquit, peccaverit et fecerit unum ab omnibus praeceptis Domini Dei sui, quod non fiet nolens, et

deliquerit 27. Item in consequentibus: Si autem anima, inquit, una peccaverit nolens, de populo terrae, in eo quod facit ab omnibus praeceptis Domini quod non fiet, et deliquerit, et cognitum fuerit ei peccatum quod peccavit in ipso 28. Item alibi: Anima quaecumque iuraverit distinguens labiis malefacere aut benefacere, secundum omnia quaecumque distinxerit homo cum iureiurando, et latuerit eum, et hic cognoverit, et peccaverit unum ex his; et confessus fuerit peccatum pro quo peccavit adversus ipsum, et offeret pro eis quae deliquit Domino, pro eo peccato quod peccavit 29. Et paulo post: Et locutus est Dominus ad Moysen dicens: Anima, si latuerit eum oblivione, et peccaverit nolens a sanctis Domini, offeret delicti sui Domino arietem sine macula de ovibus, pretio argenti siclorum siclo sancto, pro quo deliquit; et pro quo peccavit a sanctis, restituet, et quintas adiciet super illud, et dabit illud sacerdoti: et sacerdos exorabit pro eo in ariete delicti, et remittetur illi 30. Sequitur adhuc et dicit: Anima quaecumque peccaverit, et fecerit unum ab omnibus praeceptis Domini, quae non oportet fieri, et non cognoverit, et deliquerit, et acceperit peccatum suum; et offeret arietem de ovibus pretio argenti in delictum ad sacerdotem: exorabitque pro eo sacerdos, pro ignorantia eius quam ignoravit, et ipse non scivit, et remittetur illi. Deliquit enim delicto delictum ante Dominum 31. Et adhuc ita dicit: Et locutus est Dominus ad Moysen dicens: Anima quaecumque peccaverit et despiciens despexerit praecepta Domini, et mentitus fuerit quae sunt ad proximum de commendatione aut de societate, aut de rapina, aut iniuriam fecerit aliquam proximo, aut invenerit perditionem, et mentitus fuerit de eo, et iuraverit iniuste de uno ab omnibus quaecumque fecerit homo, ita ut peccet in his: et erit cum peccaverit, et deliquerit, et reddet rapinam quam rapuit, aut iniuriam quam nocuit, aut commendatum quod depositum est apud eum, aut perditionem, quam invenit, ab omni re quam iuravit pro ea iniuste; et restituet ipsum, et quintas eius adiiciet ad illud, cuius est ipsi reddet; et qua die convictus fuerit delicti sui, offeret Domino arietem ab ovibus sine macula, pretio in quod deliquit: et exorabit pro eo sacerdos ante Dominum, et remittetur illi de uno ab omnibus quae fecit, et deliquit in eo 32. Pene ergo in omnibus factis quae dicit esse peccata, eadem etiam delicta dicit. Quapropter et indifferenter ea dici manifestum est multis Scripturarum locis; et habere aliquid differentiae Scriptura testatur, cum dicit: Sicut quod pro peccato, ita et quod pro delicto.

De verbis: omnem adipem boum et ovium et caprarum non edetis, etc. 21. (7, 23-25) Omnem adipem boum et ovium et caprarum non edetis, et adeps morticinorum et a fera captorum fiet in omne opus, et cibo non edetur. Omnis qui ederit adipem a pecoribus quae offeretis ab eis hostiam Domino, peribit anima illa de populo suo. Dixerat superius, de adipe: Omnis adeps Domino 33; et quaesieramus utrum omnis omnino pecoris mundi duntaxat (nam de immundis nulla quaestio est); et quid de adipe fieret, quam vetuit in escam venire: nunc autem dixit quid fieret de adipe morticini et a fera capti, ut sit in omne opus; omne opus, utique illud opus cui tale aliquid necessarium est. Unde remansit quaestio, quid fiat de adipe caeterorum animalium, quae munda sunt ad vescendum. Sed cum dicit omnem animam perire de populo suo, qui ederit adipem eorum pecorum, ex quibus Domino offertur, videtur definiisse illam tantum adipem de pecoribus mundis prohibitam manducari, ex quibus fit sacrificium: quamvis Iudaeos audierimus nullam omnino adipem in escam sumere. Sed quid Scriptura voluerit, non quid illi opinati fuerint, requirendum. Denique non inveniunt quid recte de adipe faciant, unde se abstinent, et quomodo eam proiiciant, cum dictum sit: Omnis adeps Domino; si non adipem sacrificiorum tantum, sed etiam eorum animalium de quibus non sacrificatur, quamvis immundorum, hic volunt intellegi. De pectusculo et brachio quae sacerdotibus dantur. 22. (7, 29-31) Quid sibi vult quod de sacrificiis salutaris iterum admonet, et dicit, eum qui offert donum sacrificii salutaris sui, pectusculum et brachium sacerdotibus dare debere, ita tamen, ut adeps pectusculi offeratur Domino cum pinna iecinoris; cum superius loquens de sacrificiis salutaris pinnam iecinoris cum adipe ventris et renum et lumborum offerri Domino praeceperit 34, tacuerit autem de adipe pectusculi? An quod ibi praetermisit, hic commemorat? Quare ergo de pinna iecinoris et ibi et hic? An forte aliquid interest quod superius de sacrificio salutaris praecepit, hic autem addidit sui, tamquam aliud sit salutaris, aliud salutaris sui? De vitulo offerendo pro peccato sacerdotis.

23. 1. (4, 3-7; 8, 2. 14-15. 28-29) Cum sacrificia pro peccatis prius commemoraret, vitulum dixit offerendum pro peccato sacerdotis, qui fecisset populum peccare 35; postea etiam quando narravit Scriptura, quemadmodum ea quae praecepit Dominus, gesta sunt erga Aaron et filios eius, dicitur oblatus vitulus pro peccato 36; sed superius de sanguine vituli cornua tangi praecepit altaris incensi, aspergendum etiam ex ipso sanguine contra velum sanctum, reliquum vero sanguinem fundendum ad basem altaris holocaustomatum 37: postea vero quando sanctificatur Aaron 38, de aspersione sanguinis contra velum nihil dictum est; de cornibus autem altaris dictum est; sed non additum est incensi 39; additum est autem, effundendum sanguinem ad basem altaris; non dixit, ad basem eius, tamquam necesse fuisset illud altare accipere, cuius cornua sanguine tetigisset: proinde quamvis ambigue sit positum, liberum est tamen ita intellegere factum, ut fuerat ante praeceptum de vitulo pro peccato; ut non eius altaris cornua tacta intellegamus, ad cuius basem fusus est sanguis; sed tacta cornua altaris incensi, fusum autem sanguinem ad basem altaris sacrificiorum. 23. 2. Superius, quia generaliter praecipiebat, si sacerdos peccasset, ipsum sacerdotem unctum et consummatum, quem vult intellegi summum sacerdotem, sacrificia ista iussit offerre 40: nunc vero cum sanctificatur Aaron, Moyses offert et ipse accipit pectusculum impositionis 41, quod antea praelocutus est sacerdoti esse dandum 42. Inde autem puto pectusculum impositionis dictum, quia imponebatur inde adeps, sicut commemoravit superius de sacrificio salutaris 43. Cum ergo videatur ab Aaron coepisse summum sacerdotium, quid putamus fuisse Moysen? Si ergo sacerdos non fuit, quomodo per illum omnia illa gerebantur? si autem fuit quomodo summum sacerdotium ab eius fratre coepisse definimus? Quamquam etiam psalmus ille, ubi dictum est: Moyses et Aaron in sacerdotibus eius 44, auferat dubitationem quod sacerdos fuerit et Moyses. Vestem tamen illam sacerdotalem, quae magnum continet sacramentum, Aaron iubetur accipere et successores eius summi sacerdotes45. In Exodo antequam omnino aliquid de sanctificandis et quodammodo ordinandis sacerdotibus praecipiatur, quando Moyse ascendente in montem, iubentur non ascendere sacerdotes 46, quos intellegere alios non possumus nisi filios Aaron; non quia iam erant, sed quia futuri erant, hoc eos iam tunc Scriptura appellavit per anticipationem, sicut sunt pleraque talium locutionum: nam et filius Nave, Iesus appellatus est 47, cum longe postea hoc nomen ei Scriptura narret impositum 48. Ambo

ergo tunc summi sacerdotes erant, Moyses et Aaron; an potius Moyses, Aaron vero sub illo? an et ipse summus propter vestem pontificalem, ille vero propter excellentius ministerium? Nam a principio ei dicitur: Ipse tibi quae ad populum, tu illi quae ad Deum 49 . 23. 3. Quaeri etiam potest, post mortem Moysi quis ungebat successorem summi sacerdotis, qui succedere nisi defuncto non utique poterat. An quia iam unctus erat inter secundos sacerdotes (idem quippe fuit oleum, quo et summus et secundi ungebantur), vestem tantum sumebat ille pontifex, qua eius summitas appareret? Et si ita est, utrum ipse sumebat, an eum alius induebat, sicut et post eius mortem Moyses filium fratris sui? Si ergo ab alio vestiebatur, numquidnam poterat a secundo summus; praesertim quia talis erat vestis, ut eum ab alio indui necesse fuerit? an sic induebatur prius, ut etiam postea? Non enim semel indutus non eam ponebat; aut cum posuisset, non eam resumebat. Fieri ergo fortasse poterat, ut secundi vestirent primum, obsequendo, non excellendo. Unde autem apparebat quisnam filiorum summo sacerdoti succedere deberet? non enim primogenitum, aut maiorem Scriptura definivit: nisi intellegamus aliquo divino indicio fieri solere, sive per prophetam, sive quolibet alio modo quo consulit Deus solet: quamquam ex contentione res provenisse videatur, ut postea propterea fuerint plures summi sacerdotes, quia contendentibus excellentioribus, litis finiendae causa pluribus honor ipse tribuebatur. Quid sit quod dicit Moyses ad Aaron et filios eius, cum sanctificantur ad ineumdum sacerdotium. 24. (8, 35) Quid est quod dicit Moyses ad Aaron et filios eius, cum sanctificantur ad ineundum sacerdotium: Ad ostium tabernaculi testimonii sedebitis septem dies, die et nocte, ne moriamini? Numquidnam credibile est, situ corporis uno loco sedere praeceptos per dies septem die et nocte, unde se omnino non commoverent? Nec tamen hinc tamquam allegorice aliquid significatum, quod non fieret, sed intellegeretur, cogendi sumus accipere; sed potius agnoscere locutionem Scripturarum, ubi sessionem pro habitatione et commoratione ponit. Non enim quia dictum est de Semei quod sederit in Ierusalem annos tres 50, ideo putandum est per totum illud tempus in sella sedisse, et non surrexisse. Hinc et sedes

dicuntur, ubi habent commorationem quorum sedes sunt: habitatio quippe hoc nomen accepit. Quid sit Lev 9, 1: vocavit senatum... 25. (9, 1) Et factum est, die octavo vocavit Moyses Aaron, et filios eius, et senatum Israel. Quem quidam nostri senatum interpretati sunt, graecus habet: hoc est ergo secutus interpres, quia et senatus a senio videtur dictus. Non autem apte in latino diceretur: Vocavit senectutem Israel, pro senibus vel senioribus: quamvis eadem locutio esset si diceretur: Vocavit iuventutem Israel, pro iuvenibus. Sed hoc usitatum est in latina lingua, illud autem non est. Nam hoc proprie diceretur, si diceretur: Vocavit senectutem Israel. Unde quidam insolenter putantes etiam senatum dici, interpretati sunt ordinem seniorum. Compendio tamen forsitan melius diceretur: Vocavit seniores Israel. Quomodo praecipiuntur offerri tria genera sacrificiorum et quomodo quattuor sint eorum genera. 26. 1. (9, 3-4) Moyses dicit ad Aaron: Et senatui Israel loquere dicens, accipite hircum ex capris unum pro peccato, et arietem et vitulum et agnum anniculum in holocarposim sine macula, et vitulum a bobus, et arietem in sacrificium salutaris ante Dominum, et similam conspersam in oleo; quoniam hodie videbitur Dominus in vobis. Quatuor genera sacrificiorum de animalibus superius commendavit51; holocausti, pro peccato, salutaris, et consummationis: sed consummationis ad sacerdotis sanctificationem pertinet. Tria ergo genera reliqua hic praecipiuntur offerri, et dicitur hoc senioribus Israel ut pertineat ad universum populum. Sed hoc loco sacrificium pro peccato habet tria pecora; hircum, et arietem, et vitulum: ad holocaustum vero agnus pertinet; et ad sacrificium salutaris, vitulus et aries. Quapropter non est sic distinguendum, ut pro peccato non intellegatur nisi hircus, tria vero reliqua in holocaustum, id est, aries, et vitulus, et agnus: sed potius tria prima pro peccato, id est, quod dictum est: Accipite hircum ex capris unum pro peccato, et arietem et vitulum, subaudiatur pro peccato; et reliquus sit agnus in holocarposim, id est in holocaustum. Quod ideo commonendum a nobis fuit, quoniam posset etiam ita distingui, ut cum dictum esset: Accipite hircum ex capris unum pro peccato, reliqua iam ad holocarposim pertinere dicerentur. Quod vero adiungit, sine macula, ad omnia

referri potest. Cum ergo ambiguum sit quomodo aptius distinguatur, illa res adducit ut tria superiora pro peccato intellegantur, quoniam superius pro peccato principis hircum iussit offerri 52; et pro peccato cuiusque proprio, cum peccat ante Dominum, faciendo unum ex his quae non oportet, praecepit arietem 53; pro peccato vero universae synagogae vitulum 54. Oportebat ergo ut cum senatui loqueretur quid universus populus offerre debeat, et hircus iubeatur propter principes, et aries propter proprium uniuscuiusque peccatum, et vitulus propter peccatum universae synagogae. Aliud est enim quod in populo habet quisque peccatum suum proprium, et possunt habere omnes propria, aliud quando commune peccatum est, quod uno animo fit, et una voluntate ad aliquid multitudine comparata committitur. 26. 2. Quod vero sacrificia salutaris vitulum et arietem iubet, haec iubet quae praecipua sunt: universi enim populi causa est. Praecipiens autem antea de sacrificiis salutaris, undelibet iussit offerri, sive masculum, sive feminam: dum tamen nonnisi de bobus et de ovibus et capris offerrentur 55. Si autem quaeritur quare duo praecepit, vitulum et arietem, difficile est invenire: nisi forte vitulum voluit sacrificium salutaris universi populi; arietem autem pro unoquoque tamquam pro singulis quibusque: quia videtur etiam superius quasi duo genera salutaris sacrificii praecepisse; unum quod velut universorum esset, appellavit sacrificium salutaris 56; alterum autem ubi dixit: Si quisque obtulerit sacrificium salutaris sui 57. Ubi etiam differentiam reperiebamus, quia in illo quod appellavit salutaris, non commemoravit adipem pectusculi offerendum Domino, atque ipsum pectusculum et brachium dextrum danda sacerdoti 58: sed in illo hoc fieri iussit quod postea dicit sacrificium salutaris sui 59; quod forte intellegitur singulorum quorumque privatum, non publicum universorum. Nam et Moyses obtulit sacrificia salutaris, nec dictum est ibi, salutaris sui; credo, quoniam pro populo universo obtulit. Ubi autem universi, ibi et singuli; non autem ubi singuli, continuo ibi universi. Singula enim possunt esse sine universo; universi autem non possunt nisi ex singulis quibusque constare. Nam singuli quique congregati vel in summam reputati, faciunt universos. 26. 3. Notandum est sane, cum pro populo offeruntur sacrificia, et pro peccato sacrificia iussa esse offerri, et holocaustum, et sacrificia salutaris; pro sacerdote autem oblatum fuisse pro peccato, et holocaustum, et consummationis, non autem salutaris: sed

consummationis tunc oblatum est, quando sacerdotes sanctificati sunt ut sacerdotio fungerentur, et haec obtulit Moyses pro Aaron et filiis eius 60; postea vero Aaron ipse iam sanctificatus et sacerdotio fungens, offerre pro se iussus est vitulum pro peccato, et arietem in holocaustum. Non autem iussus est pro se offerre consummationis, quia tunc ideo oblatum est, ut consummaretur sanctificatione, et sacerdotio fungi posset, quo iam quoniam fungebatur, non opus erat eum iterum consummari. Quae sit ratio ordinis servandi in oblationibus positis et praeceptis. 27. 1. (9, 7-21) Et ait Moyses ad Aaron: Accede ad altare, et fac quod pro peccato tuo, et holocaustum tuum: et exora pro te et domo tua. Mirum est quomodo prius dicat faciendum quod pro peccato, deinde holocaustum, cum sacrificia pro peccatis super holocausta superius iubeat imponi 61, excepto quod de avibus praecepit 62. An forte hic quod prius fiebat, id est holocaustum, posterius commemoravit? Non enim, quemadmodum de avibus, dixit: Fac prius illud et postea illud; sed, fac illud atque illud: quid autem prius faciendum sit, indicat superius exposita instructio, ubi dicit super holocaustum imponi sacrificium pro peccatis. Quamquam valde moveat quod etiam ita narrat Scriptura fecisse Aaron quod audivit; ut prius commemoret eum facere pro peccato, deinde holocaustum. Quod utrum et ipse prius fecerit, an prius hoc Scriptura narraverit quod postea factum est, sicuti in multis facere solet, haberetur incertum, nisi quod dixi superius legeretur, cum ageret de sacrificio pro peccato. Ita enim legitur: Et superponet illud sacerdos super altare super holocaustoma Domini, et exorabit pro eo sacerdos pro peccato quod peccavit, et dimittetur illi 63. Quomodo ergo posset hoc super holocaustoma imponi, nisi holocaustoma prius imponeretur? Praecepit autem hoc et de sacrificio salutaris, ut super holocaustoma imponeretur 64: sed quia hoc non ubique dicit, non per omnia sacrificia salutaris, nec per omnia sacrificia pro peccato, potest forsitan dici non hoc regulariter fuisse praeceptum: sed illic tantummodo ut fieret dictum est, id est in sacrificio salutaris, cum fit de bobus, ibi enim id praecepit; et in sacrificio pro peccato, cum fit de femina ex ovibus: caetera vero sive sint salutaris, sive pro peccato, non esse necesse ut super holocausta imponantur. 27. 2. Movet etiam quod cum faceret Aaron dona populi, quae supra commemoravit, non omnia commemorata sunt immolata,

quae fuerant praedicta; sed tantum hircus pro peccato et holocaustum, ubi tamen illum agnum non expressit: duo vero alia, quae ad sacrificia pro peccato potius quam ad holocaustum pertinere diximus 65, tacuit, id est arietem et vitulum; nisi forte a parte totum intellegi voluit, ut solo capro commemorato etiam illa subsecuta acciperemus. 27. 3. Cum de sacrificiis salutaris populi narraret, quemadmodum ea fecerit Aaron, de vitulo et ariete ait: Et occidit vitulum et arietem sacrificii salutaris populi, et obtulerunt filii Aaron sanguinem ad eum, et affudit ad altare in circuitu, et adipem qui a vitulo, et ab ariete lumbum, et adipem tegentem super ventrem, et duos renes, et adipem quae super ipsos est, et pinnam quae est in iecinore; et posuit adipem super pectuscula, et imposuit adipes ad altare: et pectusculum et brachium dextrum abstulit Aaron, ablationem ante Dominum, quomodo praecepit Dominus Moysi. Nunc singulariter, nunc pluraliter loquitur, cum de duobus animalibus loquatur, vitulo et ariete. Quod ergo dicit duos renes, ab utroque animante intellegendum est, atque ita quatuor fiunt; ita et caetera. Quod vero ait: Et posuit adipes super pectuscula, cum ipsa pectuscula non imposuerit altari, sacerdoti enim debebantur cum brachiis dextris 66; quid sibi vult? An intellegendum est: Et posuit adipes quae sunt super pectuscula? Ipsas enim posuit, quas imponeret altari a pectusculis demptas. Nam ita et superius praeceperat. Denique sequitur: Et imposuit adipes super altare, et pectusculum et brachium dextrum abstulit Aaron ablationem ante Dominum: modo singulariter inferens, et pectusculum dicens, utique utrumque ex utroque animante, quae pectuscula dixerat. Unde Aaron descendisse dicatur. 28. (9, 22) Quid est quod ait: Cum extulisset Aaron manus super populum, benedixit eos, et descendit, cum fecisset quod pro peccato, et holocaustomata, et quae salutaris? Ubi autem ista fecit, nisi super altare, id est, ad altare stans eique deserviens? Inde ergo descendit ubi stabat. Nimirum illius solutio quaestionis adiuvari hoc testimonio videtur, ubi quaesieramus in Exodo quomodo serviri potuerit ad altare, quod erat altum cubitis tribus? Gradum quippe illic intellegere prohibebamur, quia id Deus vetuerat, ne super altare pudenda virilia ministrantis revelarentur, quod utique fieret, si pars altaris gradus esset, id est, si compactus adhaereret 67. Denique ibi hoc vetuit, ubi de altari structili loquebatur, unum enim

esset altare cum gradu cuius pars esset gradus, et ideo vetitum est; hic vero ubi altaris tanta fuerat altitudo, ut nisi sacerdos super aliquid staret, apte ministrare non posset, intellegendum est, quidquid illud erat, quod ad horam ministrationis ponebatur et auferebatur, non fuisse altaris partem, et ideo non fuisse contra praeceptum, quo gradum habere prohibitum est: hoc autem qualecumque fuerat, tacuit Scriptura, et ideo quaestio facta est. Sed nunc cum dicit Scriptura sacerdotem, cum fecisset sacrificia, descendisse, hoc est cum immolata imposuisset altari, utique manifestat alicubi eum stetisse unde descenderet: et quia ibi steterat, ideo trium cubitorum altari ministrando deservire potuisse. Quomodo in extasim cecidit populus. 29. (9, 24) Et vidit omnis populus, et amens factus est. Quod alii interpretes dixerunt, expavit, conantes transferre de graeco quod dictum est, , unde dicitur, qui saepe in Scripturis latinis legitur mentis excessus. Quomodo ignis exisse dicitur a Domino. 30. (9, 24) Et exiit ignis a Domino, et devoravit quae erant super altare, holocaustomata, et adipes. Quid dixerit, a Domino, quaeri potest utrum quia nutu et voluntate Domini factum est, an ab eo loco ignis exiit ubi erat arca testimonii. Non enim in loco aliquo ita est Dominus, quasi alibi non sit. Qui dicantur Lev 10, 1-3 adpropinquare Domino. 31. (10, 1-3) Posteaquam exeunte igne a Domino, incensi et mortui sunt filii Aaron, qui ausi sunt in batillis suis adhibito igne alieno incensum imponere Domino; quod ideo non licebat, quia ex illo igne qui divinitus in altare venerat deinceps custodito, omnia erant accendenda quae in tabernaculo accendi oportebat: mortuis ergo illis ait Moyses: Hoc est quod dixit Dominus dicens: In eis qui mihi appropinquant sanctificabor, et in omni synagoga glorificabor: eos appropinquare Domino volens intellegi, qui in tabernaculo sacerdotio fungebantur; sanctificari autem in eis etiam vindicando, sicut factum est. Utrum ut hinc sciretur quam minus aliis parcat, si illis non parcit: quo sensu dictum est: Si iustus vix salvus erit, peccator et impius ubi parebunt? 68 An potius secundum illud: Cui plus datur, plus exigitur ab eo 69? Et illud: Servus qui non cognovit voluntatem domini sui, et facit digna plagis, vapulabit pauca:

servus autem qui cognovit voluntatem domini sui, et facit digna plagis, vapulabit multa70? Et illud: Exiguo enim concedetur misericordia; potentes autem potentiora tormenta patientur 71? Sed ubi hoc dixerit Dominus, quod eum dixisse Moyses commemoravit, in Scriptura quae retro est non invenitur. Tale ergo est hoc, quale in Exodo, ubi dicit Domino: Tu dixisti: Scio te prae omnibus 72; quod invenitur quidem Dominus ei dixisse, sed postea: sed quoniam mendaciter nunquam hoc Moyses diceret, intellegitur id ei etiam ante dixisse, quamvis scriptum non fuerit; ita et hoc. Unde apparet non omnia scripta esse quae Deus locutus est eis, per quos nobis sancta Scriptura eius ministrata est. Quid sit quod dicitur ad Aaron et ad filios eius. 32. (10, 6-7) Quid est quod Aaron et reliquos filios eius mortem illorum duorum lugere prohibens dicit: Caput vestrum cidara non denudabitis, ubi certe ostendit cidaras tegmina capitum fuisse; nisi quia illa faciebant lugentes, quae consuetudini ornatus essent contraria? Sicut enim in nostra consuetudine, quia caput apertum magis habetur, operitur in luctu; sic quia illi operimento capitis ornabantur, nudandum erat lugentibus. Quod ideo prohibet, ne lugerent eos in quorum poena sanctificatus est Dominus, id est commendatus est timor eius. Nec ideo quia lugendi non erant, nam permittit alios lugere illos: sed quia illi lugere tunc non debebant, cum dies sanctificationis eorum agerentur, nondum completis septem, quibus eos praecepit de tabernaculo non abscedere. Quamquam possit videri, quia illo oleo fuerant sanctificati, hoc dictum esse quod nunquam quemquam lugere deberent. Ita enim dicit: Fratres autem vestri, omnis domus Israel, plorabunt incendium, quo incensi sunt a Domino. Et ab ostio tabernaculi testimonii non exibitis, ne moriamini: oleum enim unctionis, quod est a Domino, super vos est. Aaron et filii eius, in tabernaculum intraturi, vinum et siceram bibere non poterant. 33. (10, 8-11) Et locutus est Dominus ad Aaron dicens: Vinum et siceram non bibetis tu et filii tui tecum, cum intrabitis in tabernaculum testimonii, aut cum accedetis ad altare, et non moriemini. Quando ergo eis bibere licebat, quandoquidem in tabernaculum eis quotidie necesse erat introire et accedere ad altare, propter continuam servitutem? Quod si quisquam dicit, non

omni die sacrificia imponi solere, quid dicet de ingressu in tabernaculum, qui quotidianus erat propter candelabrum et panes propositionis super mensam ponendos? Si autem respondetur: in tabernaculum testimonii nunc quod ait, illud esse intellegendum ubi erat arca testimonii; etiam illuc necesse erat intrare summum sacerdotem propter incensum continuationis. Non enim semel in anno intrabat; sed cum sanguine purificationis semel in anno, propter incensum autem quotidie. An intellegendum est Deum praecepisse ut vinum omnino non biberent? Cur ergo non ita praecepit potius ut breviter diceret: Vinum non bibetis; sed addidit, cum intrabitis in tabernaculum, aut cum accedetis ad altare? An quia causa non bibendi tacenda non erat, maxime quia Deus praescius erat futuros postea tam multos etiam summos sacerdotes uno tempore, id est non per successionem, qui tabernaculo et sacrificiis et incenso et universo illi ministerio vicibus deservirent; quando utique illi non bibebant, quorum locus erat deserviendi, alii autem bibebant? An quid aliud hoc loco intellegendum est? Quoniam cum vinum et siceram sacerdotes bibere prohiberet, secutus ait: Legitimum aeternum in progenies vestras: ambiguum est utrum superiori sensui connectatur, id est, ad vinum non bibendum pertineat; an inferiori ubi sequitur: Distinguere inter medium sanctorum et contaminatorum, et inter medium mundorum et immundorum; et instruere filios Israel omnia legitima quae locutus est Dominus ad eos per manum Moysi: ut hoc sit officio sacerdotum legitimum aeternum in progenies eorum. Quomodo autem dicat aeternum, iam saepe diximus. Hoc quoque ambigue positum est quod ait: Distinguere inter medium sanctorum et contaminatorum, et inter medium mundorum et immundorum; utrum ab eo quod sunt sancta et munda, vel inquinata et immunda; an ab eo quod sunt sancti et mundi, vel inquinati et immundi: id est utrum inter illa ipsa sacra, quae rite vel non rite fierent, distinguere voluit sacerdotes; an inter ipsos homines probandos vel improbandos; an potius ad utrumque referendum est, sive homines, sive sacra. Quando appellat pectusculum segregationis, an etiam brachium segregationis posset dici. 34. (10, 14) Pectusculum segregationis et brachium ablationis manducabitis in loco sancto. Quamvis singula singulis data sint, nimirum tamen utrumque posset dici segregationis, quia utrumque sacerdoti separatur; et utrumque ablationis sive demptionis, quod

graece dicitur , quia utrumque demitur et aufertur eis pro quibus offertur, ut detur sacerdoti. Pectusculum sane impositionis superius legimus, et brachium ablationis 73; quia de brachio nihil imponebatur altari, adeps autem de pectusculo imponebatur. Quid distet inter sacrificia salutarium et sacrificium salutaris. 35. (10, 14) Quid est quod dicit: De sacrificiis salutarium, cum ea dicat quae alibi dixit sacrificia salutaris; et cum singulari numero id dixit sacrificium salutaris, cum de eadem re diceretur? An forte hoc loco ubi ait: A sacrificiis salutarium, sanitatum dici debuit? Nam in illo psalmo ubi dictum est: Exaudi nos, Deus sanitatum nostrarum 74 , hoc verbum habet graecus quod etiam hoc loco, id est qui genitivus pluralis in graeca lingua ambiguus est, utrum a salute, an dicitur salus vel a salutari nomen declinatum sit: quoniam sanitas, unde fit genitivus pluralis salutare autem dicitur, et inde genitivus pluralis idem ipse est. Si ergo recte potest intellegi etiam sacrificium salutis quod est sacrificium salutaris, quoniam a salutari salus datur, et illud est salutare unde salus accipitur: non est necesse ut tamquam multorum salutarium sacrificia hic intellegamus, ubi dictum est sacrificiis salutarium, sed multarum forsitan sanitatum, quae tamen ab uno salutari accipiuntur. Quod sit autem salutare Dei, de quo dictum est: Calicem salutaris accipiam 75, et de quo Simeon dicit in Evangelio: Quoniam viderunt oculi mei salutare tuum 76, fides christiana novit. Possunt sane non absurde intellegi vel dici etiam sacrificia salutaria, quae sunt salutaris. Quare addatur: et filiabus tuis, etc. 36. 1. (10, 15-20) Et erit tibi et filiis tuis et filiabus tuis legitimum sempiternum. Non frustra est additum, filiabus; quoniam quaedam ad escas pertinentia sacerdotum prohibet a feminis accipi, sed a masculis iubet. 36. 2. Cum quaesisset Moyses caprum oblatum pro populi peccatis, et non invenisset, quoniam fuerat incensus, et iratus esset, quod ea quae pro peccato a populo offerrentur, constituit Dominus sacerdotibus edenda, oblatis inde adipibus et renibus; iratus autem esset non fratri suo, sed filiis eius, credo quod ad eos suggerendi ministerium pertineret: respondit illi Aaron et ait: Si hodie obtulerunt ea quae pro peccato illorum sunt, et holocausta sua ante

Dominum, et contigerunt mihi talia, et comedam quod est pro peccato hodie, numquid placitum erit Domino? Et audivit Moyses, et placuit illi. Hoc videtur dixisse Aaron, quod ipso die quo primum obtulerant filii Israel pro peccato suo, non debuit a sacerdotibus manducari, sed totum incendi, non inde regulam faciens ad caetera; nam deinceps sacrificia pro peccatis ipsi edebant: sed quia hoc primum fuit ipso primo die primitus oblatum, credendum est Aaron sacerdotem hoc divina inspiratione dixisse, ut et illud circa sacerdotes deinceps servaretur quod praeceperat Dominus Moysi, et hoc quod Aaron dixit tamquam divinitus dictum Moyses approbaret. Quid ergo de caeteris eiusdem diei sacrificiis, id est de ariete et vitulo, quae diximus etiam ipsa pro peccato oblata debere intellegi? An de vitulo nulla quaestio est, quoniam oportebat sic fieri, ut de eius sanguine quemadmodum praeceptum fuerat intromitteretur, unde et tangerentur cornua altaris incensi, et consequens erat ut totus arderet? Quid ergo de ariete? An quoniam primum caprum quaesivit Moyses, quod de capro illi responsum est, hoc et de ariete intellegendum est, quem ex ordine fuerat quaesiturus, nisi illud responsum sacerdotis ei placuisset? De vitulo autem quid quaereret, cum ea lege fieri potuerit, quam de vitulo pro peccato universae synagogae praeceperat Deus, sicut de vitulo pro peccato sacerdotis, id est ut totus arderet extra castra 77? Haec enim sunt verba irascentis Moysi ad filios fratris sui, cum hircum pro peccato quaesitum non invenisset, quia fuerat totus incensus: Quare non comedistis illud quod fuit pro peccato in loco sancto? Quoniam enim sancta sanctorum sunt, hoc vobis dedit edere, ut auferatis peccatum synagogae, et exoretis pro eo ante Dominum. Non enim illatum est a sanguine eius in sanctum ante faciem intus. Edetis illud in loco sancto, quomodo mihi constituit Dominus. Utique cum dicit: Non enim illatum est a sanguine eius in sanctum ante faciem intus, procul dubio discernit illud quod ita fit pro peccato sacerdotis, sive pro peccato universae synagogae, non de hirco, de quo sanguis quoniam non erat iussus inferri ad tangenda cornua intus altaris incensi, non debuit totus incendi, sed a sacerdotibus manducari. Hoc autem quare sit factum, id est ut etiam ipse totus incenderetur, respondit Aaron, et placuit Moysi. 36. 3. Sane quoniam sex pecora praecepta fuerunt senioribus populi ut offerrentur pro populo, quorum prius quatuor commemoravit, hircum et arietem, et vitulum, et agnum anniculum; quorum manifestum est hircum pro peccato, manifestum est etiam agnum anniculum in holocaustum; duo vero

media, arietem et vitulum, ambigue posita videramus, utrum ad sacrificium pro peccato pertinerent, et hirco adiungerentur, an potius agno ut in holocaustum offerrentur, unde quid nobis videretur, suo loco exposuimus: postea vero ut sex animalia complerentur, vitulum et arietem commemoravit in sacrificium salutaris; nec tamen in consequentibus cum immolata sunt, et identidem commemorata, fit mentio pecorum ipsorum arietis et vituli, quae inter caprum et agnum posuerat, sed tantum ille vitulus et ille aries commemorantur, quos in sacrificium salutaris offerri iusserat, ut iam non sex pecora, sed potius quatuor fuisse credantur 78: potest fortassis intellegi quod duo illa, quae prius inter hircum et agnum posuerat, iterum nominavit, et non est alius vitulus et alius aries in sacrificium salutaris: ut cum dixisset hircum pro peccato, et arietem et vitulum non dicens in quid, id est in quam rem, agnum vero anniculum in holocaustum; postea dicere voluerit quid de vitulo et ariete faciendum esset, id est, quia neque pro peccato sicut hircus, neque in holocaustum sicut agnus, sed in sacrificium salutaris iubebantur inferri. Sed si hoc intellexerimus, manebit quaestio quare pro peccato synagogae hircus oblatus sit, cum de sacrificiis quae pro peccatis offerenda essent ab initio Dominus loquens, vitulum offerri iusserit pro peccato synagogae, sicut pro peccato sacerdotis, non caprum, sed vitulum; de quo vitulo etiam sanguinem, similiter ut pro peccato sacerdotis, ad tangenda cornua altaris incensi praecepit inferri 79: et quae causa fuerit, ut pro peccato Aaron, et Moyses vitulum offerret 80, et ipse Aaron alterum vitulum 81, sicut pro peccato sacerdotis secundum Dei praeceptum offerri oportebat; pro peccato autem populi non vitulus, sicut praeceptum fuerat, sed hircus potius offerretur 82. Quod cum moveret, visum est nobis, ut supra diximus, quod non solus hircus pro peccato populi, sed et aries et vitulus offerri iussus est, ut ad ista tria subaudiatur, pro peccato: quia et principes erant in populo, pro quibus hircus fuerat offerendus: et singuli quique habere propria peccata potuerunt, pro quibus aries; et unum aliquod peccatum omnes, pro quibus vitulus, sicut ab initio praeceptum fuerat, pro peccato universae synagogae vitulum offerri oportebat 83. Ideo autem cum immolata sunt, hircus tantummodo nominatur, ut alia etiam tacita intellegerentur, locutione a parte totum, quia omnia fuerant pro peccatis. Quomodo aqua immundum faciat, an et ipsa immunda sit dicenda.

37. (11, 33-34) Cum ageret de morticinis immundorum animalium: Et omne vas fictile, inquit, in quo ceciderit ex eis intus, quaecumque sunt intus immunda erunt; et illud conteretur, id est, ipsum vas. Et omnis cibus qui manducatur, in quemcumque venerit super illum aqua, immundus erit vobis. Non quaecumque aqua intellegenda est, quae si supervenerit cibo, facit eum immundum; sed ex illo vase quod factum est immundum de morticinis immundis, si forte ipsum vas habuit aquam. Quae sint animalia vivificantia. 38. (11, 47) Instruere filios Israel inter vivificantia quae manducantur, et inter vivificantia quae non manducantur: quae graecus habet , nostri quidam vivificantia interpretari maluerunt, quia utcumque hoc verbum noster usus recepit, quam facere novum insolitum, si dici posset vivigignentia. Non enim quae vivificant, id est vivere faciunt, sed quae vivos fetus gignunt, id est non ova, sed pullos, dicuntur . Quid sit quod ait de muliere quae peperit. 39. (12, 4) Quid est quod ait de muliere quae peperit: Omne sanctum non tanget, et in sanctuarium non introibit? Quod sanctuarium vult intellegi; cum legatur in tabernaculum nonnisi sacerdotes solere ingredi, et usque ad velum interius secundum, ultra velum autem ipsum ubi erat arca, nonnisi unum summum sacerdotem? An et ante tabernaculum, ubi erat altare sacrificiorum, sanctuarium dici potuit? Nam saepe appellatur locus sanctus etiam ipsum atrium, cum dicitur: In loco sancto edent ea 84. Illuc fortassis solebant intrare mulieres, quando offerebant dona sua, quae imponerentur altari. Quid est quod ait: Si masculum pepererit, immunda erit septem diebus, etc. 40. 1. (12, 2-8) Quid est quod dicit: Si masculum pepererit mulier, immunda erit septem dies; secundum dies secessionis purgationis eius immunda erit: et in die octavo circumcidet carnem praeputii eius; et triginta et tres dies sedebit in sanguine suo mundo. Omne quod sanctum est non continget, et in sanctuarium non introibit? Quae differentia est inter septem dies illos quibus dicit eam immundam, et triginta tres quibus in sanguine suo mundo sedebit? Si enim iam immunda non est per triginta tres dies, quare non

tangit quod sanctum est? An hoc adhuc interest, quia in sanguine est, licet mundo: ut hoc distet, quia cum immunda est, ubicumque etiam sederit, immundum facit; cum vero iam in sanguine mundo sedet, tantum quod sanctum est non ei licet tangere, et in sanctuarium intrare? Hoc est enim quod ait: Secundum dies secessionis purgationis suae, quoniam dicit alio loco, immunditiam feminae quae menstruis purgatur, septem dierum esse, quando omne super quod sederit immundum erit 85. Secessionis autem dicit, quoniam secedebat aliquantum, ne omnia coinquinaret, cum perageret illos dies. Hos dies immunditiae eius, si feminam pareret, Lex duplicabat, et quatuordecim faciebat: reliquos autem quibus sedebat in sanguine mundo suo, etiam ipsos duplices iusserat observari, id est sexaginta sex, ut omnes essent in partu masculi quadraginta, in feminae octoginta. Aliqui autem codices graeci non habent, in sanguine mundo suo; sed, in sanguine immundo suo. 40. 2. Et cum adimpleti fuerint dies purgationis eius, super filio aut super filia offeret agnum anniculum sine macula in holocaustum, et pullum columbinum aut turturem, pro peccato, ad ostium tabernaculi testimonii ad sacerdotem: et offeret eum ante Dominum, et exorabit pro ea sacerdos, et purgabit eam a fonte sanguinis eius. Ista lex eius quae peperit masculum aut feminam. Si autem non invenerit manus eius quod satis est in agnum, et accipiet duos turtures, aut duos pullos columbinos; unum in holocaustum, et unum pro peccato: et exorabit pro ea sacerdos, et purgabitur. Recte ergo superius non legendum est: Offeret agnum anniculum sine macula in holocaustum, aut pullum columbinum aut turturem pro peccato, sicut nonnulli codices habent; sed sicut dictum est, et pullum columbinum aut turturem pro peccato: quandoquidem postea dicit: Si non invenerit manus eius quod satis est ad agnum, et accipiet duos turtures: ubi plus videtur habere et; nam ea coniunctione detracta, integre sequitur, accipiet duos turtures aut duos pullos columbinos, unam avem scilicet in holocaustum, alteram pro peccato. 40. 3. Sed quo peccato? Numquid peperisse peccatum est? An hic ostenditur illa propago ex Adam, unde Apostolus dicit: Ex uno in condemnationem 86; et quia per unum hominem peccatum intravit in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit 87? Et hic satis apparet quemadmodum dictum sit: Ego enim in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis mater mea in utero me aluit 88. Cur ergo non illud quod natum est purgari dicit

Scriptura per hoc sacrificium, sed ipsam quae peperit? An ad ipsam quidem, unde illa origo trahebatur, relata purgatio est propter sanguinis fontem; non poterat tamen sine ipsius fetus purgatione fieri, qui ex ipso sanguine exortus est? Nam quo pertinet quod superius ait: Super filio aut super filia offeret agnum anniculum sine macula in holocaustum, et pullum columbinum aut turturem pro peccato, si nihil per hoc sacrificium fiebat pro eis qui nascebantur? 40. 4. Quod si quisquam ita distinguere conabitur, ut dicat non esse iungendum: Super filio aut super filia offeret agnum anniculum sine macula in holocaustum, et pullum columbinum pro peccato; sed ita potius legendum: Et cum adimpleti fuerint dies purgationis eius super filio aut super filia, id est dies purgationis impleti fuerint super illo aut super illa, filio scilicet vel filia; ut deinde ab alio sensu sequatur: Offeret agnum anniculum sine macula in holocaustum, et pullum columbinum pro peccato, id est, pro peccato suo, cum completi fuerint dies purgationis eius super filio aut super filia: quisquis ergo ita distinguendum putaverit, ex Evangelio convincetur, ubi cum tale aliquid nato ex virgine Domino facerent, magis propter consuetudinem Legis, quam propter necessitatem alicuius in eo expiandi purgandique peccati, sic legitur: Et cum inducerent puerum Iesum parentes eius, ut facerent secundum consuetudinem Legis pro eo 89: non dictum est, pro matre eius, sed, pro eo; quamvis ea fierent quae hoc loco praecepta sunt de duobus turturibus aut duobus pullis columbinis. Sic enim baptizari ipse etiam dignatus est baptismo Ioannis, qui erat baptismus poenitentiae in remissionem peccatorum 90, quamvis nullum haberet ille peccatum. Merito ergo quidam nostri ita interpretati sunt etiam istum in Levitico locum, ut non dicerent, super filio aut super filia; sed, pro filio aut pro filia. Hanc enim vim huius praepositionis esse intellexerunt hoc loco, ubi graecus ait: . Sane advertendum est quam pauper Dominus nasci voluerit, ut non pro illo offerretur agnus et pullus columbinus aut turtur, sed par turturum aut duo pulli columbini, sicut in Evangelio legitur 91; quod Scriptura Levitici tunc iussit offerri, si non habuerit manus offerentis quod satis est in agnum. Quomodo alterum alterius sit expositivum Lev 13, 20. 41. (13, 2) Homini si cui facta fuerit in cute corporis eius cicatrix signi lucida, et fuerit in cute coloris eius tactus leprae. Velut exponendo dixit posterius, unde quod primum dixerat

intellegeretur, quoniam dixerat: Homini si cui facta fuerit in cute corporis eius cicatrix signi lucida, ne cicatricem sic intellegeremus, quomodo solet esse vestigium sanati vulneris, aperuit hoc se de colore dicere, cum adiunxit: Et fuerit in cute coloris eius tactus leprae. Quidquid ergo illud est, coloris vitium est, quod nomine cicatricis appellat. Quod vero ait, tactus leprae, non quod tactu color sentiatur; sed ita dicit tactum leprae, tamquam ipse homo vel corpus eius lepra sit tactum, hoc est maculatum atque vitiatum: sicut dici solet: Tetigit eum, vel non tetigit febris. Denique ipsam maculam, tactum vocat, et eam semper isto nomine appellat. Unde nonnulli nostri non tactum, sed maculam interpretati sunt: quo nomine quidem planius videretur sonare quod legitur; sed potuit et graecus non dicere , id est tactum, sed , id est maculam, unde dicit immaculatum: quamquam non ab illo solo quod in colore contingit, sed ab omni vitio purum solet Scriptura dicere; unde non maculam coloris, sed omnis vitii notam vult intellegi, quod appellat. Posset ergo quod ad solum colorem attinet dicere; quo verbo usus est Apostolus, ubi ait de Ecclesia: Non habentem maculam aut rugam 92. Nec autem, nec dixit, sed , id est tactum: quod et in graeca lingua inusitate dicitur in coloribus, et tamen hoc Septuaginta interpretes non piguit graece dicere; cur ergo latinos piguerit? Quod autem dictur cicatrix signi, vel ideo dicitur, quod significet aliquid; vel ideo potius, quod ipsum hominem signo quodam discernit a caeteris, hoc est, notabilem reddit. De verbis: et videbit sacerdos et inquinabit eum, etc. 42. (13, 3) Quid est quod ait: Et videbit sacerdos, et inquinabit eum? ad quem veniet ut mundetur. Sed inquinabit dictum est, inquinatum pronuntiabit, si haec in eo viderit, quae Scriptura dicit de macula leprae. Quid est lucidus albus color, etc. 43. (13, 4. 7. 2) Si autem lucidus albus erit in cute coloris eius, et humilis non fuerit aspectus eius a cute. Lucidus albus subauditur tactus, id est, illa macula coloris, non pilus. Quod postea dicit: Si autem conversa mutata fuerit significatio in cute; hanc dicit significationem, quod superius signum in latino legitur. Nam dicens. graecus et supra et hic uno eodemque verbo usus est,

De verbis: et segregabit illum sacerdos septem diebus secundo et videbit, etc. 44. (13, 5-6) Et segregabit illum sacerdos septem diebus in secundo; et videbit illum sacerdos die septimo in secundo: et ecce obscurus tactus non est conversus tactus in cute; et purgabit eum sacerdos: signum enim est: hoc est, purgatum eum, pronuntiabit; non enim est lepra, sed signum. Quomodo iterum dicatur: inquinabit eum, etc. 45. (13, 7-8) Si autem conversa mutata fuerit significatio in cute, posteaquam vidit illum sacerdos ut purget illum: et visus fuerit denuo sacerdoti, et viderit eum sacerdos, et ecce commutata significatio in cute; et inquinabit eum sacerdos: lepra est. Etiam hic inquinabit dixit, inquinatum pronuntiabit: et autem plus habet, ex more locutionis Scripturae. Hoc itaque videtur admonuisse, ut cum visus fuerit solus color albus et lucidus, discolor sano colori, adhuc probetur a sacerdote, ut si viderit etiam pilum mutatum in album colorem, et humiliorem factum cutis locum, in quo est albus color, tunc pronuntiet lepram, id est, inquinet hominem pronuntiando leprosum. Si autem, inquit, lucidus albus fuerit in cute coloris eius, id est, lucidus albus fuerit ille tactus; quo nomine eamdem maculam appellat: et humilis non fuerit aspectus eius a cute; et pilus non erit conversus in album, ipse autem est obscurus, id est ipse pilus, quia non est albus: et segregabit sacerdos tactum septem dies; et videbit sacerdos tactum die septimo, id est illam maculam: et ecce tactus manet ante eum; non commutatus est tactus in cute, id est, non est discolor et dissimilis inventus a cute. Ergo sanatum est quod vitiosum erat: sed adhuc iubet probari eamdem sanitatem per alios septem dies, atque ideo sequitur et dicit: Et segregabit illum sacerdos septem dies in secundo, id est septem alios dies; et videbit illum sacerdos die septimo in secundo: et ecce obscurus tactus, id est, quia non albus et lucidus, ac per hoc concolor sano colori; non est mutatus tactus, in cute, sicut et paulo ante dixit, hoc est non est dissimilis a caetera cute: et purgabit eum sacerdos, id est, purgatum pronuntiabit a suspicione leprae; non quod habuerit lepram, quam iam non habet, sed quoniam lepra non fuit, quod in illo lucido et albo colore tactus, id est maculae illius quae apparuerat, cum exspectaretur utrum humilior fieret locus, et pilus illic in album converteretur, non contigit, sed potius ille tactus qui fuit ante lucidus et albus, obscurus inventus

est, id est similis caetero colori, non lucidus: non erat ergo lepra, signum est enim, non lepra, quod sic apparuerit: tamen etiam propter hoc purgatus a suspicione leprae, lavabit vestimenta sua; quia et in illo signo aliquid fuit, propter quod lavanda fuerant vestimenta; et mundus erit. Quomodo mutata dicetur significatio leprae. 46. (13, 7-8) Deinde sequitur: Si autem conversa mutata fuerit significatio in cute, posteaquam vidit illum sacerdos ut purget illum; id est, posteaquam vidit eum sacerdos septimo die prius sanum, ut purgaret illum, mutata est illa significatio, id est illud signum in cute: et visus fuerit in secundo sacerdoti, id est post alios septem dies: et viderit eum sacerdos, et ecce commutata est significatio in cute, id est, non stetit in illa sanitate, in qua eum viderat post primos septem dies. Et inquinabit illum sacerdos: lepra est. Iam hic quoniam illud quod visum fuerat post primos septem dies sanum, non stetit in suo, sed mutatum est in pristinum vitium, lepra pronuntiatur; ita ut non illic exspectetur vel locus humilior, vel pilus in album conversus. Cum enim lepra non sit notabilis atque vitiosa, nisi varietas; hoc ipsum de vitioso colore redire ad sanum, et de sano redire ad vitiosum, ita notabile est, ut non ibi fuerit exspectandum, quod in primo exspectari praeceperat, de humiliori loco et pili candore, sed iam etiam ista varietate sine dubitatione sit lepra. Item de eadem re. 47. (13, 9-17) Deinde sequitur: Et tactus leprae si fuerit in homine, veniet ad sacerdotem: et videbit sacerdos; et ecce cicatrix alba in cute; et haec mutavit capillum album, et a sano carnis vivae in cicatrice. Hinc si subtrahamus et, more enim locutionis Scripturarum positum est, iste erit sensus: Et videbit sacerdos; et ecce cicatrix alba in cute; et haec mutavit capillum album a sano carnis vivae in cicatrice. Ordo est: Mutavit capillum album in cicatrice a sano carnis vivae; id est, cum caro viva et sana habeat capillum obscurum, vel nigrum, haec cicatrix album habet. Lepra veterascens est in cute coloris eius: et inquinabit eum sacerdos, id est, inquinatum pronuntiabit. Non segregabit eum, quia immundus est: hoc videtur dicere, quia ubi inventus fuerit pilus in album mutatus concolor albo vitio cutis, iam non segregatur, ut probetur; nec exspectatur utrum etiam humilior fiat locus; sed ex hoc tantum

quod alba est cutis discolor caeterae, et album habet pilum discolorem caeteris qui sunt in carne viva et sana, lepra veterascens pronuntiatur: ideo veterascens, quia iam non est probanda illis bis septem diebus. Si autem restitutus fuerit color sanus, et conversus fuerit albus: quoniam dixerat totum album factum per totam cutem, eo ipso iam mundum esse; quia varietas ibi iam non esset. Deinde ait: Et quacumque die visus fuerit in eo color vivus, inquinabitur: ubi satis ostendit varietatem improbari. Ac per hoc quod modo dixit: Si autem restitutus fuerit color sanus, et conversus fuerit albus, et veniet ad sacerdotem; et videbit sacerdos: et ecce conversus tactus in album; et purgabit sacerdos tactum; mundus est. Restitutum colorem sanum non debemus accipere, ut color sanus esset; iam enim ipse erat per quem tamen fiebat immundus propter varietatem. Restitutum ergo dixit colorem sanum, ut illud esset quod fuerat, id est albus sano pereunte. Tunc enim rursus mundus erit, cum totus albus fuerit, quia nulla ibi varietas erit. Sed restitutum pro pereunte accipere, nimis inusitata locutio est. Magis enim videtur dicere debuisse: Si autem restitutus fuerit color albus: nunc vere ait, restitutus sanus, et conversus fuerit albus; tamquam diceret: Sanus color si restitutus fuerit in album. Cum de lepra capitis loqueretur eam etiam quassationem appellavit. 48. (13, 30) Quid est, quod cum de lepra capitis loqueretur, eam etiam quassationem appellavit, cum in solo colore fiat, vel cutis vel capillorum, et quod humilior aspectus eius a caetera cute appareat, sine dolore tamen et sine ulla vexatione? An hoc quod immundum est quassationem voluit appellare pro plaga, velut hac immunditia homo percussus sit? Quod dicit de lepra vestimentorum aliarumque rerum, etc. 49. (13, 47-48) Quid sibi vult, quod cum diceret de lepra vestimentorum aliarumque rerum ad usus hominum pertinentium, ait: Aut in vestimento laneo, aut in vestimento stuppeo, aut in stamine, aut in lana, aut in lineis, aut in laneis; cum iam supra dixisset, in vestimento laneo, aut in vestimento stuppeo? Nam stuppeum est utique lineum. An illic vestimenta intellegi voluit; hic autem quodlibet laneum et quodlibet lineum? Non enim vestimenta sunt stramina iumentorum, cum sint lanea; aut vestimenta sunt

retia, cum sint linea. Prius ergo specialiter de vestimentis, deinde generaliter de omnibus rebus laneis et lineis dicere voluit. Quid dixerit: In omni operaria pelle. 50. (13, 48) Quaeritur quid dixerit: In omni operaria pelle; quod nonnulli interpretati sunt: In omni confecta pelle. Sed non ait graecus: , ait autem: , quod verbum etiam in Regnorum libro positum est, ubi Ionathan loquitur ad David: Esto in agro in die operaria 93, id est, in die qua fit opus. Ac per hoc etiam hic pellem operariam in qua fit opus debemus accipere, id est alicui operi accommodatam. Sunt enim pelles quae tantummodo ad ornamentum habentur, non ad opus. Quomodo graece dicatur in omni operaria pelle. 51. (13, 49) Quid est quod ait: In omni vase operario pellis; nisi quod est ex pelle factum, hoc est in omni vase pelliceo? Hoc autem ; hoc enim nomen isto loco vas dicit, quod Graeci appellant generale est omnium utensilium. Aliud est autem quod appellatur ; nam et hoc latina lingua vas dicitur: sed , illud magis intellegitur vas quod liquorem capit. De verbis: Et quemcumque tetigerit qui fluorem seminis patitur, etc. 52. (15, 11) Quid est quod ait: Et quemcumque tetigerit qui fluorem seminis patitur, et manus suas non lavit aqua, lavabit vestimenta, et lavabit corpus suum aqua, et immundus erit usque in vesperam? Ambigue quippe positum est quod ait, manus suas non lavit aqua, velut posteaquam tetigerit. Sed intellegendum est, quemcumque non lotis manibus tetigerit, ipse quem tetigerit, lavabit vestimenta, etc. Quid sit quod dicitur de summo sacerdote. 53. 1. (16, 16. 19) Quid est, quod cum praeciperet quomodo intrare deberet sacerdos summus in sanctum, quod est intra velum, ait inter caetera: Et exorabit pro sanctis ab immunditiis filiorum Israel, et ab iniustitiis eorum, et de omnibus peccatis eorum? Quomodo ergo pro sanctis, si ab immunditiis filiorum Israel et ab iniustitiis eorum de omnibus peccatis eorum? An quia non ait, pro immunditiis filiorum Israel, sed ab immunditiis, hoc intellegendum

est: Exorabit pro sanctis ab immunditiis filiorum Israel, id est pro eis qui sancti sunt ab immunditiis filiorum Israel, non consentientes immunditiis eorum: non quia pro ipsis tantum exorandum erat, sed quia etiam pro ipsis, ne quisquam putaret ita fuisse sanctos, ut nihil esset unde pro eis exoraretur, quamvis essent ab immunditiis filiorum Israel et ab iniustitiis eorum alieni? De omnibus peccatis eorum, id est, quae iniustitiae veniebant de omnibus peccatis eorum. 53. 2. Potest et iste esse sensus: Exorabit pro sanctis ab immunditiis filiorum Israel; id est, ut hoc pro illis exorari intellegatur, ut ab immunditiis filiorum Israel tuti essent. Sed exorabit non potest accipi, nisi quod alio verbo dicitur, propitiabit. Unde et propitiatorium vocatur, quod alii exoratorium interpretati sunt: graece autem dicitur . At quod hoc loco latinus ait: Exorabit pro sanctis, graecus habet , quod non intellegitur nisi pro peccatis. Unde scriptum est in Psalmo: Qui propitius fit omnibus iniquitatibus tuis 94. Hic ergo aptior sensus est, ut intellegatur sacerdos etiam pro his propitiare Deum, qui sancti sunt ab immunditiis filiorum Israel; et quia licet ita sancti sint ut immunditiis filiorum Israel et iniustitiis non consentiant, habent tamen aliquid propter quod eis necessaria sit propitiatio Dei. 53. 3. Sane in quodam graeco invenimus: Et exorabit sanctum; non, pro sanctis: et illud quidem sanctum, genere neutro, id est . Nam posset intellegi, exorabit sanctum Deum, et nulla esset quaestio: quomodo autem possit intellegi, exorabit hoc sanctum, difficile est dicere, nisi forte illud sanctum quidquid est quod Deus est; quia et Spiritus Sanctus, qui utique Deus est, neutro genere graece dicitur . Et forte hoc est, si tamen ille codex verior est, qui emendatior videbatur, , hoc est, , quod latine genere neutro dici non potest. Quamvis et in tribus aliis codicibus, uno graeco et duobus latinis, non invenerimus, nisi quod supra diximus: Exorabit pro sanctis. Quod potest et sic accipi, ut non pro sanctis hominibus, sed pro iis quae sancta sunt intellegatur, id est tabernaculo ipso, et quaecumque in eis essent sanctificata Domino: ut hoc sit: Exorabit pro sanctis ab immunditiis filiorum Israel, propitiabit Deum pro iis quae sanctificata sunt Domino, ab immunditiis filiorum Israel; quia in medio eorum erat tabernaculum. Sic enim sequitur: nam cum dixisset: Exorabit pro sanctis ab immunditiis filiorum Israel, et ab iniustitiis eorum, de omnibus peccatis eorum; continuo subiecit: Et

ita faciet tabernaculo testimonii quod creatum est in eis, in medio immunditiae eorum: ut ad hoc necessaria videatur illa propitiatio pro sanctis, id est pro tabernaculo et omnibus quae in eo sancta dicuntur. Nam et paulo post hoc dicit de altari, quod aspersione sanguinis mundaret illud sacerdos, et sanctificaret ab immunditiis filiorum Israel. De verbis: Et perficiens exorans sanctum. 54. (16, 20) Et perficiet exorans sanctum. Utrum perficiet sanctum? an exorans sanctum, secundum id quod supra diximus? nam et hic neutro genere graece dictum est . Utrum ergo exorans Dominum perficiet sanctum, id est perfecte sanctificat quod sanctificat? an perficiet, quod ait, exorans sanctum, id est, illud sanctum quod est ? De duobus hircis immolandis. 55. (16, 8-10. 26-33) De duobus hircis, uno immolando, et alio in desertum dimittendo, quem vocant, solet esse disceptatio: et a quibusdam ille immolandus in bono accipitur, ille autem dimittendus in malo. Non tamen iste sensus ideo confirmandus est, quia homo in cuius manu in eremum hircus dimittitur, cum redierit, lavare iussus est vestimenta sua et corpus suum aqua, et sic ingredi in castra; tamquam et hoc sit indicium cur in malo sit ille hircus accipiendus, a cuius contagione homo abluendus est. Sic enim dicit abluendum et qui alterius hirci vitulique acceperit carnes, et extra castra combusserit; quia ita de illo et de vitulo fieri iubet, de quorum immolatorum sanguine fit aspersio, et sunt pro peccatis: ac per hoc non neglegenter istorum duorum hircorum distinctio in allegorica significatione tractanda est. Item cum constituisset diem decimum septimi mensis sabbato sabbatorum, quo fieret supradicta purgatio a sacerdote illo uno qui patri succedit, loquens de eodem sacerdote ait: Exorabit sanctum sancti: quod iam nescio utrum aliter accipiendum sit, quam: Exorabit in sancto sancti, quodam genere locutionis; in illo scilicet sancto quo solus ipse summus sacerdos intrabat, quod est intra velum, ubi arca erat testimonii et altare incensi. Non enim eumdem locum tamquam Deum exorabit, sed quia ibi exorabit Deum, ita positum est: Exorabit sanctum sancti. Nam et hoc genere neutro in graeco positum est, . An forte Spiritum Sanctum sancti Dei, hoc est, ? An potius Exorabit dictum est: Exorando purgabit? Nam sic verba

contexit: Et exorabit sanctum sancti, et tabernaculum testimonii, et altare exorabit, et pro sacerdotibus et pro omni synagoga exorabit. Quomodo ergo exorabit tabernaculum et altare, nisi, ut dictum est, intellegamus, exorando purgabit? De quibus pecoribus occisis minetur lex. 56. (17, 3-4) Illud quod dicit: Quicumque occiderit vitulum, aut ovem, aut capram in castris, et quicumque occiderit extra castra, et ad ostium tabernaculi testimonii non attulerit, et in hoc constituit peccatum, et comminatur facienti; non de iis dicit quae occiduntur ad usum vescendi, vel si quid aliud, sed de sacrificiis. Prohibuit enim privata sacrificia, ne sibi quisque quodammodo sacerdos esse audeat; sed illuc afferat, ubi per sacerdotem offerantur Deo. Ita enim nec vanis sacrificabunt: nam et hoc in ea consuetudine cavendum praemonuit. Cum ergo non liceret offerri sacrificia nisi in tabernaculo, cui templum postea successit; unde et rex Israel Ieroboam vaccas facere ausus est, quibus populus sacrificaret, ne huius legis necessitate seducerentur ab eo qui sub regno eius erant, dum pergerent Ierusalem ut in templo Dei offerrent sacrificia sua, in quo facto a Domino condemnatus est 95: merito quaeritur quomodo licite sacrificaverit Elias extra templum Dei, quando et ignem de coelo impetravit, et prophetas daemoniorum convicit 96. Quod mihi non videtur alia ratione defendi, quam illa qua defenditur et Abrahae factum, quod filium Deo iussus voluit immolare 97. Cum enim iubet ille qui legem constituit, aliquid fieri quod in lege prohibuit, iussio ipsa pro lege habetur, quoniam auctor est legis. Non enim deesse possent miracula alia praeter sacrificium, quibus superarentur et convincerentur prophetae lucorum: sed Spiritus Dei qui fuerat in Elia, quidquid in hac re fecit, contra legem esse non potest, quia dator est legis. De verbis: Anima omnis carnis sanguis eius est? 57. 1. (17, 10-12) Quid est quod prohibens edendum sanguinem dicit: Anima omnis carnis, sanguis eius est? Quem totum locum sic explicat: Et homo, homo filiorum Israel, aut de proselytis qui appositi sunt in vobis, quicumque ederit omnem sanguinem; et statuam faciem meam super animam quae manducat sanguinem, et perdam illam de populo suo. Anima enim omnis carnis, sanguis eius est. Et ego dedi illum vobis exorare pro animabus vestris: sanguis enim eius pro anima exorabit. Propterea dixi filiis Israel:

Omnis anima ex vobis non edet sanguinem; et proselytus qui appositus est in vobis, non edet sanguinem. Numquidnam si animam pecoris sanguinem dicimus, etiam anima hominis sanguis putanda est? Absit. Quomodo ergo non ait: Anima omnis carnis pecoris sanguis eius est; sed: Anima, inquit, omnis carnis sanguis eius est? In omni utique carne, etiam hominis caro deputatur. An quia vitale aliquid est in sanguine, quia per ipsum maxime in hac carne vivitur, qui in omnibus venis per corporis cuncta diffunditur, ipsam vitam corporis vocavit animam, non vitam quae migrat ex corpore, sed quae morte finitur? Qua locutione dicimus istam vitam temporalem esse, non aeternam; mortalem, non immortalem: cum sit immortalis animae natura, quae ablata est ab Angelis in sinu Abrahae 98; et cui dicitur: Hodie mecum eris in paradiso 99; et quae in tormentis ardebat inferni 100. Secundum istam ergo significationem, qua perhibetur anima etiam haec temporalis vita, dixit apostolus Paulus: Non enim facio animam meam pretiosam quam mihi 101; ubi se ostendere voluit et mori paratum pro Evangelio. Nam secundum significationem qua anima dicitur illa quae migrat ex corpore, magis eam pretiosam faciebat, cui tantum meritum conquirebat. Sunt et aliae huiusmodi locutiones. Vita itaque ista temporalis maxime sanguine continetur in corpore. Sed quid est quod ait: Dedi vobis eum ad altare Dei, exorare pro anima vestra; tamquam anima pro anima exoret? Numquid sanguis pro sanguine, quasi de nostro sanguine solliciti simus, cum pro anima nostra volumus exorari? Absurdum est hoc. 57. 2. Sed multo est absurdius ut sanguis pecoris exoret pro anima hominis, quae mori non potest: cum manifeste Scriptura testetur in Epistola ad Hebraeos, illum sanguinem victimarum nihil profuisse ad exorandum Deum pro peccatis hominum; sed significasse aliquid quod prodesset. Impossibile est enim, inquit, sanguinem hircorum et taurorum auferre peccata 102. Restat itaque ut quoniam pro anima nostra exorat Mediator ille, qui omnibus illis sacrificiis quae pro peccatis offerebantur praefigurabatur, illud appelletur anima quod significat animam. 57. 3. Solet autem res quae significat eius rei nomine quam significat nuncupari; sicut scriptum est: Septem spicae, septem anni sunt; non enim dixit, septem annos significant: et: Septem boves, septem anni sunt 103; et multa huiusmodi. Hinc est quod dictum est: Petra erat Christus 104: non enim dixit: Petra significat Christum, sed tamquam hoc esset, quod utique per substantiam

non hoc erat, sed per significationem. Sic et sanguis quoniam propter vitalem quamdam corpulentiam animam significat, in sacramentis anima dictus est. Verum si quisquam putat animam pecoris esse sanguinem, non est in ista quaestione laborandum. Tantum ne anima hominis, quae carnem humanam vivificat, et est rationalis, sanguis putetur, valde cavendum est, et hic error modis omnibus refutandus. Quaerendae etiam locutiones, quibus per id quod continet, significetur id quod continetur, ut quoniam anima sanguine tenetur in corpore (nam si fuerit effusus abscedit), per ipsum aptius significata sit anima, et eius nomen sanguis acceperit. Sicut ecclesia dicitur locus quo Ecclesia congregatur. Nam Ecclesia homines sunt, de quibus dicitur: Ut exhiberet sibi gloriosam Ecclesiam 105. Hoc tamen vocari etiam ipsam domum orationum, idem apostolus testis est, ubi ait: Numquid domus non habetis ad manducandum et bibendum? an ecclesiam Dei contemnitis? 106 Et hoc quotidianus loquendi usus obtinuit, ut in ecclesiam prodire, aut ad ecclesiam confugere non dicatur, nisi qui ad locum ipsum parietesque prodierit vel confugerit, quibus Ecclesiae congregatio continetur. Scriptum est etiam: Et effundens sanguinem, qui fraudat mercedem mercenarii 107. Mercedem sanguinem dixit, quoniam ea sustentatur vita, quae nomine sanguinis appellatur. 57. 4. Sed cum Dominus dicat: Nisi manducaveritis carnem meam, et biberitis meum sanguinem, non habebitis in vobis vitam108; quid sibi vult quod a sanguine sacrificiorum, quae pro peccatis offerebantur, tantopere populus prohibetur, si illis sacrificiis unum hoc sacrificium significabatur, in quo vera fit remissio peccatorum: a cuius tamen sacrificii sanguine in alimentum sumendo, non solum nemo prohibetur, sed ad bibendum potius omnes exhortantur, qui volunt habere vitam? Quaerendum igitur quid significet, quod homo prohibetur in Lege sanguinem manducare, eumque Deo fundere iubetur. Nam de animae natura, cur per sanguinem significata sit, quantum in praesentia satis visum est, diximus. Ubi est turpitudo patris et matris. 58. (18, 7-8) Turpitudinem patris tui et turpitudinem matris tuae non revelabis, turpitudinem eorum. Prohibet cum matre concumbere: ibi est enim turpitudo patris et matris. Nam postea prohibet et novercae, ubi dicit: Turpitudinem uxoris patris tui non revelabis; turpitudo enim patris tui est: ubi exposuit quomodo in

matre utriusque sit turpitudo, id est patris et matris; in noverca enim tantum patris. Quid turpitudo sororis domi, aut foris natae. 59. (18, 9. 11) Turpitudinem sororis tuae ex patre tuo, aut ex matre tua, quae domi est nata, vel quae foris nata est, non revelabis turpitudinem earum. Quae domi nata est, intellegitur ex patre: quae foris nata est, intellegitur ex matre, si forte de priore viro eam mater susceperat, et cum illa in domum venerat, quando patri eius nupsit, quem monet Scriptura ne revelet turpitudinem sororis suae. Hic videtur non prohibuisse, et quasi praetermisisse concubitum cum sorore de utroque parente nata: non enim dicit: Turpitudinem non revelabis sororis tuae ex patre et matre, sed, ex patre aut ex matre. Verum quis non videat etiam illud esse prohibitum multo maxime? Si enim non licet sororis turpitudinem revelare ex quolibet parente natae, quanto magis ex utroque? Quid est autem quod interposita prohibitione concubitus, etiam cum suis neptibus, sive de filio, sive de filia, sequitur et dicit: Turpitudinem filiae uxoris patris tui non revelabis? Si enim huc usque dixisset, intellegeremus etiam cum filia novercae prohibitum fuisse concubitum, quam ex priore viro noverca peperisset, nec huius qui prohibetur soror esset, vel ex patre, vel ex matre: cum vero addidit: Ex eodem patre soror tua est, non revelabis turpitudinem eius, manifestat de sorore factam esse istam prohibitionem, cum fuerit ex patre et ex noverca, de qua iam superius dixerat. An ideo iterum hoc apertius voluit prohibere, quia superius subobscurum fuit? saepe enim hoc facit Scriptura. Quid turpitudo fratris, etc. 60. (18, 14) Turpitudinem fratris patris tui non revelabis, et ad uxorem eius non introibis. Exposuit quid dixerit: Turpitudinem fratris patris tui, id est, patrui tui, non revelabis: hoc est enim, ad uxorem eius non introibis. In uxore quippe patrui, voluit intellegi turpitudinem patrui; sicut in uxore patris, turpitudinem patris. Quid turpitudo uxoris fratris, etc. 61. (18, 16) Turpitudinem uxoris fratris tui non revelabis; turpitudo fratris tui est. Quaeritur utrum hoc vivo fratre, an mortuo sit prohibitum: et non parva quaestio est. Si enim dixerimus de vivi fratris uxore locutam Scripturam, uno generali praecepto, quo

prohibetur homo ad uxorem accedere alienam, etiam hoc utique continetur 109. Quid est ergo quod tam diligenter has personas, quas appellat domesticas, propriis prohibitionibus distinguit a caeteris? Non enim et quod prohibet de uxore patris, hoc est de noverca, vivo patre accipiendum est, et non potius mortuo. Nam vivo patre quis non videat multo maxime prohibitum, si cuiuslibet hominis uxor aliena prohibita est maculari adulterio? De his ergo personis videtur loqui, quae possent non habentes viros in matrimonium convenire, nisi Lege prohiberentur, sicut fertur esse consuetudo Persarum. Sed rursus, si fratre mortuo intellexerimus prohibitum esse ducere fratris uxorem, occurrit illud, quod excitandi seminis causa, si ille sine filiis defunctus esset, iubet Scriptura esse faciendum 110: ac per hoc collata ista prohibitione cum illa iussione, ne invicem adversentur, intellegenda est exceptio, id est, non licere cuiquam defuncti fratris ducere uxorem, si defunctus posteros dereliquit; aut etiam illud esse prohibitum, ne liceret ducere fratris uxorem, etiam quae a fratre vivo per repudium recessisset. Tunc enim, sicut Dominus dicit, ad duritiam Iudaeorum Moyses permiserat dare libellum repudii 111, et per hanc dimissionem potuit putari quod licite quisquam sibi uxorem copularet fratris, ubi adulterium non timeret, quoniam repudio discessisset. Quid turpitudo mulieris et filiae eius, etc. 62. (18, 17) Turpitudinem mulieris et filiae eius non revelabis: id est, ne putet quisquam licere sibi ducere filiam uxoris suae. Simul enim mulieris et filiae eius non licet revelare turpitudinem, id est ambabus misceri, et matri et filiae. Non licet accedere ad filiam filii aut filiae coniugis. 63. (18, 17-18) Filiam filii eius et filiam filiae eius non accipies. Etiam neptem uxoris de filio vel de filia duci prohibuit. Uxorem super sororem eius non accipies in zelum. Hic non prohibuit superducere, quod licebat antiquis propter abundantiam propagationis: sed sororem sorori noluit superduci; quod videtur fecisse Iacob 112, sive quia nondum fuerat lege prohibitum, sive quia suppositae alterius fraude deceptus est, et illa magis de placito veniebat, quam posterius accepit; sed iniustum erat priorem dimitti, ne faceret eam moechari. Hoc autem quod ait in zelum, utrum ideo positum est, ne sit zelus inter sorores, qui inter illas quae sorores non essent contemnendus fuit? an ideo potius, ne

propter hoc fiat, id est ne hoc animo fiat, ut in zelum sororis soror superducatur? Quomodo nec menstruatam attingere. 64. (18, 19) Et ad mulierem in segregatione immunditiae eius non accedes revelare turpitudinem eius: id est, ad menstruatam mulierem non accedes. Segregabatur enim secundum Legem, propter immunditiam. Hoc cum superius satis sufficienter prohibuisset 113, quid sibi vult quod etiam hic hoc eisdem praeceptis voluit adiungere? An forte in superioribus quoniam dictum est, ne figurate accipiendum putaretur, etiam hic positum est, ubi talia prohibita sunt, quae etiam tempore Novi Testamenti remota umbrarum veterum observatione, sine dubio custodienda sunt? Quod videtur etiam per prophetam Ezechielem significasse, qui inter illa peccata quae non figuratae, sed manifestae iniquitatis sunt, etiam hoc commemorat, ad mulierem menstruatam si quis accedat; et inter iustitiae merita, si non accedat 114. Qua in re non natura damnatur, sed concipiendae proli noxium perhibetur. Quomodo nec coniugem proximi. 65. (18, 20) Et ad uxorem proximi tui non dabis concubitum seminis tui inquinari ad eam. Ecce ubi rursus prohibet adulterium, quod cum aliena uxore committitur, quod etiam in Decalogo prohibetur 115. Unde apparet illa ita prohibita, ut etiam mortuis viris suis non ducantur uxores, quarum prohibet turpitudinem revelari. Quomodo vetetur idolatria. 66. (18, 21) Et a semine tuo non dabis servire principi. Hic non video quid intellegatur, nisi principi qui pro Deo colitur. Non enim ait: , sed: , in graeco, quod latinus non solet interpretari, nisi ut dicat servire; plurimum autem distat. Nam servire hominibus sicut servi serviunt, quod non est: , sed: , Scriptura non prohibet: servire autem secundum id quod est , non iubetur hominibus, nisi uni vero Deo, sicut scriptum est: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies 116. Non solum autem hoc verbo, quod ait: , satis significat quem principem dicat, id est, cui cultus tamquam Deo exhibetur; verum etiam eo quod adiungit: Et non profanabis nomen sanctum, sive Dei, de cuius populo datur illo modo servire principi; sive nomen sanctum ipsius populi Israel, propter quod dicitur: Sancti estis, quoniam e

ego sanctus sum 117. Opportunissime etiam hic adiungit: Ego Dominus; hoc utique admonens, quia illi soli debetur , id est ea servitus qua servitur Deo. Quomodo terra dicatur exhorrere. 67. (18, 25) Quod dicit: Et exhorruit terra eos qui insident super eam, propter mala facta eorum, quae superius commemoravit, non ideo dictum putandum est, quod habeat terra sensum quo ista sentiat et exhorreat; sed nomine terrae homines significat, qui sunt super terram. Proinde cum haec mala faciunt homines, inquinant terram, quia inquinantur homines qui haec imitantur; et exhorret terra, quia exhorrent homines qui nec faciunt nec imitantur. De verbis: Non mentiemini, neque calumniam facietis. 68. (19, 11) Non furtum facietis neque mentiemini, neque calumniam faciet unusquisque proximo. Illud de furto positum est in Decalogo 118. Quod autem dicit: Neque mentiemini, neque calumniam faciet unusquisque proximo, mirum si non eo praecepto continetur, quod ibi positum est: Neque falsum testimonium dices adversum proximum tuum 119; quoniam neque calumnia sine mendacio fieri potest, quod falsi testimonii generalitate concluditur. Sed utrum haec aliqua compensatione admittenda sint, magna quaestio est: sicut de mendacio pene omnibus videtur, quod ubi nemo laeditur, pro salute mentiendum est. Utrum ergo ita et de furto? an furtum fieri non potest, ubi nullus laeditur? Quinimo fieri potest, etiam quando ei cui fit consulitur, tamquam si quisquam homini volenti se occidere, gladium furetur. Nam calumnia nescio utrum cuiquam ad eius utilitatem fieri possit: nisi forte quod ad maius gaudium fiebat, quo postea fruerentur, quod Ioseph de scypho calumniabatur fratribus suis, quibus etiam explorationis falsum crimen intenderat120. Quamquam si definitionibus ista determinare tentemus, fortasse furtum non est, nisi quando alieno occulte ablato proximus laeditur; et calumnia non est, nisi quando falsi criminis obiectione proximus laeditur: mendacium autem non possumus dicere tunc tantummodo esse, quando proximus laeditur; cum enim falsum ab sciente dicitur, procul dubio mendacium est, sive illo quisquam, sive nemo laedatur. Proinde magna quaestio de mendacio, utrum possit aliquando iustum esse mendacium, facile solveretur fortasse, si sola praecepta intueremur, non et exempla. Nam quid isto praecepto absolutius: Non mentiemini? Sic enim

dictum est, quomodo: Non facies tibi idolum; quod factum non potest aliquando iustum esse; et quomodo dictum est: Non moechaberis: quis autem dicat aliquando moechiam iustam esse posse? Et: Non furaberis: secundum enim definitionem illam furti, iustum esse furtum nunquam potest. Et: Non occides 121; quoniam cum homo iuste occiditur, lex eum occidit, non tu: numquid ita dici potest: Cum homo iuste mentitur, lex mentitur? Sed exempla faciunt difficillimam quaestionem. Mentitae sunt obstetrices Aegyptiae, et bona illis Deus retribuit 122; mentita est Raab pro exploratoribus terrae, et ideo liberata est 123. An ex quo dictum est in Lege: Non mentiemini, ex illo intellegendum est nec in tali causa licere mendacium, in quali causa legitur Raab esse mentita? Sed magis credibile est, quia iniustum erat mendacium, ideo prohibitum; non quia prohibitum, ideo factum iniustum. Fortassis ergo, sicut de obstetricibus diximus, non hoc in eis remuneratum quod mentitae sunt, sed quod infantes Hebraeos liberaverunt, ut propter hanc misericordiam illud peccatum veniale sit factum, non tamen existimetur non fuisse peccatum: sic etiam de Raab intellegendum est, remuneratam in illa liberationem exploratorum, ut propter eamdem liberationem venia sit data mendacio. Ubi autem venia datur, manifestum est esse peccatum. Sed illud cavendum est, ne ita quisque existimet etiam caeteris peccatis, si propter liberationes hominum fiant, ita veniam posse concedi. Multa enim mala in- tolerabilia et nimium detestanda istum consequuntur errorem. De verbis: Non nocebis proximo. 69. (19, 13) Non nocebis proximo. Si quid sit nocere et non nocere, pateret hominibus, hoc generale praeceptum ad innocentiam retinendam fortasse sufficeret. Omnia enim quae prohibentur committi in proximum, ad hoc unum referenda sunt, quod dictum est: Non nocebis proximo. Nam quod sequitur: Non rapies, nisi ad hoc referatur, ne rapiendo noceatur, aliquando evenit, ut non rapiendo quisque noceat. Nam gladius insanienti rapiendus est, et si non fecerit quis ut oportuerit, magis nocuerit. Quomodo addatur: Non vindicatur manus tua. 70. (19, 17-18) Quid est quod cum supra dixisset: Non odio habebis fratrem tuum in animo tuo: arguendo argues proximum tuum, et non accipies propter ipsum peccatum, consequenter

adiunxit: Et non vindicatur manus tua? utrum pro eo quod est, non punitur? Animo enim bono facis, cum disciplinam peccanti proximo imponis, ne accipias peccatum eius neglegendo. Ad hoc enim pertinet quod ante posuit: Non odio habebis proximum tuum in animo tuo. Videri enim potest ei qui arguitur, quod oderis eum, cum non sit in animo tuo. An, non vindicatur manus tua, hoc potius admonet, ne quaeras vindicari manum tuam, nec ulciscendi libidine rapiaris? Nam quid est aliud, vindicari velle, nisi laetari vel consolari de alieno malo? Et ideo dictum est: Non irasceris filiis populi tui. Sic enim recte ira definita est, quod sit ulciscendi libido. Quidam vero codices habent: Et non vindicabitur manus tua: id est, ne arguendo vindicare te velis, sed potius consulere illi quem arguis. Deus prohibet consuetudinem secare corpora. 71. (19, 28) Et incisiones super animam non facietis in corpore vestro. Super animam dixit, super funus mortui: de anima quippe dolor est quae recessit. Ad hunc autem dolorem pertinet luctus, in quo luctu nonnullae gentes habent consuetudinem secare corpora sua. Hoc fieri Deus prohibet. De verbis: Ita ut fornicentur principes de populo suo. 72. (20, 5) Ita ut fornicentur in principes de populo suo. Non de populo suo principes, sed de populo suo fornicentur. Eos quippe principes vult hic intellegi, qui pro diis colebantur: sicut Apostolus dicit: Secundum principem potestatis aeris 124; et in Evangelio Dominus: Nunc princeps huius mundi missus est foras 125; et: Ecce veniet princeps mundi, et in me nihil inveniet 126. De verbis: Homo quicumque adulteraverit uxorem viri, etc. 73. (20, 10) Homo, homo quicumque adulteraverit uxorem viri, aut quicumque adulteraverit uxorem proximi sui, morte moriantur: pluraliter dixit, morte moriantur, hoc est qui adulteravit, et quae adulterata est. Hic aliquid distare voluit inter quemlibet virum et proximum, quamvis multis locis proximum pro omni homine ponat. Sed quae est ista locutio, ut cum iam dixisset de viro, hoc idem repetierit de proximo, cum sit consequens, ut multo magis ab uxore proximi abstinendum sit, si ab uxore cuiuslibet viri abstinendum est? Nam si prius de proximo dixisset, ne putaretur uxorem licere adulterare non proximi, addendum fuisset de quolibet viro: nunc vero, si quod minus est non licet; quanto minus licet quod maius

malum est? Nam si non licet adulterare uxorem cuiuslibet viri, quanto magis proximi? An forte ista repetitio tamquam exponit quid prius dictum sit, ut ideo intellegat homo quantum malum sit adulterare uxorem viri, quia si hoc fecerit, uxorem proximi adulterat? Proximus est enim omnis homo homini. De verbis: Et mulier quae accesserit ad omne pecus ascendi ab eo, etc. 74. (20, 16) Et mulier quae accesserit ad omne pecus, ascendi ab eo, interficietis mulierem et pecus: morte moriantur; rei sunt. Quaeritur quomodo sit reum pecus, cum sit irrationale, nec ullo modo legis capax. An quemadmodum transferuntur verba modo locutionis, quae graece appellatur: , ab animali ad inanimale, sicut dicitur improbus ventus, vel iratum mare; ita et hic translatum est a rationali ad irrationale? Nam pecora inde credendum est iussa interfici, quia tali flagitio contaminata, indignam refricant facti memoriam. Quid significet videre, cum dicitur: Qui viderit turpitudinem sororis suae. 75. (20, 17) Quicumque acceperit sororem suam ex patre suo, aut ex matre sua, et viderit turpitudinem eius <et ipsa viderit turpitudinem eius>; improperium est: exterminabuntur in conspectu generis sui. Turpitudinem sororis suae revelavit, peccatum suum accipient. Quid ait in hoc loco, viderit, nisi concumbendo cognoverit? sicut in Lege dicitur: Cognovit uxorem suam 127, pro eo quod est, mixtus est ei. Et quid ait, peccatum suum accipient, cum de poena eorum loqueretur, nisi quia et ipsam poenam peccati, peccatum voluit appellare? Quo gradu cognationis prohibeatur cognata. 76. 1. (20, 20. 25) Quicumque dormierit cum cognata sua, turpitudinem cognationis suae revelavit: sine filiis morientur. Quaeritur quousque sit intellegenda ista cognatio, cum ex longo gradu liceat utique accipere uxorem, semperque licuerit. Sed intellegendum est ex his gradibus quos prohibuit, non licere, et secundum ipsos dictum: Quicumque dormierit cum cognata sua: ubi et aliqua non commemorata intellegenda dimisit, sicut sororem de utroque parente, sicut uxorem fratris matris, id est avunculi. Nam de uxore patrui primum prohibuit, quamvis haec non cognatio,

sed affinitas perhibetur. Sed quid est, sine filiis morientur; cum filii ex huiusmodi coniunctionibus et ante nati sint, et hodieque nascantur? An hoc intellegendum est Lege Dei constitutum, ut quicumque ex eis nati fuerint, non deputentur filii, id est nullo parentibus iure succedant? 76. 2. Et non exsecrabiles facietis animas et in pecoribus, et in volucribus, et in omnibus serpentibus terrae, quae ego segregavi vobis in immunditiam. Videtur hic significare non haec natura immunda esse, sed aliquo sacramenti signo; quandoquidem dicit, quae ego segregavi vobis in immunditiam, tamquam immunda eis non essent, si eis segregata non essent. Utrum obrui praecipiatur an ventriloquus tantum an mulier habens eum. 77. (20, 27) Et vir aut mulier, si forte fuerit illi ventriloquus, aut incantator, morte moriantur ambo: lapidibus lapidabitis eos; rei sunt. Utrum vir et mulier, an vir et ventriloquus, aut mulier et ventriloquus sive incantator. Sed hoc magis, et qui habet, et quem habet. De verbis: Mulierem fornicariam non accipient quoniam sanctus est. 78. (21, 7-8) Mulierem fornicariam et profanam non accipient, et mulierem eiectam a viro suo; quoniam sanctus est Domino Deo suo. Superius, non accipient dixerat; nunc autem, quoniam sanctus est, non, quoniam sancti sunt: de pluribus qui uno sunt tempore sacerdotibus loquebatur, et de unoquoque eorum dixit, quonian sanctus est; locutione qua solet uti Scriptura. Nam unum illum summum postea commemorat, qui intrabat ad sancta sanctorum. Nam et pluraliter conclusit, dicens: Et sanctificabis eum: dona Domini Dei vestri iste offeret; sanctus est, quoniam sanctus ego Dominus, qui sanctifico eos. Quantum autem pertinet ad dona, quoniam dixit, dona Domini Dei vestri ipse offeret, non solum summus ille offerebat, sed etiam secundi sacerdotes. Ac per hoc quod ait: Mulierem fornicariam et profanam et eiectam a viro suo non accipient, hoc et secundi sacerdotes prohibiti sunt: nam de summo postea dicit, qui etiam nonnisi virginem accipere iussus est 128 . Quis sacerdos magnus a fratribus suis.

79. (21, 10) Et sacerdos magnus a fratribus suis: id est, qui inter fratres suos magnus est, ille scilicet unus magnus sacerdos. Cui fusum est super caput ex oleo christo: ipsum oleum appellat Scriptura christum. Quae consummatus induere vestimenta dicatur. 80. (21, 10) Et consummatus manus induere vestimenta: illa utique, quae in veste sacerdotali operosissime describuntur 129. Quid sit: Caput non reteget cidari. 81. (21, 10-11) Caput non reteget cidari, et vestimenta sua non scindet, et super omnem animam mortuam non introibit. Intellegitur ea quae supra dixit, in luctu facere eum prohibitum, id est, caput nudare cidari, et vestimenta scindere. Vestimenta enim scindere lugentium erat antiquorum: sicut de Iob scriptum est, cum ei filii eius ruina nuntiarentur oppressi 130. Nudare autem caput cidari propterea lugentis esse potuit, quia detractio est ornamenti. Quod vero ait: Super omnem animam mortuam non introibit; quomodo dicat animam mortuam corpus mortuum, difficile est intellegere: ea tamen Scripturarum est usitata locutio, quae nobis inusitatissima est. Nomen ergo rectricis suae etiam corpus accipit anima destitutum, quoniam reddendum illi est in resurrectione; sicut aedificium quod appellatur ecclesia, etiam cum inde Ecclesia exierit, qui homines sunt, nihilominus ecclesia dicitur. Sed cum corpus non accipiat animae nomen in homine vivente, quomodo tunc vocetur anima, cum caruerit anima, mirum est. Porro si animam mortuam intellexerimus a corpore separatam, ut ipsam separationem mortem dixisse videatur, id est ut anima mortua sit dirempta a corpore, non natura sua perdita (non enim et cum dicimur mortui peccato 131, natura dicitur interiisse, sed quod iam peccato non utimur: ut sic intellegatur anima mortua, id est corpori mortua, quod uti eo desierit, cum in sua natura vivat); quomodo potest quisquam intrare super animam mortuam, quod sacerdos iste prohibetur, cum quisquis intrat, super mortuum corpus intret, non super animam quae discessit a corpore? An ipsam vitam temporalem animae vocabulo appellavit, quae utique mortua est in defuncto corpore, anima illa emigrante, quae mori non potest? Non quod ipsa vita anima fuerit; sed quod per animae praesentiam, qua subsistebat, nomen eius acceperit: sicut distinximus, cum de sanguine loqueremur 132, cur dictum sit: Anima omnis carnis,

sanguis eius est 133. Est enim et ipse sanguis mortuus in corpore mortui: non enim cum abscedente anima abscessit. Vetuit ergo Scriptura summum sacerdotem etiam super patris vel matris funus intrare; quod secundum non prohibuit. Sequitur enim: Super patrem suum et super matrem suam non inquinabitur. Ordo est autem verborum: Super patrem suum non inquinabitur, nec super matrem suam. Quomodo dicatur: Et de sanctis non exibit. 82. (21, 12) Et de sanctis non exibit: eo procul dubio tempore quo suorum funera celebrabantur, sicut et septem diebus quibus sanctificabatur, de sanctis est exire prohibitus 134; non autem semper. Sane si uxores ducere, vel filios gignere non vetabantur summi tunc sacerdotes, magna oritur quaestio. Cum Lex etiam coniugali concubitu immundum hominem dicat usque ad vesperam, etiam cum abluerit corpus suum aqua 135; et iubeatur summus sacerdos propter incensum continuationis bis in die quotidie intrare intra velum 136, ubi erat altare incensi, nec quemquam immundum ad sancta fas esset accedere: quomodo id quotidie summus sacerdos implebat, si filios procreabat? Nam si aegritudo illi accidisset, quis loco eius fungeretur, si quis inquirat; responderi potest quod gratia Dei non aegrotabat: numquid sic etiam de filiorum procreatione responderi potest? Unde fit consequens ut aut continens esset, aut diebus aliquibus intermitteretur incensum; aut si illud intermitti non posset, quod nonnisi per summum sacerdotem necesse esset imponi, non fieret immundus coitu coniugali, merito praecipuae sanctificationis suae. Aut si etiam ad ipsum pertinet, quod de omnibus filiis Aaron in consequentibus dicit, ut nullus eorum accedat ad sancta, si cui aliquid acciderit immunditiae 137; illud profecto restat accipere, quod nonnullis diebus non imponebatur incensum. Quomodo super funis patris prohibeatur intrare. 83. (21, 11) Quod autem super funus patris sui summus sacerdos prohibetur intrare, quaeri potest quomodo iam esse poterat summus sacerdos, nondum mortuo patre suo, cum eos patribus succedere iubeat. Ideo necesse erat nondum sepulto summo sacerdote, continuo substitui sacerdotem propter continuationis incensum, quod per summum sacerdotem quotidie oportebat imponi. Quamquam et illa quaestio de aegritudine summi sacerdotis

manet, si vel moriturum necesse erat diebus aliquibus aegrotare: nisi forte et hoc ita solvatur, ut dicatur non solere summos sacerdotes, nisi subito mori, non praecedente aegritudine; sicut de ipso Aaron Scriptura testatur 138. De verbis: Ego Dominus qui sanctifico eum sacerdotem. 84. (21, 15) Advertendum est quoties dicit: Ego Dominus, qui sanctifico eum, loquens de sacerdote; cum hoc etiam Moysi dixerit: Et sanctificabis eum 139. Quomodo ergo et Moyses sanctificat et Dominus? Non enim Moyses pro Domino: sed Moyses visibilibus Sacramentis per ministerium suum; Dominus autem invisibili gratia per Spiritum Sanctum, ubi est totus fructus etiam visibilium Sacramentorum. Nam sine ista sanctificatione invisibilis gratiae, visibilia Sacramenta quid prosunt? Merito autem quaeritur, utrum etiam ista invisibilis sanctificatio sine visibilibus Sacramentis, quibus visibiliter homo sanctificatur, pariter nihil prosit: quod utique absurdum est. Tolerabilius enim quisque dixerit, sine illis istam non esse, quam si fuerit non prodesse; cum in ista sit omnis utilitas illorum. Sed etiam hoc, quod sine illis ista esse non possit, quomodo recte dicatur, intuendum est. Nihil quippe profuit Simoni mago visibilis Baptismus, cui sanctificatio invisibilis defuit 140: sed quibus ista invisibilis, quoniam affuit profuit, etiam visibilia Sacramenta perceperant similiter baptizati. Nec tamen Moyses, qui visibiliter sacerdotes sanctificabat, ubi fuerit ipse ipsis sacrificiis vel oleo sanctificatus, ostenditur: invisibiliter vero sanctificatum negare quis audeat, cuius tanta gratia praeeminebat? Hoc et de Ioanne Baptista dici potest: prius enim baptizator, quam baptizatus apparuit 141. Unde eum sanctificatum nequaquam negare possumus: id tamen in eo factum visibiliter non invenimus antequam ad ministerium baptizandi veniret. Hoc et de latrone illo, cui secum crucifixo Dominus ait: Hodie mecum eris in paradiso 142. Neque enim sine sanctificatione invisibili tanta felicitate donatus est. Proinde colligitur invisibilem sanctificationem quibusdam affuisse atque profuisse sine visibilibus Sacramentis, quae pro temporum diversitate mutata sunt, ut alia tunc fuerint, et alia modo sint: visibilem vero sanctificationem, quae fieret per visibilia Sacramenta, sine ista invisibili posse adesse, non posse prodesse. Nec tamen ideo Sacramentum visibile contemnendum est: nam contemptor eius invisibiliter sanctificari nullo modo potest. Hinc est quod Cornelius et qui cum eo erant, cum iam invisibiliter infuso Sancto Spiritu sanctificati apparerent, baptizati sunt tamen 143: nec

superflua iudicata est visibilis sanctificatio, quam invisibilis iam praecesserat. Iubetur sacerdotem mundum esse oportere, quicumque ad sancta accedere voluerit. 85. (22, 1-3) Et locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Dic Aaron et filiis eius, et attendant a sanctis filiorum Israel, et non profanabunt nomen sanctum meum, quanta ipsi sanctificant mihi. Ego Dominus. Et dices illis: In progenies vestras omnis homo quicumque accesserit ab omni semine vestro ad sancta, quaecumque sanctificaverint filii Israel Domino, et erit immunditia eius in illo, exterminabitur anima illa a me. Ego Dominus Deus vester. Ablata est omnis dubitatio, neminem sacerdotum vel summorum vel secundorum debuisse accedere ad sancta, si immunditia eius in ipso esset. Erat ergo consequens continentia sacerdotis, ne propter filiorum procreationem aliquibus diebus non imponeretur continuationis incensum, quod a solis summis sacerdotibus bis in die solebat imponi, mane et vespera 144: quandoquidem post coitum coniugalem etiam loto corpore immundus erat usque ad vesperam 145, a quo id necesse erat imponi. Quod autem ait, quae sanctificant filii Israel, intellegendum est, offerendo sacerdotibus offerendum per eos Domino. Et notandum sanctificationis genus, quod fit voto et devotione offerentis. Sed utrum sicut isto modo sanctificantur ea quae offeruntur ab hominibus, ita et ipsi homines eodem modo seipsos sanctificare dicantur, cum in aliqua re seipsos vovent, observandum est in Scripturis. Quid inmunditiam animae. 86. (22, 4) Et qui tetigerit omnem immunditiam animae: id est, aliquid morticinum, cuius secundum Legem tactus inquinat. Maledicere Deum aut nominare nomen Domini differenter prohibetur. 87. (24, 15-16) Homo, homo si maledixerit Deum suum, peccatum accipiet: nominans autem nomen Domini, morte moriatur: quasi aliud sit maledicere Deum suum, aliud nominare nomen Domini; atque illud sit peccatum, hoc autem tantum nefas, ut etiam morte sit dignum. Quamvis hoc loco ita intellegendum sit, quod dictum est, nomen Domini, ut cum maledicto fiat, id est maledicendo

nominet. Quid ergo distat inter illud peccatum et hoc tanti sceleris crimen? An forte hoc ipsum repetendo monstravit non leve illud esse peccatum, sed tantum scelus quod morte puniendum sit? sed quia per distinctionem hoc intulit, non dicens, nominans enim, sed, nominans autem; subobscurum factum est. Et ideo si hoc recte intellegitur, notandum est etiam locutionis genus. Quomodo anima hominis percuti dicatur. 88. (24, 17) Et homo qui percusserit omnem animam hominis, et mortuus fuerit, morte moriatur. Non ait: Quicumque percusserit hominem, et mortuus fuerit, sed, animam hominis; cum potius corpus hominis a percussore feriatur, sicut et Dominus dicit: Nolite timere eos qui corpus occidunt 146. Eo more ergo quo solet Scriptura, appellat animam vitam ipsam corporis, quae fit per animam, et hinc voluit ostendere homicidam, quod hominis animam percutiat, id est percutiendo vita hominem privet. Cur ergo addidit: Et mortuus fuerit, si iam hoc ipso ostendit homicidium, quod animam hominis percusserit, id est vita homo a percutiente privatus sit? An exponere voluit quomodo accipiendum sit, quod dixerat, hominis animam percussam, et sic ait: et mortuus fuerit, tamquam diceret, id est mortuus fuerit? hoc est enim, animam hominis fuisse percussam. Quomodo intellegendum est: Cum introieritis in terram quam do vobis et requieverit, etc. 89. (25, 2-7) Cum introieritis in terram quam ego do vobis, et requieverit terra quam ego do vobis, sabbata Domini. Sex annis seminabis agrum tuum, et sex annis putabis vineam tuam, et congregabis fructum eius: anno autem septimo sabbata, requies erit terrae, sabbata Domino. Quomodo intellegendum est: Cum introieritis in terram quam do vobis, et requieverit terra; sex annis seminabis agrum tuum, et cetera? Quasi tunc fieri praeceptum sit, quando terra requieverit; cum propterea terra requiescat, quoniam hoc fit. Requiem enim terrae septimo utique anno vult intellegi, quo iussit nihil in ea quemquam operari per agriculturam. Sed nimirum longum hyperbaton facit obscuritatem huic sensui. Videtur ergo hic esse ordo verborum: Cum introieritis in terram quam ego do vobis, et requieverit terra quam ego do vobis, sabbata Domini: quae ab se surgunt agrum tuum non metes, et uvam sanctificationis tuae non vindemiabis: annus requiescendi erit terrae. Et erunt sabbata terrae

esca tibi, et puero tuo, et puellae tuae, et mercenario tuo, et inquilino qui applicitus est ad te, et pecoribus tuis, et bestiis quae sunt in terra tua omne quod nascetur ex eo in escam. Interposuit autem exponendo quomodo terra requiescat, et ait: Sex annis seminabis agrum tuum, et sex annis putabis vitem tuam, et congregabis fructum eius: anno autem septimo sabbata, requies erit terrae, sabbata Domini. Agrum tuum non seminabis, et vineam tuam non putabis. Et per hoc quod ait, non putabis, omnem culturam eo anno prohibitam debemus accipere. Neque enim si putanda non est, aranda est, aut adminiculis suspendenda, vel quodlibet aliud, quod ad culturam eius pertineat, adhibendum: sed quomodo solet a parte totum intellegi, ita per putationem omnis cultura significata est. Et per agrum atque vineam, cum et illum seminari, et hanc putari prohibuit, omne agri genus intellegendum est. Neque enim in oliveto, vel quolibet alterius generis agro aliquid operandum est, de quibus tacuit. Quod vero ait: Et erunt sabbata terrae esca tibi, et puero tuo, et puellae tuae, etc., satis aperuit nec dominum agri prohibitum vesci eis, quae non adhibita cultura illo anno sponte nascantur, sed fructus redigere prohibitum. Sic ergo permissus est aliquid inde in escam sumere, quomodo transiens, ut hoc solum caperet quod statim vescendo consumeret, non quod in usus reponeret. Quomodo illud: Et terra non venundabitur in profanationem. 90. (25, 23) Et terra non venumdabitur in profanationem: alii codices habent, in confirmationem; quam mendosi tatem in alterutris prius in graeco accidisse arbitror, propter verbi similem sonum: enim profanatio dicitur; autem, confirmatio. Sed ille sensus apertus est: Et terra non venumdabitur in profanationem: id est, ne quis auderet terram, quam accepit a Deo, vendere profanis, qui ea utantur ad impietatem cultumque deorum alienorum atque falsorum. Illud autem subobscurum est: Non venumdabitur terra in confirmationem: quod puto non intellegendum, nisi ne ita venditio confirmetur, ut eam non recipiat venditor tempore remissionis, sicut praeceptum est. Quod vero sequitur, utrique sensui potest congruere, sive legatur: Et terra non venumdabitur in profanationem; sive, in confirmationem. Secutus quippe adiunxit: Mea enim est terra, propter quod proselyti et incolae vos estis ante me. Quomodo illud: Mercedem dabitis terrae.

91. (25, 24) Et per omnem terram possessionis vestrae mercedem dabitis terrae: alii autem codices habent, redemptionem dabitis terrae. Sensus ergo hic est: Non venumdabitur terra in profanationem, id est, illis qui ea utantur in iniuriam Creatoris; aut in confirmationem, id est, ut eam emptor perpetuo possideat, nec certo secundum Dei praeceptum intervallo annorum restituat venditori. Mea est enim, inquit, terra: unde secundum meum praeceptum ea uti debetis. Atque ut ostenderet suam esse, non ipsorum, quid ipsi in ea essent, consequenter adiunxit, dicens: Propter quod proselyti et incolae vos estis ante me: hoc est: Quamvis proselyti, id est advenae sint vobis, qui ex alienigenis adiunguntur genti vestrae; et incolae, id est non in terra propria manentes: tamen etiam vos omnes ante me advenae estis et incolae. Hoc Deus dicit, sive Israelitis, quod aliarum gentium terram, quas expulit, eis dederit: sive omni homini, quoniam ante Deum qui semper manet, et sicut scriptum est, coelum et terram implet 147, utique praesentia sua, omnis homo advena est nascendo, et incola vivendo; quoniam compellitur migrare moriendo. Quomodo quod addit: tamquam inquilini redemptionem. 92. (25, 24) Deinde adiungit et dicit. Per omnem terram possessionis vestrae mercedem dabitis terrae, tamquam inquilini, vel redemptionem. Illud, nisi fallor, vult intellegi quod inde reddebant quodam modo, per cessationes septimorum quorumque annorum, et quinquagesimi anni 148, quem vocat remissionis; ut ipsa vacatio terrae velut merces habitationis aut redemptio esset ab illo cuius est, hoc est ab eius creatore Deo. Quae sit anima Dei. 93. (26, 11) Et ponam tabernaculum meum in vobis, et non abominabitur anima mea vos. Animam suam Deus voluntatem suam dicit. Non enim est animal habens corpus et animam; neque substantia eius eiusmodi est, cuiusmodi creatura eius, quae anima dicitur, quam fecit, sicut per Isaiam ipse testatur, dicens: Et omnem flatum ego feci 149: quod eum de anima hominis dicere consequentia manifestant. Sicut ergo cum dicit oculos suos, et labia sua, et caetera vocabula membrorum corporalium, non utique accipimus eum forma corporis esse definitum; sed illa omnia membrorum nomina non intellegimus, nisi effectus operationum

atque virtutum: ita et cum dicit: Anima mea, voluntatem eius debemus accipere. Perfecta quippe simplex illa natura quae Deus dicitur, non constat ex corpore et spiritu; nec ipso spiritu mutabilis est, sicut anima: sed et spiritus est Deus, et semper idem ipse, apud quem non est commutatio 150. Hinc autem acceperunt Apollinaristae occasionem, qui dicunt animam non habuisse mediatorem Dei et hominum, hominem Christum Iesum 151, sed tantum Verbum et carnem fuisse, cum diceret: Tristis est anima mea usque ad mortem 152: sed ipso eius actu, qui nobis per evangelicam declaratur historiam, sic apparent humanae animae officia, ut hinc dubitare dementis sit. Dicitur quod transgressores legis gladius consumet si erunt in terra inimicorum suorum. 94. (26, 33. 36) Quid est, quod inobedientiae poenas cum minaretur Deus, dixit inter caetera: Et consumet vos perambulans gladius; deinde ait: Et erit terra vestra deserta, et civitates vestrae erunt desertae: tunc bene sentiet terra sabbata sua, omnes dies desolationis suae; et vos eritis in terra inimicorum vestrorum? Quomodo ergo consumet eos gladius, si erunt in terra inimicorum suorum? An in ipsa terra consumet, quoniam strage mortium facta non erunt ibi? An consumet vos, sic ait, ac si diceret, interficiet vos, ut ad istam consumptionem illi pertineant, qui gladio cadent, non omnes: quandoquidem paulo post dicit: Et eis qui residui sunt ex vobis, superducam formidinem in cor eorum? An secundum hyperbolen dictum est, consumet vos: secundum quem loquendi modum et abundantia eorum dicta est sicut arena maris 153? Secundum istum modum etiam dicitur, quod deinde sequitur: Et persequetur eos sonus folii volantis: id est, quia nimius in eis timor erit, ut et levissima quaeque formident.

1 - Ps 65, 13-14. 2 - Ez 3, 18. 3 - Num 30, 4. 4 - Lev 5, 2-3. 5 - Cf. Lev 1, 14.

6 - Cf. Lev 4, 35. 7 - Cf. Lev 4. 8 - Cf. Lev 5, 11. 9 - Lev 5, 15. 10 - 1 Cor 6, 18. 11 - Lev 5, 15. 12 - Cf. Lev 5, 7. 13 - Cf. Ex 29, 1. 14 - Lev 6, 30. 15 - Cf. Lev 4, 12. 21. 16 - Ps 36, 27. 17 - Gal 6, 1. 18 - Cf. Cod. Lugdunensis. 19 - Ps 18, 13. 20 - Ps 68, 6. 21 - Gal 6, 1. 22 - Iac 4, 17. 23 - Lev 7, 7. 24 - Cf. Mt 26, 28. 25 - Rom 5, 16. 26 - Lev 4, 13-14. 27 - Lev 4, 22. 28 - Lev 4, 27-28.

29 - Lev 5, 4-6. 30 - Lev 5, 14-16. 31 - Lev 5, 17-19. 32 - Lev 6, 1-7. 33 - Lev 3, 16. 34 - Cf. Lev 4, 9. 35 - Cf. Lev 4, 3-7. 36 - Cf. Lev 8, 2-14. 37 - Cf. Lev 4, 6-7. 38 - Cf. Lev 8, 14-15. 39 - Cf. Lev 8, 15. 40 - Cf. Lev 4, 4-5. 41 - Cf. Lev 8, 15. 28-29. 42 - Cf. Lev 7, 31. 43 - Cf. Lev 4, 10. 44 - Ps 98, 6. 45 - Cf. Ex 28, 3-39. 46 - Cf. Ex 19, 24. 47 - Cf. Ex 33, 11. 48 - Cf. Num 13, 17. 49 - Ex 4, 16. 50 - Cf. 3 Reg 2, 38. 51 - Cf. Lev 1-4.

52 - Cf. Lev 4, 23. 53 - Cf. Lev 5, 18. 54 - Cf. Lev 4, 14. 55 - Cf. Lev 3, 1-11. 12-17. 56 - Cf. Lev 3, 1. 57 - Lev 7, 29. 58 - Cf. Lev 7, 30-31. 59 - Cf. supra, Quaest. 3, 22. 60 - Cf. Lev 8. 61 - Cf. Lev 4, 35. 62 - Cf. Lev 5, 8-10. Cf. anche Quaest. 3, 4. 63 - Lev 4, 35. 64 - Cf. Lev 3, 5. 65 - Cf. Quaest. 3, 26, 1. 66 - Cf. Lev 7, 31-34. 67 - Cf. Quaest. 2, 113. 68 - Prov 11, 31; 1 Pt 4, 18. 69 - Lc 12, 48. 70 - Lc 12, 47-48. 71 - Sap 6, 7. 72 - Ex 33, 12. 73 - Cf. Lev 7, 34; 8, 29. 74 - Cf. Ps 64, 6; 67, 20; Quaest. 2, 98; 6, 23.

75 - Ps 115, 13. 76 - Lc 2, 30. 77 - Cf. Lev 4, 12. 21. 78 - Cf. Lev 9, 4; 9, 15. 16. 79 - Cf. Lev 4, 3-18. 80 - Cf. Lev 8, 14. 81 - Cf. Lev 9, 8. 82 - Cf. Lev 9, 15. 83 - Cf. Lev 4, 13-21. 84 - Lev 6, 26. 85 - Cf. Lev 15, 19-23. 86 - Rom 5, 16. 87 - Rom 5, 12. 88 - Ps 50, 7. 89 - Lc 2, 27. 90 - Cf. Mt 3, 11-13. 91 - Lc 2, 24. 92 - Eph 5, 27. 93 - 1 Reg 20, 19. 94 - Ps 102, 3. 95 - Cf. 3 Reg 12, 28-30. 96 - Cf. 3 Reg 18, 36-39. 97 - Cf. Gen 22, 3-10.

98 - Cf. Lc 16, 22. 99 - Lc 23, 43. 100 - Cf. Lc 16, 23. 101 - Act 20, 24. 102 - Hebr 10, 4. 103 - Gen 41, 46. 104 - 1 Cor 10, 4. 105 - Eph 5, 27. 106 - 1 Cor 11, 22. 107 - Eccli 34, 27. 108 - Io 6, 54. 109 - Cf. Ex 20, 17. 110 - Cf. Deut 25, 5. 111 - Cf. Mt 19, 8. 112 - Cf. Gen 30, 22-28. 113 - Cf. Lev 15, 19-27. 114 - Cf. Ez 18, 6; 22, 10. 115 - Cf. Ex 20, 17. 116 - Deut 6, 13. 117 - Lev 11, 44; 19, 2; 1 Pt 1, 16. 118 - Cf. Ex 20, 15. 119 - Ex 20, 16. 120 - Cf. Gen 42, 9. 14; 44, 4-5.

121 - Ex 20, 4. 13-15. 122 - Cf. Ex 1, 19-20. 123 - Cf. Ios 2, 4; 6, 25. 124 - Eph 2, 2. 125 - Io 12, 31. 126 - Io 14, 30. 127 - Gen 4, 1. 17. 25. 128 - Cf. Lev 21, 13. 129 - Cf. Ex 28, 4 ss. 130 - Cf. Iob 1, 20. 131 - Cf. Rom 6, 2. 132 - Cf. Quaest. 3, 57. 133 - Lev 17, 11. 134 - Cf. Lev 8, 33. 135 - Cf. Lev 15, 16. 136 - Cf. Ex 30, 7-8. 137 - Cf. Lev 22, 3. 138 - Cf. Num 20, 26-29. 139 - Ex 29, 24. 140 - Cf. Act 8, 9-12. 141 - Cf. Mt 3, 11. 14. 142 - Lc 23, 43. 143 - Cf. Act 10, 44-48.

