Hiztegi

Errimatua

Hitzaren
Kirol Nazionala
EDIZIO BERRITUA

X. Amuriza

1. edizioa: 1981.
2. edizioa: 1997.
Autore eskubideak: Xabier Amuriza.
Argitalpen eskubideak: Xabier Amuriza.
Azala: Bittor Txakartegi.
Inprimategia: Hika-Mika Inprimategia, S.L. -Gizaburuaga-.
L.G.: BI-466-97.
I.S.B.N.: 84-89283-09-5
Bizkaiko Bertsozale Elkartearen eskutik.

EDIZIO BERRITUARI GEHIGARRIA

HITZAREN KIROL NAZIONALA alean ageri zena baliozkotzat jorik, zerbait gehitzera eta zabaltzera nator. Errima
ez da, edo ez luke izan behar, kontzeptu amaitua eta estatikoa, bilakaera dinamikoa baizik.
Hiztegi errimatuaren joko nagusia, hotsen berdintasunaz gainera, hotsen kidetasunetik planteaturik dago. Horretan
lehen edizioaren banakuntza bere hartan utzi dut, guztiz baliozkoa delako, eta egitura aldatzeak nahaspidea
lekarkeelako.
Baina hotsen kidetasuna-kontsonanteena alegia- zabalago hartzea ere badago, azken bi silabetako bokalekin
jokatuz. Hemen, lehengoaz gainera, oso oihan anizkoitza zabaltzen da, non bakoitzak bere sen askea gara dezakeen.
Askatasuna edertasunaren eta kalitatearen barruan noski. Bistan dago nire asmoa ez dela errima txarren exhibizioa
egitea.
Errima onaren barruan, konbinapide ugariagoak bariazio aberatsagoa dakar, eta hori oso garrantzitsua da,
inertzia eta errepika mekanikoa hain errez lerratzen diren inprobisazioan. Hiztegi honen oinarrizko garapena zenbait
kontsonante kidetzat jotzetik dator. Hauek dira multzoak: B-D-G-R, K-P-T, N-M, L, RR, S-Z-X eta TS-TZ-TX. Lehen saila
harturik, B, D, G eta R biguna elkarrekin nahasgarri dira. Aurreko silabako bokala berdina izanik, errima ona osatzen
dute. Adibidez, laga-gaba-bada-gara errima ontzat jotzen ditugu. Ez al dago lau kontsonante horiek beste zenbait
kontsonantez ere nahasterik? Hona bertso posible batzu:
I. Kantuan daramagu
ia ordu bete
noiz pasatu duzue
honenbeste neke?
Nik jarraituko nuke
beste hainbat ere
titulua baitaukat
akainen errege.
2. Taulatura ez gaituk
egotera igo
baina ez gaituk berton
hil arte ariko
Beraz goazen jaistera
geldiro geldiro
bidali ez gaitzaten
herritik betiko

3. Ez naiz herri hontara

etortzeaz damu
halako xarma edo
enkantu bat badu
Bere edertasuna
kantagai daukagu
baten batek oraindik
hatzeman ez balu.
4. Non kontatu dizute
historia hori?
Ni ere nabil nahiko
urri eta gorri.
Bistatik joatearren
xentimo bat tori
gastatzen duzunean
berriro etorri.

5. Hau da eman diguten

okela asea
eserita mindurik
ez banu atzea!
Amaituko al dugu
egungo klasea
lortzen baldin badugu
sano altxatzea?
6. Zer pentsatua badu
auzoko Maribik
bart bere maitaleak
bisita eginik.
Ez dagola munduan
halako mutilik
txakurra ere egon
omen zen isilik
eta noski ez zidan
kontatu erdirik.
7. Urteek jartzen dute
gizona makurrik
hori esan zuenak
ez zion gezurrik.
Ezingo diat eman
pozteko mezurik
lurra tiraka hasi
zaikala zirudik.
Bertso hauek ariketa soilak dira, pieza gisa baliorik ez daukatenak. Errima aldetik ordea, onak dira. Eta begira
zeintzuk multzo konbinatu diren. Lehen-bigarrenetan B-D-G-R + K-P-T. Hirugarrenean eta seigarrenean B-D-G-R + N-M+
L. Laugarrenean eta zazpigarrenean B-D-G-R + RR. Bosgarrenean S-Z-X + TS-TZ-TX.
Goazen orain multzo ezberdinen konbinapen neurrigabeetatik adibide sorta ugari batzuk ematera. Patroi
nagusiari jarrai, oin laukoteak ematen ditut, baina, bistan denez, gehiago ere izan litezke, segun zer neurri den.
G-B-D-R + K-P-T
- Jo ta ke, litake, dirade, nahigabe.
- Bete, neke, ere, errege.
- Ote, legoke, gerore, hobe.
- Bati, daki, kabi, hadi.
- Bedi, beti, ireki, gehiegi.

- Toki, egoki, erori, grogi.

- Erruki, eduki, dirudi, isuri.
- Harago, badago, dalako, baterako.
- Gordeko, lepo, balego, gero.
- Igo, ariko, geldiro, betiko.
- Joko, igoko, idoro, gogo.
- Zaletu, leku, hobe du, dukegu.
- Ditu, mediku, digu, gatibu.
- Planta, hanka, danba, samba.
- Arpa, barka, karga, behar da.
- Tente, menpe, jende, mende.
- Argi, garbi, jarki, aurki.

- Senti, ozenki, sendi, banendi.

- Kanpo, planto, zango, jango.
- Trinko, finko, bingo, egingo.
- Ardo, mardo, txarto, beharko.
- Kantu, tantu, berandu, eman du.
- Talentu, kontentu, omen du, bagendu.
- Kontu, konpondu, ondu, non du.
- Hartu, barku, kargu, behar du.
B-D-G-R + L + N-M
- Gabe, gale, kale, Nekane.
- Ere, ele, ene, seme.
- Bide, nire, egile, errime.
- Hobe, gerore, jagole, Jondone.
- Agure, inude, xume, entzule.
- Honi, hori, hilobi, Imanoli.
- Itzuli, isuri, guri, laguni.
- Xalo, dago, sano, luzaro.
- Lelo, gero, bego, beno.
- Umo, nulo, zulo, agudo.
- Damu, badu, daukagu, balu.
- Mantenu, bagenu, ganbelu, hobe du.
- Titulu, ditugu, hartu du, seguru.
RR + B-D-G-R
- Ari, igari, igarri, mingarri.
- Arre, barre, bare, gabe.
- Berri, aterri, ageri, gehiegi.
- Irri, zirri, hiri, agiri.

- Hori, gorri, tori, etorri.

- Harro, hago, brabo, zigarro, txarrago.
- Ero, erro, gero,lerro.
- Barru, badu, baru, marru.
S-Z-X + TS-TZ-TX
- Asea, atzea, klasea, salatzea.
- Hezea, hobexea, bertzea, lehertzea.
- Haizea, eklipsea, klitxea, bizitzea.
- Gosea, hangoxea, jotzea, kotxea.
- Luzea, altuxea, gurutzea, ezagutzea.
- Gazi, ikasi, idatzi, amatxi.
- Merezi, ihesi, gaitzetsi, hemeretzi.
- Bizi, lehenbizi, iritxi, amabitxi.
- Josi, erosi, egotzi, mainontzi.
- Utzi, guzi, gutxi, nagusi.
- Laxo, jaso, atzo, mantso.
- Beso, preso, bertso, ezertxo.
- Iso, mintzo, kaixo, gutxitxo.
- Oso, temoso, txotxo, dinotso.
- Kasu, ezazu, mehatxu, halatsu.
- Kexu, diezu, kementsu, probetxu.
- Usu, musu, kutsu, amultsu.

NIK + LIK + RIK

- Danik, barik, zabalik, jadanik, animalik.
- Lehenik, legerik, ergelik, zurikerik.
- Eginik, erdirik, mutilik, isilik, Maribik.
- Egonik, gogorik, odolik, Manolik, teorik.
- Lagunik, zirudik, bururik, alu bik, Irurik.
RIK + RRIK
- Barik, bakarrik, prakarik, zakarrik.
- Alperrik, aterik piperrik, egiterik.
- Gogorik zororik, jatorrik, potrorik.
- Makurrik, gezurrik, mezurik, zirudik.

SIK-ZIK + TSIK-TZIK
- Kasik, gatzik, kapazik, lorratzik.
- Ezik, ametsik, babesik, ezetzik.
- Baizik, gaitzik, bortitzik, krisisik.
- Pozik, bihotzik, sosik, zortzik.
- Biluzik, jesusik, hutsik, funtsik, gutxik.
Adibide ugari hauek konbinapen ezberdinen erakusgarri besterik ez dira. Normalean ez da honela errimatzen,
bat batean behintzat. Honek ez du esan nahi beti honela errimatu behar denik, honela ere errima litekeela baizik.
Errimaren obligazio bakarra -eta ez txikia- minimo batetik gora ibiltzea da eta adibideon asmoa minimo hori sobera
gainditzen dutela erakustea da. Errima onak dira, bai: daki-ireki-egoki-erruki. Bai: daki-izaki-ebaki-diraki. Bai: daki-batizapi-izaki. Baita: bati-daki-kabi-hadi ere. Lehen hirurak bagenezkien eta lehen bezain on izaten jarraitzen dute. Hemen
azkenengoa ere ona litzatekeela esaten ari naiz, zein hobea den eztabaidan sartu gabe.
Hiztegia berritzean, inolako tentaziorik ez dut izan, bere egitura erizpide zabalago hauen arabera aldatzeko.
Sailkatzeak, esparru handiegiak hartzen badira, ez dauka inolako onura praktikorik. Oihana zatitzen hasi eta zati bakoitza
berriz oihan gelditzekotan, ezer gutxi aurreratzen dugu.
Baina argi dago hiztegi honek errespetatzen jarraitzen duen lehen egituran, sail batzuk oso ugariak direla, beste
batzuk ez hainbeste eta batzuk nahiko edo oso urriak.Adibidez, ba-da-ga-ra sailean, aurreko bokala a nahiz e dela, gera, bera, atera, aurrera, aukera, minbera... etab.-, bada aski ugaritasun, kontsonante horiekin bakarrik nahi beste
bariazio aurkitzeko. Beste batzutan ez hainbeste, eta orduan bertso bat, adibidez, dago oinez hasten bada, ia aldez
aurretik dakigu ondoren gehiago, lehenago, esklabo, akabo eta gisakoak etorriko direla, azken biok gehienean gaizki edo
artifizialki sartuak. Erizpide zabalago honek zenbait errimakera entzunegiren errutinatik aska gaitzake.
Ez da, ordea, auzia negatiboki kontsideratu behar, urritasun kasuen salbagailutzat. Errima kontzeptu positiboa da
eta sailik ugarienetan ere konbinapen ezberdinek kolorea aldatzen dute, ezusteak eraginez. Elementu mekaniko soila
ezezik elementu dinamikoa da. Zenbat eta biziagoa izan, hainbat eta tresna aberatsagoa. Eta hori, errimari dagokionez,
bariaziotik dator eta bariazioa konpinapen ezberdinen ahalbideak bakarrik dakar.
Emandako sortetan, adibiderik gehienak artikulu mugatzaile gabe daude, hitzak hiztegian datozen bezala. Bistan
da artikulua har dezaketenei hura eransteak errima sendotu egingo diela, edo normalean behintzat ez duela eskastuko.
Zergatik eskastu, elementu bat gehiago sarturik? Honek komentario txiki bat merezi du.
Artikulu mugatzailea oso elementu arrunta da, nahitaezkoa kasurik gehienetan. Euskarazko errimaren muga
handietariko bat hain zuzen artikulu mugatzailearen presentzia ia baztergaitza da. Oso kasu bakanak dira hitzak era
mugagabean zuzen gelditzekoak. Hitzak hiztegian datozen moduan -oso, uso, pauso, eroso etab.- nekez utz daitezke
horrela. Gehienean osoa, usoa, pausoa, erosoa... etab. izango dira. Artikulu mugatzailearekiko menpetasun hau
hizkuntzaren beraren ezarpena da. Artikulua aurretik jartzeko egitura daukaten inguruko hizkuntza guztiek, alde horretatik
eta errimari dagokionez, gurekiko abantaila handian daude. Gure deklinabideak badauzka bere aldeonak errimarako,
kasu guztien atzizkiak -nor, noren, nori, norentzat, norako etab. azken doazelako. Baina horrek ondorioz hitza bere forma

mugagabean uzteko ahalbidea ia minimora jaisten du. Eta hau errimarako oso eragozpen handia dela aitortu behar,
euskarak daukan handiena. Hiztegian aurkitzen duzun milaka hitz -eta beraz milaka errima posible- ezin da horrela
kantatu, atzetik gehienean artikulua edo deklinabidea erantsi behar zaiolako.
Guzti honetatik ateratzen da artikulu mugatzailea oso elementu arrunta dela, ia mekanikoa, nahitaez errepikatu
beharrekoa. Hura ezartzeak ez dio bizitasunik eransten errimari, bai ordea kentzeak, orduan hitza era ezohikoan
gelditzen baita. Beraz, paradoxaz, elementu bat gehitzeak errima indartu barik ahuldu egingo luke. Bilintxen Loriak Udan
sortako lehen bertsoan oin hauek datoz: Gazte bat, beste bat, aste bat, triste bat. Ez zen hainbeste aldiz aipatua izango,
oinak honela baletoz: Gaztea, bestea, astea, tristea. Non dago aldea? Batean artikulu mugagabea daramala eta bestean
mugatzailea. Hau hitzari erantsita idazteak ez du gakorik aldatzen. Batean bat lau aldiz jartzea poto bada, zergatik ez
bestean a lau aldiz errepikatzea? Eta hala ere, hura gaur pototzat joko genuke, nik behintzat, eta ez ordea artikulu
mugatzaileduna. Arrazoia sinplea da. Artikulu mugatzailea euskararen betekizun bat dugu. Ezin zaio ihes egin. Hori
pototzat ekiditen hasiko bagina, ezingo genuke euskaraz hitz egin.
Iruzkin hauen ondoren, arestian emandako oin zerrendei artikulu mugatzaileak zer egingo lieke? Indarra gehitu
ala gutxitu? Bi silabarekin, azkenarekin eta aurrekoarekin, jokatzen dela emanik, gauzak berdintsu edo indartuago utziko
lituzke, oro han Baldin agure-inude-xume-entzule errima ontzat jo badira, areago beharko dira agurea-inudea-xumeaentzulea.
Silaba bakarra edo azkena bakarrik hartuz gero, beste kontu bat litzateke, aurrerago, errimaren azalpen
orokorrean, azaldua denez. Azken silaba hutsarekin jokatuz, bistan da errima ona atera daitekeela, aurreko silabaren
bokala ezberdina izan arren, baina orduan silaba errimatzailearen kontsonanteak denetan berdina behar du. Esaterako:
- Oparo, bero, oro, aguro.
- Kalte, bete, maite, diote.
- Ari, hori, guri, ageri.
- Grazi, berezi, bizi, guzi.
- Lotsabako, menpeko, gogoko, orduko.

Hauek errima onak dira, nahizta azken aurreko bokalak aldatu. Baina aldi berean azken silabak kontsonante
berari eusten dio, denetan RO, TE, RI, ZI edo KO eginez. Gaizki al legoke, adibidez, kabi-bedi-hori-mugi? Hiztegi hau ez
da arau emale. Egitura bi silaba kontuan harturik egina da. Azken silaba hutsez nahiz beste nolanahi jokatu nahi duenak
badaki hitzak non aurki ditzakeen eta horixe da behar dena.
ERRIMA BARRUKO TRANSIZIOAK
Errimatzen duten oinak erreskan doaz, ez denak batera. Beti ere lehen oina bigarrenarekin lotuago dago
azkenarekin baino, eta hala beste guztien kasuan. Orduan batetik bestera transizio egoki bat eginez gero, bertan segi
daiteke, edo bertan ondo amaitu, azkena bada. Adibidez:
- Lepo-menpeko-gogoko-gorroto.
- Hori-horri-berri-irri.
- Daukagu-soldadu-badu-barru.
- Nahiago-baitago-faltako-zertako.
Lehenengoan gorroto ondo dator gogoko-rekin, hau menpeko-rekin eta hau lepo-rekin, nahizta lepo-gorroto
jarraian ez leudekeen hain ondo. Bigarrenean hori-horri da transizioa, hirugarrenean badu-barru eta laugarrenean
baitago-faltako. Errima joankorraren kontzeptu honek joko handia eman lezake. Puntuak banaka eta bata bestearen
ondoren entzuten edo irakurtzen dira. Batetik besterako jauzia naturala baldin bada, belarririk ez da minduko. Gerta
daitekeen bakarra da ondorioa ez dela lerro zuzena izango, kurbatua baizik. Hau ere ez al da efektu polita?

ERRIMA PROGRESIBOA
Transizio horiek behin baino gehiagotan edo agian etengabe aplikatzen baditugu, errima etengabe progresiboa
ateratzen zaigu. Ibilbide etengabe kurbatua edo sigi-saga leundua bezalakoa.Adibidez:
- Jo ta ke, neke, nuke, digute, dituzte.
- Gale, gabe, hobe, ote, dute, urte, uste.
- Adi, bedi, beti, baneki, toki, noski, guzti.
Badirudi jo ta ke-dituzte, gale-uste eta adi-guzti bata-bestetik urrun daudela, eta hala daude egon ere, bakoitza
punta banatan. Ez dio ardura. Errimaren sentsazioa erreskan dator, hurrengoz hurrengo. Katebegiak elkarrekin ondo
badatoz, katea ez da trabatuko.
Joko hau urrunago eramanik, abenturak egin litezke. Adibidez: Hemen, eten, urten, urte, bete, neke, merke,
eske, dioste. Erreskada honetan hemen eta dioste lekutan daude. Agian transiziorik ezohikoena urten-urte liteke, baina bi
hitzok ez al dute ondo errimatzen, ia hots bera baitaukate?
Hau dena abentura bat baino areago, oso baliabide praktikoa izan liteke, batez ere bertso luze samarretan. Ez
dago nahitaez progresio etengabea eraman beharrik. Aski da erdi inguruan edo nahi den lekuan transizio txiki bat egitea,
errimak beste erreztasun eta beste adierazpide bat hartzeko. Estuan joateak sarritan sarrerazten dituen oin bortxatuak
eta tokiz kanpokoak ekidin ahal izatea ez da alde makala.
NOR, NORK ETA PLURALA
Hitz batek forma berarekin bi kasu ezberdin adieraz ditzake: Astea ona izan da edo astea ohean iragan dut.
Lehenengoa aditzaren nor singularra da eta bigarrena konplementu singularra. Berdin asteak zazpi egun dauzka edo
asteak egin ditut ohean. Lehenengoa ergatibo singularra, bigarrena konplementu plurala. Ergatibo pluralari ere
gehienean forma bera ematen diogu: lagunak esan dit-lagunak esan didate. Idaztean, lagunek esan didate jarriko badugu
ere, hizkeran eta bertsotan, ergatibo pluralean ere, lagunak esan ohi dugu. Forma hau, beraz, -lagunak, asteak, gizonak,
txakurrak...- hiru gauza izan daiteke, segun aditza nola daraman.
Bertso bat nor singularrean edo konplementu singularrean hasiz gero, oin guztiak halaxe eraman beharra dago.
Berdin ergatiboan edo pluralean hasten bada ere. Gertatzen dena oin guztiak ergatiboan edo pluralean osatzea askoz
ere zailagoa dela, hizkuntzan singularra baita nagusi, oso hein handian gainera. Demagun ongi pasa karnabalak amaitu
nahi dugula bertsoa. Orduan hor hasten gara zabalak, eginahalak, hegalak, naturalak, makalak, formalak, tarnalak... eta
horrelakoen bila. Esakera artifizialak eta bertso bortxatua ateratzeko arrisku handia dago hor. Demagun orain pasa zazue
ongi aste kulturala esatera goazela.Aurreko hitz berak singularrean askoz ere errezago eta naturalago sartu ahal izango
ditugu. Eta gainera singularrean beste zenbait baliabide garrantzitsu ere sar dezakegu: aditzak -dala, gerala, gaitzala,
dezala...- adberbioak -hala, berehala, bezala...-, eta abar.
Proba dezagun singular-pluralak nahastetik zer datorren.Adibidez:
Saioa hola buka beharrak
ematen digu tamala
baina diote agur eginda
joateko ordua dala.
Lotara zuzen joan zintezke
baldin bazara formala
eta kalean galtzen bazara
ongi pasa karnabalak.

Errima txarra al da hau? Azken K hori, hots aldetik, gorabehera txikia dela iruditzen zait. Hain txikia, ezen
askotan, puntuka ari garela, batek pluralean hasten duena besteak singularrean jarraitzen du. Errakuntza maizkor horrek
adierazten du hots horren presentzia oso ahula dela, ia inexistentea. Areago dago hizkuntzaren egituran edo hizkuntz
ezagutzaren inferentzia oharkabean, belarrian bertan baino.
Berdintsu gertatzen da non kasuko N-rekin ere. Zer esan dik, handia ala handian? Etxea ala etxean? Hamaika
holako gertatzen da bertsolarien eta entzuleen belarrian. Hona bertso posible bat:

Orduerdi bat hor pasa zaigu

hasteko edo hastear
noizbait bagatoz, kaixo lagunak
berdin zahar eta gazteak.
Batzutan doble gozatu ohi da
handi ta txiki nahastean
ea egizko gozamena den
zuen antzerki astea.
Hona beste zenbait oin sorta posible:
-Lorea, folklorean, koloreak, balorea.
-Aldea, galdea, artaldea, goizaldean.
-Afaria, atarian, nabaria, janariak.
-Sarraskia, narrastiak, argazkian, azpian.
-Nola, kaiolan, arbolak, axola, dagola.
-Alea, kaleak, zaleak, ospitalean.
-Ikaragarria, ezin igarrian, belarrian, egarriak.
-Barruan, larruan, marruak, amorruak.
-Osoa, gozoak, erosoan, inozoak.
Oin hauekin eduki ona sortzen duen bertsoak ez du belarririk minduko, lehenengotan arraro samar gerta
balekio ere. Bi kontsonante horiek gora behera, azken bi silabetan -eta inoiz hirutan- hoskidetasun indartsuegia dago,
errima gaitzesgarria dela esateko. Errima asonanterantz goazela? Lehen ere horretantxe ari gara, kontsonante kideak
edo hots berdinak ez direnak konbinatzean. Habe-gabe-jabe-labe errima kontsonantea da, baina hage-gabe-galepare
asonantea. Hiztegi honen klabe nagusia asonantziaren eremu batez baliatzea da hain zuzen, eta eremu hori gehiago
zabal daitekeela esaten ari naiz.
Berritasun bakarra da azken hizkitzat ez dela kontsideratu kontsonante ezberdinen ahalbidea, edo kontsonante
bat, gure kasuan K eta N batez ere, agertzearen edo ez agertzearen egokitasuna. Zergatik ez hori ere, errima zuzen,
eder eta ahalbide berrien ekarle bada?

HIZTEGIAREN EGITURA
Hiztegi Errimatu honen arrazoiketa edo teoria HITZAREN KIROL NAZIONALA izeneko liburuan ikusi beharra
dago. Han aletzen da errimaren funtsa eta hiztegi honetako sailkapenaren zergatia. Hala ere, beharrezko da, laburki
bada ere, hiztegi honetako bi sailkapen mota nagusiak ematea, nola egina den eta nola doan jabetzeko.
SAIL NAGUSIAK
Hiztegia bederatzi zatitan edo sail nagusitan banaturik dago. Lehen zazpi sailek kontsonanteei jarrai eginiko
banakuntza dute. Zortzigarrenean diptongoak datoz eta bederatzigarrenean BESTE BATZU, gehigarri gisa, hiztegi honen
egituran sartzekoak ez badira ere.
Kontsonante batzu kideak edo antzekoak dira. Familia bat egiten dute. Beste batzu bakarrak dira, ez baitute
ahaide hurbilik. Hona nola ordenaturik doazen sail nagusiok:
1) B-D-G-R. Azken silaban kontsonante hauetariko bat daramaten hitzen saila. Sail honen barruan anitz
sailtxo dator: BA-DA-GA-RA; BE-DE-GE-RE; BI-DI-GI-RI; BO-DO-GO-RO; BU-DU-GU-RU; RBA-RDARGA; RBE-RDE-RGE; eta abar.Anitz sailtxo, baina denak kontsonante horien inguruan.
2) K-P-T. Hauekin osatzen dugu bigarren familia edo sail nagusia.Hemen ere sailtxoak pilaka dira: AK-AP-AT;
EK-EP-ET; IK-IP-IT; OK-OP-OT; UK-UP-UT; KA-PA-TA; KE-PE-TE; eta abar.
3) M-N. Bikote honek, N-ek batez ere, sail asko dauka: AN, EN, IN, ON, UN; AIN, EIN, OIN, UIN; MA-NA, MENE, MI-NI, MO-NO, MU-NU; eta abar.

4) L. Hau kontsonante bakartzat hartzen dugu: AL, EL, IL, OL, UL; LA, LE, LI, LO, LU; eta abar.
5) RR. Hau ere, R gogorra alegia, bakarra da: AR, ER, IR, OR, UR; RRA, RRE, RRI, RRO, RRU; eta abar.
6) S-Z-X. Hirukote hau familia dugu. Elkarren kideak dira: SA-XA-ZA; SE-XE-ZE; SI-XI-ZI; SO-XO-ZO; SU-XUZU; AS-AX-AZ; ES-EXEZ; eta abar.
7) TS-TX-TZ. Hemen hots indartsu hauen familia osatzen dugu: ATS-ATX-ATZ, ETS-ETX-ETZ; ITS-ITX-ITZ;
OTS-OTX-OTZ; UTS-UTX-UTZ;TSA-TXA-TZA;TSE-TXE-TZE; eta abar.
8) DIPTONGOAK. Sail nagusi honetan diptongo guztiak datoz: EA, IA, OA, UA; AE, EE, IE, OE, UE; Al, El, OI,
UI; AO, EO, IO, UO; AU, EU, IU, OU.
9) BESTE BATZUK. Sail honetan errima mota batzu bereziki ematen dira, oso erabiliak izanik, tokatzen
zitzaien sailean, hirugarrenean alegia, zehazterik ez zegoelako. Hauexek dira: NIK, RIK, RRIK, LIK, SIKZIK, TSIK-TZIK. Errima hauen oinarri nagusia, ia osoa, atzizki bat da: IK: Ez du bariazio handirik ematen.
Baina oso erabiliak eta erabilgarriak izanik, daukaten apurretik ahal den guztia garatzea ez dago gaizki.
SAILTXOEN SAILKAPENA
Sail nagusien eta horien barruko sailtxoen berri emanik, bada beste sailkapen garrantzitsu bat sailtxo
bakoitzaren barruan. Sailtxo hauek honako azpisailen arabera banaturik daude:
1) ADITZA
a) Aditz jokatua
b) Aditzak
c) Aditz bikoitzak
d) Era intenporala
2) ADBERBIOAK
3) IZENORDEAK
4) ADJETIBOAK
5) IZENAK
6) ATZIZKIAK
Hitz batek hauetariko bat izan behar du nahitaez. Banakuntza honen azalpen luzea HITZAREN KIROL
NAZIONALEAN dator. Hemen aski da honela banaturik dagoela jakitea. Aditzak lau azpisail ditu. Azpisail hauek zenbakiz
bakarrik adierazten dira. Lau bakarrik dira eta zenbaki bakoitzari zein dagokion gogoan hartzea ez da lan zaila. Bestela,
sei sail handi horiek izendaturik datoz beti.
Sail hauek ez dute esan nahi errima bakoitzak denak eduki behar dituenik. Sail posibleak dira. Besterik da
errima bakoitzak hauetariko zenbat dituen. Gutxik daukate denetik. Gehienek batzutatik daukate eta badira gutxitatik
daukatenak. Errima batzuk bariazio gehiago eta beste batzuk gutxiago daukate. Sail bat harturik ere, adjetiboak adibidez,
hortik badaukaten errimek ez daukate denek berdin. Batzuk adjetibo bat edo beste dutelarik, beste batzu ugariagoak dira.
Hitz batez, errima batetik bestera alde handia dago sail hauetan eta sail bakoitzaren ugaritasunean.
Azkenik, bada sailtxo bat tarteka agertzen dena: BIZKAIERA. Bertsolaritzan hitz eta aditz forma asko dira,
euskalki bakoitzak bereak ditueneak. Nik, bizkaitarra izanik, neure euskalkikoak sartu ditut. Beste euskalkietakoek bila
bezate sail horretan berei dagokiena.

B-D-G-R
BA-DA-GA-RA
A
1)

a. Gara, zara, da (bada, bera da, gaba da)

b. Laga, atara.
c. Ikara, dardara, susara (izan-ukan), algara, eupada, kakara, karkara, marmara (egin)
d. Laga, paga, graba, traga, akaba, ezaba.
Para, anpara, konpara, prepara, errepara.

2)

Hara, baga, bada, jada, beharbada, baitezpada.

Mara-mara, firi-fara, ziri-zara.
Jaja, iji-aja, ajaja, afa, plafa.

4)

Nomada, susara.

5)

Haga, gaba, baba, paga, traba, draga, plaga, aldaba, indaba, silaba, sigi-saga.
Armada, balada, galtzada, granada, parada, patxada, errada, ilada,
triada, brigada, bolada, pomada, asanblada, enbaxada, marmelada,
entsalada, alborada.
Gara, bara, algara, antzara, ganbara, lanpara, manpara, galdara, kakara, karkara, marmara, dardara,
maskara, enara, erdara, euskara, ijara, ilara, bailara, izara, ikara, kikara, zirrara, otzara, udara,
antepara.
Baja, maja, alaja, maraja, bentaja, bafa, estafa, jirafa, mustafa.
Atxaga, Guevara, Arriaga, Leizarraga, Zuloaga.
Araba, Aiara, Ankara, Kanada, Praga, Sahara, Iliada.

6)
RA:

Askara, plazara, azokara, martxara, errekara, erronkara.

Afrikara,Txinara, Amerikara, Baionara.
RA-(K)ARA: Ahalara, erara, nahikara, gogara, desgogara.
ABA:
Alaba, asaba, osaba, ugazaba.
ADA-KADA: 1. Pasada, sakada, hegada, zertzelada, islada, zirrada, okada, eupada, taupada, bultzada, abiada,
begirada.
Bafada, arrapalada, astrapalada, olinpiada, danborrada, estropada,
gurutzada, maskarada, matxinada.
2. Betekada, botakada, tirakada, besarkada.
3. Zaplada, zartada, adarkada, eztenkada, zirikada, horzkada, bihozkada, haginkada, harrikada,
ostikada.
4. Tripakada, trenkada, ahokada, eskukada.
TARA:I. 1. Hartara, hortara, bertara, zertara, ezertara, edozertara.
2. Urteetara, gizonetara, herrietara, hauetara.
3. Askotara, eratara, modutara, urtetara.
4. Honetara, horretara, bestetara, zeharretara, trabesetara, okerretara, iruntzietara-iduleztara.
TADA: Zigortada, bakartada, egitada.
KARA: I. Belzkara, hozkara, lurkara, zurikara, gaztainkara, burdinkara.
2. Arkara, katakara.
IKARA: Izuikara, hotzikara, lurrikara, buztanikara.
E=A:
Laba, sara, bara, baga, haga, altara, titara, landara, koilara, eskuara.
A: (Fem) Barbara, pikara.
E
1)

a. Gera, zera, da (hobe da, ote da, lege da, bete da)
b. Atera.
d. Heda, hega, plega, enplega, arnega, ernega, ailega, sosega.
Gera, entera, opera, modera.

2)

Batera, bat-batera, behera (gainbehera, gora-behera, bertan behera, buruz behera), arabera, atzera,
antzera, gainera, ostera, sobera, aurrera, hurrera, ex cathedra.

3)

Bera, bedera, berbera, norbera.

4)

Bera, gelbera, kupera, alegera, artega.

5)

Neba, sega, seda, ziega, greba, algebra, katedra, anega, arreba, amaaitaginarreba, izeba, entrega,
lekeda, omega, kolega, estratega.
Era, lera, xera, afera, armera, baxera, arpilera, jaiera, albufera,
atmosfera, biosfera, estratosfera, kadera, kamera, bandera, ganbera,
hegabera, kantera, pantera, tankera, barrera, karrera, kartera, aukera, makera, manera, mangera,
habanera, kanabera, katadera, primadera, egutera, esfera, bezpera, euskera, xedera, egutera, libera,
litera, eihera, kimera, zimera, bisera, trangadera, eskailera, opera, kolera, tobera, txopera, ultzera.
Eba, Ageda, Ribera, Veda.
Erribera, Andromeda, Tutera.

6)
RA:

I. Kalera, larrera, etxera, ohera, hobera, lorera, gurera, urtera.

2. Parera, legera, denera, kolpera, ustera, luzera.
ERA:
I. Galera, galdera, esaera, gertaera, akabera, bilera, ibilera, joera,
egoera, ezaguera.
Harrera, jarrera, sarrera, sorrera, erorrera, etorrera.
2. Azalera, zabalera, lodiera, sendoera, luzera.
KERA: I. Kantakera, antolakera, pentsakera, azterkera, jazkera, orrazkera,
sineskera, ikuskera, kontakera.
2. Tripakera, begikera, aurpegikera, gorpuzkera, burukera, muturkera.
3. Albokera, aurrekera, atzekera, zeharkera, okerkera, trabeskera.
4. Arkera, katakera.
BEBA: I. Irribera, minbera, suminbera, egarbera, haserbera, izerbera,
bihozbera, onbera, hozpera, egosbera.
2. Gaztanbera, kardabera, kanabera, hegabera, haginbera, eulbera.
BEHERA: Hilbehera, haizebehera, aldasbehera, itsasbehera, urbehera.
PEDA: Ortopeda,
A:
Zera, papera, platera, plazera, alogera.
E = A:
Heda (hede).
A:(fem) Saltsera, borrera, gailega, sakrilega, pastelera.
I
1)

a. Dira, gira, zira, balira, da (ari da, eri da, nabari da, bizi da, aski da).
b. Gupida, desira (izan-ukan).
d. Fida, gida, gupida, gatiba, gaztiga, deskriba.Tira, desira, erretira.

2)

Aida, biba, tira, begira, sikira, jira eta bira.

4)

Biga.

5)

Brida, libra, liga, ziba, sigla, gida, partida, deriba, oliba, lixiba, intriga,
gupida, labatiba, albondiga, diapositiba.
Ira, hira, jira, bira, lira, mira, tira, satira, kadira, jirabira, tirabira,
sokatira, aingira, aintzira, bigira, dirdira, kirkira, pilpira, desira, izkira,
mizpira, distira, zingira, lastaira, eskuaira, mintzaira, kondaira, ikusmira, lurbira.
Zifra, kalifa, tarifa, errifa.
Altamira, Eneida, Ira, Atlantida.
Txillida.

6)
A:
RA:

Sherifa, esnifa.
I. Herrira, berrira, handira, argira, mendira. Kantaurira, Basaurira,
Napolira, Miamira.
2. Harira, erdira, neurrira, guztira, gutxira.
DA:
Segida, korrida, mugida, despedida.
IBA:
Narratiba, alternatiba, perspektiba, defentsiba, ofentsiba, esklusiba,
exekutiba, kooperatiba.
ZIDA:
Herbizida, homizida, genozida, jainkozida, suizida, fratrizida, insektizida.
A (fem): Pasiba, obsesiba, posesiba, perfida, kerida, selektiba, primitiba.
O
1)

a. Da (ondo da, igaro da, egongo da, espero da, igo da)
d. Froga, proba, aproba, konproba. Ora, lora, zora, adora, labora,
birlora, deitora.

2)

Gora, nora, inora, edonora, albora, ondora, kanpora, lekora, gustora, boga-boga.

4)

Alproja.

5)

Koba, kobla, joga, noba, toga, troba, supernoba, aproba, adoba,

antxoba, sinagoga, ziaboga, iloba.
Oda, moda, soda, arroda, pagoda, rapsoda, komoda.
Froga, droga.
Moja, sofa, soja, alkatxofa.
Flora, agora, ganora, alkandora, anfora, anafora, aurora, mandragora, metafora, mejora, nekora,
denbora, haizkora, txirlora, bitakora, polbora, deihagora, heiagora, diaspora.
Pandora, Jehova,
Zamora, Cordoba,Terranoba.
Sofa, moja, alproja.

6)
RA:

I. Ahora, arlora, lepora, zepora, linbora, golkora. Bilbora,

Mexikora, Kaukasora, Parnasora, Olinpora.
2. Orora, osora, gogora, gerora, luzarora.
PODA: Antipoda,
LORA: Hasgora, aldasgora, hilgora.
A:
Ora, artzanora.
E=A:
Lora, hoba, serora, bapora, traktora.
A: (Fem) Autora, desertora, doktora, eskultora, monitora, priora, tutora.
U
1)

a. Da (heldu da, seguru da, hustu da, gertatu da)

c. Gura (izan-ukan), ardura (izan-ukan), logura (izan).
d. Duda, muda, apura, ingura, lilura, satura, kontura, jura, inaugura.

2)

Ardura, pentzura, modura, kontura.

3)

Hura.

5)

Uda, duda, guda, muda, fuga, tuba, muga, helmuga, jomuga.

Aura, akura, ardura, aztura, arrengura, aingura, jaidura, onura, padura,
mentura, zentsura, abentura, kalentura, itxura, matxura, figura, mihura, lilura, natura, durdura,
purpura, miniatura, postura, koiuntura.
Buda, Cernuda.
Kuba, Extremadura.
Trufa.

6)
RA:

I. Zakura, lekura, zerura, burura, ifernura, eskura.

Malibura, Candanchura, Perura.
2. Barrura, tentura, zentzura, pultsura, puntura, eredura, gordegaldura.
DURA-TUBA: I. Hildura, mindura, samindura, apaindura, ubeldura zimurdura,
berdura, aladura, abiadura, akidura, inbestidura.
Estura, freskura, tristura, tolestura, joskura, haustura.
Batura, deitura, egitura, bahitura, lotura, bilkura, juntura. Klausura,
fisura.
2. Kultura, tesitura, tenperatua, diktadura, karikatura, obertura, partitura, arkitektura, eskultura,
estruktura, literatura, pintura, konfitura.
GURA: I . Ikusgura, jakingura, agergura, handigura, dirugura.
2. Hazkura, pizgura, esangura, negargura, barregura, logura.
A:
Ura, zura, gazura, itzaizura.
E=A:
Suga, herensuga, agura.
LBA-LDA-LGA:
1)

a. Da (ahal da, zabal da, hil da, ahul da)

d. Alda, galda, salba, asalda, asolba, olga, golda, molda.

5)

Alba, alda, aldra, alfa, alga, galda (eguzki galda), falda, galga, malda,
salda, porrusalda, zamalda, esmeralda, sorbalda.
Selba, azelga, huelga.
Filda, pilda.
Golda, zolda.
Buida.
Mafalda, solda.
Garralda.

6)
DA:
GA:

Hilda.
Afalga, estalga, helga.
NBA-NDA-NGA

1)

a. Da (joan da, hemen da, ezin da, on da, ezagun da)

c. Eztanda, zaunga, zurrunga (egin).
d. Landa, senda, defenda, izenda, sostenga, honda, funda.

2)

Landa, danba, danga, dzanga, dinbi-danba, tanga, tenga, tenga-tenga,

arin-aringa.

4)

Milinga.

5)

Andra, banda, danda, ganba, ganga, langa, landa, panda, samba, tanga,
tranga, txanda, txaranga, amanda, baranda, parranda, garranga, baztanga, eztanda, demanda,
propaganda. Laranja.
Enda, denda, prenda, benda, menda, xenda, abenda, agenda, almendra, harenga, balenga, belenda,
legenda, zerrenda, prebenda, hazienda, ofrenda.
Ginda, pinda, txinga, marinba, dilinda, firrinda, xiringa, txirringa,
belatxinga. Linfa.
Onda, fonda, ondra, bonba, tonba, sonda, alfonbra, anakonda,
erronda, ezponda. Lonja.
Dunba, jungla, tunda, txunba, maunga, zaunga, sunda, xunda, zunda,
tunba, buhunda, durunda, bulunba, burrunda, furrunda, zurrunga,
birunda, katakunba.
Zeelanda, Irlanda, Holanda, Uganda.

6)
DA:
GA:
ANDA:
A:(fem)

Janda, irtenda, eginda, egonda, entzunda.

Donga, ezkonga.
Besanga, ezkanda, haizkanda, oilanda, luzanga, luzenga.
Linda, gringa, ninfa, sainda, bikinga, fandanga, katxonda.
RBA-RDA-RGA

1)

a. Da (behar da, zer da, nor da, gaur da).

c. Narda (ukan), berba, burla (egin).
d. Karga, larga, borda, burla, purga, enbarga, enkarga, konserba.

2)

Barda.

5)

Garba, karga, barda, larba, goarda, narda, sarda, matxarda, beltxarga, deskarga, bonbarda,
mustarda.
Berba, berga, zerba, zerga, gerla, erreserba, konserba.
Lingirda.
Orga, borda, horda, korda, morda, klabikorda, txirikorda.
Burla, kurba, purga, lanxurda.
Minerva.

6)
GA:

Indarga, eskerga, itxurga, kolorga.

BE-DE-GE-RE
A

1)

a. Gare, zare, dare.

c. Erabe (izan).

2)

Be (inora be), gabe, bage, are, pare, badare.

4)

Jabe, grabe, erabe, dulabre, suabe, burujabe, bare, nare.

Gale, zale, jale (ikus LE).

5)

Habe, hage, bahe, labe, nabe, sable, klabe, konklabe, abade, arabe,
galbahe, xarabe, edabe, erabe, nerabe, enbrage, enklabe, zetabe,
mirabe, kofrade, zutabe.
Are, eskuare, bare, jare, kare, sare, zare, aldare, kapare, landare,
glaziare, ditare, pilare, zizare, joare, dolare, ondare, koilare, juglare.
Bahe, galbahe, kanpae, gaztae (ikus AE).
Aje, kafe, bafle, garaje, paraje, epigrafe.
Javhe, Etxepare.

6)
DE:
BE:
BLE:
GE:
AJE:

GABE

Garade, zarade, dirade.

Zankabe, haizabe, etxabe, urkabe.
Estable, miserable, probable.
Erage, lotsage.
Adaje, ilaje, lumaje, masaje, paisaje, txantaje, biraje, blindaje, sabotaje, kamuflaje.

1. Dohakabe, lotsagabe, moldagabe, axolagabe, paregabe, bidegabe.

2. Atsekabe, nahigabe, ustekabe, bidegabe, zorikabe.

TADE:
GALE:
ZALE:

1. Egitade, bakartade, gogortade.

2. Edade, sanidade, abildade, libertade, kalamidade.
Logale, pizgale, okagale, botagale. (Ikus LE)
Janzale, ibilzale, diruzale. (Ikus LE)

Bizkaiera: Habe, dabe, nabe.

E
2)

Ere, bere, halere, batere, badere, bedere, betiere, behinere, alafede,

be (gorde be), jeje.

4)

Bere, nere.
Trebe, xehe, zehe, mehe, xelebre, alegre.

5)

Hede, fede, lege, xede, mesede, errege, reggae, erliebe, gizalege.

Ehe, behe (ikus EE).
Ele, bele (ikus LE).
Abere, andere, ampere, behere, betiere, botere, karaktere, miserere.
Jefe, hereje.

Bizkaiera: Ezebe, balebe.

I
1)

a. Dire.

2)

Bide (hori dela bide), be (hori be, niri be), sine die.

4)

Hire, nire.
Ide, kide, libre, zelibe.

5)

Bide, lige, pibe, detektibe, altzifre, kalibre, jengibre, geide, fraide,

abside, apside, tiroide, unide, efemeride, aire, maindire.
Rifle, arrezife.
Munibe, Olabide, Uztapide.
Uribe, Karibe, Zaire.

6)
BLE:
Faktible, terrible, sensible, bisible, fusible, posible, inposible, inpasible.
IDE-KIDE: Ahaide, partaide, ohaide, lankide, herkide, senide, haurride, bidaide,
aberkide, adiskide, saminkide.
BIDE-PIDE:1. Erabide, eskabide, errebide, adibide, aginpide, ibilpide, bizipide,
etorbide, ezagupide.
2. Lanbide, zeharbide, errepide, erdibide, ogibide, gurpide, eskubide, burubide.
OIDE:
Alkaloide, paranoide, zeluloide, kristaloide, metaloide.
AIRE:
Besaire, gerraire, buruaire.
Bizkaiera: Leuskide, leikide, zeinkide, daikide.
O
1)

c. Amore (eman), deitore (egin).

2)

Be (ondo be), re (gero're, bero're), lekore.

4)

Hobe, flore, more, dotore.

Doble, noble, probe.

5)

Ohe, kode, tripode, ore, lore, azalore, babalore, pasadoble, adore,

labore, balore, fabore, faktore, bapore, zapore, aztore, kastore,
endore, errore, tenore, ohore, ondore, dolore, kolore, folklore,
umore, tumore, deitore, sektore, bitore, likore, priore, motore,
bastidore, erretore, aligatore.
Katastrofe, kofre.
Poe, Tagore.

6)
DORE-TORE: Aktore, traktore, pastore, bektore, gestore, doktore, detektore, autore, editore, emisore, sentsore,
konfesore, auditore, salbatore, traidore, desertore, errektore, erreaktore, diktadore, trobadore,
gobernadore, inkinadore, direktore, pintore, tutore, injektore, inspektore, objektore, eskultore,
induktore, monitore.
U
1)

a. Gaude, zaude, daude, beude, baleude.

4)

Neure, heure, zure, zeure, gure, geure.

5)

Aube, musde, suge, herensuge, pure, agure, augure, aitagure, ainube, inude, ingude, orube, erbinude.
juje, souffl, entxufe.

6)
TUDE:
GE:
BLE:

Anplitude, altitude, latitude, longitude, magnitude.

Erruge, buruge, diruge.
Soluble, insoluble, indisoluble.
LBE-LDE-LGE

1)

c. Alde, galde (egin), ahalge (izan).

2)

Alde, balde, debalde, bestalde, alderik alde, be (ahal be).

4)

Errebelde.

5)

Alde, balbe, galde, talde, ahalge, salbe, erralde, kokalde, bilbe, olde,
golde, molde, uholde.
Elizalde, Olalde.

6)
BE:
Estalbe, haizalbe, itzalbe.
(T)ALDE:1. Artalde, behialde, haurralde.
2. Etxalde, haizalde, sukalde, elizalde, arratsalde, goizalde, eskualde.
Sartalde, sortalde, ekialde, mendebalde, iparralde, hegoalde.
NBE-NDE-NGE
1)

a. Bageunde, bazeunde.

2)

Mende, mendez mende, eskumende, errekonde, be (han be, inon be).

4)

Mendre, donge.

5)

Andre, igande, alanbre, kalanbre, jende, mende, merenge, laringe,

esfinge, lonbre, konde, hekatonbe.
Mirande.

6)
BE:
GE:
KONDE:
KUNDE:

Barrunbe, gainbe, ilunbe.

Ezkonge, konponge.
Bikonde, hirukonde, laukonde.
Erakunde, jazarkunde, aiherkunde, nahikunde, ongunde, igokunde,
jasokunde.
RBE-RDE-RGE

1)

b. Gorde.

2)

Be (hor be, behar be).

4)

Berde.

5)

Alarde, sarde, galtzarbe, matxarde, lerde, orde, korde, akorde,

batzorde, ailorbe, oinorde, urde, gurbe, basurde, izurde.
Cabo Verde.

6)
BE:
GE:
ORDE:

Uztarbe, aterbe, lehorbe.

Indarge, kolorge, itxurge.
Amorde, aitorde, alaborde, urreorde, ileorde.
BI-DI-GI-RI

SIL.BAK.: Hi, bi: bala bi, ele bi, ero bi, buru bi.
Hara hi, haute hi, hago hi.
A
1)

a. Banadi, bahadi, badadi, hadi.

b. Ezari.
c. Agi, ari, nabari (izan), igari (egin).
d. Adi, kabi.

2)

Adi, igari.

3)

Hari, berari, norberari.

4)

Nagi, nabari, hamabi, afrikari, ernari, ugari.

5)

Habi, kabi, haragi, garabi, zahagi, abizari, argizagi, buruzagi.

Hari, gari, sari, ahari, afari, altzari, arnari, atari, madari, patari, safari,
zamari, arrankari, xaribari, mirari, nekazari, argizari, ingeniara.
Mari, Hamurabi.
Euskadi, Cagliari.

6)
RI:

1. Etxeari, argiari, gizonari.

2. Erari, dudari, sortari (mugagabea).
(L-T)ARI: 1. Azterlari, salatari, pentsalari, ikaslari, gidari, agintari.
2. Dantzari, kantari, parrandari, zelatari, gerlari, merkatari, bekatari, aintzindari, albaitari, pasaiari,
ehiztari, zerbitzari, errotari, gudari, burrukari.
3. Segalari, haizkolari, soinulari, oihulari, probalari.
(K)ARI: 1. Janari, bazkari, edari, gertakari, nahikari, bizikari, hobari, opari,

gosari, bozkari, lotsari, gurari.

2. Adarkari, erpekari, ostikari, muturkari.
3. Andrekari, etxekari, emaztekari, gizonkari, haundikari.
KETARI: Urketari, egurketari, andreketari.
DI:
1. Artadi, pinadi, otadi, arantzadi.
2. Izadi, gizadi.
IA = I:
Notari, komisari.
Bizkaiera: jagi, ebagi, erabagi.
Banagi, bahagi, badagi.
E
1)

a. Bedi, baledi, ailedi.

b. Eseri, eskegi.
c. Ageri, ateri, zilegi (izan), igeri, usegi (egin).
d. Segi, obedi, despedi.

2)

Ageri, ateri, larregi, gehiegi, gutxiegi, beren beregi.

3)

Neri, zueri, haieri, hoieri.

4)

Eri, ageri, ateri, heavy, beilegi, zilegi, orlegi.

5)

Egi, hegi, begi, abegi, adabegi, marabedi, usegi, aurpegi, alegi, jauregi,
ikuspegi, izterbegi.
Eri, ateri, azeri, ihauteri.
Valery, Labegerie, Salieri, Montgomery, Kennedy, Retegi,
Txillardegi, Zumalakarregi.

6)
RI:

1. Zeri, edozeri, hainbesteri.

2. Etxeri, besteri, legeri, jenderi.
3. Etxeeri, gizoneri, deneri.
EGI:
Onegi, maizegi, goizegi, beteegi, ederregi, maiteegi.
(T)EGI: Lantegi, hiltegi, hiztegi, biltegi, mintegi, auzitegi, egutegi, oilategi,
monastegi, anbulategi.Ardandegi,amildegi, alondegi, presondegi.
(K)ERI: Alferreri, zirineri, zirtzileri, lapurreri, mozkorreri, zitaleri.
Haurkeri, huskeri, handikeri, tentelkeri, zurikeri.
(T)ERI: Gazteri, gizateri, umeteri, abelteri, luperi.
DI:
Artedi, legedi, loredi.
IA = I:
Arteri, bateri, aberi, histeri, miseri, tragedi, komedi, entziklopedi.
Bizkaiera: Begi, balegi, ailegi.
Edegi.
I
1)

c. Agiri (izan), intziri (egin).

d. Higi, frigi, errezibi.

2)

Firi-firi, miri-miri, txiri-txiri, ziri-ziri.

3)

Niri, hiri, biri.

4)

Giri, agiri, mutiri, firifiri.

5)

6)
RI:
DI:
IA = I:

lbi, idi, kiwi, hiri, biri, txiri, ziri, aldiri, martiri, intziri, suziri, arrastiri,
hara-kiri, zirimiri, izkirimiri.
Ihi, bihi, mihi (ikus II).

Hordiri, zuriri, Mariri.

Anaidi, mendidi, ontzidi, urkidi.
Walkiri, inbidi, insidi.
O

1)

a. Tori.
b. Erori.
c. Ohi (izan-ukan), sori (izan).
d. Ohi, mogi.

2)

A priori, a posteriori.

3)

Hori, berori, herori, zerori.

4)

Ori, gori, jori, sori, lohi, lodi, zogi, grogi.

5)

Ogi, hobi, hobby, lobby, jogi, hodi, body, zohi, zori, txori, maori, gautxori, teori, histori, klitori.

6)
RI:
DI:
HOBI:
ZORI:
IA = I:

1. Nori, inori, edonori, askori, denori.

2. Mandori, tontori, zorori.
Arlodi, garodi, pagodi.
Harrobi, karobi, hilobi.
Galzori, hilzori, itozori.
Kalori, histori, teori, kategori, filosofi, biologi, teologi, zoologi.
U

1)

a. Dirudi, balirudi, banirudi.

b. isuri, itzuri.
d. Mugi, irudi.

4)

Guri, zuri, beltzuri, limuri, linburi, urduri, elezuri, adiguri.

5)

Ludi, irudi, suhi, zubi, zurubi, rugby, arrubi, marrubi, errubi, eskubi.
Huri, euri, zauri, ainuri, akuri, axuri, iduri, aldauri, zinkuri, uhuri,
dunduri, maskuri, bisturi, justuri, baratxuri.
Kantauri, Neguri, Canterbury.

6)
RI:

1. Guri, zuri.
2. Bururi, konturi, ereduri, Peruri, pinuri.
DI:
Araudi, pinudi, porrudi.
DURI-TURI: 1. Apainduri, jakinduri.
2. Hogenduri, solasturi.
IA = I:
Penuri.

LBI-LDI-LGI
1)

b. Jalgi, eralgi.

2)

Aspaldi, aldiz aldi, geldi.

4)

Geldi.

5)

Aldi, zaldi, ahapaldi, errebeldi, eguraldi.

Vivaldi, Garibaldi.

6)
DI:
ALDI:

Arbeldi, zabaldi, ezpeldi.

Esaldi, nekaldi, hitzaldi, gizaldi, umaldi, belaunaldi, ikusaldi.
NBI-NDI-NGI

1)

a. Banendi, bahendi, ainendi, aihendi.

b. Iraungi.
d. Gaindi, txundi, errendi, defendi, konfondi.

2)

Ongi, gaindi, haraindi.

4)

Handi, dandy.

5)

Dandy, arrandi, sendi, mendi, sumendi, ilendi, berendi, durundi.

Gandi, Larramendi.
Auamendi.

6)
DI:
Arrendi, izendi, asundi.
MENDI: Itomendi, itsumendi, hondamendi, urkamendi.
HAUNDI : Buruhaundi, tripaundi, gibelaundi.
Bizkaiera: Banengi, bahengi, ainengi, aihengi.
RBI-RDI-RGI
1)

b. Jargi.
c. Argi (egin).

2)

Biderdi, erdiz erdi, gaitz erdi.

4)

Argi, garbi, erdi, hordi.

5)

Arbi, argi, erbi, derby, ilargi, oskarbi, zohargi, uztargi, ipurtargi.

Ardi, ahardi, erbi, erdi, alderdi, galtzerdi, gaitzerdi, eguerdi, izerdi,
gurdi, ipurdi, bururdi.
Lizardi.
Lapurdi, Zugarramurdi.

6)
DI:

Saskardi, lizardi, lerdi, alordi, lehordi, ezkurdi.

BO-DO-GO-RO
A
1)

a. Nago, hago, dago.

b. Jo (bera jo, jo ta jo) igaro, itxaro(n).

2)

Akabo, asago, ordago, lehenago, gehiago, gutxiago.

4)

Babo, brabo, esklabo.

Klaro, naro, nabaro, arraro, barbaro, pikaro, oparo.
Gajo, gizajo.

5)

Aho, bago, mago, pago, trago, arrago, zentabo, biago, tornado, lunbago, kartilago, sarkofago, pielago,
artxipielago.
Haro, garo, abaro, akaro, anparo, hazaro, berbaro, erreparo, tupamaro.
Majo, gajo, gizajo, Navajo.
Machado, Ikaro, Pindaro, Santiago, Lopez de Haro,Alexandro.
Kartago,Tartaro, Izaro, Chicago.

6)
AGO:
R0:

Honago, onago, harago, txarrago, gizonago, okerrago, nahiago.

1 . Zeharo, oparo, luzaro.
2. Egunaro, urtaro, udaro, domekaro.
(Z)ARO: Haurtzaro, egotaro, zahartzaro, udaro, urtaro, uztaro.
PARO: Bibiparo, obiparo.
GRAFO: Agrafo, telegrafo, poligrafo, boligrafo, biografo.
E
1)

a. Bego, balego.
b. Jo, eho, espero.

2)

Edo, gero, allegro, gaurgero, ezkero, harrezkero, honezkero.

4)

Ero, bero, aptero, diamero, gailego, sakrilego, konifero.

5)

Hego, lego, zebo, kredo, allegro, torpedo, bulego, errelebo.

Bero, klero, mero, zero, suero, bezero, aiero, pandero, jenero, libero, obrero, bolero, borrero, trobero,
numero, kruzero, olentzero,
albaitero, desespero, delibero, presbitero, akuifero, polimero, erromero, karabinero, errinozero.
Homero, Quevedo, Espartero, Samaniego.
Ebro, Fitero,Toledo, Sarajevo.

6)
G0:
R0:
ERO:
PEDO:

Jabego, luzego, kidego, frailego.

1. Astero, hilero, urtero, egunero.
2. Luzero,betero,xehero,suabero.
Saltsero, parrandero, litxarrero, gartzelero.
Bipedo, koadrupedo.

I
1)

b. jo, igo.
c. Fido (izan).

2)

Astiro, berriro, in vivo.

4)

Iro, txiro, txairo, algido, arido, perfido, hibrido, likido, solido, fluido,
libro, altibo, furtibo. Pijo.

5)

Zibo, artxibo, estribo, olibo, motibo, kultibo, korrektibo, aperitibo,

dispositibo.
Latigo, bertigo.
Kodigo, laido, enbido, libido, likido, solido, fluido.
Grifo, apokrifo.
Giro, tiro, banpiro, papiro, zafiro, guajiro, gaingiro, zikiro, erretiro.
Miro, Ziro, Sisifo.
Alkairo,Tiro.

6)
GO:
RO:
KIRO:
IBO:

IDO:

Etsaigo, begigo, lodigo, haundigo.

1. Handiro, argiro, garbiro, geldiro, betiro, biziro, hordiro.
2. Aldiro, orduerdiro.
Egiazkiro, bigunkiro, samurkiro.
Aktibo, efektibo, defektibo, selektibo, objektibo, kolektibo, subjektibo, deduktibo, induktibo, produktibo.
Datibo, natibo, narratibo, erlatibo, negatibo, bokatibo, adjetibo, prebentibo, primitibo, positibo, nutritibo,
paliatibo, indikatibo, superlatibo, exekutibo.
Masibo, pasibo, intensibo, obsesibo, posesibo, permisibo, korrosibo,
esklusibo.
1 . Azido, oxido, anhidrido,
2. Araknido, bobido, korbido, hominido, lemurido.
O

1)

b. Idoro.
c. Gogo (ukan).

2)

Oro, haboro, osotoro, grosso modo.

4)

Oro, zoro, burtzoro, bobo.

5)

Gogo, globo, algarrobo, godo, nodo, anodo, katodo, metodo, eksodo, sinodo, elektrodo, periodo,
bisigodo, ostrogodo, apostrofo.
Loro, kloro, poro, soro, foro, aforo, semaforo, meteoro, txikoro,
fosforo, burtzoro.Torlojo.

6)
GO:
LOGO:
SOFO:
BORO:
PODO:
FOBO:

1. Egunoro, hiloro, urteoro, asteoro.

2. Osoro, gozoro.
1. Dekalogo, katalogo, prologo, epilogo.
2. Teologo, filologo, biologo, zoologo, homologo, arkeologo, ginekologo.
Filosofo, teosofo.
Karniboro, herbiboro, omniboro.
Artropodo, miriapodo.
Xenofobo, hidrofobo, klaustrofobo.
U

2)

Agudo.

5)

Kubo, tubo, judo, laudo, feudo, apuro, bromuro, konjuro, minotauro.

Arturo, Epikuro,Victor Hugo.
Lugo.