144 - Cf. Ex 30, 7-8. 145 - Cf. Lev 15, 16. 146 - Mt 10, 28. 147 - Cf. Ier 23, 24. 148 - Cf. Lev 25, 8. 149 - Isa 57, 16. 150 - Iac 1, 17. 151 - Cf. 1 Tim 2, 5. 152 - Mt 26, 28. 153 - Cf. Gen 22, 17; 32, 12. LIBER QUARTUS

QUAESTIONES IN NUMEROS

Quomodo a numeris appellentur principatus. 1. (1, 1-44) Quid est quod singulos de singulis tribubus eligi iubet principes, eosque appellat ? Quos quidam latini interpretes tribunos appellaverunt: autem videntur a mille cognominati. Sed cum consilium Iothor socer Moysi genero suo daret, quod etiam Deus approbavit, de ordinando populo sub principibus, ut non omnes omnium causae Moysen ultra vires onerarent, appellavit constituendos super millenos homines, super centenos, et , super quinquagenos, et super denos; ab ipsis numeris, quibus praeessent, cognominatos 1. Numquidnam et hic sic accipiendi sunt , quod singuli essent super millenos? Non utique: neque enim universus omnium populus Israel duodecim hominum millia tunc fuerunt. Singulos enim elegit de singulis tribubus, quae duodecim tribus procul dubio non millenos homines, sed multa millia continebant. Nomen ergo

commune est cum illis, qui in Exodo appellantur , quod unusquisque illorum esset mille hominum princeps: istorum autem unusquisque millium princeps, quoniam sive a mille, sive a millibus, eadem compositio nominis resonat, ut appellentur . Quid mysterii habet numerus ille quinarius. 2. (1, 20-46) Merito quaeritur quid sibi velit quod per omnes tribus, ubi computantur per singulas quasque filii Israel in aetate militari, dicitur: Secundum propinquitates eorum, secundum populos eorum, secundum domos familiarum eorum, secundum numerum nominum eorum, secundum caput eorum; et haec quinque similiter omnino repetuntur, donec tribus omnes compleantur: quasi aliud sit, secundum propinquitates eorum, aliud secundum populos, aliud secundum domos familiarum, aliud secundum numerum nominum, aliud secundum caput; cum potius videantur aliis verbis eadem significare ista omnia. Intentionem autem movet, quia tam diligenter per omnes tribus eadem repetuntur, ut non frustra fieri quivis iudicet, etiamsi non intellegat. Nimirum ergo numerus ipse aliquid insinuat sacramenti, ut hoc idem quinquies varie repetatur. Nam iste numerus sicut in ipsis quinque libris Moysi, id est quinarius, in Vetere Testamento maxime commendatur. Illa vero quae deinceps quatuor connectuntur, id est masculina, a viginti annis et supra, omnis qui procedit in virtute, recognitio eorum; quamvis et ipsa per omnes tribus eodem prorsus modo repetantur, habent necessariam differentiam. Cum enim ageretur de numero universae multitudinis ad unam tribum pertinentis, discernendus erat sexus, ideo positum est: Omnia masculina. Et ne parvuli etiam computarentur, adiunctum est, a viginti annis et supra. Rursus ne imbellis aetas senectutis annumeraretur, additum est: omnis qui procedit in virtute. Et omnia concluduntur verbo eius operis quod fiebat, ut dicatur, recognitio eorum. Recognitio enim fiebat, ut haec hominum millia computarentur. Quinque igitur illa, propinquitates, populi, domus familiarum, numerus nominum, et caput; et ista deinde quatuor, sexus, aetas, virtus, recognitio, fortasse in ipso numero aliquid insinuent. Si enim horum duorum numerorum, id est quinarii et quaternarii, alter multiplicetur ex altero, id est ut quinquies quaterni, aut quater quini ducantur, viginti fiunt. Quo numero etiam adolescentium aetas illa signatur. Qui numerus commemoratur et quando intratur ad terram promissionis: et dicitur illa aetas viginti annorum, quae non declinaverit in dextram aut sinistram. Ubi mihi videntur significari sancti fideles ex utroque

Testamento fidem veram tenentes. Nam Vetus Testamentum quinque libris Moysi maxime excellit, et Novum quatuor Evangeliis. Alienigena cui vetitur accedere tabernaculum dum erigitur aut levatur. 3. (1, 51) Quod ait de tabernaculo destringendo, levando, erigendo: Et alienigena qui accesserit moriatur; hic alienigena intellegendus est etiam ex illis filiis Israel, qui non de illa tribu fuerunt, quam tabernaculo servire praecepit, id est qui non fuerit de tribu Levi. Mirum est autem quomodo abusive alienigena dicitur, quod magis alterius generis hominem significat, id est , et non magis , quod significat alterius tribus hominem: quo nomine magis utitur Scriptura in aliarum gentium hominibus, ut allophyli appellentur, quasi aliarum tribuum homines. An vigiliae an custodiae rectius dicantur. 4. (3, 5-7) Et locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Accipe tribum Levi; et statues eos in conspectu Aaron sacerdotis, et ministrabunt ei: et custodient custodias eius, et custodias filiorum graecus dixit, has Israel, ante tabernaculum testimonii. Quas nostri interpretes alii custodias, alii excubias interpretati sunt. Sed mirum nisi vigiliae melius dicuntur quae solent in castris ternarum horarum observationem habere. Unde scriptum est: Quarta autem vigilia noctis venit ad eos, ambulans super mare 2: hoc est, post nonam horam noctis, post tres videlicet vigilias. Et multis locis Scripturarum nostri vigilias interpretati sunt, quas Graeci vocant. Ubi nulla dubitatio est, spatia nocturni temporis significari: quod puto et hic accipiendum. Quomodo enim Levitae iubentur observare custodias Aaron, et custodias filiorum Israel, id est , nisi fortasse dictum est, ne putarent ab observandis vigiliis, quae proprie in castris observari solent, propter honorem quo serviebant tabernaculo, immunes se esse debere, cum et ipsos oporteret propter opera tabernaculi non minus vicissim observare vigilias, quae observarentur in aliis circumquaque castris filiorum Israel? Quomodo ex contactu tabernaculi Dominus mortem minetur. 5. (3, 10. 38) Alienigena qui tetigerit morietur. Quaerendum quomodo dixerit in Levitico 3: Qui tetigerit tabernaculum sanctificabitur: cum hic dicat: Alienigena qui tetigerit, morietur; volens intellegi eos qui non essent de tribu Levi. An forte hic,

tetigerit, ad obsequium dixerit servitutis, quod a solis Levitis deberi tabernaculo praecepit? Hinc enim loquebatur. Quomodo primogenita dicantur Dei. 6. (3, 12-14. 41-47) Quid est quod Levitas pro primogenitis filiorum Israel sibi Deus deputat, ita ut numeratis primogenitis populi, qui plures inventi sunt quam erat numerus Levitarum, argento redimerentur, quinque siclis pro uno datis? Quod pro pecoribus non est factum, cum et pecora Levitarum pro primogenitis pecorum Israel sibi esse voluerit. Quomodo deinceps primogenita eorum vel pecorum eorum pertinebant ad Deum, ubi iussit immunda primogenita vel humana mutari ovibus? Quomodo non et pro istis deinceps primogenitis computabantur filii Levitarum (manebat enim in posteris eadem tribus, quae posset pro primogenitis posterioribus computari); nisi quia illud iustum fuit, ut qui nascerentur de illis qui iam ad portionem Domini pertinebant, datam pro primogenitis qui de Aegypto exierunt, iam Deus proprios haberet, tamquam suos de suis, nec possent pro illis iuste computari, qui deinceps primogeniti Deo debebantur? De universo quippe populo, et de universis pecoribus populi data est portio Deo pro primogenitis: et haec portio erat Levitae et pecora eorum. Iam si quid genuissent, Dei erat; non poterat hoc tamquam a populo dari, quod iam alienum erat: ac per hoc debita deinceps primogenita Deo reddi oportebat; nec pro his computari posteros Levitarum vel pecorum eorum. Quomodo panes dicuntur semper esse super mensam. 7. (4, 7) Cum praeciperet de tollenda mensa, iussit cum illa et panes tolli sic dicens: Et panes qui semper super eam erunt. Non utique isti semper super eam erunt, sed similes eorum: quia illi auferebantur, et recentes quotidie ponebantur; dum tamen sine panibus mensa non relinqueretur. Ideo dixit: qui semper super eam erunt: hoc est, quia semper panes, non quia illi semper. Quomodo sequentia intellegi debent. 8. (4, 11) Et super altare aureum adoperient vestimentum hyacinthinum, et adoperient illud operimento pelliceo hyacinthino. Posset ista locutio videri, quam velut absurdam et non integram latini interpretes transferre noluerunt; id est, super altare aureum adoperient vestimentum hyacinthinum: tamquam debuerit dici: Et

altare aureum adoperient vestimento hyacinthino. Nam adoperient vestimentum hyacinthinum, hoc videtur significare, quod ipsum vestimentum aliunde adoperiretur, non quod ipso vestimento adoperiretur altare. Sed mihi videtur non tam genus locutionis esse, quam subobscurus sensus. Hoc quippe intellegi potest: Et super altare aureum adoperient vestimentum hyacinthinum, ut ipsum vestimentum hyacinthinum alia re operiendum praeciperet, quod vestimentum iam super altare esset; ac sic breviter utrumque complecteretur, et vestimento hyacinthino altare operiendum, et vestimentum hyacinthinum alio tegmine operiendum. Subiunxit denique unde cooperiri vellet vestimentum hyacinthinum, cum adiecit: Et adoperient illud operimento pelliceo hyacinthino. Quae peccata redimi pecunia iubentur. 9. (5, 6-8) Vir, aut mulier, quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis, et despiciens despexerit, et deliquerit, anima illa annuntiabit peccatum quod peccavit, et restituet delictum: caput et quintas eius adiiciet super illud, et reddet cui deliquit ei. Si autem non fuerit homini proximus, ita ut reddat illi delictum ad ipsum; delictum quod redditur Domino, sacerdotis erit, excepto ariete propitiationis per quem exorabit in illo pro eo. Hic ea peccata intellegenda sunt, quorum in his rebus perpetratio est, quae pecunia restitui possunt. Non enim aliter diceret quomodo restituenda sint, nisi damni pecuniarii fuissent. Iubet enim restitui caput et quintas, id est, totum illud quidquid est, et quintam eius partem, excepto ariete qui fuerat offerendus in sacrificium ad expiandum delictum. Iubet autem illud quod restituitur sacerdotis esse, id est, ipsum caput et quintam, si non est proximus ei in quem commissum est. Ubi utique intellegitur tunc Domino reddendum quod sit sacerdotis, si homo ipse non supersit qui damnum passus est, nec proximus eius, quem puto haeredem intellegi voluisse. Sed de ipso homine nihil dixit Scriptura: verumtamen cum dicit: Si non ei fuerit proximus, sub hac brevitate insinuat, tunc quaeri proximum eius, si ipse non fuerit. Si autem nec proximus erit, Domino restituetur, ne impunitum remaneat quod admissum est: quod tamen non cedat in sacrificium, sed sit sacerdotis. Sic sane verba Scripturae distinguenda sunt: Si autem non fuerit homini proximus, ita ut reddat illi delictum ad ipsum: locutionis est enim quod addidit: ad ipsum; aut forte ad ipsum dixit, quod ad ipsum pertineat, id est ipse possideat. Deinde sequitur:

Delictum quod redditur Domino, sacerdotis erit: delictum autem dicit, cum redditur ea res quae per delictum ablata est. Quomodo different haec et in Exodo iubeatur restitutio. 10. (5, 6-7) Quaeri autem potest, quomodo in Exodo dicitur, si quis furatus fuerit vitulum aut ovem, restituere debere quinque vitulos vel quatuor oves, si occiderit, aut vendiderit; si autem quod abstulerit, salvum apud eum reperitur, duplum esse restituendum 4 : cum hic restitui iubeat caput et quintam, quod longe est etiam a duplo; quanto magis a quadruplo vel quinquies tanto? Nisi forte quia hic ait: Vir, aut mulier, quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis, peccata ignorantiae voluit intellegi humana peccata. Fieri enim potest ut parum attendendo, per neglegentiam traiiciat homo rem alienam in rem suam: quod ideo peccatum est, quia si diligenter attenderetur, non admitteretur. Et haec voluit capite et quinta restitui, non sicut furta multari. Nam si furta et fraudes hic intellexerimus, quae non per ignorantiam neglegentiae, sed furandi et fraudandi animo committuntur, et ideo dicta humana, quia in homines fiunt; ille, nisi fallor, erit exitus quaestionis huius, ut ideo qui fecit non reddat vel duplum, quia non deprehenditur vel convincitur, sed ignorantibus a quo factum sit, vel utrum factum sit, ipse annuntiat delictum suum. Cum enim dixisset Scriptura: Vir, aut mulier, quicumque fecerit ab omnibus peccatis humanis, et despiciens despexerit, et deliquerit, id est contemnendo ista commiserit; adiunxit, et ait: Anima illa annuntiabit peccatum quod peccavit, et restituet delictum, caput et quintas eius: forte ergo propterea tantum, quia ipse annuntiavit; et ideo non eo damno plectendus fuit, quo furem comprehensum vel convictum plecti oporteret. Qualiter accipienda sint verba quae Scriptura dicit mulieri a sacerdote dicenda. 11. (5, 21) Verba quae Scriptura dicit mulieri a sacerdote dicenda, quando a suspicione adulterii eam maritus adducit: Det eam Dominus in maledictum et in exsecramentum, graecus habet . Quo verbo videtur significari iuramentum per exsecrationem; velut si quisquam dicat: Sic non mihi illud et illud contingat: vel certe ita iuret: Illud et illud mihi contingat, si fecero, vel non fecero. Ita hoc dictum est: Det te Dominus in maledictum et in exsecramentum, tamquam diceretur, ut de te iurent quae per exsecrationem

iurabunt; sic non eis contingat, aut, hoc eis contingat, nisi illud fecerint. Quid agnum offerri in peccatum. 12. (6, 14-17) Et offeret munus suum Domino, agnum anniculum sine vitio in holocaustoma, et agnam anniculam sine vitio unam in peccatum. Hoc quidam nostri interpretes transferre noluerunt, veluti locutionem inusitatam vitantes, et dixerunt: pro peccato, non: in peccatum, cum sit sensus in ea locutione, qui non fuerat perturbandus. In peccatum quippe dictum est, quia hoc ipsum quod pro peccato offerebatur, peccatum vocabatur. Unde illud est apud Apostolum de Domino Christo: Eum qui non noverat peccatum, peccatum pro nobis fecit 5: Deus Pater scilicet, Deum Filium pro nobis fecit peccatum, id est sacrificium pro peccato. Sicut ergo agnus in holocaustoma, ut ipsum pecus esset holocaustoma; sic et agna in peccatum, ut ipsum pecus esset peccatum, id est sacrificium fieret pro peccato, sicut de ariete, quod sequitur, in salutare dicit, tamquam ipsum sit salutare, cum sit sacrificium salutaris. Quod postea repetendo manifestat: nam et illud pro peccato dicit, quod prius dixerat: in peccatum; et hoc: sacrificium salutaris, quod prius dixerat: in salutare. Quid illud: hoc est de Levitis. 13. (8, 23-24) Locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Hoc est de Levitis. Hoc alii interpretati sunt: Haec est lex de Levitis: sed quod scriptum est: Hoc est de Levitis, intellegitur dictum: Hoc constituo de Levitis. Quomodo hyperbaton verborum ordinandum. 14. (8, 24-26) Deinde sequitur: A quinto et vicesimo anno et supra, introibunt ministrare in ministerium in operibus in tabernaculo testimonii; et a quinquagenario recedet ab administratione, et non operabitur ultra (et ministrabit frater eius): in tabernaculo testimonii custodire custodias; opera autem non operabitur. Hunc sensum obscurum facit , quod ita confusum est, tamquam de ipso fratre sit dictum, custodire custodias; cum dictum sit de illo, qui recedet ab operibus, et remanebit illi, in tabernaculo testimonii custodire custodias; opera autem non operabitur; sed operabitur frater eius, id est, qui nondum pervenit ad aetatem quinquagenariam, a viginti quinque annis incipiens

operari. Ergo ita distinguendum est: Et a quinquagenario recedet ab administratione, et non operabitur ultra, et ministrabit frater eius. Deinde redit ad illum quinquagenarium, de quo loquebatur, et de illo explicat caetera, dicens: In tabernaculo testimonii custodire custodias; opera autem non operabitur. Quod enim ait: custodire, subauditur: incipiet, tamquam id uno verbo diceret, custodiet custodias. Solet enim usitate etiam in latinis locutionibus infinitum verbum poni pro finito. Quomodo immundi pascha facerent. 15. (9, 6-12) Cum Paschae tempore quidam, qui immundi facti erant super animam hominis, id est super mortuum, quaererent quomodo Pascha facerent; quoniam oportebat eos ab immunditiis septem diebus purificari secundum Legem: consuluit Dominum Moyses, et responsum accepit, cuicumque tale aliquid accidisset, vel tam in longinquo itinere constitutus esset, ut non posset occurrere, alio mense eum facere debere Pascha, propter diem mensis quartum decimum, ubi lunae numerus observabatur. Sed si quaeratur quid facerent, si forte talis immunditia etiam ad secundum mensem occurreret; arbitror id quod dictum est de secundo mense, tamquam regulariter fuisse retinendum, ut tertio mense observarent, aut certe Pascha non egisse tali necessitate, ad culpam non pertineret. Quomodo cetera sane difficilia exponantur. 16. 1. (9, 15-23) Et die qua statutum est tabernaculum, texit nubes tabernaculum, domum testimonii: et vespere erat super tabernaculum velut species ignis usque mane. Ita fiebat semper; nubes tegebat illud die, et species ignis nocte. Et cum ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promovebant filii Israel: et in loco ubicumque steterat nubes, ibi castra collocabant filii Israel. Per praeceptum Domini castra collocabunt filii Israel, et per praeceptum Domini promovebunt. Omnes dies in quibus obumbrat nubes super tabernaculum, in castris erunt filii Israel: et quando protraxerit nubes super tabernaculum dies plures; et custodient filii Israel custodiam Dei, et non promovebunt. Et erit, cum texerit nubes dies numero super tabernaculum; per vocem Domini in castris erunt, et per praeceptum Domini promovebunt. Et erit cum fuerit nubes a vespera usque mane, et ascenderit nubes mane, et promovebunt die; vel nocte et si ascenderit nubes, promovebunt: die vel mense

die abundante nube obumbrante super illud, in castris erunt filii Israel, et non promovebunt. Quoniam per praeceptum Domini promovebunt. Custodiam Domini custodierunt per praeceptum Domini in manu Moysi. 16. 2. Totus hic locus diligenter exponendus est, quoniam inusitatis generibus locutionum obscuratus est. Et die, inquit, qua statutum est tabernaculum, texit nubes tabernaculum, domum testimonii: idem tabernaculum appellavit domum testimonii. Et vespere erat super tabernaculum velut species ignis usque mane. Ita fiebat semper. Deinde diligenter exprimit, quid fiebat semper: Nubes, inquit, tegebat illud die, et species ignis nocte. Et cum ascendisset nubes a tabernaculo, et postea promovebant filii Israel. Ista sententia obscura non est, nisi propter illam locutionem ubi additur, et. Ordo enim verborum integer sequitur, etiamsi desit ipsa coniunctio, ut sic dicatur: Et cum ascendisset nubes a tabernaculo, postea promovebant filii Israel: quamvis et ipsum quod dictum est, postea, si deesset, plena posset esse sententia. Deinde sequitur, dicens: Et in loco ubicumque steterat nubes, ibi castra collocabant filii Israel. 16. 3. Hoc autem totum quod faciebant, ad praeceptum Domini referens, ita complectitur: Per praeceptum, inquit: Domini castra collocabunt filii Israel, et per praeceptum Domini promovebunt. Praeceptum Domini appellat signum ipsum quod fiebat in nube, sive cum staret obumbrans tabernaculum, ut et castra consisterent; sive cum ascendisset, atque ultra moveretur, ut eam elevatis castris sequerentur. Mutavit sane in hac sententia narrantis modum, et tamquam praedicens atque praenuntians verba futuri temporis habere coepit. Neque enim ait: Per praeceptum Domini castra collocabant filii Israel; sed, collocabunt: nec ait: per praeceptum Domini promovebant; sed: promovebunt. Et hunc modum etiam in consequentibus servat, qui modus in Scripturis est inusitatissimus. Nam verbis praeteriti temporis saepe futura praedicta esse novimus; sicut est: Foderunt manus meas et pedes 6; et: Sicut ovis ad immolandum ductus est 7; et innumerabilia talia: ut autem narrator rerum gestarum verbis utatur temporis futuri, sicut hoc loco, difficillime in Scripturis inveniri potest. 16. 4. Ergo posteaquam dixit, de die et nocte, quo signo promoveret populus, vel maneret; ne putarentur per noctem ambulare et per diem solere considere, atque hoc diebus omnibus

facere, secutus adiunxit, et ait: Omnes dies in quibus obumbrat nubes super tabernaculum, in castris erunt filii Israel; et quando protraxerit nubes super tabernaculum dies plures. Deinde admonens non hoc ex illorum necessitate fieri, sed ex Dei voluntate: Et custodient, inquit, filii Israel custodiam Dei, id est, custodiam quam praecepit Deus; et non promovebunt. Et tamquam diceretur: Quando ergo promovebunt? Et erit, inquit, cum texerit nubes dies numero super tabernaculum, id est, dies certo numero, qui numerus utique Deo placet: per vocem Domini in castris erunt, et per praeceptum Domini promovebunt. Hanc videtur dicere vocem Domini signum quod dat de statione, et motu nubis; quia et vox loquentis, procul dubio signum est voluntatis. Quod ergo ait: et per praeceptum, hoc idem signum puto intellegendum. Quamquam posset vox et praeceptum Domini illud etiam accipi quod locutus est, ut solet, ad Moysen, et praecepit hoc fieri. Neque enim scirent illi promovendum esse nube promovente, et standum esse nube stante, nisi hoc eis ante praeciperetur. 16. 5. In his autem quae dicta sunt nondum apparuit, utrum per diem tantum ambularetur, an etiam per noctem, secundum signum quod nubes motu suo dabat. Fortassis enim quamvis plures dies in castris manerent nube non promovente, potuit tamen putari nubem non solere ascendere de castris, et signum itineris dare, nisi per diem. Sequitur ergo et dicit: Et erit, cum fuerit nubes a vespera usque mane, et ascenderit nubes mane, et promovebunt die. Hic illa copulativa coniunctio more Scripturae posita est. Nam ea detracta plenus est sensus hoc modo: Et erit, cum fuerit nubes a vespera usque mane, et ascenderit nubes mane, promovebunt die. Deinde quia et nocte si nubes ascenderet promovebant, atque iter nocturnum si illud signum acciperent agebant, adiunxit et ait: Vel nocte et si ascenderit nubes, promovebunt. Sed locutio est inusitatior: non enim tantum positum est: et; sed eo more positum est, quo non solet. Unde mihi videtur praeposteratus ordo verborum, sicut saepe et in latinis locutionibus fieri solet: quod genus antistrophe dicitur. Proinde si ita dicatur: vel et nocte si ascenderit nubes, promovebunt; aut certe ita: si et nocte ascenderit nubes, promovebunt, planissimus sensus est. 16. 6. Adhuc autem occurrebat cogitanti, ut scire vellet utrum quomodo cognitum est solere illos ad nubis signum diebus et noctibus ambulare, vel diebus et noctibus in castris esse, ita etiam solerent per dies tantum manere, etiam quorum noctibus

ambularent: quod arbitror Scripturam in consequentibus intimasse cum dicit: Die vel mense diei, abundante nube obumbrante super illud, in castris erunt filii Israel, et non promovebunt. Quia enim dixerat: vel nocte et si ascenderit nubes, promovebunt; tamquam restabat ut diceret, die autem si non ascenderit, non promovebunt, quando quasi promovere debere videbantur: sed quia hoc etiam diebus pluribus fieri poterat, ut noctibus ambularent, promovente nube, et ea manente diebus non ambularent, ideo posuit, die vel mense diei. Non dixit, mense, ne ibi et noctes eiusdem mensis acciperentur; sed, mense diei, id est mense ex ea parte qua dies illi fuit, non ex ea qua nox. Die ergo vel mense diei, abundante nube obumbrante, id est, abundante in obumbrando, vel abundantius obumbrante, super illud, illud scilicet tabernaculum, in castris erunt filii Israel, et non promovebunt. Postremo repetiit, divina auctoritate factum, cui resisti utique non debebat, adiungens: Quoniam per praeceptum Domini promovebunt. Custodiam Domini custodierunt, per praeceptum Domini, in manu Moysi. Rediit ad verbum praeteriti temporis, ut diceret, custodierunt. Quod vero in fine posuit, in manu Moysi, usitatissima in Scripturis locutio est, quia per Moysen haec Deus praecipiebat. Cur praecipiat tuba canere. 17. (10, 7) Ei cum congregaveritis synagogam, tuba canetis, et non in signo. Non ergo ad hoc canendum praecipit, ut congregetur synagoga; nam si hoc fit, signum est: sed iam congregata synagoga, praecipit tuba canere, tamquam ad cantum iam pertineat; non ad dandum signum, quo dato fieri aliquid admoneat. Proinde cum hoc quod iam congregata synagoga tubis canebant, quisquam homo Novi Testamenti ad aliquid spiritale interpretatur, illi signum est, qui intellegit quare fiat; non illis qui non intellegebant, nisi quando ad hoc fiebat, ut aliquod opus indiceretur. De verbis: Et auferam de spiritu tuo... 18. (11, 17) Et auferam de spiritu qui est in te, et superponam super eos; et sustinebunt tecum impetum populi, et non portabis illos tu solus. Plerique latini interpretes non ut in graeco est, transtulerunt; sed dixerunt: Auferam de spiritu tuo qui est in te, et ponam super eos, aut ponam in eis; et fecerunt sensum laboriosum ad intellegendum. Putari enim potest de spiritu ipsius hominis

dictum, quo humana natura completur corpore adiuncto, quae constat ex corpore et spiritu, quem etiam animam dicunt: de quo et Apostolus dicit: Quis enim hominum scit quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est? Sic et quae Dei sunt, nemo scit nisi Spiritus Dei. Et quod adiungit ac dicit: Nos autem non spiritum huius mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est 8; ostendit utique alium esse Spiritum Dei, cuius particeps fit spiritus hominis per gratiam Dei. Quamvis posset etiam, sicut alii interpretati sunt, intellegi Spiritus Dei in eo quod dicitur: de spiritu tuo qui est in te; ut dictum sit, tuo, quia fit etiam noster qui Dei est, cum accepimus eum: sicut de Ioanne dictum est: In spiritu et virtute Eliae 9. Non enim anima Eliae in eum fuerat revoluta. Quod si quidam haeretica perversitate opinantur, quid dicturi sunt in eo quod scriptum est: Spiritus Eliae requievit super Elisaeum 10; cum iam ille utique haberet animam suam: nisi quia dictum est de Spiritu Dei, ut etiam per illum operaretur qualia per Eliam operabatur; non ab illo recedens, ut istum posset implere; aut dispertitus minus esset in illo, ut posset ex aliqua parte et in isto esse? Deus est enim qui possit esse in omnibus tantus, in quibus per illam gratiam esse voluerit. Nunc autem cum ita scriptum sit: Et auferam de spiritu qui est super te, nec dictum sit: de spiritu tuo, facilior est absolutio quaestionis: quia intellegimus nihil aliud Deum significare voluisse, nisi ex eodem Spiritu gratiae illos quoque habituros adiutorium, ex quo habebat Moyses; ut et isti haberent quantum Deus vellet, non ut ideo Moyses minus haberet. De verbis: Sexcenta milia peditum... 19. (11, 21-23) Et dixit Moyses: Sexcenta millia peditum, in quibus sum in ipsis, et tu dixisti: Carnes dabo eis, et edent mense dierum. Numquid oves et boves occidentur illis, et sufficient illis? aut omnis piscis congregabitur eis, et sufficiet eis? Quaeri solet utrum hoc Moyses diffidendo dixerit, an quaerendo. Sed si putaverimus eum diffidendo dixisse, nascitur quaestio cur hoc ei non exprobraverit Dominus, sicut exprobravit quod ad petram unde aqua profluxit, videtur de potestate Domini dubitasse 11. Si autem dixerimus hoc eum dixisse quaerendo modum quo fieret, ipsa Domini responsio, ubi ad eum dixit: Numquid manus Domini non sufficiet, quasi redarguentis videtur quod ille ista non credidisset. Sed melius arbitror intellegi Dominum ita respondisse, tamquam modum futuri facti, quem ille requierebat, dicere noluerit, sed potius opere ipso suam potentiam demonstrare. Poterat enim et Mariae dicenti:

Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco? 12, a calumniantibus obiici quod minus crediderit, cum illa modum quaesiverit, non de virtute Dei dubitaverit. Quod autem responsum est illi: Spiritus Sanctus superveniet super te, et virtus Altissimi obumbrabit te 13, poterat et sic responderi quomodo hic: Numquid Spiritui Sancto impossibile est, qui superveniet in te? ac sic idem ipse sensus conservaretur. Porro autem talia quaedam dicens Zacharias, incredulitatis arguitur, et vocis oppressae poena plectitur 14 . Quare, nisi quia Deus non de verbis, sed de cordibus iudicat? Alioquin et ad illam petram unde aqua profluxit, poterant excusari verba Moysi, nisi in eum clara esset divina sententia quod diffidendo talia dixerit. Nam ita se ea verba habent: Audite me, increduli; numquid de petra ista educemus vobis aquam? Deinde sequitur: Et elevata Moyses manu sua percussit petram virga bis, et exiit aqua multa, et bibit synagoga et pecora eorum 15. Utique ad hoc congregavit populum, ad hoc illam virgam in qua tanta miracula fecerat sumpsit, eaque petram percussit, atque inde solitae virtutis est consecutus effectus. Verba ergo illa quibus ait: Numquid ex hac petra educemus vobis aquam? possent sic accipi, tamquam diceretur: Nempe ex hac petra secundum vestram incredulitatem aqua educi non potest: ut denique percutiendo ostenderetur, fieri divinitus potuisse quod illi infidelitate non crederent, maxime quia dixerat: Audite me, increduli. Ita quidem intellegi possent haec verba, nisi Deus qui cordis inspector est 16, quo animo dicta fuerint indicaret. Sequitur enim Scriptura et dicit: Et dixit Dominus ad Moysen et Aaron: Quoniam non credidistis sanctificare me in conspectu filiorum Israel, propter hoc non inducetis vos synagogam hanc in terram quam dedi eis 17. Ac per hoc intellegitur illa verba ita dixisse Moysen, tamquam ad incertum percusserit, ut si non sequeretur effectus, hoc praedixisse putaretur, cum ait: Numquid ex hac petra educemus vobis aquam? quod in animo eius lateret omnino, nisi Dei sententia proderetur. E contrario itaque isto loco debemus intellegere verba Moysi de promissis carnibus, quaerentis potius quomodo fieret, quam diffidentis fuisse; quando sententia Domini non secuta est, quae vindicaret, sed potius quae doceret. An uxor illa Moysi sit filia Iethro. 20. (12, 1) De uxore Moysi Aethiopissa quaeri solet, utrum ipsa sit filia Iothor 18, an alteram duxerit, vel superduxerit: sed ipsam fuisse credibile est: de Madianitis quippe erat, qui reperiuntur in

Paralipomenon Aethiopes dicti 19, quando contra eos pugnavit Iosaphat. Nam in his locis dicitur eos persecutus populus Israel, ubi Madianitae habitant, qui nunc Saraceni appellantur. Sed nunc eos Aethiopes nemo fere appellat, sicut solent locorum et gentium nomina plerumque vetustate mutari. De verbis: Videbitur populum si fortis est. 21. (13, 18-26) Et dixit ad eos: Ascendite ista eremo, et ascendetis in montem, et videbitis terram quae sit, et populum qui insidet super eam, si fortis est aut infirmus, si pauci sunt aut multi. Exposuisse intellegitur, secundum quid dixerit: si potens est aut infirmus; hoc est: si pauci sunt aut multi. Nam quomodo possent de monte prospicientes sentire humanarum virium fortitudinem? Potest et alius sensus esse multo congruentior veritati. Quod ait: Ascendetis in montem, in ipsam terram dixit, quam explorare volebant. Non enim possent facile exploratores intellegi, ubi tamquam peregrinantes omnia perquirebant. Nam si de montis vertice eos putaverimus conspexisse terram, et explorasse; quomodo possent exquirere omnia quae Moyses exquirenda praecepit? quomodo intrare civitates, quas eos Scriptura dixit intrasse? quomodo de illa valle botrum tollere, propter quem et loco nomen est inditum, ut vallis Botri diceretur? In ipso ergo monte explorabatur terra, quia ipsa erat quae exploraretur: et ibi erat quidam depressior locus, de qua valle botrus ablatus est. Quid sit pavor terrae. 22. (13, 33) Et protulerunt pavorem terrae quam exploraverunt. Pavorem terrae dixit, non quo pavebat eadem terra, sed quem ex ea terra conceperant. Quomodo intellegantur verba Caleb et Iosue. 23. (14, 9) Caleb et Iesus Nave loquentes ad populum Israel ne timerent ingredi terram promissionis, dixerunt inter caetera: Vos autem ne timueritis populum terrae, quoniam cibus nobis sunt. Abscessit enim tempus ab eis, Dominus autem in nobis; ne timueritis eos. Quod dictum est: Cibus nobis sunt, intellegere voluerunt, consumemus eos. Quod vero adiunxerunt: Abscessit enim tempus ab eis, Dominus autem in nobis: satis diligenter non dixerunt: Abscessit Dominus ab eis; impii quippe antiquitus fuerunt: sed quoniam et impiis occulta dispensatione divinae

providentiae datur tempus florendi atque regnandi: Abscessit, inquiunt, tempus ab eis, Dominus autem in nobis. Non dixerunt: Abscessit tempus ab eis, et nostrum successit: sed: Dominus autem in nobis, non tempus. Illi enim tempus habuerunt, isti Dominum Deum temporum creatorem et ordinatorem, et quibusque, ut ei placet, distributorem. Quae sint peccata nolentium. 24. (15, 24-29) Quod praecipitur quomodo expientur peccata quae non sponte committuntur, merito quaeritur quae sint ipsa peccata nolentium: utrum quae a nescientibus committuntur; an etiam possit recte dici peccatum esse nolentis, quod facere compellitur: nam et hoc contra voluntatem facere dici solet. Sed utique vult propter quod facit, tamquam si peierare nolit, et facit cum vult vivere, si quisquam, nisi fecerit, mortem minetur. Vult ergo facere, quia vult vivere: et ideo non per seipsum appetendo ut falsum iuret, sed ut falsum iurando vivat. Quod si ita est, nescio utrum possint dici ista peccata nolentium, qualia hic dicuntur expianda. Nam si diligenter consideretur, forte ipsum peccare nemo velit, sed propter aliud fit, quod vult qui peccat. Omnes quippe homines qui scientes faciunt quod non licet, vellent licere: usque adeo ipsum peccare nemo appetit propter hoc ipsum, sed propter illud quod ex eo consequitur. Haec si ita se habent, non sunt peccata nolentium, nisi nescentium; quae discernuntur a peccatis volentium. Quae peccata in manu superbiae. 25. (15, 30-31) Et anima quaecumque peccaverit in manu superbiae ex indigenis, aut ex proselytis, Deum hic exacerbat, et exterminabitur anima illa de populo suo; quoniam verbum Domini contempsit, et mandata eius disperdidit: contritione conteretur anima illa, peccatum eius in illa. Quae sint peccata quae fiunt in manu superbiae, id est superbia committuntur, Scriptura ipsa in consequentibus satis exposuit, ubi ait: Quoniam verbum Domini contempsit. Aliud est ergo praecepta contemnere, aliud magni quidem pendere, sed aut ignarum contra facere, aut victum. Quae duo fortasse pertineant ad illa peccata quae a nolentibus fiunt, de quibus superius quemadmodum Deo propitiato expiarentur admonuit; ac inde subiecit peccata superbiae, cum quisque superbiendo, id est praeceptum contemnendo perperam facit. Quod genus peccati non dixit ullo genere sacrificii purgari oportere,

tamquam insanabile iudicans, illa duntaxat curatione quae per sacrificia gerebatur, qualia facienda in hac Scriptura praecipiuntur: quae si per se ipsa attendantur, nulli peccato possunt mederi; si autem res ipsae quarum haec sacramenta sunt inquirantur, in eis inveniri poterit purgatio peccatorum. Quod ergo scriptum est: Peccator, cum venerit in profundum malorum, contemnit 20, iste significatus est, quem Scriptura hoc loco dicit: in manu superbiae delinquere. Hoc igitur sine poena eius qui committit, non potest aboleri; atque ideo non potest esse impunitum, et cum poenitendo sanatur: ipsa enim afflictio poenitentis poena peccati est, quamvis medicinalis et salubris. Merito quippe magnum iudicatur peccatum, cum superbia praeceptum contemnit: sed e contrario, ut sanari possit, cor contritum et humiliatum Deus non spernit 21. Verumtamen quia sine poena non fit, ideo hinc talia dicta sunt: Deum, inquit, hic exacerbat; quia Deus superbis resistit 22. Et exterminabitur anima illa de populo suo; quoniam talis omnino in numero eorum qui ad Deum pertinent, non est. Quoniam verbum Domini contempsit, et mandata eius disperdidit: contritione conteretur anima illa. Quare autem contritione conteretur, consequenter adiungit, dicens: Peccatum eius in illa: ac per hoc si tali peccato debitam contritionem ipse sibi adhibeat poenitendo, cor contritum, ut dictum est, Deus non spernet. Quamvis in graeco non dictum sit hoc loco, contritione conteretur; sed, extritione exteretur anima illa: quod ita accipi potest, quasi omni modo terendo exstinguatur, ac non sit. Sed prius natura immortalitatis animae hunc intellectum recusat. Deinde si quod exteritur, omni modo efficeretur ut non sit, non diceret de sapiente: Et gradus ostiorum eius exterat pes tuus 23. Verum illa discretio magis magisque consideranda est, utrum nemo peccet nisi aut ignarus, aut victus, aut contemnens; unde nunc longum est disputare. De Dathan et Abiron. 26. (16, 12-14) Quid est quod Dathan et Abiron, cum in seditionem consurrexissent, vocati a Moyse, ac superbe et iniuriose respondentes: Numquid pusillum hoc, quoniam eduxisti nos in terram fluentem lac et mel, interficere nos in eremo? quoniam praees nobis, princeps es: et tu in terram fluentem lac et mel induxisti nos, et dedisti nobis sortem agri et vineas; post haec addiderunt: Oculos hominum illorum abscidisses: non ascendimus? Quorum oculos hominum dixerunt? Utrum populi Israel, tamquam dicentes: Si ista praestitisses, oculos hominum illorum abscidisses;

id est, ita te diligerent, ut oculos suos eruerent, et darent tibi? Quod indicium magnum dilectionis et Apostolus dicit: Quoniam si fieri posset, oculos vestros eruissetis, et dedissetis mihi 24. Et deinde plenam contumaciam addiderunt: Non ascendimus, id est: Non veniemus; quia vocaverat eos. An potius oculos hominum illorum, dicit hostium, qui nimis acres et terribiles fuerant nuntiati: tamquam dicerent: Etsi hoc fecisses, non tibi obtemperaremus; nisi quod modus verbi alius pro alio positus est, ut non dicerent: Non ascenderemus; sed: Non ascendimus, quodam genere locutionis? Quomodo Moyses et Aaron iubentur abscedere. 27. (16, 20-21) Et locutus est Dominus ad Moysen et Aaron, dicens: Abscindite vos de medio synagogae istius. Notandum est tunc iubere Dominum separationem fieri corporalem, cum iam vindicta imminet malis: sic Noe cum domo sua separatur a caeteris diluvio perituris 25; sic Lot cum suis separatur a Sodomis igne coelitus consumendis 26; sic ipse populus ab Aegyptiis marinis fluctibus obruendis 27; sic isti nunc a synagoga Chore, Abiron et Dathan, qui se primitus per seditionem abrumpere voluerunt: cum quibus tamen sancti antea viventes et conversantes, et cum caeteris quos reprobat Deus, secundum verba quae in eos increpans dicit, contaminari tamen ab eis minime potuerunt: nec separare se iussi sunt, quando vindictam Dominus sive differebat, sive talem adhibebat, qua innocentes periclitari laedive non possent, sicut serpentum morsibus, sicut strage mortium, qua Deus, quem volebat, sicut volebat, alio percutiebat intacto; non sicut aqua diluvii, aut ignea pluvia, aut aqua maris, aut hiatu terrae, quae permixtos poterat pariter absumere: non quia et ibi Deus suos conservare non posset; sed quid opus erat tentatione miraculi ubi separatio fieri poterat, ut vel aqua, vel ignis, vel hiatus terrae, quos invenisset, auferret? Sic et in fine a zizaniis separabuntur frumenta, ut malos cremantibus flammis, iusti fulgeant sicut sol in regno Patris sui 28. An in visione, an in hiatu Dominus sit. 28. (16, 30) Quod ait Moyses de Chore et Abiron et Dathan: In visione ostendet Deus, et aperiens terra os suum absorbebit eos, quidam interpretati sunt: In hiatu ostendet Dominus 29: credo, , quod graece positum est , quod pro eo putantes dictum dictum est, ac si diceretur: In manifestatione, quod aperte oculis

apparebit. Non enim sic dictum est: In visione, quemadmodum solent dici visiones, sive somniorum, sive quarumque in ecstasi figurarum; sed ut dixi, in manifestatione. Nonnulli autem aliud opinantes: In phantasmate interpretari voluerunt; quod omnino sic abhorret a consuetudine locutionis nostrae, ut nusquam fere dicatur phantasma, nisi ubi falsitate visorum sensus noster illuditur: quamvis et hoc a videndo sit dictum; sed, ut dixi, aliud loquendi consuetudo praeiudicavit. Qui dicantur inferi. 29. (16, 33) Et descenderunt ipsi, et omnia quaecumque sunt eis, viventes ad inferos. Notandum secundum locum terrenum dictos esse inferos, hoc est in inferioribus terrae partibus. Varie quippe in Scripturis et sub intellectu multiplici, sicut rerum de quibus agitur sensus exigit, nomen ponitur inferorum, et maxime in mortuis hoc accipi solet. Sed quoniam istos viventes dictum est ad inferos descendisse, et ipsa narratione quid factum fuerit satis apparet; manifestum est, ut dixi, inferiores partes terrae inferorum vocabulo nuncupatas, in comparatione huius superioris terrae in cuius facie vivitur: sicut in comparatione coeli superioris, ubi sanctorum demoratio est Angelorum, peccantes angelos in huius aeris detrusos caliginem Scriptura dicit tamquam carceribus inferi puniendos reservari. Si enim Deus, inquit, angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis inferi retrudens tradidit in iudicio puniendos reservari 30: cum apostolus Paulus principem potestatis aeris diabolum dicat, qui operatur in filiis diffidentiae 31. Cur Dominus ad Moysen et Eleazarum et non ad Moysen et Aaron, sicut solet, locutus sit. 30. (16, 36-40) Et dixit Dominus ad Moysen et ad Eleazarum filium Aaron sacerdotem: Tollite thuribula aerea e medio exustorum, et ignem alienum hunc semina ibi; quia sanctificaverunt thuribula peccatorum horum in animabus suis: et fac ea laminas ductiles circumpositionem altari; quoniam oblata sunt ante Dominum et sanctificata sunt, et facta sunt in signum filiis Israel. Hoc loco cur non ad Moysen et Aaron, sicut in superioribus Dominus locutus sit, sed ad Moysen et ad Eleazarum filium Aaron, haec mihi causa interim occurrit: quoniam quaestio erat de progenie sacerdotum, id est de quo genere esse deberent (unde illi ex alio genere, quia sibi usurpare sacerdotium ausi sunt, tam horrendo et mirabili supplicio

perierunt); non ad Aaron, qui iam summus sacerdos erat, sed ad Eleazarum voluit loqui Deus, qui ei succedere debebat, et secundo iam sacerdotio fungebatur, ut eo modo seriem generis commendaret, quae in successionibus sacerdotum esse deberet. Unde etiam in consequentibus dicit: Et accepit Eleazar filius Aaron sacerdotis thuribula aerea, quanta obtulerunt qui exusti sunt, et addidit ea circumpositionem altari, memoriale filiis Israel, ut non accedat quisquam alienigena, qui non est de semine Aaron, imponere incensum ante Dominum: et non erit sicut Chore et sicut conspiratio eius, sicut locutus est Dominus in manu Moysi. Hoc ergo modo voluit per Eleazarum Deus non sacerdotium, quod iam erat in Aaron, sed successionis sacerdotalis progeniem commendare. Quod vero ait: Et ignem alienum hunc semina ibi, sparge intellegendum est. Et quod addidit: Quia sanctificaverunt thuribula peccatorum horum in animabus suis, locutione quidem inusitata expressa sententia est: sed notandum novo modo dicta sanctificata poena eorum, a quibus hoc peccatum fuerat perpetratum; quia per eos exemplum datum est caeteris, quod timerent. Circumpositionem autem altari cur ex eis fieri voluit, addidit dicens: Quoniam oblata sunt ante Dominum, et sanctificata sunt et facta sunt in signum filiis Israel: non ergo in eis reprobari voluit, quod a talibus oblata sunt; sed hoc potius cogitari et attendi, ante quem oblata sint, id est quia ante Dominum, ut plus in eis valeret nomen Domini ante quem oblata sunt, quam pessimum meritum eorum a quibus oblata sunt. Hoc autem iam et in Exodo commemoraverat Scriptura, quando altare fabricatum dicit 32: unde intellegitur genera rerum gestarum distributa esse per libros, non temporum ordo contextus. Nam et de virga Aaron, quomodo res gesta sit, ut et florens et germinans electionem sacerdotii eius divinitus indicaret, in hoc libro Scriptura narravit 33; et tamen de ipsa virga in Exodo dicitur, ut in sanctis sanctorum cum manna in arca poneretur, quando praecipitur de tabernaculo fabricando 34; quod utique longe ante praeceptum est, quam ipsum tabernaculum fabricatum perfectumque consisteret: stetit autem primo mense secundi anni, ex quo de Aegypto egressi sunt 35, et liber iste incipit a secundo mense eiusdem anni secundi, primo die mensis 36: unde clarum est ista, si librorum ordinem consideremus, per recapitulationem, id est praeteritorum recordationem commemorari, quae putant, qui minus diligenter intendunt, eodem facta ordine quo narrantur. Quae dicantur peccata sanctorum.

31. (18, 1) Et ait Dominus ad Aaron, dicens: Tu et filii tui, et domus patris tui tecum, accipietis peccata sanctorum; et tu et filii tui accipietis peccata sacerdotii vestri. Haec sunt peccata quae appellantur sacrificia pro peccatis. Proinde peccata sanctorum dictum est, non quae sancti committant; sed ab eo quod sunt sancta, dictum est: sanctorum, quia in sanctis offeruntur: et peccata dicuntur sacrificia pro peccatis; ideo appellata sunt peccata sanctorum. Et peccata sacerdotii vestri, id est, eadem ipsa quae offeruntur pro peccatis: sicut etiam in Levitico declarat, et pertinere debere dicit ad sacerdotem 37. Quae primogenita offerri praecipiantur. 32. (18, 13) Primogenita omnia, quaecumque fuerint in terra eorum, quantacumque attulerint Domino, tibi erunt. Hic primogenita, non fetus primitivos pecorum dicit: nam ipsa graece nominantur, haec autem . Sed latine duabus his rebus, duo nomina reperta non sunt. Et ideo ista quidam dicuntur, et aliud primitias interpretati sunt: sed primitiae sunt. Haec igitur tria ita discernuntur, quia sunt primitivi animalium fetus, etiam hominum: vero, primi fructus de terra sumpti, vel de arbore, vel de vite: primitiae autem de fructibus quidem, sed iam redactis ab agro; sicut de massa, de lacu, de dolio, de cupa, quae primitus sumebantur. De iuvenca rufa. 33. 1. (19, 1-22) De iuvenca rufa, cuius cinerem ad aquam aspersionis, eorumque mundationem qui mortuum tetigerint, proficere Lex mandavit, nec tacere permittimur; evidentissimum enim signum in ea Novi Testamenti praefiguratur; nec satis digne festinantes dicere de tanto Sacramento valemus. Primo enim quod ita coepit de hac re loqui Scriptura, quem non moveat, et intentissimum faciat in altitudinem sacramenti? Et locutus est, inquit: Dominus ad Moysen et Aaron, dicens: Ista distinctio Legis, quaecumque constituit Dominus. Procul dubio non est distinctio, nisi inter aliqua duo, vel plura: nam distinctionem singularitas non requirit. Nec distinctionem cuiuslibet rei commemoravit, sed addidit: Legis: nec cuiuscumque legis: assidue quippe in Scriptura dicitur de unaquaque re, de qua legitime praecipitur: Haec est lex illius vel illius rei; non universalis Lex, quae continet omnia quae legitime praecipiuntur: hic vero cum dixisset: Haec est distinctio

Legis; secutus adiunxit: quaecumque constituit Dominus, praecipiendo utique, non creando. Nam etiam nonnulli interpretes, quaecumque praecepit Dominus, transtulerunt. Si ergo haec est distinctio Legis, quaecumque praecepit Dominus; procul dubio magna est ista distinctio: et recte intellegitur duo Testamenta distinguere. Eadem quippe sunt in Vetere et Novo: ibi obumbrata, hic revelata; ibi praefigurata, hic manifestata. Nam non solum Sacramenta diversa sunt, verum etiam promissa. Ibi videntur temporalia proponi, quibus spiritale praemium occulte significetur: hic autem manifestissime spiritalia promittuntur, et aeterna. Temporalium autem bonorum atque carnalium, et spiritalium atque aeternorum, quae clarior certiorque distinctio est, quam passio Domini nostri Iesu Christi? in cuius morte satis constitit, non istam terrenam transitoriamque felicitatem a Domino Deo pro magno munere sperandam et optandam: quandoquidem in unigenito Filio suo, quem tanta illa perpeti voluit, longe aliud a se peti exspectarique oportere apertissima distinctione declaravit. Hanc igitur passionem Domini nostri Iesu Christi, velut distinctionem duorum Testamentorum, hoc quod de iuvencae rufae mactatione narratur, satis congrue praefigurat. 33. 2. Locutus est Dominus ad Moysen et Aaron, dicens: Ista distinctio Legis quaecumque constituit Dominus: ac deinde mandare incipit haec adiungens et dicens: Loquere filiis Israel. Potest etiam ita distingui: Et locutus est Dominus ad Moysen et Aaron dicens: Ista distinctio Legis, quaecumque constituit Dominus, dicens: non quaecumque constituit Dominus creans, sicut coelum et terram et omnia quae in eis sunt; sed quaecumque constituit Dominus dicens, in duobus videlicet Testamentis; ut deinde sequatur: Loquere filiis Israel, et accipiant ad te iuvencam rufam sine vitio. Iuvenca rufa carnem Christi significat. Sexus femineus est, propter infirmitatem carnalem; rufa est, propter ipsam cruentam passionem. Quod autem ait: Accipiant ad te, in ipso Moyse figuram Legis ostendit: quoniam secundum Legem sibi visi sunt occidere Christum, quia solvebat secundum ipsos sabbatum, et sicut putabant, observationes legitimas profanabat. Quod ergo sine vitio dicitur haec iuvenca, mirum non est: hanc enim carnem etiam caeterae hostiae figurabant, ubi similiter sine vitio pecora immolari iubentur. Erat quippe illa caro in similitudine carnis peccati 38, sed non caro peccati. Verumtamen hic ubi evidentius Legis distinctionem Deus voluit commendare, parum fuit dicere: sine vitio, nisi diceretur: quae non habet in se vitium: quod si repetendi causa dictum est,

fortasse non frustra est, quod eam rem ipsa repetitio firmius commendavit. Quamquam et illud non abhorret a vero, ut ideo additum intellegatur: quae non habet in se vitium, cum iam dictum esset: iuvencam sine vitio, quia in se non habuit vitium caro Christi, in aliis autem habuit, qui membra sunt eius. Quae enim caro in hac vita sine peccato, nisi illa sola quae non habet in se vitium? Et non est superpositum super eam iugum. Non enim subiugata est iniquitati, cui subiugatos inveniens liberavit, et eorum vincula disrupit, ut ei dicatur: Disrupisti vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis 39. Super illius quippe carnem non est positum iugum, qui potestatem habuit ponendi animam suam et iterum sumendi eam 40. 33. 3. Et dabis eam, inquit, ad Eleazarum sacerdotem. Cur non ad Aaron, nisi forte ita praefiguratum est, non ad tempus quod tunc erat, sed ad posteros huius sacerdotii passionem Domini perventuram? Et eiicient eam extra castra: sic et eiectus est Dominus passurus extra civitatem. Quod autem ait: in locum mundum; ita significatum est, quia non habuit causam malam. Et occident eam in conspectu eius: sicut occisa est caro Christi in conspectu eorum qui iam futuri erant in novo Testamento Domini sacerdotes. 33. 4. Et accipiet Eleazar sanguinem eius, et asperget contra faciem tabernaculi testimonii a sanguine eius septies. Haec testificatio est, Christum secundum Scripturas fudisse sanguinem in remissionem peccatorum 41. Ideo contra faciem tabernaculi testimonii, quia non aliter declaratum est, quam fuerat divino testimonio praenuntiatum: et ideo septies, quia ipse numerus ad mundationem pertinet spiritalem. 33. 5. Et cremabunt eam in conspectu eius. Puto quia concrematio ad signum pertinet resurrectionis. Natura est quippe ignis ut in superna moveatur, et in eum convertitur quod crematur. Nam et ipsum cremare de graeco in latinum ductum verbum est a suspensione. Quod vero additum est, in conspectu eius, id est in conspectu sacerdotis, hoc mihi insinuatum videtur, quia illis apparuit resurrectio Christi, qui futuri erant regale sacerdotium. Iam quod sequitur: Et pellis eius et carnes et sanguis eius cum stercore eius comburetur, id ipsum expositum est quomodo concremabitur: et significatum est quod non solum substantia mortalis corporis Christi, quae commemoratione pellis et carnium et

sanguinis intimata est; verum etiam contumelia et abiectio plebis, quam nomine stercoris significatam puto, converteretur in gloriam, quam combustionis flamma significat. 33. 6. Et accipiet sacerdos lignum cedrinum et hyssopum et coccinum, et immittet in medium combustionis iuvencae. Lignum cedrinum spes est, quae debet in supernis firmiter habitare. Hyssopus fides, quae cum sit herba humilis, radicibus haeret in petra. Coccinum caritas, quod fervorem spiritus igneo colore testatur. Haec tria debemus mittere in resurrectionem Christi, tamquam in medium combustionis illius, ut cum illo sit abscondita vita nostra, sicut dicit Apostolus: Et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo 42. 33. 7. Et lavabit vestimenta sua sacerdos, et lavabit corpus suum aqua, et postea introibit in castra, et immundus erit sacerdos usque ad vesperam. Lavatio vestimentorum et corporis quid est, nisi mundatio exteriorum et interiorum? hoc sacerdos. Deinde sequitur: Et qui comburet eam, lavabit vestimenta sua, et lavabit corpus suum aqua, et immundus erit usque ad vesperam. In eo qui comburit, eos figuratos arbitror, qui Christi carnem sepelierunt, resurrectioni eam veluti conflagrationi mandantes. 33. 8. Et congregabit homo mundus cinerem iuvencae, et ponet extra castra in locum mundum. Quid dicimus cinerem iuvencae, reliquias videlicet illius interfectionis et combustionis, nisi famam quae consecuta est passionem resurrectionemque Christi? Quoniam sunt reliquiae homini pacifico 43. Nam et cinis erat, quia velut mortuus ab infidelibus contemnebatur; et tamen mundabat, quia et resurrexisse a fidelibus credebatur. Et quia haec fama apud eos maxime claruit, qui in caeteris gentibus erant, et non erant de consortio Iudaeorum, ideo dictum esse existimo: Et congregabit homo mundus cinerem iuvencae: mundus utique ab interfectione Christi, quae Iudaeos fecerat reos. Et reponet in locum mundum, id est, honorabiliter tractabit: tamen extra castra, quia extra celebrationem Iudaicae consuetudinis honor evangelicus claruit. Et erit synagogae filiorum Israel in conservationem. Aqua aspersionis, purificatio est. Postea declarat plenius quemadmodum ex isto cinere fiebat aqua aspersionis, unde mundabantur a contactu mortuorum; quod utique significat ab iniquitate huius moribundae vel morticinae vitae.

33. 9. Sed mirum est quod sequitur: Et qui congregat, inquit, cinerem iuvencae, lavabit vestimenta sua; et immundus erit usque ad vesperam. Quomodo erit ex hoc immundus, qui mundus accesserat; nisi quia et ii qui sibi videntur mundi, in fide christiana se agnoscunt quia omnes peccaverunt et egent gloria Dei, iustificati gratis per sanguinem ipsius 44? Hunc tamen vestimenta sua lavare dixit, non etiam corpus suum; credo, quod illius cineris congregatione et repositione in loco mundo, si haec spiritaliter intellegantur, iam intrinsecus vult intellegi fuisse mundatum: sicut Cornelius audiens et credens quod praedicaverat Petrus, ita mundatus est, ut ante visibilem Baptismum, cum suis qui aderant, acciperet donum Spiritus Sancti; verumtamen nec visibile Sacramentum contemni potuit 45, ut ablutus etiam extrinsecus lavaret quodammodo vestimenta sua. Et erit, inquit, filiis Israel, et proselytis qui apponuntur, legitimum aeternum. Quid aliud ostendit, nisi baptismum Christi, quem significabat aqua aspersionis, et Iudaeis et Gentibus profuturum; id est filiis Israel et proselytis, tamquam naturalibus ramis et inserto pinguedini radicis oleastro 46? Quem autem non faciat intentum, quod post ablutionem de singulis quibusque dicitur: Et immundus erit usque ad vesperam? Neque hic tantum, sed in omnibus, aut pene in omnibus talibus mundationibus hoc dicitur. Ubi nescio utrum aliquid aliud possit intellegi, nisi quod omnis homo post remissionem plenissimam peccatorum permanendo in hac vita contrahit aliquid, unde sit immundus usque ad eiusdem vitae finem, ubi ei dies iste quodammodo clauditur, quod significat vespera. 33. 10. Deinde incipit Scriptura dicere, et exsequitur quemadmodum immundi facti homines, aqua illa aspersionis purificentur: Qui tetigerit, inquit, mortuum, omnis anima hominis immunda erit septem diebus: hic purificabitur die tertio et die septimo, et mundus erit. Et hic nihil aliud intellegendum video, nisi contactum mortui, esse hominis iniquitatem. Septem vero dierum immunditiam propter animam et corpus dictam puto; animam in ternario, corpus in quaternario. Quod quare ita sit, longum est disputare. Secundum hoc dictum arbitror per prophetam: In tribus et quatuor impietatibus non adversabor 47. Adiungit autem, et dicit: Si autem non purificatus fuerit die tertio et die septimo, non erit mundus. Omnis qui tetigerit mortuum ab omni anima hominis, et mortuus fuerit, et non fuerit purificatus; id est ante mortuus fuerit tacto mortuo, quam fuerit purificatus; tabernaculum Domini polluit: exteretur anima illa ex Israel. Notandum est quod difficillime

reperitur in his libris aliquid evidentius de vita animae post mortem fuisse conscriptum. Hic ergo cum dicit, si fuerit mortuus ante purificationem, manere in illo immunditiam, et exteri animam illam ex Israel, id est a consortio populi Dei; quid aliud vult intellegi, nisi manere animae poenam, etiam post mortem, si cum vivit, mundata non fuerit sacramento isto, quo Christi baptismus figuratur? Quoniam aqua aspersionis, inquit, non est circumaspersa super eum, immundus est; adhuc immunditia eius in ipso est. Adhuc, scilicet etiam post mortem. Quod vero supra dixit: Tabernaculum Domini polluit, quantum in ipso est utique, dixit: sicut Apostolus: Spiritum nolite exstinguere 48: cum exstingui ille non possit. Nam si ex hoc tabernaculum immundum factum vellet intellegi, mundari utique iuberet. 33. 11. Postea vero immundos a mortuis factos, hoc est a mortuis operibus, quae sunt omnes iniquitates, ita mundari iubet: Et accipient illi immundo, inquit, a cinere illius exustae purificationis, et effundent super illum, id est super eumdem cinerem, aquam vivam in vase: et accipiens hyssopum, intingens in aqua vir mundus, et circumaspergens super domum, et super vasa, et super animas, quotquot fuerint illic, et super eum qui tetigerit os humanum, aut vulneratum, aut mortuum, aut monumentum; et asperget mundus super immundum in die tertio et in die septimo: et purificabitur die septimo, et lavabit vestimenta sua, et lavabitur aqua, et immundus erit usque ad vesperam. Alia est aqua aspersionis, et alia utique illa qua lavabit vestimenta sua. Et lavabitur aqua, quam puto spiritalem intellegendam, per significationem, non per proprietatem. Nam sine dubio visibilis erat, sicut illae omnes umbrae futurorum. Proinde qui sacramento Baptismi recte abluitur, quod illa aspersionis aqua figurabatur, mundatur et spiritaliter, id est invisibiliter, et in carne et in anima, ut sit mundus et corpore et spiritu. Quod vero hyssopo dixit aquam aspersionis aspergi, qua herba supra diximus fidem significari; quid aliud occurrit, nisi quod scriptum est: Fide mundans corda eorum 49 ? Non enim prodest Baptismus, si desit fides. A viro autem mundo dixit hoc fieri, ubi significantur ministri portantes personam Domini sui, qui vere vir mundus est. Nam et de his ministris in consequentibus dicit: Et qui circumasperget aquam aspersionis, lavabit vestimenta sua; id est, observabit et corpore. Et qui tetigerit aquam aspersionis, immundus erit usque ad vesperam. Et omne quodcumque tetigerit illud immundus, immundum erit: et anima

quae tetigerit, immunda erit usque ad vesperam. Iam dixi superius quid mihi significare videatur, usque ad vesperam. Quid vulneratum et mortuum dicatur. 34. (19, 16) Omnis qui tetigerit super faciem campi vulneratum, aut mortuum, aut os hominis, aut monumentum. Quaeri potest quid dictum sit vulneratum, aut mortuum. Si enim aliud voluit intellegi vulneratum, aliud mortuum; cavendum est ne putetur immundus esse etiam qui tetigerit vulneratum vivum, quod utique absurdum est. Sed quia possunt et mortui esse vulnerati, ipsos mortuos intellegitur discrevisse, ut et vulneratum mortuum intellegamus, id est, vulnere peremptum aut mortuum sine vulnere. De petra unde aqua educta est. 35. (20, 11) Quod de petra aqua educta est, apostolus Paulus quid esset exposuit, ubi ait: Et omnes eumdem potum spiritalem biberunt. Bibebant enim de spiritali sequenti petra: petra autem erat Christus 50. Significata est ergo de Christo profluens gratia spiritalis, qua interior sitis irrigaretur. Sed quod virga petra percutitur, crux Christi figuratur. Ligno enim accedente ad petram, gratia manavit: et quod bis percutitur, evidentius significat crucem. Duo quippe ligna sunt crux. Aqua contradictionis. 36. (20, 13) Quod de aqua illa quae de petra profluxit dictum est: Haec aqua contradictionis, quia maledixerunt filii Israel ante Dominum, et sanctificatus est in ipsis: prius maledixerunt, quando locuti sunt contra beneficium Domini, quo educti erant de Aegypto; et postea sanctificatus est in ipsis, cum illo miraculo profluentis aquae eius sanctitas declarata est. An forte duo genera hominum demonstravit, et contradicentium gratiae Christi, et percipientium gratiam Christi; ut illis sit aqua contradictionis, istis sanctificationis? Nam et de ipso Domino in Evangelio legitur: Et in signum cui contradicetur 51. Quomodo intellegendum quod Moyses dicit ad regem Edom. 37. (20, 17. 19) Quod inter mandata Moyses ad regem Edom dicit inter caetera: Neque bibemus aquam de lacu tuo, intellegendum est gratis, id est, quia non gratis bibemus: quod postea manifestat,

dicens: Si autem de aqua tua bibemus, ego et pecora mea, dabo pretium tibi. Quae sint dextra et sinistra. 38. (20, 17) Non declinabimus in dextera neque in sinistra: pluraliter dictum est, in ea quae dextera sunt, vel quae sinistra sunt. Aqua maledictionis. 39. (20, 24) Non introibitis in terram quam dedi filiis Israel in possessionem; quoniam exacerbastis me super aquam maledictionis. Quam dixit superius aquam contradictionis, ipsam dicit hic maledictionis: non enim ait , sed: . Quomodo dicatur anathemabo de voto. 40. (21, 2) Et vovit Israel votum Domino, et dixit: Si mihi tradideris populum istum subiectum, id est, si mihi eum tradendo subieceris, anathemabo illum et civitates eius. Hic videndum est, quomodo dicatur anathemabo, quod vovetur, et tamen pro maledicto ponitur, sicut et de isto populo dicitur: unde illud est: Si quis vobis evangelizaverit praeterquam quod accepistis, anathema sit 52. Hinc vulgo ductum est, ut devotatio dicatur: nam devotare se quemquam, nemo fere dicit, nisi maledicens. Unde dictum anathema. 41. (21, 3) Et anathemavit eum et civitatem eius: et vocatum est nomen loci illius Anathema. Hinc ductum est ut anathema, detestabile aliquid et abominabile videatur. Ut enim nihil inde victor in usus suos auferret, sed totum in poenam luendam voveret, hoc erat anathemare, quod vulgo dicitur devotare. Origo autem huius verbi est in graeca lingua ab his rebus, quae votae et persolutae, hoc est, promissae et redditae, sursum ponebantur in templis, : hoc est, sursum ponere, vel figendo, vel suspendendo. In quo libro dictum intellegatur: Bellum Domini Moab inflammavit. 42. (21, 13-15) In itinere filiorum Israel, quo castra promovebant, atque ponebant, inter caetera scriptum est: Et inde castra

collocaverunt trans Arnon in eremo, quod exstat a limitibus Amorrhaeorum. Est enim Arnon limes Moab inter Moab et inter Amorrhaeum. Propterea dicitur in libro " Bellum Domini ": Zoob inflammavit, et torrentes Arnon, et torrentes constituit inhabitare Er. In quo libro hoc scriptum sit, non commemoravit, neque ullus est in his quos divinae Scripturae canonicos appellamus. De talibus occasiones reperiunt, qui libros apocryphos incautorum auribus et curiosorum conantur inserere, ad persuadendas fabulosas impietates. Sed hic dictum est scriptum in libro, non dictum est in cuius prophetae vel patriarchae sancto libro. Neque negandum est fuisse iam libros sive Chaldaeorum, unde egressus est Abraham; sive Aegyptiorum, ubi didicerat Moyses omnem illorum sapientiam 53 ; sive cuiusque gentis alterius, in quorum librorum aliquo potuit hoc esse scriptum: qui tamen non ideo sit assumendus in eas Scripturas quibus divina commendatur auctoritas; sicut nec propheta ille Cretensis, cuius mentionem facit Apostolus 54; nec Graecorum scriptores vel philosophi vel poetae, quos idem ipse Apostolus magnum sane aliquid et veraciter promptum ad Athenienses loquens, dixisse confirmat: In illo enim vivimus, et movemur, et sumus 55. Licet enim divinae auctoritati unde voluerit, quod verum invenerit, testimonium sumere; sed non ideo omnia quae ibi scripta sunt, accipienda confirmat. Cur autem hoc isto commemoratum sit loco, non evidenter apparet; nisi forte, ut fines illic inter duas gentes constituerentur, bello actum est, quod bellum eiusdem loci homines propter magnitudinem, bellum Domini esse dixerunt, ut scriberetur in aliquo eorum libro: Bellum Domini Zoob inflammavit: quod vel arserit eodem bello ista civitas, aut ad pugnandum inflammata sit, hoc est, excitata, vel si quid aliud in obscuritate loci huius latet. Ubi intellegendum est bibisse populum. 43. (21, 16) Hic est puteus quem dixit Dominus ad Moysen: Congrega populum, et dabo eis aquam bibere. Ita hoc commemoratum est, quasi alicubi superius hoc ad Moysen dixisse Dominus legatur: sed quia nusquam reperitur, hic intellegendum est et illic bibisse populum, qui de siccitate conquerebatur. Quomodo possederit Israel civitates. 44. (21, 24-25) Et percussit eum Israel nece gladii: et dominati sunt terrae eius ab Arnon usque Iaboc, et usque ad filios Ammon:

quoniam Iazer termini filiorum Ammon sunt. Et accepit Israel omnes civitates istas. Et habitavit Israel in omnibus civitatibus Amorrhaeorum in Esebon. Hic certe Israel possedit civitates Amorrhaeorum, quas bello superavit; quia non eas anathemavit: nam si eas anathemasset, possidere illi non liceret, nec inde ad usus suos aliquid praedae usurparet. Notandum est sane quemadmodum iusta bella gerebantur. Innoxius enim transitus negabatur 56, qui iure humanae societatis aequissimo patere debebat. Sed iam ut Deus sua promissa compleret, adiuvit hic Israelitas, quibus Amorrhaeorum terram dari oportebat. Nam Edom cum similiter eis transitum denegaret, non pugnaverunt cum ipsa gente Israelitae, id est filii Iacob cum filiis Esau, duorum germanorum atque geminorum, quia terram illam Israelitis non promiserat; sed declinaverunt ab eis 57. Qui sint aenigmatistae an poetae. 45. (21, 27-30) Propterea dicent aenigmatistae: Venite in Esebon, et caetera. Qui sint aenigmatistae ideo non apparet, quia non sunt in consuetudine litteraturae nostrae, neque in ipsis divinis Scripturis fere alio loco reperitur hoc nomen: sed quia videntur quasi canticum dicere, quo cecinerunt bellum inter Amorrhaeos et Moabitas gestum, in quo Seon rex Amorrhaeorum Moabitas superavit 58, non incredibiliter putantur isti aenigmatistae sic tunc appellati, quos poetas nos appellamus; eo quod poetarum sit consuetudo atque licentia miscere carminibus suis aenigmata fabularum, quibus aliquid significare intellegantur. Non enim aliter essent aenigmata, nisi illic esset tropica locutio, qua discussa perveniretur ad intellectum qui in aenigmate latitaret. Non omnes Moabitae / venerunt in conditionem Seon regis Amorrhaeorum. 46. (22, 4-6) Quod dicit Scriptura, posteaquam Israel vicit Amorrhaeos, et possedit omnes civitates eorum, misisse legatos Balac regem Moabitarum ad conducendum Balaam, a quo malediceretur Israel, satis ostenditur non omnes Moabitas venisse in conditionem Seon regis Amorrhaeorum, quando eos bello superavit: si quidem remansit gens Moabitarum usque ad illud tempus, ubi regnaret Balac rex Moab. Quod vero Moab dixit senioribus Madian, id est, Moabitae senioribus Madianitarum: Nunc ablinguet synagoga haec omnes qui in circuitu nostro sunt; non una

gens erat, sed vicini ad vicinos dixerunt quod pariter cavendum esset. Nam Moab filius fuit Lot ex una filiarum 59, Madian vero filius Abrahae de Cethura 60. Non itaque una gens erat, sed duae vicinae atque conterminae. De verbis: Et divinationes in manibus eorum. 47. (22, 7. 9. 13) Quid est quod scriptum est: Et divinationes in manibus eorum, cum de iis diceretur quos miserat Balac ad conducendum Balaam, ut malediceret Israel? Numquidnam ipsi divinabant? an aliqua ferebant unde faceret Balaam, quo posset divinare, tamquam aliqua quae in sacrificiis incenderentur, aut quoquo modo impenderentur; et ideo dictae sunt divinationes, quia per haec ille poterat divinare? an quid aliud? obscure enim dictum est. Notandum sane, quod venit Deus ad Balaam et dixit ei: Quid homines hi penes te? etc. Nec dictum est utrum in somnis hoc factum sit, quamvis per noctem factum satis eluceat, cum post haec dicit Scriptura: Et exsurgens Balaam mane. Potest enim movere quomodo cum homine pessimo Deus locutus sit, quod etiamsi in somnis factum esse constaret, non ideo nulla quaestio remaneret, propter ipsam indignitatem. Sic et Dominus Iesus Christus ait de divite illo, qui destruere veteres apothecas et ampliores novas disponebat implere: Dixit ad illum Deus: Stulte, hac nocte anima tua auferetur a te; et haec quae praeparasti cuius erunt? 61 Ne quisquam glorietur quod ei loquitur Deus eo modo, quo talibus loquendum esse novit; quando potest hoc et reprobis fieri: quia et cum per angelum loquitur, ipse loquitur. In quo Balaam peccavit. 48. (22, 12-27) Quod ait Balaam iterum ad se missis honoratioribus nuntiis: Si dederit mihi Balac plenam domum suam argento et auro, non potero praevaricare verbum Domini, facere illud pusillum vel magnum in mente mea, nullum habet omnino peccatum: sed quod sequitur non est sine gravi peccato. Iam enim constans esse debuit semel audito, quod ei dixerat Dominus: Non ibis cum eis, neque maledices populum: est enim benedictus; nec eis ullam spem dare, quod posset Dominus, tamquam ipse Balaam muneribus et honoribus flexus, adversus populum suum, quem benedictum esse dixerat, suam mutare sententiam. Sed ibi se victum cupiditate monstravit, ubi loqui sibi Dominum de hac re iterum voluit, de qua eius iam cognoverat voluntatem. Quid enim

opus erat quae sequuntur adiungere: Et nunc sustinete ibi et vos nocte hac, et sciam quid adiiciet Dominus loqui ad me? Proinde Dominus videns eius cupiditatem captam devictamque muneribus, permisit eum ire, ut per iumentum quo vehebatur eius avaritiam coerceret: hoc ipso confundens illam dementiam, quod prohibitionem Domini per angelum factam transgredi asina non audebat, quam ille cupiditate transgredi conaretur, quamvis eamdem cupiditatem timore supprimeret. Venit enim Deus ad Balaam nocte, et ait illi: Si vocare te venerunt homines, exsurgens sequere eos, sed verbum quodcumque locutus fuero ad te, hoc facies. Et exsurgens Balaam mane stravit asinam suam, et abiit cum principibus Moab. Cur post istam permissionem Deum iterum non consuluit, et post illam prohibitionem iterum consulendum putavit, nisi quia eius maligna cupiditas apparebat, quamvis timore Domini premeretur? Denique Scriptura sequitur: Et iratus est animatione Deus, quia ibat ipse; et insurrexit angelus Dei, ut non permitteret eum in via, et caetera quae sequuntur, donec asina loqueretur. Nihil hic sane mirabilius videtur, quam quod loquente asina territus non est, sed insuper ei, velut talibus monstris assuetus, ira perseverante respondit. Postea illi et angelus loquitur, arguens et improbans eius viam: quo viso tamen exterritus adoravit. Deinde ire permissus est, ut iam per ipsum prophetia clarissima proferretur. Nam omnino permissus non est dicere quod volebat, sed quod virtute Spiritus cogebatur. Et ipse quidem reprobus mansit: nam posterior de illo sancta Scriptura ita locuta est, ut quidam reprehensibiles et reprobi viam eius secuti dicerentur: Secuti, inquit, viam Balaam filii Beor, qui mercedem iniquitatis dilexit 62. De angelo qui locutus est Balaam in via. 49. (22, 22. 32) De angelo qui locutus est Balaam in via, quo viso asina eius progredi non ausa est, Scriptura ita loquitur: Et iratus est animatione Deus, quia ibat ipse; et insurrexit angelus Dei differre eum in via. Ubi primo notandum est quemadmodum dixerit, iratus est Deus, et insurrexit angelus Dei: nec interposuit iratum Deum misisse angelum, sed tamquam in angelo iratum Deum significavit; quoniam veritas et iustitia Dei irasci angelum fecit. Nam insurrexit quod dictum est, utique commotione intellegendum est. Deinde , hoc quod ait: differre eum in via, quod graece positum est et in consequentibus dicit ipse angelus: Et ecce ego exii in dilationem tuam, ubi graecus habet . Ubi fortassis accusatio

congruentius intellegitur, ut hic quod dictum est: differre eum in via, accusare accipiatur. Unde creditur etiam diabolus appellatus, tamquam accusator latine dicendus sit: non quia nemo possit etiam bene recteque accusare; sed quoniam diabolus amat accusare, utique invidentiae stimulis agitatus, quale illi in Apocalypsi testimonium perhibetur 63. Positum est autem hoc verbum et in comoedia, unde latinum esse non dubium est, sub eadem significatione, vel certe vicina, ubi de patre irato dicitur filio: Orationem sperat invenisse se, Qua differat te 64. Solet autem hic intellegi, differat, velut hac atque illac ferat tempestate verborum, quasi discerpat et dissipet; quod utique ille accusando videbatur esse facturus. Sed etsi differre eum in via sic intellexerimus, quia distulit angelus eius festinationem remorando, ut ei quod opus erat et demonstraret, et diceret; non absurda est huius verbi etiam sub ista significatione positio. Quomodo intellegenda quae de asina narrantur. 50. (22, 23-29) Et cum vidisset asina angelum Dei resistentem in via, et evaginatum gladium in manu eius, et declinavit asina de via, et ibat in campum. Campus iste adhuc extra macerias vinearum fuit. Et percussit asinam in virga, ut corrigeret eam in via. Et stetit angelus Dei in sulcis vinearum, maceria hinc, et maceria hinc. Merito quaeritur, si hinc atque inde maceriae in medio ponebant viam, sicut fieri solet; quomodo ibi stans angelus dicitur stetisse in sulcis vinearum: neque enim in via inter macerias potuerunt sulci esse vinearum. Sed ordo verborum est, ut corrigeret eam in via, maceria hinc, et maceria hinc. In hac ergo via corrigere voluit asinam Balaam, ut inter macerias ambularet. Interpositum est autem: Et stetit angelus Dei in sulcis vinearum, in una scilicet vinearum, quae in medio ponebant viam. Et cum vidisset asina angelum Dei, compressit se ad parietem, id est ad maceriam illius utique vineae, in qua non erat angelus, quoniam ab alia parte erat in sulcis vinearum. Et compressit pedem Balaam ad parietem, et adiecit adhuc caedere eam. Et apposuit angelus Dei, et adiiciens substitit in loco angusto; iam non in sulcis vinearum, sed inter ipsas macerias, id est in via: in quo non fuit declinare dextram neque sinistram. Et cum vidisset asina angelum Dei, consedit sub Balaam. Caesa enim, retro non ibat; in parietem non se premebat, quoniam

non ab altera parte terrebatur, sed in media via in angusto angelus erat: restabat ergo ut subsideret. Et iratus est Balaam, et percutiebat asinam virga. Et aperuit Deus os asinae, et ait ad Balaam: Quid feci tibi, quia percussisti me tertio hoc? Et ait Balaam asinae: Quia illusisti mihi; et si haberem gladium in manu mea, iam transfixissem te. Nimirum iste tanta cupiditate ferebatur, ut nec tanti monstri miraculo terreretur, et responderet quasi ad hominem loquens, cum Deus utique non asinae animam in naturam rationalem vertisset, sed quod illi placuerat, ex illa sonare fecisset, ad illius vesaniam cohibendam: illud fortasse praefigurans, quia stulta mundi electurus erat Deus, ut confunderet sapientes 65, pro illo spiritali et vero Israel, hoc est promissionis filiis. Quomodo Spiritus Dei factus dicatur super Balaam. 51. (23, 6) Et factus est Spiritus Dei super illum; id est, super Balaam. Non factus est Spiritus Dei, tamquam factura sit Spiritus Dei; sed factus est super illum, id est, factum est ut super illum esset: quomodo: Qui post me venit, ante me factus est, id est, factum est ut ante me esset, ut praeponeretur mihi; quia prior me, inquit, erat 66: et sicut: Dominus factus est adiutor meus 67; non enim Dominus factura est, sed factum est ut me adiuvaret: et: Factus est Dominus refugium pauperum 68, id est, factum est ut ad eum refugerent pauperes; et: Facta est super me manus Domini 69, id est, factum est ut super me esset; et multa talia in Scripturis reperiuntur. Quid sit ostentare Domino duces contra solem et quid graecus illic habeat. 52. (25, 1-4) Et dixit Dominus ad Moysen: Accipe duces populi, et ostenta eos Domino contra solem; et auferetur ira animationis Domini ab Israel. Iratus est Deus de fornicationibus Israel, et carnalibus et spiritalibus; nam et filiabus Moab se impudice miscuerant, et idolis fuerant consecrati: hoc ad Moysen dixit, ut ostentaret Domino duces populi contra solem. In quo verbo intellegitur eos iussos esse crucifigi, ut hoc sit: Ostenta eos Domino contra solem, id est palam in conspicuo lucis huius. Nam graecus ait , quod dici posset: Exempla; quia exemplum dicitur. Nam praeter Septuaginta interpretes, Aquila perhibetur . dixisse: confige, vel potius: sursum confige, quod est Symmachus autem verbo evidentiore: suspende. Mirum est sane,

quod Scriptura narrare destiterit utrum hoc fuerit ex praecepto Domini impletum: quod contemni potuisse non video, aut si contemptum est, impune contemni. Si autem factum est et tacitum, cur ex eo quod Phinees filius Eleazar transfixit adulteros, placatum fuisse Dominum Scriptura testatur, plagamque cessasse 70; quasi crucifixis ducibus, sicut praeceperat Dominus, adhuc indignatio perseverans alio modo placanda videretur: cum procul dubio falsum esse non posset, quod praenuntiaverat et promiserat Dominus, dicens: Accipe duces populi, et ostenta eos Domino contra solem; et avertetur ira animationis Domini ab Israel? Si ergo factum erat, quis dubitet iram Domini aversam fuisse ab Israel? Quid itaque opus erat ut adhuc Phinees ad placandum Deum sic in adulteros vindicaret, eique testimonium Scriptura perhiberet quod eo modo placaverit Dominum? Nisi forte intellegamus, cum illud de ducibus populi Moyses, quod praeceperat Dominus, implere disponeret, eum voluisse etiam secundum Legem talia punire flagitia et sacrilegam audaciam, ut iuberet quemque interficere proximum suum diis alienis nefarie consecratum 71, atque interea etiam illud Phinees faceret, ac sic ira Domini iam placata, non opus fuisse duces populi crucifigi. Haec sane severitas illi tempori congrua, quantum malum sit fornicationis et idololatriae, prudentium fidei satis evidenter ostendit. An eadem sit causa mortis Moysi et Aaron. 53. (27, 13-14) Eam causam mortis Moysi dicit Dominus, quam etiam fratris eius. Ambobus enim etiam hoc ante praedixerat, quod ideo non intrarent cum populo Dei in terram promissionis, quia non eum sanctificaverunt coram populo ad aquam contradictionis 72; id est quia dubitaverunt de dono eius, quod posset aqua de petra profluere, sicut exposuimus in eo ipso Scripturae loco 73. Huius autem rei mysterium datur intellegi, quia nec sacerdotium quod prius institutum est, cuius personam gerebat Aaron, nec ipsa Lex cuius personam gerebat Moyses, introducunt populum Dei in terram haereditatis aeternae; sed Iesus, in quo typus erat Domini Iesu Christi, id est gratia per fidem 74. Et Aaron quidem ante defunctus est, quam Israel in aliquam partem terrae promissionis intraret; Moyse autem adhuc vivente capta est terra Amorrhaeorum atque possessa, sed Iordanem cum eis non est transire permissus. Ex aliqua enim parte Lex observatur in fide christiana. Ibi enim sunt etiam praecepta, quae hodieque observare Christiani iubemur. Sacerdotium vero illud et sacrificia nullam partem tenent hodie fidei

christianae, nisi quod in umbris futurorum acta atque transacta sunt. Cum vero ambobus fratribus, id est Aaron et Moysi, dicitur ut apponantur ad populum suum, manifestum est non esse in illos iram Dei, quae separat a pace sanctae societatis aeternae. Unde manifestatur, non solum officia, sed etiam mortes eorum signa fuisse futurorum, non supplicia indignationis Dei. Quomodo Iosue, qui habere spiritum in se ipso dicitur, iubetur Moyses manus imponere. 54. (27, 18-19) Et locutus est Dominus ad Moysen, dicens: Accipe ad teipsum Iesum filium Nave, hominem qui habet Spiritum in seipso; et impones manus tuas super eum, et statues eum in conspectu Eleazari sacerdotis, et mandabis ei in conspectu omnis synagogae, etc. Notandum est, quod cum iam haberet Spiritum in seipso Iesu Nave, sicut Scriptura testatur (ubi quid aliud quam Spiritum Sanctum debemus accipere? non enim de spiritu hominis hoc diceret, quem nullus erat qui non habebat), iussus est tamen Moyses ei manus imponere; ne quisquam homo, qualibet praepollens gratia, sacramenta consecrationis audeat recusare. Quid sit quod praeceperit Deus Moysi de Iesu Nave. 55. (27, 20) Quid est quod cum Deus praeciperet Moysi de Iesu Nave, ait inter caetera: Et dabis de gloria tua super eum? Nam graeca locutione habet, quod tantumdem valet ac si diceret de gloria, id est . Latini autem nonnulli interpretati sunt: dabis gloriam tuam; non: de gloria tua. Sed sive illud esset, ut gloriam tuam diceret, non ideo eam non habiturus erat Moyses; nec quia dixit: de gloria, ideo minutum est quod habebat. Sic enim accipiendum est, ac si diceret: Facies eum socium gloriae tuae: non autem huiusmodi res, quasi partiliter divisae, minuuntur; sed totae sunt omnibus, totae singulis qui earum habent societatem. De qua iuratione dicitur: Homo quicumque voverit votum... 56. (30, 3) Homo, homo quicumque voverit votum Domino, aut iuraverit iuramentum, aut definierit definitionem de anima sua, non profanabit verbum suum: omnia quaecumque exierint ex ore eius faciet. Non hoc ad omnem iurationem pertinet, sed ad eam ubi quisque de anima sua voverit alicuius utique rei abstinentiam, qua ei licebat uti per Legem, sed per votum sibi ipse efficit non licere.

De voto mulieris coniugatae. 57. (30, 4-6) Si autem mulier voverit votum Domino, aut definierit definitionem in domo patris sui in iuventute sua, et audierit pater eius vota eius, et definitiones eius, quas definivit adversus animam suam, et tacuerit pater eius; et stabunt omnia vota eius, et omnes definitiones eius, quas definivit adversus animam suam, manebunt ei. Si autem abnuens abnuerit pater eius, quacumque die audierit omnia vota eius, et definitiones eius, quas definivit adversus animam suam, non stabunt: et Dominus emundabit eam, quia abnuit pater eius. Quoniam quidem de muliere, quae adhuc in iuventute sua in domo patris est, loquitur, merito hic quaeritur etiam de voto virginitatis; mulieres quippe etiam virgines in Scriptura appellari solere notissimum est: et videtur etiam Apostolus de patre loqui, cum dicit: Servet virginem suam; et: Det nuptum virginem suam 75, et caetera hoc modo: ubi nonnulli intellexerunt: virginem suam, virginitatem suam; nulla tamen hoc simili Scripturarum locutione demonstrant, cum sit inusitatissima. Quod autem ait: adversus animam suam, non sic accipiendum est, quasi animae noceat talibus votis; sed adversus animam dicitur, adversus animalem delectationem, sicut etiam de ieiunio praecipiens superius ait: Et affligetis animas vestras 76. De verbis: Et Dominus emundabit eam... 58. (30, 6) Quod autem ait: Et Dominus emundabit eam, quia abnuit pater eius; emundabit dixit, a voti non impleti crimine absolvet: sicut in multis locis dicitur: Et mundabit eum sacerdos 77, id est mundum habebit, mundum iudicabit; sicuti est et illud: Mundatione non mundabis reum, id est: Non dices mundum eum qui immundus est. Quomodo consentiente viro votum uxoris teneat. 59. 1. (30, 7-19) Si autem facta fuerit viro, et vota eius super eam secundum distinctionem labiorum eius, quanta definivit adversus animam suam; et audierit vir eius, et tacuerit ei quacumque die audierit: et ita stabunt omnia vota eius, et definitiones eius, quas definivit adversus animam suam, stabunt. Si autem abnuens abnuerit vir eius in quacumque die audierit omnia vota eius, et definitiones eius, quas definivit adversus animam suam, non manebunt: quoniam vir abnuit ab ea et Dominus mundabit eam.

Feminam sub patre antequam nubat, et sub viro nuptam, noluit Lex ita vovere aliquid Deo adversus animam suam, id est in aliquarum rerum licitarum atque concessarum abstinentia, ut in eisdem votis feminea valeat auctoritas, sed virilis; ita ut si adhuc innuptae iam concesserat pater vota persolvere, si antequam persolverit nupserit, et viro eius hoc cognitum non placuerit, non persolvat, et sit omnino sine peccato, quia Dominus mundabit eam, sicut dicit, id est mundam iudicabit: neque hoc contra Deum fieri putandum est, cum ipse Deus hoc praeceperit, hoc voluerit. 59. 2. Sequitur autem de viduis, vel a viro abiectis, id est, non sub potestate viri constitutis, aut patris; et earum vota ad persolvendum libera esse dicit hoc modo: Et votum, inquit, viduae et expulsae, quaecumque voverit adversus animam suam, manebunt ei. Deinde dicit de nupta, si in domo viri sui iam constituta aliquid tale voverit. De illa enim prius dixerat, quae in domo patris voverat, et antequam redderet nupserat. De hac ergo quae in domo mariti vovit, ita loquitur: Si autem in domo viri eius votum eius, aut definitio, quae adversus animam eius cum iureiurando; et audierit vir eius, et tacuerit ei, et non abnuerit ei; et stabunt omnia vota eius, et omnes definitiones, quas definivit adversus animam suam, stabunt adversus eam. Si autem circumauferens circumauferat vir eius, quacumque die audierit omnia, quaecumque exierint ex labiis eius, secundum vota eius et secundum definitiones, quae adversus animam eius, non manet ei: vir eius circumabstulit, et Dominus mundabit eam. Omne votum et omne iusiurandum vinculi affligere animam, vir eius statuet ei, et vir eius circumauferet. Si autem tacens tacuerit ei diem ex die, et statuet ei omnia vota eius, et definitiones, quae super ipsam, statuet ei; quoniam tacuit ei, die quo audivit. Si autem circumauferens circumauferat vir eius post diem quem audivit; et accipiet peccatum suum. 59. 3. Manifestum est ita voluisse Legem feminam esse sub viro, ut nulla vota eius, quae abstinentiae causa voverit, reddantur ab ea, nisi auctor vir fuerit permittendo. Nam cum ad peccatum eiusdem viri pertinere voluerit, si prius permiserit, et postea prhibuerit; etiam hic tamen non dixit ut faciat mulier quod voverat, quia permissa prius a viro fuerat. Viri dixit esse peccatum, quia abnuit quod prius concesserat: non tamen mulieri vel ex hoc permissum dedit, ut cum prius ei vir concesserit, postea si prohibuerit, contemnatur.

59. 4. Utrum autem ista etiam ad vota continentiae et a concubitu abstinentiae pertineant, merito quaeritur, ne forte ea tantum intellegenda sint adversus animam voveri, quae sunt in cibis et potionibus. Quod videtur et illud significare, ubi Dominus ait: Nonne anima plus est quam esca? 78 et cum de ieiunio praecipitur, ita praecipitur: Affligetis animas vestras 79. Nescio autem utrum alicubi legi possit, adversus animam dici votum quod de abstinentia concubitus fuerit: maxime quia cum hic Lex auctoritatem viro tribuat, non mulieri quae viro subdita est, ut tunc persolvenda sint vota mulieris, si vir approbaverit; si autem renuerit, non debeantur: Apostolus tamen, cum de concubitu coniugatarum loqueretur, non ibi maiorem auctoritatem viro quam feminae dedit; sed: Uxori, inquit, vir debitum reddat, similiter et uxor viro: uxor non habet potestatem corporis sui, sed vir; similiter autem et vir non habet potestatem corporis sui, sed mulier 80. Quando ergo in hac re parem utriusque esse voluit potestatem, puto quod nobis intellegendum insinuet, istam de concumbendo vel non concumbendo regulam non pertinere ad ea vota, ubi non habent parem vir et mulier potestatem, sed viri maior est, ac prope eius solius est. Non enim ait Lex virum non debere reddere vota sua, si uxor prohibuerit; sed uxorem, si vir prohibuerit. Unde non mihi videtur in huiusmodi votis et definitionibus atque obligationibus, quae adversus animam fiunt, etiam ista debere accipi, quae inter se vir et uxor de concumbendo, vel de abstinentia concumbendi placita habuerint. 59. 5. Deinde quia et istae iustificationes dicuntur, et meminimus in illis iustificationibus, quae in Exodo sub hoc nomine aliae commemorantur 81, multa praecipi, quae accipi ad proprietatem non possint, nec in Novo Testamento observentur; sicut de aure servi pertundenda 82, et si quid eiusmodi est: non absurde etiam hic aliquid figurate dictum intellegitur, ut quoniam sunt multae abstinentiae cerimoniarum irrationabiles, et aliquando etiam inimicae veritati, hoc fortasse hic intellegi voluerit, tunc ratas esse, cum rationabiles fuerint; hoc est, cum eas approbaverit ratio, quae ad vicem viri debet regere omnem animalem motionem, quae fit non tantum in appetendo, verum etiam in abstinendo: ut si mente et ratione decernitur, tunc fiat; si autem improbatur consilio rationis, non fiat. Quod si ratio quod prius recte faciendum esse decreverit, post improbet, sit peccatum consilii: etiam sic tamen nonnisi rationi motio illa consentiat.

Quid sit: Cum virtute eorum... 60. (31, 5-6) Quid est: Et misit eos Moyses mille ex tribu et mille ex tribu cum virtute eorum? Utrum virtutem eorum vult intellegi, principes eorum? an virtutem a Domino eis datam, vel per ipsum Moysen impetratam? an potius virtutem eorum dicit, ea quibus virtus eorum sustentaretur? De morte Balaam. 61. (31, 8) Potest videri quaestio, quomodo quando Israelitae Madianitas debellaverunt, interfectum dicat Scriptura Balaam, qui fuerat conductus ad maledicendum populum Israel: cum superius quando benedicere coactus est, ita eamdem actionem Scriptura concluserit, cum ait: Et surgens Balaam abiit reversus in locum suum, et Balac abiit ad semetipsum 83. Si ergo redierat ad locum suum Balaam, quomodo hic interfectus est, cum de tam longinquo, id est de Mesopotamia venerit? An forte reversus est ad Balac, et hoc Scriptura non dixit? Quamquam etiam possit in locum suum rediisse intellegi, quod ab ipso loco ubi sacrificia faciebat, in eum locum reversus est unde illuc exierat, id est, ubi tamquam peregrinus habebat hospitium. Non enim dictum est: in domum suam, aut: in patriam suam; sed: in locum suum. Habet autem et quisque peregrinus locum suum, ubi ad tempus habitat. De ipso autem Balac qui eum conduxerat, non dictum est: ad locum suum, sed: ad semetipsum; id est, ubi dominans habitabat. Posset ergo dici: ad locum suum, et dominans, et peregrinus; ad semetipsum autem, non video quomodo posset dici peregrinus, cum ad hospitium suum venisset. Quomodo virtutem depraedati dicantur. 62. (31, 9) Et praedam egerunt mulieres Madian, et suppellectilem eorum, et pecora eorum, et omnia quae possederant, et virtutem eorum depraedati sunt. Cum iam dixisset mulieres, supellectilem, et pecora, et omnia quae possidebant; quid deinde addidit: et virtutem eorum depraedati sunt? Nimirum enim haec intellegenda est virtus, de qua et supra dictum est, misisse millenos de singulis tribubus cum virtute eorum 84. An forte cibus quo sustentabantur, virtus eorum appellata est, quo subministrato vires suppetunt, et quo subtracto vires deficiunt? Unde per prophetam Deus cum minaretur, ait: Auferam virtutem panis, et virtutem aquae 85. Et

Moyses ergo cum annona miserat illos millenos, quod dictum est: cum virtute eorum; et isti Madianitis victis etiam hoc eorum inter caetera fuerant depraedati. Ubi Balaam consilium malignum dederit. 63. (31, 15-16) Utquid vivificastis omne femininum? Haec enim fuerunt filiis Israel, secundum verbum Balaam, ut recedere facerent et despicere verbum Domini propter Phogor. Hoc consilium malignum, ut eis ad illecebram feminae supponerentur, per quas non solum corporaliter, sed etiam spiritaliter in adorando idolo fornicarentur, quando dederit Balaam Scriptura non dixit; et tamen apparet factum esse, cum hic commemoratur. Sic ergo potuit et redire ipse Balaam, qui iam ierat in locum suum 86, ut non locum eius intellegamus peregrinationis hospitium; quamvis hoc Scriptura tacuerit. Quae sint civitates refugiorum. 64. (35, 11-12) Quid est quod ait: Et erunt civitates vobis refugia a vindicante sanguinem, et non morietur is qui occidit, quoadusque stet in conspectu synagogae in iudicium; cum de iis loquatur, qui nolentes occiderint, et alibi 87 dicat, tunc unumquemque in tali causa confugientium exire liberum de civitate quo confugerat, cum sacerdos maximus fuerit defunctus? Quomodo ergo hic dicit: Et non morietur is qui occidit, quoadusque stet in conspectu synagogae in iudicium; nisi quia ideo iudicatur ut tunc ei liceat esse in civitate refugii, si manifestum factum fuerit in iudicio quod nolens occiderit? Quomodo interfici iubeatur homicida. 65. (35, 19. 12) Quid est quod ait: Qui vindicat sanguinem, ipse interficiet homicidam; cum occurrerit ei, iste interficiet eum? Sic enim sonat male intellegentibus, quasi passim et sine iudicio data fuerit ultori mortis propinqui sui, licentia occidendi eius interfectorem. Sed hoc intellegi voluit, quia secundum id quod supra dictum est, qui occiderit, confugiat ad unam de civitatibus refugiorum, quoadusque stet in iudicium, ne ante inventus a propinquo occidatur; quia etsi nolens occidit, praeter illas civitates inventus occiditur. Cum vero in iudicium steterit in aliqua earum civitatum, et iudicatus fuerit homicida in aliqua earum in quas fugere conceditur, esse ibi non sinitur; tum demum iam iudicatum, ubicumque compertum, propinquo licet occidere. Neque enim opus

est eum ad iudicium deduci, cum iam fuerit iudicatus homicida, et propterea de illis civitatibus pulsus sit.

1 - Cf. Ex 18, 21. 25. 2 - Mt 14, 25. 3 - Lev 6, 18. 4 - Cf. Ex 22, 1-4. 5 - 2 Cor 5, 21. 6 - Ps 21, 17. 7 - Isa 53, 7. 8 - 1 Cor 2, 11-12. 9 - Lc 1, 17. 10 - 4 Reg 2, 15. 11 - Cf. Num 20, 12. 12 - Lc 1, 34. 13 - Lc 1, 35. 14 - Cf. Lc 1, 34-35. 18-20. 15 - Num 20, 10-11. 16 - Cf. Prov 24, 12. 17 - Num 20, 12. 18 - Cf. EX 2, 21. 19 - Cf. 2 Par 14, 9-14. 20 - Prov 18, 3.

21 - Ps 50, 19. 22 - Iac 4, 6. 23 - Eccli 6, 36. 24 - Gal 4, 15. 25 - Cf. Gen 7, 15. 26 - Cf. Gen 19, 12. 27 - Cf. Ex 14, 20. 28 - Cf. Mt 13, 30. 40-43. 29 - AMBROGIO, Ep. 63, 52. 30 - 2 Pt 2, 4. 31 - Eph 2, 2. 32 - Cf. Ex 27, 2. 33 - Cf. Num 17, 16-24. 34 - Cf. Ex 26, 33-34; 40, 18. 21. 35 - Cf. Ex 40, 17. 36 - Cf. Num 1, 1. 37 - Cf. Lev 6, 25, 26. 38 - Rom 8, 3. 39 - Ps 115, 16-17. 40 - Cf. Io 10, 18. 41 - Cf. Eph 1, 7; Rom 3, 25. 42 - Col 3, 3. 43 - Ps 36, 37.

44 - Cf. Rom 3, 23-24. 45 - Cf. Act 10, 44-48. 46 - Cf. Rom 11, 16-24. 47 - Am 1, 3. 48 - 1 Thess 5, 19. 49 - Act 15, 9. 50 - 1 Cor 10, 4. 51 - Lc 2, 34. 52 - Gal 1, 9. 53 - Cf. Act 7, 22. 54 - Cf. Tit 1, 12. 55 - Act 17, 28. 56 - Cf. Num 21, 21-23 57 - Cf. Num 20, 14-21. 58 - Cf. Num 21, 27-30. 59 - Cf. Gen 19, 37. 60 - Cf. Gen 25, 2. 61 - Lc 12, 20. 62 - 2 Pt 2, 15. 63 - Cf. Apoc 12, 9-10. 64 - TERENZIO, Andria 2, 4. 65 - 1 Cor 1, 27. 66 - Io 1, 30.

67 - Ps 29, 11. 68 - Ps 9, 10. 69 - Ez 1, 3; 3, 22. 70 - Cf. Num 25, 7-11. 71 - Cf. Num 25, 5. 72 - Cf. Num 20, 12. 73 - Cf. Quaest. 4, 19. 74 - Cf. Eph 2, 8. 75 - 1 Cor 7, 37-38. 76 - Num 29, 7. 77 - Lev 13, 6. 78 - Mt 6, 25. 79 - Num 29, 7. 80 - 1 Cor 7, 3-4. 81 - Cf. Ex 21-23. 82 - Cf. Ex 21, 6. 83 - Num 24, 25. 84 - Cf. Num 31, 6 e Quaest. 4, 60. 85 - Isa 3, 1. 86 - Cf. Num 24, 25. 87 - Cf. Num 35, 28. LIBER QUINTUS

QUAESTIONES IN DEUTERONOMIUM

Deus sic est adiutor hominum ut tamen ipsi homines cooperentur. 1. (1, 29-30) In eo quod commemorat Moyses, dixisse se populo timenti hostes inhabitantes terram, quo introducendus fuit: Ne paveatis, neque timeatis ab eis: Dominus Deus vester, qui praecedit ante faciem vestram, ipse simul debellabit eos vobiscum: satis ostenditur ita esse adiutorem Deum, ut etiam homines agant aliquid. Quomodo Deus induravit spiritum Seon. 2. (2, 30) Et noluit Seon rex Esebon transire nos per ipsum, quoniam induraverat Dominus Deus noster spiritum eius, et confortavit cor eius, ut traderetur in manus tuas, sicut in hac die. Haec dicens Moyses, dum populum alloquitur, tale aliquid commemorat, quale dicebatur in Exodo: Ego induravi cor Pharaonis 1 ; et quod in Psalmis legitur: Convertit cor eorum, ut odissent populum eius 2. Nec tacetur hic causa indurationis huius, cum dicitur, ut traderetur in manus tuas, sicut in hac die: id est, ut vinceretur a te; quod non fieret, nisi resisteret; non autem resisteret, nisi corde obdurato. Cuius rei iustitiam si quaesierimus, inscrutabilia sunt iudicia Dei 3: iniquitas autem non est apud Deum 4 . Sane notandum est, confortatum cor posse dici et in malo. Quomodo Og reliquus dicatur ex gigantibus. 3. (3, 11) Verumtamen Og rex Basan reliquus factus est a Raphain. Hoc nomine, quod est Raphain, gigantes significari in hebraea lingua dicunt qui eam noverunt 5. Unde quod habent plerique codices derelictus est a Raphain, planius utique dicitur, reliquus factus est, ut ipse ex illis remansisse intellegatur: cuius etiam consequenter longitudo et latitudo ferrei lecti commemoratur, ad eius magnitudinem commendandam. Quae differentia sit inter similitudinem et imaginem. 4. (4, 16-17) Ne feceritis iniquitatem, et faciatis vobis ipsis sculptilem similitudinem, omnem imaginem. Quid intersit inter similitudinem et imaginem quaeri solet 6. Sed hic non video quid

interesse voluerit, nisi aut duobus istis vocabulis unam rem significaverit, aut similitudinem dixerit, si, verbi gratia, fiat statua vel simulacrum habens effigiem humanam, non tamen alicuius hominis exprimantur lineamenta, sicut pictores vel statuarii faciunt, intuentes eos quos pingunt seu fingunt. Hanc enim imaginem dici nemo dubitaverit: secundum quam distinctionem omnis imago etiam similitudo est, non omnis similitudo etiam imago est. Unde si gemini inter se similes sint, similitudo dici potest alterius cuiuslibet in altero, non imago. Si autem patri filius similis sit, etiam imago recte dicitur; ut sit pater prototypus, unde illa imago expressa videatur: quarum aliae sunt eiusdem substantiae, sicut filius; aliae non eiusdem, sicut pictura. Unde illud quod in Genesi scriptum est: Fecit Deus hominem ad imaginem Dei 7; manifestum est ita dictum, ut non eiusdem substantiae sit imago quae facta est. Si enim eiusdem esset, non facta, sed genita diceretur. Sed quod non addidit: Et similitudinem, cum superius dictum esset: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram 8; quibusdam visum est similitudinem aliquid amplius esse quam imaginem 9, quod homini reformando per Christi gratiam postea servaretur. Miror autem si non propterea postea imaginem solam voluit commemorare, quia ubi imago, continuo et similitudo est. Unde et hic Moyses similitudinem et imaginem fieri vetat, secundum eam fortasse rationem quam diximus. In Decalogo autem generaliter dicitur, nullam fieri debere similitudinem 10, nec imago commemoratur. Cum enim nulla similitudo fit, procul dubio nec imago fit; quoniam si imago, utique et similitudo. Non autem si fit similitudo, continuo fit et imago: tamen si nulla similitudo, sequitur ut nulla imago. Denique ubi prohibuit similitudinem et imaginem, hominis intellegi voluit, ubi et similitudo fieri potest, non huius aut illius, sed cuiuslibet hominis; et imago, id est huius proprie, vel illius hominis. Cum vero de pecoribus diceretur atque irrationalibus animantibus, solam similitudinem dixit: quis enim reperiri potest, qui sibi unum constituat canem, vel quid eiusmodi, quem intuens eius imaginem pingat, aut fingat? quod de hominibus usitatissimum est. Quid significetur per aquam. 5. (4, 18) Quid est autem quod ait: Similitudinem omnis piscis, quaecumque sunt in aquis sub terra. An et aquam, propter tractabilem corpulentiam, terram intellegi voluit, et secundum hoc in eo quod scriptum est, fecit Deus coelum et terram 11, et aquas

debemus accipere? Assidue quippe Scriptura his duabus partibus commemoratis, universum mundum vult intellegi, secundum illud: Auxilium meum a Domino, qui fecit coelum et terram 12, et innumerabilia eiusmodi. An ideo dictum est, sub terra, quod terra nisi superior aquis esset, habitari utique ab hominibus et animalia terrena habere non posset? An gentibus videatur permissum colere solem et stellas et omnem ornatum caeli. 6. (4, 19) Et ne suspiciens in coelum, et videns solem et lunam et stellas et omnem ornatum coeli, errans adores ea, et servias illis, quae distribuit Dominus Deus tuus ea, omnibus gentibus, quae sunt sub coelo. Non ita dictum est, tamquam Deus praeceperit ea coli a gentibus, a solo autem populo suo non coli: sed aut ita dictum est, quod Deus praescierit gentes culturam exhibituras his coelestibus et tamen hoc praesciens creaverit ea; eum vero populum suum futurum esse praesciverit, qui ista non coleret: aut distribuit dictum est, ut intellegatur usus, qui commendatur in Genesi: Ut sint in signis, et in temporibus, et in diebus, et in annis 13; quem usum in eis communem habet populus Dei cum omnibus gentibus, non autem cultum quem habent aliae gentes. Quomodo similitudo generaliter capitur. 7. (4, 23) Ne obliviscamini testamentum Domini Dei vestri, quod disposuit ad vos, et faciatis vobismetipsis sculptilem similitudinem omnium quaecumque constituit tibi Dominus Deus tuus. Hic certe generaliter loquens similitudinem posuit, imaginem tacuit; quoniam si nulla fit similitudo, profecto nec imago: quia ubi imago, continuo similitudo; quamvis non ubi similitudo, continuo imago. Quid sit: a summo caeli usque ad summum caeli. 8. (4, 32-33) Quaerendum quomodo dictum sit: Interrogate dies priores, qui fuerunt priores te, ex die qua creavit Deus hominem super terram, et a summo coeli usque ad summum coeli. Subauditur enim, interrogate. Videtur autem significare totum orbem terrarum. Sed cur, a summo coeli usque ad summum coeli dicat, non, a summo terrae usque ad summum terrae, non est facile dignoscere. Talis enim quaedam locutio est et in Evangelio cum dicit Dominus, quod congregabuntur electi eius a summis coelorum usque ad terminos eorum 14. Nisi forte hic nec in

hominibus nec in Angelis auditum esse vult intellegi, quod in hoc populo factum singulare commendat: hoc enim sequitur: Si factum est secundum verbum magnum hoc, si auditum est tale quid: si audivit gens vocem Dei viventis loquentis e medio ignis, quemadmodum audisti tu, et vixisti. Quod si ita est, ut nec in hominibus nec in Angelis hoc dicat auditum; quid est ergo illud in Evangelio: A summis coelorum usque ad terminos eorum, cum sine dubio Dominus hoc ait, cum de novissima electorum suorum congregatione loqueretur? De verbis: Dominus disposuit testamentum ad vos, non patribus vestris. 9. 1. (5, 2-4) Quid est quod ait: Dominus Deus vester disposuit ad vos testamentum in Horeb: non patribus vestris disposuit Dominus testamentum hoc, sed ad vos, vos hic omnes viventes hodie; facie ad faciem locutus est Dominus ad vos in monte e medio ignis? An quia illi qui non ingrediuntur in terram promissionis (mortui sunt enim omnes) non pertinent ad hoc testamentum, quorum tunc recognitio facta est, cum a viginti annis aetatis et supra numerarentur usque ad quinquaginta annos habiles ad bellum 15? Quomodo ergo illis locutus est Dominus, qui hodie vivunt? An quia ex viginti annis et infra potuerunt multi tunc esse, qui hoc bene meminissent, alieni ab illa poena, quam Deus constituit illis qui tunc numerati sunt, non intrare in terram promissionis; et hos utique appellat, qui quamvis viginti annorum et supra non essent, quando Deus in monte loquebatur, ut numerari tunc possent, potuerunt tamen esse decem et novem et infra usque ad puerilem aetatem, quae posset illa quae facta et dicta sunt et videre, et audire, et memoria retinere? 9. 2. Sed quid est quod ait: Facie ad faciem locutus est Dominus ad vos; quos paulo ante maxime admonere curavit, quod nullam similitudinem viderint, sed solam vocem de medio ignis audierint 16 ? An propter rerum evidentiam, et quodammodo praesentiam manifestatae divinitatis, de qua dubitare nemo posset, his verbis usus est? Quod si ita est, quid prohibet de ipso Moyse hoc intellegi, in eo quod de illo dictum est, quod facie ad faciem locutus sit cum eo Dominus 17, ut nec ipse aliquid oculis viderit praeter ignem? An aliquid amplius vidisse intellegitur, quia scriptum est eum intrasse in nebulam vel nimbum ubi erat Deus 18? Sed etsi aliquid amplius vidit, quam illi; non eum tamen mortalibus oculis vidisse Dei

substantiam ex illis eius verbis intellegi potest, quibus ait Deo: Si inveni gratiam ante te, ostende mihi temetipsum, ut scienter videam te 19. Neque enim arbitrandum est hunc populum, cui Moyses loquebatur, sic tunc vidisse Deum facie ad faciem, quando in monte loquebatur e medio ignis, quemadmodum Apostolus dicit in fine nos esse visuros, ubi ait: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Quid autem hoc, et quantum esset, consequenter aperuit, dicens: Nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum 20. Quod etiam ipsum caute accipiendum est, ne tantam putetur habiturus homo cognitionem Dei, quantam nunc habet hominis Deus; sed pro suo modo ita perfectam, ut ei nihil adhuc exspectetur addendum: ut quam perfecte nunc Deus novit hominem, sed tamen sicut Deus hominem, ita tunc perfecte noverit homo Deum, sed tamen sicut homo Deum. Neque enim quia dictum est: Estote perfecti, sicut Pater vester coelestis perfectus est 21, ideo aequalitatem Patris, quam Verbum habet unigenitum, sperare debemus: quamvis non defuerint qui et hoc futurum putaverint, nisi forte quid dicant parum intellegimus. Quomodo Moyses stet inter Dominus et populum. 10. 1. (5, 5-6. 24) Quid est quod ait: Et ego stabam inter Dominum et vos in tempore illo, annuntiare vobis verba Domini; tamquam in loco esset Dominus, hoc est in monte unde illi voces audiebant? Quod sic accipiendum est, ut non ex hoc suspicemur Dei substantiam in ullo aliquo esse corporali loco, qui est ubique totus, nec per locorum intervalla propinquat aut recedit: sed demonstrationes eius in ea creatura, quae non est quod ipse, non aliter humanis sensibus exhibentur. Unde Dominus volens auferre ab huiusmodi suspicionibus mentem nostram, quibus putatur Deus loco aliquo contineri: Veniet, inquit, hora, quando neque in monte hoc, neque in Ierosolymis adorabitis Patrem. Vos adoratis quod nescitis: nos adoramus quod scimus; quia salus ex Iudaeis est. Sed venit hora et nunc est, quando veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate. Nam et Pater tales quaerit qui adorent eum. Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare 22. Medium ergo se dixit Moyses non inter Dei substantiam et populum intervallo aliquo loci; sed quia per eum placuit populo audire caetera Dei verba, posteaquam vehementer est territus, audita de medio ignis voce Dei dicentis Decalogum legis 23.

10. 2. Sed merito quaeritur quomodo accipiantur haec verba Deuteronomii, dicente Moyse: Et ego stabam inter Dominum et vos in tempore illo, annuntiare vobis verba Domini; quoniam timuistis a facie ignis, et non ascendistis in montem, dicens: Ego sum Dominus Deus tuus, et caetera: quae iam verba Dei sunt, quae Decalogus continet. Quid ergo vult quod addidit: dicens? Si enim putaverimus hyperbaton, ut ordo verborum sit: Et ego stabam inter Dominum et vos in tempore illo, annuntiare vobis verba Domini, dicens: Ego sum Dominus Deus tuus: non erit verum. Non enim haec verba per Moysen populus, sed de medio ignis audivit: quod cum sustinere non posset audito Decalogo, postulavit ut per Moysen caetera audiret. Restat ergo ut quod positum est, dicens, pro eo positum intellegamus, ac si esset: Cum diceret; ut iste sit sensus: Et ego stabam inter Dominum et vos in tempore illo, annuntiare vobis verba Domini; quoniam timuistis a facie ignis, et non ascendistis in montem, cum diceret: Ego sum Dominus Deus tuus: ut subaudiatur, cum diceret utique Dominus. Cum enim haec verba diceret Dominus, quae consequenter ex Decalogo cuncta commemorat, tunc timuit populus a facie ignis, et non ascendit in montem, et rogavit ut per Moysen potius verba Domini audiret 24. 10. 3. Quae verba Moyses commemorat in Deuteronomio dicta sibi a populo, cum audire iam nollent vocem Dei, sed per eum peterent sibi dici quae dicebat Deus; id est: Ecce ostendit Dominus Deus noster nobis gloriam suam, et vocem eius audivimus e medio ignis, et caetera: non eadem prorsus leguntur in Exodo, ubi primum narrata sunt, quae modo repetuntur 25. Unde intellegamus, quod aliquoties iam commemoravi, non esse in mendacio deputandum, si aliis quibuslibet verbis eadem voluntas manifestatur, propter Evangelistarum etiam verba, quae ab imperitis et calumniosis tamquam repugnantia reprehenduntur. Neque enim magnum erat Moysi attendere quae in Exodo scripserat, et eisdem omnino verbis illa repetere, nisi pertineret ad sanctos doctores nostros hoc ipsum insinuare discentibus, ut nihil aliud in verbis loquentium quaerant, nisi voluntatem propter quam enuntiandam verba instituta sunt. Quid est quod ait Moyses dictum sibi esse a Domino de populo hebraeo. 11. (5, 29) Quid est quod ait Moyses dictum sibi esse a Domino de populo Hebraeo: Quis dabit esse sic cor eorum in eis, ut timeant me, et custodiant mandata mea? An hic iam vult intellegi, gratia

sua concedi hoc beneficium, ut sit in hominibus iustitia Dei ex fide, non quasi propria, velut ex Lege 26? Hoc enim et per prophetam significat, dicens: Auferam eis cor lapideum, et dabo eis cor carneum 27: quod propter sensum dictum est, quem caro habet, et lapis non habet, verbo utique translato. Hoc ipsum et alibi dicit: Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo super domum Israel et super domum Iuda testamentum novum; non secundum testamentum quod disposui ad patres eorum in die qua apprehendi manum eorum, ut educerem eos de terra Aegypti. Quoniam hoc testamentum quod disposui ad eos, post dies illos: dans leges meas in cor eorum, et in mente eorum superscribam eas, et iniquitatum eorum et peccatorum eorum non memor ero amplius 28. Hic enim discrevit Novum Testamentum a Veteri, quod in Veteri data est Lex in tabulis lapideis, in Novo autem in cordibus, quod fit per gratiam. Unde et Apostolus dicit: Non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus: et alio loco: Idoneos nos, inquit, fecit ministros Novi Testamenti, non litterae, sed spiritus 29. Melius fit si nec iuraveris. 12. (6, 13) Quod ait de Domino: Et in nomine eius iurabis, non ita praeceptum accipiendum est, quasi iurari iusserit; sed in alterius alicuius Dei nomine iurari prohibuit. Melius autem fit si secundum Evangelium nec iuraveris 30; non quia mala est vera iuratio, sed ne in periurium incidatur facilitate iurandi. Qui enim iurat, non solum verum, sed etiam falsum iurare potest: qui autem omnino non iurat, a periurio longe ambulat. Quomodo aperte dicatur quod alibi obscure. 13. (8, 2) Et recordaberis omnem viam quam duxit te Dominus Deus tuus in deserto, ut affligeret te, et tentaret te, et cognita faceret quae in corde tuo sunt, si observabis mandata eius, an non. Hic apertius dictum est, quod alibi genere locutionis obscurum est, ubi legitur: Tentat vos Dominus Deus vester, ut sciat si diligitis eum 31 . Intellegitur enim positum esse, ut sciat, pro eo quod est, ut sciri faciat; quod modo dilucide dictum est: Ut tentaret te, et cognita faceret quae in corde tuo sunt: non enim ait, et cognosceret; quod quidem si dixisset, intellegendum erat, cognita faceret. Quomodo qui prius laudabantur nunc dura cervice esse dicantur in vituperationem eorum.