6)
GO:
RO:

Ordugo, burugo, maisugo.

Orduro, zapaturo, segunduro, minuturo.
LBO-LDO-LGO

1)

c. Albo (utzi, geratu), zerraldo (utzi), salbo (izan).

2)

Salbo.

4)

Geldo.

5)

Albo, baldo, paldo, saldo, iIdo, erraldo, zerraldo, ziraldo.

Bilbo, Barakaldo.

6)
GO:

1. Ahalgo, hilgo.
2. Babelgo, Madrilgo, Errezilgo.
3. Ahalgo, zabalgo, epelgo, ustelgo, ahulgo.
NBO-NDO-NGO

1)

a. Banengo, bahengo.

2)

Ondo, egundo, lehenengo, hurrengo, in crescendo.

4)

Lanbo, lanbro, sendo, zindo, koxkondo.

5)

Lando, mando, mango, tango, trango, txango, zango, xardango, fandango, komando, meandro,
abakando, agilando, kontrabando, accelerando, andafandango.
Crescendo, dibidendo, diminuendo.
Bingo, gringo, linbo, txinbo, ninbo, ninfo, paraninfo, tamarindo,
bikingo, tilingo, zilindro, gorringo, marigorringo, zuringo.
Ondo, hondo, fondo, ontto, bonbo, bionbo, tongo, tonbo, estrongo,
diptongo, mondrongo, zokondo.
jumbo, segundo, nibelungo.
Marlon Brando, Rimbaud.

6)
GO:

1. Izango, irtengo, jakingo, egongo, entzungo.

2. Hango, hemengo, behingo, inongo, inungo.
Puntarengo,azkenengo,aurrenengo,beherengo,gorengo,ondorengo.
3. Gehiengo, gutxiengo, hargingo, artzaingo, zurgingo.
NGO:
Luzango, berdingo.
ONDO: 1. Sagarrondo, gaztainondo.
2. Besondo, betondo, ukondo, ukalondo, garondo, sutondo, belarrondo.
3. jatondo, afalondo, hilondo, erdiondo, gerrondo.
KONDO: Okondo, umekondo, etxekondo, mutilkondo, agurekondo.
RBO-RDO-RGO
4)

Mardo, lerdo, txordo, absurdo.

5)

Ardo, dardo, margo, herdo, mordo, morbo, turbo, sagardo, garagardo, zapardo, gepardo, petardo,
golardo, txanbergo, mokordo.

6)
GO:
Ihargo, uztargo, edergo, alfergo, lidergo.
DO:
Bizardo, ugerdo.
(T)URGO: Demiurgo, dramaturgo, taumaturgo.
MORFO: Amorfo, halomorfo, isomorfo, polimorfo.
BU-DU-GU-RU
SIL.BAK.: Du, gu. (Badu, hobe du, ari du... Gara gu, gaude gu, gaitu gu...)
A
1)

a. Daukagu, daramagu, diagu, zioagu.

b. Baru (egin), anparu (eman).

4)

Laru, karu, klaru, enparadu, koitadu, ondradu, esklabu.

5)

Tabu, kabu, akabu, adabu, marabu, enpagu, deabru, deskalabru.

Adu, gradu, ganadu, tabladu, estadu, donadu, mokadu, soldadu,
errekadu,abogadu.
Sagu, zabu, pagu, palagu.
Baru,anparu.
Tupac Amaru.
Tragu,arragu,arraru, barbaru.

O=U:

Bizkaiera: Dautsagu, dauagu, daroagu.

E
1)

a. Degu, diegu, dukegu, dizuegu, zaituztegu.

Dezakegu, zaitzakegu, daramakegu.
c. Erregu, aieru (egin), sosegu (ukan).

4)

Lukurreru.

5)

Dedu, eredu, endredu.

Debru, negu, zebu, plegu, arnegu, ernegu, erregu, enplegu, entregu,
entsegu, eztegu, entelegu, mailegu, sosegu.
Keru, zeru, aieru, aingeru, gaitzeru, traineru, barberu, mesmeru,
borreru, albaiteru, injineru.
Peru.

6)
GU:
O=U:

Laketgu, gordegu, erregu.

Saltseru, porteru, taberneru, bezeru, obreru.
Bulegu, errelebu, sakrilegu.

Bizkaiera: Dautsegu, dautzuegu, dagiegu, daikiegu.

I
1)

a. Digu, baligu, zaigu, zaizkigu, bekigu, bekizkigu.

Dakigu, darigu, datorkigu, daramakigu, dabilkigu.

2)

Txiru-liru, firu-firu.

4)

Hiru, mairu, hamairu.

Gatibu, enpaidu.

5)

O=U:

Tribu, katigu, gaztigu, kastigu, eskribu, testigu, bixigu.

Bandidu, partidu, sentidu, deskuidu.
Biru, diru, miru, mairu, pairu, armairu, altzeiru, mortairu, solairu,
alokairu.
Motibu, erretiru.

Bizkaiera: Hornidu, sentidu, mogidu, korridu.

O
1)

a. Diogu, damaiogu, daramaiogu, badezaiogu.

5)

Progu, modu, bizimodu.

Foru, goru, koru, zoru, lurzoru.
Erloju, torloju.

6)
GU:
O=U:

Logu, igarogu.
Metodu, teologu, aforu.

Bizkaiera: Dogu, dautsogu, daikiogu, badaiogu.

U
1)

a. Dugu, dizugu, zaitugu, ditugu.

c. Ekuru (izan), zizpuru (egin).

2)

Aiduru, inguru, buruz buru.

4)

Puru, ekuru, seguru.

5)

Gudu, budu, judu.

Huru, guru, buru, puru, aburu, asturu, kanguru, estakuru, daraturu,
aseguru, inguru, liburu, lauburu, zizpuru, kopuru, goiburu, gonburu,
lukuru, mukuru, dinosauru.
Elizanburu, Mendiburu.

6)
DURU: Hartzeduru, zorduru, minduru, hogenduru, zergaduru.
DURU-PURU: Artaburu, azaburu, txoriburu.
Mahaiburu, mendiburu, basaburu, asteburu, herriburu, hiriburu.
Uburu, helburu, bestaburu, iturburu.
6)
O=U:

Tubu, feudu, ordugu.

Bizkaiera: Dautsugu, daikizugu, badaitzugu.

LBU-LDU-LGU
SIL.BAK.: Du, gu (al du, igual gu...)
1)
b. Galdu, saldu, azaldu, afaldu, estaldu, itzaldu.
Heldu, epeldu, zimeldu, usteldu.
Hildu, bildu, amildu.
Axoldu, uholdu.
Ahuldu, marguldu, enuldu.
2)

Salbu.

4)

Malgu, salbu, heldu.

5)

Asaldu, endelgu.

6)
DU:
Zabaldu, kiskaldu, goibeldu, isildu, hurbildu, odoldu, marduldu.
GU:
Estalgu, itzalgu, bilgu, ibilgu.
GALDU: Emagaldu, gizagaldu, lotsagaldu, burugaldu.

NBU-NDU-NGU
SIL.BAK.: Du, gu (eman du, omen du, eraman gu...)
1)
a. Bagendu, bazendu.
b. Landu, ekandu, itandu, laztandu.
Kendu, zendu, mantendu, ostendu.
Mindu, sumindu, zaindu, agindu.
Ondu, atondu, ezkondu, konpondu.
Lagundu, bigundu.
c. Lausengu, durundu (egin).
2)

Berandu.

4)

Sandu, maingu, hindu.

5)

Gandu, banbu, andu, harlandu, ekandu.

Mendu, dendu, abendu, zimendu, dibidendu, gomendu, sostengu,
ukendu, lausengu.
Mundu, kungfu, durundu.

6)
DU:
Bakandu, azkendu, berdindu, zoriondu, itundu.
GU:
Etzangu, igarangu, irtengu, egongu.
MENDU: Pentsamendu, nahasmendu, luzamendu, adimendu, atarramendu,
begiramendu, zoramendu, pairamendu.
O=U:

Lanbru, fandangu, luzangu, gorringu.

RBU-RDU-RGU

SIL.BAK.: Du, gu (behar du, ezer gu...)

1)
a. Dakargu.
c. Kargu (ukan).
2)

Kargu (nire, zure...)

4)

Kurdu, absurdu.

5)

Gardu, kardu, ordu, akordu, ezordu, otordu, enkargu, enbargu, deskargu, kontserbu, burgu.

6)
GU:
O=U:

Sargu, sorgu, jezargu, lehorgu, itzurgu, zahargu.

Ardu, mardu, garagardu, margu, demiurgu.

Bizkaiera: Erdu.

K-P-T
AK-AP-AT
SIL.BAK.: At, bat, bart, hark, zart, zat, jat, klak, klask, plast, zast, krak, krask,
tak.
1)
a. Dakart-k, daukat-k, daramat-k, diat, didak, zidak, zaidak, ditiat,
darabilat-k, zeukat-k
Abant (egin), karrak, parrat (egin), eta onomatopeikoak: krak,
crack, zart, krak, krask, karrask, palast, tarrat, zapart
2)

Apart, bapat, erabat, bezanbat, zenbat, gehienbat, edozenbat, hainbat, batipat, orobat.

3)

Eurak, berak, bederak, norberak.

4)

Galant, xarmant, marxant, berant, ausart, zainart, kontrast.

5)

Rap, abat, abant, croissant, enbat, habitat, handicap, dukat, larunbat,

zalapart, txinpart, pikart, pailart, playback, koinak, anorak.
Bach, Kant, Goliat, Oihenart, Pasternak.
Irak.

6)
AT
K:

Harat, hunat, etxerat, kanporat.

1. Zapatak, ezpatak, etapak (mugagabea).
2. Kantak, kopak, politak, gonbitak, txinpartak.
NTE = NT. Instant, distirant, inportant.
Bizkaiera: jat-k, dauat, daikiat, daroat-k, joat, jekoat, jatortak, daikiat, daikidak...
TSAK-TSAT-TZAK-TZAT
SIL.BAK.: Zat, zak (hiri), zak (hik): baitzat-k, hartzak, ekartzak...
1)
a. Hitzak, baditzak-t, deritzak-t, daramatzat-k, diotsat-k, zebiltzak,
gabiltzak...
c. Haintzat (hartu).
2)

Behintzat.

4)

Bakoitzak.

5)

Balzac, Mozart.

6)
TZAT
K:

1. Niretzat, zuretzat, zuentzat, biontzat.

2. Ontzat, jakintzat, handitzat, amatzat, inortzat.
Beltzak, hitzak, hotzak, hutsak, langintzak, bizitzak, jaiotzak.

Bizkaiera: Dautsat-dautsak, damotsat-k, dinotsat-k, balitzat-k.

EK-EP-ET
SIL.BAK.: Det-k, hep, heek, tenk, set, zerk, prest.

1)

a. Diet-k, dezaket-k, dakiket-k, zaituet, dizuet, zitekek, litekek,

ditzaket-k...
Duket-k, dakarket-k, daramaket-t.
c. Laket (izan).

3)

Batek, bestek, zenbatek, honek, horrek, zerorrek, berorrek.

Zuek, hauek, haiek, berek, edozerk, batzuek, nortzuek.

4)

Laket, txanplet, perfet, balent, plazent, pazient, kontent, kontzient,

konkret, onest, modest.

5)

Adret, apet, balet, txalet, paket, parket, paret, taket, karnet, langet,
cachet, kaset, kasket, kabaret, godalet, vedette, jet-set, berset,
bidet, piment, kriket, kisket, tiket, trinket, ganibet, errient, sobiet,
offset, txolet, piolet, bouquet, gourmet, puntzet, sujet, minuet.
Hamlet, Macbeth, Servet, Millet, Monet.
Quebec, Tibet.

6)
TXEK-TXET: Hantxet-k, hortxet-k, hementxek-t.
XEK:
Handixek, bertatixek, oraindixek, honexek, harexek.
K:
Urtek, egunek, tentelek, galantek, paretek, ganibetek, kontentek.
EK
Denek, gizonek, besteek, herriek, jakintsuek.
Bizkaiera: Dautsek-t, daiket-k, badagiet-k.
IK-IP-IT
SIL.BAK.: Hik, dit-k, bik, pik, krik, txit, nik, kink, klik, klink, tink, flirt, zirt.
1)

a. Balit-k, ditik, gaitik, dizkit-k, dakit-k, dagokit-k, balekit-k.

c. Gonbit, irrist (egin), burutik (egon).

2)

Sic, haatik, horratik, aitzitik, engoitik, jagoitik, geroztik, zutik.

4)

Aisit, apit, polit.

5)

Tik, ardit, slip, zenit, gonbit, aerobik, tximist, txirrist, akzesit, defizit, superavit. Van Dyck, Schmith,
Athletic.

6)
TIK:
TATIK:

Hortik, hartatik, bertatik, goitik, behetik, kolpetik, gogotik, aurretik.

1. Gutatik, zuetatik, gizonetatik, besteetatik.
2. Umetatik, gaztetatik, txikitatik.
GATIK: Zergatik, horregatik, gugatik, etsaiengatik.
K:
Zatik, basatik, tematik, aitzakik.
TETIK: Jakitetik, hiltzetik, ikustetik.
NETIK: Zenetik, dutenetik, zaigunetik.
IK:
Tutik, galantik, politik, stopik.
AIK-AIT-EIK-OIK
SIL.BAK.: Haik, zait-k, seik, leik, teink, hoik.
1)
a. Balitzait-k, deritzait-k, eik (egik).
c. Gogait (egin).
d. Eraik, oroit.
3)

Beraik, zernahik, nornahik.

6)
BAIT.
K:

Zerbait, norbait, noizbait, nonbait, nolabait.

Jaik, alaik, anaik, deik, hodeik, morroik, koroik.

Bizkaiera: Neik, leik, emoik, eroaik.

OK-OP-OT
SIL.BAK.: Ok, lot, dot-k, pot, klok, nork, bort.
Kosk, post, sost, bost.
1)
a. Diot-k, daramaiot-k, emaiok, diot-k (esan), badiezaiot, negok,
zegok.
c. Stop, korrok, korrosk, porrot (egin).
3)

Inork, edonork, orok, askok, battok.

4)

Arlot, akort, arront, debot, esnob.

5)

Block, rock, shock, short, stock, stop, agot, argot, kapot, tarot,
zerrot, entrekot, autostop, maillot, pibot, pikort, boikot, aligot,
abrikot, galipot, kokot, konpot, konplot, konfort, porrot, robot.
Hamabost.
Charlot, Bartok,Van Gogh, Hichcock.

6)
ZKOT:
K:
OK:

Haundizkot, lodizkot.
Tontok, morroskok, oztopok.
Tantok, denok, gehienok, geurok, dugunok, guztiok.

Bizkaiera: Dot-k, nok, dok (da), dautsot-k, daikiot-k, dinot-k, badagiot-k.

UK-UP-UT
SIL.BAK.: Dut-k, truk, zut, zurt, zuk, guk, gluk, klub, pub, dzup, eup, heurt, nauk, lauk, hauk, grausk, plaust,
zausk.
1)
a. Zaitut, gaituk, ditut-k, dizut, diguk, ziguk, diraut, dazagut.
c. Axut, zurrut, tupust, purrust, zurrust (egin).
4)

Arrunt, elkartzut.

5)

Pub, punk, axut, mamut, katabut, debut, bermut, azimut, jogurt,

zurrut.
Talmud, Robin Hood.
Liliput.

6)
TZUK:

Batzuk, bitzuk, zeintzuk, nortzuk, norbaitzuk.

Bizkaiera: Dautzut, dauskuk, badagitsut, dinotsut.

KA-PA-TA
A
1)

c. Pa (eman), kaka, zarata, agiraka (egin).

d. Saka, araka, ataka, harrapa, eskapa.
Trata, amata, erremata.

2)

Taka, zapla, taka-taka, tapa-tapa, eskapa (ihesi), post data, tikitaka,

ttarraka-ttarraka.

4)

Non grata, apostata.

5)

Apa, jaka, grapa, kaka, kapa, laka, lapa, mapa, sapa, tapa, plaka, praka,
txapa, aldaka, aldapa, alpaka, alpapa, ataka, hamaka, kalaka, maraka,
marraka, karraka, barraka, matraka, txaraka, atralaka, etapa, entresaka, erresaka, antipapa, kloaka.
Akta, bata, lata, nafta, fragata, patata, zarata, zapata, kantata, txaplata, katarata, azafata, tarrapata,
ezpata, ezkata, estrata, zelata, serenata, pirata, txindata, goata, hortxata, gorbata, soldata, sonata,
tokata, kontrata, prostata, akrobata, kulata, vulgata, automata.
Kafka, Agata, Zapata, Andromaka.
Lesaka, Itaka, Cuernavaca.

6)
TA:

1 . Botata, lagata, faltata, pasata, aterata.

2. Ez da-ta, doa-ta, dela-ta, zela-ta.
KA:
1. Sakaka, esaka, botaka, tiraka.
2. Saltaka, zaunkaka, agiraka, orroaka, zalapartaka, arrapataka.
3. Ehundaka, milaka, sortaka, kutxaka, dozenaka.
4. Geraka, dohaka.
TZAKA: Aspertzaka, ohartzaka.
NAKA: Banaka, binaka, launaka.
KRATA: Akrata, demokrata, mandokrata, burokrata, aristokrata.
ATRA: Pediatra, geriatra, psikiatra, foniatra.
PATA: Telepata, psikopata, homeopata.
A:
Bata, enbata, koinaka, dukata, larunbata, (ikus AK-AP-AT).
A (fem): Guapa, txata, beata, koinata, mulata.
Bizkaiera: Jata (jat, zait).
E
1)

a. Datxeka, natxeka.
c. Arreta (ukan), erreka (jo), errieta (egin).
d. Debeka, fereka, mendeka, errespeta, konkreta, konprometa.

2)

Eta, eureka.

4)

Hameka, karateka, ordeka, bioleta.

5)

Aeka, (AEK), beka, leka, meka, tekla, ateka, azteka, erreka, ateleka,
iseka, oreka, ordeka, hipoteka.
Beta, letra, meta, seta, zeta, sekta, arreta, apreta, antxeta, brageta,
karpeta, klaketa, maketa, maleta, paleta, planeta, tanketa, kazeta,
abarketa, meseta, pezeta, zertzeta, errezeta, mitxeleta, dieta, gaileta, libreta, aliketa, metraileta,
kamiseta, etiketa, bizikleta, poeta,
goleta, kopeta, moketa, moneta, kolekta, kometa, konketa, probeta,
kroketa, profeta, tronpeta, korneta, eskopeta, anakoreta, kuneta,
luneta, muleta, pusketa.
Zabaleta, Lauaxeta, Seneka, Julieta, Zumeta.
Ondarreta, Amezketa, Ameriketa.

6)
TA:
KA:

1.
2.
1.
2.

Aseta, erreta, beteta, maiteta, gordeta.

Dute-ta, dute-eta, naute-ta.
Beteka, gordeka, galdu-gordeka.
Tarteka, epeka, erpeka, kolpeka, topeka, ahapeka.

(K)ETA: Hileta, olgeta, gogoeta, lorreta, lapurreta.

Pentsaketa, azterketa, hilketa, ariketa, berriketa.
ETA:
Aszeta, atleta, esteta.
TEKA: Diskoteka, hemeroteka, ludoteka.
NETA: Bagoneta, baioneta, abioneta, kamioneta, marioneta, furgoneta.
A:
Baleta, pareta, karneta, kasketa, bedeta, perfeta, kisketa, bouqueta,
sujeta. (Ikus EK-EP-ET).
A (fem): Greka, perfekta, subjekta.
I
1)

a. Baita, darraika.
b. Errita, goitika, errepika (egin).
d. Aipa, maita, kita, abdika, elika, inbita, gonbita, publika, madarika,
belaunika.

2)

Baita, apika, urtika, per capita, antxintxika.

4)

Hamaika, semita, jesuita, karmelita, zenobita, hipokrita, sodomita,

hermafrodita, troglodita, kosmopolita.

5)

Lika, mika, pika, pipa, tripa, zipla, barrika, kanika, karrika, fabrika,
patrika, platika, kalamatrika, mertxika, pertika, errepika, birika, bixika, irrika, kirrika, txirrika, xirrika,
txiripa, klinika, ikamika, basilika,
botika, formika, kronika, tonika, harmonika, enziklika, beronika,
erretolika, perestroika, kurrika, puxika, tulipa, tunika, errepublika.
Aita, gaita, beita, akeita, kripta, mitra, zita, zagita, marmita, kalapita,
dinamita, errita, ermita, termita, lebita, meskita, dolce vita, bisita,
txibita, orbita.
Agripa, Margarita, Enbeita,Txirrita,Vittorio de Sica.
Afrika, Amerika, Antartika, Gernika, Belgika, Costa Rica, Korsika.

6)
TA:

1. Nahita, jaikita, jarrita, etorrita, hasita, ikusita.

2. Daki-ta, beti-ta.
KA:
1. Jarraika, segika, korrika, jaurtika.
2. Harrika, aldika, handika, zatika, erdika, zirika, miloika, kubika.
A:
Dakita (al dakit), dakika, zaita, zaika.
A:
Goaita, ardita, zenita, defizita, polita, gonbita, (ikus IK-IP-IT).
A (fem): Txikita, klasika, estatika, erotika, antipatika.
IKA:
Mekanika, dinamika, botanika, teknika, termika, polemika, mimika,
kimika, elektronika.
Epika, metrika, logika.
Lirika, erretorika.
Fisika, metafisika, musika.
Praktika, taktika, gramatika, semantika, matematika, etika, dialektika, estetika, genetika, fonetika,
kosmetika, kritika, mistika, logistika,
politika, optika, erotika, nautika, akustika.
O

1)

a. Dagoka, nagoka.
b. Bota.
c. Opa (ukan), oka, topa, borroka (egin).
d. Opa, topa, toka, koka, koloka, azota, gorrota, oztopa.

4)

Loka, koloka, despota, idiota, judoka, poliglota.

5)

6)
TA:
KA:

A:

Popa, kopa, vodka, kopla, troka, tropa, txopa, zopa, soka, alboka,
arroka, arropa, azoka, marmoka, epoka, bikoka, borroka, dortoka,
pottoka.
Ota, flota, kota, mota, nota, sota, apota, marmota, maskota, arrabota, bankarrota, errota, anekdota,
pilota, pikota, txorrota, kuota.
Dakota, Bogota, Europa.

1. Jota, itota, igarota, esperota.

2. Dago-ta, dio-ta.
1. Joka, igaroka, idoroka.
2. Alboka, saltoka, askoka, lerroka, ildoka, mokoka, aldo-maldoka,
tonto-montoka.
Rocka, stopa, mailota, boikota, kokota, konplota, robota, (ikus OK-OP-OT)
U

1)

a. Daduka, naduka, dauka, nauka, beduka, beuka, bagenduka, diharduka.

c. Taupa, burruka (egin).
d. Uka, buka, truka, hauta, muta, izkuta, gomuta, zurrupa.

2)

Aupa, mauka-mauka, mauta-mauta.

4)

Hauta, prostituta.

5)

Upa, dupa, lupa, txalupa, mahuka, peluka, iztupa, okupa, ostruka,

burruka, zurruka.
Fruta, puta, pauta, batuta, maluta, erruta, permuta, errekluta, zikuta,
disputa, gomuta, kondukta, turuta.

6)
TA:

1. Hartuta, galduta, helduta.

2. Du-ta, gaitu-ta, ditu-ta.
KA:
1. Zapalduka, helduka, ostuka.
2. Zabuka, mehatxuka, haztamuka, arnas-estuka, ferekuka, mailuka,
orduka, inguru-minguruka, hautu-mautuka.
NAUTA: Astronauta, kosmonauta.
A:
Mamuta, katabuta, debuta, zurruta, (ikus UK-UP-UT).

LKA-LPA-LTA
1)

c. Falta (izan, ukan), alta (izan).

d. Falta, salta, asalta, buelta, kolpa, solta, bulka, erremolka.

2)

Alta.

4)

Zelta, ultra.

5)

Falta, talka, ahari-talka, delta, buelta, kolka, polka, eskolta, errebolta,

kulpa, multa, pulpa, kontsulta, katapulta.

6)
TA:
KA:

1. Ahalta, hilta.
2. Dabil-ta, isil-ta.
Zapalka, sailka, amilka, isilka, murgilka, bolbolka, uholka, eztulka.

A:

Folka.
NKA-NPA-NTA

1)

c. Hanka, zaunka, kirrinka, zurrunka (egin).

d. Hanpa, zanpa, kanta, planta, atsanka, agoanta.
Tenta, intenta, kontenta, errementa, atormenta.
Konta, monta.
junta, apunta.

2)

Tenka, kontra, sekula santa.

4)

Pertxenta.

5)

Hanka, hanpa, banka, branka, panpa, planta, tanpa, tanta, tranpa,

kanta, manta, txanpa, axanpa, balanka, karranka, marranta, estanpa.
Benta, kenka, absenta, talenta, salmenta, errenta, inprenta, tormenta.
Inka, kinka, kinta, pinta, tinta, zinka, zinta, txinta, lukainka, kirrinka,
zirrinta, kurrinka, erreminta.
Ponpa, tronpa, txonta, erronka, impronta.
Junta, munta, punta, zaunka, kulunka, pulunka, kurrunka, zurrunka.
Salamanca, Sri Lanka.

6)
TA:

1. Esanta, joanta, jakinta, egonta.

2. Zegoen-ta, geunden-ta.
KA:
1. Esanka, etzanka, eramanka, iraganka, irtenka, ekinka.
2. Baibenka, arinka, bonbonka, ehunka, kulunka, furrunka.
A:
Galanta, xarmanta, instanta, beranta, balenta, pazienta, arrunta.
A (fem): Infanta, tunanta.
RKA-RPA-RTA
1)

c. Inporta (izan, ukan).

d. Barka, marka, aparta, besarka.
Gerta, suerta.
Porta, aporta, exporta.

2)

Zarta, zirti-zarta, xerka, alerta, aurka.

4)

Aparta.

5)

Arka, harpa, arta, marka, zarpa, karta, zarta, txalo-zarta, abarka,

pankarta, zalaparta, txalaparta.
Sherpa.
Orka, borta, korta, sorta, txorta, aorta, bilorta, pinporta, konporta,
mazurka.
Esparta,Yakarta, Danimarka, Mallorca.
Calderon de la Barca, Peru Abarka, Petrarka.

6)
TA:
KA:
A:

1. Beharta.
2. Dakar-ta, dator-ta.
1. Ezarka,jezarka,igerka,igorka.
2. Adarka, baldarka, dardarka, zeaharka, deihadarka, okerka, hausnarka, muturka.
Ausarta, txinparta, zainarta, borta, konforta, sporta.

ARKA: Hierarka, tetrarka, patriarka, oligarka, monarka.

SORTA: Ursorta, egursorta.
KE-PE-TE
A
1)

a. Zerate, daukate, daramate, baleramate, dihardukate, bezate, badezate, balezate. Dezake, nezake,
lezake, lihoake, nindoake, lirake.

2)

Bape,bate,jo ta ke,hankape,besape.

4)

Granate.

5)

Ke, ate, bake, kate, jake, mate, yate, sake, xake, ziape, ahate, agape,
albate, alkate, atake, kontratake, karate, errape, mendate, petate,
erremate, kilate, primate, merinake, disparate, tomate, borondate,
txokolate.
Arrate.

6)
KE:
TE:
TATE:
PE:

Noake, doake, daramake, daukake.

1. jate, esate, izate, joate.
2. Gerrate, aintzinate.
Libertate, jakitate, kalitate, kantitate, banitate, grabitate, karitate,
pietate, maiestate, kalamitate, entitate, autoritate.
Ahape, hankape, hegape, etxape, gerrape.

Bizkaiera: jake, nitzake, litzake.

E
1)

a. Zarete, zaudete, nintzateke, lirateke, geundeke, zeundekete, leudeke, naiteke, daiteke, nakieke,
liteke, lekieke, diete, nieke, zenieke, bazeniete, baliete, lukete, zenukete.
b. Bete.

2)

Ete.

5)

Ke, epe, jeke, neke, txeke, kadete, bankete, pakete, diabete, goateke, dedete (DDT), ariete, kabinete,
klarinete, bilete, pikete, eskepe, diskete, alkahuete, errekete, interprete, mikelete, kohete, moskete,
soplete, kronleke, txupete.
Goethe.
Albacete.

6)
KE:
Daudeke,gaudeke.
TE:
Irtete, etete, edirete.
PE:
Gosepe, oinazepe, gordepe.
TEKE-TZEKE: Kargutzeke, ohartzeke, egiteke, aspertzeke, ekiteke.
BETE: 1. Astebete, urtebete, hilabete.
2. Golko bete, esku bete, kale bete, bideak bete.

I
1)

a. Zaite, dakite, begite, balegite, lekike, genkike, balekite, bazenkite.

c. Maite (ukan).

2)

Fite.

4)

Maite, erripe.

5)

Ke, bike, dike, pike, gripe, jite, kite, eite, psike, txikle, tiple, koipe,
suite, atzipe, kazike, tabike, tramite, elite, satelite, limite, komite,
konfite, alanbike, oilarite, boltsebike, curriculum vitae.
Enrike, Manrique.
Mozanbike.

6)
KE:
TE:
PE:

Dagike, darraike, dakike.

1. Jakite, egite, ekite, irakite.
2. Harrite, izurrite.
Harripe, mendipe, gerripe, begipe.

Bizkaiera: Beite, leike, neike, baleike.

O
1)

a. Diote, diote Cesan), baliote, nakioke, dakioke, lekioke, nengoke,

legoke, lioke.
c. Tope, txoke (egin).

2)

Ote.

4)

Okre, trope, arlote, kixote, miope.

5)

Ke, bloke, bote, dote, pote, tope, lote, trote, pope, txoke, azote, alboke, kapote, garrote, eskote,
katxalote, errebote, bibote, lingote,
sinkope, ziklope, koiote, ozelote, antilope, barrikote, zozomikote.
Kixote.