14. (9, 6-8) Et scies hodie quia non propter iustitias tuas Dominus Deus tuus dat tibi terram bonam istam haereditare; quoniam populus dura cervice es. Certe isti sunt qui propterea non meruerunt perire in deserto, quia nescierunt dexteram aut sinistram 32: ecce iam dura cervice appellantur. Unde videndum est illud in sacramento esse dictum, non quod istorum merita commendata sint. Nam ne quis existimet subito istos vituperabiles factos, qui merito fuissent ante laudati, paulo post eis dicitur: Memor esto, ne obliviscaris, quanta exacerbasti Dominum Deum tuum in deserto; ex qua die existis de terra Aegypti, donec venistis in locum hunc, increduli perseverabatis quae ad Dominum. Quod si quidam eorum tales erant, quidam vero fideles et boni, etiam sic non utique illis datur terra promissionis, qui nesciunt dexteram aut sinistram, ut hoc sic intellegamus quasi non offenderint Deum. Nam et patres eorum, qui mortui sunt, nec in eamdem terram intrare permissi sunt, tales inveniuntur fuisse, ut in eis essent quidam etiam boni. Propter quod Apostolus, non omnes, sed quosdam eorum dicit offendisse, in quibus eorum peccata commemorat 33. Similes quippe istos parentibus suis, ita evidentius docet et ista Scriptura Deuteronomii, quod consequenter adiungit, et dicit: Et in Horeb exacerbastis Dominum. Ubi certe illi exacerbaverunt, qui propter eadem mala merita sua non sunt in terram promissionis inducti. Cum in Exodo Moyses verba legis scripsisse dicatur, quomodo id Deo adscribitur. 15. 1. (10, 1-4) In illo tempore dixit Dominus ad me: Excide tibi duas tabulas lapideas quemadmodum priores, et ascende ad me in montem; et facies tibi arcam ligneam: et scribam in tabulis verba quae erant in tabulis prioribus, quas contrivisti; et immittes eas in arcam. Et feci arcam ex lignis imputribilibus, et excidi duas tabulas lapideas sicut priores, et ascendi in montem, et duae tabulae in duabus manibus meis. Et scripsit in tabulis secundum scripturam priorem decem verba, quae locutus est Dominus ad vos in monte e medio ignis: et dedit eas Dominus mihi. Non immerito quaeritur quomodo haec in Deuteronomio dicantur, Moyse recolente ac repetente quae gesta sunt; cum in Exodo, ubi primum haec dicta et facta narrantur, ita sit scriptum: Et dixit Dominus ad Moysen: Scribe tibi verba haec; etenim in verbis his posui Testamentum tibi et Israel. Et erat ibi Moyses in conspectu Domini quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem non manducavit, et aquam non

bibit, et scripsit in tabulis verba Testamenti, decem verba 34. Cum ergo in Exodo ipse Moyses in tabulis decem Legis verba scripsisse narretur, quomodo hic in Deuteronomio Deus in tabulis eadem verba scripsisse recolitur? 15. 2. Denique illud quod in Exodo, cum transeunter tractaremus, et quid nobis in ea differentia visum fuerit litteris mandaremus 35, cur priores tabulae, quae contritae sunt, digito Dei scriptae referantur; secundas autem tamdiu in arca tabernaculoque mansuras, ipse Moyses scripsisse dicatur: ita per hanc differentiam duo Testamenta significata esse diximus, ut in Veteri Testamento Lex commendaretur tamquam opus Dei, ubi homo nihil fecerit, eo quod Lex timore non posset impleri: quoniam cum vere fit opus legis, caritate ut, non timore; quae caritas gratia est Testamenti Novi 36. Ideo in secundis tabulis homo legitur scripsisse verba Dei, quia homo potest facere opus Legis per caritatem iustitiae, quod non potest per timorem poenae. 15. 3. Nunc ergo cum legitur in Deuteronomio de secundis tabulis ita dictum: Et excidi duas tabulas lapideas sicut priores, et ascendi in montem, et duae tabulae in duabus manibus meis. Et scripsit in tabulis secundum scripturam priorem decem verba: non enim ait: Et scripsi; sed, scripsit, hoc est, Deus; sicut paulo ante dixerat verba Dei sibi dicta: Excide tibi duas tabulas lapideas quemadmodum priores, et ascende ad me in montem; et facies tibi arcam ligneam: et scribam in tabulis verba quae erant in tabulis prioribus: discutienda nascitur quaestio, quod utrasque tabulas, id est et priores et secundas, Deus hic legitur scripsisse, non homo. Sed si in ipso quoque Exodo verba Dei legantur, ubi iubet easdem tabulas secundas excidi a Moyse, nihil aliud invenitur, quam ipsum Deum se easdem promisisse scripturum. Nam ita scriptum est: Et dixit Dominus ad Moysen: Excide tibi duas tabulas lapideas sicut et priores, et ascende ad me in montem: et scribam in tabulis verba quae erant in tabulis prioribus, quas tu contrivisti 37. Excepto itaque libro Deuteronomii, quaestionem istam etiam solus liber Exodi continet, quomodo dixerit Deus: Et scribam in tabulis verba quae erant in tabulis prioribus; cum paulo post legatur: Scribe tibi verba haec; etenim in verbis his posui Testamentum tibi et Israel. Et erat ibi Moyses in conspectu Domini quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem non manducavit, et aquam non bibit, et scripsit in tabulis verba Testamenti, decem verba. Si enim superius quod dictum est: Scribe tibi verba haec; etenim in verbis his posui

Testamentum tibi et Israel, ad superiora pertinet, quando Deus ista praecipiebat, ut non in duabus lapideis tabulis scriberentur, sed in illo libro Legis, ubi multa conscripta sunt; certe illud quod sequitur: Et erat ibi Moyses in conspectu Domini quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem non manducavit, et aquam non bibit, et scripsit in tabulis verba Testamenti, decem verba38, satis manifestat eumdem Moysen in tabulis haec decem verba scripsisse, non Deum. Nisi forte violenter quidem, sed certa necessitate compellimur, ubi dictum est: Et scripsit in tabulis verba Testamenti, decem verba, non Moysen subaudire, sed Dominum; supra enim positum est: Et erat ibi Moyses in conspectu Domini: ut a Domino, in cuius conspectu erat Moyses, quadraginta diebus et quadraginta noctibus panem non manducans, et aquam non bibens, scripta intellegantur haec decem verba in tabulis, sicut ante promiserat. 15. 4. Quod si ita est, non quidem illa differentia duorum Testamentorum, quae nobis visa est, in his verbis commendari potest, quando et priores et secundas tabulas scripsit, non homo, sed Deus: verumtamen illa certe distantia non habet dubitationem, quod priores tabulas et Deus fecit, et Deus scripsit. Non enim tunc dictum est ad Moysen: Excide tibi duas tabulas: sed ita potius legitur: Et conversus Moyses descendit de monte, et duae tabulae testimonii in manibus eius: tabulae lapideae scriptae ex utraque parte, hinc atque hinc erant scriptae; et tabulae opus Dei erant, et scriptura scriptura Dei est sculpta in tabulis 39. Iam enim superius dixerat easdem tabulas scriptas digito Dei, sic loquens: Et dedit Moysi, statim ut cessavit loqui ad eum, in monte Sina duas tabulas testimonii, tabulas lapideas scriptas digito Dei 40. Ibi ergo et tabulae opus Dei erant, et scriptura earum digito Dei facta. Secundas autem tabulas ipse Moyses iubetur excidere; ut ipsae certe opere humano intellegantur excisae, quamvis eas Deus ipse scripserit, sicut promisit cum iuberet excidi. Porro autem si diligentius attendamus, ideo utrumque dictum esse in secundis tabulis, quia et Deus facit per gratiam suam opus Legis in homine, et homo per fidem suam suscipiens gratiam Dei, pertinens ad Testamentum Novum, cooperator est adiuvantis Dei (ideo autem in primis solum opus Dei commemoratur, quia Lex spiritalis est, et Lex sancta, et mandatum sanctum et iustum et bonum 41: ideo vero nullum opus hominis ibi commemoratur, quia infideles non contemperantur adiutorio gratiae, sed ignorantes Dei iustitiam et suam volentes constituere iustitiae Dei non sunt subiecti 42; unde illis Lex ad condemnationem valet, quod significat contritio tabularum);

profecto non cogimur violento intellectu subaudire quod Deus scripserit, ubi Scriptura dixit: Et erat ibi Moyses in conspectu Domini quadraginta diebus et quadraginta noctibus; panem non manducavit et aquam non bibit, et scripsit in tabulis verba Testamenti 43: ubi valde sonat scripsisse Moysen. Sed ideo superius 44 Deus se promisit scripturum, et in Deuteronomio non solum ita promisisse, verum etiam ipse scripsisse narratur, ut significetur quod ait Apostolus: Deus enim est qui operatur in vobis et velle, et operari, pro bona voluntate 45: hoc est, in eis qui ex fide gratiam suscipiunt, et non suam iustitiam volunt statuere, sed iustitiae Dei subiecti sunt 46, ut ipsi sint in Christo iustitia Dei 47. Nam et illic Apostolus utrumque dicit, et Deum operari, et ipsos. Nam si ipsi non operabatur, quomodo eis dicebat: Cum timore et tremore vestram ipsorum salutem operamini 48? Operatur ergo ille, cooperamur nos: non enim aufert, sed adiuvat bonae voluntatis arbitrium. Quid per tribum Levi significetur. 16. (10, 8-9) In illo tempore distinxit Dominus tribum Levi, portare arcam testamenti Domini, assistere coram Domino, ministrare, et orare in nomine eius usque in hunc diem. Propter hoc non est Levitis pars et sors cum fratribus suis; Dominus ipse pars eius est, sicut dixit ei. Nisi per hanc tribum significaretur universum regale sacerdotium, quod ad Novum pertinet Testamentum, nullo modo ausus esset dicere homo, qui ex eadem tribu non erat: Pars mea Dominus 49; et in alio psalmo: Dominus pars haereditatis meae 50. Quomodo verba legis praecipiantur scribi, cum id factum non sit. 17. (11, 20) Quid est quod praecepit Moyses commendans verba Domini, et ait: Scribetis ea super limina domorum vestrarum et ianuarum vestrarum: cum hoc secundum proprietatem nemo fecisse Israelitarum commemoretur, vel legatur; quia nec quisquam potest, nisi forte dividat ea per multas partes domus suae? An hyperbolica commendatio est, sicut multa dicuntur 51? De decimationibus omnium fructuum et primitivorum pecorum. 18. (12, 11) Quaerendum quomodo iubeat decimationes omnium fructuum et primitiva pecorum non manducari, nisi in civitate ubi templum erit, cum eas Levitis dari in Lege praeceperit.

Quomodo Deus tentare dicatur, etc. 19. (13, 1-3) Si autem surrexerit in te propheta, seu somniator somnians, et dederit tibi signum vel prodigium, et venerit signum sive prodigium quod locutus est ad te, dicens: Eamus, et serviamus diis aliis, quos nescitis: non audietis verba prophetae illius, vel somniantis somnium illud; quoniam tentat Dominus Deus vester vos scire an diligatis Dominum Deum vestrum ex toto corde vestro, et ex tota anima vestra. Hoc quidam interpretes latini non ita posuerunt, scire an diligatis; sed, ut sciat an diligatis. Quamvis eadem sententia videatur: verumtamen illud quod dictum est, scire, facilius ad illos refertur; ut sic accipiamus, tentat vos scire, ac si diceretur, tentando vos facit scire. Ubi sane intellegi voluit, etiam illa quae a divinantibus non secundum Deum dicuntur, si acciderint quae dicuntur, non accipienda sic, ut fiant quae praecipiuntur ab eis, aut colantur quae coluntur ab eis. Nec praeter suam potestatem Deus ostendit esse quod ista contingunt: sed quasi quaereretur cur ea permittat, causam tentationis exposuit, ad cognoscendam eorum dilectionem, utrum eam habeant erga Deum suum; cognoscendam vero ab ipsis potius, quam ab illo qui scit omnia antequam fiant. Quomodo ea quae de decimis dicuntur intellegi debeant et quomodo fiat remissio annorum. 20. (14, 28-29; 15, 1) Post tres annos produces omnem decimam fructuum tuorum, in illo anno pones illud in civitatibus tuis, et veniet Levita, quia non est ei pars neque sors tecum; et advena et pupillus et vidua, quae in civitatibus tuis; et manducabunt, et saturabuntur; ut benedicat te Dominus Deus tuus in omnibus operibus tuis quaecumque feceris. Ex ista decima non dixit ut ipse manducet cum suis; ac per hoc Levitis et advenis et pupillis et viduis eam iussit impendi. Sed obscure positum est, quia non est distincta ista decima ab illa quam voluit cum Levitis in eo loco manducari, quem Dominus elegisset templo suo 52. Sed in ea interpretatione, quae est ex hebraeo, apertius hoc distinctum reperimus. Ait enim: Anno tertio separabis aliam decimam ex omnibus quae nascentur tibi eo tempore, et repones intra ianuas tuas; venietque Levites, qui aliam non habet partem nec possessionem tecum, et peregrinus et pupillus et vidua, qui intra portas tuas sunt, et comedent, et saturabuntur; ut benedicat tibi Dominus Deus tuus in cunctis operibus manuum tuarum, quae

feceris. Primo hoc ipsum planius est quod ait: Anno tertio; intellegitur enim uno anno interposito: in Septuaginta autem, quoniam Post tres annos dixit, incertum est utrum eos medios esse voluerit, ut quinto quoque anno fieret. Deinde cum ait: Et separabis aliam decimam, satis ostendit extra esse illam quam voluit eum ipsum qui offert, manducare cum suis et Levitis in eo loco quem Dominus elegisset. Et hanc enim aliam decimam intra ianuas suas eum ponere praecepit, non ad eum locum deferre, ubi Dominus se voluit invocari. Et veniet, inquit: Levites, qui non habet partem nec possessionem tecum, et peregrinus et pupillus et vidua, qui intra portas tuas sunt, et comedent. Hinc certe manifeste verum est, non istam decimam Deum fieri voluisse communem ei qui offert, et his quibus impendenda est; sed illis solis erogari eam iussit, qui aliud non haberent, in quibus praecipue Levitem posuit. Post septem annos facies remissionem. Hic certe manifestatur, quomodo et superius dixerit: Post tres annos. Non enim et hos septem annos medios esse voluit: unoquoque anno eam fieri praecepit, tamquam sabbatismum annorum. Quomodo verbum occultum magnifice dicatur. 21. (15, 9) Attende tibi ipsi, ne fiat verbum occultum in corde tuo, iniquitas, dicens: Appropiat annus septimus, annus remissionis; et malignetur oculus tuus in fratrem tuum egenum, et non tribuas ei: et exclamabit adversum te ad Dominum, et erit in te peccatum magnum. Magnifice occultum verbum hoc dixit; quoniam nemo audet hoc dicere qui potuerit cogitare, ideo non esse mutuum dandum indigenti, quoniam appropinquat annus remissionis, cum Deus propter misericordiam utrumque praeceperit, et commodari cum quisque indiget, et remitti anno remissionis. Quomodo ergo misericorditer remissurus est illo anno quo remittendum est, si crudeliter cogitat illo tempore dandum non esse quo dandum est? Quomodo liberatio suorum intellegenda sit. 22. (15, 12) Si autem venumdatus fuerit tibi frater tuus Hebraeus aut Hebraea, serviet tibi sex annis, et septimo dimittes eum liberum a te. Hos emptos non anno remissionis remitti voluit, quem septimum quemque observari oportebat ab omnibus; sed anno septimo emptionis eius, quotocumque anno illorum septimus iste annus occurreret.

Quae primogenita offerri iubeat. 23. (15, 19) Omne primogenitum quod natum fuerit in bobus tuis, et in ovibus tuis, masculina sanctificabis Domino Deo tuo. Quaerendum utrum quae graece dicuntur , nec latine dici nisi primogenita potuerunt, in his tantum intellegenda sunt, quae nascuntur ex matribus: ipsa enim proprie pariuntur potius quam gignuntur. Parere quippe est , quod est ex femina, unde dicitur: gignere autem est , unde proprie latine primogenitus dicitur. Ex feminis autem dabantur primitiva, id est quae prima pariebantur, non quae prima gignebantur a viris, si forte ex viduis quae iam pepererant gignerentur. Non enim aliter essent quae aperirent vulvam, quod proprium voluit esse Lex eorum quae primo nata Domino debebantur. Si ergo est in his verbis certa distinctio, non frustra Dominus non dicitur a Patre , sed , id est unigenitus, quod est unicus: a mortuis autem primogenitus 53 quidem latine dicitur, quia non potuit latinum verbum ita componi secundum loquendi consuetudinem; graece autem dicitur, non : tamquam Pater genuerit aequalem sibi, creatura vero pepererit. Nam et quod dicitur primogenitus omnis creaturae 54, quae et ibi graece legitur, potest ita intellegi secundum novam creaturam, de qua dicit Apostolus: Si qua igitur in Christo nova creatura 55: ex qua ille primitivus est, quia primitus ita resurrexit, ut iam non moriatur, nec ei mors ultra dominetur 56; quod novae creaturae, quae in illo est, futurum promittitur in fine. Sed ista distinctio non temere affirmanda, sed in Scripturis diligentius perscrutanda est. Movet enim quemadmodum dici potuit in Proverbiis: Primogenite, tibi dico, fili 57; id est, ex cuius persona dictum intellegatur. Si enim ex Dei Patris persona ad Christum dicitur (cui sententiae utrum sequentia consonent vix est asserere), eumdem dicit primogenitum quem unigenitum: primogenitum, quia etiam nos filii Dei sumus 58; unigenitum vero, quoniam solus ille de substantia Patris et Patri aequalis atque coaeternus est. Mirum est autem utrum inter parere et gignere evidentissimis documentis sacra Scriptura distinguat. Quomodo boves offerri iubentur. 24. (16, 2) Et immolabis Pascha Domino Deo tuo, oves et boves. Quid sibi vult hoc, quod addidit, boves; cum immolationem Paschae de ove tantummodo commendaverit, quam iussit accipi ex ovibus et haedis vel ex capris? quod mystice accipitur propter Christum,

cuius ex iustis et peccatoribus est origo carnalis. Non enim ait: Ex ovibus aut capris, licet proprie non possit intellegi ovis ex capris: sed ne forte Iudaei dicerent subaudiendum caprum si dictum esset: Aut ex capris; dictum est, ex ovibus et capris 59. Quid ergo hic sibi volunt boves? An propter alia sacrificia quae ipsis diebus azymorum sunt immolanda? Quomodo praecipiatur alia intermissio. 25. (16, 9-11) Quaerendum quomodo praeceperit observari quod ait: Septem septimanas integras dinumerabis tibi ipsi, inchoare te falcem iniicere in messem: incipies numerare septem septimanas, et facies diem festum septimanarum Domino Deo tuo, prout valet manus tua, quaecumque Dominus tibi dederit, secundum quod benedicet te Dominus Deus tuus; et epulaberis ante Dominum Deum tuum. Si enim ab universo populo haec pentecoste iussa est observari, numquid omnes uno die credendum est falcem iussos mittere in messem? Si autem sibi quisque observat istam quinquagesimam, dinumerans ab illo die quo falcem mittit, non una est universo populo: illa vero una est quae computatur ab immolatione Paschae usque in diem datae Legis in Sina. Si rex praecipitur constitui de tribus cur displicuit postea quod Saul rex eligit. 26. (17, 14-15) Si autem intraveris in terram quam Dominus Deus tuus dat tibi in sorte, et haereditaveris eam, et habitaveris in ea, et dices: Constituam super me principes, sicut et caeterae gentes quae circa me sunt; constituendo constitues super te principem, quem elegerit Dominus Deus tuus ipsum: ex fratribus tuis constitues super te principem; non poteris constituere super te hominem alienum, quia non est frater tuus. Quaeri potest cur displicuerit populus Deo, quando regem desideravit 60, cum hic inveniatur esse permissus. Sed magis hinc intellegendum est, merito non fuisse secundum voluntatem Dei, quia fieri hoc non praecepit, sed desiderantibus permisit. Verumtamen praecepit, ne fieret alienus, sed frater, id est, ex eodem populo indigena non alienigena. Quod autem ait: non poteris, intellegendum est, non debebis. Quomodo rex vetetur multiplicare uxores.

27. (17, 17) De rege cum loqueretur ait: Non multiplicabit sibi uxores, ut non discedat cor eius: et argentum et aurum non multiplicabit sibi valde. Unde quaeritur utrum David contra hoc praeceptum non fecerit: non enim unam habuit uxorem 61. Nam de Salomone manifestum est quod transgressus fuerit hoc praeceptum, et in feminis, et in auro, et in argento. Sed hinc potius intellegitur permissum fuisse regibus, ut plures haberent quam unam: multiplicare enim prohibiti sunt: quae prohibitio non habet transgressionem, si paucae fuerint, sicut David fuerunt; non autem multae, sicut Salomoni. Quamvis cum addidit: ut non discedat cor eius, hoc magis videtur praecepisse, ne multiplicando perveniat ad alienigenas feminas: per quas factum est in Salomone, ut discederet cor eius a Deo 62. Multiplicatio tamen generaliter ita prohibita est, ut etiamsi ex Hebraeis solis eas multiplicasset, contra hoc praeceptum fecisse merito argui posset. Quae sit pars propter venditionem. 28. (18, 6-8) Si autem supervenerit Levites ex una civitatum tuarum, ex omnibus filiis Israel, ubi ipse incolit, secundum quod cupit anima eius in locum quem elegerit Dominus, id est, si desideraverit ire ad locum ubi Dominus invocatur; et ministrabit nomini Domini Dei sui, sicut omnes fratres eius Levitae, qui astant ibi coram Domino: partem partitam edet, praeter venditionem, quae est secundum familiam. Quam dicat venditionem, obscurum est: nisi forte quia decimationes et primogenita praecepit vendi ab eis qui in longinquo habitarent, ne multa cogerentur portare ad locum invocationis Domini, vel pecora ducere, ut illic ab eis denuo emerentur ex eodem pretio; et iusserat habere ibi partem Levitam, qui maneret in ea civitate, unde illae decimationes et primogenita debebantur. Et ideo dixit secundum familiam hoc deberi Levitae, quoniam ex successione qua succedit parentibus suis, hoc circa eum servari oportet, quod parentibus exhibitum est. Quomodo portentorum inspectores prohibeantur cum portenta ecclesia inspiciat. 29. (18, 10-11) Quoniam portentorum inspectores prohibet esse in populo Dei, quaerendum est quomodo ista portenta quae inspici prohibentur, discernantur ab eis quae divinitus ita dantur, ut quid significent dici debeant: sicut omnia miracula, quae in Scripturis reperiuntur significantia quod pertineat ad regulam fidei; sicut

dicimus quid significaverit vellus in area compluta siccum, vel in sicca area complutum 63; aut virga Aaron quae floruit 64, et nuces attulit; et caetera huiusmodi. Sicut autem discernuntur divinationes, quas consequenter prohibet, a praedictionibus vel annuntiationibus Prophetarum, sic illae inspectiones prodigiorum a significationibus divinorum miraculorum discernendae sunt. Quomodo Deo coagere praecipimur. 30. (20, 4) Quoniam Dominus Deus vester, qui praecedit vobiscum, simul debellabit vobiscum inimicos vestros, et salvos faciet vos. Ecce quemadmodum et in spiritalibus conflictibus sperandum et petendum est adiutorium Dei, non ut nos nihil faciamus, sed ut adiuti cooperemur. Sic enim ait: debellabit vobiscum, ut etiam ipsos acturos quod agendum esset ostenderet. Quomodo cui domus non est dedicata iubetur reverti in domum ne moriatur in bello, etc. 31. (20, 5-7) Et loquentur scribae ad populum dicentes: Quis est homo qui aedificavit domum novam, et non dedicavit eam? vadat, et revertatur in domum suam, ne moriatur in bello, et homo alius dedicet eam. Et quis est homo qui pastinavit vineam, et non est epulatus ex ea? vadat, et revertatur in domum suam, ne moriatur in bello, et homo alius epuletur ex ea. Et quis est homo qui sponsavit uxorem, et non accepit eam? vadat, et redeat in domum suam, ne moriatur in bello, et homo alius accipiat eam. Possunt movere ista, quasi meliore conditione moriantur in bello, qui iam dedicaverunt aedificia sua, iamque epulati sunt de novellis, iamque duxerunt sponsas suas, quam ii qui nondum. Sed quoniam his rebus tenetur humanus affectus, et magni aestimantur haec ab hominibus; intellegendum est ad hoc ista dici in bellum procedentibus, ut quisquis animo his tenetur, appareat cum revertitur, ne propter hoc minus fortiter agat, dum timet ne ante moriatur, quam domum dedicaverit, aut de novella sua biberit, aut sponsam suam duxerit. Nam utique quantum ad feminam pertinet, melius alteri nubit intacta quam vidua: sed haec, ut dixi, instituta sunt propter virorum animos explorandos. Quae vasa vetentur super mulierem. 32. (22, 5) Non erunt vasa viri super mulierem: vasa bellica vult intellegi, id est, arma. Nam quidam etiam hoc interpretati sunt.

Quomodo maior poena significetur in muliere quam in viro si uterque defecerit. 33. (22, 13-21) Si autem quis acceperit uxorem, et habitaverit cum ea, et oderit eam, et imponat ei occasionis verba, et detulerit ei nomen malignum, et dixerit: Mulierem hanc accepi, et accedens ad eam non inveni eius virginalia: et accipiens pater puellae, et mater, producent virginalia puellae ad seniores ad portam, et dicet pater puellae senioribus: Filiam meam hanc dedi homini huic uxorem, et odio habens eam, ipse nunc imponit ei occasionis verba dicens: Non inveni filiae tuae virginalia: et ecce virginalia filiae meae. Et replicabunt pallium coram senibus civitatis illius. Et accipient senes civitatis hominem illum, et castigabunt eum, et damnificabunt eum centum siclis, et dabunt patri adolescentulae; quia protulit nomen malum super virginem Israelitem: et ipsius erit uxor; non poterit dimittere eam perpetuo tempore. Si autem verum factum sit hoc verbum, et non inveniantur virginalia puellae, et producent adolescentulam ad ianuam domus patris ipsius, et lapidabunt eam viri civitatis eius in lapidibus, et morietur; quoniam fecit impudentiam in filiis Israel, prostituere domum patris sui: et auferes malignum ex vobis ipsis. Satis hinc apparet quemadmodum subditas feminas viris, et pene famulas Lex esse voluerit uxores: quod dicens adversus uxorem vir testimonium unde lapidaretur illa, si hoc verum esse demonstraretur; ipse tamen non vicissim lapidatur, si hoc falsum esse constiterit; sed tantummodo castigatur, et damnificatur, eique perpetuo iubetur adhaerere qua carere voluerat. In aliis autem causis, eum qui testimonio falso cuiquam nocuerit, quo, si probaretur, iussit occidi, eadem poena plecti iubet, qua fuerat, si verum esset, iste plectendus. Quomodo violata iubetur retineri. 34. (22, 28-29. 19.) Si autem invenerit aliquis puellam virginem quae sponsata non est, et vim faciens ei dormierit cum ea, et inventus fuerit; dabit homo qui dormivit cum ea, patri puellae quinquaginta didrachma argenti, et ipsius erit uxor; quia humiliavit eam: non poterit dimittere eam per omne tempus. Merito quaeritur utrum ista poena sit, ut non eam possit dimittere per omne tempus, quam inordinate atque illicite violavit. Si enim ob hoc intellegere voluerimus eam non posse, id est non debere dimitti per omne tempus, quia uxor effecta est, occurrit illud quod permisit Moyses dare libellum repudii, et dimittere 65. In his autem qui illicite

vitiant, noluit licere, ne ad ludibrium fecisse videatur, et potius finxisse quod eam uxorem duxerit, quam vere placitoque duxisse. Hoc et de illa iussum est, cui fuerit vir calumniatus de virginalibus non inventis. Si Moabites vetantur intrare Ecclesiam Domini in aeternum, quomodo Ruth intravit. 35. (23, 3-4) Non intrabit Ammanites et Moabites in Ecclesiam Domini, et usque ad decimam generationem non intrabit in Ecclesiam Domini, et usque in aeternum. Quaestio est, quomodo intraverit Ruth quae Moabitis fuit 66, de qua etiam caro Domini originem ducit 67. Nisi forte istam mystice prophetaverit intraturam, quod ait, usque ad decimam generationem. Computantur enim generationes ex Abraham, quando fuit et Lot qui genuit Moabitas et Ammanitas ex filiabus 68; et inveniuntur cum ipso Abraham compleri decem generationes usque ad Salmon, qui genuit Booz, qui maritus secundus fuit Ruth. Sunt enim istae, Abraham, Isaac, Iacob, Iudas, Phares, Esrom, Aram, Aminadab, Naason, Salmon: Salmon quippe genuit Booz 69, qui viduam duxit Ruth; ac per hoc videtur post decimam generationem genus fecisse in Ecclesia Domini pariendo filios ipsi Booz. Sed cur additum sit: et usque in aeternum, merito adhuc quaeritur. An quia deinceps nulla anima de Ammanitis et Moabitis intravit in illam Ecclesiam populi Hebraeorum, posteaquam ista generatione decima prophetia completa est? An potius ita dictum est: et usque ad decimam generationem, ut omnino semper intellegi voluerit, per denarii numeri quamdam universitatem, ut hoc exposuerit quodammodo addendo et dicendo: et usque in aeternum? Quod si ita est, Ruth contra praeceptum vetitum videtur admissa. An Ammanitas prohibuit admitti, non Ammanitidas, id est, viros inde, non feminas? maxime quia cum evertissent Israelitae ipsam gentem, omnes viros occidere iussi sunt, feminas autem non, nisi eas quae noverant concubitum viri 70; quoniam ipsae in fornicationem seduxerant populum: virgines autem salvas esse voluerunt, non eis imputantes culpam qua everti illa gens meruit; quam etiam hic commemoravit, velut quaereretur cur Moabitas et Ammanitas admitti noluerit in Ecclesiam Domini: subiunxit enim: Eo quod non obviaverint vobis cum panibus et aqua in via, cum exiretis de Aegypto, et quia conduxerunt adversum te Balaam filium Beor de Mesopotamia, ut malediceret te. Has culpas nec tunc, quando illa gens debellata est, feminis imputaverunt, quas salvas conservare maluerunt.

Quomodo servum fugitivum restitui vetet. 36. (23, 15-16) Non trades puerum domino suo, qui appositus est tibi a domino suo: non quod dominus eius eum apposuerit, id est commendaverit; potius enim depositum diceret; sed appositum dixit a domino suo, id est huic adiunctum, cum ab illo abscessisset: non ergo suscipi, sed reddi potius prohibuit fugitivos. Hoc quidem putari potest, nisi intellegamus genti et populo ista dici, non uni homini. Ex alia itaque gentem refugientem ad istam gentem cui loquebatur, hominem a domino suo, id est a rege suo, reddi prohibuit: quod etiam alienigena servavit Achis rex Geth, quando ad eum refugit David a facie domini sui, hoc est, regis Saul 71. Apertissime autem hoc explanat, cum dicit de ipso refuga: In vobis habitabit, in omni loco ubi placuerit ei. Quomodo fornicationem omnem praescribat. 37. (23, 17) Non erit meretrix a filiabus Israel, et non erit fornicans a filiis Israel. Ecce ubi manifeste prohibuit fornicari et viros et feminas etiam cum non alienis coniugibus; peccatum esse demonstrans misceri non coniugibus suis, quando et meretrices esse, et ad meretrices accedere prohibet, quarum publice venalis est turpitudo. In Decalogo autem moechiae nomine non videtur hoc aperte prohibuisse, quoniam moechia nonnisi adulterium intellegi solet. Unde quid nobis videretur, ibi tractavimus 72. Quomodo mercedem meretricis et pretium canis vetet admitti in domum Domini et quid sit iumentum. 38. (23, 18. 17) Non offeres mercedem meretricis, neque commutationem canis in domum Domini Dei tui ad omne votum, quoniam abominatio Domino Deo tuo est, et utrumque: quod ita intellegitur, quoniam abominatio Domino Deo tuo est, et hoc non unum horum, sed utrumque. De cane quippe vetat fieri commutationem primogenitorum, quam iubet fieri de aliis immundis animalibus, id est equis et asinis, et si quid est eorum quae adiuvant hominem, et latine a iuvando iumenta dicuntur. De cane autem noluit; utrum et de porco, et quare noluerit, requirendum est: et si de omnibus talibus noluit, quare solum canem isto loco exceptum fecerit. De mercede autem meretricis ut diceret, videtur ea esse causa, quia superius prohibuerit esse meretricem de filiabus Israel, aut quemquam filiorum Israel uti meretrice: et ne

subreperet cogitationi, expiari posse hoc peccatum, si aliquid inde offerretur in templum, dicendum fuit quod sit abominatio Domino. De verbis: Et auferetur malignus ex vobis. 39. (24, 7) Morietur fur ille, id est, qui furatus est hominem; et auferetis malignum ex vobis ipsis. Assidue hoc dicit Scriptura 73, cum iubet occidi malos: qua locutione usus est etiam Apostolus, cum diceret: Quid enim mihi de iis qui foris sunt iudicare? Nonne de iis qui intus sunt, vos iudicatis? Auferte malum ex vobis ipsis 74. Nam graecus habet quod etiam hic scriptum est: hoc autem potius malignum solet interpretari, quam malum. Nec ait, , id est, hoc malignum; sed , quod est, hunc malignum. Ex quo apparet eum voluisse intellegi, qui aliquid tale commisit, ut excommunicatione sit dignus. Hoc enim nunc agit in Ecclesia excommunicatio, quod agebat tunc interfectio. Quamvis et aliter illud apostolicum possit intellegi, ut unusquisque malum vel malignum ex se ipso sit iussus auferre. Qui sensus acceptabilior esset, si hoc malum, vel hoc malignum, non autem hunc malignum in graeco inveniretur: nunc vero credibilius est de homine dictum, quam de vitio. Quamquam possit eleganter intellegi etiam homo auferre a se malum hominem, quemadmodum dictum est: Exuite vos veterem hominem: quod exponens ait: Qui furabatur, iam non furetur 75. Quid cum dicitur sacerdos Levita innuitur. 40. (24, 8) Secundum legem omnem quam iuraverint vobis sacerdotes Levitae. Hic apparet omnem sacerdotem Levitam fuisse; quamvis non omnis Levites sacerdos fuerit. Quomodo vetetur pignerator intrare domum eius qui pignus dat et quomodo restitui pignus debetur. 41. (24, 10-13) Si debitum fuerit in proximo tuo, debitum quodcumque, non intrabis in domum eius pignerare pignus: foris stabis, et homo apud quem debitum tuum est, proferet tibi pignus foras. Si autem homo eget, non dormies in pignore eius, redditione reddes ei vestimentum suum circa occasum solis; et dormiet in vestimento suo, et benedicet te, et tibi erit misericordia coram Domino Deo tuo. Non immerito videtur ad opus misericordiae pertinere ut non intret pignerator in domum, ne fiat perturbatio debitori: sed ex hoc etiam ipsum debitorem admonet pignus foras

proferre creditori. Quod vero iubet egenti pignus eodem die restitui, ut in eo dormiat qui non habet ubi dormiat, merito movet, ut requiratur cur non potius creditori praeceperit ut non auferat pignus, quod eodem die oportet ut restituat. Quod si ad compellendum debitorem fieri voluerit, quomodo se urgeat ad reddendum, cum sciat pignus eodem die se recepturum? An forte hoc fieri voluerit propter memoriam, ne obliviscatur reddere, et tunc non reddat si vere non habuerit: maxime quia creditoris sui misericordia vincitur, cui esse non debet ingratus, si pignus receperit in quo dormiat; simul et creditor cum ille non reddiderit, debet eum credere non habere, qui hac etiam indiget misericordia, ut pignus ei propterea restituatur, quod aliud non habet ubi dormiat? De verbis: non morientur patres pro filiis, etc. 42. (24, 16) Non morientur patres pro filiis, et filii non morientur pro patribus: unusquisque in suo peccato morietur. Ecce non solum Prophetae hoc dixerunt 76, verum etiam Lex dicit, sua culpa quemque interimendum, non autem patris sui, aut filii sui. Quid est ergo quod alibi dicitur: Deus reddens peccata patrum in filios, in tertiam et quartam progeniem? An de filiis nondum natis illud intellegitur, propter originale peccatum, quod etiam ex Adam traxit genus humanum; hic autem de filiis iam natis est facta distinctio, ut unusquisque in suo peccato moriatur? Non enim trahit aliquid ex patre, qui iam natus erat, quando pater eius peccavit. Sed cum et ibi dicit: his qui oderunt me 77; manifestum est etiam illam conditionem posse mutari, si filii parentum suorum facta non fuerint imitati. Nam et illud ex Adam temporaliter redditur, quia omnes propter hoc mo- riuntur; non autem in aeternum eis qui fuerint per gratiam spiritaliter regenerati, in eaque permanserint usque in finem. Quamvis et illud merito quaeri possit, si redduntur peccata patrum in filios his qui oderunt Deum, cur in tertiam et quartam generationem, vel praetermissa prima et secunda, vel non etiam in caeteras permanente impietate et imitatione malorum parentum. An per hunc numerum, quoniam septenarius intellegitur, universitatem significare voluit: et ideo non ipsum potius septenarium posuit, ut diceret in septimam generationem, ac sic omnis intellegeretur; quia causam perfectionis huius numeri hoc modo potius intimavit? Ideo namque perhibetur perfectus, quia ex his duobus constat, ternario scilicet primo impari toto, et quaternario primo pari toto. Unde esse et illud propheticum

existimo, quod assidue repetitur: In tribus et quatuor impietatibus non aversabor 78; per quod voluit impietates universas potius quam tres vel quatuor intellegi. De verbis: Non declinabis iudicium advenae... 43. (24, 17) Non declinabis iudicium advenae, et orphani, et viduae. Non pignerabis vestimentum viduae. Cur non ait: Et non pignerabis vestimentum eorum? Quae enim causa est ut trium istorum iudicium declinare vetuerit, pignus autem auferri vestimentum solius viduae, non et illorum? Nisi quia iudicia omnium facienda propterea commendavit, quia non habent a quibus defendantur sive advena, quia in terra aliena est; sive orphanus, id est pupillus quia parentibus caret; sive vidua, quia maritum non habet: pignus vero cum prohibet vestimentum auferre viduae, puto quod satis eleganter admoneat, eas vere dicendas esse viduas, quae etiam pauperes sunt. Id enim et Apostolus evidenter ostendit, ubi ait: Si qua autem vidua filios et nepotes habet, discat primum domum suam pie tractare, et mutuam vicem parentibus reddere: hoc enim acceptum est coram Domino. Quae autem vere vidua est, et desolata, speravit in Dominum, et persistit in orationibus nocte et die 79. Hanc vere viduam dixit, quae non habet a quibus sustentetur; quia non solum viro, sed etiam posteris atque omni ope destituta est: divitem quippe non diceret desolatam. Pauperi itaque pignus non est auferendum vestimentum: nam et hoc ipso quod vestimentum prohibet auferri, pauperem ostendit. Neque enim creditor non potius auferret argentum, vel si quid aliud, quam vestimentum. Porro si occurrerit animo: Quid, si multa habeat vestimenta non necessaria, sed superflua? quomodo intellegitur vere vidua, hoc est non solum desolata, verum etiam quae non in deliciis agit? Quam subiecit dicens: Quae autem in deliciis agit, vivens mortua est 80. Hanc quippe opposuit, tamquam e contrario verae viduae, tamquam talis non sit vera vidua. Quaecumque autem divites alias nuptias experiri noluerunt, continentia in eis laudatur, non desolatio commendatur. Hae quippe maritis tantum viduatae sunt, non aliis rebus. Quae derelinqui et quibus praecipiat. 44. (24, 19) Quod admonet, ut in messe oblitum manipulum nemo colligat, et olivam vel uvam relictam nemo repetat diligentius neglecta colligere, et dicit egentibus dimittenda; occurrit forsitan

cogitationi: Quid, si haec quae ab agrorum dominis dimittuntur, non egentes, sed improbi colligant? Sed considerandum primo illum misericordia facere, qui hoc animo dimittit, ut egentes habeant quod dimittitur. Deinde cum haec populo praecipiuntur, simul admonentur ii qui non indigent, ista non quaerere. Quod si quaesierint, quid aliud quam res alienas, et, quod gravius est, pauperum invadere iudicandi sunt? Utrique ergo commemorantur his praeceptis, et quorum agri sunt, ut misericorditer ea relinquant; et qui indigentes non sunt, ut inde se abstineant: quando utrumque dicitur, et a quibus dimittenda sint, et quibus dimittenda sint. Qui iudices intellegendi sunt iudicare. 45. (25, 1-3) Si autem fuerit altercatio inter homines, et accesserint ad iudicium, et iudicaverint, et iustificaverint iustum. Iudices intellegendi sunt iudicare, non illi qui dicti sunt altercationem habere. Deinde sequitur: Et reprehenderint impium. Et erit, si dignus fuerit plagis, qui impie agit, constitues eum in conspectu iudicum, et flagellabunt eum ante se, secundum impietatem eius: numero quadraginta flagellabunt eum; non apponent. Si autem apposuerint flagellare eum super has plagas plures, deturpabitur frater tuus coram te. Valde advertendum est. Cum ea peccata plagis emendanda praeceperit, quae digna non sunt mortis supplicio vindicari, et hoc tam paucis plagis; eum tamen qui caeditur, appellavit impium vel impie agentem: ut noverimus, non sicut plurimi loquuntur, locutas esse Scripturas; quas incuriosius legimus, cum putamus adulterium non esse impietatem, quia in hominem videtur peccasse qui hoc fecerit, cum illud peccatum morte plecti iubeat Lex 81; et his peccatis graviores esse dicimus impietates, cum sint earum quaedam quae flagelli plagis quadraginta puniuntur. Est itaque levis impietas, quae verbere digna est; et est gravior quae morte digna est: ita etiam illa peccata quae non in Deum, sed in hominem videntur admitti, sunt morte digna quaedam; sunt alia correptione, seu verbere, seu venia faciliore. Ita enim locutos esse Septuaginta interpretes constat, ut etiam illius qui plagis dignus est, impietatem vocaverint. Quomodo frater defuncti fratris uxorem ducat. 46. 1. (25, 5-6) Si autem habitaverint fratres in unum, et mortuus fuerit unus ex eis, semen autem non fuerit ei; non erit uxor defuncti foris non appropianti: frater viri eius intrabit ad eam, et

accipiet eam sibi uxorem, et cohabitabit ei. Et erit, infans quicumque natus fuerit, constituetur ex defuncti nomine, et non delebitur nomen eius ex Israel. Videtur hoc praecepisse Lex de fratris uxore ducenda, non ob aliud, nisi ut semen suscitet fratri qui sine liberis defunctus est. Quod autem ait: Constituetur ex defuncti nomine, et non delebitur nomen eius ex Israel, id est nomen defuncti; ex hoc videtur dictum, ut ille qui nascitur, hoc nomine appelletur, quo appellabatur defunctus, cui quodam modo propagatur. Unde nobis visum est magis secundum adoptionis morem solvere in Evangelio quaestionem de duobus patribus Ioseph 82, quorum unum commemorat Matthaeus, eum scilicet qui genuit Ioseph 83; alterum Lucas, eum cuius filius erat Ioseph 84: quoniam nullius eorum nomen Ioseph accepit. Nisi forte hoc dictum est: Constituetur ex defuncti nomine, non ut eius nomen accipiat, sed ut ex eius nomine, id est tamquam filius, non eius cuius semine est genitus, sed illius defuncti cui semen suscitatum est, haeres constituatur. Quod enim additum est: Et non delebitur nomen eius ex Israel, potest ita intellegi, non quod nomen eius puer consequenter accipiat; sed quod ille non sine posteritate mortuus esse videbitur, et ideo permanet eius nomen, hoc est memoria. Neque enim etiam si ipse filium genuisset, nomen suum ei fuerat impositurus, ut nomen eius non deleretur ex Israel: sed ex hoc utique non deleretur, quia non sine liberis ex hac vita emigraret; et hoc iubetur ex eius uxore frater eius implere, quod ille non potuit. Nam etsi frater non fuisset, et propinquus ducebat uxorem eius, qui sine filiis mortuus esset, ad suscitandum semen fratri suo: sicut fecit Booz ducendo Ruth, ut semen excitaret propinquo suo, cuius fuerat illa uxor, nec de illo pepererat; et tamen qui de illa natus est, ex nomine quidem defuncti constitutus est, qui filius eius est dictus, atque ita factum est ut nomen defuncti non deleretur ex Israel, nec tamen eius nomine appellatus est 85. Quaestio de duobus patribus Ioseph. 46. 2. Quae cum ita sint, abundantius duobus modis solvi potest evangelica quaestio, ut unus eorum quos diversos commemorant Matthaeus et Lucas 86, ita fuerit propinquus alteri ad ducendam eius uxorem, ut alios etiam sursum versus parentes atque maiores iste, alios ille habere potuerit. Nam si fratrum filii fuissent, unum habuissent avum; quod non ita est: nam secundum Matthaeum, Mathan est avus Ioseph; secundum Lucam vero, non Mathan, sed Mathath. Quod si quisquam putat esse tantum similitudinem

nominis, ut ab scriptoribus in una littera erratum sit, ut fieret tam parva et pene nulla diversitas; quid de istorum patribus dicturus est? Nam secundum Lucam Mathath filius fuit Levi; secundum Matthaeum autem, Mathan ex Eleazar genitus invenitur: atque ita inde sursum versus diversi sunt patres et avi; et deinde maiores usque ad Zorobabel, qui fere est vigesimus sursum versus ab Ioseph apud Lucam, apud Matthaeum vero undecimus. Qui propterea idem ipse esse creditur, quia pater eius apud utrumque Evan- gelistam Salathiel invenitur: quamvis fieri potuerit, ut alius fuerit eodem nomine, habens eiusdem nominis patrem, cuius et ille habuit. Nam et inde sursum versus diversi sunt: alium quippe habet Zorobabel avum apud Lucam, qui est Neri; alium apud Matthaeum, qui est Iechonias; atque inde superius nusquam est consonantia, quousque veniatur ad David, apud Matthaeum per Salomonem, apud Lucam per Nathan. Difficillimum autem videtur non fuisse aliquem propinquiorem qui duceret uxorem fratris sui, quam eum qui ex David esset consanguineus tam longinquo gradu, non aliqua infra propinquitate coniunctus; cum sit apud Lucam David pene quadragesimus a Ioseph, apud Matthaeum autem ferme vigesimus septimus. Aut si propinqui ad uxores defunctorum ducendas etiam illi quaerebantur, qui ex feminarum sanguine propinquabant, fieri potuit ut esset aliquis ita propinquans, qui Ioseph genuerit de uxore propinqui sui, qui sine liberis decessit: ac sic ei esset alter ex natura pater, alter ex Lege; in quorum patribus et avis et deinde maioribus ideo nulla propinquitas appareret, quod non ex maribus, sed ex feminis propinquarent. Verumtamen si ita esset, nec David aliquando unus pater occurreret. Aut si quisquam potuisse contendit, ubi ponimus quod consuetudo Scripturae non est feminas in genealogia pro maribus ponere, sicut eas nullus Evangelista interposuit? Ubi enim commemorantur matres, non ponuntur nisi cum patribus. Ac per hoc aut ita propinquior defuit ad uxorem defuncti sibi copulandam, ut origo cognationis David repeteretur: aut adoptio fecit alterum patrem quem posset habere Ioseph. Qui in dandis decimis omnia mandata implevit. 47. (26, 14) Quid est quod inter illa quae iubet dicere hominem, qui in dandis decimis, et quaecumque dare vel impendere iussus est, omnia mandata complevit, etiam hoc cum laude et commendatione sua dicere iubetur: Non dedi ex eis mortuo? An per hoc prohibet parentalia, quae observare gentes solent?

Quomodo possit intellegi ire in dextra. 48. 1. (28, 13-14) Non praeteribis ab omnibus verbis quae ego mando tibi hodie, dextra aut sinistra ire post deos alienos, servire illis. Quaeri potest quomodo possit intellegi ire in dextra, qui post deos alienos ierit servire illis; cum dextra in laude ponatur, illud autem numquam laudabiliter fieri possit: nam et quod reprehenditur in via vitae, qui declinat in dextra, non ibi ea reprehenduntur quae dextra sunt, sed ille qui declinat in ea, id est, qui sibi arrogat quae Dei sunt. Ideo dicitur in Proverbiis: Non declines in dextra aut in sinistra: vias enim quae a dextris sunt novit Dominus; perversae autem sunt quae a sinistris 87. Ergo bonae sunt dextrae, quas novit Dominus. Novit enim Dominus vias iustorum 88, sicut in Psalmo legitur. Cur ergo dictum sit: Ne declines in dextra, consequenter ostendit addendo: Ipse enim rectos faciet cursus tuos. Absit autem ut dextras, quas novit Dominus, negemus esse rectas: sed, ut dixi, declinare in eas est, non illius gratiae, sed sibi tribuere velle quod rectum est. Denique, ut dixi, adiungit et dicit: Ipse enim faciet rectos cursus tuos, et omnia itinera tua in pace producet 89. 48. 2. Quapropter quod isto loco Deuteronomii, de quo agimus, dictum est. Non praeteribis ab omnibus verbis quae ego mando tibi hodie, dextra aut sinistra ire post deos alienos, servire illis, non ideo dictum est, quia dii alii possunt etiam in dextris accipi; sed aut terrena loca significata sunt, quia et in dextra et in sinistra habebant gentes alios deos colentes: aut hoc de diis aliis separatim pronuntiandum est, ut duo sint sensus; unus videlicet: Non praeteribis ab omnibus verbis quae ego mando tibi hodie, dextra aut sinistra, secundum illum scilicet intellectum, quem supra exposui; alius autem sit sensus, ire post deos alienos, servire illis, ut et hic subaudiatur: Non praeteribis ab omnibus verbis quae ego mando tibi hodie. Quem totum sensum si dicere velimus, superiora verba, quae utrique sensui sunt communia, repetituri sumus; ut quomodo illic dicitur: Non praeteribis ab omnibus, quae ego mando tibi hodie, dextra aut sinistra, sic et istic repetatur: Non praeteribis ab omnibus quae ego mando tibi hodie, ire post deos alienos, servire illis. Praetereundo enim a verbis quae mandata sunt, etiam hoc fit, ut eatur post deos alienos. Non enim hoc solum mandatum est, aut hoc solum praeteriri Deus non vult, quod mandavit, ne post deos alienos eatur, sed omnia quae mandavit: hoc tamen ita praecipue, ut post generalitatem praecepti quo admonuit non esse

praetereundum ab omnibus verbis mandatorum suorum, etiam hoc seorsum commendare voluerit. 48. 3. Potest hoc quod ait: dextra aut sinistra, etiam sic intellegi, ut nec eorum causa, quae propter felicitatem appetuntur, nec eorum quae propter infelicitatem fugiuntur, ire mandaverit post deos alios: id est, nec pro iis quae amantur, nec contra ea quae odio habentur, a diis aliis auxilium esse poscendum: aut certe illo modo, ut vel concilientur, quo prosint; vel placentur, ne noceant. Nam et de quibusdam scriptum est in Psalmo: Quorum os locutum est vanitatem, et dextera eorum dextera iniquitatis: ideo quia his rebus opinantur fieri hominem beatum, quas et boni et mali possunt habere; et ideo dextera est iniquitatis, quia iniqui sunt, qui eam dexteram putant. Non enim est vera dextera, sed dextera est eorum quorum os locutum est vanitatem. Beatum dixerunt populum cui haec sunt, cum potius, sicut mox adiungit et docet: Beatus sit populus cuius Dominus Deus ipsius 90. Haec est vera dextera, aequitatis, non iniquitatis. Non est ergo eundum post deos alienos, neque in dextra, ut existimet homo ex ipsis se fieri beatum; neque in sinistra, ut existimando ipsis adversantibus se fieri miserum, ad hoc eos colat ut avertat. Aut certe si dextra intellegimus aeterna, sinistra vero temporalia bona; nec propter illa, nec propter ista eos colendos sancta Scriptura hoc loco admonuisse credatur. Unde appellatus sit liber Deuteronomium quasi secunda Lex. 49. (29, 1) Haec verba Testamenti quod mandavit Dominus Moysi, statuere filiis Israel in terra Moab, praeter Testamentum quod testatus est eis in Horeb. Ostendit unde appellatus sit liber Deuteronomium, quasi secunda Lex; ubi magis illius repetitio est, quam aliquid aliud: pauca enim sunt, quae ibi non sint in eo quod primum datum est. Nec tamen appellantur haec duo Testamenta, quamvis ita haec verba sonare videantur: utrumque enim unum est Testamentum, quod in Ecclesia dicitur Vetus. Nam si propter haec verba duo Testamenta dicenda essent, iam non duo, sed plura essent, excepto Novo. Multis enim locis Scriptura dicit testamentum: sicut illud quod factum est ad Abraham de circumcisione 91, vel illud superius ad Noe 92. Oculi corporis et oculi cordis.

50. (29, 2-4) Et vos vidistis omnia quaecumque fecit Dominus Deus vester in terra Aegypti coram vobis Pharaoni, et omnibus servis eius, et omni terrae illius, tentationes magnas, quas viderunt oculi tui, signa et prodigia illa magna, et manum validam. Et non dedit Dominus Deus vobis cor scire, et oculos videre, et aures audire usque in diem istam. Quomodo ergo ait superius: Vos vidistis tentationes magnas, quas viderunt oculi tui, si non dedit Dominus eis oculos videre, et aures audire; nisi quia viderunt corpore, et corde non viderunt? quia oculi dicuntur et cordis: propterea inde coepit: Et non dedit Dominus Deus vobis cor scire. Ad hoc pertinent duo quae sequuntur, et oculos videre, et aures audire, id est intellegere, et obtemperare. Quod vero dicit: Et non dedit Dominus Deus vobis; nullo modo increpans et arguens hoc diceret, nisi ad eorum quoque culpam pertinere intellegi vellet, ne quisquam se ex hoc excusabilem putet. Simul enim ostendit et sine adiutorio Domini Dei eos intellegere et obedire non posse oculis cordis, et auribus cordis: et tamen si adiutorium Dei desit, non ideo esse excusabile hominis vitium; quoniam iudicia Dei quamvis occulta, tamen iusta sunt 93. An vinum et quantum secum tulerant Israelitae. 51. (29, 5-6) Et adduxit vos quadraginta annis in deserto: non inveteraverunt vestimenta vestra, et calceamenta vestra non sunt attrita a pedibus vestris; panem non manducastis, vinum et siceram non bibistis, ut sciretis quia iste Dominus Deus vester. Hinc apparet tantum vini in suis impedimentis potuisse portare Israelitas, quando exierunt de Aegypto, quod possent cito consumere. Nam si omnino nihil secum tulissent, unde esset illud de quo dictum est: Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere 94? Non enim hoc de aqua diceretur, cum et ipsius Moysi manifestissima verba sint, non fuisse illam vocem principium belli, sed principium vini 95. De verbis: Numquid est aliquis inter vos vir... 52. (29, 18. 21) Numquid est aliquis inter vos vir, aut mulier, aut familia, vel tribus, cuius mens declinavit a Domino Deo vestro, ire servire diis gentium illarum? Ne qua est in vobis radix sursum germinans in felle et amaritudine? Et erit, cum audierit verba maledictionis huius, et opinabitur in corde suo, dicens: Sancta mihi fiant, quoniam in errore cordis mei incedo: ut non simul perdat

peccator eum qui sine peccato est; nolet Deus propitiare ei, sed tunc incendetur ira Domini, et zelus eius in homine illo, et adhaerebunt in eo omnia maledicta Testamenti huius, quae scripta sunt in libro Legis huius. Ita dictum est: Numquid est in vobis? Ut tamquam requirentem intellegamus, ne forte sit. Si quis autem esset, eum terruit vehementer, ne forte quis- quam diceret in corde suo, audiens illa maledicta: Sancta mihi sint, id est, maledicta sancta mihi sint: quoniam in errore cordis mei incedo, id est, absit ut mihi ista eveniant, non mihi sint haec mala, sed sancta, id est propitia et innoxia; quoniam in errore cordis mei incedo, eundo scilicet post deos gentium, et eis tamquam impune serviendo. Non, inquit, erit sic. Non perdat simul peccator eum qui sine peccato est: tamquam diceret: Cavete ne cui vestrum talia persuadeat, qui talia cogitat. Nolet Deus propitiare ei, sive talia cogitanti, sive illi cui talia fuerint persuasa, sicut ipse opinatus est dicendo: Sancta mihi sint; et quasi hoc modo avertendo a se vim illius maledicti. Sed tunc accendetur ira Domini, et zelus eius in homine illo, quando putabit eam se avertere, ista in corde suo dicendo. Et adhaerebunt in eo omnia maledicta Testamenti huius, quae scripta sunt in libro Legis huius. Non possunt quidem omnia evenire uni homini: non enim etiam toties mori potest, quot genera mortis hic dicta sunt; sed omnia dixit, pro quibuslibet, ut non sit immunis ab omnibus, cui evenerint aliqua eorum quibus pereat. Quod autem ait: Ut non simul perdat peccator eum qui sine peccato est; quod graecus habet , non sic accipiendum est, tamquam ab omni prorsus , id est sine peccato mundum et immunem hic dixerit peccato; sed eum qui sine peccato isto esset, de quo loquebatur: sicut dicit Dominus in Evangelio: Si non venissem, et locutus eis fuissem, peccatum non haberent 96; non utique omne, sed hoc peccatum quo non crediderunt in eum. Dicit etiam Deus ad Abimelech de Sara uxore Abrahae: Scio quia in mundo corde fecisti hoc 97: non utique mundum illius cor ita voluit intellegi, ut similis eis esset, de quibus dictum est: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt 98; sed ab illo peccato, de quo agebatur, mundum cor habebat, quoniam quantum ad ipsum pertinebat, non concupiverat coniugem alienam. Quomodo gratia evidenter promittatur. 53. (30, 6) Et circumpurgabit Dominus cor tuum, et cor seminis tui, diligere Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima

tua, ut vivas tu. Evidens pollicitatio gratiae: promittit enim Deus se esse facturum quod solet iubere ut fiat. Quomodo facilitas legis suadeatur. 54. (30, 11-14) Quia mandatum hoc, quod ego mando tibi hodie, non est supra modum, neque longe abs te est: non in coelo est, dicens, id est, ut dicas: Quis ascendet nobis in coelum, et accipiet nobis illud, et audientes illud faciemus? Neque trans mare est, dicens, id est, ut dicas: Quis transfretabit nobis trans mare, et accipiet nobis illud, et audientes illud faciemus? Prope est verbum hoc valde in ore tuo, et in corde tuo, et in manibus tuis facere illud. Hoc esse verbum fidei 99 dicit Apostolus: quod ad Novum pertinet Testamentum. Sed quaeri potest, cur ea superius mandata dixerit, quae scripta sunt in libro Legis huius 100: nisi quia his omnibus spiritalia significantur ad Novum Testamentum pertinentia, si bene intellegantur. Item quaeri potest cur hoc quod hic positum est: Neque trans mare est, ut dicas: Quis transfretabit nobis trans mare, et accipiet nobis illud, Apostolus dixerit: Aut quis descendet in abyssum; atque id exponens adiunxerit: Hoc est Christum a mortuis reducere 101: nisi quia mare appellavit totam in hoc saeculo vitam, quae morte transitur, ut quodam modo mare finiatur, et trans mare mors ipsa appelletur, velut trans istam vitam, quae maris vocabulo significatur. Deinde quod hic additum est, et in manibus tuis; non ait Apostolus, nisi, in ore tuo et in corde tuo 102. Et hoc usque in finem exsecutus est, dicens: Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem 103. Merito quod ex hebraeo translatum est, quantum a nobis inspici potuit, non habet, in manibus tuis. Nec frustra tamen hoc a Septuaginta interpretibus additum existimo: nisi quia intellegi voluerunt etiam ipsas manus, quibus significantur opera, in corde accipi debere, ubi est fides quae per dilectionem operatur 104. Nam si forinsecus ea quae Deus iubet, manibus fiant, et in corde non fiant, nemo est tam insulsus, qui praecepta arbitretur impleri. Porro si caritas, quae plenitudo est Legis 105, habitet in corde, etiamsi manibus corporis quisquam non possit operari, pax illi est utique cum hominibus bonae voluntatis 106 . Qui sint filii vituperabiles seu maculati et quomodo graece dicantur. 55. (32, 5) Peccaverunt non ei filii vituperabiles. Quod in graeco est , quidam interpretati sunt sicut hic, id est, filii

vituperabiles; quidam, filii commaculati; quidam, filii vitiosi. Unde non magna quaestio, imo nulla est. Sed illud merito ad quaerendum movet, si generaliter dictum est: Peccaverunt non ei, quoniam qui peccat, non ei peccat, id est, non Deo nocet, sed sibi; quomodo intellegendum sit quod in Psalmo legitur: Tibi soli peccavi 107; et in Ieremia: Tibi peccavimus, patientia Israel, Domine 108; et iterum in Psalmo: Sana animam meam, quia peccavi tibi 109: et utrum hoc sit peccare Deo, quod peccare in Deum. Unde ait Heli sacerdos: Si in Deum peccaverit, quis orabit pro eo? 110 Dicam ergo interim quid mihi in praesentia videatur. Intellegent fortasse aliquid melius, qui melius haec sapiunt, aut etiam nos alio tempore, quantum adiuverit Dominus. Peccare in Deum, est in iis peccare quae ad Dei cultum pertinent. Nam hoc quod commemoravi, nihil aliud indicat: sic enim peccabant filii Heli, quibus hoc pater eorum dixit. Sic existimandum est peccari etiam in homines qui pertinent ad Deum: nam hoc Deus legitur dixisse ad Abimelech de Sara: Propterea peperci tibi, ne peccares in me 111. Peccare autem Domino, vel potius peccasse Domino (nisi forte alicubi scriptum occurrat quod huic sensui resistat), hi mihi videntur non immerito dici, qui piam poenitentiam peccati sui nunc agunt, ut glorificetur ignoscens Dominus. Causam quippe reddens David cur dixerit: Tibi soli peccavi, et malum coram te feci; subiecit et ait: Ut iustificeris in sermonibus tuis, et vincas cum iudicaris 112: sive cum dicit Deus: Iudicate inter me et vineam meam 113: sive de Domino Iesu Christo intellegatur, qui solus verissime dicere potuit: Venit enim princeps mundi, et in me non habet quidquam (id est, quidquam peccati quod morte sit dignum); sed ut cognoscat mundus quia diligo Patrem, et sicut mandatum dedit mihi Pater, sic facio; surgite, eamus hinc 114: tamquam diceret: Etiamsi levissima peccata mortis supplicio persequatur princeps mundi, in me non habet quidquam, sed surgite, eamus hinc, id est, ut patiar; quia in eo quod patior, voluntatem impleo Patris mei, non poenam solvo peccati mei. Et quod Ieremias ait: Tibi peccavimus, patientia Israel, Domino utique suppliciter dicitur in poenitentia cum spe salutis ex venia. Et quod dictum est: Sana animam meam, quia peccavi tibi, hoc idem agitur ut Deus ignoscendo glorificetur: quia magna est eius misericordia super confitentes sibi et redeuntes ad se, qui dicit se nolle mortem peccatoris, quantum ut revertatur et vivat 115. Hinc et ipse David non solum in salmo, verum etiam cum eum Deus argueret per prophetam, non sine spe propitiationis Domini respondit: Peccavi Domino 116. Medico enim vulneratus videtur quodammodo, qui ut

sanetur se subdit manibus medici, ut in eo medicinae opus impleatur. In hoc autem cantico praevidebat Propheta futuros quosdam, qui sic fuerant peccaturi Deum offendendo magnis iniquitatibus suis, ut nec poenitentiam agere vellent, et ad Deum redire ut sanarentur: de quibus etiam alibi dicitur: Quoniam caro sunt, et spiritus ambulans, et non revertens 117. Potest etiam sic intellegi: Peccaverunt non ei, secundum id quod non ei nocuerunt peccato suo, sed sibi. Quid significationis habeat benedictio Moysi, qua benedixit Israel. 56. (33, 1-5) Et haec benedictio quam benedixit Moyses homo Dei filios Israel, priusquam defungeretur. Et dixit: Dominus ex Sina venit, et alluxit ex Seir nobis: festinavit ex monte Pharan cum multis millibus Cades. Ad dexteram eius Angeli cum eo, et pepercit populo suo. Et omnes sanctificati sub manus tuas, et hi sub te sunt. Et accepit de verbis ipsius Legem, quam mandavit nobis Moyses, haereditatem congregationibus Iacob. Et erit in dilecto princeps, congregatis principibus populorum simul tribubus Israel. Non neglegenter praetereunda est ista prophetia. Apparet quippe ista benedictio ad novum populum pertinere, quem Dominus Christus sanctificavit; ex cuius persona ista dicuntur a Moyse, non ex persona ipsius Moysi, quod in consequentibus evidenter apparet. Nam si propterea dictum est: Dominus ex Sina venit, quia in monte Sina Lex data est; quid sibi vult quod sequitur, et alluxit ex Seir nobis: cum Seir mons Idumaeae sit, ubi regnavit Esau? Deinde cum Moyses filios Israel benedicat his verbis, sicut Scriptura praedixit, quomodo idem dicit: Et accepit de verbis ipsius Legem, quam mandavit nobis Moyses? Nimirum ergo prophetia est, ut diximus, populum novum Christi gratia sanctificatum praenuntians, ideo sub nomine filiorum Israel, quia semen est Abraham, hoc est, filii sunt promissionis 118, et interpretatio eius est: Videns Deum 119. Dominus ergo qui ex Sina venit, Christus intellegendus est, quoniam Sina interpretatur, Tentatio 120. Venit ergo ex tentatione passionis, crucis, mortis. Et alluxit ex Seir. Seir interpretatur, Pilosus 121, quod significat peccatorem; sic enim natus est Esau 122 odio habitus 123: sed quoniam qui sedebant in tenebris et in umbra mortis, lux orta est eis 124; ideo alluxit ex Seir. Simul etiam non adsurde intellegitur esse praedictum, ex gentibus quae significantur per nomen Seir, quia mons est pertinens ad Esau, venturam gratiam Christi populo Israel. Unde dicit Apostolus: Ita et hi nunc non crediderunt in vestra misericordia, ut et ipsi misericordiam

consequantur 125. Ipsi ergo dicunt: Alluxit ex Seir nobis, et festinavit ex monte Pharan, id est, ex monte fructifero: id enim interpretatur Pharan, quo significatur Ecclesia. Cum multis millibus Cades. Et Mutata interpretatur Cades, et Sanctitudo. Mutata sunt ergo multa millia, et sanctificata per gratiam, cum quibus venit Christus ad Israelitas postea colligendos. Sequitur et dicit: Ad dexteram eius Angeli cum eo: hoc non indiget expositione. Et pepercit, inquit, populo suo: donans remissionem peccatorum. Inde ad ipsum convertit sermonem atque ait: Et omnes sanctificati sub manus tuas, et hi sub te sunt: non utique superbientes, et suam iustitiam volentes constituere; sed agnoscentes gratiam, ut iustitiae Dei subiiciantur 126. Et accepit, inquit, de verbis ipsius Legem: populus utique de quo ait: Et pepercit populo suo. Accepit ergo de verbis ipsius Legem, quam mandavit, inquit, nobis Moyses: hoc est, populus eius de verbis eius accepit Legem, quia de doctrina eius intellexit Legem eam ipsam quam mandavit nobis Moyses. Ipse quippe ait in Evangelio: Si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit 127. Non enim accepit populus ille Legem quam non intellexit; sed tunc accepit, quando intellexit de verbis eius, carens velamine veteri, conversus ad Dominum: hanc dicit haereditatem congregationibus Iacob, quae intellegenda est non terrena, sed coelestis; non temporalis, sed aeterna. Et erit, inquit, in dilecto princeps: ipse utique in dilecto populo erit princeps Dominus Iesus: congregatis principibus populorum, id est, gentium: simul tribubus Israel, ut impleatur quod supra dictum est: Laetamini, gentes, simul cum populo eius; quia caecitas ex parte in Israel facta est, donec plenitudo gentium intraret, et sic omnis Israel salvus fieret 128. De benedictione Ioseph. 57. (33, 17) Cum Ioseph benediceret, ait inter caetera: Primogenitus tauri pulchritudo eius. Quod non ita legendum est, tamquam dixerit, primogenitus tauri; sed, cum sit primogenitus, pulchritudo eius tauri est: propter crucis cornua, de Domino intellegitur figuratum.