6)
KE:
Dagoke, dioke.
TE:
Egote,igote,jagote,itxarote.
PE:
Sotope, golkope.
KOTE: Bikote, hirukote, laukote.
(Z)KOTE: Lodikote, zaparrote, haundizkote, zaharkote, morroskote, zabalkote, harrozkote.
U
1)

a. Dute, dizute, nuke, luke, genuke, balute, nerantzuke, nemaizuke,

nituke, lituke.
c. Truke (egin).

2)

Truke, sivuple (si vous plais).

5)

Ke, duke, kauke, truke, putre, azukre, entzute, ihaute, almute, bertute.

6)
KE:
TE:
PE:

Duke, duzuke, diharduke, dirauke, daramaguke.

1. Iraute,irute,ihardute, entzute, erantzute.
2. Sute, negute.
Arkupe, larrupe, burupe, eskupe, zerupe.

Bizkaiera: Neuke, leuke, dauke, nauke.

LKE-LPE-LTE
1)

a. Darabilte, nerabilke, generabilke, nenbilke, lebilke.

c. Ahalke (izan), kalte (egin).

4)

Solte.

5)

Ke, kalte, zalke, ahalke, esmalte, peralte, kolpe, erremolke.

Rilke.

6)
KE:
TE:
PE:

Nabilke, dabilke, darabilke.

1. Hilte, ibilte, erabilte.
2. Epelte, odolte.
Estalpe, itzalpe, hegalpe, magalpe, amantalpe.

NKE-NPE-NTE
2)

Menpe, tente, derrepente.

4)

Tente, digante, tunante, karburante, elegante, demente, dezente,

inozente, baliente, diferente, indiferente, kontziente, inkontziente,
koherente, korriente, ausente.
Sinple.
Demontre.

5)

Ante, tanke, andante, desplante, infante, almirante, elefante, digante,

diamante, bolante, konstante, tirante, komandante, mutante. jente,
lente, tenple, trenpe, agente, patente, tangente, parapente, gerente,
detergente, kliente, akzidente, teniente, presidente, koefiziente.
Ponte, bisonte, korronte, erremonte, horizonte, mastodonte.
Apunte.
Dante, Villasante.

6)
TE:
PE:
NTE:

Minte, aginte, ehunte, ilunte.

Gainpe, zainpe, ilunpe.
Nazkante, pedante, aberrante, distirante, militante, dominante,
amorante, asonante, atorrante, fulminante, komediante, baliente,
paziente, pendiente, inmanente, potente, inpotente, konpetente,
urgente.

Bizkaiera: Geinke, zeinke, geunke, zeunke.

RKE-RPE-RTE
1)
2)

a. Dakarte,nakarte,bekarte,nekarke,lekarke,nentorke,letorke.
c. Parte (hartu, eman), gorte (egin).
Arte, aparte, anarte, bitarte.

4)

Merke, inerte, dorpe, forte, fuerte.

5)

Arte, marte, tarte, parke, parte, aldarte, pasarte, bitarte, begitarte,

txolarte, uharte, estandarte.
Erpe, sierpe, suerte.
Gorte, zorte, erresorte, konorte, akuaforte, pasaporte.
Urte.
Sartre, Lasarte, Bonaparte.

6)
TE:
KE:
PE:
ARTE:

1. Ekarte, jezarte, etorte, igorte.

2. Negarte, agorte, lehorte, zigorte, elurte.
Dakarke, datorke, diragarke.
Harpe, indarpe, aterpe, lehorpe, zigorpe, lurpe.
Atarte, elkarte, jendarte, gizarte, begitarte, senitarte, eskuarte,
hutsarte.

KI-PI-TI
A
1)

a. Daki, daramaki, diraki.

b. Ebaki, erabaki.
c. Zapi-xapi (katuari), zati-zati (egin).

5)

Zapi, zati, kaki, adaki, aldaki, atxaki, ebaki, belaki, zenbaki, zergati,
hemati, irrati, adabaki, arradaki, erabaki, lubaki.
Scarlatti.
Irati, Nagasaki.

6)
I:
KI:

Bati, hainbati, zenbati.

1. Izaki, eramaki.
2. jaki, izaki, gizaki, astaki, oilaki.
3. Basaki, beraki, luzaki, goraki.
TI:
Andrati, basati, salati, demati, setati, maitati, lotsati, axolati.
BERATI: Izerberati, bihozberati.
E
1)

a. Baneki, baheki, baleki.

b. Edeki, eseki, ireki, izeki, atxeki, iratxeki.
d. Admeti, permeti, malmeti.

2)

Beti.

5)

Eki, emazteki.

6)
I:
KI:
TI:

Pareti, perfeti, puntzeti.

1. Bereki, abereki, urdeki, arteki, erreki.
2. Bareki, emeki, hobeki, luzeki, dotoreki.
Andreti, baketi, barreti, uleti.

I
1)

a. jaiki, eraiki, jarraiki, atxiki, jaurtiki, eguriki.

c. Urriki (ukan), hausiki, kikiriki (egin).
d. Permiti.

2)

Goiti, beheiti, jagoiti.

4)

Tipi, txiki.

5)

Bipi, hippy, niki, titi, grafitti, maniki, biriki, trikiti, komiki, urriki.
Lazkao Txiki.
Haiti.

6)
I:

KI:

TI:
KOITI:

Norbaiti, zerbaiti, zenbaiti, arditi, gonbiti.

1. Baiki, garbiki, eztiki, berriki, poliki, biziki, bereziki.

2. Ahariki, zerriki, idiki, ihiziki.
3. Biki, seiki.
Lamiti, larriti, berriti, mukiti.
Bakoiti, bikoiti.
O

1)

b. Idoki, idaroki.
c. Toki (eman).

4)

Egoki, desegoki, cherokee, ordoki.

5)

Oti, loki, toki, bekoki, beroki, ikoti, ordoki.

Pavarotti.

6)
I:
KI:

TI:
TOKI:

Konploti, stopi, kokoti, galipoti.

1. Egoki, esperoki.
2. Osoki, gozoki, harroki, finkoki, irmoki, oroki.
3. Apoki, zeboki, jainkoki, gozoki.
Loti, zeloti, sinoti, jainkoti, mokoti, biraoti.
Antzoki, batzoki, jaitoki, jantoki, lantoki, geltoki, ihestoki, bizitoki,
garbitoki.
U

1)

b. Eduki, iharduki.
c. Erruki (ukan).
d. Uki, kupi.

2)

Guti, deblauki, urruti.

5)

Luki, muki, jauki, yuppie, barruti, erruki, ijuti, tuttifrutti.

6)
I:
KI:

Mamuti, zurruti, katabuti.

1. Irauki, erantzuki.
2. justuki, aluki, supituki, gartsuki.

TI:

3. Hiruki, lauki.
Izuti, buruti, aieruti, arneguti.
LKI-LPI-LTI

1)

a. Dabilki, darabilki.
b. jalki, jailki, ilki, iralki.

5)

Aulki, besaulki, euskalki, penalti, royalti, walki-talki.

6)
KI:

TI:

1. Ibilki, erabilki.
2. Apalki, ergelki, soilki, isilki, umilki, ahulki.
3. Ezpelki, abelki, fardelki, odolki.
4. Salki, estalki.
Gibelti, ibilti, odolti, eztulti, iskanbilti.
NKI-NPI-NTI

1)

a. Bahenki, benenki, bazenki.

d. Senti, konpli, kunpli, hunki.

2)

In fraganti.

5)

Kinki, krokanti, ilenti, egunsenti, ilunsenti.

Helsinki.

6)
I:
KI:

TI:

Xarmanti, galanti, kontenti.

1. Galanki, xarmanki, balentki, ozenki, zuzenki, gainki, arinki.
2. Azkenki, soinki, ipinki, gizonki.
3. jakinki, ezinki.
Apenti, aenti, legenti, hogenti.
RKI-RPI-RTI

1)

a. Dakarki, diragarki.
b. jarki, jaurti.
d. Arki, aurki, aberti, diberti.

2)

Aurki, zirti.

5)

Marti, erti, antzerki, aterki, olerki, etorki, sorki, urki, isurki.

Alberti, Gorki.

6)
KI:
TI:

1.
2.
1.
2.

Zeharki, suharki, ederki, gogorki, segurki, zuhurki.

Zilarki, hondarki, oilarki, aterki, simaurki, enborki.
Marmarti, bakarti, negarti, ausarti, sukarti, ezkerti, gezurti, itzurti, iruzurti.
Ederti, olerti, antzerti.
KO-PO-TO

2)

To, bapo, de fakto, moderato, sekulako.

4)

Bapo, flako, mako, lako, guapo, nato, beato, nobato, bezalako, abstrakto, kosako, mulato.

5)

Apo, gako, papo, mako, zapo, tako, adapo, makako, atrako, larako,
andrako, tabako, farmako, behako, teatro, gestapo, zodiako.
Nato, dato, pakto, plato, zahato, konato, aerostato, termostato.
Bako, Sabato, Pilato, Wateau,Viriato.
Monako.

6)
KO:

1. Botako, faltako, lagako.

2. Banako, kontrako, bertako, gerrako, benetako, Arabiako, gisako.
3. Gorako, beherako, betirako, norako, inorako.
4. Amako, astako, mandako.
5. Plazako (bakoitzeko), zapladako, hankako.
6. Kardiako, maniako.
TO
Batto, amatto, plazato, zamato, neskato.
BAKO: Gazbako, ganorabako, burubako, odolbako.
DAKO: Egindako, joandako, ikusitako.
LAKO: 1. Dugulako, zaigulako, delako, doalako.
2. Honelako, horrelako, halako, bestelako, sekulako.
RAKO: 1. Harako, gerorako, bakerako, hurrengorako, onerako, kalterako.
2. Etxerako,golkorako,auzorako.
TZAKO: 1. Niretzako, inorentzako, haientzako.
2. Amatzako, armatzako, semetzako.
NERAKO: Denerako, datorrenerako, dutenerako.
TA(RA)KO: 1. Horreta(ra)ko, honta(ra)ko, zerta(ta)ko.
2. Muturretako, matrailetako (kolpea).
3. Herrietako, alboetako, inguruetako.
GANAKO: Gureganako, besteenganako, inorenganako.
ATO:
Karbonato, bikarbonato, hidrato, nitrato, fosfato, sulfato.
Bizkaiera: - Jako, balitzako, doako.
- Kantetako (kantatzeko), olgetako, paretako, tentetako, pentsetako, tratetako.
E
1)

a. Natxeko, datxeko.

2)

To, seko, hobeto, bateko, besteko, keko-meko, hankalepo, arrelepo,

allegretto, dagoeneko.

4)

Keto, neto, peto, maketo, keleto, perfekto, konpleto, sujeto, analfabeto.

Meko, greko, meneko, menpeko, erabateko.

5)

Epo, lepo, zepo, txaleko, dialekto, aialdeko, eskeko, izeko, soineko,

bosteko, bozeto, hogerleko, eskupeko, betaurreko.
Beto, feto, ghetto, metro, areto, gameto, maketo, panfleto, falsetto,
alfabeto, errespeto, eskeleto, keleto-meleto, intsekto, libreto, soneto, foileto, proiekto, arkitekto,
epiteto, kuleto.
Greco, Eneko,Tintoretto, Polikleto.
Venetto.

6)
KO:

1. Gordeko, beteko, usteko, erreko.

2. Aurreko, atzeko, antzeko, bakoitzeko, aldeko, arteko, beheko,
legeko, osteko, ordeko, mendeko.
3. Gibeleko (kolpea), saihetseko, muturreko.
4. Etxeko (bakoitzeko), abereko, eguneko, urteko.

5. Etxeko (etxe txiki), abereko.

TO:
Etxeto,erregeto.
T(Z)EKO: jateko, egiteko, jakiteko, sartzeko, etortzeko.
GABEKO: Lotsagabeko, zentzugabeko.
NEKO: Deneko, datorreneko, direneko.
PEKO: Lurpeko, menpeko, zainpeko.
METRO: Kilometro, kronometro, parametro, barometro, manometro, termometro, perimetro, plubiometro.
TETO: Tertzeto, koarteto, kinteto, sexteto.

I
1)

b. Ito.
c. Nahiko (izan), ostiko (egin).

2)

To, kito, txito, ziplo, nahiko, betiko, in vitro, polito, kokoriko, belauniko.

4)

Adikto, txikito, finito, infinito, insolito, faborito, neofito, astapito,

txoropito.
Begiko, malefiko, berebiziko, multiplo.

5)

Tipo, piko, zipo, ziplo, ziklo, atiko, ahaiko, aiko-maiko, lapiko, mosaiko, plastiko, ekipo, gerriko, kleriko,
lexiko, zimiko, biziklo, triziklo,
ondiko, ostiko, koliko, polipo, poltsiko, tropiko, zortziko, abaniko,
abeniko, artseniko, perretxiko, diagnostiko, pronostiko, itsulapiko,
barbituriko, hieroglifiko.
Mito, litro, arbitro, grafito, granito, sanskrito, errito, ijito, txikito,
zurito, koito, perikito, parasito, proselito, akolito, meteorito, leukozito.
Edipo,Angelico, Heraklito, Demokrito, Koperniko.
Egipto, Mexiko.

6)
KO:

1. Ibiliko, ariko, etorriko.

2. Goiko, azpiko, erdiko, betiko, guztiko.
3. Betiko, etziko (noiz arte).
4. Mendiko, sasiko, aldiko.
5. Begiko, ipurdiko, belarriko (kolpea).
6. Ardiko, begiko, animaliko (bakoitzeko).
TO-KO: Aharito, mutiko, zahagito, tipito, zubito-ko, gutito.

IKO:
Eginiko, ikusiriko, izaniko.
KIKO:
Gurekiko, zurekiko, neurekiko.
GANDIKO: Guregandiko, zuengandiko.
TARIKO: Gutariko, haietariko, zuetariko, denetariko.
D-TIKO: Handiko, hemendiko, kanpotiko, inondiko, zerutiko, goitiko, behetiko, aurretiko.
LITO:
Aerolito, megalito, fotolito, monolito.
TIPO:
Arketipo, biotipo, logotipo, prototipo, dagerrotipo, estereotipo.
IKO:
- Laiko, arkaiko, galaiko, estoiko, heroiko, paranoiko.
- Grafiko, malefiko, espezifiko, monografiko.
- Liriko, teoriko, enpiriko, generiko, kimeriko, kaloriko, kategoriko.
-Juridiko, melodiko, metodiko, katodiko.
- Dermiko, termiko, kimiko, komiko, kosmiko, anemiko, polemiko.
- Kliniko, ziniko, kloniko, toniko, platoniko, kroniko, mekaniko, ironiko, anakroniko, harmoniko.
- Basiko, klasiko, fisiko, tisiko, toxiko, musiko, analgesiko, jurasiko.
- Beliko, metaliko, eoliko, katoliko, saliko, idiliko, sinboliko, mongoliko, bukoliko, metaboliko.

- Praktiko, faktiko, taktiko, mitiko, kritiko, optiko, fanatiko, kromatiko, sinpatiko, antipatiko, demokratiko,
dogmatiko, estatiko, estetiko, heretiko, aseptiko, eszeptiko, sintetiko, kaotiko, politiko, exotiko, erotiko.
- Gastriko, drastiko, elastiko, domestiko, mistiko, artistiko, logistiko, gnostiko, agnostiko.
- Epiko, tipiko, atipiko, topiko, utopiko, olinpiko.
- Magiko, tragiko, logiko, nostalgiko, neuralgiko.
O
1)

c. Topo, poto, oztopo, behaztopo (egin), gorroto (ukan).

2)

To, mokoz-moko.

4)

Toto, barroko, astapotro.

5)

Koko, joko, moko, troko, tropo, zoko, txoko, barroko, parroko,

oztopo, behaztopo, isopo, piropo, ekiboko, rococo, horoskopo,
likantropo, misantropo, pitekantropo.
Boto, koto, moto, poto, potro, soto, eskroto, gorroto, piloto, terremoto, antidoto, isotopo.
Antioko, Maroto, Herodoto.
Anboto.

6)
KO:

TO:

1. Joko, igoko, idoroko.

2. Alboko, ondoko, geroko, kanpoko, egundoko.
3. Geroko, atzoko, luzaroko (noiz arte).

4. Zoroko, ahoko (bakoitzeko).

5. Ahoko, belarrondoko, lepoko (kolpea).
6. Otsoko, mandoko, astoko.
Apoto, eroto.

Bizkaiera: Dagoko, balegoko.

U
1)

c. Uko (egin).

2)

To, orduko.

4)

Xuko, neutro, eunuko, lekuko, absoluto.

5)

Auto, uko, truko, kupo, trabuko, anakoluto.

Sisebuto.

6)
KO:

TO:

1. Hartuko, gailenduko.
2. Barruko,orduko.
3. Orduko (noiz arte).
4. Lekuko, zeruko, ifernuko.
5. Zentzuko, moduko.
6. Buruko (bakoitzeko), orduko, mailuko.
Zakuto, mailuto, inguruto.

Bizkaiera: Dauko, baneuko, baleuko.

LKO-LPO-LTO
1)

b. Alto (eman), salto (egin).

2)

Kukubilko.

4)

Alto, falto.

5)

Malko, kalko, salto, talko, asalto, asfalto, basalto, kobalto, matxinsalto, aposalto, delko, golko, bulko,
mulko, bulto, intsulto.
Acapulco.

6)
KO:

1. Hilko, ibilko, ahalko.

2. Mendebalko.
3. Xahalko, zamalko, mutilko, harilko.
TO-KO: Xapelko, matelko, sakelto.
NKO-NPO-NTO
1)

c. Planto (egin).

2)

Kanpo, franko, tanko, pronto, alajainko.

4)

Lento, biolento, trinko, finko, tinko, xonpo, tonto, bronko.

5)

Antro, kanpo, tanto, planto, zanko, akanto, amianto, estanko, esperanto.

Tempo, talento, flamenko, memento, cinquecento.
Brinko, pinto, kinto, jainko, instinto, labirinto, olinpo, ornitorrinko.
Asunto.
Franco.
Trento.

6)
TO:

1. Egunto,ezagunto.
2. Galanto, bigunto, leunto, ilunto.
RKO-RPO-RTO

2)

Txarto, ederto, orpoz-orpo.

4)

Terko, zierto, hurko, turko.

5)

Arto, marko, teatro, txerto, aserto, injerto, liberto, concerto,

mirto, zirto, orpo, aborto, morko, murko, bururko.
Plutarko, Alberto.

6)
KO:

TO:

1.
2.
3.
4.
1.
2.

Beharko.
Biharko, gaurko, horko.
Biharko, gaurko (noizko).
Zaharko, haitzurko, hezurko.
Txarto, ederto, samurto.
Haurto, akerto, lizarko, apurto, zekorto, alorto.

Bizkaiera: Datorko, baletorko, banentorko.

KU-PU-TU
A
1)

b. Batu, paratu, sakatu, galdatu, geratu, erreparatu.

c. Pekatu (egin), tratu (ukan, eman).

4)

Natu, abstraktu, famatu, karratu, sakratu, pribatu, ondratu, sonatu,

enparatu, aliatu, delikatu, bedeinkatu, madarikatu.

5)

Laku, trapu, zaku, balaku, eskapu.

Datu, katu, patu, aktu, paktu, tratu, palatu, zapatu, grabatu, mandatu, aparatu, artefaktu, estatu,
ostatu, legatu, pekatu, prelatu, teatru,
taulatu, merkatu, senatu, matriarkatu, erretratu, teilatu, inpaktu,
kandidatu, deribatu, bisatu, gisatu, magistratu, sindikatu, koinatu,
damaskinatu, olatu, konatu, kontratu, patronatu, kontaktu, aforatu,
abokatu, dekoratu, diputatu, anonimatu.

6)
TU:
O=U:

Zoratu, etxeratu, zulatu, garatu, hedatu, beratu, opatu, kolpatu,

mugatu.
Flaku, bapu, abstraktu, adapu, neskatu.

Bizkaiera: jaku, doaku, balitzaku.

E
1)

b. Galdetu.
c. Leku (eman).

4)

Sekretu, perfektu, diskretu, korrektu, konkretu, zentripetu.

5)

Leku, debeku, fereku, mendeku.

Fetu, afektu, efektu, defektu, dekretu, prefektu, sekretu, intsektu,
proiektu, prospektu, kontzeptu, objektu, subjektu.

6)
TU:
LEKU:
O=U:

Zaletu, jabetu, bidetu, asetu, gosetu, loretu.

jarleku, etzaleku, pausaleku, laketleku, bizileku, gordeleku, eskuleku.
Errespetu, sujetu, konpletu, petu, eskupeku.
I

1)

a. Ditu, gaitu, banitu, balitu, bagenitu, zaiku, zaitu.

b. Kabitu, kalitu, higitu, kupitu, ahitu, gehitu, ukitu.

2)

Kitu, in situ, eta piku.

4)

Peitu, kaiku, siku, adiktu, konbiktu, supitu, esplizitu, inplizitu, infinitu.

5)

Aipu, kaiku, biku, bariku, kalipu, txantxiku, plastiku, mediku, prediku, apezpiku, abaniku, istripu,
pronostiku, kukumiku.
Zitu, pleitu, fruitu, zirkuitu, habitu, ediktu, delitu, meritu, kreditu,
peritu, apetitu, ijitu, zirritu, zirrikitu, distritu, plebiszitu, txilibitu,
errekaitu, eukalitu, izpiritu, sostenitu, pulpitu.

6)
TU:
ZITU:
O=U:

Argitu, prijitu, gutitu, iruditu, luzitu, diferitu, mugitu.

Haurzitu, gaztezitu.
- Kubiku, publiku, katoliku, historiku, politiku, erotiku.
-Mitu, azpiku, lapiku, abaniku, perretxiku.
O

1)

b. Lotu,harrotu.

5)

joku, jopu, foku, kopu, parroku, isopu, pilotu.

6)
TU:
O=U:

Erotu, berotu, lelotu, astotu, xalotu, lausotu.

Botu, gorrotu, kanpoku, oztopu, horoskopu.

Bizkaiera: Dagoku, balegoku.

U
1)

a. Dauku, derauku, baleuku.

c. Kuku, pupu, kukurruku (egin).

4)

Mutu, tutu, kultu, inkultu, adiutu, akutu, ezkutu, hirtsutu, tartamutu, absolutu.

5)

Kuku, zuku, lupu, kukurruku.

Hautu, hautu-mautu, lutu, tutu, frutu, konduktu, produktu, usufruktu, inbutu, minutu, atributu, estatutu,
institutu, akueduktu.

6)
TU:
O=U:

Damutu, estutu, izutu, itsutu, burutu, mututu.

Lekuku, barruku, zakutu.
LKU-LPU-LTU

4)

Altu.

5)

Desfalku, aholku, indultu.

6)
O=U:

Bultu, intsultu, malku, saltu.

NKU-NPU-NTU

2)

Franku, kontu (nire, gure...).

4)

Santu, bantu, lentu, exentu, kontentu, deskontentu, turbulentu,

defuntu.

5)

Kantu, lantu, mantu, tantu, kuantu, banku, estanku, espantu, aitasantu.

Tentu, mentu, tenplu, exenplu, zentru, epizentru, azentu, talentu,
sarjentu, eskarmentu, fundamentu, segmentu, zementu, mementu,
komentu, kontentu, deskontentu, atarramentu, elementu, intentu,
inbentu, pigmentu, esperimentu, linimentu, argumentu, instrumentu, dokumentu, monumentu.
Instintu.
Afrontu, inkontru, impromptu, kontu, deskontu.
Puntu, kontrapuntu, defuntu.

6)
MENTU: Alamentu, kargamentu, parlamentu,
sedimentu, sentimentu, pulamentu.
O=U:
Bronku, kanpu, asuntu.

sakramentu,

testamentu,

tenperamentu,

RKU-RPU-RTU
1)

b. Hartu, sartu, partu, behartu, ohartu.

Hertu, lehertu, atertu, ulertu.
Lortu, sortu, gortu.
Urtu, gurtu, neurtu, apurtu.

2)

Gertu.

4)

Gertu, ziertu.

5)

Arku, barku, infartu, zimarku, koartu, ostarku.

Desertu, kontzertu.
Zirku.
Ortu, bortu, mortu, portu, gorpu, gorku, abortu, basamortu, aireportu.

6)
TU:
O=U:

Txartu, ihartu, ohartu, agertu, edertu, okertu, agortu, lehortu,

bihurtu, bildurtu.
Marku, txertu, murku.

Bizkaiera: datorku, baletorku.

S-Z-X + KA-PA-TA
A
1)

c. Nazka (ukan), sasta, brazka, arramazka (egin).

d. Bazka, dasta, gasta, arraska, garraska, nahasta.

2)

Kaska, kraska, sasta, blasta, blisti-blasta, garrazka, marraska, arramazka, masta-masta.

5)

Aska, bazka, nazka, harraska, gatazka, sehaska, aberaska, ildaska.

Dasta, gazta, kasta, masta, pasta, arbazta, balazta, palasta, parrasta,
bargasta, sarrasta, arrakasta, subasta, ikonoklasta.
Alaska, Antofagasta.

6)
TA:
Doaz-ta, goaz-ta, naz-ta, daukaz-ta.
KA:
Hazka, arnaska, jolaska, beherazka, goranzka, hegazka, helaska.
SKA-XKA: Adaska, aldaska, beraxka, berdaxka, biraxka, gudaska, metaxka, poetaxka, putaxka.
E
1)

a. Ezta.
c. Kezka (ukan, izan).
d. Eska, kezka, freska, presta, protesta, molesta.
ZTA(TU): Urezta, urrezta, karezta, zikinezta.
4)

Herresta.

pentsamentu,

5)

Espa, kezka, neska, vespa, anezka, erreska.

Extra, festa, pena, sestra, zezta, balezta, palestra, menestra, inkesta,
siesta, orkestra, protesta.

6)
TA:
Berez-ta, dabez-ta, errez-ta.
KA:
Galdezka, trabeska, gainezka, iheska, irenska, saiheska, oleska.
SKA-ZKA: Etxezka,legezka.
Berdezka,luzexka.
A:
Presta, onesta.

I
1)

a. Dizka, zaizka.
d. Zizta, arriska, irrista, sinista, mihizka, konkista.
ZTA(TU): Egizta, begizta, berrizta.

2)

Nahizta.

5)

Ahizpa, biska, pixka, xispa, zizpa, kirrizka, kuliska.

Bista, lista, pista, zizta, maistra, dilista, tximista, zirrizta, errebista,
telebista, konkista, autopista.

6)
TA:
Naiz-ta, haiz-ta, dakiz-ta.
KA:
Aldizka, anizka, erdizka, dizdizka, hizmizka, bakoizka, inoizka, otoizka, dindilizka.
SKA-ZTA: 1. Herrizka, mendizka.
2. Handizka, gorriska, zurizta, urdinska.
3. Horista, gorrista.
ISTA:
Artista, karlista, fazista, pesimista, optimista, kronista, jurista, turista.
O
1)

a. Diosta, diozka.
c. Ospa, koska (egin), kosta (izan).
d. Ospa, josta.
ZTA(TU): Ahozta, ardozta, lainozta, kokozta.
2)

Ospa, ozta, ozta-ozta.

5)

Koska, kroska.
Ostra, mostra, kosta, posta, trosta, mangosta, sakosta, erosta.

6)
TA:
KA:

Datoz-ta, gatoz-ta, gagoz-ta.

1. Horzka, hoska, iharroska, dioska, harraboska.
2. Egoska.
SKA-ZTA: 1. Arloska, mordoxka.
2. Eroxka, harroxka, zorrozka, berozka.
A:
Bosta, hamabosta.

U
1)

a. Daduzka, dauzka, gauzka, beduzka, beuzka, baneuzka.

d. Gusta, puska.
ZTA(TU): Saguzta, zeruzta, diruzta, lausenguzta.
2)

Mausta-mausta, musta-musta.

5)

Puska, kuluska, erremuska.

Una, mustra, masusta, hirusta, turrusta.

6)
TA:
KA:

Erruz-ta, dakiguz-ta.
1. Hauska, jauzka, jesuska, puzka, gorpuzka.
2. Inauska.
SKA-ZTA: 1. Munduzka, buruzka, guduzka, liburuxka.
2. Malguzka, laruzka, beltzuska.
Bizkaiera: Dausta, baleusta.

S-Z-X + KE-PE-TE
A
1)

a. Zoazte, gindoazke, lihoazke, gaitzazke, gintzazke.

Dezazke, lezazke, nezazke, genezazke.

4)

Aske, gazte.

5)

Aste, nahaste, traste, sastre, arraste, desastre, emazte, enpaste,

kontraste.
Sastre.

6)
TE:
KE:
PE:

1. Hazte, ikaste, aberaste.

2. Eskaste.
Doazke, goazke, daramazke, garamazke.
Aldaspe, mahaspe, kiraspe, solaspe.
E

1)

a. Zaitezte, zaituezte, gaitezke, zaitezke, gintezke, litezke.

2)

Eske, beste, hainbeste, horrenbeste, bataz beste, besteak beste, arreske.

4)

Beste, peste, silbestre.

5)

Heste, erbeste, ezinbeste, odoleste.

Silbestre.

6)
TE:
ESTE:
PE:

1. Hezte, babeste, erdieste, irenste.

Oneste, gaitzeste, gutxieste.
2. Ameste, lupezte.
Babespe, saihespe.

I
1)

a. Nekizke, lekizke, garabilzke, darabilzke, nerabilzke.

4)

Mizke, triste.

5)

Txiste, gerizpe, albiste, alpiste.

6)
TE:
PE:

1. Ixte, irixte, irizte, pizte, murrizte.

2. Ekaizte, uhaizte, otoizte.
Haizpe, gaizpe, elizpe.

Bizkaiera: Begiste, badagiste, balegiste, bazengiste.

O
1)

a. Zatozte, gentozke, letozke, dioste.

5)

Ospe, oste, koste, poste, postre, gudaloste, mendekoste, odoloste,

aratoste, basatoste, armatoste.

6)
TE:
KE:
PE:
OSTE:

Mozte, egoste, eroste, ohoste.

Datozke, gatozke, legozke.
Izozpe, okozpe, ereinozpe.
Haitzoste, gerroste, afaloste.

Bizkaiera: Dinoste, damoste.

U
1)

a. Gaituzte, dituzte, zaituzte, nituzke, lituzke, balituzte, bagintuzte,

bazintuzte.
c. Uste (ukan).

4)

Hantuste, ilustre.

5)

Uste, fuste, lustre, hantuste, aratuste, ezuste, buruhauste.

6)
TE:
PE:

Uzte, hauste, jauste, ikuste, erauste.

Huspe, zerrauspe, gorpuzpe.

Bizkaiera: Dauste, baleuste.

S-Z-X + KI-PI-Ti
1)

a. Dazki, dakizki, dakarzki, daramazki, banekizki, balekarzki.

b. Busti, edoski, eradoski.

2)

Aski, gaizki, noski, funski, espreski, oneski, seguraski, eta guzti.

4)

Zazpi, ezti, garesti, trabesti, handizki.

5)

Azpi, asti, azti, saski, arrasti, argazki, sarraski.

Eski, ezti, abesti, saiheski, aurrezki.
Hizki, izpi, pizti, handizki, atzizki, aurrizki, ipizki.

Oski, gorosti.
Uzki, eguzki, itsuski, gorpuzti.
Dostoievski, Stravinski, Chomsky,Trotski, Maiakovski.
6)
KI

TI:

AZPI:
IZPI:
I:
IA = I:

1. Zehazki, egiazki, artezki, bortizki, balioski, komunzki.

2. Barazki, zuhaizki, bildoski.
3. Marrazki, idazki, ikaski, ikuski.
4. Babeski, egoski, iragazki.
1. Bekaizti, erosti, zapuzti, hizmizti.
2. Narrasti, hegazti, bidazti.
3. Idazti, edesti.
4. Harizti, amezti.
Etxazpi, haitzazpi.
Eleizpi, harizpi, argizpi.
Bosti, hamabosti.
Hosti, dinasti, amnisti, industri.
S-Z-X + KO-PO-TO

1)

a. Datxezko, gatxezko.

2)

Asko, presto, listo, justo, kristo (noiz, nola, non...).

3)

Basto, kasto, trasto, babalasto.

Fresko, honesto, modesto.
Gaizto, listo, misto, balizko, guztizko.
Justo.

5)

Asto, lasto, basto, bazko, kasko, flasko, arrasto, atasko, tabasko, alabastro, enplasto, oilasko.
Ezko, testo, pretesto, baiezko, ezezko, arresto, erresto, arabesko,
sekuestro.
Aizto, disko, mihizto, fisko, mizto, marisko, basilisko, begizko, menisko, idisko, ministro, antikristo,
obispo, aoristo, asterisko, erregistro,
obelisko.
Hosto, mosto, kosko, krosko, bekozko, kiosko, morrosko.
Auspo, busto, gusto, susto, munstro, klaustro, holokausto.
Castro, Jesukristo, Augusto, Unesko.
Damasko.

6)
KO:

1. Noizko, ihazko, inoizko (zein denboratarako).

2. Goranzko, beheranzko, aldrebesko.
3. Parisko, Gasteizko.

4. Berezko, legezko, bidezko, oinezko, zinezko, beharrezko, egizko,

gogozko, moduzko, kontuzko, zentzuzko.
5. Beltzezko (jantzi, ibili...), berdezko, gorrizko, horizko, zurizko.
SKO-ZTO: 1. Zaharzko, berdexko, handizko, beroxko, harroxko.
2. Belasko, larrexko, aberexko, errekazto, zuhaizto, zubizto.
3. Sarnazto, pekazto, sapazto, koipeno, zorrino, eskabizto.
SKO:
Dantesko, grotesko, plateresko, pikaresko, morisko, etrusko.
GO-KO: Ebasko, apezko, onerizko, gaitzerizko, salerosko, maiorazko.
GAIZTO: Eskergaino, zorigaizto.
Bizkaiera: Datozko, gatozko, baletozko, bagentozko.

S-Z-X + KU-PU-TU
1)

a. Eztu, diosku.
b. Ahaztu,arrastu, narrastu.
Beztu, abestu, babestu, sinestu.
Piztu, bekaizu, murriztu.
Ostu, monu, poztu.
Hustu, puztu, biluztu.
c. Apustu (egin).

2)

Estu, hain justu, itsumustu, eskuz esku.

4)

Estu, prestu, justu.

5)

Gastu, trastu, asazku, oinanu.

Esku, aurresku, atzesku, kabestru, testu, pretestu, arnasestu,intzestu, manifestu.
Listu, txistu, zizku, zinu, arrisku, zirriztu.
Gostu, kostu, postu, apostu, arrapostu.
juzku, kusku, sustu, gustu, desgustu, abunu, arbustu, apustu, molusku, itsumustu.
Mosku.

6)
TU:

O=U:

Garraztu, kirastu, enpaztu, eskastu.

Arteztu, erreztu, promestu.
Berriztu, bortiztu.
Izoztu, mingostu, zorroztu.
Kamustu, zapuztu.
Arrastu, enplastu, obispu, kasku, auspu, zorriztu, ministru, salerosku.

Bizkaiera: Dausku, baleusku, dinosku, damosku, badagisku, balegisku, datozku,

baletozku.

N-M
AN
SIL.BAK.: Han, dan, fan, jan, tan, flan, Man, plan.
A
1)

a. Garan, zaran, daramadan, daraman, zeraman, dezadan, dezaan,

dezanan.
b. Eraman, eradan, iragan.
c. Laban (egin).

2)

Halan, banan, dilin-dalan, bilin-balan, zirrin-zarran, badaezpadan.

4)

Laban, baldan, txaldan, barraban, katalan, beltzaran.

5)

Afan, aran, haran, patxaran, okaran, arran, gaban, madame, albaran, gizalan.
Adan, Barandiaran, Zurbaran, Abderraman.

6)
GAN:
N:

1. Beragan, aitagan, norberagan, Jainkoagan.

2. Santa Luziagan, neskagan (anitz).
1. Patxadan, abiadan, iladan, ikaran, boladan, arrapaladan.

2. Ganbaran, anteparan, otzaran, eskilaran.

E
1)

a. Dedan, diedan, dezakedan, geran, zeran.

b. Edan, heran, erran. EMAN: hauteman, hatzeman, antzeman,
hitzeman, hutseman.
c. Hegan (egin).

2)

Hegan, zelan, ezelan, honelan, bestelan, aukeran, primeran, gorabeheran, dindan-boleran.

4)

Atzeran, beltzeran.

5)

Harreman, artelan, gizelan, gentleman, doberman, superman.

Bergman, Rembrandt.
Vietnam.

6)
N:

GAN:

1. Segan, berban-berban, karreran.

2. Bezperan, eguteran, banderan, Vienan.
3. Etorreran, sarreran, sorreran, ,joakeran, ,jauskeran, aurpegikeran.
1. Guregan, zuregan, haiengan, zuengan, gizonengan.
2. Bertsozalegan, saltzailegan, Bixentegan.

Bizkaiera: Neban, eban, dagiedan, dautsedan.

I
1)

a. Diran, ziran, ginan, zitzaidan, zetorkidan, dakidan, dakinan,

dakidan (jakin), daridan, zeridan.
b. Igan.

2)

Bainan, alabainan, dindan, dilindan, segidan.

5)

Iman, diban, islam, talisman, kaiman, mairan, oihan, azpijan, azpilan.

Whitman,Valle-Inclan.
Iran, Milan.

6)
N:
GAN:
KILAN:

1. Tiran, jiran, desiran, sokatiran, zokomiran, ikusmiran.

2. Lixiban, mizpiran, aintziran.
1. Nigan, higan, Bellinigan.
2. Erigan, gizakigan, buruhandigan (anitz).
Nirekilan, zurekilan, zuekilan, haiekilan.
O

1)

a. Diodan, diezaiodan, diezaionan.

2)

Holan, nolan.

5)

Orban, porlan, joran, Koran, eslogan.

6)
N:

1. Modan, drogan, aproban.

2. Denboran, koban, eskolan.

GAN:

1. Inorgan, San Pedrogan.

2. Erogan, tontogan (anitz).

Bizkaiera: Dodan, dautsodan, dagiodan.

U
1)

a. Dudan, dunan, ditudan, ditunan, zaitudan, zintudan.

2)

Urran, duban, sekulan.

5)

Musulman, pullman.
Schuman,Truman.
Sudan.

6)
N:
GAN:

1. Dudan, guran, mudan, esturan, itxuran.

2. Udan, gudan, mugan, loturan, joskuran, kulturan.
1. Gugan, zugan.
2. Santugan, txoriburugan (anitz).
EAN

1)

a. Diean, ziean, ditekean, zitekean, lirakean.

2):

Aldean, galdean, ahalean, oharkabean, ustekabean, arean, parean,

isilean, ordean, gordean, ondorean, galdu-gordean.
Artean, tartean, anartean, bitartean.
Beharrean, itokarrean.
Ezean, noraezean, ihesean, luzean, kuxkuxean.
Ostean, ustean, ezustean, tupustean, ezinbestean, hainbestean.
Behean, beherean, mendean.
Ainean, gainean, aginean, heinean, menean, gehienean, gutxienean,
ezinean.
Batean, bat-batean, hainbatean, jo ta kean.

6)
N:

NEAN:
TEAN:

1. Legean, batean, topean.

2. Etxean, bidean, hobean.
3. Gurean, zuenean, inorenean.
Denean, direnean, duenean, dadinean.
joatean, esatean, izatean, egotean.

Bizkaiera: Garean, zarean, direan, zirean.

TSEAN-TZEAN
2)

Atzean, antzean, trantzean, ostantzean, gainerantzean, gainontzean,

hutsean, funtsean, oinutsean.

6)
N:
Gatzean, iltzean, zorigaitzean, bihotzean.
NTZEAN: Honantzean, kanporantzean, etxerantzean.
TZEAN: Batzean, sartzean, ,jotzean, erotzean, sortzean.
RATZEAN: Etxeratzean, plazaratzean, goratzean, alboratzean.
Bizkaiera: Dautsean, dinotsean.

IAN
1)

a. Nian, zian, di(r)an, dakian, (hiri), dakian (jakin).

2)

Abian, agian, ezarian, agerian, igerian, agirian, aspaldian, arestian,

nahasian, lehenbizian.

5)

Oihan.
Chateaubriand.

6)
N:

1. Azpian, erdian, segian, jarraian, goian, zorian.

2. Zaldian, begian, herrian, agonian.
EAN=IAN: Legian, hobian, izatian, gehienian.
OAN
1)

a. Noan, doan, nindoan, zihoan, zioan, zitzaioan, nengoan, zegoan,

dagoan, nagoan, daroan.
b. joan, eroan.

2)

Hagoan, haroan, alboan, atoan, kanpoan, beroan, geroan, esperoan,

itoan, behingoan, ondoan, hondoan, otoz-otoan.

5)

Joan, San Joan.

6)
N:

1. Lehengoan, lehenengoan, hurrengoan, luzaroan.

2. Tragoan, leloan, giroan, gogoan, kolkoan,
Gipuzkoan.
TAKOAN: Egindakoan, ikusitakoan.
RAKOAN:1. Harakoan, honakoan, gorakoan, beherakoan, kanporakoan.
2. Oherakoan, etxerakoan, plazarakoan.
3. Jaterakoan, esaterakoan, afaltzerakoan, pentsatzerakoan.
LAKOAN: Delakoan, zaudelakoan, zirelakoan, gaudelakoan.
KOAN: Aurrekoan, azpikoan, aurreragokoan, baiezkoan.
T(Z)EKOAN: Joatekoan, izatekoan, egotekoan, sartzekoan, geratzekoan.
UAN
1)

a. Duan, zuan, genduan, zenduan, zituan, gintuan, ninduan.

2)

Beranduan, deskoiduan, segituan, segiduan, orduan, moduan, akorduan, puntuan, justuan, ezkutuan,
inguruan, itsumustuan.

6)
N:
Graduan, altuan, zeruan, lekuan, sorguan, buruan, munduan.
OAN=UAN: Albuan, delakuan, onduan, goguan, ikusitakuan.

KAN-PAN-TAN
A
2)

Hartan, bakan, faltan, tan-tan, halatan, nolatan, zelatan, takatan,

sekula santan.

4)

Bakan, ,jakan.

5)

Batan, txanpan, tantan, tam-tam, tartan, astrakan, hurakan.

Satan.

6)
N:
TAN:

1.
2.
1.
2.

Sakan, matrakan, eskapan, arrapatan, tarrapatan.

Estratan, ezkatan, zaratan, etapan.
Kakatan, ikaratan, kezkatan, distiratan, liberatan.
Neskatan, loratan.

Bizkaiera: Datan, jakan.

E
1)

a. Detan, dietan, datxekan.

2)

Bertan, zertan, ezertan, bet-betan, olgetan, txantxetan, benetan,

6
N:

bueltan, birretan, anitzetan.

1. Arretan.
2. Setan, planetan, errekan.
3. Honetan, horretan, haietan.

TAN:

1. Ketan, uretan, koipetan, esnetan, baketan, ametsetan, bitsetan,

loretan, adurretan.
2. Gaztetan, zaharretan, umetan, haurretan.
3. Etxetan, bidetan, unetan, urtetan (anitz).
ETAN: Etxeetan, arboletan, gizonetan, urteetan.
KETAN: 1. Pentsaketan, goldaketan, azterketan.
2. Hizketan, berbetan, berriketan, lapurretan.

Bizkaiera: Pentsetan, kantetan, gozetan (gozatzen).

Pentsaketan, igerketan, irabazketan (irabazten).
Dautsetan, dautsekan, dauketan.
I
1)

a. Zaitan, zaikan, zitzaitan, dakitan, dikan, zikan.

b. Erritan (egin).

2)

Sarritan, birritan, baitan, egitan, begitan, gutxitan.

5)

Titan, kapitan.

6)
N:
TAN:

KAN.

1.
2.
1.
2.
3.
1.
2.
3.

Erritan, errepikan, erretolikan.

Tripan, fabrikan, botikan, politikan, Gernikan.
Euritan, izerditan, argitan, eztitan.
Berritan, handitan, txikitan, nagusitan.
Alditan (anitz), herritan, menditan.
Baizikan, noiztikan, hemendikan, handikan, oraindikan, inondikan.
Horregatikan, honegatikan, zergatikan, jotzeagatikan, izateagatikan.
janikan, joanikan, izanikan, beterikan, jarririkan, usterikan.

O
1)

a. Diotan, dagokan.

2)

Hontan, hortan, kolokan.

5)

Bolkan. Otan.
Ockham.

6)
N:

1. Pilotan, borrokan.
2. Popan, sokan, epokan, errotan, Europan.
TAN:
1. Lotan, ardotan, freskotan, biraotan, gogotan, askotan, frangotan,
gehiagotan, sarriagotan, gutxiagotan.
2. Haurtxotan, neskatotan, mutikotan.
3. Mitotan, hondotan, zokotan, bandotan (anitz).
KOTAN: jatekotan, izatekotan, egitekotan, ikustekotan.
Bizkaiera: Dotan, dautsotan, dautsokan, dekotan.

U
1)

a. Dutan, dukan, dadukan, nedukan, zedukan, dihardukan.

b. Ukan.

2)

Lekutan, burrukan.

5)

Sultan, tukan, orangutan.

6)
N:

Puntan, errutan, kondutan, gomutan.

1. Hirutan, frankutan.
2. Sutan, pikutan, modutan, kontutan, kargutan, barautan.
3. Zakutan, ordutan, burutan (anitz).
SKAN-SPAN-ZTAN

1)

a. Eztan, datxezkan, zaizkan, diostan, dauzkan, daduzkan, zeuzkan,

neuzkan.
d. Astan, laztan.

2)

Errezkan, herrestan, bistan, oztan, ozta-oztan, burrustan.

4)

Laztan.

5)

Laztan, ezpan, stand, txistan, buztan.

Tristan.
Baztan, Turkestan, Pakistan, Afganistan.

6)
N:

1. Kezkan, festan, erostan.

2. Askan, sehaskan, vespan, listan, koskan, munduzkan.

Bizkaiera: Daustan, eustan, zeunstan, damostan, dinostan, dagistan.

TSAN-TZAN
1)

a. Etzan (ez zan), baitzan, nintzan, hintzan, ditzan, gaitzan, zintzan,

gintzan, daramatzan, zeramatzan, zebiltzan, dabiltzan.
Datzan, dautzan, gautzan, nentzan, zetzan.
b. Etzan, eratzan.

4)

Otzan, txantxan.

5)

Matxan.

6)
N:

1. Txantxan, dantzan, martxan, saltsan, zalantzan, esperantzan.

2. Basatzan, zahartzan, enparantzan, ditxan, jaiotzan, dutxan.

Bizkaiera: Dautsan, zeuntsan, neutsan, geuntsan.

SAN-ZAN
1)

a. Zan, dezan, zezan, gaitezan, daitezan, dakusan, nekusan, genkusan, gentozan, zetozan.
b. Jasan, esan, izan, erasan, irazan.

2)

Ez han (ez hemen ez han), gisan, peskisan.

5)

Kontraesan, zeresan.
Hasan, Tarzan.

6)
N:

Plazan, trazan, arnasan, promesan, gerizan, arrosan, gauzan.

Bizkaiera: Dodazan, nebazan, ebazan, dozuzan, dagozan, gengozan, dabizan,

zebizan, dagizan, daizan, eustazan.
EN
SIL.BAK.: Den, men, len.
A
1)

a. Garen, zaren, diraden, ziraden.

c. Amen (egin).

2)
Amen, alaen, dena den, quousque tandem, aitaren-semearen.
AHALIK: apalen, zabalen, bakanen, sentiberaren.
5)

6)
EN:

MEN:
N:

Amen, ahamen, ahalmen, haren, anden, tanden, aldamen, otamen,

dolamen.
Matusalen.
Jerusalem.
1. Janen, ,joanen, esanen.
2. Labanen, lokaren, beraren (ahalbait, ahalik).
3. Apalen, bestalen, zoramenen (genitibo plurala).
Aipamen, alamen, paramen, pentsamen, hondamen, gozamen, zoramen.
Senegalen, Manhattanen.

Bizkaiera: Naben, daben.

E
1)

a. Nukeen, nezakeen, litekeen, nintekeen, zitekeen.

c. Atseden (hartu), hasperen (egin).

2)

Lehen, hemen, zeren, ezperen, bederen, aurrenen.

Ahalik: lehenen, aurreren, atzeren, epelen, gorderen.

4)

Heren.

5)

Eden, zeden, legen, kemen, semen, atseden, astelehen, hasperen.

Belen.

6)
EN:
MEN:
REN:
N:

1. Etenen, irtenen, edirenen, beteren, gorderen.

2. Hoberen, maiteren, beheren, gazteren, motelen, kolperen.
Erremen, gordemen, asemen.
1. Zeren, etxeren, besteren, Feliperen.
2. Besteen, abereen, gehienen, gizenen.
Bordelen, Urepelen.

Bizkaiera: Eben, zeben, deben.

I
1)

a. Diren, ziren, ginen, zinen, nenbilen, zebilen, dabilen, dakien, zirudien.

b. Ediren, eriden.

2)

Idem, requiem, lehenbaitlehen.

Ahalik: Finen, garbien, ongien, bizien.

4)

Iren, gailen.

5)

Aihen, ainen, baiben, baimen, bimen, himen, krimen, ekimen,

requiem, gaudimen, onoimen, errejimen, espezimen.
Haydyn.

6)
EN:

MEN:
EN:
REN:
N:

1. Hilen, eginen, jakinen, edukiren.

2. Gehien, gutxien, nahien, gaizkien, hobekien, justukien, sarrien,
errazkien.
Adimen, irudimen, argimen, jakimen, oroimen.
Ardien, erbien, gizakien.
Ardiren, izakiren, Iakiren.
Kariben, Berlinen, Muniben.
O

1)

a. Dioen, zioen, zegoen, nengoen, dagoen, nagoen.

c. Hogen (egin).

2)

Omen, ondoren.
Ahalik: Ondoen, goren, listoen.

4)

Goren.

5)

6)
EN:
MEN:
EN:
REN:
N:

Oren, hogen, desoren, omen, ahomen, abdomen, dolmen, golden,

polen.
Beethoven.

1. Egonen, joren, itxaronen.

2. Txartoen, edertoen, gustoren, kanporen, gogokoen.
Itomen, eromen.
Leloen, gaiztoen, eroen, gizonen.
Noren, inoren, askoren, tontoren.
Elantxoben, Londonen, Washingtonen.
U

1)
2)

a. Nuen, duen, gaituen, zaituen, ninduen, hinduen diharduen, ziharduen.

c. Auhen (egin).
Ahalik: estuen, altuen, bururen, Maruen.

4)

Uren, guren, lauren.

5)

Auhen, eguen.

6)
EN:

REN:
MEN:
N:

1. Entzunen, harturen.
2. Beranduen, ezkutuen, seguruen, guren (gura-en).
3. Buruen,katuen.
Nortzuren, Peruren, bururen.
Itsumen, izumen, kargumen, entzumen.
Solluben, Irunen.
R-EN

SIL.BAK.: Den, len, men (nor den, behar len...)

4)

Garden, zarden, nabarmen, lerden, laurden, kirmen.

5)

Harmen, jarmen, hitzarmen, txermen, lurmen.

6)
MEN:
N:

Teilhard de Chardin, Verlaine, Timbergen..

Ezarmen, iragarmen, irakurmen, suharmen.
Aierben, Iribarnen.
RREN

1)

a. Dakarren, nenkarren, zekarren, datorren, zetorren.

2)

Arren, barren, aurren, hurren.

Ahalik: Txarren, azkarren, lasterren, samurren.

4)

Erren, hurren, aurren.

5)

Arren, barren, hamarren, aztarren, galarren, txerren.

6)
EN:

1. Beharren (beharko).

2. Beharren, okerren, gogorren, segurren.

3. Zaharren, ederren, okerren (genit. plurala).
4. Elkarren, horren, berorren.
ARREN: Pozarren, jainkoarren, amodioarren.
TEARREN: Ikustearren, esatearren, pentsatzearren.
GARREN: Zenbatgarren, laugarren, bigarren, anizgarren.
URREN: Hilurren, hirurren, bosturren.
SEN-ZEN-XEN
1)

a. Zen, gaitezen, daitezen, zitezen, goazen, doazen, zihoazen, gentozen, naizen, haizen.

2)

Ezen, baizen. Ahalik: errazen, eskasen, maizen.

4)

Gizen, ozen, zuzen.

5)

Sen, zezen, izen, abizen, almazen.

Ibsen, Stockhausen.

6)
EN:

XEN:
N:

1. Pozen, nekezen, adosen, aproposen, patxadazen.

2. Tomasen, baliosen, kapazen (genit.)

Halaxen, holaxen, bezalaxen.

Londresen, Parisen, Barkoxen.
KEN-PEN-TEN

SIL.BAK.: Ken, ten, tren, pen.

1)

a. Dezaten, zezaten, daramaten, daramaken, zeramaten, daukaten,

zeukaten, gauzkaten.
d. Apen, manten.

5)

Aken, apen.

6)
TEN:
PEN:
EN:
N:

Daten, edaten, ematen.

Hastapen, eramapen, luzapen, hondapen, gorapen.
1. Aten, beranten, xarmanten, haintzaten.
2. Baten, zenbaten, zenbaiten.
1. Belaten, Arraten.
2. Baten (batean), hainbaten, zenbaten.

Bizkaiera: jaken.
E
1)

a. Dieten, dieken, zieten, diteken, ziteken.

b. Eten.

2)

Ten-ten.

4)

Zeken.

5)

Eten, erreten.
Ptain.

6)
TEN:
PEN:
EN:
N:

Irteten, edireten.
Errepen, gordepen.
Laketen, perfeten, kontenten (ahalik).
Berueten.
I

1)

Dakiten, zekiten diruditen, ziruditen.

5)

Liken.

6)
TEN:
PEN:
EN:

Jiten, jakiten, egiten, irakiten.

Etsipen, jarraipen, irudipen.
1. Txiten, politen (ahalik).
2. Politen, gonbiten (genit. plurala).
BAITEN: Noizbaiten, nonbaiten, zerbaiten.
N:
Oliten, Munichen, Mozanbiken.
Bizkaiera: Naiten, daiten, neinten, zeiten, daiken, neiken, leiken.

O
1)

a. Dioten, zioten, dioten (esan), lioken, nioken, genioken, diezaioten, ziezaioten, legoken, zegoken.

5)

Open, totem, zorroten.

6)
TEN:
PEN:
EN:

Chopin.
Egoten, itxaroten.
Jagopen, itxaropen.
1. Arloten, deboten (ahalik).
2. Kokoten, konploten (genit. plurala eta mugagabea).
Vladivostoken.

N:

U
1)

a. Duten, zuten, dirauten, zirauten, dazaguten, zezaguten, nuken,

luken, diguten liguken, dizuten, ziguten.

5)

Gluten.

6)
TEN:
PEN:
EN:
N:

Entzuten, erruten, iruten.

Itzulpen, iraupen, aburupen.
1. Zuten, arrunten (ahalik).
2. Katabuten, mamuten (genit.)
Innsbrucken.
RKEN-RPEN-RTEN

1)

2)

a. Dakarten, zekarten, lekarken, datorken, letorken, diragarten,

ziragarten.
b. Irten.
d. Ken (ezer ken).
Aurten.

4)

Kirten.

5)
6)
TEN:
PEN:
EN:
N:

Sarten, kirten, txurten.

Ekarten, etorten.
Iragarpen, bihurpen, laburpen.
1. Ausarten, zainarten (ahalik).
2. Txinparten, zalaparten (genit.).
Haitzarten, Dunkerken, New Yorken.
ZKEN-SPEN-ZTEN

1)

a. Dituzten, zituzten, zaituzten, zaituezten, daitezken, litezken, zintezken, nituzken, lituzken.

d. Ken (ez ken), osten.

4)

Azken.

5)

Azken, ezten, txisten, sosten, txosten, udazken.

6)
TEN:
PEN:
EN:
N:

Hasten, hezten, hozten, ixten, irixten, uzten.

Nahaspen, berezpen, gaitzespen, gorespen, euspen.
Bosten, hamabosten, tximisten.
Axpen, Triesten.

Bizkaiera: Dausten, eusten, zeunsten.

TSEN-TZEN
1)

a. Etzen (ez zen), baitzen, nintzen, hintzen, diotsen, (esan), zabiltzen, dabiltzen, genbiltzen zebiltzen.
c. Atzen (egin), hatsen (egin, hartu).

4)

Atzen.

6)
EN:
TZEN:
TREN:
N:

1. Zehatzen, garratzen, gaitzen, hutsen (ahalik).

2. Akatsen, bitsen (genit.).
Hartzen, betetzen, erretzen, ezagutzen.
Hantxen, hementxen, oraintxen.
Lantzen, Gaztelugatxen.

Bizkaiera: Dautsen, neutsen, geuntsen, damotsen, daroatsen.

AIN
SIL.BAK.: Hain, gain, lain, zain.
2. Itxain.
1)

c. Labain (egin), usain (egin, hartu).

d. Eskain, irain, ordain.

2)

Bezain, orain, azpikoz gain.

4)

Apain, labain, kaskain, hebain, ezain, ertain, bikain, lirain.

5)

Arrain, larrain, otarrain, amuarrain, akain, mahain, txanpain, ekain,

errain, bekain, ezpain, errefain, irain, izain, tirain, girtain, kapitain,

orbain, ordain, dohain, unain, usain, zuhain.

Kain, Urtain, Chamberlain.
Azkain, Urdiain.
6)
GAIN:
ZAIN:
N:

Hazkain, besagain, mihigain, lugain, zerugain.

Artzain, hertzain, marrazain, zamaltzain, abeltzain, lemazain, erizain,
haurtzain, etxezain, atezain.
Garain, Shangain.

EIN
SIL.BAK.: Hein, behin (bein), zein.
1)
b. Erein, jarein.
d. Eskein.
2)

Behin, aurtemein.

3)

Ezein, edozein.

5)

Sein, betsein, orein, otsein.

Reine, Wayne, Sinn Fein, Einstein, Wittgenstein, Guggenheim.

6)
N:

Sidneyn.
OIN

SIL.BAK.: Oin (orain), oin, soin.

1)
b. Itxoin.
5)

Harroin, kaskoin, ohoin, zitroin, pozoin, arrazoin, korrokoin, zurtoin.

6)
N:

Hanoin.
UIN

SIL.BAK.: Uhin (uin), duin, muin, zuin.

1)
c. Higuin (ukan).
4)

Ezduin.

5)

Uhin, suhin, asuin, habuin, eskuin, higuin, ipuin, guruin, eskumuin.

IN
SIL.BAK.: Din, fin, jin, min, din-nin.

A
1)

a. Nadin, hadin, dadin.

b. Eragin.

d. Agin.
2)

Arin, baldin.

4)

Arin, afin, bardin, armin, mamin, samin, panpalin, kaskarin.

5)

Adin, hagin, jasmin, mamin, klarin, xangrin, paladin, zartagin, ernamin, serafin, arin-arin.
Darwin, Kalvin, Stalin, Katalin.

6)
GIN:
MIN:
N:

Langin, hargin, asmagin, emagin, esangin, behargin, gizagin, umagin,

sendagin.
Andramin, neskamin, janmin.
Cagliarin.

E
1)

a. Dedin, zedin, nendin, ledin.

b. Egin, jaregin, galdegin.

4)

Atsegin, txanbelin, belendrin.

5)

Txelin, ahalegin, atsegin, krabelin, maitemin, erregin, zeregin, zepelin.

Lenin, Fleming, Holderlin.
Kremlin, Berlin.

6)
GIN:
MIN:
EGIN:
N:

Umegin, kategin, artegin, papergin.

1. Sabelmin, umemin, andremin.
2. Erremin, pipermin, gosemin.
Berregin, desegin, hitzegin, hotsegin, hutsegin.
Arranegin, Hiriberrin.
I

1)

b. Ekidin.
d. Ifin, birrin.

2)

Firin, firrin, dilin, zirrin-zirrin, gibel-aitzin.

4)

Birjin, birfin, zirin, zirdin, mirrin, irtirin, pinpirin.

5)

Hirin, birrin, tirrin, txilin, txirrin, zirin, zirdin, aitzin, pitilin.

Ho Chi Minh.

6)
GIN:
MIN:
N:

Harigin, zubigin, argigin.