1 - Ex 10, 1. 2 - Ps 104, 25.

3 - Rom 11, 33. 4 - Cf. Rom 9, 14. 5 - Cf. GIROLAMO, Lib. nom.: CC 72, pp. 70, 87, 97, 134. 6 - De Gen. c. Manich. 1, 17, 27; De divv. qq. 83, 51. 7 - Gen 1, 27. 8 - Gen 1, 26. 9 - Cf. TERTULLIANO, De bapt. 5, 7. 10 - Cf. Ex 20, 4. 11 - Gen 1, 1. 12 - Ps 120, 2. 13 - Gen 1, 14. 14 - Cf. Mt 24, 31. 15 - Cf. Num 1, 20. 16 - Cf. Deut 4, 33. 17 - Cf. Ex 33, 11. 18 - Cf. Ex 24, 18. 19 - Ex 33, 13. 20 - 1 Cor 13, 12. 21 - Mt 5, 48. 22 - Io 4, 21-24. 23 - Cf. Ex 20, 19. 24 - Cf. Ex 20, 18-19. 25 - Cf. Ex 20, 22.

26 - Cf. Phil 3, 9. 27 - Ez 11, 19; 36, 26. 28 - Ier 31, 31-34. 29 - 2 Cor 3, 3. 6. 30 - Cf. Mt 5, 34. 31 - Deut 13, 3. 32 - Cf. Num 14, 25; Deut 1, 39. 33 - Cf. 1 Cor 10, 6-9. 34 - Ex 34, 27-28. 35 - Cf. Quaest. 2, 166. 36 - Cf. Rom 13, 10. 37 - Ex 34, 1. 38 - Ex 34, 27-28. 39 - Ex 32, 15-16. 40 - Ex 31, 18. 41 - Rom 7, 12. 42 - Rom 10, 3. 43 - Ex 34, 28. 44 - Cf. Ex 34, 1. 45 - Phil 2, 13. 46 - Cf. Rom 10, 3. 47 - Cf. 2 Cor 5, 21. 48 - Phil 2, 12.

49 - Ps 72, 26. 50 - Ps 15, 5. 51 - Cf. Num 18, 21-32; Deut 18, 1-8; 26, 12. 52 - Cf. Deut 14, 22-23. 53 - Col 1, 18. 54 - Col 1, 15. 55 - 2 Cor 5, 17. 56 - Rom 6, 9. 57 - Prov 31, 2. 58 - Cf. 1 Io 3, 2. 59 - Ex 12, 5. 60 - Cf. 1 Reg 8, 7. 61 - Cf. 2 Reg 5, 13. 62 - Cf. 3 Reg 11, 1-6. 63 - Cf. Iudc 6, 37-39. 64 - Cf. Num 17, 8. 65 - Cf. Deut 24, 3-4; Mt 5, 31; 19, 7; Mc 10, 4. 66 - Cf. Ruth 1, 22. 67 - Cf. Mt 1, 5. 68 - Cf. Gen 19, 37-38. 69 - Cf. 1 Par 2, 11. 70 - Cf. Num 31, 17-18. 71 - Cf. 1 Reg 21, 10.

72 - Cf. Quaest. 2, 71, 4. 73 - Cf. Deut 22, 21. 24. 74 - 1 Cor 5, 12-13. 75 - Eph 4, 22. 28. 76 - Cf. Ez 18, 18-20. 77 - Ex 20, 5. 78 - Am 1, 3. 79 - 1 Tim 5, 4-5. 80 - 1 Tim 5, 6. 81 - Cf. Deut 22, 22. 82 - Cf. De Cons. Ev. 2, 3. 83 - Cf. Mt 1, 16. 84 - Cf. Lc 3, 23. 85 - Cf. Ruth 4, 13-17. 86 - Cf. Mt 1, 16; Lc 3, 23. 87 - Prov 4, 27. 88 - Ps 1, 6. 89 - Prov 4, 27 (sec.LXX). 90 - Ps 143, 8. 15. 91 - Cf. Ios 24, 25; Gen 17, 4. 92 - Cf. Gen 9, 9. 93 - Cf. Apoc 16, 7. 94 - Ex 32, 6.

95 - Cf. Ex 32, 6. 18. 96 - Io 15, 22. 97 - Gen 20, 6. 98 - Mt 5, 8. 99 - Cf. Rom 10, 8. 100 - Cf. Deut 30, 10. 101 - Rom 10, 7. 102 - Rom 10, 8. 103 - Rom 10, 10. 104 - Gal 5, 6. 105 - Cf. Rom 13, 10. 106 - Cf. Lc 2, 14. 107 - Ps 50, 6. 108 - Ier 14, 7-8. 109 - Ps 40, 5. 110 - 1 Reg 2, 25. 111 - Gen 20, 6. 112 - Ps 50, 6. 113 - Isa 5, 3. 114 - Io 14, 30-31. 115 - Cf. Ez 33, 11. 116 - 2 Reg 12, 13. 117 - Ps 77, 39.

118 - Cf. Rom 9, 8. 119 - Cf. GIROLAMO, Lib. interpr. hebr. nom.: CC 72, p. 75. 120 - Cf. GIROLAMO, ibid. p. 88. 121 - Cf. GIROLAMO, ibid. p. 72. 122 - Cf. Gen 25, 25. 123 - Cf. Mal 1, 3; Rom 9, 13. 124 - Cf. Isa 9, 2. 125 - Rom 11, 31. 126 - Cf. Rom 10, 3. 127 - Io 5, 46. 128 - Rom 15, 10; 11, 25-26. LIBER SEXTUS

QUAESTIONES IN IESUM NAVE

Quomodo Moyses in gratia praebetur defunctus. 1. (1, 5) Dominus dicit ad Iesum Nave: Et sicut eram cum Moyse, ita ero et tecum. Non solum autem hoc testimonio, sed etiam in Deuteronomio multis documentis probatur Moyses ita defunctus, ut Dei famulus et Deo placens: quamvis in eo illa vindicta completa sit, ne terram promissionis intraret 1. Ex quo datur intellegi, Dominum etiam bonis servis suis in aliquo succensentem, et temporaliter vindicare, et tamen in eorum habere numero, quae sunt in domo eius vasa in honorem utilia Domino 2, quibus daturus est promissa sanctorum. De transitu Iordanis.

2. (1, 11; 2, 3-7) Quaestio est, quomodo posteaquam locutus est Dominus ad Iesum Nave, exhortans et confirmans eum, seque promittens cum illo futurum, mandaverit idem Iesus populo per scribas, ut praepararent cibaria, quod post tres dies Iordanem fuerant transituri, cum inveniantur post multo plures dies transisse Iordanem. Cum enim haec populo mandasset, misit exploratores in Iericho, quoniam Iordane transiecto ipsa proxima civitas occurrebat: illi autem diverterunt ad Raab mulierem fornicariam, et ab illa occultati, atque a rege quaesiti et minime inventi, eadem dimittente illos per fenestram, et monente ut triduo laterent in montanis 3, quatuor dies videntur esse consumpti; inde posteaquam nuntiaverunt quae circa illos gesta fuerint, promovit Iesus cum populo universo de loco ubi erat diluculo; qui cum venisset ad Iordanem, divertit et mansit: tunc rursus populus admonetur ut post triduum se praeparet transire Iordanem, arca Domini praecedente 4. Hinc ergo intellegitur humanam fuisse dispositionem, quam fecit populo nuntiari, ut cibaria praepararent, tamquam post tres dies memoratum fluvium transituri. Potuit enim hoc sicut homo sperare fieri posse, si exploratores celeriter revertissent. Quibus tardantibus intellegitur, quamvis Scriptura tacuerit, ex divina dispositione caetera impleta, ut iam inciperet apud populum glorificari Iesus, et ostendi quod cum illo Dominus esset, sicut fuerat cum Moyse. Nam et hoc illi dicitur fluvium transituro, sicut scriptum est: Et dixit Dominus ad Iesum: In die isto incipiam exaltare te coram omnibus filiis Israel, ut sciant quoniam sicut eram cum Moyse, sic ero et tecum. Nec incredibile debet videri, etiam illos cum quibus Deus loquebatur, aliquid ex humana dispositione agere voluisse, in qua sibi Deum tamen fiderent esse rectorem, eorumque ex illius a quo regebantur providentia, consilia fuisse mutata. Nam et Moyses ipse utique tamquam homo putaverat esse faciendum, ut causas populi sic audiret, quem- admodum et sibi et illis, onus intolerabile subeundo, prodesse non posset: eiusque dispositio divinitus, et hoc ipsum socero eius suggerente et monente, atque hanc admonitionem Deo approbante, mutata est 5. Quare de longe iubeantur arcam praecedere et quomodo columna nubis non amplius praecessit. 3. (3, 3-4. 15) Scribae populo dicunt: Cum videritis arcam testimonii Domini Dei nostri, et sacerdotes nostros et Levitas tollentes eam, proficiscimini de locis vestris; et ite post eam: sed

longum intervallum sit inter vos et illam, quantum duo millia cubitorum stabitis, ne propinquetis ei, ut sciatis viam quam ibitis in eam. Non enim abiistis viam ab hesterna et nudiustertiana die. Longe iussum est arcam praecedere, ut posset a populo videri. Tam grande quippe agmen, si post eam proximum pergeret, non eam videret praeire, nec nosset qua sequeretur. Ex hoc autem facto intellegendum est, quod columna illa nubis, quae solebat movendis castris signum dare, et iter ostendere 6, iam recesserat, nec eis apparebat: hinc factum est ut etiam triduum illud ex humana dispositione praediceretur. Nunc ergo duce Iesu arcam Domini sequuntur nube subtracta tamquam velamine ablato. Iordanis autem plenus erat per totam crepidinem suam, sicut in diebus messis tritici. Hoc incredibile videtur regionibus nostris: ibi autem, sicut perhibent qui noverunt, in initio veris est messis tritici; tunc autem ille fluvius repletur amplius quam per hiemem. Quomodo lapides dicantur memoriale in aeternum. 4. (4, 7) Et erunt vobis lapides isti memoriale filiis Israel usque in aeternum. Quomodo in aeternum, cum coelum et terra transeant 7? An quoniam aeternum aliquid significant hi lapides, cum ipsi aeterni esse non possint? Quamvis possit quod in graeco est, , dici latine, et usque in seculum, quod non est consequens ut intellegatur aeternum. Arca testamenti vel arca testimonii. 5. (4, 15-16) Et dixit Dominus ad Iesum, dicens: Manda sacerdotibus portantibus arcam testamenti testimonii. Solet dici arca testamenti, vel arca testimonii 8: nunc dicta est arca testamenti testimonii, ut non solum arca, sed etiam ipsum testamentum appellaretur testamentum testimonii. Hinc enim dicit Apostolus: Nunc autem sine Lege iustitia Dei manifestata est, testimonium habens per Legem et Prophetas 9. In cuiusdam enim rei alterius venturae testimonium datum fuerat illud, quod dicitur Testamentum Vetus. Quomodo filii Israel iubentur circumcidi iterum. 6. (5, 2-7) Dixit Dominus ad Iesum: Fac tibi ipsi cultros de petra acutos, vel, sicut habet graecus, de petra acuta, et sedens circumcide filios Israel iterum. In hoc praecepto quaeritur cur dixerit, iterum. Non enim unus homo bis circumcidendus erat: sed

quia unus populus erat in quibusdam circumcisus, in quibusdam non circumcisus, ideo dictum est iterum, ut circumcisus iterum circumcideretur, non homo, sed populus. Nam et sequentia id ostendunt. Dicit enim Scriptura: Et fecit Iesus cultros petrinos sibi ipsi acutos, et circumcidit filios Israel in loco qui vocatur Collis praeputiorum. Hoc autem modo circumpurgavit Iesus filios Israel, qui aliquando fuerant in via, et qui aliquando incircumcisi erant eorum qui exierant ex Aegypto; omnes istos circumcidit Iesus. Quadraginta enim et duobus annis conversatus est Israel in deserto Mabdaritide, et ideo incircumcisi erant illorum plurimi pugnatorum qui exierunt de terra Aegypti qui inobedientes fuerant mandatis Dei, in quibus et definierat Dominus eis, ne viderent illi terram quam iuraverat Dominus patribus eorum dare illis, terram fluentem lac et mel. Pro his autem substituit filios eorum, quos circumcidit Iesus, eo quod fuissent in itinere incircumcisi. Manifestum est ergo non omnes fuisse, sed quosdam. Quidam enim de Aegypto exeuntium filii in illo populo incircumcisi erant, quos potuit circumcidere Iesus; illorum scilicet filios qui genuerunt in deserto, et contempserunt eos circumcidere, quod inobedientes erant legi Dei. Nulla itaque causa est cur ii qui putant rebaptizandos eos qui habent christiani Baptismi sacramentum, hoc testimonio Legis adiuvari se putent: quia nullus bis numero unus homo est circumcisus; sed populus qui iam fuerat in quibusdam circumcisus, in quibusdam vero adhuc incircumcisus erat. Et si aliquo modo id fieri posset, ut bis circumcidi hominem Deus iuberet; numquid possunt dicere ideo fuisse praeceptum, quia illi ab Aegyptiis fuerant circumcisi, aut ab aliquibus haereticis ab Israelitarum societate segregatis? Cum vero satis etiam appareat quare sit a Deo dictum, nullum hic possunt homines erroris sui patrocinium reperire. De visione angeli qui apparuit Iosue in agro Iericho. 7. (5, 13-15) Quando Iesus vidit virum contra se stantem evaginato gladio, et eo respondente dicit quod esset princeps militiae virtutis Domini; et prostratus in terram dixit: Quid praecipis tuo famulo? quaeri potest utrum angelo se prostraverit, eumque dixerit dominum; an potius intellegens a quo missus fuerit, ipsum Dominum dixerit, eique se prostraverit. Erat autem, sicut legitur, Iesus in Iericho, non utique in ipsa civitate, cuius muri nondum ceciderant, quod mox futurum erat, ut in eam possent intrare; sed in agro ad eam pertinente: nam interpretatio quae est ex hebraeo, sic habet.

De furto Achar. 8. (7, 1 ss.) In eo quod factum est ut Achar de tribu Iuda furaretur de anathemate civitatis Iericho contra praeceptum Domini; et propter eius peccatum tria millia quae missa fuerant in Gai, dederunt terga hostibus, et occisi sunt ex eis triginta sex viri; et populo graviter territo, Iesus cum senioribus se prostravit ad Dominum, eique responsum est ideo factum esse, quod peccaverit populus; minatus est etiam Deus non se cum eis futurum, nisi abstulerint anathema de se ipsis; et quod ostensus est qui fecerat, nec solus occisus, sed cum omnibus suis: quaeri solet quomodo iuste pro alterius peccatis in alios vindicetur; maxime quia in Lege Dominus dixit, nec patres pro filiorum, nec filios pro patrum peccatis esse puniendos 10? An illud iudicantibus hominibus est praeceptum, ne quemquam pro altero puniant; Dei autem iudicia non sunt eiusmodi, qui alto et invisibili consilio suo novit quatenus extendat etiam temporalem hominum poenam salubremque terrorem? Non enim aliquid dirum, quantum attinet ad universi mundi administrationem, contingit mortalibus, cum moriuntur quandoque morituri: et tamen apud eos qui talia metuunt, disciplina sancitur, ut non se solum quisque curet in populo, sed invicem sibi adhibeant diligentiam, et tamquam unius corporis et unius hominis alia pro aliis sint membra sollicita 11. Nec tamen credendum est, etiam poenis quae post mortem irrogantur, alium pro alio posse damnari; sed in his tantum rebus hanc irrogari poenam, quae finem fuerant habiturae, etiamsi non eo modo finirentur. Simul etiam ostenditur quantum connexa sit in populi societate ipsa universitas, ut non in seipsis singuli, sed et tamquam partes in toto existimentur. Per unius igitur peccatum mortemque paucorum admonitus est populus universus, tamquam in corpore universo quaerere quod admissum est. Simul etiam significatum est quantum mali fieret, si universa illa congregatio peccasset; quando ne unus quidem ita potuit iudicari, ut ab eo possent caeteri esse securi. At vero, si Achar ab aliquo inventus atque comprehensus, et illius criminis reus ad iudicium Iesu fuisset adductus, nequaquam putandum est hominem iudicem vel pro illo vel cum illo quemquam alium, qui societate facti eius minime teneretur, fuisse puniturum. Neque enim ei mandatum Legis licebat excedere, quod datum est hominibus, ne iudicio suo, quod in hominem homini iussum sive permissum est, alterum pro alterius peccato arbitretur esse plectendum. Longe autem secretiore iustitia iudicat Deus, qui potens est etiam post mortem, quod homo non potest, vel liberare

vel perdere 12. Visibiles igitur afflictiones hominum sive mortes, quoniam his quibus ingeruntur, et obesse et prodesse possunt, novit Dominus in occulto providentiae suae quemadmodum iuste quibusque dispenset, etiam cum aliorum peccata in aliis videtur ulcisci. Poenas vero invisibiles, quae nonnisi nocent, et prodesse non possunt, ita nullus Deo iudice pro alienis peccatis luit, sicut homine iudice luere nullus nisi pro sua culpa istas visibiles debet. Hoc enim praecepit homini iudici Deus, in his quae ad humanum iudicium pertinent vindicanda, quod in suo iudicio facit ipse, quo potestas non aspirat humana. Quare Iesus lapidare fecit Achar quem Dominus cremari iusserat. 9. 1. (7, 15. 25) Merito quaeritur, cum Dominus propter illum qui de anathemate furtum fecerat, praeceperit eum qui fuisset ostensus, igni cremari, cur eum ostensum Iesus lapidari potius a populo fecerit. An ita eum mori oportuit, quemadmodum Iesus, qui propius Dominum sequebatur, Domini verba iubentis intellegere potuit? Sic enim alius quisquam non facile potuit. Unde magis quaerendum est cur lapidationem ignem appellaverit Dominus, quam credendum Iesum aliud fecisse quam iusserat Dominus. Nam neque ad intellegendum verba Domini quisquam potuit esse sapientior, neque ad faciendum quisquam obedientior. Proinde ignis nomine poenam potuisse significari, Scriptura testis est in Deuteronomio, ubi dicitur ad filios Israel: Et eduxit vos de fornace ferrea ex Aegypto 13: ubi utique duram tribulationem intellegi voluit. 9. 2. Duae autem mihi causae occurrunt (non ut ambae sint, sed ut altera ex eis), cur non ille cum suis omnibus evidenti igne crematus sit. Si enim peccatum eius Dominus tale esse iudicavit, quod supplicio illo expiatum non puniret in aeternum, propter ipsam expiationem et purgationem congruentur illa poena ignis nomen accepit. Neque ad hunc intellectum quisquam tendere admoneretur, si eum proprie visibilis ignis exureret; sed in eo quisque remaneret, quod aperte videbat impletum, nec aliquid ultra quaereret nunc vero cum propter Dei verba et factum Iesu, a quo praevaricari illa verba non possent, rectissime dicitur etiam lapidationem ignem fuisse; eleganter agnoscitur illa poena hominem, ne in posterum peccato illo interiret, fuisse purgatum. Quod significant etiam vasa in Levitico, quae iubentur igne purgari 14. Si autem tale fuit illud peccatum, propter quod eum etiam post istam vitam gehenna

susciperet; ideo Iesus eum voluit lapidari, ut quod a Domino dictum est, igni cremabitur, illud admoneret intellegi, quod Dominus faceret, non quod ab ipsis esset faciendum. Si enim dixisset Dominus: Igni eum cremabitis et omnia eius; huic sensui locus nullus esset: cum vero ita positum est, ut magis videatur Deus quod ei futurum esset praedixisse, quam quod ei ab hominibus deberet fieri praecepisse; melius non potuit facere Iesus, qui divina verba sicut tantus propheta intellexit, qui etiam hoc ipsum prophetice fecit, quam ut illum lapidibus potius quam flammis interimeret, ne in illis ignibus verba Domini viderentur impleta, quae ob aliud dicta volebat intellegi. 9. 3. Nec movere debet quod non ipsum tantum, sed etiam omnia quae sunt eius, Deus cremanda igni praedixerit. Sic enim ait: Igni cremabitur, et omnia quaecumque sunt ei. Omnia enim quaecumque sunt ei, opera eius possunt intellegi, quae cum illo dixit esse concremanda: non sicut dicit Apostolus de quibusdam operibus igne consumptis, ipse autem salvus erit 15: si huius peccatum ita intellegendum est, ut etiam aeterno igne puniatur. Filios ergo eius et filias cum pecoribus et omnibus quae habebat, populus quidem cum eum puniret, simul lapidibus obruit: non tamen hoc iudicio humano, sed prophetico spiritu fecit Iesus; sive ita intellegens, omnia quae sunt ei, ut nec filios censeret exceptos, lapidationis etiam poenam pro igne ingerens; sive opera eius quae post mortem Deus in illo fuerat crematurus, non solum per caetera quae illi erant, verum etiam per filios eius significans. 9. 4. Nec ideo sane credendum est eos pro peccato patris, a quo innocentes erant, etiam post mortem supplicio inferni ignis incensos. Mors quippe ista quae omnes manet, quamvis de primo peccato veniat 16, tamen quia ita nati sumus, ut necessario moriendum sit, accelerata quibusdam est utilis. Unde legitur de quodam: Raptus est, ne malitia mutaret intellectum eius 17. Quo ergo iudicio Dei, vel misericordia, fuerit irrogata sive filiis huius, sive illis triginta sex viris 18, cum omnes ab eius peccato alieni fuerint, latet apud eum apud quem non est iniquitas 19. Verum illud in promptu est, quod et populum terribiliter oportebat quaerere quod admissum est; et tanto vehementius timuerunt caeteri factum eius imitari, quanto magis humana exhorret infirmitas, et in tam magnum tamque iustum populi odium dari, et eis quos ad spem propagandi generis se relicturum putabat, peccato suo secum consumptis suis posteris emori.

Quomodo Deus praecipiat insidias fieri. 10. (8, 2) Quod Deus iubet loquens ad Iesum, ut constituat sibi retrorsus insidias, id est insidiantes bellatores ad insidiandum hostibus, hinc admonemur non iniuste fieri ab his qui iustum bellum gerunt: ut nihil homo iustus praecipue cogitare debeat in his rebus, nisi ut iustum bellum suscipiat, cui bellare fas est; non enim omnibus fas est. Cum autem iustum bellum susceperit, utrum aperta pugna, utrum insidiis vincat, nihil ad iustitiam interest. Iusta autem bella ea definiri solent, quae ulciscuntur iniurias, si qua gens vel civitas, quae bello petenda est, vel vindicare neglexerit quod a suis improbe factum est, vel reddere quod per iniurias ablatum est. Sed etiam hoc genus belli sine dubitatione iustum est, quod Deus imperat, apud quem non est iniquitas 20 et novit quid cuique fieri debeat. In quo bello ductor exercitus vel ipse populus, non tam auctor belli, quam minister iudicandus est. Utrum omnis voluntas fallendi mendacium dicetur. 11. (8, 4-8) Iesus mittens ad Gai debellandum triginta millia bellatorum, ait illis: Vos insidiabimini post civitatem, et non longe eritis a civitate, et eritis omnes parati: et ego et omnis populus qui mecum est, accedemus ad civitatem. Et erit, cum exierint qui commorantur in Gai, in obviam nobis, sicut antea, et fugiemus a facie illorum. Et cum exierint post nos, adducemus illos de civitate, et dicent: Fugiunt isti a facie nostra, sicut antea. Vos autem exsurgetis ex insidiis et ibitis in civitatem. Secundum verbum istud facietis. Ecce praecipio vobis. Quaerendum est utrum omnis voluntas fallendi pro mendacio deputanda sit; et si ita est, utrum possit iustum esse mendacium, quo ille fallitur, qui dignus est falli: et si ne hoc quidem mendacium iustum reperitur, restat ut secundum aliquam significationem hoc, quod de insidiis factum est, ad veritatem referatur. An Gabaonitae saccos super humeros suos an super asinos suos accipiebant. 12. (9, 3-4. 13) Quod Gabaonitae venerunt ad Iesum cum vetustis panibus et saccis, ut putarentur, sicut finxerant, de terra venisse longinqua, quo eis parceretur (constitutum enim erat a Domino, ne alicui terras illas inhabitanti parcerent, quo ingrediebantur): nonnulli codices et graeci et latini habent: Et accipientes saccos

veteres super humeros suos; alii vero qui veraciores videntur, non habent: super humeros, sed: super asinos suos. Similitudo enim verbi in graeca lingua mendositatem facilem fecit, et ideo latina quoque exemplaria variata sunt: quippe et non multum ab invicem dissonant, quorum prius humerorum nomen est, posterius asinorum. Ideo est autem de asinis credibilius, quoniam se a sua gente longinqua missos esse dixerunt: unde apparet eos fuisse legatos, et ideo magis in asinis quam in humeris necessaria portare potuisse; quia nec multi esse poterant; et non solum saccos, sed etiam utres eos portasse Scriptura commemorat. Quomodo eisdem servatum dicitur iuramentum. 13. (9, 19. 9) Quaeri potest quomodo iurationem servandam esse crediderint Hebraei Gabaonitis, quibus ita iuraverant, tamquam de longinqua terra venientibus, sicut illi mentiti fuerant. Sciebant enim se debellandos, si cognitum esset Hebraeis in ea terra eos habitare, quam promissam fuerant interfectis habitantibus retenturi. Mentientibus ergo quod de longinqua terra ad eos venissent, iuraverunt eis Israelitae. Posteaquam vero cognoverunt ibi eos habitare, ubi omnes quos invenerant secundum Dei praeceptum debellare oportebat, noluerunt tamen frangere iurationem: et licet eos mentitos esse didicissent, parcere maluerunt iurationis causa; cum possent utique dicere se tamquam illis iurasse, quos eos esse crediderant, id est de lonqinquo venientes; cum vero aliud cognoverunt, praeceptum circa eos Domini implendum erat, ut sicuti caeteri expugnarentur. Deus autem hoc approbavit, nec parcentibus succensuit: quamvis eum non interrogassent 21 quinam illi essent, et ideo eos illi fallere valuissent. Unde non importune utique credendi sunt, etsi fallere homines pro sua salute voluerunt, non tamen fallaciter Deum timuisse in populo eius: propterea nec succensuit Dominus iurantibus aut parcentibus, ut postea Gabaonitas ipsos tamquam populi sui homines de domo Saul vindicaverit, sicut Regnorum ostendit historia 22. Et quoniam iuratio sic servata est, quamvis in hominibus qui mentiti sunt, ut ad clementiam sententia flecteretur, non displicuit Deo. Nam si e contrario iurassent aliquos se interfecturos, quos Gabaonitas in terra promissionis esse putavissent, et postea didicissent eos esse ab illa terra extraneos, et de longinquo ad se venisse, nullo modo arbitrandum est, quod eos essent debellaturi causa iurationis implendae: cum propter ipsam parcendi clementiam sanctus David, etiam post verba quibus se Nabal interfecturum esse iuraverat,

utique sciens quem fuerat interfecturus, parcere maluit, nec in re duriore implere iuramentum 23; magis Deo placere existimans, si quod ira perturbatus ad nocendum iuraverat, non fecisset, quam si perfecisset. Quomodo Dominus inconsultus consulit. 14. (10, 7-8) Cum obsessi Gabaonitae a regibus Amorrhaeorum misissent ad Iesum, ut sibi subveniretur, ita Scriptura sequitur, et dicit: Et ascendit Iesus a Galgala, ipse et omnis populus bellator cum illo, omnis potens in fortitudine. Et dixit Dominus ad Iesum: Noli timere illos; in manus enim tuas tradidi eos: non subsistet ex illis quisquam coram vobis. Ubi neque consultus est Dominus utrum eundum ad eos esset; sed ultro suis recte subvenire volentibus, futuram victoriam praenuntiavit. Sic ergo posset, quamvis non consultus, de ipsis Gabaonitis 24 admonere, qui essent, cum se longinquos esse mentirentur, nisi ei placuisset illa iuratio, quae subiectis parcere cogeret. Crediderant enim Deo, quem audierant 25 suo populo promisisse quod illas gentes subverteret, eorumque terram obtineret; et hanc eorum fidem non eos prodendo remuneravit quodam modo. De quinque regibus Iebuseorum sive Amorrhaeorum. 15. (10, 5-6) Quaeritur quemadmodum rex civitatis Ierusalem Adonibezech et caeteri quatuor cum quibus obsedit Gabaonitas, secundum Septuaginta interpretes, primo reges Iebusaeorum cum ad eos obsidendos convenerunt, postea vero reges Amorrhaeorum dicantur ab ipsis Gabaonitis, quando nuntios miserunt ad Iesum, ut eos de obsidione liberaret. Sicut autem inspicere potuimus in ea interpretatione quae ex hebraeo est, utrobique Amorrhaeorum dicuntur: cum constet Iebusaeorum fuisse regem civitatis Ierusalem, quia ipsa est dicta Iebus tamquam illius gentis metropolis 26; et septem gentes saepissime Scriptura commemoret, quas promisit Deus exterminaturum se esse a facie populi sui, ex quibus una perhibetur Amorrhaeorum. Nisi forte hoc nomen universale fuerat omnium, aut potius maioris partis: ut non una, sed plures in his septem hoc nomine tenerentur; quamvis esset etiam una de septem, quae Amorrhaeorum proprie vocaretur sicut est pars quaedam quae proprie dicitur Libya, quamvis hoc nomen universae Africae competat; et pars quaedam quae proprie dicitur Asia, quamvis Asiam vel dimidium terrarum orbem quidam, vel alii

tertiam partem orbis posuerint. Nam, quod constat, et Chananaei tamquam una gens in illis septem commemorantur, et tamen universa illa terra originaliter terra Chanaan vocatur. Praeceptum Domini, etiam si crudele videatur, sine crudelitate perficitur. 16. (11, 14-15) Non dimisit in ea Iesus quidquam spirans, sicut praecepit Dominus Moysi puero suo, et Moyses similiter praecepit Iesu, et sic fecit Iesus: non est transgressus nihil ab omnibus quibus constituit Dominus Moysi. Propter hoc nullo modo putanda est ista crudelitas, quod nullum vivum in civitatibus sibi traditis dimittebat Iesus, quia Deus hoc iusserat. Qui autem existimant hinc Deum ipsum fuisse crudelem, et propter hoc Veteris Testamenti verum Deum fuisse auctorem nolunt credere, tam perverse de operibus Dei quam de peccatis hominum iudicant, nescientes quid quisque pati dignus sit, et magnum putantes malum cum casura deiiciuntur, mortalesque moriuntur. Quae civitates capere potuerint Hebraei. 17. (11, 19) Et non erat civitas quae non erat tradita filiis Israel. Quaeritur quomodo hoc verum sit, cum nec temporibus postea Iudicum, nec temporibus Regum omnes omnino illarum septem gentium civitates capere potuerint Hebraei. Sed aut sic intellegendum est, quod ad nullam civitatem bellando accessit Iesus quam non ceperit: aut certe nulla non capta est, sed carum quae in regionibus supra commemoratis fuerunt. Enumeratae sunt enim regiones, in quibus fuerunt civitates de quibus facta est ista conclusio: Et omnes cepit in bello. Confortatum dicitur cor inimicorum ut obviam irent ad bellum ad Israel. 18. (11, 20) Quia per Dominum factum est confortari cor eorum, ut obviam irent ad bellum ad Israel, ut exterminarentur; ita ut non daretur eis misericordia, sed ut exterminarentur, sicut dixit Dominus ad Moysen. Ita dictum est hoc per Dominum factum confortari cor eorum, hoc est obdurari cor eorum, sicut de Pharaone 27 ; quod divino altoque iudicio iuste fieri minime dubitandum est, cum deserit Deus et possidet inimicus: quod sic accipiendum est quemadmodum et ibi. Sed hic aliud movet, quomodo dictum sit ad hoc eis confortatum cor, ut exsurgerent in bellum adversus Israel,

et ob hoc eis non praeberent misericordiam: quasi praebenda esset, si non bellarent; cum Deus praeceperit nulli eorum esse parcendum; et ob hoc Gabaonitis pepercerint, quia se de longinqua terra venisse fingentes eorum iurationem tenuerant 28. Sed quoniam quibusdam ultro praebuerunt Israelitae misericordiam, quamvis contra Dei mandatum; ad hoc dictum esse intellegendum est, istos ita bellasse, ut non eis parceretur, nec ab eis ipsis Israelitae neglecto Dei mandato ad misericordiam flecterentur. Quod quidem duce Iesu, qui omnia diligenter divina praecepta servabat, non est credendum fieri potuisse: verumtamen nec ipse istos tam cito delevisset, nisi conspirantissime contrairent; atque ita fieri posset ut eis ab illo minime debellatis, qui Dei praecepta implere curabat, remansissent ad illud tempus, quando eis possent parcere post mortem Iesu, qui non tanta cura Dei mandata faciebant. Nam et adhuc eodem vivente quibusdam illi pepercerunt, tantummodo eos ditioni suae subiugantes: quosdam vero nec vincere potuerunt. Verum haec non illo duce facta sunt; sed cum iam senex vacaret a bello, tantummodo eis terras dividens; ut ipsi iam illo non bellante, divisas sibi terras partim iam hoste vacuas tenerent, partim pugnando caperent. Et quod vincere aliquos minime potuerunt, providentiae divinae fuisse, opportune Scripturarum certis apparebit locis. Quae de ascensu Pharaonis ab Aegypto narrentur. 19. (16, 10) Et non perdidit Ephraem Chananaeum qui habitabat in Gazer: et habitabat Chananaeus in Ephraem usque in diem istum, donec ascendit Pharao rex Aegypti, et cepit civitatem, et incendit eam in igni; et Chananaeos, et Pherezaeos, et qui habitabant in Gazer transpunxit; et dedit eam Pharao in dotem filiae suae. Quod de Pharaone rege dictum est, miror si prophetice dictum intellegere debemus; cum haec historia illis temporibus conscripta credatur, quibus erant gesta illa recentia. Quid autem magnum eligi potuit quod prophetice diceretur, cum praeterita narrentur, taceanturque futura maiora, et maxime necessaria? Proinde potius existimandum est Septuaginta interpretes, qui auctoritate prophetica ex ipsa mirabili consensione interpretati esse perhibentur, haec addidisse; non tamquam futura praenuntiantes, sed quia illo tempore ipsi erant, quo facta esse meminerant, et in libris Regnorum legerant 29. Etenim regum temporibus factum est. Quod ideo credibilius nobis visum est, quoniam inspeximus interpretationem quae est ex hebraeo, et hoc ibi non invenimus: sicut nec illud quod dictum est

de Iericho, quod Hoza qui eam reparasset, incurrerit maledictum quod dixerat Iesus. Sic enim scriptum est: Et adiuravit Iesus in illa die: Maledictus homo qui resuscitabit et aedificabit civitatem illam: in primogenito suo fundabit eam, et in novissimo suo imponet portas eius 30: huc usque invenitur in interpretatione ex hebraeo. Illud autem quod sequitur: Et ita fecit Hoza qui ex Bethel; in Abiron primogenito fundavit eam, et in resalvato novissimo imposuit portas eius 31: hoc illic non legitur. Unde apparet a Septuaginta interpositum, qui factum esse noverant. Quomodo Amorrhaei tributarii contra preceptum Domini Ephraem facti sint. 20. (19, 47) Et Amorrhaeus permansit ut habitaret in Elom et in Salumin, et gravata est manus Ephraem super eos, et facti sunt illis tributarii. Hoc iam contra Domini praeceptum fiebat, et adhuc vivebat Iesus, sed dux eorum in illis praeliis iam prae senectute non erat. Propter hoc dictum est, a Domino factum ut confortaretur cor illorum, qui simul conspiraverunt ire in bellum contra Iesum 32, ne ista illis misericordia praeberetur, etiam contra Dei praeceptum 33, si remansissent non expugnati, et senescente sive defuncto Iesu relinquerentur expugnandi a filiis Israel, qui eis contra praeceptum Domini possent parcere, quod ille non faceret. Israel non eradicavit gentes quae terram promissionis tenebant. 21. 1. (21, 41-43) Merito quaeritur, cum Israel non solum usque ad diem mortis Iesu, verum etiam postea, non eradicaverit gentes quae terram promissionis tenebant, quamvis ex parte illis debellatis in eadem promissa haereditate consisterent, quomodo intellegendum sit quod dictum est: Et dedit Dominus Israeli omnem terram quam iuraverat dare patribus eorum, et haereditaverunt eam, et habitaverunt in ea. Et requiem dedit illis Dominus in circuitu, sicut iuraverat patribus eorum: non restitit quisquam ante faciem illorum ab omnibus inimicis eorum; omnes inimicos eorum tradidit Dominus eis in manus eorum. Non decidit ex omnibus verbis bonis quae locutus est Dominus filiis Israel; omnia advenerunt. 21. 2. Diligenter ergo universa consideranda sunt. Et primum videndum quot gentium terra promissa sit Israelitis. Septem quidem gentes assidue videntur commemorari, sicut in Exodo

legitur: Et dixit Dominus ad Moysen: Vade, et ascende hinc tu et populus tuus, quos eduxisti de terra Aegypti, in terram quam iuravi Abraham et Isaac et Iacob, dicens: Semini vestro dabo eam: et simul mittam ante faciem tuam angelum meum, et eiiciet Amorrhaeum, et Cetthaeum, et Pherezaeum, et Gergesaeum, et Evaeum, et Iebusaeum, et Chananaeum 34. Harum ergo septem gentium terram videtur Deus Patribus promisisse. Scriptum est etiam in Deuteronomio multo expressius: Si autem accesseris ad civitatem expugnare eam, et evocaveris eos cum pace, siquidem pacifica responderint tibi, et aperuerint tibi, omnis populus qui inventi fuerint in civitate erunt tibi tributarii et obedientes: si autem non obedierint tibi, et fecerint ad te bellum, et circumsedebis eam; et tradet eam Dominus Deus tuus in manus tuas, et interficies omne masculinum eius in nece gladii, praeter mulieres; et supellectilem, et omnia pecora, et omnia quaecumque fuerint in civitate, et omnia utensilia praedaberis tibi; et edes omnem praedationem inimicorum tuorum, quos Dominus Deus tuus dat tibi. Sic facies omnibus civitatibus quae longe sunt a te valde, quae non sunt a civitatibus gentium istarum. Ecce autem ex civitatibus istis, quas Dominus Deus tuus dat tibi haereditare terram eorum, non vivificabis omnem vivum, sed anathemate anathematizabis eos; Cetthaeum, et Amorrhaeum, et Chananaeum, et Pherezaeum, et Evaeum, et Iebusaeum, et Gergesaeum, quemadmodum mandavit tibi Dominus Deus tuus 35. Et hic istarum septem gentium terram promissam in haereditatem, quam debellatis usque ad internecionem eisdem gentibus Israelitae possiderent, manifestum est. Caeteras enim quae longinquius extra istas gentes invenirentur, voluit fieri tributarias eorum, si non resisterent: si autem resisterent, etiam ipsas interfici, et in perditionem dari, exceptis pecoribus et quae in praedam possent venire. Item alio loco in Deuteronomio ita legitur: Et erit, cum induxerit te Dominus Deus tuus in terram in quam intras ibi haereditare eam, et abstulerit gentes magnas et multas a conspectu tuo, Cetthaeum, et Gergesaeum, et Amorrhaeum, et Pherezaeum, et Chananaeum, et Evaeum, et Iebusaeum, septem gentes magnas et multas et fortiores vobis; et tradet eos Dominus Deus tuus in manus tuas, et percuties eos, exterminio exterminabis eos. Non dispones ad eos testamentum, neque miserearis eorum, neque matrimoniis iungamini cum eis: filiam tuam non dabis filio eius, et filiam eius non sumes filio tuo 36, et cetera.

21. 3. Proinde his atque aliis Scripturarum locis saepe ostenditur, harum septem gentium terras ita accepisse in haereditatem filios Israel, ut non cum eis qui easdem terras tenebant, sed pro eis illic habitarent. Verumtamen in Genesi non istae tantum septem gentes, sed undecim promittuntur semini Abrahae. Sic enim legitur: In die illa disposuit Dominus Deus testamentum ad Abraham, dicens: Semini tuo dabo terram hanc, a flumine Aegypti usque ad flumen magnum, flumen Euphratem, Cenaeos, et Cenezaeos, et Chelmonaeos, et Cetthaeos, et Pherezaeos, et Raphaim, et Amorrhaeos, et Chananaeos, et Evaeos, et Gergesaeos, et Iebusaeos 37. Quae ita solvitur quaestio, ut intellegamus hanc praecessisse prophetiam, quod in eos fines regnum fuerat porrecturus et dilataturus Salomon, de quo ita scriptum est: Et omne propositum Salomonis, quod destinaverat aedificare in Ierusalem et Libano et in omni terra potestatis suae: omnis populus qui derelictus est a Cetthaeo, et Amorrhaeo, et Pherezaeo, et Evaeo, et Iebusaeo, qui non erant ex Israel, ex filiis eorum qui residui erant cum eis in terra, quos non consummaverant filii Israel, et subiugavit eos Salomon in tributum usque in diem hunc 38. Ecce residua populorum debellandorum atque omnino ex Dei praecepto perdendorum subiugavit Salomon in tributum, quos utique secundum Dei praeceptum perdere debuit: sed tamen subiugati tamquam tributarii possessi sunt. Paulo post autem ita legitur: Et erat dominans in omnibus regibus a flumine usque ad terram Philistiim, et usque ad fines Aegypti 39. Ecce ubi impletum est quod in Genesi Deus ad Abraham loquens, promittensque praedixerat. A flumine quippe hic intellegitur ab Euphrate: magnum enim flumen in illis locis, etiam proprio nomine non addito, potest intellegi. Neque enim de Iordane hoc accipi potest, cum et citra Iordanem et ultra Iordanem iam terras Israelitae obtinuerant et ante regnum Salomonis. Ergo a flumine Euphrate ex partibus orientis, usque ad fines Aegypti, quae pars illis erat ab occidente, regnum Salomonis Scriptura Regnorum dixit fuisse porrectum. Tunc ergo amplius subiugatum est, quam septem illae gentes tenebant; ac per hoc tunc in servitutem redactae sunt, non septem, sed undecim gentes. Quod enim in Regnorum libris scriptum est, usque ad fines Aegypti a flumine, cum Scriptura ab oriente usque ad occidentem quantum porrectum esset regnum, vellet ostendere; hoc idem in Genesi, cum ab occidente usque ad orientem praefiniretur, dictum est, a flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem 40. Flumen quippe Aegypti, qui finis est disterminans regnum Israel ab

Aegypto, non est Nilus, sed alius est non magnus fluvius, qui fluit per Rhinocoruram civitatem, unde iam ad orientem versus incipit terra promissionis. Sic ergo fuerat constitutum filiis Israel, ut septem gentium terras, exterminatis et perditis illis gentibus, ipsi inhabitarent; aliis autem regnarent subditis atque tributariis usque ad flumen Euphratem. Et quamvis in hoc Deo non obtemperassent, quia et ex illis quas exterminare deberent, obedientes aliquas fecerant; Deus tamen temporibus Salomonis fidem suae promissionis implevit. 21. 4. Nunc itaque in libro Iesu Nave quod considerare suscepimus, quomodo erit verum: Et dedit Deus Israeli omnem terram quam iuraverat dare patribus eorum, et haereditaverunt eam? quomodo adhuc vivente Iesu omnem terram dedit, cum etiam reliquias illarum septem gentium nondum superavissent? Nam quod sequitur, et haereditaverunt eam, verum est; quia ibi erant, ibique consederant. Deinde quod adiungit: Et requiem dedit illis Dominus in circuitu, sicut iuraverat patribus eorum, verum est; quia vivo adhuc Iesu non eis quidem cedebant reliquiae illarum gentium, sed nulla earum eos in terris ubi consederant, bello lacessere audebat. Ideo dictum est et quod deinde adiungitur: Non restitit quisquam ante faciem illorum ab omnibus inimicis eorum. Quod vero sequitur: Sed omnes inimicos eorum tradidit Dominus illis in manus eorum; hos intellegi voluit inimicos, qui obviam ire in bellum ausi sunt. Deinde quod dicit: Non decidit ex omnibus verbis bonis quae locutus est Dominus filiis Israel; omnia advenerunt, ita vult intellegi, quia cum iam illi contra praeceptum Domini fecissent, quibusdam parcendo ex illis septem gentibus, et eos obedientes faciendo, adhuc tamen inter eos salvi erant. Ideo cum dixisset, ex omnibus verbis, addidit, bonis; quia nondum evenerant maledicta contemptoribus et transgressoribus constituta. Restat ergo ut quod ait: Dedit Dominus Israeli omnem terram quam iuraverat dare patribus eorum, secundum hoc intellegatur, quia etsi adhuc erant ex illis gentibus reliquiae conterendae et exterminandae, vel ex aliis usque ad flumen Euphratem, aut subiugandae si non resisterent, aut perdendae si resisterent; tamen in usum eorum relictae sunt, in quibus exercerentur, ne carnalibus affectibus et cupiditatibus infirmi, repentinam tantam rerum temporalium prosperitatem modeste ac salubriter sustinere non possent, sed elati citius interirent, quod opportune alio loco demonstrabitur. Omnis ergo illis terra data est; quia et illa pars quae nondum fuerat in

possessionem data, iam data fuerat in quamdam exercitationis utilitatem. De verbis: Non restitit quisquam ante faciem illorum... 22. (21, 42) Quod ait: Non restitit quisquam ante faciem illorum ab omnibus inimicis eorum, quaeri potest quomodo verum sit, cum de tribu Dan superius scriptum sit, quod eos hostes eorum non permiserint descendere in vallem, et praevaluerint eis in montibus 41 . Sed quod diximus cum duodecim filios Iacob Scriptura in Mesopotamia natos commemorasset, ubi non fuerat natus Beniamin 42 ; hoc etiam hic intellegendum est, quia pro universo populo undecim tribus deputatae sunt, ea regula quae aliis Scripturarum locis nobis satis innotuit. Causa autem si quaeritur, cur haec tribus in ea sorte quae illi obvenit, non obtinuerit sufficientes terras, et ab eis a quibus tenebantur afflicta sit; in Dei quidem secreto consilio esse credendum est. Verumtamen cum Iacob filios suos benediceret, talia dixit de isto Dan, ut de ipsa tribu existimetur exsurrecturus Antichristus 43. Unde nunc dicere plura non suscepimus, cum etiam sic solvi possit haec quaestio, quia non restitit quisquam ante faciem illorum ab omnibus inimicis eorum, cum simul sub unius ducis imperio bellum gererent, antequam singulis tribubus sua defendenda dividerentur loca. Sacrificium salutarium nostrorum dicitur in plurativo numero. 23. (22, 27) Et in sacrificiis salutarium nostrorum. Quia pluraliter dicta sunt sacrificia, pluraliter etiam salutaria. Ubi advertendum est diligentius, quemadmodum dici soleat sacrificium salutaris; quoniam si Christum acceperimus, quoniam ipse dictus est Salutare Dei 44, non occurrit quemadmodum pluraliter possit hoc verbum intellegi. Unus enim Dominus noster Iesus Christus 45: quamvis dicantur christi per eius gratiam, sicut in Psalmo legitur: Nolite tangere christos meos 46. Sed utrum salutares dici possint, vel salutaria, non facile audendum est: solus enim ipse Salvator corporis 47. Quod dicit Iesus de sua propinquante morte. 24. (23, 14) Quod dicit Iesus de sua propinquante morte: Ego autem recurro viam, sicut et omnes qui super terram; in ea interpretatione quae est ex hebraeo invenimus, ingredior viam. Ita ergo accipiendum est quod Septuaginta dixerunt, recurro, sicut

dictum est homini: Donec revertaris in terram unde sumptus es 48; ut secundum corpus dictum intellegatur. Secundum animam vero, si voluerimus ita accipere, quemadmodum in Ecclesiaste positum est: Et spiritus revertetur ad Deum qui dedit eum 49; non arbitror de omnibus posse dici, sed de iis qui sic vixerint, ut ad Deum redire mereantur, tamquam ad auctorem a quo creati sunt. Neque enim hoc et de illis recte intellegi potest, de quibus dicitur: Spiritus ambulans et non revertens 50. Iste autem vir sanctus Iesus Nave si non addidisset, sicut et omnes qui super terram, nulla esset quaestio; neque enim aliud de illo crederemus, quam quod eum dignum esse legimus: cum vero additum est, sicut et omnes qui sunt super terram; mirum si hoc, quod latinus interpres recurro posuit, non magis percurro vel excurro dicendum est, si hoc potest dici quod graecus habet . Omnes enim percurrunt, vel excurrunt huius vitae viam, cum ad eius finem pervenerint. Sed quia hoc verbum positum est, ubi parentes Rebeccae dicunt ad servum Abrahae: Ecce Rebecca; accipiens recurre, et sit uxor domini tui 51; ideo et hic ita hoc verbum interpretatum est. Interpretatio Septuaginta quae est ex hebraeo. 25. (24, 3) Quod Septuaginta interpretes habent: Et assumpsi patrem vestrum Abraham de trans flumine, et deduxi eum in omnem terram; interpretatio quae est ex hebraeo habet: et induxi eum in terram Chanaan. Mirum est ergo si Septuaginta pro terra Chanaan, omnem terram ponere voluerunt, nisi intuentes prophetiam, ut magis ex promissione Dei tamquam factum accipiatur, quod certissime futurum in Christo et in Ecclesia praenuntiabatur, quod est verum semen Abrahae; non in filiis carnis, sed in filiis promissionis 52. Quomodo qui in Hierico erant bellasse dicantur. 26. (24, 11) Et bellaverunt adversus vos qui habitabant Iericho. Quaeri potest quomodo id verum sit, cum clausis portis se murorum ambitu tantummodo tuerentur. Sed recte dictum est, quia et claudere adversum hostem portas, ad bellum pertinet. Non enim miserunt legatos qui poscerent pacem. Unde si dictum esset: Pugnaverunt adversum vos, falsum esset. Neque enim bellum continuas pugnas habet, sed aliquando crebras, aliquando raras, aliquando nullas. Bellum est tamen quando est quodam modo armata dissensio.

Quomodo vespae missae dicantur, quod non legitur. 27. (24, 12) Quid est, quod inter caetera quae Iesus Nave erga Israelitas Dominum fecisse commemorat, dicit: Misit ante vos vespas, et eiecit illos a facie vestra: quod etiam in libro Sapientiae legitur 53, nec tamen uspiam factum esse in iis quae gesta sunt, invenitur? An forte translato verbo, vespas intellegi voluit acerrimos timoris aculeos, quibus quodam modo volantibus rumoribus pungebantur, ut fugerent, aut aerios occultos spiritus, quod in Psalmo dicit: Per angelos malignos 54? Nisi forte quis dicat, non omnia quae facta sunt, esse conscripta; et hoc quoque visibiliter factum, ut veras vespas velit intellegi. Dei sanctitati perfecta servitus humanae fragilitati impossibile est. 28. (24, 19) Quid est, quod dixit Iesus ad populum: Non poteritis servire Domino, quia Deus sanctus est. An quia illius sanctitati perfecta servitute quodam modo contemperari, humanae fragilitati impossibile est? Quo audito, isti non solum eius eligere servitutem, sed etiam de adiutorio eius et misericordia praesumere debuerunt: quam ille intellexit, qui dicit in Psalmo: Ne intres in iudicium cum servo tuo; quoniam non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens 55 . Isti autem de se potius praesumere delegerunt, quod Deo possent sine ulla offensione servire, ut iam tunc inciperent, quod de illis expressit Apostolus: Ignorantes enim Dei iustitiam, et suam volentes constituere iustitiae Dei non sunt subiecti 56. Ita eis iam Lex subintrabat, ut abundaret delictum, et postea superabundaret gratia 57 per Dominum Christum, qui finis est Legis, ad iustitiam omni credenti 58. Quomodo deos alienos auferri iubet. 29. (24, 23) Quid est quod ait idem Iesus loquens ad populum: Et nunc circumauferte deos alienos qui sunt in vobis, et dirigite corda vestra ad Dominum Deum Israel. Non enim credendi sunt adhuc habuisse apud se aliqua gentium simulacra, cum superius eorum obedientiam praedicaverit: aut vero si haberent, post tantas Legis comminationes, illa eos prospera sequerentur; cum sic in eos vindicatum sit, quod unus eorum de anathemate furtum fecerat. Denique Iacob dixit hoc eis qui cum illo exierant de Mesopotamia, ubi sic idola colebantur, ut et Rachel paterna furaretur 59: sed post illam admonitionem Iacob, dederunt quae habebant 60; unde

apparuit hoc eis ita dictum esse, quia sciebat eos habere ille qui dixerat. Nunc vero post hanc admonitionem Iesu Nave nullus tale aliquid protulit. Nec tamen putandum est hoc illum inaniter praecepisse; non enim ait: Et nunc auferte deos alienos si qui sunt in vobis; sed omnino tamquam sciens esse, qui sunt, inquit, in vobis. Proinde Propheta sanctus in cordibus eorum esse cernebat cogitationes de Deo alienas a Deo, et ipsas admonebat auferri. Quisquis enim talem cogitat Deum qualis non est Deus, alienum Deum utique et falsum in cogitatione portat. Quis est autem qui sic cogitet Deum quemadmodum ille est? Ac per hoc relinquitur fidelibus, quamdiu peregrinantur a Domino 61, auferre a corde suo irruentia vana phantasmata, quae se cogitantibus ingerunt, velut talis aut talis sit Deus, qualis utique non est: et dirigere cor ad illum fideliter, ut quemadmodum et quantum nobis expedire novit, ipse se insinuet per Spiritum suum, donec assumatur omne mendacium, unde dictum est: Omnis homo mendax 62; et transacta non solum impia falsitate, verum etiam ipso speculo et aenigmate, facie ad faciem cognoscamus, sicut et cogniti sumus: quemadmodum Apostolus dicit: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem: nunc scio ex parte; tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum 63. De testamento statuto a Iesu Nave et de lapide ab ipso sub therebinto statuto. 30. 1. (24, 25-27) Et disposuit Iesus testamentum ad populum in illo die, et dedit illi Legem et iudicium in Silo coram tabernaculo Domini Dei Israel. Et scripsit verba haec in libro Legis Dei; et accipit lapidem magnum, et statuit illum Iesus sub terebintho ante Dominum. Et dixit Iesus ad populum: Ecce lapis iste erit vobis in testimonium, quia hic audivit omnia quae dicta sunt a Domino, quaecumque locutus est ad vos hodie, et hic erit vobis in testimonium in novissimis diebus, cum mentiti fueritis Domino Deo vestro. Haec verba qui non in superficie tantum audiunt, sed aliquanto altius perscrutantur, nequaquam tantum virum tam insipientem putare debent, ut verba Dei quae locutus est populo, inanimum lapidem audisse crediderit: qui etiamsi ab artifice in hominis similitudinem effigiatus esset, inter illos utique deputaretur, de quibus in Psalmo canitur: Aures habent, et non audient 64. Neque enim idola Gentium aurum et argentum sola non audiunt 65, et, si lapidea sint, audiunt. Sed per hunc lapidem profecto illum significavit, qui fuit lapis offensionis non credentibus

Iudaeis, et petra scandali; qui cum reprobaretur ab aedificantibus, factus est in caput anguli 66: quem praefiguravit et illa petra quae potum sitienti populo, ligno percussa profudit 67; de qua dicit Apostolus: Bibebant autem de spiritali sequenti petra; petra autem erat Christus 68. Unde et cultellis petrinis populum circumcidit iste ductor egregius 69: qui cultri petrini cum illo etiam sepulti sunt, ut profundum mysterium demonstrarent posteris profuturum. Sic ergo et istum lapidem, quamquam visibiliter statutum, spiritaliter debemus accipere, in testimonium futurum Iudaeis infidelibus, hoc est mentientibus; de quibus dicit Psalmus: Inimici Domini mentiti sunt ei 70. Neque enim frustra, cum iam Dei famulus Moyses, vel potius per eum Deus disposuisset ad populum testamentum 71, quod in arca erat, quae dicta est arca testamenti, et in libris Legis tanta sacramentorum et praeceptorum multiplicitate conscriptis; tamen etiam hic dictum est: Disposuit Iesus ad populum testamentum in illa die. Repetitio quippe testamenti Novum Testamentum significat; quod significat et Deuteronomium, quod interpretatur Secunda lex; quod significant et prioribus confractis tabulae renovatae 72. Multis enim modis significandum quod uno modo implendum fuit. Iam vero quod sub terebintho statutus est lapis, hoc significat, quod virga ad petram, ut aqua proflueret; quia neque hic sine ligno statutus est lapis. Ideo autem subter, quia non fuisset in cruce exaltatus, nisi humilitate subiectus; vel quod illo tempore, quo id faciebat Iesus Nave, adhuc obumbrandum mysterium fuit. Terebinthi etiam lignum medicinalem lacrymam exsudat, quae arbor a Septuaginta interpretibus hoc loco posita est, quamvis secundum alios interpretes quercus legatur. 30. 2. Mirum est sane quod saltem in novissimis suis verbis, quibus populum allocutus est Iesus homo Dei, nihil eos obiurgavit, ex eo quod his gentibus pepercerunt, quas Dominus usque ad internecionem cum anathemate perdendas esse praecepit. Sic enim scriptum est: Et factum est, postquam invaluerunt filii Israel, et fecerunt Chananaeos obaudientes, exterminio autem eos non exterminaverunt 73. Nam primo id eos non potuisse, Scriptura testata est 74: sed nunc posteaquam praevaluerunt, ita ut facerent obaudientes, quod non etiam exterminaverunt, utique contra praeceptum Domini factum est: quod non est cuiquam factum, cum Iesus exercitum duceret. Cur ergo non eos obiurgavit allocutione novissima, quod in hoc Domini praecepta neglexerint? An forte quia prius dixit eos Scriptura non potuisse, utique antequam praevalerent, etiam cum praevaluissent timuisse credendi sunt, ne

forte paratis oboedire si parcere noluissent, acrius eos adversum se ex ipsa desperatione pugnare compellerent, et eos superare non possent? Hunc ergo eis humanum timorem Dominus noluit imputare, etsi apparet in eo quaedam subdefectio fidei, quae si fortis in eis esset, ea sequerentur quae ipsum Iesum bellantem secuta sunt. Quia vero non in eis tanta fides fuit, etiam cum adversariis suis praevaluissent, pugnare cum eis usque ad internecionem eorum timore non ausi sunt. Quem timorem, ut dixi, non de malitia, neque de superbia vel contemptu praecepti dominici, sed de animi infirmitate venientem, noluit eis Dominus imputare, cum eis per Iesum novissima loqueretur. Unde et Apostolus: Alexander, inquit, aerarius multa mala mihi ostendit; reddet illi Dominus secundum opera ipsius. De illis autem qui eum periclitantem, non malitia, sed timore deseruerant, ita locutus est: In prima mea defensione nemo mihi affuit, sed omnes me dereliquerunt; non illis imputetur 75.

1 - Cf. Deut 32, 48-52; 34, 4-5. 2 - Cf. 2 Tim 2, 21. 3 - Cf. Ios 2, 1-6.15-16. 4 - Cf. Ios 3, 1-3. 5 - Cf. Ex 18, 13-26. 6 - Cf. Ex 13, 21. 7 - Cf. Mt 24, 35. 8 - Cf. Ex 39, 35; 40, 3. 9 - Rom 3, 21. 10 - Cf. Deut 24, 16. 11 - Cf. 1 Cor 12, 12. 25. 12 - Cf. Iac 4, 12. 13 - Deut 4, 20.

14 - Cf. Lev 13, 52. 15 - 1 Cor 3, 15. 16 - Cf. Rom 5, 12. 17 - Sap 4, 11. 18 - Cf. Ios 7, 5. 19 - Cf. Rom 9, 14. 20 - Cf. Rom 9, 14. 21 - Cf. Ios 9, 14. 22 - Cf. 2 Reg 21, 1-8. 23 - Cf. 1 Reg 25, 22-33. 24 - Cf. Ios 9, 14. 25 - Cf. Ios 9, 9. 26 - Cf. Ios 18, 28. 27 - Cf. Ex 7, 3. 22; 8, 19. 28 - Cf. Ios 9. 29 - Cf. 3 Reg 4, 14 (sec. LXX). 30 - Ios 6, 36. 31 - 3 Reg 16, 34. 32 - Cf. Ios 11, 20. 33 - Cf. Ios 21, 20. 34 - Ex 33, 1-3. 35 - Deut 20, 10-17. 36 - Deut 7, 1-3.

37 - Gen 15, 18-20. 38 - 3 Reg 10, 22 (sec. LXX). 39 - 3 Reg 10, 26 (sec. LXX). 40 - Gen 15, 18. 41 - Cf. Ios 19, 47. 42 - Cf. q. 1, 117. 43 - Cf. Gen 49, 17. 44 - Lc 2, 30. 45 - 1 Cor 8, 6. 46 - Ps 104, 15. 47 - Eph 5, 23. 48 - Gen 3, 19. 49 - Eccle 12, 7. 50 - Ps 77, 39. 51 - Gen 24, 51. 52 - Cf. Rom 9, 8. 53 - Cf. Sap 12, 8. 54 - Ps 77, 49. 55 - Ps 142, 2. 56 - Rom 10, 3. 57 - Rom 5, 20. 58 - Rom 10, 4. 59 - Cf. Gen 31, 19.

60 - Cf. Gen 35, 2-4. 61 - Cf. 2 Cor 5, 6. 62 - Ps 115, 2; Rom 3, 4. 63 - 1 Cor 13, 12. 64 - Ps 113, 6. 65 - Cf. Ps 113, 12; 134 15. 66 - Cf. Ps 117, 22; 1 Pt 2, 7-8. 67 - Cf. Ex 17, 6. 68 - 1 Cor 10, 4. 69 - Cf. Ios 5, 2-3. 70 - Ps 80, 16. 71 - Cf. Ex 24, 3 ss. 72 - Cf. Ex 34, 1-4. 73 - Ios 17, 13. 74 - Cf. Ios 7, 12 e 17, 12. 75 - 2 Tim 4, 14. 16. LIBER SEPTIMUS

QUAESTIONES IN IUDICES

A quo tempore incipiat liber Iudicum. 1. In fine libri Iesu Nave breviter narrator porrexit historiam, quo usque filii Israel ad colendos deos alienos declinaverunt 1: in hoc autem libro ad ordinem reditur, quomodo consequentia gesta

fuerint post mortem Iesu Nave. Non ergo ab illo tempore incipit liber, quo populus ad colenda simulacra defluxit; sed a prioribus interpositis temporibus, quibus ea gesta sunt, post quae ad illa pervenit. De eo quod quaeritur quis sit dux ad bellandum.. 2. (1, 1-3) Et factum est postquam defunctus est Iesus, interrogabant filii Israel in Domino dicentes: Quis ascendet nobiscum ad Chananaeum dux ad bellandum in eo? Et dixit Dominus: Iudas ascendet; ecce dedi terram in manu ipsius. Hic quaeritur utrum aliquis homo Iudas vocabatur, an ipsam tribum, ita ut solet, sic appellavit. Sed illi qui interrogaverant Dominum, post mortem Iesu Nave ducem requirebant; unde putatur unius expressum hominis nomen. Verum, quia non solet duces nominare Scriptura cum constituuntur, nisi commemorata etiam origine parentum, et constat post Iesum duces habuisse populum Israel, quorum primus est Gothoniel filius Cenez; rectius intellegitur nomine Iudae, tribum Iuda fuisse significatam. Ab ipsa enim tribu voluit Dominus incipere conteri Chananaeos. Et cum populus de duce interrogasset, ad hoc valuit responsio Domini, ut scirent Deum noluisse ab universo populo bellari adversus Chananaeos. Dixit ergo: Iudas ascendet. Et sequitur Scriptura narrans: Et dixit Iudas ad Simeon fratrem suum: utique tribus ad tribum. Non enim adhuc vivebant illi filii Iacob qui dicti sunt Iudas et Simeon, inter caeteros fratres suos propriis nominibus appellati; sed dixit tribus Iuda ad tribum Simeon: Ascende mecum in sortem meam, et bellemus in Chananaeo, et ibo etiam ego tecum in sortem tuam. Manifestum est auxilium sibi tribum Iuda alterius tribus postulasse, quod redderet, cum et illi in sua sorte habere inciperent necessarium. Quo tempore quod narratur de Caleb promittente filiam factum sit. 3. (1, 9-12) Et dixit Caleb: Quicumque percusserit Civitatem litterarum, et ceperit eam, dabo ei filiam meam Axam uxorem. Iam hoc et in libro Iesu Nave commemoratum est 2: sed utrum Iesu vivente factum sit, et nunc per recapitulationem repetitum; an post eius mortem posteaquam dictum est: Iudas ascendet, et coepit Iudas debellare Chananaeos, in quo bello ista omnia gesta narrantur, merito quaeritur. Sed credibilius est post mortem Iesu factum, tunc autem per prolepsim, id est per praeoccupationem commemoratum, quemadmodum et alia. Nunc enim cum res gestae

adversus Chananaeos tribus Iuda exponerentur, ita se narrationis ordo continet, inter caetera Iudae facta bellica, de quo post mortem Iesu dixerat Dominus: Iudas ascendet. Et postea descenderunt filii Iuda pugnare ad Chananaeum, qui habitabat in montana et austrum et campestrem. Et abiit Iudas ad Chananaeum inhabitantem in Chebron, et exiit Chebron ex adverso. Nomen autem erat Chebron Cariatharbocsepher, et percussit Sesi et Achiman et Cholmi filios Enach: et ascenderunt inde ad inhabitantes Dabir. Nomen autem Dabir quod erat ante Civitas litterarum. Et dixit Caleb: Quicumque percusserit Civitatem litterarum, et acceperit eam, dabo ei filiam meam in uxorem. Constat ergo ex hoc ordine gestarum rerum tam perspicuo, post mortem Iesu hoc esse factum. Tunc vero cum civitates datae ipsi Caleb commemorarentur, progressus ex occasione narrator, quod postea factum est praeoccupavit. Nec tamen frustra arbitror hoc de filia Caleb data in victoris praemium, bis numero Scripturam commemorare voluisse. Quaestio de filia Caleb. 4. (1, 14-15) Alia nascitur quaestio de filia Caleb, quod in libro Iesu Nave sic de illa dicitur: Et factum est, cum ingrederetur ipsa, et consilium habuit cum eo dicens: Petam patrem meum agrum. Et exclamavit de asino, et caetera: ubi agrum petiit a patre, atque concessus est 3. Hic autem: Et factum est, inquit, cum ingrederetur ipse, monuit eam Gothoniel, ut peteret a patre suo agrum. Sed in eo quod dictum ibi est, cum ingrederetur ipsa; et hic dictum est: cum ingrederetur ipse, nihil contrarium est: simul enim ingrediebantur viam. Quod vero ibi dictum est: consilium habuit cum eo, id est cum viro suo, dicens: Petam patrem meum agrum; et exclamavit de asino, et petiit; in eo quod habuit consilium, ibi monita est ut peteret: quorum alterum ibi dictum est, alterum hic. Utrumque autem ita diceretur: " Et consilium habuit cum eo dicens: Petam patrem meum agrum: ille autem monuit eam; et exclamavit de asino ". Porro autem quod ibi agrum refertur petiisse, nec nomen ipsius agri tacitum est; hic vero cum agrum petere monita fuerit a viro suo, non agrum petiisse dicitur, clamans de subiugali, quod ibi dictum est de asino, sed redemptionem aquae, eo quod in terram austri fuisset tradita; subiecitque Scriptura: Et dedit ei Caleb secundum cor eius redemptionem excelsorum et redemptionem humilium; quid sibi velit obscurum est: nisi forte ager ipse ideo petebatur, ut haberet de fructibus eius unde aquam redimeret,

cuius inopia in illis regionibus erat, quo nupta ducebatur. Sed, dedit ei Caleb redemptionem excelsorum, et redemptionem humilium, non video quid subaudiamus, nisi fluentorum, excelsorum videlicet in montanis, humilium in campestribus sive in vallibus. Cum omnis terra dicatur filiis Israel data, quomodo multae dicantur non datae. 5. (1, 18-19) Et non haereditavit Iudas Gazam et finem eius, et Ascalonem et finem eius, et Accaron et finem eius, et Azotum et adiacentia eius. Et erat Dominus cum Iuda, et haereditavit montem, quoniam non potuit haereditare inhabitantes in valle, quoniam Rechab obstitit eis, et currus erant ei ferrei. Quod in libro Iesu Nave, cum illum locum tractarem, ubi scriptum est: Et dedit Dominus Israeli omnem terram 4, cum multas eius partes nondum possiderent, dixi ita posse intellegi omnem terram datam, quia ea quae data non est in possessionem, data est in quamdam exercitationis utilitatem 5: hoc multo evidentius hic apparet, quandoquidem commemorantur civitates quas non haereditavit Iudas, et dicitur: Et erat Dominus cum Iuda, et haereditavit montem, quoniam non potuerunt haereditare inhabitantes in valle. Quis enim non intellegat etiam hoc ipsum ad id pertinuisse, quod erat Dominus cum Iuda, ne totum repente obtinendo extolleretur? Quod enim adiungit, quoniam Rechab obstitit eis, et currus erant ei ferrei; quos currus timuerit, dictum est, non Dominus qui erat in Iuda, sed ipse Iudas: cur autem timuerit, cum quo Dominus erat, si quaeritur, hoc est quod prudenter intellegendum est, refringere Deum propitium etiam in cordibus suorum nimiae prosperitatis excessus, ut in usum eorum convertat inimicos, non solum quando vincuntur inimici, sed etiam quando metuuntur; illud ad commendandam largitatem suam, illud ad eorum reprimendam elationem. Nam utique inimicus sanctorum est angelus satanae; quem tamen sibi datum colaphizantem dicit Apostolus, ne magnitudine revelationum extolleretur 6. Quomodo gesta tempore Iosue narrentur. 6. (1, 20) Et dederunt Caleb Chebron, sicut locutus est Moyses; et haereditavit inde tres civitates filiorum Enach, et abstulit inde tres filios Enach. Iam hoc dictum est in libro Iesu Nave 7, quoniam illo vivo factum est; sed hic recapitulando commemoratum est, cum de tribu Iuda, unde fuit Caleb, Scriptura loqueretur.

Quomodo Hierusalem dicatur non devicta nec Iebusaeus cum prius contrarium dictum sit. 7. (1, 21. 8) Quaeritur quomodo dictum sit: Et Iebusaeum habitantem in Ierusalem non haereditaverunt filii Beniamin, et habitavit Iebusaeus cum filiis Beniamin in Ierusalem usque in hodiernum diem, cum superius legatur eadem civitas a Iuda capta et incensa, interfectis in ea Iebusaeis? Sed cognoscendum est istam civitatem communem habuisse duas tribus, Iudam et Beniamin, sicut ostendit ipsa divisio terrarum, quae facta est a Iesu Nave 8. Ipsa est enim Iebus quae Ierusalem 9: ideo duae istae tribus remanserunt ad templum Domini, quando caeterae, excepta Levi quae sacerdotalis fuit et terras in divisionem non accepit, separaverunt se a regno Iuda cum Ieroboam 10. Intellegendum est ergo a Iuda quidem civitatem captam et incensam, interfectis eis qui illic reperti fuerant: sed non omnes Iebusaeos esse extinctos; sive quia erant extra illam civitatem, sive quia fugere potuerunt: quos reliquos Iebusaeos admissos esse a filiis Beniamin, quibus cum Iuda erat civitas illa communis, in ea simul habitare. Quod ergo dictum est: Non haereditaverunt Iebusaeum filii Beniamin, intellegendum est quod nec tributarios eos facere potuerunt, sive voluerunt. Aut certe non haereditavit Iebusaeum, dictum est, quia non sine illo tenuit terram quae ab illo possidebatur. Quomodo Bethsan dicatur Scytharum civitas. 8. (1, 27) Et non haereditavit Manasses Bethsan, quae est Scytharum civitas. Ipsa hodie perhibetur Scythopolis dici. Potest autem movere, quomodo in illis partibus multum ab Scythia diversis potuerit esse Scytharum civitas. Sed similiter potest movere, quomodo tam longe a Macedonia Macedo Alexander condiderit Alexandriam civitatem; quod utique fecit longe lateque bellando: ita etiam, cum Scythae aliquando bellando in longinqua progrederentur, istam condere potuerunt. Nam legitur in historia gentium, universam pene Asiam Scythas aliquando tenuisse, cum regi Aegyptiorum illi qui eis ultro bellum indixerat, irent obviam, quorum adventu territus, in suum se regnum recepit. De filiabus Bethsan.

9. (1, 27) Et non haereditavit Manasses Bethsan, quae est Scytharum civitas, neque filias eius. Filias eius dicit civitates quas ipsa quasi metropolis instituerat. Quomodo repetatur quod in libro Iosue dictum est. 10. (1, 28) Et factum est, quando praevaluit Israel, et posuit Chananaeum in tributarium et auferens non abstulit eum. Iam tale aliquid dictum est in libro Iesu Nave, pene ipsis verbis 11. Proinde aut hic per anacephalaeosim dicitur, aut illic per prolepsim dictum est; id est, aut hic recapitulando, aut illic praeoccupando. Quomodo quod sequitur similiter repetitum sit. 11. (1, 34) Et contribulavit Amorrhaeus filios Dan in monte, quoniam non permisit eos descendere in vallem. Et hoc similiter, aut in libro Iesu Nave praeoccupando commemoratum est 12, aut hic recapitulando. Quomodo dicitur de monte plorationis et quae sequuntur an praeoccupando dicantur. 12. (2, 1) Et ascendit angelus Domini super Clauthmontem. Scriptor libri hoc nomine appellavit locum, quia postea scripsit: nam quando angelus Domini super eum ascendit, nondum sic appellabatur. A ploratione quippe nomen accepit, eo quod graece ploratio dicitur. Ibi enim populus flevit, cum audisset ab hoc angelo verba Domini vindicantis in eos, quod inobedientes fuissent, quia non exterminaverunt populos secundum praeceptum eius, quibus praevaluerunt, eligentes eos facere tributarios 13, quam interimere et perdere, quemadmodum iusserat Dominus 14. Quod sive contempto Dei mandato, sive timore fecerint, ne hostes adversum se acrius pugnare pro salute obtinenda, quam pro tributo non dando cogerent, sine dubio peccaverunt, vel spernendo quod divinitus imperatum est, vel non praesumendo quod eos posset, qui imperaverat, adiuvare. Quod ideo per Iesum noluit eis dicere (si tamen adhuc eo vivente iam coeperat fieri, et non potius praeoccupando commemoratum fuerat quod illo mortuo fieri coepit), quia hoc omnibus voluit exprobrare per angelum: nondum autem omnes id fecerant vivente Iesu, etsi aliqui forte iam coeperant. Credibilius est tamen nihil tale fieri coeptum vivente Iesu Nave, tantumque terrarum sub illo tenuisse filios Israel, quantum eis ad considendum sufficeret, quamvis in sortibus suis

haberent unde crescendo et convalescendo adhuc adversarios exterminarent. Proinde post mortem Iesu, posteaquam praevaluerunt ut hoc possent facere, maluerunt eos habere tributarios secundum voluntatem suam, quam interimere et perdere secundum voluntatem Dei: propter hoc ad eos corripiendos angelus missus est. Quod vero commemoratum est in libro Iesu Nave 15, magis existimo praeoccupando commemoratum, quod post eius mortem vel futurum esse iam ipse noverat prophetico spiritu, si ab illo liber conscriptus est, qui appellatur Iesu Nave; vel si ab alio scriptus est, iam factum esse sciebat post mortem Iesu, quod in illo libro praeoccupando commemoravit. An dici possit etiam de ira Dei quaedam pervenire peccata ex verbis angeli comminantis. 13. (2, 3) Quid est quod angelus Domini inter caetera divinae comminationis dicit: Non adiiciam transmigrare populum quem dixi eiicere; non auferam eos a facie vestra: et erunt vobis in angustias, et dii eorum erunt vobis in scandalum 16; nisi ut intellegamus nonnulla etiam de ira Dei venire peccata? Ut enim dii gentium, inter quas non a se exterminatas Israelitae habitare voluerunt, essent eis in scandalum, id est, facerent eos scandalizari in Domino Deo suo, eoque offenso vivere, indignans hoc comminatus est Deus; quod certe manifestum est magnum esse peccatum. Quomodo per recapitulationem populus dicatur ire quisque in domum suam. 14. (2, 6. 8) Et dimisit Iesus populum, et abierunt filii Israel unusquisque in domum suam, et unusquisque in haereditatem suam, haereditare terram. Hoc per recapitulationem iterari nulla dubitatio est 17. Nam et mors ipsius Iesu Nave etiam in hoc libro commemoratur, ut tamquam ab exordio cuncta breviter insinuarentur, ex quo eis Dominus dedit terram, et quemadmodum sub ipsis iudicibus vixerint, quaeve perpessi sint; atque iterum reditur ad ipsorum iudicum ordinem, ab eo qui primus est constitutus. Quomodo exponatur: non scierunt Dominum. 15. (2, 10) Et surrexit generatio altera post eos, qui non scierunt Dominum, et opera eius quae fecit Israel. Exposuit quomodo dixerit: non scierunt Dominum; in illis videlicet praeclaris et

mirabilibus operibus, per quae factum est ante illis ut Israel sciret Dominum. Quomodo nomina idolorum accipi debeant. 16. (2, 13) Et servierunt Baal et Astartibus. Solet dici Baal nomen esse apud gentes illarum partium Iovis, Astarte autem Iunonis, quod et lingua punica putatur ostendere. Nam Baal Punici videntur dicere Dominum; unde Baalsamen, quasi Dominum coeli intelleguntur dicere: Samen quippe apud eos coeli appellantur. Iuno autem sine dubitatione ab illis Astarte vocatur. Et quoniam istae linguae non multum inter se differunt, merito creditur hic de filiis Israel hoc dicere Scriptura, quod Baal servierunt et Astartibus, quia Iovi et Iunonibus. Nec movere debet quod non dixit Astarti, id est Iunoni; sed tamquam multae sint Iunones, pluraliter hoc nomen posuit. Ad simulacrorum enim multitudinem referri voluit intellectum, quoniam unumquodque Iunonis simulacrum Iuno vocabatur; ac per hoc tot Iunones, quot simulacra intellegi voluit. Varietatis autem causa existimo Iovem singulariter, Iunones pluraliter commemorare voluisse. Nam eadem causa plurium simulacrorum etiam Ioves pluraliter dici possent. Hoc autem, id est, nomine plurali Iunones, in graecis secundum Septuaginta reperimus, in latinis autem singulariter erat. Quorum in illo qui non habebat Septuaginta interpretationem, sed ex hebraeo erat, Astaroth legimus; nec Baal, sed Baalim. Quod si forte aliud in hebraea vel syra lingua nomina ista significant, deos tamen alios fuisse constat et falsos, quibus Israel servire non debuit. Quomodo dicatur: Et vendidit... 17. 1. (2, 14. 20-23; 3, 1-4) Et vendidit eos in manu inimicorum suorum in circuitu. Quaeri solet quare dixerit, vendidit, tamquam aliquod pretium intellegatur datum. Sed et in Psalmo legitur: Vendidisti populum tuum sine pretio 18; et apud prophetam: Gratis venditi estis, et non cum argento redimemini 19. Quare ergo venditi, si gratis et sine pretio, et non potius donati? An forte Scripturarum locutio est, ut venditus etiam qui donatur dici possit? Hic autem sensus est optimus in eo quod dictum est: Gratis venditi estis; et: Vendidisti populum tuum sine pretio: quia illi quibus tradidisti populum, impii fuerunt, non Deum colendo tradi sibi illum populum meruerunt, ut ipse cultus tamquam pretium videretur. Quod vero dictum est: Neque cum argento redimemini; non ait: Neque cum

pretio, sed: Neque cum argento; ut pretium redemptionis intellegamus, quale dicit apostolus Petrus: Non enim argento et auro redempti estis, sed pretioso sanguine Agni immaculati 20. In argento enim propheta omnem pecuniam significavit, ubi ait: Non cum argento redimemini; quoniam pretio quidem sanguinis Christi, non tamen pretio pecuniario fuerant redimendi. 17. 2. In eo quod Dominus dicit: Et ego non apponam auferre virum a facie ipsorum de gentibus quas reliquit Iesus filius Nave, et dimisit ad tentandum in eis Israel, si observabunt viam Domini abire in ea, quemadmodum custodierunt patres eorum, an non: et dimisit Dominus gentes has, ut non auferret illas tunc; et non tradidit illas in manu Iesu, satis ostenditur causa, quare non Iesus omnes illas gentes bellando deleverit; quia hoc si fieret, non essent in quibus isti probarentur. Poterant autem esse ad utilitatem ipsorum, si tentati in eis, non reprobi invenirentur; eisque talibus inventis, quales eos esse debere praeceperat Dominus, iam gentes illae auferrentur a facie eorum, si ita viverent, nec bellis eos exerceri oporteret. Verba enim Domini huc usque accipienda sunt: Propter quod tanta dereliquit gens haec testamentum meum, quod mandavi patribus eorum, et non obedierunt voci meae: et ego non apponam auferre virum a facie ipsorum, id est adversarium. Caetera vero verba scriptoris sunt, exponentis unde dixerat Dominus non se ablaturum virum de gentibus quas reliquit Iesus filius Nave. Deinde subiungens qua causa dereliquerit: Et dimisit, inquit, ad tentandum Israel, si observent viam Domini abire in ea, quemadmodum custodierunt patres eorum, an non; eos volens intellegi patres custodisse viam Domini, qui fuerunt cum Iesu, id est eo tempore quo ille vivebat. Generationem quippe alteram superius 21 retulit surrexisse post illos, qui vixerunt cum Iesu, et ab ipsis coepisse transgressiones quae offenderunt Dominum; pro quibus tentandis, id est probandis, relictae fuerant gentes, nec exterminatae per Iesum. 17. 3. Deinde ne putaretur hoc Iesus consilio suo tamquam humano egisse, ut gentes illae relinquerentur, subiungit Scriptura: Et dimisit Dominus gentes has, ut non auferret illas celeriter; et non tradidit eas in manu Iesu. Deinde sequitur: Et hae gentes quas reliquit Iesus, ut tentaret in eis Israel, omnes qui nescierunt omnia bella Chanaan: verum, propter generationes filiorum Israel, docere illos bellum. Erat ergo ista causa in eorum tentatione, ut bellare discerent; id est, ut tanta pietate et obedientia legis Dei bellarent,

quanta patres eorum qui Domino Deo etiam bellando placuerunt: non quia optabile aliquid est bellum, sed quia pietas laudabilis est in bello. Quod autem sequitur: Verum qui ante illos nescierunt illas; quid, nisi gentes vult intellegi, quas nescierunt bellando qui fuerunt ante istos; quorum tentationi, hoc est probationi relictae sunt? Deinde commemorans quae sint: Quinque, inquit, satrapias alienigenarum; quas in libris Regnorum manifestius exprimit 22. Satrapiae autem dicuntur quasi parva regna, quibus satrapae praeerant: quod nomen in illis partibus cuiusdam honoris est, sive fuit. Et omnem, inquit: Chananaeum, et Sidonium, et Evaeum inhabitantem Libanum, ante montem Hermon usque ad Laboemath: et factum est, ut tentaretur in ipsis Israel; tamquam diceret: Hoc autem factum est, ut tentaretur in ipsis Israel: scire si audient mandata Domini; non ut sciret Deus omnium cognitor, etiam futurorum 23, sed ut scirent ipsi, et sua conscientia vel gloriarentur, vel convincerentur utrum audirent mandata Domini, quae mandavit patribus eorum in manu Moysi. Quoniam ergo manifestati sibi sunt non se obedisse Deo, in iis gentibus quae ad eorum tentationem, id est exercitationem atque probationem, fuerant derelictae; propterea dixit Deus vel illa in quibus aperte missus angelus et locutus expressius est, vel paulo ante, ubi ait: Propter quod tanta dereliquit gens haec testamentum meum, quod mandavi patribus eorum, et non obedierunt voci meae: et ego non apponam auferre virum a facie ipsorum. 17. 4. Dictum est autem in Deuteronomio ex persona Dei loquentis de istis gentibus adversariis: Non eiiciam illos in anno uno, ne fiat terra deserta, et multiplicentur in te bestiae ferae: paulatim eiiciam illos, donec multiplicemini, et crescatis et haereditetis terram 24. Poterat hanc promissionem suam servare Dominus erga obedientes, ut exterminatio gentium illarum, crescentibus Israelitis partibus fieret, cum eorum multitudo terras unde adversarii exterminarentur desertas esse non sineret. Quod autem ait: ne multiplicentur in te bestiae ferae, mirum si non bestiales quodammodo cupiditates et libidines intellegi voluit, quae solent de repentino successu terrenae felicitatis existere. Neque enim Deus homines exterminare poterat, et bestias non poterat, vel perdere, vel nasci potius non permittere. De verbis: Et excitavit Dominus salvatorem Israel...

18. (3, 9) Et excitavit Dominus salvatorem Israel, et salvavit eos. Deinde velut quaereretur quem salvatorem: Gothoniel, inquit, filium Cenez. Accusativum enim casum hic debemus accipere, tamquam diceretur Gothonielem. Advertendum est autem quod salvatorem dicat etiam hominem, per quem Deus salvos faciat. Nam clamaverunt filii Israel ad Dominum: et excitavit Dominus salvatorem Israel, et salvavit eos, Gothoniel filium Cenez, fratrem Caleb iuniorem ipsius: et exaudivit eos. Inter illa autem quae appellantur , hoc genus rarum est, quoniam habet et illud quod Graeci vocant . Quod enim ait postea: et exaudivit eos, si prius ponatur, fit sermo lucidior. Nam ordo est: Et clamaverunt filii Israel ad Dominum, et exaudivit eos, et excitavit Dominus salvatorem Israel. Deinde quod hic interpositum est: et salvavit eos, et postea dictum est: Gothoniel, aut Gothonielem filium Cenez, si ita diceretur, planius fieret: Et excitavit Dominus salvatorem Israel Gothoniel filium Cenez, et salvavit eos. Quomodo XL annis terra quievisse dicatur. 19. (3, 11) Quadraginta annos quievisse terram promissionis a bellis sub Gothoniele iudice Scriptura testatur: quantum temporis primordia Romani imperii sub Numa Pompilio tantummodo rege pacata habere potuerunt. An Aod mentitus sit quando occidit Eglom. 20. (3, 19-20) Quaeri potest utrum mentitus fuerit Aod iudex, quando occidit Eglom regem Moab. Cum enim solus soli insidiaretur ut eum percuteret, hoc illi ait: Verbum occultum mihi est ad te, rex; ut ille a se omnes qui cum illo fuerant removeret. Quod cum factum esset, iterum dixit Aod: Verbum Dei mihi ad te, rex. Sed potest non esse mendacium, quandoquidem verbi nomine solet etiam factum appellare Scriptura; et revera ita erat. Quod autem dixit: Verbum Dei, intellegendum est hoc illi Deum ut faceret praecepisse, qui eum populo suo excitaverat salvatorem, sicut illis temporibus talia fieri divinitus oportebat. Quomodo rex Eglon dicatur esse exilis valde. 21. (3, 17. 22) Merito quaeritur quomodo fuerit exilis valde rex Eglom, et concluserunt adipes vulnus, quando percussus est. Sed intellegendum est ea locutione dictum, quae solet a contrario intellegi, sicut dicitur lucus, quod minime luceat; et abundare

respondetur, quod non est; et benedixit regi, pro maledixit, sicut scriptum est in Regnorum libro de Nabuthe 25. Nam in ea interpretatione quae non secundum Septuaginta, sed ex hebraeo est, ita invenimus: Erat autem Eglom crassus nimis. Quomodo sequentia recapitulando dicantur. 22. (3, 23) Et exiit Aod foras et transiit observantes, et clausit ianuas domus superioris super eum, et coarctavit. Hoc recapitulando dictum est, quod fuerat praetermissum. Nam prius hoc fecisse intellegendum est, et sic de superioribus descendisse, et transiisse observantes. Quomodo pueri regis Eglom clavi aperuerint quod Aod clavi non clauserat. 23. (3, 25) Quomodo pueri regis Eglom clavi aperuerint quod Aod clavi non clauserat, potest movere: aut si ille clavi clauserat, quomodo secum eam non auferret, ut isti nec clavi aperire possent. Proinde aut alia clavis allata est, aut tale clusurae genus fuit quod sine clavi posset claudi, nec sine clave aperiri. Nam sunt quaedam talia, sicut ea quae veruclata dicuntur. Sub Aod LXXX annos pacem habuit Israel. 24. (3, 30) Sub iudice Aod octoginta annos pacem habuit Israel in terra promissionis, duplicato scilicet tempore quam fuit memorabile sub Romanorum rege Numa Pompilio. De iudice Samegar. 25. (3, 31) Et post eum surrexit Samegar filius Anath, et percussit alienigenas in sexcentos viros praeter vitulos boum; et salvavit Israel. Quomodo post Aod iste pro Israel pugnaverit, et dictus sit salvasse Israel, potest esse quaestio. Non enim rursus fuerant captivati, vel iugo servitutis innexi. Sed intellegendum ita dictum: salvavit, non quia nocuerit aliquid hostis, sed ne permitteretur nocere; quem credendum est bello coepisse tentare, et huius victoria fuisse depulsum. Sed quid sibi velit quod addidit: praeter vitulos boum, obscurum est. An forte et boum stragem pugnando fecit, et ita dictum est eum occidisse sexcentos viros, praeter illud quod fecit de bobus occisis? Sed quare vitulos? An graecae locutionis consuetudo est, etiam vitulos eos appellare, qui grandes

sunt? Nam ita loqui vulgo in Aegypto perhibentur; sicut apud nos pulli appellantur gallinae cuiuslibet aetatis. Non autem habet interpretatio ex hebraeo, praeter vitulos boum, sicut ista quae secundum Septuaginta est: sicut habet illa ex hebraeo, vomere occisos sexcentos viros, quod ista non habet. Quid est quod respondit Barac Debborae. 26. (4, 8) Quid est quod respondens Barac Debborae ait: Si ibis, ibo; et si non ieris mecum, non ibo: quoniam nescio diem in qua prosperat angelum Dominus mecum; quasi a prophetissa diem audire non potuerit? nec illa diem respondit, sed perrexit cum illo. Et quid est: prosperat angelum Dominus mecum? An hic demonstratum est, quia et Angelorum actus prosperantur, id est adiuvantur a Domino, ut feliciter cedant? an locutionis est: prosperat angelum mecum, id est, facit mecum prospera per angelum? Quomodo pavefecit Dominus Sisaram. 27. (4, 15) Et pavefecit Dominus Sisaram et omnes currus eius. Ecce quemadmodum commendat Scriptura agere Deum in cordibus, ut det exitum rebus, quem constituit. Utique enim pavefecit vel obstupefecit Sisaram, ut traderet eum. De Barac quomodo intravit ad Iahel. 28. (4, 22) Ubi Iahel mulier quae occidit Sisaram, cum locuta esset ad Barac qui eum quaerebat, scriptum est de ipso Barac, quia intravit ad eam: animadvertendum est non esse consequens ut cum Scriptura dicit de viro quod intravit ad aliquam feminam, iam etiam concubuisse credatur. Assidue quippe sic loquitur Scriptura: intravit ad eam, ut nolit intellegi nisi quod ei mixtus sit. Hic ergo proprie dictum est: intravit ad eam, id est in domum eius intravit, non ut per haec verba intellegatur concubitus. Ordo verborum in cantico Debborae obscuritatem facit et movet quaestionem. 29. (5, 7-8) In cantico Debborae dicitur: Defecerunt habitantes in Israel, defecerunt donec surrexit Debbora, donec surrexit mater in Israel, elegerunt ut panem hordeaceum deos novos: tunc expugnaverunt civitates principum. Hic intermixtus ordo verborum

obscuritatem facit, et quaestionem movet. Quomodo enim intellegatur: Elegerunt ut panem hordeaceum deos novos, tunc expugnaverunt civitates principum; quasi tunc eis faverit Deus ad expugnandas civitates principum, quando elegerunt ut panem hordeaceum deos novos? Sed in aliis iam Scripturarum locis saepe didicimus quemadmodum fiant hyperbata; quorum directione cum verba ad ordinem redeunt, sensus explanatur. Iste ergo est ordo: Defecerunt habitantes in Israel; defecerunt, elegerunt ut panem hordeaceum deos novos, donec surrexit Debbora, donec surrexit mater in Israel: tunc expugnaverunt civitates principum. De verbis: Elegerunt ut panem hordeaceum deos novos. 30. (5, 8) Quaeri potest quomodo dictum sit: Elegerunt ut panem hordeaceum deos novos; cum panis hordeaceus quamvis sit in comparatione triticei panis abiiciendus, tamen etiam ipse pascat, et vitale alimentum sit: dii autem novi, quos dicuntur elegisse, qui defecerunt a Deo vivo, non possunt in alimentis animae deputari, sed potius in venenis. An hactenus accipienda est similitudo, quatenus valet, ut propter hoc solum dictum intellegatur, quia sicut plerumque fastidio fit, ut eligenda reiiciantur, et aspernanda delectent; ita vitio pravae voluntatis tamquam languore fastidii, cum esset Deus eorum verus, in falsis elegerunt nihil aliud quam novitatem spreta veritate; atque ita cibum mortiferum tamquam panem hordeaceum elegerunt, non se arbitrantes inde perituros, sed etiam inde vitam velut esca innoxia licet viliore sumpturos? Secundum opinionem ergo eorum similitudo posita est, animique languorem, non secundum veritatem. Nam dii illi novi nullis sunt cibis vitalibus comparandi. Cur non exprimatur nomen prophetae qui dicitur missus a Deo ad populum. 31. (6, 7-8. 11) Et factum est, quando clamaverunt filii Israel ad Dominum propter Madian, et misit Dominus virum prophetam ad filios Israel, et dixit eis. Cur non dicatur nomen huius prophetae, quod valde Scripturis inusitatum est, latens causa est; non tamen nullam esse arbitror. Sed quia post verba quibus exprobravit inobedientiam populo, sequitur Scriptura dicens: Et venit angelus Domini, et sedit sub quercum, quae erat in Ephra 26: non absurde intellegitur iste angelus significatus nomine viri, ut posteaquam haec verba dixit, venerit ad quercum memoratam, et ibi sederit.

Nomine enim virorum solere appellari Angelos notum est 27: quamvis eum qui esset angelus, appellatum esse prophetam, non facile nec evidenter occurrat: eum sane qui propheta esset, dictum angelum legimus 28: sed si Angelorum dicta prophetica nota sunt, id est quibus futura praenuntiaverunt; cur non possit angelus prophetae nomine nuncupari? Verumtamen, ut dixi, expressum et manifestum de hac re testimonium non occurrit. Verba angeli ad Gedeon. 32. (6, 12) Quod angelus dicit ad Gedeon: Dominus tecum potens in fortitudine, nominativus casus est, non vocativus. Hoc est: Dominus potens tecum est; non, tu potens. Ex auctoritate Dei angelus loquitur. 33. (6, 14) Advertendum est dixisse angelum tamquam ex Domini auctoritate: Nonne ecce misi te? cum loqueretur ad Gedeon. Quis enim eum misit, nisi qui ad eum angelum misit? Debbora vero non ait ad Barac: Nonne mandavi tibi? Sed ait: Nonne mandavit Dominus Deus Israel tibi? 29 Hic autem non dictum est: Nonne ecce misit te Dominus? sed: Nonne ecce misi te? De eo quod respondet Gedeon ad angelum. 34. (6, 15) Ubi respondet Gedeon ad angelum: In me, Domine; hoc est: In me intende: In quo salvabo Israel? ecce mille mei humiliores in Manasse: intellegitur praepositus fuisse mille hominum, quos graece appellat Scriptura? an quid aliud? De eo quod Gedeon non ait angelo. 35. (6, 18-22) Animadvertendum est quod Gedeon non ait angelo: Offeram tibi sacrificium; sed ait: Offeram sacrificium meum, et ponam in conspectu tuo. Unde intellegendum est non eum angelo, sed per angelum sacrificium offerre voluisse. Quod et ipse angelus evidenter ostendit, qui non ab eo sacrificium tamquam sibi sumpsit; sed ait illi: Accipe carnes et azymos, et pone ad petram illam, et ius effunde. Et cum hoc fecisset Gedeon, extendit angelus Domini summum virgae quae erat in manu eius, et tetigit carnes et azymos; et accensus est ignis de petra, et comedit carnes et azymos. Ita etiam ipse Angelus in sacrificio quod obtulit Gedeon, officium ministrantis implevit: ignem quippe homo minister ut homo

sine miraculo subiecisset, quem mirabiliter ut angelus iste subiecit. Denique tunc cognovit Gedeon quod Angelus Domini esset: nam hoc Scriptura continuo subdidit: Et vidit Gedeon quoniam angelus Domini est 30. Prius ergo tamquam cum homine loquebatur, quem tamen hominem Dei credidit, ut coram ipso sacrificium vellet offerre, velut adiuvandus eius praesentia sanctitatis. Quare Gedeon ausus fuerit offerre sacrificium Deo praeter locum ubi iusserat Deus. 36. (6, 20) Quaeri potest quare Gedeon ausus fuerit sacrificium offerre Deo praeter locum ubi iusserat Deus? Praeter tabernaculum quippe suum Deus prohibuerat sacrificari sibi 31; cui tabernaculo templum postea successit: tempore autem quo fuit Gedeon, tabernaculum Dei erat in Silo; atque ideo illic tantum legitime posset sacrificari. Sed intellegendum est quod illum angelum primo prophetam putaverat, et tamquam Deum in illo consuluerat de offerendo sacrificio: quod ille si prohibuisset, non utique fieret; sed quoniam approbavit, et ut fieret annuit, Dei auctoritatem Gedeon in faciendo secutus est. Ita quippe Deus legitima illa constituit, ut leges non sibi, sed hominibus daret. Unde quodcumque praeter illa ipse praecepit, non a transgressoribus, sed potius a piis et obedientibus impletum intellegendum est: sicut Abraham de immolando filio 32. Nam et sic Elias extra tabernaculum Domini ad convincendos sacerdotes idolorum sacrificavit 33: quod ex praecepto Domini fecisse intellegendus est, qui ei tamquam prophetae revelatione atque inspiratione iussit ut faceret. Quamquam tanta consuetudo praeter tabernaculum sacrificandi crebuerat, ut etiam Salomon in excelsis sacrificasse inveniatur, nec eius sacrificium fuisse reprobatum 34. Et tamen notantur reges, qui inter opera laudabilia sua non destruxerunt excelsa, ubi contra Legem Dei populus sacrificare consueverat: et qui destruxit, maiore praedicatione laudatur. Ita Deus consuetudinem populi sui, qua praeter eius tabernaculum, tamen non diis alienis offerebant, sed Domino Deo suo, sustinebat potius quam vetabat, etiam sic exaudiens offerentes. Hoc autem quod Gedeon fecit, quis non intellegat per angelum procuratum, ut prophetice fieret, in qua prophetia petra illa commendaretur? Cui quidem petrae non sacrificatum est, sed de illa ignis commemoratur exiisse, quo sacrificium consumeretur. Sive enim per aquam, quam percussa petra effudit in eremo 35, sive per ignem, donum Spiritus Sancti significatur, quod ditissime Dominus Christus effudit super nos.

Nam et in Evangelio significatum est hoc donum per aquam, ubi ipse Dominus ait: Si quis sitit, veniat et bibat: qui credit in me, sicut dicit Scriptura, flumina de ventre eius fluent aquae vivae; ubi Evangelista subiunxit: Hoc autem dicebat de Spiritu quem accepturi erant credentes in eum 36. Significatum est et per ignem, ubi veniente illo super congregatos legitur: Visae sunt illis linguae divisae velut ignis, qui et insedit super unumquemque eorum 37: et ipse Dominus ait: Ignem veni mittere super terram 38. An utrumque positum putetur manu et lingua dicendo: lambuerunt trecenti viri. 37. (7, 6) Et factus est numerus eorum qui lambuerunt manu sua, lingua sua, trecenti viri. Plerique latini codices non habent: manu sua, sed tantummodo: lingua sua, quoniam sic intellexerunt quod supra dictum est: sicut canes: graecus autem habet utrumque: manu sua, lingua sua, ut intellegatur quod manu aquam raptam in os proiiciebant; et hoc erat simile bibentibus canibus, qui non ore apposito, sicut boves, aquam ducunt quam bibunt, sed lingua in os rapiunt, sicut etiam isti intelleguntur fecisse, sed cum manu in os aquam proiicerent, quam lingua exciperent. Nam et interpretatio ex hebraeo planius id habet his verbis: Fuit itaque numerus eorum qui manu in os proiiciente aquam lambuerant, trecenti viri. Neque enim solent homines ita bibere, ut sine ope manus, lingua, sicut canes, aquam hauriant: aut vero istis praeceptum fuerat ut hoc facerent: sed cum ad bibendum descendissent ad aquam, multi genu flexo biberunt, quod facilius et minore labore fieret; pauci vero quia non flexo genu se incurvaverunt, ut canes biberunt, sed aquam manu in os iactam. Quorum numerus, quia trecenti erant, signum insinuat crucis propter litteram T graecam, qua iste numerus significatur; per quam etiam gentes magis in crucifixum credituras praefiguratum est, quod littera graeca est. Unde Graecorum nomine Apostolus omnes gentes significat, cum dicit: Iudaeo primum et Graeco 39, et: Iudaeis et Graecis 40; saepe ita commemorans circumcisionem et praeputium, quod in linguis gentium graeca ita excellat, ut per hanc omnes decenter significentur. Iste numerus et in vernaculis Abrahae animadvertendus est, per quos fratrem ab hostibus liberavit, quando eum Melchisedech in magno mysterio benedixit. Quod enim exuberant illic decem et octo (nam trecenti decem et octo fuisse referuntur 41); videtur mihi significatum quo etiam tempore fieret, id est tertio, quod futurum erat sub gratia. Nam primum est ante Legem, secundum sub Lege, tertium sub

Gratia. Singula vero tempora senario numero significata sunt propter perfectionem: nam ter seni, decem et octo sunt. Unde et illa mulier decem et octo annos habebat in infirmitate, quam curvam Salvator cum invenisset, erexit, et a diaboli alligamento, ut Evangelium indicat, solvit 42. Nam quod ita isti probati sunt, per quos vinceret Gedeon, ut similes in bibendo canibus dicerentur, significat quod contemptibilia et ignobilia elegit Dominus 43: pro contemptu enim habetur canis. Unde dicit: Non est bonum tollere panem filiorum, et mittere canibus 44: et David ut se tamquam contemptibilem abiiceret, canem se appellavit loquens ad Saul 45. Quomodo Gedeon dicitur descendisse in partem quinquaginta ipse et puer eius, etc. 38. (7, 11) Quid sibi vult quod scriptum est de Gedeon: Descendit ipse, et Phara puer eius, in partem quinquaginta, qui erant in castris: quod latini quidam codices habent: in eam partem in qua erant quinquageni custodes in castris; alii vero: in partem quinquagesimam in castra? Obscurum quippe dictum plures sententias interpretum fecit. Sed aut ea pars castrorum erat, quam servabant quinquaginta custodes; aut, si quinquageni intellegendi sunt circumquaque servasse, in unam partem isti descenderunt ubi erant quinquaginta. Quid mensa panis ordeacei. 39. (7, 13) Quod ille qui proximo suo somnium narravit, quod audivit Gedeon, ut de victoria futura confirmaretur, dixit se vidisse mensam panis hordeacei, volventem in castris, et percutientem tabernaculum Madian, et subvertentem; hoc intellegendum arbitror quod de canibus 46, quia per contemptibilia mundi (quod significat mensa panis hordeacei) Salvator superbos fuerat confusurus 47. Quid quod exclamari iussit Gedeon. 40. (7, 20) Quod exclamari iussit Gedeon a trecentis suis: Gladius Domino et Gedeon, id est huic Gedeon, hoc significat, quod gladius id erat operaturus quod Domino placeret et Gedeon. Quid sit Ephod. 41. 1. (8, 26-27) Quaeri solet quid sit Ephud, vel Ephod: quod quidem si sacerdotale est indumentum, quod plerique dicunt, vel

potius superindumentum, quod graece dicitur, vel quod magis superhumerale interpretari latine potest; merito movet quomodo de tanto auro Gedeon id fecerit. Nam ita scriptum est: Et factum est pondus inaurium aurearum quas petierat, sicli mille septingenti auri, praeter brachialia et torques et operimenta purpurea, quae erant super reges Madian, praeter torques quae erant in cervicibus camelorum ipsorum: et fecit illud Gedeon in ephud, et statuit illud in civitate sua in Ephra; et fornicatus est omnis Israel post illud ibi; et factum est Gedeon et domui eius in scandalum. Quomodo ergo ista vestis de tanto auro fieri potuit? Nam et mater Samuelis fecit filio suo, sicut legimus, ephud bar, quod nonnulli interpretati sunt ephud lineum, quando eum dedit Domino in templo nutriendum 48: ubi evidentius apparet hoc genus esse indumenti. An ideo dictum est: statuit illud in civitate sua, ut hinc intellegeretur aureum fuisse factum? Non enim dictum est: posuit, sed: statuit; quoniam ita erat solidum et validum ut statui posset, hoc est, positum stare. 41. 2. Hoc ergo illicitum cum fecisset Gedeon, fornicatus est post illud omnis Israel, id est, sequendo illud contra Legem Dei: ubi non frustra quaeritur, cum idolum non fuerit, id est, cuiusquam Dei falsi et alieni simulacrum, sed ephud, id est, unum de sacramentis tabernaculi quod ad vestem sacerdotalem pertineret, quomodo fornicationem Scriptura dicat populi ista sectantis atque venerantis. Ideo scilicet quod praeter tabernaculum Dei, ubi erant ista quae ibi fieri iusserat Deus, extra simile aliquid fieri fas non erat. Ideo sequitur et dicit Scriptura: Et factum est Gedeon et domui eius in scandalum, id est, ut ab offenso Deo discederet: quia et hoc quoddam genus idoli quodam modo erat, quod extra Dei tabernaculum quodlibet manufactum pro Deo coleretur; cum illa ipsa quae iussa sunt in tabernaculo fieri ad Dei potius cultum referrentur, quam pro Deo aliquid eorum, aut pro Dei simulacro colendum haberetur. 41. 3. Quamquam per ephud vel ephod, ea locutione quae significat a parte totum, omnia possint intellegi quae constituit Gedeon in sua civitate, veluti ad colendum Deum similia tabernaculo Dei: et propterea per hoc, quia hoc est sacerdotalis honoris insigne, quod saepe Scriptura commemorat 49; ut hoc sit peccatum Gedeon, quod extra Dei tabernaculum fecerit aliquid simile, ubi coleretur Deus: non quod solido auro velut adorandum constituerit ephud; sed quod ex auro ipso, quod esset de praeda,

fecerit ea quae pertinerent ad ornamenta vel instrumenta sacrarii, quae omnia per ephud significata sunt, propter excellentiam, ut dixi, vestis sacerdotalis. Nam et ipsum ephud non quidem ex auro solo fieri praeceptum est, si hoc est superhumerale sacerdotalis vestis: verumtamen etiam aliquid auri habet. Nam ex auro et hyacintho et purpura et coccino et bysso ut fieret, divinitus imperatum est 50: sed quia hoc ita posuerunt Septuaginta interpretes, ut commemoratis omnibus quae de spoliis acceperat Gedeon, inferrent: Et fecit illud Gedeon in ephud; videtur ita dictum, tamquam ex toto illo quod commemoratum est, hoc factum esse credatur: cum possit etiam illic intellegi locutio quae significat a toto partem, ut quod dictum est: Fecit illud in ephud, intellegatur: fecit inde ephud, vel: fecit ex eo ephud; non scilicet illud totum consumens in ephud, sed ex illo quantum sufficiebat impendens. Nam in illa interpretatione quae ex hebraeo est, sic legitur: Fecitque ex eo Gedeon ephod. Quod enim apud Septuaginta scriptum est ephud, hoc in hebraeo perhibetur dici ephod. Non autem omnes sacerdotes tali utebantur superhumerali, quod esset ex auro et hyacintho et purpura et coccino et bysso, sed solus summus sacerdos. Unde illud quod de Samuele commemoravimus factum illi ab eius matre, non erat utique tale: quoniam cum datus est nutriendus, non erat summus sacerdos, utique puer. Unde, ut dictum est, ephud bar appellatur, vel potius ephud bat, sicut asserunt qui hebraeam linguam noverunt, et interpretatur ephud lineum. Sed Gedeon existimo illud fecisse, quod erat praecipuum summi sacerdotis indumentum atque ornamentum, per quod et caetera significata sunt opera sacrarii, quod in sua civitate praeter Dei tabernaculum constituerat; et propter hoc peccatum factum est illi et domui eius in scandalum, ut sic interiret (quod postea Scriptura narrat) tanta eius numerositas filiorum 51. Quomodo quieverit terra XL annos in diebus Gedeon. 42. (8, 27-28) Non praetereunda oritur quaestio, quomodo quieverit terra quadraginta annos in diebus Gedeon, cum post victoriam qua liberavit Hebraeos, ex auro spoliorum fecerit abominationem, et post illam fornicatus sit omnis Israel, et fuerit illi et domui eius in scandalum. Quomodo ergo post hoc tantum nefas, quod et Gedeon et populus admisit, requievit terra quadraginta annos; cum hoc Scriptura soleat ostendere, cum a Domino Deo populus fornicaretur, tunc potius pacem illos perdere, non acquirere; et hostibus subiugari, non ab hostium infestatione

muniri? Sed intellegendum est, sicut solet Scriptura, per prolepsim, id est per praeoccupationem dixisse, quod fecerit ephud contra Dei Legem Gedeon ex illo auro, quod fuerat hostibus devictis atque prostratis ablatum, quia uno loco dicere voluit et unde erat aurum, et quid de illo factum sit: sed postea factum est in fine dierum Gedeon hoc peccatum, quando consecuta sunt etiam mala quae deinde Scriptura contexuit, posteaquam commemoravit quot annis in diebus Gedeon terra conquieverit; quos annos recapitulando commemoravit, id est, ad ordinem rediens quem praeterverterat, prius dicendo de illo scandalo quod novissime factum est. Quibus idolis post mortem Gedeon servierunt filii Israel. 43. (8, 33) Et factum est cum esset mortuus Gedeon, et aversi sunt filii Israel, et fornicati sunt post Baalim: et posuerunt ipsi sibi Baalberith testamentum, ut esset eis ipse in deum. Et Baalim et Baalberith idola intellegenda sunt. Maior itaque transgressio et fornicatio commissa est a populo post mortem Gedeon, quam illo vivo propter ephud: quoniam et illud, etsi illicite factum erat, tamen de sacramentis tabernaculi erat; ista vero post idola fornicatio non habet vel falsam paternae religionis defensionem. Unde etiam si illud ephud non in fine temporis Gedeon, sed ante factum est, ita Deus patienter tulit, ut pax in terra perseveraret; quia licet factum erat quod prohibuerat, non tamen longe recessum erat ab illo, qui tale aliquid in tabernaculo suo atque in honorem suum fieri iusserat. Nunc vero graviora commissa, et apertissimam post idola fornicationem populi esse noluit impunitam. Quae distinctio sit facienda in verbis rhamni. 44. (9, 14-15) Quod inducitur rhamnus, id est quoddam spinarum genus, in similitudinem dicere omnibus lignis convenientibus eam ut regnaret super ea: Si in veritate ungitis me vos regnare super vos, venite, confidite in protectione mea: et si non, exeat ignis de rhamno, et comedat cedros Libani: obscurus sensus est, sed eum inventa distinctio manifestat. Non enim ita legendum est: Et si non exeat ignis de rhamno: sed subdistinguendum: Et si non, ac deinde inferendum, exeat ignis de rhamno; id est: Et si non confiditis in protectione mea, aut: Et si non in veritate ungitis me regnare super vos, exeat ignis de rhamno, et comedat cedros Libani. Comminantis enim verba sunt quid facere possit, si noluerint eam regnare super se. Verum quia non ait: Exibit ignis de rhamno, et manducabit