1. jakinmin, herrimin, erdimin, bizimin.
2. Gazimin, gorrimin.
Zaldibin.

O
4)

Gordin, txolin, hozmin.

5)

6)
GIN:
MIN:
N:

Holding, gorrin, lorrin, sorgin, hazgordin, txakolin, danbolin, tran-plin, itogin, bibolin, marisorgin,
poxpolin.
Borodin, Rodin, Txomin.

Ongin, login, zantzogin, artogin.

1. Erromin, bihozmin, burukomin.
2. Gozomin, beromin.
Nairobin, Berrobin.
U

1)

a. Dirudin, zirudin.
b. jaugin.
d. Urdin, sumin.

4)

Urdin, sumin, minkulin.

5)

Uhin, urin, gurin, urrin, budin, kurrin, lurrin, murrin, footing, jaugin,
eskumin, ikurrin, figurin, giltzurrin, sumin, erresumin, atxurdin,
mutxurdin, zinkulin.
Bakunin.
Dublin.

6)
GIN:
MIN:
N:

Sugin, zurgin, lugin, haurgin, burugin.

Haurmin, dolumin, ikusmin.
Busturin.
SIN-ZIN

1)

b. Ezin, etzin.
c. Zin, usin, muzin (egin).

2)

Aitzin.

3)

Zein, edozein, edozin, txotxin.

5)

Zin, mokasin, ezin, pressing, zezin, sehin, medezin, txintxin, osin,

antoisin, usin, gusin, muzin, lehengusin.
Racine, Miel Otxin.

6)
EZIN:
N:

Jasanezin, ikastezin, ulertezin, lotezin, hutsezin.

Garazin.

KIN-PIN-TIN
A
1)

a. Dakin, dirakin.
b. jakin, irakin.

4)
5)

Panpin.
Latin, patin, jalkin, zapping, kanpin, panpin, ranking, bergantin.
Mattin, San Martin, Chaplin.

6)
KIN:

N:

1. Berakin, aitakin, amakin.

2. Harakin.
3. Hondakin, harrapakin, soberakin.
Oinatin.
E

1)

a. Zekin (hika), zeki(e)n, neki(e)n.

b. Ekin.

4)

Erkin.

5)

Erpin, arlekin, marketing, etekin, buletin.

Luther King.
Pekin.

6)
KIN:

N:

1. Gurekin, zuekin.
2. Errekin.
3. Jendekin.
Gorettin.
I

1)

a. Ditin, gaitin.

2)

Tintin, tikitin.

4)

Likin, trinkin, zikin, txikin, pitin.

5)

Mitin, tintin, kriskitin, eraikin, botikin.

6)
KIN:
N:

Hasikin, erdikin, mutxikin.

Gorritin.
O

1)

a. Dagokin, datorkin, zegokin.

5)

Doping, motin, notin, potin, topin, txopin, zotin, adokin, izokin. Tonkin.

6)
KIN:

1. Denokin, edonokin, guztiokin, umeokin.

2. Okin, etorkin.
U

4)

6)
KIN:

Footing, mutin, putin, tupin, ihaurkin, itukin.

Rasputin.

1. Gukin, zukin.
2. Lagunkin.

N:

Arrutin.
ZKIN-SKIN-STIN

1)

a. Dauzkin, dizkin, dagozkin, dakizkin, dakizki(e)n, zekizki(e)n, daramazki(e)n.

d. Astin.

4)

Astin, liskin, mizkin, ziztrin.

5)

Mastin, casting, iskin, ozpin, buztin, iruzkin.

Puskhin, San Krispin.

6)
KIN:
N:

1. Gaizkin, hegazkin, ikazkin.

2. Eranskin, mozkin, egoskin, izozkin.
Donostin, Aulestin.
ON

SILBAK.: On, non, don, ron, gong.

A
1)

a. Dagon, nagon.
b. Jagon, eragon, itxaron.
c. Jaramon (egin).

2)

Gabon.

5)

Gabon, kanon, manmon, jaramon, slalom, biharamon, cro-magnon.

Aaron, Absalon, Tutankamon.

6)
ON:
N:

Danon, garanon.
Durangon, Kartagon.
E

1)

a. Zegon, nengon, nikeon, nenkikeon.

b. Egon, emon, erron.

2)

Arratsalde on.

4)

Keledon, beledron.

5)

Neon.
Neron, Peron, Zeledon, Zizeron, Napoleon.

6)
ON:
N:

1. Denon, gaudenon.
2. Asteon, urteon, gaueon.
Renon, Zuberon.

I
1)

a. Dion, nion, zion (ukan-esan), dakion, zekion, nintzaion, zitzaion,

zitzaizkion, darion, zerion, datorkion, zetorkion, daramazkion.

b. Igon, erion.
2)

Inon, nahinon, din-don, eguerdi on, dringilin dron.

5)

Nylon, ping-pong, adinon, zorion.

Byron, Pirron, Kanpion.

6)
ON:
N:

1. Gutxion, guztion.
2. Aldion, aspaldion, arestion, eguerdion.
Derion, Erandion.

Bizkaiera: Dagion, nengion, daitekion, leikion, litzakion.

O
2)

Orron, bonbon, ron-ron, edonon, bilin-bolon, dilin-dolon, zirrin-zorron.

5)

Kolon.
Colon, Salomon.
Hong Kong.

6)
ON:
N:

Astoon, tontoon, gizonon.

Atxondon, Ibarrondon.

U
2)

Egun on, gau on.

5)

Proudhon.

6)
ON:
N:

Geuron, dugunon.
Lumon.
KON-PON-TON

1)

a. Natxekon, datxekon, zetxakon.

c. Toton (egin).
d. Aton, sakon, ezkon, konpon.

2)

Toton, hor konpon.

4)

Sakon, zokon.

5)

Klon, azkon, plankton, txanpon, senton, zokon, hiperbaton, charleston.

Anton, Platon, Breton, Newton, Milton.

6)
ON:

Washington.
1. Aurton, berton.
2. Ausarton, xarmanton.

T-ON:
N:

Zait on, dut on, hankak on.

Anboton, Orinokon.

Bizkaiera: Jakon, nintzakon, dagokon, datorkon.

SON-ZON
1)

a. Diezon, niezon, geniezon.

b. Erason.

5)

Klason, sanson, gizon, eleison.

Sanson, Monzon, Mendelssohn, Edison.
Alenon.

6)
ON:
S-ON:

Gauzon, eskason.
Arraso on, gauz on, promes on.
UN

SIL.BAK.: Dun, mun, nun, gun, hun, boom.

A
1)

a. Demagun, dezagun, daramagun, daukagun, dakusagun.

b. Jardun, ihardun.
c. Lagun (egin), ezagun (ukan).
d. Lagun.

4)

Agun, ezagun.

5)

Agun, hagun, lagun, garun, zaldun, albun, jardun, alargun, etxagun,

biharamun.
Etxahun.

6)
DUN:
Ahaldun, erdaldun, euskaldun, bakaldun, behardun, hankadun, prakadun.
LAGUN: Ikaslagun, eskolalagun, neskalagun, mutilagun.
N:
Makalun.
E
1)

a. Degun, diegun, diezaiegun, dagiegun, damaiegun, daramaiegun.

b. Ehun, errun.

2)

Egun, gaur egun, herenegun, gau eta egun, segn.

4)

Ehun, berrehun, bostehun, legun.

5)

Egun, berun, gehun, baberrun, te deum, parabellum, erreferendum.

Kamerun.

6)
EGUN:
DUN:
N:

Astegun, jaiegun, ostegun.

Txapeldun, fededun, kordedun, hogendun, umedun.
Perun.
I

1)

a. Digun, zigun, zaitzaigun, darigun, dakigun, datorkigun, zaigun.

b. Irun.
2)

Inun, nahinun.

4)

Bigun, ilun, betilun.

5)

Idun, igun, argilun, podium, aquarium, solarium, planetarium, kriterium, simposium.

6)
DUN:
N:

Saridun, begidun, mihidun, errukidun.

Kanbilun, Malibun.
O

1)

a. Diogun, diezaiogun, dagiogun, damaiogun.

2)

Edonun, amankomun.

4)

Komun, amankomun.

5)

Forum, zorun, quorum.

6)
DUN:
N:

1. Zordun, mintzodun, ornodun, errespetodun.

Onun, Forun.

Bizkaiera: Dogun, dautsogun, daiogun, daukogun.

U
1)

a. Dugun, ditugun, zaitugun, zintugun, dizugun, dezaizugun.

2)

Urrun, furrun, zurrun-zurrun.

4)

Urrun, urgun, zurrun, summum.

5)

Hurun, lurrun, giltzurrun, curriculum.

Uzkudun.

6)
DUN:
N:

Haurdun, errudun, zentzudun, burudun.

Basaburun, Gizaburun, Honolulun.
AUN-EUN

1)

b. Iraun, ehun.

4)

Faun, deun, leun, ehun, berrehun, bostehun.

5)

Jaun, basajaun, aitajaun, garaun, arraun, amaraun, belaun, ilaun,

itaun, ziraun, betiraun, biziraun, zoraun. Ehun, geun, te deum.
Braun.
Ataun.
KUN-PUN-TUN

1)

a. Ditun, zitun, genitun, zaitun, gaitun, zaikun.

c. Pun (egin), tuntun (ibili, egin).

2)

Ttekun-ttakun, txukun-txakun, zirkin-zarkun.

4)

Bakun, itun, jakitun, tuntun, txukun, kutun.

5)

Atun, ultimatum, betun, itun, gutun, tuntun.

Cancun.

6)
TUN:
KUN:
N:

Jatun, edatun, jakitun, jarraitun, ibiltun.

Bakun, bikun, hamarkun.
Berriatun, Biriatun.

Bizkaiera: jakun, datorkun, dagokun.

SKUN-ZTUN
1)

a. Dioskun, eztun, zaizkun.

4)

Astun, kirastun.

5)

Bazkun, eraztun, ugaztun, birestun, vobiscum.

Arizkun.

6)
TUN:
KUN:
N:

1. Ikastun, irabaztun, mereztun, ihestun, jostun, erostun, salerostun.

2. Solastun, hiztun, bihoztun, zorroztun.
Boskun, hamaboskun.
Moskun.

Bizkaiera: Dauskun, euskun, dakarskun, dagiskun.

SUN-ZUN
1)

a. Duzun, dizun, dituzun, gaituzun, dezazun, dakizun, darizun.

4)

Izun, lizun.

5)

Asun, lasun, behazun, erasun, begirasun, begitasun, ondasun, osasun, isun, azpizun, lotsaizun.
Erasun.

6)
TASUN: Batasun, askatasun, gaitasun, dintasun, kidetasun, poztasun.
KIZUN: 1 Eginkizun, etorkizun, esankizun, elizkizun.
2. Barkakizun (=garri-ble), igarkizun, ahanzkizun.
IZUN:
Amaizun, urreizun.
ZUN:
Urzun, ardozun.
TZ=Z:
Enzun, eranzun, zenzun, sunsun.
N:
Arbizun, Iguazun.

TSUN-TZUN
1)

a. Dautzun, zaitzun, neutzun, geneutzun, darantzun, etzun (ez zun),

diotsun.
b. Etzun, entzun, erantzun.

4)

Zuntzun, txuntxun.

5)

Gatzun, erantzun, oihartzun, bertzun, zentzun, lertxun.

Mitchum.
Oiartzun.

6)
N:

Altsatsun, Larrabetzun, Machu Picchun.

Bizkaiera: Jatzun, dakartzun, damotzun, doatzun.

MA-NA
A
1)

a. Dama, darama, narama, banerama.

d. Baltsama, erreklama.
Bana, mana, engana, sakabana.

2)

Bana, erdi bana, hosanna.

5)

Ama, dama, fama, drama, gama, lama, mama, magma, plasma, sama,
zama, xarma, txalma, zarama, amalgama, kataplasma, entrama, pijama, panorama.
Kana, mana, anana, andana, banana, kabana, labana, pabana, sabana,
tramana, karabana, bentana, portzelana, diana, nirvana, pertsiana,
filigrana, olana, sotana, aduana, iguana, marihuana.
Susana, Ramaiana.
Habana, Panama.

6)
NA:
Bana, hamarna, hamaikana, zenbana, milana.
GANA: Niregana, guregana, haiengana, aitagana, amagana.
AMA:
Amama, ugazama, astama, zerrama.
GRAMA: Anagrama, pentagrama, diagrama, telegrama, gurutzegrama, organigrama, epigrama, programa,
melodrama, kardiograma, fotograma.
A:
1. Lana, afana, bakana (ikus AN).
2. Doana, dudana, zaidana, daramana, daukana.
3. Jana, edana, emana, izana, iragana.
(ER)A: Baztana, Milana, Manhattana.
NA (fem): Sana, pagana, profana, lesbiana, puritana, amerikana.
E
1)

a. Banema, balema.
d. Ema, ordena, kondena.

2)

Barrena, aurrena, hurrena.

4)
5)

Alaena, glena, indigena.

Dema, krema, lema, tema, diadema, edema, eskema, mendema,
dilema, zinema, sistema, poema, problema, teorema.
Pena, tresna, antena, patena, galena, gangrena, dartsena, kaserna,
taberna, lanperna, eszena, berbena, melena, kintzena, linterna, sirena,
ordena, dozena, kondena.
Madalena, Mitxelena.
Sena, Viena.

6)
NA:
A:

Betena, hainbestena.
1. Dena, zena, direna, zaiena (ikus EN).
2. Etena, irtena, eridena.
3. Dena, azkena, legena, baimena, hogena, laurdena.
4. Norena, inorena, haiena, bestena, gaizonena.
(ER)A: Belena, Jerusalema, Saint Germaina.
(RE)NA: Gaztena, xuabena, hobena.
NA (Fem): Morena, suprema.
I
1)

a. Bagina, bazina.
c. Intzirina, irrintzina (egin).
d. Kima, lima, mima, filma, grima, arrima, estima.
Mina, patina, konbina, elimina.

2)

Dina, adina, antzina, aintzina.

5)

Lima, klima, prima, txima, maxima, tarima, biktima, ditxima, grima,

lastima, esgrima, kilima, sistima, katexima, pantomima.
Grina, mina, angina, kabina, makina, lamina, panpina, sardina, premina, birjina, filmina, bobina,
domina, gortina, morfina, sordina, dotrina,
nomina, burdina, turbina, mandarina, sakarina, esamina, imajina, bitamina, bonbardina, baselina,
erregina, aspirina, intzirina, diziplina, gasolina, mandolina, gilotina, albumina, errutina, adrenalina,
penizilina.
Katalina, Zelestina.
Tesina, zezina, piszina, bozina, toxina, medizina, arroxina, bentzina,
erretxina.
Txina, Argentina, Palestina, Hiroshima, Indotxina.

6)
NA:
A:

Bina, seina, hamabina, erdina.

1. Fina, arina, berdina, pinpirina, sorgina, urdina (ikus IN).
2. jina, jakina, egina, ezina, irakina.
(E)NA: Dakina, zekina, handina, garbina.
(ER)A: Pekina, Berlina.
A (Fem): Albina, alpina, dibina, asasina, femenina, interina, kaputxina.
O
1)

a. Soma, sona, abona, abandona, desploma.

2)

Hona.

5)

Goma, koma, dogma, broma, hematoma, tiragoma, diploma, sintoma, axioma, kromosoma.
Gona, dona, sona, zona, tona, amona, madonna, metadona, amazona, anemona, pertsona, azetona,
aitona, antifona, silikona, hormona, bonbona.
Mahoma, Antigona, Lekuona.
Baiona, Erroma, Sorbona.

6)
A:

(ER)A:
(E)NA:

1. Ona, sakona, gizona, jaramona (ikus ON).

2. Dagona, diona, zaiona.
3. Egona, emona, itxarona.
4. Denona, guztiona, gaudenona.
Bostona, Hong Kong-a, Londona.
Berona, txairona, freskona, tontona.

U
1)

c. Aiuma, hauma, urruma (egin).

d. Una, suma.

5)

Hauma, luma, kuma, puma, suma, gruma, marruma, erreuma, eskuma, bilduma, hilduma, erresuma,
garizuma, kostuma, urruma.
Duna, muna, tuna, azeituna, komuna, fortuna, hauzuna.
Moctezuma.

6)
NA:
A:

(ER)A:

Hiruna, launa.
1. Guna, laguna, eguna, txapelduna (ikus UN).
2. Duguna, zaiguna, dizuna, daukaguna.
3. Entzuna, erantzuna, erruna.
Hiruna, urruna, Cancuna, Cameruna.

AINA-EINA
1)

d. Keina, engaina, estreina.

2)

Aina, baina, alabaina, alajaina, tamaina.

5)

Baina, kaina, maina, azaina, labaina, tamaina, kamaina, kanpaina, gaztaina, destaina, piraina,
trikimaina, borraina, kodaina, kokaina, polaina, dultzaina, kafeina, proteina, heroina, zikoina.
Domingo Kanpaa.
Ukraina, Santa Maina.

6)
NA:
A:
(ER)A:

Seina, hamaseina.
1. Gaina, apaina, bikaina, heina, soina (ikus AIN)
2. Ereina, jareina.
Zeraina, Urdiaina, Guggenheima.
SMA-ZNA

1)

d. Asma, esna, usna, susma.

2)

Esna.

5)

Asma, gazna, plasma, kataplasma, fantasma, tresna, krisma, prisma,

6)
NA:

zisma, karisma, sofisma, txosna, limosna, usna.

Bosna, hamabosna.
RMA-RNA

1)
2)

d. Arma, alarma, erna, berma, goberna, deforma, konforma.

Barna.

5)

Arma, karma, sarna, xarma, alarma, aztarna, armiarma.

Berna, galerna, kaserna, lanperna, taberna, esperma, zisterna,
superna.
Horma, forma, norma, sorna, erreforma.
Urna, gurma.
Parma, Berna, Lerma.

6)
NA:
Hamarna, biderna.
A (fem): Moderna, materna, externa, interna.
ME-NE
2)

Ene, aiene.

4)

Ene, eme, mehe, done, zume, xume, errime, inmune, inpune.

5)

Akne, ene, gene, higiene, esne, kafesne, aiene, zine, zisne, une, gune,
aba(da)gune.
Seme, filme, ume, zume, neskame, buhame, lekaime, sindrome, perfume, mikrofilme, uniforme.
Heine,Verne, jondone.
Donibane.

6)
EME:
SEME:
UME:
UNE:
GUNE:
NE:

Asteme, kateme, mandeme.

Ugaseme, gizaseme, putaseme.
Arkume, antxume, emakume, gizakume, putakume.
Auzune, hutsune, ingurune, begirune.
Bilgune, zabalgune, isilgune, bihurgune, ikusgune.
- Perenne, indemne, solemne, insomne.
- Nekane, Eskarne, Lezane, jone, jaione.
RME-RNE

1)

b. Erne.

2)

Barne.

4)

Erne, berme, irme, firme, inerme, konforme, uniforme.

5)

Berme, zorne, gendarme, desarme, informe, uniforme.

6)
ZIONE: Obligazione, bokazione, okasione, nazione, formazione, edukazione.
NE:
Izarne, Edurne, Lurne.

1)

MI-NI
b. Eskaini, ipini.
c. Komeni, fini (izan).
d. Fini, horni, absteni, deteni, konpreni.

3)

Ni, neroni, eni, honi, geroni, beroni.

5)

Lami, mami, ermami, guarani, albeni, nini, ovni, beginini, bikini, tximini.
Bellini, Fellini, Khomeini, Marconi, Mussolini.
Miami, Cluny.

6)
NI:
I:
IA = I:

Amai, aitai.
Txanpani, gizoni, eguni.
Mani, tamaini, konpaini, agoni, armoni, zeremoni, sintoni, monotoni,
moni, poligami, anemi, leuzemi, epidemi.

MO-NO

A
2)

No.

4)

Bano, lano, alano, nano, sano, alano, arkano, kankano, enano, beterano, profano, subirano.

5)

Ano, arno, txano, plano, arrano, platano, ebano, dekano, metano,

tetano, trepano, hitano, piano, tirano, tinpano, pelikano, soprano,
butano, fulano, aireplano, oregano, ozeano, meridiano, gregoriano,
kirofano, xilofano, andapulano.
Gramo, salmo, tramo, paramo, talamo, dinamo, erreklamo, hipopotamo.
Asmo, sarkasmo, espasmo, orgasmo, egitasmo, pleonasmo.
Adriano, Atano, Elkano, Sesamo,Tiziano, Karlomagno.
Urano,Vatikano.

6)
NO:

Pagano, hispano, indiano, urbano, kantiano, anglikano, amerikano,

kulterano, luterano, begetariano.
MANO: Ninfomano, melomano, kleptomano, piromano, mitomano.
GAMO: Bigamo, poligamo, endogamo, monogamo.
GRAMO: Dezigramo, miligramo, kilogramo.
E
2)

No, beno.

4)

Memo, moderno.

5)

Freno, koaderno, beneno, bentzeno, gasogeno, keroseno, fenomeno, hidrogeno, nitrogeno, oxigeno,
duodeno, glukogeno.
Termo, baremo, krisantemo, pakidermo.
Galeno, San Telmo, Polifemo.

6)
NO:
GENO:

Direno, gaudeno, duteno.

Alogeno, patogeno, endogeno, exogeno, homogeno, heterogeno.
I

2)

Artino, ondino, oraindino, horraitino, etzilimo, joino.

4)

Matxino, nimino, asasino, androgino, endokrino.

Irmo, animo, maximo, minimo.

5)

Himno, kino, sino, kasino, platino, erlamino, denganino, destino,

pepino, tximino, domino, kamerino, kirikino, demonino, koncertino,
otorrino.
Istmo, mimo, ritmo, timo, zentimo, logaritmo, bioritmo.
Aladino, Konstantino.

6)
NO:
ISMO:
NIMO:

Albino, alpino, alkalino, dibino, klandestino, maskulino, femenino,

libertino, kristalino, bizantino, supino, sibilino, kaputxino.
Marxismo, atabismo, lirismo, feminismo, nihilismo, kubismo, turismo, naturismo, silogismo.
Anonimo, sinonimo, antonimo, homonimo, toponimo.

TINO:
Horregatino, guregatino, haiengatino.
SINO-ZINO: Misino, okasino, perkusino, funtzino, debozino, obligazino, bedeinkazino.
O
4)

Unisono, autoktono, monotono.

5)

Homo, kromo, gnomo, kosmo, atomo, solomo, maiordomo, kloroformo.

Orno, porno, kono, krono, mono, ikono, karbono, ozono, abandono, kimono, baritono, poligono,
pentagono, kolono.

6)
NOMO: Agronomo, astronomo, gastronomo, ekonomo, autonomo.
FONO: Frankofono, anglofono. Megafono, telefono, interfono, gramofono,
mikrofono, xilofono.
DROMO: Belodromo, aerodromo, kanodromo, hipodromo.
U
2)

Eguno.

4)

Umo, diurno, nokturno.

5)

Huno, muno, fauno, susmo, tribuno, kontsumo, nokturno.

Unamuno.
Saturno.

6)
NO:

Duguno, dirauguno.
AINO-EINO-OINO-UINO

2)

Baino, oraino, noraino, arteino, koino, joino, errekoino.

4)

Laino.

5)

Laino, maino, moino, muino, enpeino, beduino, pinguino.

Otao.
Trebio.

6)
INO:
Dudaino, direino, duteino, naizeino.
O:
Bato, andreo, andereo, maiteo, errekao, tipio.
DAINO: Gaurdaino, egundaino, betidaino.
RAINO: Honaino, horraino, haraino, Erromaraino.
GANAINO: Gureganaino, zuenganaino.
TERAINO: Jateraino, esteraino, etortzeraino.

MU-NU
A
1)

a. Banu.
c. Damu (izan, ukan), manu (eman).

2)

Mu, etzidamu.

5)
O=U:

Anu, amu, damu, mamu, manu, aldamu, kalamu, gardamu, haztamu,

erramu, egitamu, hiltamu, kalamu, erramu, ondamu, prestamu.
Tramu, erreklamu, paganu, profanu, beteranu.
E

1)

a. Bagenu, bazenu.

5)
O=U:

Gernu, premu, eremu, ordenu, ifernu, mantenu, frenu, gobernu.

Fenomenu, oxigenu, modernu.
I

1)

a. Bainu.

4)

Estrainu.

5)

Bainu, jeinu, keinu, leinu, seinu, zeinu, doinu, soinu, albainu, amainu,
tamainu, engainu, estrainu, estainu, zuhaimu, errainu, erreinu, erdeinu, enpeinu, deseinu, diseinu,
domeinu.
Kimu, linu, pinu, primu, sinu, zinu, arrimu, animu, estimu, destinu.
Lainu, pinguinu, anonimu, xentimu, dibinu.

O=U:

O
5)
O=U:

Bonu, plomu, tonu, tornu, tronu, pronu, abonu.

Onu.
Atomu, belodromu, poligonu, astronomu.

L
AL
SIL.BAK.: Ahal, gal, sal.
A
1)

c. Ahal, tamal (ukan).

d. Afal, azal, bazkal, zapal.

2)

Bal-bal, fal-fal.

4)

Azal, masal, mazkal, zahal, zabal, jabal, argal, garbal, zapal, makal, patal.

5)

Abal, atal, azal, aztal, kanal, kazkal, xahal, txakal, txandal, txatal,
tamal, magal, atabal, amantal, hatzazal, bakanal, karnabal, betazal.
Chagall, Pascal, Stendhal.

6)
AL:
Anal, astral, nasal.
KAL:
Plazakal, elizakal.
ZAGAL: Ahozabal, eskuzabal, atzezabal.
E
1)

d. Ernal, estal.

4)

Herbal, petral.

5)

Hegal, ezpal, geral, gesal, metal, megal, pedal, perkal, katedral, mendebal, jeneral, zereal,
dokumental.

6)
AL:
KAL:

Penal, legal, letal, mental, antzestral, erreal, begetal, jeneral, ideal,

integral, biszeral, liberal, literal, sideral, unibertsal, boreal.
Etxekal, umekal, atekal, kalekal.
I

1)

c. Itzal (eman, ukan).

d. Itzal, bidal, kiskal, urrikal.

4)

Leial, zital, zerbitzal, printzipal.

5)

Itzal, oihal, fiskal, kristal, kintal, tinbal, kanibal, kapital, kardinal,

mariskal, espiral, serial, kredentzial, ostiral.

6)
AL:

KAL:

Fazial, partzial, inpartzial, material, espezial, inperial, filial, sozial,

artifizial, ofizial, mundial.
Tribal, abisal, arbitral, marjinal, magistral, genital, bertikal, klerikal,
birjinal, kriminal, orijinal, tropikal, musikal.
Aldikal, herrikal.
O

1)

d. Gosal.

4)

Sasoal.

5)

Ospal, bokal, dortsal, koral, moral, morral, moxal, postal, txotal,

zotal, amonal, amosal, patronal, pastoral, diosal, diagonal, korrespontsal.

6)
AL:

KAL:

Oral, foral, formal, global, lokal, informal, frontal, normal, anormal,

razional, irrazional, subnormal, mortal, total, pertsonal, horizontal,
nazional, internazional, korporal, funtzional.
Ahokal, mokokal.
U

1)

d. Ugal.

4)

Hutsal, jaukal.

5)

Uhal, udal, dunbal, mural, tubal, tribunal, sukurtsal.

Tubal.

6)
AL:

Portugal.
Kausal, feudal, neural, neutral, plural, gradual, natural, sexual, asexual, ebentual, intelektual, birtual,
izpiritual, puntual, gutural.
Burukal, ordukal, teilatukal, ingurukal.

KAL:

EL
SIL.BAK.: Hel, gel, el.
A
4)

Fardel, gangel, zarbel, saskel, zarrastel.

5)

Anbel, andel, arbel, fardel, asmel, aspel, batel, matel, label, panel,
papel, pastel, xapel, txanel, txartel, kartel, koartel, sakel, sabel,
karel, mael, arantzel, arranbel, txaramel, moskatel.
Abel, Ravel, Rafael, Isabel, Migel Angel.
Babel, Israel.
E

4)

Epel, txepel, ezkel, zezel, zerbel, zerrepel, memel, ergel, xerbel,

txerbel, tetel, tentel, mengel, mendel.

5)

Ezpel, bedel, berdel, erresel, diesel.

Hegel, Haendel.
I

1)

c. Gibel (eman).

4)

Ikel, itzel, fidel, zimel, zinbel, goibel.

5)

Igel, ikel, gibel, nibel, nikel, zizel, xixel, mistel, txinel, pintzel, printzel,
ariel, marinel, kapitel, ezkibel, dezibel.
Mikel, Fidel, San Migel.
jaizkibel.
O

4)

Motel, totel, nobel.

5)

Hotel, orbel, hozpel, gospel, kordel, koktel, trokel, tropel, koronel.

Mogel, Noel, Rommel.
U

1)

c. Ustel (egin).

4)

Ubel, umel, ustel, krudel.

5)

Uhel, upel, burdel, dupel, tunel, karrusel, eskudel.

Russel, Roosvelt, Maxwell.
IL

SIL.BAK.: Hil, bil, sil, txil.

A
1)

a. Nabil, habil, dabil, darabil, berabil, balerabil.

d. Haril, amil, erabil.

4)

Abil, txakil, bandil, ganbil, gangil, saskil, trankil, traskil, infantil.

5)

Anil, haril, atril, alfil, datil, gangil, azpil, hazil, barril, bandil, mandril,
marfil, maspil, zakil, zarpil, barrabil, txarakil, sex-appeal, agoazil, ukabil, urtarril.
Brasil, Madril.

6)
TIL:
ILA=IL:

Neskatil, leihatil, orkatil, kutxatil.

Makil, orkatil, nahaspil, maratil, iskanbil.
E

1)

a. Bebil, balebil, banenbil.

4)
5)

Erpil, senil.
jentil, peril, perfil, petril, esmeril, perrezil, proiektil.
Errezil.

I
1)

d. lbil, isil, kiribil.

2)

Filfil, pilpil, gilgil.

4)

Isil, bipil, kikil, kiskil, zibil, zintzil, zirtzil, apiril, biribil, kiribil.

5)

Istil, iztil, bipil pipil, dindil, gingil, girgil, txirbil, misil, idizil.
O

4)

Ohil, fosil, sotil, borobil.

5)

Okil, opil, oskil, bonbil, fosil, fornil, profil, txongil, mokil, sokil, artopil, morokil, soropil, txorokil,
automobil.
Rothschild.
Txernobil.
U

1)

d. Umil, murgil.

4)

Umil, hurbil, gurbil, muskil, purtzil, zurbil, trauskil.

5)

Gubil, gurbil, subil, gurpil, pugil, sumil, zubil, mutil, muskil, fusil, argimutil, itsumutil.
Churchill.

AIL-OIL
SIL.BAK.: Zail, sail, ohil, soil.
A
1)

b. Erail.
d. Abail, uzkail.

4)

Sagail, segail, kankail, karkail, kaskail, masail, matrail, tartail, zarpail,

erbail.
Ohil, esmoil, burusoil.

5)

Arrail, sakail, mirail, otsail, urdail, uztail, abantail.

Toil, arroil, gasoil, herdoil, gorgoil.
Suhil, hiruil.

6)
(K)AIL:
SAIL:
AIL(A):

Berdail, horail, zurail, zurikail, gorrikail.

Lagunsail, jendesail.
Mail, habail, zarrail.
OL

2)

Bolbol, polpol.

4)

Arol, ikol, txikol, mongol, espainol.

5)

Gol, rol, farol, kaskol, marmol, txarol, karakol, parasol, goardasol,

rock and roll
Hesol, bemol, bentzol, mentol, kreol, Interpol, kolesterol.
Ikol, irol, kirol, ginol, beisbol, boleibol, eskirol, sex-synbol, errusiol.
Ohol, odol, oskol, kontrol, autokontrol.
Uhol, futbol.
Gogol.
Axol, kartol, txabol, etxol, parabol.

OL(A):

UL
1)

c. Eztul (egin).
d. Iraul, itzul.

4)

Ahul, mardul, margul, enul, mukul, zurrul.

5)

Zul, eztul, kontsul.

LA
A

1)

d. Ala, sala, seinala.

2)

Hala, bezala, berehala, behiala, oxala, bala-bala, kili-mala, dinbili-danbala.

4)

Mamala, txatxala.

5)

Bala, gala, kala, pala, sala, osala, kala, eskala, zigala, arrakala, astrapala, amigdala.
Ala, Argala.

6)
A:
LA:
ALA:

Guatemala.
Apala, zabala, ahala, petrala, perkala (ikus AL)
Dala, dezala, daramala, zaidala.
Janala, emanala, ikusiala.
E

1)

c. Gerla (egin).
d. Pela, apela, erregela, errebela, konjela.

2)

Honela, horrela, berela, bestela, bezela, a capela, dena dela, meta-mela.

5)

Bela, gela, tela, gerla, perla, jela, zela, angela, ganbela, txanbela, gaubela, kanela, kandela, kapela,
sakela, gartzela, gazela, gaztela, akuarela,
mortadela, eskela, estela, erregela, biela, mistela, barizela, zentinela,
kiniela, okela, nobela, erregela, errezela, kupela, sekuela, karrusela.
Mandela.
Gaztela, Brusela,Venezuela.

6)
A:
LA:
GELA:

Ergela, epela, gibela, koktela, ubela (ikus EL).

Dela, zela, gaudela, zutela, dakiela, dariela.
jangela, logela, egongela.
I

1)

a. Dadila, nabila, darabila.

c. Ezkila (jo).
d. Bila, pila, bentila, espaila, alkila, trabaila, kontseila.

2)

Bila.

4)

Mila, beila, dontseila.

5)

Irla, isla, gila, kila, lila, pila, sigla, txirla, makila, parrila, kartila, partila,
pastila, plantila, txabila, koadrila, ezkila, gerrila, tekila, banderila, sibila,
zingila, bainila, kinkila, iskanbila, kamamila, maratila, katramila, sugandila, bonbila, botila, gorila,
motxila, tortila, klorofila, pupila, muxila.
Maila, faila, taila, habaila, ardaila, baraila, bataila, farfaila, gangaila,
pantaila, zarraila, jendaila, metraila, toaila, muraila, abantaila, teila,
kereila, erreteila, buila, patruila, eskuila, burbuila.
Atila, Pancho Villa.
Manila, Sevilla.

6)
A:
LA:
DILA:
KILA:
TILA:
SKILA:
BEILA:
TZAILA:

Hila, abila, hurbila, zaila, zarpaila (ikus IL).

Nadila, dadila, zedila, nendila.
Egila, jakila, joskila.
Gurekila, zuekila.
Neskatila, leihatila, ohatila, orkatila, kutxatila.
jaunskila, arrainskila, andrakila.
Egosbeila, bihozbeila.
Motzaila, galtzaila, saltzaila.

O
1)

c. Axola (ukan, izan).

d. Antola, kontrola, kontsola.

2)

Hola, nola, hala-nola, inola, behinola, dariola, zeriola.

5)

Ola, bola, txola, zola, borla, kobla, axola, ezaxola, arbola, txabola,
kartola, hesola, eskola, kaiola, biola, xingola, pistola, ikastola, epistola, zirimola, txirringola, parabola,
aureola, gondola, tonbola.

Zola, Artola.
Angola, Loiola.
6)
A:
A (fem):
LA:
OLA:
KOLA:

Ohola, odola, oskola, futbola (ikus OL).

Kokola, potola, potxola, txotxola.
Diola, dagola, zaiola.
Ikastola, egurrola, harriola, burdinola.
Abikola, terrikola, binikola, kabernikola.
U

1)

c. Burla (egin), txirula (jo).

d. Burla, zula, akula, kalkula, artikula.

2)

Sekula, santa sekula.

5)

Burla, taula, pusla, angula, balbula, tabula, fabula, angula, makula, baskula, kapsula, klausula, zedula,
zelula, mentsula, molekula, karatula,
klabikula, kukula, kupula, kuskula, xuxurla, tipula, fistula, pilula, txirula, erretaula, isipula, dizipula,
pitxikula, akiakula, matrikula, parti
kula, pelikula, pustula, maiuskula, minuskula, penintsula, tarantula,
formula, kopula, morula.
Drakula, Kaligula.

6)
A:
LA:

Ahula, eztula, mardula, mukula (ikus UL).

Dugula, digula, duzula, zaizula, darigula.

LE
A
1)

c. Gale, zale (izan), kale (egin).

2)

Bale, kale edo bale, dale eta dale.

4)

Gale, zale.

5)

Ale, gale, kale, kable, sable, mangle, kabale, zarale, zaldale, gredale,
eskale, vestale, zekale, partale, arrantzale, bokale, portale, denborale, diosale, ospitale, ostirale,
ofiziale, seinale, biztanle, animale.

6)
LE:
ZALE:
DALE:
BLE:

1. jale, edale, herale, ekarle, maitale, begirale, nahastale.

2. ARAZLE: adierazle, janarazle, sortarazle.
Emezale, nekazale, diruzale, handizale, putazale, barkazale, odolzale.
Logale, goragale, kakagale, negargale, pizgale, tugale, hazgale.
Amable, pasable, kontable, probable, miserable, oxidable.
E

2)

Tetele-metele.

4)
5)

Tetele.
Ele, erle, bele, mele, tele.
Pel, Rabelais.

Bordele.
6)
LE:

Igerle, agerle, edirele.

I

5)

Ile, artile, fraile, epaile, kantabile, betile, desfile, belagile.

6)
LE:
GILE:
TZAILE:
BLE:

Txile.
Egile, ekile, jakile, garaile, ereile.
Langile, gaizkile, ongile, golgile, lelegile.
Saltzaile, motzaile, ulertzaile, prestatzaile.
Faktible, terrible, asekible, bisible, posible, audible.

O
4)

Doble, noble, innoble.

5)

Mole, trole, sistole, diastole, hiperbole.

6)
LE:

Jagole, emole, igole, eragole.

U

5)

Ule, puzzle, betule.

6)
LE:

Entzule, erantzule, ihardule, errule, irule.

LI
A
1)

b. Estali, itzali, esteali, bidali, kiskali.

d. Kali.

5)

Rally, zali, txali, igali, animali, burduntzali.

6)
I:

Zabali, apali.
E

5)
6)
I:

Eli, geli, gerli, fameli.

Machiavelli.
Epeli, txapeli.
I

1)

b. lbili, erabili.
c. Kili-kili (egin).

5)

KiIi, Iili, famili, sifili, zizili.

6)
I:

Isili, fusili, mutili.

O

1)

d. Aboli.

4)

Zoli.

6)
I:
POLI:

Oholi, odoli, oskoli.

Akropoli, nekropoli, metropoli.
U

1)

b. Irauli, ihauli, itzuli.

4)

Zauli.

5)

Euli, iteuli, mandeuli.

6)
I:

Ahuli, eztuli, marduli.

LO
A
1)

c. Lo (egin), txalo (jo).

2)

Auskalo, janda lo.

4)

Xalo, bandalo, anomalo.

5)

Arlo, halo, falo, salo, txalo, talo, petalo, zinbalo, obalo, opalo, krotalo, bufalo, arranpalo, erregalo,
entzefalo.

6)
Montecarlo.
MALO: Katamalo, gizamalo, txorimalo.
ZEFALO: Brakizefalo, unizefalo, plurizefalo.
E
4)

Lelo, mangelo, memelo, paralelo.

Makiavelo, Pirandello.

5)

Belo, lelo, zelo, xerlo, duelo, paralelo, karamelo, estraperlo, errezelo, libelo, bitelo, modelo,
biolontxelo.
I

4)

Peilo, atxilo, dangilo, krioilo, tokilo, astakilo, apopilo.

5)

Beilo, bilo, pilo, kilo, oilo, asilo, bazilo, daktilo, barkilo, estilo, bakailo,
kurrilo, krioilo, mordoilo, morroilo, kaskabilo, korapilo, armadilo,
gardantzilo, marraskilo, krokodilo, galtzontzilo, petrikilo, ziringilo,

zurrunbilo.
Nilo.
6)
FILO:

Androfilo, anglofilo, pedofilo, xenofilo, hidrofilo.

O

1)

Lolo (egin).

2)

Kili-kolo, kili-molo, bolo-bolo, tikili-tokolo, tingili-tongolo.

4)

Kokolo, potolo, totolo, txotxolo, potxolo.

5)

Olo, bolo, golo, polo, solo, enbolo, tremolo, idolo, sinbolo, mozolo,
poxpolo, diabolo, albeolo, protokolo.

6)
KOLO:

Eolo, Apolo.
Haurkolo, zaharkolo, traskolo.
U

2)

Hankarkulo.

4)

Nulo, arkulo.

5)

Zulo, bulo, anpulo, kalkulo, zirkulo, tumulo, barakurlo, patibulo, disimulo, prostibulo.
Paulo, Katulo.

6)
ZULO:

1. Amazulo, aitazulo, etxezulo.

2. Ipurtzulo, sudurzulo, haitzulo.

LU
A
1)

a. Balu.

2)

Alu, zalu.

5)

Alu, palu, eskandalu, erregalu.

Makalu.
E

2)
4)

Belu.
Ganbelu, tangelu.

5)

adelu, angelu, gamelu, kapelu, gaztelu, mazkelu, duelu, kurtzelu,

arrastelu, karamelu, errezelu, triangelu.
I

1)

a. Bailu.
c. Kontseilu (eman), urguilu (ukan).

4)

Zailu, kankailu, kaskailu.

5)

Gailu, mailu, kailu, tailu, habailu, apailu, arrailu, basailu, trabailu, aparailu, eskailu, trikimailu, adreilu,
seilu, kriseilu, zizeilu, kontseilu,
akuilu, urguilu, muskuilu, barakuilu.
Gatilu, katilu, erratilu, ispilu, iskilu, istilu, zigilu, girgilu, zirkilu.

6)
(G)AILU: Begirailu, gordailu, jostailu, beheragailu, edergailu, ongailu, tapailu, tapagailu, estalgailu, hozkailu,
izozkailu, ordenagailu.
O
5)
O=U:

Bolu, dolu, poxpolu, apostolu, diskobolu.

Mozolu, txotxolu, potxolu.
U

1)

c. Ulu, zanbulu (egin).

5)

Ulu, akulu, anpulu, makulu, kalkulu, zanbulu, granulu, tramankulu,

triangulu, pendulu, titulu, zingulu, zirkulu, obulu, globulu, nodulu,
modulu, populu, urkulu, kukulu, kumulu, tumulu, tutulu, muskulu,
puspulu, estakulu, daratulu, mirakulu, orakulu, tabernakulu, funanbulu, buberkulu, akikulu, akiakulu,
artikulu, kapitulu, patibulu, prostibulu, estimulu, bentrikulu, bestibulu, disimulu, diszipulu, errotulu,
korpuskulu, krepuskulu.

RR

AR
SIL.BAK.: Ar, har, har (hartu), lar, jar, sar, gar, klar, txar.
A
1)

a. Dakar, nakar, diragar.

c. Akar, deihadar (egin), alkar (hartu), dardar (egon).
d. Jazar, erakar, iragar, iratzar.

2)

Dardar, bar-bar, farfar, marmar, samar, tartar, tartartar, katamar, etabar, su ta gar, bidenabar.

4)

Alkar, hamar, nabar, abar, baldar, zahar, zabar, bakar, lakar, makar,
malkar, patar, takar, dandar, gangar, zangar, zantar, zakar, zatar, azkar,
kazkar, zaskar, txatxar.

5)

Abar, adar, akar, aldar, anbar, apar, batzar, galpar, gangar, lahar, labar,
langar, lantzar, txantxar, zaldar, mantar, nakar, papar, patar, pattar,
txatar, radar, sagar, ahakar, alkazar, hatzapar, hatzamar, garagar, zarakar, ematxar, estandar,
neskazar, deihadar, kontrakar, ostadar.
Zanpantzar.

6)
Aralar, Harvard.
AR-TAB: Plazatar, elizatar, itsastar, Durangar,
Nafar, Nafartar
TZAR: Gizatzar, piztiatzar

NABAB: Arginabar, egunabar, ilunabar.

E
1)

a. Bekar, banekar, balekar.

c. Behar (ukan), negar (egin), elkar (hartu, maite).
d. Ekar, ezar.

2)

Eskar, zehar.

4)

Behar, mehar, medar.

5)

Eltxar, behar, belar, beldar, kedar, legar, negar, nektar, pegar, senar,
legenar.
Zesar, Xenpelar, Kierkegaard, Yourcenar.

ER
SIL.BAK.: Zer, ler (leher).
A
1)

a. Dager.
d. Ager.

2)

Halaber.

4)

Alfer, anker, lander, amateur, putaner.

5)

Aker, kantzer, scanner, paper, pater, plater, krater, lanjer, panzer,

txarter, laser, plazer, desplazer, manager, ostaler.
Thatcher, Wagner, Alexander.
Santander.

6)
T(Z)ER: jater, joater, batzer.
ER:
Kraker, komander.
E
1)

c. Leher, eder (egin).

d. Leher.

3)

Ezer.

2)

Per semper.

4)

Eder, eijer.

5)

Elder, eper, eter, galeper, senper, bereter, best-seller, iceberg.

Becquer, Kepler, Weber, Besemer, Heidegger, Heisenberg,
Guitenberg, Rockefeller.
Nurenberg.

6)
T(Z)ER: Irteter, erretzer, lehertzer.

I
1)

c. Aiher (ukan, izan), piper (egin).

d. Iker.

4)

Fier, txiker, eskier.

2)

Bider.

5)

Gider, kaiser, geyser, lder, bitter, piper, tailer, trailer, pitxer, batxiler.
Schiller, Molire, Luzifer, Gulliver, Hitler, Alzheimer, jupiter.
Niger

6)
ER:
T(Z)ER:
LIER:
ER:
IER:

Handier, begier.
jakiter, egiter, hiltzer, argitzer.
Partalier, bestalier, egilier.
Speaker, kontainer.
Palier, premier, brigadier, dossier, somier, croupier.

6)
AR-TAR: Zuetar, zuendar, bestetar, herbestetar, lehendar, ezkertar.
TZAR: Akertzar, etxetzar, sugetzar.
BEHAR: Halabehar, ezbehar, onbehar, eginbehar, goganbehar.
T(Z)EAR: jatear, egitear, lehertzear, hiltzear, itotzear, jaustear, erortzear.
AR:
Balear, estelar, nuklear.
I
1)

c. Indar, indar (egin).

d. Igar, ihar.

2)

Bihar, bidar, bizkar.

4)

Ihar, pikar, zainar, zeihar.

5)

Ibar, ilar, bilar, txilar, inar, indar, ipar, lipar, pipar, biltzar, gidar, gihar,
zigar, izar, bizar, lizar, litxar, pitxar, txingar, xingar, pindar, piltzar, zilar,
oilar, paitar, iztar, bizkar, liskar, almibar, argindar, artizar, kabiar, zoritxar, indioilar.
Bolibar, Iribar.
Eibar.

6)
AR-TAR: Erdiotar, herritar, hiritar, goitar, menditar, eskuindar.
TIAR:
Bakartiar, berantiar, gizatiar, bortxatiar, baketiar, goiztiar, laguntiar.
LIAR:
Bestaliar, ezteiliar, egoiliar, garailiar, biziliar.
AR:
Kapilar, auxiliar, maxilar, militar, familiar.
O
1)

d. Ohar, oldar.

4)

Ozar, koldar.

5)

Oldar, hondar, dolar, sonar, apotxar, azkonar.

Mozart, Leonard.

6)
AR-TAR: Hangotar, kanpotar, hemengotar, lainotar, jainkotar, linbotar.
AR:
Molar, polar, eskolar, albeolar.
U
1)

c. Hausnar (egin), bular (eman).

d. Uztar.

2)

Heriosuar.

4)

Suhar.

5)

Hausnar, jaguar, bular, muxar, sugar, sukar, zumar, muxar, puzkar,

saguzar, zuztar, tubular, aurikular, funikular.

6)
AR-TAR: Gutar, lurtar, gautar, zerutar, lurtar, ifernutar, Moskutar.
AR:
Baskular, medular, pendular, sekular, zelular, erregular, irregular, singular, zirkular, partikular, okular,
jugular.

O
3)

Edozer, zeozer.

4)

Oker.

5)

Poker, txofer, korner, aloger, buldozer, errebolber.

Rober, Voltaire, Schonberg.

6)
ER:
T(Z)ER:
OKER:
ER:

Gizoner.
Egoter, jotzer, itotzer, jaiotzer.
Betoker, hankoker, muturroker, zangoker.
Boxer, rocker, rover, scooter, presoner.
U

4)

Uger, muger, muker, puber, super, partzuer.

5)

Uher, zulder, fuhrer, dunper, bunker, mauser.

Luther, Schubert, Turner.

6)
ER:
Zuer, jauner.
T(Z)ER: Erruter, entzuter, apurtzer, izutzer.

ZTER-SKER
Asper, azter, bazter, laster, hamster, ganster.
Esker, ezker, wester, chester.
Izter, maizter, mister.
Poster, paternoster.
Uzker, musker, munster, zuzper, zuzter.
Pasteur, Foster.
Ipaster, Manchester, Ulster.

TER:

Haster, sinester, eroster, jauster, ikuster.

IR

2)

Dirdir, kirkir, irir, zirzin

5)

Sir, fakir, emir, kefir, bisir, kilkir, elixir.

OR

SIL.BAK.: Or, hor, gor, nor, lor, lord, sor, zor.

A
1)

a. Nator, hator, dator.

c. Amor (eman).
d. Agor, erator.

4)

Agor, jator.

5)

Alor, altxor, anpor, galdor, danbor, gandor, maskor, sator, zabor,

zador, alkanfor, oilagor.
Ford, Xalbador.
El Salvador.

6)
OR-KOR: Lotsaor, aldakor, emankor, berankor, jasankor, sarkor, barkakor.
E
1)

a. Betor, banentor, baletor.

d. Etor, eror.

3)

Nehor.

4)

Elkor, ezkor, lehor, sport.

5)

Enbor, sport, behor, zekor.

6)
OR-KOR: Asekor, errekor, haserreor, sineskor.
I
1)

d. Igor, aitor.

2)

Derrigor.

3)

Inor.

4)

Idor, izor, bikor, pipor, xigor, baikor, doilor, bizkor, kizkor, senior,
junior.

5)

Hilor, zilbor, maior, minor, zidor, zigor, txingor, txindor, urretxindor,

minsor, listor, ziztor, txistor, istribor.
Aitor, Taylor.
Windsor.

6)
OR-KOR: Hilkor, ibilkor, errukior, adikor, suminkor, betikor.
O
1)

c. Opor (egin).

3)

Edonor.

2)

Borbor, mormor, txortxor.

4)

Gogor, sogor, sorgor, gotor, konkor, koxkor, zoztor, egosgogor.

5)

Opon gopor, mokor, motor, tontor, mozkor, txokor, txondor,

zokor, zoztor, kondor, konkor, konfort, sponsor.
Leonor.
Oxford.

6)
OR-KOR: Lotsor, agorkor, etorkor, egonkor, egoskor, jeloskor, igokor, orokor.

U
1)

c. Entzungor (egin). Eskuor. Entzungor, eskuor.

5)

Fluor.
New York.

6)
OR-KOR: Iraunkor, jauskor, izukor, apurkor, makurkor, zapuzkor, bildurkor.
UR
SIL.BAK.: Ur, hur, gur, lur, zur, haur, gaur, neur, tour.
A
1)

a. Dirakur
c. Agur, baraur (egin).
d. Apur, irakur.

3)

Guhaur, zuhaur, nihaur.

2)

Agur, aurrez aur.

4)

Apur, labur, makur, maltzur, samur.

5)

Ahur, intxaur, adur, landur, malur, gazur, itaxur, lapur, papur, zakur,
eltzaur, intxaur, hilaur, simaur.
Panpadour, Reaumur.
Singapur.
E

1)

c. Beldur (izan).

4)

Segur, amateur.

5)

Egur, elur, beldur, hezur, gezur, ezkur, garezur, burezur, bizkar-hezur.

Luxenburg.
I

1)

c. Bildur (izan), atximur (egin).

d. Isur, izur, itzur, bihur.

4)

Izur, zimur, ziur, bihur, kizkur, aidur.

5)

Aitzur, aiztur, atximur, bildur, bilur, gailur, ikur, izur, zimur, zintzur,
itaizur.
Amaiur.
U

1)

c. Iruzur, hirutxur (egin).

2)

Murmur, gurgur.

4)

Uzkur, zuhur.

5)

Mukur, mutur, lukur, sudur, kuzkur, zuzmur, eskutur.

RRA
A
1)

c. Farra, parra (egin).

d. Marra, narra, amarra.

2)

Barra-barra, parra-parra, zarra-zarra, zirri-zarra, firri-farra, tirri-tarra.

5)

Arra, aldra, barra, marra, parra, aharra, amarra, edarra, kabarra,

txamarra, giharra, gitarra, zarraparra, zirriparra.

6)
A:

Garra, bakarra, zaharra, beharra, (ikus AR).

E

1)

d. Erra, ferra, lerra, haserra.

2)

Ex cathedra.

4)
5)

Kerra.
Herra, gerra, perra, zerra, xerra, mendizerra, motozerra.
Zebra, algebra, almendra, katedra.
Ingalaterra.

6)
A:

Ederra, liderra, okerra, (ikus ER).

I

1)

d. Zifra, deszifra.

5)

Irra, zifra, mirra, mitra.

6)
A:

Sirra, fakirra, emirra, elixirra. (Ikus IR).

O

1)

d. Borra, kobra, jorra, izorra.

2)

Horra.

5)

Obra, kobra, jorra, porra, atorra, artajorra, matxorra, maniobra.

Ondra, alfonbra.
Andorra.

6)
A:

Zorra, jatorra, danborra, lehorra. (ikus OR).

U

1)

d. Urra.

2)

Hurra, furra, purra, kurra.

5)

Zurra.

6)
A:

Lurra, apurra, egurra, segurra. (Ikus UR).

RRE
A
1)

c. Barre, irribarre (egin).

2)

Arre!

4)

Arre, dulabre.

5)

Barre, larre, giharre, otarre, uharre, saiarre, txolarre, irribarre, akelarre.

Abre, alanbre, kalanbre.
Gaiarre.

6)
(T)ZARRE: Batzarre, biltzarre, gorazarre.
Bizkaiera: Dakarre, nakarre, hakarre, balekarre.
E
1)

b. Erre.
c. Haserre (egin, izan).
d. Berre, haserre.

4)

Erre.

5)

Haserre, hautserre.

6)
ERRE: Beterre, bihotzerre, gibelerre, prakerre, atzerre, ipurterre.
TERRE: Entzuterre, ikusterre.
O
4)

Okre, pobre.

5)

Dorre, kanpandorre.
U

1)

c. Aurre (eman).

2)

Aurrez aurre.

5)

Urre, sufre, azukre, aurre, baurre, adiurre.

6)
AURRE: Hitzaurre, betaurre, hilaurre, etxaurre, sortaurre, historiaurre.
Zubiaurre.
RRI
A
1)

b. jarri, jazarri, ezarri, jezarri, ekarri, erakarri, igarri, iragarri, iratzarri.

c. Egarri (izan), aldarri (egin).

2)

Sarri, barriren barri.

4)

Larri, barri, elbarri, azarri, itzarri.

5)

Aldarri, nafarri, egarri, ekarri, belarri, eztarri, zintzarri, uztarri, itolarri, ezaugarri.
Basarri.

6)
HARRI: Harmarri, probarri, egonarri, errotarri, zimentarri, giltzarri, hilarri,
zorroztarri, oroitarri, oinarri, oinaztarri, zedarri.
GARRI: 1. Lotsagarri, izugarri, negargarri, gogaikarri.
2. Hilgarri, bizigarri, asaldagarri.
3. Maitagarri, oroigarri, aipagarri, arbuiagarri.
4. jasangarri, egingarri.
I:
Elkarri, zantarri, indarri, herritarri, eta abarri.

E
1)

b. Igerri.
c. Berri (eman), aterri (izan, egin).

2)

Berriren berri.

4)

Berri.

5)

Herri, deserri, berri, ferry, gerri, sherry, zerri, aterri, giberri.

6)
HERRI: Aberri, atzerri, sorterri, laterri, alderri, beterri, baserri, hilerri.
BERRI: 1. Elberri, elaberri, hilberri, luberri, eguberri, udaberri.
2. Hasberri, jaioberri, ezkonberri, ikusberri.
I:
Alferri, ederri, okerri, akerri.
I
1)

b. Irri, zirri (egin).

4)

Pirri.

5)

Irri, zirri, pedigri, dindirri.

6)
KIRRI:

Hozkirri, haizkirri, harrikirri.

O

1)

b. Igorri, etorri.
d. Korri, sokorri.

4)

Gorri, infragorri.

5)

Orri, zorri, jatorri, latorri, elorri, elgorri.

Aizkorri.

6)
GORRI: Katagorri, papargorri, txantxangorri, abelgorri, sugegorri, oskorri.
I:
1. Horri, berorri.
2. Agorri, zigorri, behorri, entzungorri.

U
1)

b. Ihaurri, irakurri.

4)

Urri, bihurri.

5)

Neurri, aiurri, hazkurri, bihurri, ihaurri, inurri, iturri, izurri, potpourri.

6)
ZURRI: Merkezurri, garestizurri.
I:
Lurri, maltzurri, egurri.

RRO
A
4)

Harro, marro, arro, lanbro, sakro, makabro, zaparro.

5)

Garro, marro, karro, sarro, tarro, katarro, mamarro, galfarro,

kankarro, katxarro, txitxarro, zigarro, milagro, koadro, karramarro,
olagarro, biligarro, kirrimarro, kokomarro.

Antro, teatro.
Alexandro.
E
4)

Merro, allegro.

5)

Erro, berro, lerro, zerro, zedro, allegro, entzierro, hexaedro, poliedro, espektro.
San Pedro.
Ebro.
O

1)

c. Orro (egin).

4)

Kokorro, potorro.

5)

Orro, zorro, amorro, katxorro, lozorro, mozorro, zomorro, zirriborro.

U

5)

Txurro, txangurro.
RRU

1)

c. Erru (eman), sokorru (eskatu).

2)

Barru, zurru-zurru, zurru eta purru.

4)

Kirru.

5)

Barru, larru, marru, amarru, esparru, deabru, deskalabru.

Erru, enterru, desterru.
Kirru.
Forru, korru, kobru, porru, amorru, sokorru.
Murru, amurru, txurru, xangurru, mamurru, zurruburru, zurrumurru.

S-Z-X
AS-AZ
SIL.BAK.: Has, haz, fax, gaz, jas, jazz, vals, flash, naz, ha(i)z.
A
1)
ARAZ:

c. Arnas (hartu, eman).

d. Ahaz, nahas, iragaz, irabaz.
Helaraz, sortaraz, janaraz.

2)

Arras, narras, nahas-mahas.

4)

Narras, baldras, baldragas, barrabas.

5)

Arnas, atlas, atalas, nahas-mahas, mondarras, agoarras.

Satanas, Brahams.
Dallas.

6)
Z:
GAZ:

1. Joanaz, esanaz, emanaz, izanaz.

2. Patxadaz, ikaraz, dardaraz, algaraz.
Amagaz, beragaz, lagunagaz.

Bizkaiera: Daroadaz, daukadaz, zaroadaz.

E
1)
ERAZ:

c. Hegaz (egin).
d. Edas, eras, aberas.
Galeraz, mugieraz, adieraz.

2)

Beraz, helas, hegaz, benaz, penaz, apenas, endemas, bestenaz, gehienaz, gutxienaz.

4)

Erraz.

5)

Erlax, telefax, mezenas.

Eneas.
Texas, Atenas.

6)
Z:

1. Eraz, demaz, aukeraz.

2. Denaz, garenaz, zutenaz.
3. Irtenaz, etenaz, edirenaz.
GAZ:
Tunantegaz, golko betegaz.
ERRAZ Ulerterraz, moldaerraz, makurterraz.
Bizkaiera: Dautsedaz, dautzuedaz.

I
2)

Ihaz, berariaz, aurretiaz.

5)

Kindax, klimax, mesias, parakaidas.

Cantinflas.