cedros Libani, sed ait: Exeat, et manducet; obscurius factum est quam si sola distinctio lateret. Vehementioris autem comminationis est, et quodam modo praesentioris efficaciae, si quis dicat: Si non vis facere quod volo, saeviat in te ira mea, id est iam saeviat; utquid eam teneo? quam si dicat: saeviet, promissivo modo poenam intentans futuram. De verbis: Et emisit Deus spiritum malignum. 45. (9, 23) Et emisit Deus spiritum malignum inter Abimelech et inter viros Sichimorum. Hoc verbum, utrum imperantem, an permittentem Deum significet, non facile definiri potest. Quod enim hic positum est: Emisit, graecus habet quod etiam est in 52 Psalmis ubi legitur: Emitte lucem tuam : quamquam in quibusdam locis interpretes nostri, et ubi est in graeco , misit interpretati sunt, non, emisit. Potest ergo et sic intellegi, ut spiritum malignum Deus tamquam ire inter eos volentem emiserit, id est, potestatem dederit maligno spiritui ad eorum pacem perturbandam. Usque adeo autem etiam mitti a Domino malignum spiritum propter iustitiam vindicandi non absurdum visum est, ut quidam id quod est , etiam immisit interpretati sint. Verba quae misit ad nuntios Abimelech Zebul. 46. (9, 32-33) Verba quae misit ad nuntios Abimelech Zebul princeps civitatis Sichimorum, etiam id habent: Et nunc surge nocte tu et populus tuus tecum, et insidiare in agro. Et erit mane simul ut oritur sol, maturabis, et tendes super civitatem. Quod latini quidam habent maturabis, quidam vero manicabis, graecus habet quod dici posset non uno verbo, diluculo surges. Et fortasse hinc sit dictum, maturabis, a matutino tempore, quamvis etiam aliis temporibus dici soleat ad rem accelerandam. Manicabis autem latinum verbum esse mihi non occurrit. Sed illud movet, quod cum dixisset: simul ut oritur sol, addidit: diluculo surges; cum ipsum diluculum quod graece dicitur , tempus ante solem significet, quod iam usitatissime dicitur, cum albescere coeperit. Sic itaque intellegendum est, ut quod positum est mane, ipsum diluculum intellegatur. Additum est autem: simul ut oritur sol, ut exprimeretur non iam orto sole faciendum, sed ubi fulgor apparuerit solis orientis. Non enim aliunde albescit diluculum; nisi cum coeperit partem coeli, quam videmus ab oriente, lux solis ad eam redeuntis attingere. Hinc est quod etiam in Evangelio unam

atque eamdem rem alius evangelista dicit diluculo factam, cum adhuc obscurum esset 53, alius oriente sole 54; quia et ipsa lux quantulacumque diluculi sole utique fiebat oriente, id est ad ortum veniente, et fulgorem suum de suae praesentiae propinquitate iactante. Quam lucem quidam idiotae solis non esse putaverunt, sed illam esse quae primitus condita est, antequam Deus quarto die conderet solem. De iudice Thola. 47. (10, 1) Et surrexit post Abimelech, qui salvum faceret Israel Thola filius Phua, filius patris fratris eius, vir Issachar. Filium patrui eius dixit filium patris fratris eius, cum ordinatius et usitatius atque apertius diceretur: filium fratris patris eius: filius enim erat patrui eius, sicut evidentius in ea interpretatione quae ex hebraeo est, invenitur. Non ergo quod dictum est patris fratris, ab eo declinatum est quod est in nominativo pater fratris, sed ab eo quod est patris frater, hoc est enim patruus. Nam sive ponatur in nominativo, hic pater fratris, sive ponatur hic patris frater, genitivum facit huius patris fratris. Verum altera oritur quaestio, quomodo fuerit patruus Abimelech vir Issachar, id est vir de tribu Issachar, cum Abimelech patrem habuerit Gedeon, qui Gedeon de tribu fuit Manasse. Quomodo ergo Phua et Gedeon fratres fuerunt, ut possit esse Phua patruus Abimelech, cuius patrui filius Thola succederet, secundum istam narrationem, ipsi Abimelech? Potuerunt ergo Gedeon et Phua unam habere matrem, ex qua diversis patribus nascerentur, et fratres essent unius matris filii, non unius patris. Solebant enim nubere feminae de aliis tribubus in alias tribus. Unde et Saul cum esset de tribu Beniamin, dedit filiam suam David homini de tribu Iuda 55: et sacerdos Ioiade, utique homo de tribu Levi, duxit filiam Ioram regis, hominis de tribu Iuda 56. Hinc factum est, ut Elizabeth et Maria cognatas in Evangelio legamus 57, cum fuerit Elizabeth de filiabus Aaron: ex quo intellegitur de tribu Levi et filiabus Aaron aliquam nupsisse in tribum Iuda, unde ita fieret inter ambas illa cognatio, ut Domini caro non solum de regia, verum etiam de sacerdotali stirpe propagaretur. De eo quod Iephte mandat regi filiorum Ammon. 48. (11, 24) Inter caetera quae Iephte mandat per nuntios regi filiorum Ammon, etiam hoc dicit: Nonne quaecumque haereditavit tibi Chamos deus tuus, haec haereditabis; et omnia quaecumque

haereditavit Dominus Deus noster a facie vestra, haec haereditabimus? Quod quidam latini sic interpretandum putaverunt, ut dicerent: Nonne quaecumque dedit tibi in haereditate Chamos deus tuus, haec possidebis? ubi videri potest confirmasse Iephte deum istum, qui vocatur Chamos, potuisse aliquid dare in haereditate cultoribus suis. Quidam vero sic habent: Nonne quaecumque possedit Chamos deus tuus, haec possidebis? et hoc ita sonat, quasi aliquid potuerit possidere. An forte secundum hoc dictum est, quod sub Angelis constitutae sunt gentes, iuxta Canticum Moysi famuli Dei 58? Numquidnam ergo ille angelus, sub quo erant filii Ammon, Chamos appellatus est? Quis hoc audeat affirmare, cum possit intellegi secundum eius opinionem dictum, quia putabat deum suum hoc possidere, vel in possessionem sibi dedisse? Magis autem iste sensus elucet in iis verbis quae graecus habet: Nonne quaecumque haereditavit tibi Chamos Deus tuus, haec haereditabis? ut in eo quod positum est: tibi, intellegatur ita dictum, ac si diceretur: sicut videbitur tibi. Tibi enim haereditavit qui hoc putas, non quod ille aliquid posset haereditare. Denique in eo quod sequitur: Et omnia quaecumque haereditavit Dominus Deus noster, non dixit: haereditavit nobis, tamquam diceret: sicut nobis videtur; sed vere haereditavit: a facie vestra; quoniam abstulit ipsis, et his dedit: haec inquit, haereditabimus. De immolatione filiae Iephte. 49. 1. (11, 29-35) De filia Iephte quod eam pater in holocaustoma obtulit Deo - quoniam in bello voverat, si vicisset, eum se haulocaustoma oblaturum, qui sibi de domo exiens occurrisset; quod cum vovisset, vicit; et occurrente sibi filia, quod voverat reddidit - solet esse magna et ad diudicandum difficillima quaestio; quibusdam quid sibi hoc velit nosse cupientibus et pie quaerentibus; quibusdam vero qui Scripturis his sanctis imperita impietate adversantur, hoc maxime in crimen vocantibus, quod Legis et Prophetarum Deus etiam humanis sacrificiis fuerit delectatus. Quorum calumniis sic primitus respondemus, ut Deum Legis et Prophetarum, atque ut expressius dicam, Deum Abraham et Deum Isaac et Deum Iacob 59 nec illa sacrificia delectaverint, ubi pecorum holocausta offerebantur; sed quod significativa fuerint et quaedam umbrae futurorum, res ipsas nobis quae his sacrificiis significabantur, commendare voluisse: fuisse autem etiam istam utilem causam cur illa mutarentur, nec modo iuberentur, imo

prohiberentur offerri, ne vere secundum carnalem affectum talibus Deum delectari putaremus. 49. 2. Sed utrum etiam humanis sacrificiis significari futura oportuerit, merito quaeritur: non quo mortes hominum quandoque moriturorum in hac causa exhorrescere et formidare deberemus, si illi qui haec de se fieri gratanter acciperent, in aeternam remunerationem commendarentur Deo: sed si hoc verum esset, hoc genus sacrificiorum Deo non displiceret; displicere autem Deo satis evidenter eadem Scriptura testatur. Nam cum omnia primogenita sibi dicari, et sua esse voluerit atque praeceperit; redimi tamen a se voluit primogenita hominum 60, ne immolandos Deo crederent filios suos, quos natos primitus suscepissent. Deinde hoc apertius ita loquitur, quod humana holocausta sic Deus improbet, ut prohibeat, detestans ea in aliis gentibus, et populo suo praecipiens ne audeat imitari: Si autem, inquit, exterminaverit Dominus Deus tuus gentes, in quas tu intras haereditare terram eorum a conspectu tuo, et haereditabis eos, et habitabis in terra eorum; attende tibi ipsi, ne exquiras sequi eos, postquam exterminati fuerint a facie tua, ne exquiras deos eorum dicens: Quemadmodum faciunt gentes diis suis, faciam et ego: non facies ita Domino Deo tuo. Abominamenta enim quae Dominus odit, fecerunt diis suis; quoniam et filios suos et filias suas comburunt igni diis suis 61. 49. 3. Quid evidentius ostendi potest his sanctae Scripturae testimoniis, ut alia huiuscemodi omittam, quam Deum a quo haec Scriptura humano generi contributa est, non solum non diligere, verum etiam odisse talia sacrificia, in quibus homines immolantur? Illa plane diligit et coronat, cum quisque iustus iniquitatem patiens usque ad mortem pro veritate decertat, vel ab inimicis, quos pro iustitia offendit, occiditur, retribuens eis bona pro malis, id est pro odio dilectionem. Talem dicit Dominus sanguinem iustum, a sanguine Abel usque ad sanguinem Zachariae 62. Praecipue autem quod sanguinem fudit ipse pro nobis, et sacrificium seipsum obtulit Deo; sic utique obtulit, ut ab inimicis pro iustitia occideretur: hunc imitata martyrum millia usque ad mortem pro veritate certarunt, et ab inimicis saevientibus immolata sunt; de quibus dicit Scriptura: Tamquam aurum in fornace probavit illos, et sicut holocausta hostiam accepit illos 63. Unde et Apostolus dicit: Ego enim iam immolor 64.

49. 4. Sed non sic Iephte de filia fecit holocaustoma Domino; sed sicut praeceptum fuerat pecora offerri, et prohibitum fuerat homines immolari. Magis hoc illi simile videtur quod fecit Abraham, quod Dominus specialiter fieri praecepit 65, non generali lege ut talia sibi sacrificia fierent aliquando mandavit, imo etiam fieri omnino prohibuit. Distat itaque hoc quod Iephte fecit a facto Abrahae, quoniam ipse iussus obtulit filium: iste autem fecit quod et Lege vetabatur, et nullo speciali iubebatur imperio. Deinde non solum in sua Lege postea, verum etiam tunc Deus in ipso Abrahae filio talibus sacrificiis quam non delectaretur ostendit; cum patrem cuius fidem iubendo probaverat, a filii tamen interfectione prohibuit, et arietem, quo sacrificium licite secundum veterum congruam temporibus consuetudinem compleretur, apposuit. 49. 5. Si autem hoc quemquam movet, quomodo pie crediderit Abraham Deum sacrificiis talibus delectari, si haec illicite offeruntur Deo; et ideo putat recte credidisse etiam Iephte quod tale sacrificium Deo posset esse acceptum: primo consideret aliud esse ultro vovere, aliud iubenti obtemperare. Non enim, si aliquid praeter morem in domo a domino institutum servo iubetur, atque id laudabili obedientia facit, ideo non est plectendus, si hoc facere sponte praesumpserit. Deinde habebat quod crederet Abraham, ut propter divinum imperium non parceret filio, non credens Deum tales victimas libenter accipere, sed hoc eum propterea iussisse, ut resuscitaret occisum, et hinc aliquid tamquam Deus sapiens demonstraret. Nam hoc de illo etiam in Epistola legitur, quae inscribitur ad Hebraeos; et fides eius, quia hoc de Deo crediderit, quod posset filium eius suscitare, laudatur 66. Iste vero et Deo non iubente neque poscente, et contra legitimum eius praeceptum, ultro sacrificium vovit humanum. Sic enim scriptum est: Et vovit Iephte votum Domino, et dixit: Si traditione tradideris mihi filios Ammon in manu mea, et erit quicumque exierit de ianuis domus meae in obviam mihi, in revertendo me in pace a filiis Ammon, et erit Domino offeram eum halocaustoma. 49. 6. Non utique his verbis pecus aliquod vovit, quod secundum Legem holocaustoma posset offerre. Neque enim est aut fuit consuetudinis, ut redeuntibus cum victoria de bello ducibus pecora occurrerent. Quantum autem attinet ad muta animalia, canes solent dominis blando famulatu alludentes currere in obviam: de quibus ille in suo voto cogitare non posset, ne in iniuriam Dei aliquid, non solum illicitum, verum etiam contemptibile et secundum Legem

immundum vovisse videretur. Nec ait: Quodcumque exierit de ianuis domus meae in obviam mihi, offeram illud holocaustoma; sed ait: quicumque exierit offeram eum: ubi procul dubio nihil aliud quam hominem cogitavit; non tamen fortasse unicam filiam: quamquam illam in tanta paterna gloria quis posset anteire, nisi forte uxor? Nam quod non dixit, quaecumque, sed quicumque exierit de ianuis domus meae, solet Scriptura masculinum genus pro quolibet sexu ponere: sicut de Abraham dictum est: Surgens a mortuo 67; cum eius uxor mortua fuisset. 49. 7. Quia ergo de hoc voto atque facto nihil videtur Scriptura iudicasse, sicut de Abraham, quando filium iussus obtulit, apertissime iudicavit; sed tantummodo scriptum reliquisse legentibus iudicandum, quemadmodum de facto Iudae filii Iacob, quando ad nurum quidem suam nesciens intravit, verum quantum in ipso fuerat fornicatus est, quia meretricem putavit 68, neque approbavit hoc Scriptura, neque reprobavit, sed iustitia et lege Dei consulta aestimandum pensandumque dimisit: quia ergo de isto Iephte facto in neutram partem sententiam Scriptura Dei protulit, ut noster intellectus in iudicando exerceretur, possemus iam dicere Deo displicuisse tale votum, et ad illam perductum esse vindictam, ut patri potissimum filia unica occurreret; quod si sperasset atque voluisset, non continuo, ut eam vidit, scidisset vestimenta sua, et dixisset: Heu me, filia mea, impedisti me; in offendiculum facta es in oculis meis. Deinde sexaginta dierum tam longa dilatione data filiae suae Dominus eum ab unicae carissimae nece cum non prohibuerit, sicut prohibuit Abraham, donec perficiendo quod voverat seipsum percuteret orbitate gravissima 69, Deum autem nequaquam hominis immolatione placaret: et ideo huiuscemodi patri poenam fuisse retributam, ne impunitum talis voti relinqueretur exemplum, ut aut magnum aliquid se vovere Deo putarent homines, cum victimas humanas voverent, et, quod est horribilius, filiorum; aut non vera, sed potius simulata eadem vota essent, cum velut exemplo Abrahae sperarent qui vovissent, Deum prohibiturum talia vota compleri. 49. 8. Possemus, inquam, haec dicere, nisi ab ista sententia duo nos praecipue divinarum Scripturarum testimonia retardarent; ut hanc rem gestam et in libris tantae auctoritatis memoriae commendatam, diligentius quantum Dominus adiuvat, et cautius perscrutemur, ne in ullam partem iudicium temerarium proferamus. Unum, quod in Epistola ad Hebraeos iste Iephte inter tales

commemoratur, ut eum culpare vereamur, ubi sic scriptum est: Et quid adhuc dicam? Deficit enim me tempus enarrandi de Gedeon, Barac, Samson, et Iephte, et David, et Samuel, et Prophetis; qui per fidem vicerunt regna, operantes iustitiam consecuti sunt promissiones 70. Alterum, quod ubi de illo ista narrantur, quod tale voverit et impleverit votum, praemisit Scriptura dicens: Et factus est super Iephte Spiritus Domini, et perrexit Galaad et Manasse, et transiit speculam Galaad, et de specula Galaad ad trans filios Ammon, et votum vovit Iephte Domino 71, et caetera ad hoc ipsum votum pertinentia; ut omnia quae deinceps facta sunt, tamquam opera Spiritus Domini, qui super eum factus est, intellegenda videantur. Ista testimonia nos compellunt quaerere potius cur factum sit, quam facile improbare quod factum est. 49. 9. Sed primo illud quod ex Epistola quae ad Hebraeos est, commemoravi, inter illos laudabiles viros qui ibidem recoluntur, non solum est Iephte, verum etiam Gedeon, de quo similiter Scriptura dicit: Spiritus Domini confortavit Gedeon 72: et tamen eius factum, quod de illo auro praedae operatus est ephud, et fornicatus est post illud omnis Israel, et factum est domui Gedeon in scandalum 73, non solum laudare non possumus; verum etiam quia Scriptura hic apertissime iudicavit, reprobare minime dubitamus: nec tamen ex hoc ulla fit iniuria Spiritui Domini, qui eum confortavit, ut hostes populi eius tanta facilitate superaret. Cur ergo inter eos commemoratur, qui per fidem vicerunt regna, operantes iustitiam; nisi quia sancta Scriptura, quorum fidem atque iustitiam veraciter laudat, non hinc impeditur eorum etiam peccata, si qua novit, et oportere iudicat, notare veraciter? Nam et in eo quod idem Gedeon signum petens, sicut ipse locutus est, tentavit in vellere 74, nescio utrum non fuerit transgressus praeceptum quo scriptum est: Non tentabis Dominum Deum tuum 75: verumtamen etiam in eius tentatione Dominus quod praenuntiare volebat ostendit; in compluto scilicet vellere et area tota circumquaque sicca, figurare primum populum Israel, ubi erant sancti cum gratia coelesti, tamquam pluvia spiritali; et postea compluta area sicco vellere, figurare Ecclesiam toto orbe diffusam, habentem non in vellere tamquam in velamine, sed in aperto coelestem gratiam, illo priore populo velut ab eiusdem gratiae rore alienato atque siccato. Nec tamen frustra inter fideles et operantes iustitiam, propter bonam fidelemque vitam, in qua eum credendum est esse defunctum, tale in Epistola ad Hebraeos meruit testimonium.

49. 10. Utrum autem quia posteaquam dictum est: Factus est super Iephte Spiritus Domini, ea secuta sunt, ut votum illud voveret, atque hostes vinceret, et quod voverat redderet, Spiritui Domini omnia deputanda sint, ut perinde habeatur et hoc sacrificium, tamquam id Dominus sicut Abrahae fieri iusserit, non facile dixerim; cum utique de Gedeon possit haec afferri differentia, quia post peccatum quod fecit, quando fecit ephud post quod universus populus fornicatus est, nulla est eius commemorata prosperitas: postea vero quam Iephte votum vovit, illa est insignis eius victoria consecuta, propter quam adipiscendam voverat, et qua adepta quod voverat solvit. Rursus enim considerandum est, quia Gedeon, etsi non posteaquam fecit ephud, tamen posteaquam tentavit Dominum, quod utique peccatum est, magna strage hostibus caesis atque superatis populo acquisivit salutem. Sic enim scriptum est: Et dixit Gedeon ad Dominum: Non irascatur indignatio tua in me, et loquar adhuc semel, et tentabo adhuc semel in vellere 76 . Iram quippe Dei metuebat, quia noverat tentando se peccare, quod Deus in Lege sua manifestissime prohibet 77. Hoc tamen peccatum eius et mirabilis signi evidentia et magna victoriae prosperitas liberationisque populi consecuta est. Iam enim Deus statuerat afflicto populo subvenire, atque huius ducis, quem ad hoc opus assumpserat, utebatur animo non solum fideli et pio, verum etiam subdeficiente et delinquente, et ad praenuntianda quae volebat, et complenda quae dixerat. 49. 11. Non enim per istos tantum, qui etiamsi peccaverunt, inter iustos tamen narrantur, sed etiam per ipsum Saulem omni modo reprobatum, multa Deus populo suo praestitit, in quem insilivit etiam Spiritus Dei, et prophetavit; non cum iuste ageret, sed cum in virum sanctum David innocentemque saeviret 78. Agit enim Spiritus Domini et per bonos et per malos, et per scientes et per nescientes, quod agendum novit, et statuit: qui etiam per Caipham acerrimum Domini persecutorem, nescientem quid dixerit, insignem protulit prophetiam, quod oporteret Christum mori pro gente 79. Quis enim egit nisi Spiritus Domini, curans praenuntiare ventura, ut iudici Gedeon tentare volenti Dominum, et non credenti quod ei fuerat per manum eius de salute populi iam locutus, hoc potissimum de vellere prius compluto, postmodum sicco, et de area primum sicca, postea rigata veniret in mentem? Ut quod subdefecit a fide, infirmitati eius delictoque deputetur; quod vero etiam tali eius animo ad hoc quod generi humano significari oportebat usus

est Deus, ad eius intellegatur misericordiam et mirabilem providentiam pertinere. 49. 12. Si quis autem dicit omnia scientem fecisse et dixisse Gedeon ex revelatione prophetica, ut per eum signa talia monstrarentur; nec defecisse a fide; et quod ei iam promiserat Dominus credidisse; sed actione prophetica in vellere voluisse tentare, atque ita illius tentationem fuisse inculpabilem, sicut dolum Iacob 80; et illud quod Domino ait: Non irascatur indignatio tua in me 81, non ideo dixisse quod iram eius timeret, sed quod eum confideret non irasci, cum ea faceret quae Spiritu eius dictante facienda esse tamquam propheta sentiret: dicat ut videtur, dum modo illud quod de facto ephud Scriptura ipsa culpavit, quodlibet significet, non audeat excusare a peccato. Nam et illud quod trecenti viri ad signum crucis ipso numero pertinentes, hydrias fictiles acceperunt, eisque ardentes faculas incluserunt, quibus hydriis fractis repente lumina numerose micantia tantam hostium multitudinem terruerunt, tamquam ex suo arbitrio videtur fecisse Gedeon; non enim Scriptura dicit Dominum admonuisse ut hoc faceret: et tamen tam grande signum quis eius animo atque consilio faciendum, nisi Dominus, inspiravit? Qui praefiguravit sanctos suos thesaurum evangelici luminis in vasis fictilibus habituros, sicut Apostolus dicit: Habemus autem thesaurum istum in vasis fictilibus 82: quibus in passione martyrii tamquam vasculis fractis, maior eorum gloriae fulgor emicuit, quae impios evan gelicae praedicationis inimicos inopinata illis Christi claritate superavit. 49. 13. Seu ergo per scientes, seu per nescientes, praefigurationem praedicationemque futurorum Spiritus Domini propheticis temporibus operatus est 83: nec ideo peccata eorum dicendum est non fuisse peccata; quia et Deus, qui et malis nostris bene uti novit, etiam ipsis eorum peccatis usus est ad significanda quae voluit. Proinde si propterea peccatum non fuit, sive cuiuslibet necis humanae, sive etiam parricidale sacrificium vel vovere, vel reddere, quia magnum aliquid et spiritale significavit; frustra Deus talia prohibuit, et se odisse testatus est; quoniam et illa quae fieri iussit, utique ad aliquam significationem rerum spiritalium magnarumque referuntur. Cur ergo illa prohiberet, quandoquidem poterant propter eamdem rerum earumdem significationem, propter quam et ista licite fiebant, nihilominus licite fieri; nisi quia nec tale aliquid significantia quale expedit credere, humana Deo

sacrificia placuerunt, quando non pro iustitia quisque ab inimicis, quia recte vivere voluit aut peccare noluit, interimitur, sed homo ab homine tamquam electa hostia more pecoris immolatur? 49. 14. Quid si, ait aliquis, quoniam pecorum victimae iam eo ipso quo fuerant usitatae, quamvis et ipsae a recte intellegentibus ad significationem spiritalium referrentur, minus tamen faciebant intentos ad magnum sacramentum Christi et Ecclesiae requirendum; propterea Deus re insigni et inopinata volens quasi dormientes hominum animos excitare, eo magis quod talia sibi sacrificia offerri vetuerat, curavit sibi eiusmodi aliquid offerendum, ut ipsa admiratio magnam gigneret quaestionem, et magna quaestio ad perscrutandum magnum mysterium studium piae mentis erigeret, pie vero scrutans mens hominis altitudinem prophetiae, velut hamo piscem Dominum Christum de profundo Scripturarum levaret? Huic nos rationi et considerationi non obsistimus. Sed alia quaestio est de animo voventis, alia de providentia Dei qualicumque animo eius optime utentis. Quamobrem si Spiritus Domini qui factus est super Iephte, ut hoc voveret omnino praecepit, quod quidem Scriptura non aperuit; tamen si hoc ille praecepit, cuius non licet iussa contemnere, non solum insipientia culpanda non est, verum etiam laudanda obedientia est. Hoc enim, etiamsi se homo ipse interimat, quod utique humana voluntate atque consilio facere nefas est, profecto intellegendum est obedienter fieri potius quam sceleste, si divinitus iussum est: de qua quaestione satis in primo libro de Civitate Dei disputavimus 84. Si autem Iephte humanum secutus errorem, humanum sacrificium vovendum putavit, eius quidem peccatum de unica filia iure punitum est, quod etiam ipse verbis suis satis videtur ostendere, ubi ait: Heu me, filia mea, impedisti me; in offendiculum facta es in oculis meis; discissis etiam vestimentis suis. Verumtamen etiam hic eius error habet aliquam laudem fidei, qua Deum timuit, ut quod voverat redderet, nec divini in se iudicii sententiam declinavit; sive sperans Deum prohibiturum, sicut fecit Abrahae, sive eius voluntatem etiam non prohibentis intellectam facere potius quam contemnere statuens. 49. 15. Quamquam et hic merito quaeri potest utrum verius intellegitur hoc Deum nolle fieri, et in eo potius Deo, si non fieret, obediretur, quoniam hoc se nolle et in Abrahae filio 85 et in legitima prohibitione monstraverat. Verumtamen si propterea Iephte non faceret, sibi potius in unica pepercisse, quam Dei voluntatem

secutus esse videretur. Magis ergo intellexit in eo quod illi filia occurrit, ultorem Deum, iustaeque poenae se fideliter subdidit, timens saeviorem tamquam de tergiversatione vindictam. Credebat enim etiam bonae et virginis animam filiae bene recipi, quod non seipsa voverat immolandam, sed voto et voluntati non restiterat patris, et Dei fuerat secuta iudicium. Mors enim sicut nec sibi a quoquam sponte nec cuiquam sponte inferenda est; ita Deo iubente recusanda non est, cuius constitutione quocumque tempore subeunda est: nec quisquam qui eam perpeti detrectat, ut omnino evitetur, sed tantummodo ut differatur, laborat. 49. 16. Nunc iam quid Spiritus Domini, sive per nescientem Iephte sive per scientem, sive per eius imprudentiam sive per obedientiam, sive per offensionem sive per fidem, in hac re gesta praefiguraverit, quantum Deus adiuvat, requiramus, breviterque pendamus. Admonet enim nos et urget quodam modo iste sanctarum Scripturarum locus cogitare quemdam potentem virtute. Talis enim dicitur Iephte, quod nomen interpretatur Aperiens. Dominus autem Christus, sicut indicat Evangelium 86 discipulis suis aperuit sensum, ut intellegerent Scripturas 87. Hunc Iephte fratres eius reprobaverunt, et de paterna domo expulerunt, obiicientes ei quod esset filius fornicariae 88, tamquam ipsi essent de uxore legitima nati. Hoc etiam egerunt adversus Dominum principes sacerdotum et Scribae et Pharisaei, qui de Legis observatione gloriari videbantur, tamquam ille solveret Legem 89, et ideo veluti non esset legitimus filius. Et quamquam de sancta quidem Virgine corpus assumpserat, quod fidelibus notum est; tamen eius mater, quantum ad gentem pertinet, etiam illa Iudaica synagoga dici potest. Revolvat qui voluerit propheticos Libros, et videat quoties et quanta verbi severitate atque indignatione Domini, illa gens velut impudica mulier de suis fornicationibus arguatur. Unde est etiam illud in hoc libro recentissimum, vel cum post ephud quod fecit Gedeon, omnis Israel legitur fornicatus 90, vel quod abierunt post deos gentium quibus erant circumdati 91. Unde in illos divina ira commota est, ut per annos decem et octo contererentur a filiis Ammon 92. Sed numquid non ex eadem gente Israel etiam illi nati erant sacerdotes, et Scribae, et Pharisaei, quos in eis diximus fuisse praefiguratos, qui Iephte, tamquam isti Dominum Christum, veluti non legitimum filium persecuti expulerunt? Sed in eo similitudo adumbrata est, quod isti, ut dixi, veluti Legis observatores, eum qui contra praecepta Legis facere videbatur, tamquam legitimi non legitimum, iure sibi visi sunt eiecisse. Secundum hoc enim plebs illa

dicta est fornicari, quod Legis praecepta non servans, tamquam viro non exhibebat fidem. 49. 17. Sic autem scriptum est de Iephte: Et creverunt filii uxoris, et eiecerunt Iephte 93. Verbum quod positum est: creverunt, significat in figura: praevaluerunt: quod in Iudaeis impletum est, qui praevaluerunt infirmitati Christi, quia ita voluit, ut ab eis quae oportebat passione perferret; sicut hoc idem significans Iacob praevaluit angelo, cum quo ut idipsum portenderet luctabatur 94. Dixerunt ergo ad Iephte: Non haereditabis in domo patris nostri, quoniam filius mulieris fornicariae tu 95. Tamquam dicerent quod Evangelium loquitur: Non est iste homo a Deo, qui sic solvit sabbatum 96: se autem velut iactantes legitimos filios Domino dixerunt: Nos ex fornicatione non sumus nati; unum patrem habemus Deum 97. Et fugit Iephte a facie fratrum suorum, et habitavit in terra Tob 98. Fugit, quoniam se quantus esset abscondit; fugit, quoniam eos saevientes latuit: Si enim cognovissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent 99. Fugit, quoniam morientis infirmitatem viderunt, virtutem autem resurgentis non viderunt. Habitavit autem in terra bona, vel, ut expressius dicamus, optima. Quod enim graece , hoc latine optimum dicitur: id autem interpretatur Tob. Ubi mihi videtur intellegenda eius a mortuis resurrectio. Nam quae terra magis opima, quam terrenum corpus excellentia immortalitatis et incorruptionis indutum 100? 49. 18. Quod autem dicitur de Iephte, quia posteaquam fugiens a facie fratrum suorum habitavit in terra Tob, colligebantur ad eum viri latrones, et obambulabant cum ipso 101; quamquam et ante passionem obiectum fuerit Domino, quod cum publicanis et peccatoribus manducaret, quando respondit, non esse necessarium sanis medicum, sed aegrotis 102; et inter iniquos deputatus est 103, quando inter latrones crucifixus est, et unum ex eis de cruce in paradisum transtulit 104: tamen posteaquam resurrexit, et esse coepit, secundum id quod supra exposuimus, in terra Tob, collecti sunt ad illum scelerati homines propter remissionem peccatorum; qui cum illo ambulabant, quia secundum eius praecepta vivebant. Neque hoc fieri desinit usque nunc, et deinceps, quousque ad eum confugiunt mali, ut iustificet impios qui ad eum convertuntur, et discant iniqui vias eius 105.

49. 19. Iam illud, quod hi qui abiecerant Iephte (erat enim Galaadites), conversi sunt ad eum, et quaesiverunt eum, per quem liberarentur ab inimicis suis; quam clara praefiguratione significat, quod hi qui abiecerunt Christum, ad eum rursus conversi, in illo reperiunt salutem! Sive illi intellegantur quos Petrus apostolus cum de ipso scelere arguisset, sicut in Actibus Apostolorum legitur 106, et hortatus esset ut ad eum converterentur, quem fuerant persecuti, compuncti sunt corde, et ab illo quem a se alienaverant, desideraverunt salutem (quid est autem liberari ab inimicis, nisi a peccatis? sic enim illis ait: Agite poenitentiam, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Domini Iesu Christi; et remittentur vobis peccata vestra 107: sive illa potius significetur, quae in fine speratur vocatio gentis Israel 108. Magis quippe ipsa videtur apparere in eo quod dicitur: Et factum est post dies 109: quod utique post tempus significat; et per hoc insinuat non illud intellegendum quod recenti Domini passione est, sed quod postea futurum est. Quo videtur etiam id pertinere, quod seniores Galaad venerunt ad Iephte 110, ut per aetatem senilem posteriora et novissima tempora accipienda sint. Interpretatur autem Galaad Abiiciens, sive Revelatio. Quorum utrumque satis apte huic rei congruit; quia primo Dominum Christum abiecerunt, eisque postea revelabitur. 49. 20. Quod vero contra filios Ammon dux quaerebatur Iephte 111, quibus victis liberarentur, qui eo duce adversus illos bellare cupiebant, quoniam interpretatur Ammon Filius populi mei, sive Populus moeroris; profecto aut illi significantur inimici, qui ex ipsa gente perseverantes in infidelitate praedicti sunt; aut omnino omnes gehennae praedestinati, ubi erit eis fletus et stridor dentium 112 , tamquam populo moeroris. Quamquam populus moeroris, etiam diabolus et angeli eius non inconvenienter intelleguntur; sive quia aeternam miseriam eis quos decipiunt acquirunt; sive quia et ipsi aeternae miseriae deputati sunt. 49. 21. Eleganter sane, ad exprimendam multo evidentius prophetiam, Iephte respondit senioribus Galaad: Nonne vos odio habuistis me, et eiecistis me de domo patris mei, et emisistis me a vobis? et quid est quod venistis, quando tribulati estis? 113 Tale aliquid figuratum est in Ioseph, quem fratres vendentes abiecerunt 114 ; et cum fame tribularentur, ad eius opem misericordiamque conversi sunt 115. Hic vero multo amplius elucet significatio futurorum, quod non ipsi prorsus fratres qui eiecerunt Iephte, ad eum venerunt; sed Galaad seniores pro universo illo populo eidem

supplicantes. Sicut eadem gens dicitur Israel, sive in eis qui tunc fuerunt, Christumque reprobaverunt, sive in eis qui ad eius opem postea reversi sunt. Populo enim dicitur inimico, sive in maioribus sive in posteris suis longa odia trahenti atque servanti, tandemque converso in eis qui tunc convertendi sunt: Nonne vos odio habuistis me, et eiecistis me de domo patris mei? Hoc enim eis visum est qui persecuti sunt, quod eiecerunt Christum de domo David, in qua regni eius non erit finis 116. 49. 22. Et dixerunt seniores Galaad ad Iephte: Non sic modo venimus ad te 117. Tamquam dicerent Iudaei conversi ad Christum: Tunc venimus ut persequeremur, modo venimus ut sequamur. Profitentur etiam adversus inimicos eum futurum sibi caput. Respondet ille, si eorum vicerit inimicos, quod erit eis in principem 118 : quod Gedeon noluit, cum id Israelitae voluissent 118. Respondit quippe illis: Princeps vester Dominus erit 119. Rex enim nomine principis significatur: quod nondum habebat gens illa tempore Iudicum. Coeperunt autem habere Saulem 120 et deinceps successores eius alios, qui in libris Regnorum leguntur. Nam in Deuteronomio cum eis praecipitur qualem debeant habere regem, si hoc eis placuerit, non ibi rex, sed princeps appellatur 121. Sed quia iste Iephte illum figurabat, qui verus est rex, quod etiam in titulo scriptum fuit, qui cruci eius affixus est, quem Pilatus delere vel emendare non ausus est 122; ideo credendum est esse dictum: Ero vobis in principem 123. Illi autem dixerant: Eris nobis in caput 124 : quoniam caput viri Christus 125, et ipse est caput corporis Ecclesiae 126. Denique posteaquam eos liberavit Iephte ab omnibus inimicis, non eis factus est rex, ut intellegeremus, illud quod dictum est, ad prophetiam potius pertinuisse de Christo, quam ad ipsum proprie Iephte, de quo Scriptura narrationem ita concludit: Et iudicavit Iephte Israel sex annis, et mortuus est Iephte Galaadites, et sepultus est in civitate sua Galaad 127. Iudicavit ergo Israel sicut caeteri Iudices: non ibi regnavit ut princeps, sicut hi qui Regnorum voluminibus continentur. 49. 23. Iam vero quod posteaquam eis idem Iephte dux constitutus est, misit nuntios ad hostes prius pacis verba portantes 128, illud ostenditur quod ait Apostolus, in quo Christus loquebatur: Si fieri potest, quod ex vobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes 129. Verba porro ipsa quae mandavit Iephte, omnia pertractare nimis longum est, festinantibus nobis: videntur tamen mihi sic intellegenda, quantum attinet ad significationem futurorum,

ut in eis advertatur doctrina Christi, admonens nos quemadmodum sit ambulandum, hoc est, vivendum inter eos qui non secundum propositum vocati sunt 130. Novit enim Dominus qui sunt eius 131. 49. 24. Iam vero quod cum esset debellaturus inimicos, factus est super eum Spiritus Domini 132, significatur Spiritus sanctus impertitus membris Christi. 49. 25. Quod autem pertransiit Galaad et Manasse, et transiit speculam Galaad, et ab specula Galaad ad trans filios Ammon 133, proficientia significantur membra Christi ad victoriam de inimicis reportandam. Galaad quippe interpretatur Abiiciens, Manasse Necessitas. Transeundi sunt ergo a proficientibus abiicientes, id est contemnentes: transeunda et necessitas, ne forte cum transierit qui proficit contemnentes, cedat terrentibus. Transeunda etiam specula Galaad, quoniam Galaad etiam Revelatio interpretatur. Est autem specula altitudo ad prospiciendum, vel despiciendum, id est desuper aspiciendum. Specula itaque Galaad congruenter mihi videtur significare superbiam revelationis: unde dicit Apostolus: Et in magnitudine revelationum ne extollar 134. Ergo et ipsa transeunda est, id est, non est in ea manendum propter cadendi periculum. His pertransitis, facile superantur inimici: quod significat dicendo: Et ab specula Galaad transiit ad filios Ammon, de quibus inimicis iam supra dictum est. 49. 26. Et vovit Iephte votum, et dixit: Si traditione tradideris mihi filios Ammon in manu mea, et erit quicumque exierit de ianuis domus meae in obviam mihi in revertendo me in pace a filiis Ammon, et erit Domino, et offeram eum holocaustoma 135. Quemlibet in hoc loco cogitaverit Iephte secundum cogitationem humanam, non videtur unicam filiam cogitasse; alioquin non diceret, cum illam cerneret occurrisse: Heu me, filia mea, impedisti me; in offendiculum facta es in oculis meis 136. Impedisti enim ita dictum est, tamquam ad hoc se impeditum indicaverit, ne illud quod cogitarat impleret. Sed quem potuit cogitare primitus occurrentem, qui filios alios non habebat? An coniugem cogitavit, et ut hoc fieret Deus noluit, et ut non relinqueret impunitum, ne quis deinceps id auderet; et ut magna providentia, ex hoc quoque ipso quod accidit, sacramentum Ecclesiae figuraret? Ex utroque igitur prophetia coaptata est; et ex eo quod vovens cogitavit, et ex eo quod nolenti contigit. Si enim coniugem cogitavit, coniux Christi Ecclesia est. Propterea relinquet homo patrem et matrem, et

adhaerebit uxori suae; et erunt duo in carne una. Sacramentum hoc magnum est, inquit Apostolus, ego autem dico in Christo et in Ecclesia 137. Sed quia huius Iephte coniux virgo esse non potuit, in eo quod filia potius occurrit, et inulta non remansit prohibitum sacrificium voventis audacia, et virginitas Ecclesiae figurata est. Nec abhorret a vero, quod filiae nomine eadem significatur Ecclesia: nam cuius alterius typum gerebat etiam illa mulier, cui post tactam fimbriam suam sanatae, ait Dominus: Filia, fides tua te salvam fecit; vade in pace 138? Et certe, unde nullus ambigit, discipulos suos ipse sponsi filios appellavit, se apertissime indicans sponsum: Non possunt, inquit, ieiunare filii sponsi, quamdiu cum illis est sponsus; venient autem dies cum auferetur ab eis sponsus, et tunc ieiunabunt 139. Holocaustoma ergo erit Ecclesia, quam virginem castam beatus Apostolus appellat 140, quando in resurrectione mortuorum fiet in universa, quod scriptum est: Absorpta est mors in victoriam 141. Tunc tradet regnum Deo et Patri 142. Quod regnum ipsa Ecclesia est, rex ipse cuius figuram vovens ille gestabat. Sed quoniam tunc fiet, cum completa fuerit sexta aetas saeculi, ideo sexaginta dierum a virginitate dilatio postulata est 143. Ex omnibus quippe aetatibus Ecclesia congregatur. Quarum prima est, ab Adam usque ad diluvium: secunda a diluvio, id est, a Noe usque ad Abraham: tertia ab Abraham usque ad David: quarta a David usque ad transmigrationem in Babyloniam: quinta ab hac transmigratione usque ad Virginis partum: sexta inde usque in huius saeculi finem. Per quas sex aetates tamquam per sexaginta dies flevit sancta virgo Ecclesia virginalia sua: quia licet virginalia, tamen fuerant peccata deflenda; propter quae universa ipsa virgo toto orbe diffusa quotidie dicit: Dimitte nobis debita nostra 144. Eosdem autem sexaginta dies, duos menses maluit appellare, quantum existimo, propter duos homines; unum per quem mors, alterum per quem resurrectio mortuorum 145; propter quos etiam duo Testamenta dicuntur. 49. 27. Quod vero factum est in praecepto in Israel, ex diebus in dies conveniebant lamentari filiam Iephte Galaaditem, quatuor dies in anno 146: non puto significare aliquid post impletum holocaustoma, quod erit in vitam aeternam; sed praeterita tempora Ecclesiae, in quibus erant beati lugentes 147. Quatriduo autem figurata est eius universitas, propter quatuor partes orbis, per quas longe lateque diffusa est. Ad historiae vero proprietatem, non arbitror hoc decrevisse Israelitas, nisi quia intellegebant in ea re iudicium Dei magis ad percutiendum patrem fuisse depromptum, ne

tale vovere sacrificium deinceps ullus auderet. Nam quare luctus et lamentatio decerneretur, si votum illud laetitiae fuit? 49. 28. Si autem et illud, quod populus Ephraem postea ab eodem Iephte debellatus est 148, ad iudicium Dei, quod erit in fine, referendum est, sicut ipse Dominus dicit: Eos qui noluerunt me regnare sibi, adducite et interficite coram me 149; nec ibi quadraginta duo millia, quae ceciderunt, vacanti numero commemorata sunt 150. Sicut enim illi duo menses propter sexaginta dies senarium numerum sex aetatum significant: ita et ibi sexies septenarius ductus hoc idem figurat, quantum ad sex aetates saeculi pertinet; sexies enim septeni quadraginta duo sunt. Nec frustra et ipse Iephte sex annis populum iudicavit 151. Quomodo praecipiatur matri Samsonis ne manducet quid immundum sit. 50. (13, 4) Quaeri potest quomodo dixerit angelus ad matrem Samson, cum annuntiaret ei filium futurum, quia sterilis erat: Et nunc observa, et non bibas vinum et siceram, non manduces omne immundum. Quid est enim immundum? nisi forte dissolutio disciplinae, quae esse coeperat in Israel, etiam ad ea manducanda eos labefecerat, quae prohibuerat Deus in generibus animalium 152. Cur enim non credatur etiam hoc eos multo proclivius facere potuisse, qui etiam ad cultum idolorum transgrediebantur? Quomodo mater Samsonis plura dicat sibi dicta ab angelo. 51. (13, 6) Quod mater Samson viro suo indicans quemadmodum illi angelus annuntiaverit filium futurum, dixit: Et interrogabam eum unde esset, et nomen suum non annuntiavit mihi, quaeri potest utrum verum dixerit; quoniam hoc non legitur, cum ei angelus loqueretur. Sed intellegendum est hoc ibi Scripturam tacuisse, hic autem commemorasse quod ibi tacuerat. Illud etiam quod non ait: Interrogavi eum quid vocaretur, et nomen suum non annuntiavit mihi, sed ait: Interrogavi unde esset; videtur inconsequens quod addidit, et nomen suum non annuntiavit mihi. Non enim nomen eius interrogaverat, cum quaereret unde esset, sed locum vel civitatem, cum hominem putaret. Nam et hominem Dei eum appellavit, specie tamen vel habitu angelo similem, hoc est, quia tam praeclarum vidit, sicut ipsa narravit. Sed si ita distinguatur: Et interrogabam eum unde esset, et nomen suum, ut subaudiatur,

interrogabam eum, et postea inferatur: non annuntiavit mihi, non habet quaestionem: ad utrumque enim referri potest, quod ait: non annuntiavit mihi, id est, nec unde esset, nec nomen suum. Quomodo et plura et pauciora recitat quam audivit. 52. (13, 7. 5) Item quod ait eadem mulier, dictum sibi esse ab angelo, quoniam Nazaraeus Dei erit puer a ventre usque ad diem mortis suae, non legitur ab angelo dictum. Et quod legitur dictum: Ipse incipiet salvum facere Israel de manu Philistiim, non est a muliere commemoratum. Itaque et aliquid non dixit, quod audivit; et tamen nihil credenda est dixisse quod non audivit: sed Scripturam potius non omnia verba angeli posuisse, cum ipsum mulieri loquentem insereret narrationi. Ideo autem dictum est: a ventre usque ad diem mortis suae, quia Nazaraei dicebantur in Lege, ad tempus qui votum habebant, secundum ea quae Scriptura per Moysen praeceperat 153. Unde est hoc, quod huic iussum est ut ferrum non ascenderet in caput eius, et vinum et siceram non biberet. Hoc enim tota vita sua observavit Samson, quod illi qui vocati sunt Nazaraei certis diebus observabant, voventes votumque reddentes. Quomodo Manue ignoravit quia angelus Dei est. 53. (13, 15-16) Quod dicit Scriptura: Quoniam ignoravit Manue quia angelus Dei est, manifestum est etiam eius uxorem hominem credidisse. Quod ergo ei dixit: Vim faciamus tibi nunc, et faciamus in conspectu tuo haedum caprarum, tamquam hominem invitavit, sed ita ut hoc cum illo epularetur, quod sacrificium fecisset. Nam facere haedum caprarum non solet dici, nisi cum fit sacrificium. Denique et ille ita respondit: Si vim feceris mihi, non manducabo de panibus tuis; ubi ostendit se fuisse ad epulas invitatum. Deinde addidit: Et si feceris holocaustum, Domino offeres illud. Utique ideo dixit: Si feceris holocaustum, quia ille dixerat: Faciamus in conspectu tuo haedum caprarum. Non autem omne sacrificium holocaustum erat; nam de holocausto non manducabatur, quia totum incendebatur, et ideo vocabatur holocaustum. Sed angelus etiam non manducaturus, holocaustum potius fieri admonuit, non tamen sibi, sed Domino: propter hoc maxime, quia gens Israel illo tempore consueverat, quibuslibet diis falsis sacrificare; unde et tunc offenderat Deum, ut traderetur inimicis per quadraginta annos 154 .

Quomodo viso angelo dicuntur se Deum vidisse. 54. (13, 16-23) Quid sibi vult, quod posteaquam manifestatus est Manue et uxori eius angelus, qui cum eis loquebatur, dixit idem Manue uxori suae: Morte moriemur, quoniam Deum vidimus; ex illa scilicet Legis sententia, ubi scriptum est: Nemo potest faciem meam videre et vivere 155? Opinabantur ergo ut homines, Deum se vidisse, tanto utique miraculo facto, quod in igni sacrificii stetit, qui cum illis prius quasi homo loquebatur. Sed Deum in angelo, an Deum ipsum angelum appellabant? Sic enim scriptum est: Et sumpsit Manue haedum caprarum, et sacrificium; et obtulit super petram Domino mirabilia facienti; et Manue et uxor eius exspectabant. Et factum est dum ascenderet flamma desuper altare ad coelum, et ascendit angelus Domini in flamma. Et Manue uxorque illius exspectabant; et ceciderunt super faciem suam super terram. Et non apposuit ultra angelus Domini apparere ad Manue et ad uxorem eius. Tunc cognovit Manue quoniam angelus Domini est; et dixit Manue ad uxorem suam: Morte moriemur, quoniam Deum vidimus. In his ergo verbis quia non dixit: Morte moriemur, quoniam angelum Domini vidimus, sed: Deum vidimus, oritur quaestio, utrum in angelo intellegebant Deum, an eumdem angelum Deum vocabant. Illud enim tertium, quod Deum putaverant qui erat angelus, dici non potest, apertissime dicente Scriptura: Tunc cognovit Manue quoniam angelus Domini est. Sed unde metuebant mortem? Non enim Scriptura in Exodo dixerat: Nemo videt faciem angeli, et vivet, sed: faciem meam dixit, cum Deus loqueretur. An et in hoc ipso quod in angeli praesentia Deum cognoverat Manue, ita perturbatus est, ut mortem timeret? Quod autem illi uxor sua respondit: Si vellet Dominus mortificare nos, non accepisset de manu nostra holocaustoma et sacrificium, nec illuminasset nos omnia haec; sed nec audita fecisset nobis haec: utrum ipsum angelum crediderunt accepisse sacrificium, quia viderunt eum in altaris flamma stetisse? an per hoc intellexerunt accepisse Dominum, quia hoc fecit angelus, ut se ostenderet angelum? Quodlibet autem horum sit, iam tamen angelus dixerat: Si autem facis holocaustum, Domino offeres illud; hoc est, non mihi, sed Domino. Quod ergo stetit angelus in altaris flamma, magis significasse intellegendus est illum magni consilii Angelum 156 in forma servi 157, hoc est, in homine quem suscepturus erat, non accepturum sacrificium; sed ipsum sacrificium futurum.

Quomodo dicatur Samson percussisse alienigenas tibiam super femur. 55. (15, 8. 15) Quid est quod dictum est, quod percussit alienigenas Samson tibiam super femur? Quis enim habet tibiam super femur, cum tibia deorsum versus non sit, nisi a genu usque ad talum? Deinde si locum corporis significaret, ubi eos vulneravit, numquidnam omnes quos percussit, in uno corporis loco fuerant vulnerati? Quod si esset credibile, possemus forsitan suspicari eum pugnasse tibia alicuius animalis tamquam fuste, et ea illos super femur percussisse: sicut de illo scriptum est, quod maxilla asini mille occiderit. Sed neque illud, ut dixi, credibile est, quod pugnans unum tantum locum observaverit ubi eos percuteret: et non ait Scriptura: Percussit eos tibia super femur, sed tibiam super femur. Nimirum ergo inusitata locutio facit obscuritatem. Ita enim dictum est, ac si diceretur: Percussit eos valde mirabiliter, id est, ut admirando stupentes tibiam super femur ponerent; tibiam scilicet unius pedis super femur alterius, sicut solent sedere, qui mirando stupent. Tamquam si diceretur: Percussit eos manum ad maxillam; id est, tanta caede, ut manum ad maxillam tristi admiratione ponerent. Hunc sensum ita se habere etiam interpretatio quae est ex hebraeo, satis edocet: nam ita legitur: Percussit eos ingenti plaga, ita ut stupentes suram femori imponerent. Tale est enim, ac si diceret, tibiam femori imponerent; quoniam sura utique retrorsus cum tibia est. Quod ait Samson viris Iuda: Iurate mihi ne interficiatis me vos... 56. (15, 12) Quid est quod ait Samson viris Iuda: Iurate mihi ne interficiatis me vos, et tradite me eis, ne forte occurratis in me vos? Quam locutionem ita nonnulli interpretati sunt, ne forte veniatis adversum me vos. Sed hoc eum ne ab his interficeretur dixisse, illud indicat, quod in Regnorum libro scriptum est, iubente Salomone ut homo occideretur, et dicente: Vade, occurre illi 158. Quod ideo non intellegitur, quia non est consuetudinis apud nos ita dici. Sic enim quod militares potestates dicunt: Vade, alleva illum, et significat: Occide illum, quis intellegat, nisi qui illius locutionis consuetudinem novit? Solet et vulgo apud nos dici: Compendiavit illi; quod est, occidit illum: et hoc nemo intellegit, nisi qui audire consuevit. Haec est enim vis generalis omnium locutionum, ut quemadmodum ipsae linguae non intellegantur, nisi audiendo vel legendo discantur.

1 - Cf. Ios 24, 33. 2 - Cf. Ios 15, 16. 3 - Ios 15, 18-19. 4 - Ios 21, 43. 5 - Cf. Quaest. 6, 21, 4. 6 - Cf. 2 Cor 12, 7. 7 - Cf. Ios 15, 13-14. 8 - Cf. Ios 15, 63; 18, 28. 9 - Cf. Iudc 19, 10. 10 - Cf. 3 Reg 12, 1-24. 11 - Cf. Ios 17, 13. 12 - Cf. Ios 19, 48 (sec. LXX). 13 - Cf. Iudc 1, 28-35. 14 - Cf. Ios 17, 12-13. 15 - Cf. Ios 17, 13. 16 - Cf. anche Ios 23, 13. 17 - Cf. Ios 24, 28. 18 - Ps 43, 13. 19 - Isa 52, 3. 20 - 1 Pt 1, 18-19. 21 - Cf. Iudc 2, 10. 22 - Cf. 1 Reg 6, 4.16-18.

23 - Cf. Dan 13, 42. 24 - Ex 23, 29-30. 25 - Cf. 3 Reg 21, 10. 13. 26 - Iudc 6, 11. 27 - Cf. Gen 19, 10. 28 - Cf. Mt 11, 9-10. 29 - Iudc 4, 6. 30 - Iudc 6, 22. 31 - Cf. Deut 12, 13. 32 - Cf. Gen 22, 2. 33 - Cf. 3 Reg 18, 30-38. 34 - Cf. 3 Reg 3, 4-15. 35 - Cf. Num 20, 11. 36 - Io 7, 37-39. 37 - Act 2, 3. 38 - Lc 12, 49. 39 - Rom 2, 9. 40 - 1 Cor 1, 24. 41 - Cf. Gen 14, 14-20. 42 - Cf. Lc 13, 11-13. 43 - Cf. 1 Cor 1, 28. 44 - Mt 15, 16. 45 - Cf. 1 Reg 24, 15.

46 - Cf. Iudc 7, 5-6. 47 - Cf. 1 Cor 1, 27-28. 48 - Cf. 1 Reg 2, 18. 49 - Cf. Ex 28, 2. 50 - Cf. Ex 39, 2. 51 - Cf. Iudc 9, 5. 52 - Ps 42, 3. 53 - Cf. Io 20, 1. 54 - Cf. Mc 16, 2. 55 - Cf. 1 Reg 18, 27. 56 - Cf. 2 Par 22, 11. 57 - Cf. Lc 1, 36. 58 - Cf. Deut 32, 8. 59 - Cf. Ex 3, 16. 60 - Cf. Ex 13, 2. 12-13. 61 - Deut 12, 29-31. 62 - Cf. Mt 23, 35. 63 - Sap 3, 6. 64 - 2 Tim 4, 6. 65 - Cf. Gen 22, 2-13. 66 - Cf. Hebr 11, 17-19. 67 - Gen 23, 3. 68 - Cf. Gen 38, 15.

69 - Cf. Iudc 11, 37-39. 70 - Hebr 11, 32-33. 71 - Cf. Iudc 11, 29-30. 72 - Iudc 6, 34. 73 - Cf. Iudc 8, 27. 74 - Cf. Iudc 6, 39. 75 - Deut 6, 16. 76 - Iudc 6, 39. 77 - Cf. Deut 6, 16; Mt 4, 7; Lc 4, 12. 78 - Cf. 1 Reg 19, 20-23. 79 - Cf. Io 11, 49-51. 80 - Cf. Gen 27, 15-16. 81 - Iudc 6, 39. 82 - 2 Cor 4, 7. 83 - Cf. 1 Cor 12, 6. 84 - Cf. De civ. Dei 1, 21. 85 - Cf. Gen 22, 12. 86 - Cf. Lc 24, 27. 87 - Lc 24, 45. 88 - Cf. Iudc 11, 2-3. 89 - Cf. Io 8, 41. 90 - Cf. Iudc 8, 27. 91 - Cf. Iudc 8, 33.

92 - Cf. Iudc 10, 6-8. 93 - Iudc 11, 2. 94 - Cf. Gen 32, 24-28. 95 - Iudc 11, 2. 96 - Io 9, 16. 97 - Io 8, 41. 98 - Iudc 11, 3. 99 - 1 Cor 2, 8. 100 - 1 Cor 15, 53-54. 101 - Iudc 11, 3. 102 - Cf. Mt 9, 11-12. 103 - Isa 53, 12. 104 - Cf. Lc 23, 33. 43. 105 - Cf. Ps 50, 15. 106 - Cf. Act 2, 22-37. 107 - Act 2, 38. 108 - Cf. Rom 11, 25-26. 109 - Iudc 11, 4. 110 - Cf. Iudc 11, 5-10. 111 - Cf. Iudc 11, 6. 112 - Mt 25, 30. 113 - Iudc 11, 7. 114 - Cf. Gen 37, 38.

115 - Cf. Gen 42, 44. 116 - Lc 1, 33. 117 - Iudc 11, 8. 118 - Cf. Iudc 11, 8-9. 119 - Iudc 8, 23. 120 - Cf. 1 Reg 10, 1. 121 - Cf. Deut 17, 14 e Quaest. 5, 26. 122 - Cf. Io 19, 19-22. 123 - Iudc 11, 9. 124 - Iudc 11, 8. 125 - 1 Cor 11, 3 126 - Cf. Eph 5, 23 127 - Iudc 12, 7. 128 - Cf. Iudc 11, 11. 129 - Rom 12, 18. 130 - Cf. Rom 8, 28. 131 - 2 Tim 2, 19. 132 - Cf. Iudc 11, 29. 133 - Iudc 11, 29. 134 - 2 Cor 12, 7. 135 - Iudc 11, 30-31. 136 - Iudc 11, 35. 137 - Eph 5, 31-32.

138 - Mt 9, 20-22. 139 - Mt 9, 15. 140 - Cf. 2 Cor 11, 2. 141 - 1 Cor 15, 54. 142 - 1 Cor 15, 24. 143 - Cf. Iudc 11, 37. 144 - Mt 6, 12. 145 - Cf. 1 Cor 15, 21. 146 - Iudc 11, 39-40. 147 - Cf. Mt 5, 4. 148 - Cf. Iudc 12, 4-6. 149 - Lc 19, 27. 150 - Cf. Iudc 12, 6. 151 - Cf. Iudc 12, 7. 152 - Cf. Deut 14, 3 ss. 153 - Cf. Num 6, 2-21. 154 - Cf. Iudc 13, 1. 155 - Ex 32, 20. 156 - Cf. Isa 9, 6. 157 - Cf. Phil 2, 7. 158 - 3 Reg 2, 29.