6)
Z:
GAZ:

1. Iraz, desiraz, egiaz, gupidaz, leihaz.

2. Eginaz, ekinaz, jakinaz, ikusiaz.
Nigaz, higaz, handigaz, Marigaz.

Bizkaiera: Dakidaz, bekidaz, datorkidaz, litakidaz.

O
1)

a. Goaz, doaz, zoaz, bihoaz, bagindoaz, balihoaz.

c. jotas (egin).
d. Orraz, jolas, solas.

2)

Nolaz, inolaz, askozaz.

5)

jolas, solas, torax.

Canovas, Nikolas, Pitagoras.
Amazonas.

6)
Z:

1. Bortxaz, denboraz, ganoraz, aprobaz.

GAZ:

2. Haizkoraz.
3. Dionaz, zaionaz.
4. Egonaz, emonaz, itxaronaz, joaz.
Nogaz, inogaz, askogaz, gozogaz.

Bizkaiera: Dodaz, daroaz, dautsodaz.

U
2)
HAS:
6)
Z:

GAZ:

Ausaz, luzaz, menturaz.

buruhas, larruhas.

1. Dudaz, arduraz, itxuraz, liluraz.

2. Dugunaz, zaizunaz, digunaz.
3. Entzunaz, erantzunaz.
Gugaz, zugaz, kontugaz.

Bizkaiera: Dauaz, dautzudaz.

KAS-TAZ
1)

d. Ikas,irakas.

2)

Enpaz, eskas, hontaz, hartaz.

4)

Kapaz, eskaz, efikaz.

5)

Ginkas, konpas, kapataz.

Caracas, Chiapas.

6)
Z:
TAZ:
KAZ:

Faltaz, tranpaz, zarataz, ezpataz, betaz, arretaz, kirrinkaz, popaz,

gomutaz, burrukaz.
Hartaz, hoietaz, nitaz, inortaz, gutaz, zutaz.
Haiekaz, gizonekaz, lagunekaz.

Bizkaiera: Jataz, balitzataz, daustaz, baleustaz, bazeunstaz.

ES-EZ
SIL.BAK.: Ez, hez.
A
1)

c. Ames (egin), babes (eman).

d. Abes, antzez, babes.

2)

Ahalez, aldez, gabez, galdez, trabes, tamalez, tatarrez, dandarrez,

nahitaez, agidanez.

4)

Manex, baldres.

5)

Ames, babes, bares, arnes, lanabes, palmares, duralex.

Andres, Ramses, Altzibiades, Aristofanes.
Hades, Gales.

6)
Z:

1. Esanez, izanez, emanez, beharrez.

2. Zalez, galez, erabez, afanez, abildadez, kalamidadez.
3. Azalez, hegalez.
EZ:
Noraez, gauzaez.
KABEZ: Oharkabez, ustekabez, jakingabez.
ES:
Frantses, siames, burgales.
Bizkaiera: Dabez, dakarrez.
E
1)

d. Berez, merez.

2)

Berez, berex, legez, ezerez, mesedez, aldrebes, azkenez, gehienez,

gutxienez.

4)

Errez, aldrebes.

5)

Ezmes, estres, telex, tremes, errebes, interes.

Engels, Hermes, Arkimedes, Artaxerxes, Demostenes.
Anberes, Cceres.

6)
Z:

1. Gordeez, beteez, etenez, irtenez, edirenez.

2. Garenez, zenez, dutenez, diotenez, zenuenez.
3. Fedez, trebez, xedez, xelebrez, epelez, dolamenez.

ERREZ: Ulerterrez, ikusterrez, makurterrez, bihurterrez.

ES: Ingeles.
Bizkaiera: Balebez, ezebez.
I
1)

c. Ihes, gainez (egin).

d. Gaitzes, sines.

2)

Ihes, ihez, bidez, zinez, gainez.

5)

Ihes, hies, lainez, puies.

Dickens, Akiles, Euklides, Parmenides, Ulises, Keynes.

6)
Z:

Versailles, Buenos Aires.

1. Nahiez, jakinez, ezinez, eginez, ibiliez.
2. Oinez, minez, nirez, airez, abilez, fusilez.
3. Haiez, etsaiez, herriez.
Ingles, pekines.

ES:

Bizkaiera: Daikiez, zeinkiez, leikiez, daitekiez, direz.

O
1)

c. Oles, promes (egin).

d. Toles.

2)

Ordez, oldez, moldez.

4)

Erromes, bolondres.

5)

Oles, promes, toles, topless.

Hobbes, Herodes.
Londres.

6)
Z:

EZ:
ES:

1. Joez, egonez, itxaronez, igaroez.

2. Dionez, dagonez, dizkionez.
3. Onez, zorionez, hobez, ohorez, umorez, adorez, odolez,
doblez
4. Gizonez, sendoez, gustoez.
Nor-ez, ondoez, gogoez, sendoez.
Txaroles, tiroles.

Bizkaiera: Daroez, garoez, baleroez, dinoez.

U
5)

6)
Z:

EZ:
ES:

Juez, blues, pues, burges.

Herkules, Rubens.

1. Entzunez, erantzunez, sakatuez, lagunduez.

2. Dugunez, dizunez, dakigunez.
3. Gurez, zurez, urez, luzez, gauez, egunez, ahulez.
4. Euskaldunez, buruez, hautuez.

Buruez, diruez, erruez.

Portuges, Hamburges.

Bizkaiera: Dauskuez, dautzuez, dituez, baleuskuez.

KES-TEZ
1)

a. Zaitez, bitez, badaitez, balitez, bagaitez, bagintez.

d. Aurkez.

2)

Batez (bat ere ez), bapez, partez, bitartez, nekez, ezinbestez, hain
suertez, ahospez, aurkez, ustez, trukez.

4)
5)

Artez.
Apez, auzapez, markes, herpes, duplex.
Deskartes, Cervantes, Velazquez, Sokrates, Perikles, Damokles,
Sofokles.

6)
Z:
TEZ:
KEZ:

1. Bakez, kaltez, borondatez, suertez, kolpez, bertutez.

2. Betez (golko betez...), urtez.
Izatez, jakitez, egotez.
Nikez, zukez, haiekez.

Bizkaiera: Daukez, leukez, daustez, baleustez, zeunkez, gendukez.

RREZ
3)

Zer ez, ezer ez, inor ez.

2)

Aurrez, eurrez, tatarrez, dandarrez, beharrez, halabeharrez, derrigorrez.

4)

Errez.

6)
Z:

1. Barrez, negarrez, irribarrez, zoritxarrez, bildurrez.

2. Bakarrez, eta abarrez, haserrez, ederrez, gogorrez, urrez, apurrez.
3. Lurrez, lehorrez, egunabarrez, ilunabarrez.
ERREZ: Ulerterrez, ikusterrez, samurrerrez, erorrerrez.
ES:
Ondarres, kantabres.
Bizkaiera: Dakarrez, balekarrez, zakarrez.
IS-IZ
SIL.BAK.: Biz, gris, piz, miss, miz.
A
2)

Aldiz, garaiz, berariz, aspaldiz, halabiz, nahiz, barriz, alderantziz.

5)

Anis, apaiz, almaiz, dardaiz, kaliz, lapiz, tapiz, txasis, tamariz, zikatriz.
Onassis.
Paris, Cadiz.

6)
Z:

1. Nahiz, ariz, bidaliz, estaliz, jarriz, ekarriz.

2. Argiz, zaldiz, ilargiz.
3. Harriz, egarriz, ugariz, garbiz.

Bizkaiera: Gabiz, zabiz, dabiz, darabiz, dakiz, balerabiz.

E
1)

d. Berbiz.

2)

Berriz, egiz, erdiz, alegiz, sui generis, pacem in terris.

5)

Eliz, berniz, dermis, pelbis, pendiz, tenis, tesis, albeniz, alferiz, almeriz, aprendiz, self-service.
Albeniz, Alexis.

6)
Z:

1. Ageriz, eseriz, eskegiz, irekiz.

2. Mendiz, aterriz, ihauteriz.
3. Begiz, herriz, aurpegiz, gehiegiz.

Bizkaiera: Bebiz, begiz, balegiz, balediz, banekiz, balebiz.

I
1)

c. Dizdiz (egin).

2)

Dizdiz, miz-miz, gaindiz, agiriz, dingiliz.

4)

Mirriz, ailis.

5)

Ibis, iris, bilis, brindis, dizdiz, krisis, tisis, strip-tease, sifilis.

6)
Z:

ITIS:

Leibniz, Greenpeace.
1. Ilkiz, ibiliz, erabiliz, eskainiz.
2. Irriz, intziriz, inbidiz, urrikiz.
3. Mihiz, ziriz, zirriz, kilikiliz.
Artritis, gastritis, hepatitis, bronkitis.
O

5)

6)
Z:

Krokis, glotis, frontis, txotis, adonis, tortikolis.

Adonis, Amenofis.

1. Eroriz, etorriz, idokiz, iradokiz.

2. Zoriz, gorriz, jatorriz.
3. Horiz, goriz, historiz, egokiz.
U

2)

Guztiz, mutis, iduriz.

5)

Pubis, kutis, kulubiz.

6)
Z:

1. Edukiz, isuriz, itzuliz.

2. Huriz, guriz, zuriz, irudiz.

AIZ-OIZ
SIL.BAK.: Naiz, haiz, maiz, nahiz, gaiz, noiz, goiz, doiz.
1)
d. Iraiz, bereiz.
2)

Garaiz, inoiz, edonoiz.

5)

Apaiz, dardaiz, almaiz.

Gasteiz.

6)
Z:

1. Sasoiz, arrazoiz.
2. Alaiz, etsaiz, zernahiz, milioiz.

Bizkaiera: Beiz, leiz, baneiz, baleiz.

OS-OZ
SIL.BAK.: Boz, poz, sos, joz, kros, os(tu), noz.
A
1)

a. Gatoz, zatoz, datoz.

d. Eragoz, iharros.

2)

Ados, askoz, aprapos, sekulakoz.

4)

Panpox.

5)

Arroz, aloz, kaos, altaboz, albatros.

Karlos.

6)
Z:

1. Jasoz, erasoz, igaroz.

2. Alboz, ahoz, txaloz, malkoz, biraoz, alaraoz, erreparoz.
3. Ardoz, harroz, gehiagoz, esklaboz, okerragoz.
GOZ-KOZ: Ihazkoz, biharkoz.
TAKOZ: Horretakoz, hartakoz.
LAKOZ: Delakoz, dugulakoz, zelakoz, gaudelakoz.
Bizkaiera: Gagoz, zagoz, dagoz, jakoz, balitzakoz, joakoz.
E
1)

a. Betoz, bagentoz, bazentoz, baletoz.

d. Egos, eros.

5)

Eros, espos.
Delfos.

6)
Z:

1. Ehoz, esperoz.
2. Bekoz, lepoz, deseoz, aieroz, errespetoz.
3. Erroz, lerroz, jeneroz.
GOZ-KOZ: Lehenengoz, azkenengoz, aurtengoz, hurrengoz.

TEKOZ: Egitekoz, jatekoz, jakitekoz, bizitzekoz.

OS:
Lanjeros, jelos, mendekos.
Bizkaiera: Begoz, balegoz, bazengoz, bagengoz.
I
1)

d. Izoz.

2)

Inoz, medioz, ondikoz.

5)

Helios, Dionisos.

6)
Z:

1. Igoz, itoz, jaioz.

2. Laidoz, giroz, txilioz, desioz, arbuioz, motiboz, arrabioz, ilusioz, amorrazioz.
3. Txiroz, likidoz, ostikoz, olioz, arraioz, bozkarioz.
GOZ-KOZ: Oraingoz, behingoz, betikoz, etzikoz.
OS:
Balios, handios, airos, perilos, abantailos, kurios, distiros, lorios.
Bizkaiera: Neuskioz, geunskioz, neikioz, leikioz, badagioz, baleioz, bekioz,
litzakioz, leitekioz.
O
1)

d. Ohos.

2)

Apropos, edonoz.

4)

Amoros.

5)

Kosmos, ziklokros.

6)
Z:

1. Idoroz.
2. Gogoz, oroz, mokoz, gorrotoz, lozorroz.
3. Zoroz, zorroz, jokoz, botoz.
GOZ-KOZ: Gerokoz.
Bizkaiera: Dagokoz, datorkoz, balegokoz.
U
6)
Z:

1. Ukoz, bultoz, intsultoz.

2. Lekukoz, barrukoz.
GOZ-KOZ: Egungoz, ordukoz.
OS:
Uros, maluros, abundos.
Bizkaiera: Baneukoz, baleukoz, daukoz.
US-UZ
SIL.BAK.: Ux, bus, jus, mus, flus, lauz, jaus, deus.

AUS-AUZ
1)

d. Erauz, inaus, iharraus.

4)

Ezteus.

5)

Baraus, perpaus.
Zeus, Strauss.

6)
Z:

1. Arauz, barauz, marrauz.

2. Garauz, kristauz.

Bizkaiera: Dauz, baneuz, baleuz.

A
1)

d. Erakus.

4)

Andaluz.

5)

Alkabuz, kaktus, lapsus, campus, estatus, txupatxus.

Arzallus, Santa Kruz.

6)
Z:

1. Galduz, salduz, pentsatuz.

2. Kabuz, taxuz, damuz.
3. Enparaduz, ondraduz, soldaduz.

Bizkaiera: Jakuz, jatzuz, balitzakuz, daroaguz, daukaguz.

E

2)

Erruz, versus, amen jesus.

4)

Malerus.

5)

Negus, rhesus, angelus, tenpus, errefus, trolebus.

Jesus,Venus.

6)
Z:

1. Kenduz, jabetuz, galdetuz.

2. Erneguz, aieruz, soseguz, kontentuz.
3. Ereduz, erreguz.

Bizkaiera: Bagenduz, bazenduz, dautseguz-zuz, daikeguz-zuz.

I
1)

d. Ikus, ikuz, biluz.

4)

Minus.

5)

Tifus, birus, nimbus, cirruz, aquarius.

6)
Z:

1. Aginduz, argituz.
2. Animuz, diruz.

Bizkaiera: Dakiguz-zuz, badakiguz-zuz, litzakiguz-zuz, leitekiguz-zuz, datorkiguz-zuz.

O
5)
6)
Z:

Obus, opus, korpus, autobus, mikrobus.

1. Onduz, odolduz, errotuz.

2. Orduz, moduz, kontuz.

Bizkaiera: Doguz-zuz, datorkuz-tzuz, dinoguz-zuz.

U
2)

Buruz, kuzkuz.

4)

Hurus, anpurus, amurus.

5)

Humus, cumulus.
Taurus.

6)
Z:

1. Lagunduz, burutuz.
2. Estakuruz, kopuruz, zizpuruz.
3. Helburuz, liburuz.

Bizkaiera: Dauskuz, dautzuz, baleuskuz-tzuz, dautzuguz, dauskuzuz.

SA-ZA-XA
A
1)

a. Banaza, behaza, benaza.

c. Arnasa (hartu).
d. Lasa, laxa, pasa, frakasa,errepasa.

2)

Kasa, lasa.

4)

Lasa, demasa.

5)

Aza, baza, kaxa, faxa, masa, nasa, plaza, traza, alasa, arraza, ataza,
tragaza, matasa, anabasa, kalabaza, terraza, potasa, biomasa, gaupasa, denborapasa, sisipasa.

6)
A:

jasa, erraza, eskasa, kapaza. (Ikus AS-AZ)

E

1)

a. Beza, badeza, baleza, baneza, bageneza.

c. Kexa (izan).
d. Heza, kexa, ateza, trabesa, erreza, interesa.

4)

Geza, gazi-geza.

5)

Kexa, leza, presa, meza, enpresa, esamesa, inkesa, laineza, pieza,

promesa, konpresa, sorpresa, hanburgesa.
Teresa.

6)
A:
SA:
ZA:

Eza, babesa, apeza, arteza, erreza, expresa, interesa. (Ikus ES-EZ)

Alkatesa, markesa, dukesa, okilesa, printzesa, txominesa, salesa.
Bajeza, pereza, pobreza, naturaleza.

I
1)
-IZA:

d. Pisa, abisa, berniza.

Garantiza, mekaniza, zibiliza, organiza.

2)

Aisa, gisa.

4)

Urrixa.

5)

Brisa, pixa, prisa, ziza, geisha, abszisa, baliza, paliza, ehiza, eliza, geriza, premisa, dibisa, poliza,
pailardiza, errediza, trikitixa.
Oteiza, Artemisa.

6)
A:

1. Piza, goiza, krisisa, kaliza, berniza, mirriza, erreprisa. (Ikus IS-IZ).

2. Naiza, haiza (al naiz).
O

1)

d. Osa, goza, posa, esposa.

4)

Arrosa, panpoxa.

5)

Fosa, glosa, prosa, sosa, toxa, troxa, arrosa, karroza, baldosa, bentosa, glukosa, mukosa, paradoxa,
nebulosa, zelulosa.
Spinoza, Vargas Llosa.
Errioxa, Zaragoza.

6)
A:
OSA:
SA:

Poza, sosa, arroza, amorosa. (Ikus OS-OZ).

Airosa, tranposa, mimosa, kuriosa.
Jainkosa.
U

1)

a. Dakusa, bekusa, darakusa, berakusa, bekusa, balekusa, balerakusa.

c. Gauza (izan).
d. Usa, luza, nausa, pausa, akusa, desenkusa.

4)

Urusa, urruza.

5)

Gauza, kausa, lauza, nausa, pausa, harlauza, pinpilinpauxa.

Fusa, musa, zuza, brusa, bezuza, geruza, medusa, durduza, babazuza,
semifusa, hipotenusa.

6)
A:
SA:

Flusa, ezteusa, tifusa, anpurusa, autobusa. (Ikus US-UZ).

Lagunsa, alargunsa.
SE-ZE-XE

SIL.BAK.: Ze (hain ona da ze, dio ze, esan dut ze).

A
1)

b. Ase.

5)

Ase, fase, base, pase, klase, matraze, belaze, desfase, impasse, orraze, oinaze, kamikaze.

6)
XE:

1. Halaxe, holaxe, haraxe, huraxe, bezalaxe, berehalaxe.

2. Baraxe,artegaxe,soberaxe.

Bizkaiera: Zakidaze, zoaze.

E
1)

a. Bieze, badieze, balieze.

2)

Ezeze.

4)

Heze.

5)

Leze, abeze, herese.

Pavese, Veronese.

6)
XE:

Asexe, betexe, trebexe, hobexe.

Bizkaiera: Zaiteze, zaitekeze, zeintekeze.

I
1)

c. Haize (eman).

2)

Aise.

5)

Haize, leize, klise, barize, matrize, ehize, helize, elipse, eklipse, bertize, indize, mihise, kodize,
guraize, apendize, pontifize.
Orixe, Berenize.

6)
XE:

1. Horixe, harixe, honixe, hortixe, hemendixe.

2. Handixe, garbixe, lodixe, hobekixe.

Bizkaiera: Zabize, bazenbize.

O
1)

c. Gose (izan).

5)

Gose, pose, morse.

San Jose.

6)
XE:
GOSE:

Hangoxe, hemengoxe, harakoxe, halakoxe, bezalakoxe.

Argose, emegose, urregose, dirugose.

Bizkaiera: Zagoze, zatoze, bazentoze, bazengoze.

U
4)

Luze.

5)

Duce.

6)
XE:

Sartuxe, altuxe, beranduxe, ikaratuxe.

Bizkaiera: Erduze, zaituze.

SI-ZI-XI
A
1)

a. Goazi, zoazi, doazi.

b. Azi-arazi: galazi-galarazi, gogarazi, janazi-janarazi, sortarazi.
Hasi, hazi, nahasi, ikasi, itsasi, irabazi, iragazi.

2)

Kasi.

4)

Gazi, nazi, nahasi.

5)

Hazi, taxi, sasi, artasi, azkazi, garrasi, oasi, inetazi, orrazi.

Garazi, Santa Engrazi.

6)
I:

Eskasi, jolasi, Tomasi, kapatazi.

SI-XI:
SI(A):
ZI(A):

Praxi, katarsi, enfasi, estasi, sintasi, parafrasi, perifrasi, hipostasi,

profilaxi.
Afasi, fantasi, eskasi, eutanasi.
Grazi, falazi, galaxi, desgrazi, demokrazi, aristokrazi.
E

1)

b. Hezi, berezi, merezi.

2)

Ihesi.

4)

Sexi, berezi.

5)

Hesi, gezi, harresi, eresi, beresi, gerezi.

6)
KESI:
I:
ZI(A):
SI(A):
SI:

Nikesi, gukesi, zukesi.

Andresi, Londresi, juezi, burgesi, aldrebesi.
Artezi, gabezi, malezi, ponpezi, ahulezi, profezi.
Perlesi, kortesi, poesi.
Tesi, frenesi, mimesi, sintesi, protesi, metatesi, anestesi, parentesi,
hipotesi, biogenesi, fotosintesi.
I

1)

b. Iraizi.
c. Bizi (izan), garraisi (egin).
d. Izi.

2)

Isi, lehenbizi.

4)

Bizi, bereizi.

5)

Izi, hisi, ihizi, aisi, garraisi, minbizi, lubizi.

6)
I:
ZI(A):
SI:

Apaizi, mirrizi, Parisi.

Malizi, notizi, gutizi.
Krisi, analisi, katalisi, paralisi, dialisi, elipsi, apofisi, apokalipsi.

O
1)

b. Josi, egosi, erosi, iharrosi.

5)

Hozi, poxi.

4)

Poxi.

6)
Z:
SI:

Amorosi, baliosi, kaosi, Laosi.

Dosi, gnosi, artrosi, nekrosi, hipnosi, zirrosi, osmosi, tronbosi, neurosi, diagnosi, esklerosi, amitosi,
ankilosi, sinbiosi, silikosi, apoteosi,
metamorfosi, tuberkulosi.
U

1)

b. Ikusi, ikuzi, indusi, oguzi.

d. Luzi, deduzi.
2)

Eta guzi.

4)

Guzi, nagusi, itsusi, biluzi.

5)

Urzi, zuzi, abazuzi, zerikusi.

6)
I:

Flusi, Jesusi.
AUZI-EUSI

1)

b. Hausi, jausi, erauzi, erausi, inausi, iharausi.

c. Aharrausi, adausi, jauzi (egin).
d. Kausi.

2)

Irausi.

4)

Nausi.

5)

Auzi, jauzi, nausi, adausi, aharrausi, urjauzi.

6)
I:

Deusi, Etxauzi.
SO-ZO-XO

SIL.BAK.: So, xo.

A
1)

b. Jaso, jazo, eraso.

Azo-arazo: adierazo, galazo-galarazo, janazo-janarazo.
c. Paso (eman, egin).

2)

Kaxo, kaso (dela kaso), akaso.

4)

Lazo, laxo, alazo.

5)

Baso, kaso, mazo, paso, saxo, arazo, marrazo, parnaso, frakaso, itsaso, pailazo, kolapso, amenazo,
errepaso, eskilazo.
Picasso.
Kaukaso.

6)
SO:
AZO:

Aitaso, amaso, arbaso, neskaso, guraso, alabaso.

Balazo, zartazo, bergazo, bonbazo.
E

1)

a. Biezo, badiezo, baniezo, baliezo.

2)

Preso, besoz beso.

4)

Preso, ileso.

5)

Beso, sexo, errexo, ihelso, adabeso, progreso, kongreso.

I

2)

Iso, kaiso, kaixo.

4)

Liso, gaiso, gaizo, moixo, mazizo, mestizo, gizagaixo, sumiso, insumiso.

5)

Friso, mazizo, paradiso, pasadizo, dardarizo, konpromiso.

O

2)

Oso.

4)

Oso, gozo, zozo, panpoxo, inozo, gazi-gozo, ortodoxo, heterodoxo.

5)

Zozo, koloso, esposo, estropozo.

6)
OSO:

Artoso, airoso, eroso, nekoso, meloso, temoso, kurioso, mokoso,

morboso, animoso, grazioso, talentoso.
U

4)

Erruso, intruso, difuso, konfuso.

5)

Uso, kuso, txuzo, auzo, lauso, pauso, geuso.

Rousseau, Caruso.

6)
KUSO:

Kukuso, arkakuso, belakuso, gizakuso.

SU-ZUXU

SIL.BAK.: Su, zu.

A
1)

a. Daukazu, dakarzu, didazu, daramazu, diostazu.

Ezazu, badezazu, banazazu, bagaitzazu, bagintzazu.
Emazu, ekarzu, esazu, errazu.
c. Kasu, enbarazu (egin).

4)

Baxu.

2)

Kasu, dela kasu, jo ta su.

5)

Kasu, lazu, mazu, plazu, taxu, enbarazu, amenazu, kontrabaxu.

Altsasu, Arantzazu.

6)
ZU:

Indarzu, setazu.

O=U:
Arazu, frakasu, gurasu.
Bizkaiera: Daustazu, daroazu, dautsazu.

E
1)

a. Dezu, diezu, iezaiezu, emaiezu, daramaiezu.

c. Kexu (izan), estropezu (egin).

4)

Anexu, konbexu, konplexu, erreflexu.

5)

Kexu, mezu, sexu, anexu, atezu, akzesu, errezu, mesprezu, prozesu,

progresu, kongresu, erreflexu, estropezu, konpromezu.
Kanpezu.

6)
ZU:
O=U:

Lerdezu.
Ihelsu, ilesu.

Bizkaiera: Dautsezu, badagiezu, egiezu.

I
1)

a. Dizu, dakizu, dirudizu, bekizu, banizu, datorkizu, egizu, ditizu.

c. Izu (ukan, izan), haizu, keixu (izan).
d. Izu.

2)

Aizu, kontixu.

4)

Lisu, pisu, haizu.

5)

Izu, gisu, grisu, pisu, keixu, maisu, abisu, paradisu, dardarizu.

6)
ZU:
O=U:

Mukizu, berrizu, ditizu.

Pasadizu, konpomisu.

Bizkaiera: Neuskizu, leikizu, leitekizu.

O
1)

a. Diozu, iezaiozu, egiozu, errozu, emozu, emaiozu, daramaiozu.

c. Estropozu (egin).

5)

Kozu, mosu, pozu, endosu.

Ereozu.
Temosu, kalabozu.

O=U:

Bizkaiera: Dozu, nozu, dinozu, dautsozu, dagiozu, daikiozu.

U
1)

a. Duzu, dituzu, diguzu, nauzu, gaituzu, iezaguzu.

c. Uzu (izan), musu (eman).

2)

Usu.

4)

Uzu, gusu.

5)
O=U:

Gusu, luxu, musu, truxu, pausu, abusu, lehengusu.

Lausu, pausu.

Bizkaiera: Dauskuzu, damoskuzu.

TS-TZ-TX
ATS-ATZ-ATX
SIL.BAK.: Hats, hatz, haltz, hartz, antz, baltz, bartz, gatz, gantz, gatx, jats, jantz, latz, match, pats, sats.
A

1)

c. Zalantz, arrantz, arramantz (egin).

d. Ahatz, irakats.

2)

Baratz.

4)

Apatz, aratz, baratz, garratz, lakatz, lardats, makatz, maratz, narrats,

baldats.

5)

Abats, adats, akats, apatx, aldats, ardatz, arkatz, arrats, arratz, laratz,
mahats, makatz, malats, sahats, zakatz, amarratz, berakatz.

6)
ANTZ:

1. Harantz, bertarantz, plazarantz.

2. Zaharrantz, kakantz, lasantz.
GANANTZ: Gureganantz, inorenganantz.
GATX: Aldagatx, beragatx, gozagatx, moldagatx.
E
1)

d. Eratz, erants, erantz.

4)

Erlats, belatz, beratz, berdatz, mergatz, mehatz, zehatz, aberats.

5)

Behatz, belatz, hegats, erlats, egats, erratz, legatz, zapelatz, birekatx.

6)
ANTZ:
GATX:

1. Alderantz, beherantz, etxerantz, gurerantz.

2. Berdantz, ezkerrantz.
Hezgatx, asegatx, betegatx, eskergatx, ulergatx.
I

1)

d. Idatz, itsats.

4)

Mikatz, mingats.

5)

Ikatz, isats, kirats, maiatz, oinatz.

6)
ANTZ

1. Herrirantz, erdirantz, berrirantz.

2. Gizantz, egiantz, garbiantz, argiantz.

GATX:

Hezigatx, ibilgatx, zorigatx, mugigatx.

O

5)
6)
ANTZ:
GATX:

Orratz, orkatz, lokatz, lorratz, kirikolatz.

1. Horrantz, gorantz, norantz, inorantz, alborantz.

2. Gorrantz, agorrantz.
Lotgatx, erorgatx, etorgatx, ezkongatx.
U

5)
6)
ANTZ
GATX:

Ugatz, urrats, buzkantz, zuhatz, zuhats, zumatz, gardulatz, egurats.

1. Zerurantz, porturantz.
2. Gauantz, lurrantz.
Makurgatx, izugatx, itzurgatx, ekurugatx.
ETS-ETZ-ETX

SIL.BAK.: Ets, herts, ertz, beltz, ments, pertz.

A
1)

c. Amets (egin).
d. Askets, txarrets, berantets.

4)

Markets, trakets.

5)

Aketz, amets, ametz, galdetx, maketz, mantets, sahets, zaketz, tanketz.

6)
KETZ
Harketz, aitaketz, beraketz.
E(N)TZ : Zanentz, daukanetz, zaranentz.
E
1)

d. Berrets, ederrets.

2)

Ezetz.

5)

Epetx, eretz.

6)
KETZ
Haieketz, zueketz.
E(N)TZ: Zenetz, direnentz.

I
1)

d. Gaitzets, sinets, irents, erdiets.

2)

Baietz.

4)

Trinketz.

5)

Saihets, ilbeltz, kirets.

6)
KETZ:

Niketz, hiketz.
O

1)

d. Onets, gorets, hobets.

6)
KETZ: Norketz, nehorketz, inorketz.
E(N)TZ: Dionetz, dagonentz.
U
1)

d. Hautets, luzets.

5)

Upetz, lupetz.

6)
KETZ

Guketz, zuketz.
ITS-ITZ-ITX

SIL.BAK.: Hits, hitz, bits, fits, giltz, mintz, printz, sits, zintz.
A
1)

a. Banintz, balitz, bahintz, dabiltz, gabiltz.

d. Jarits.

2)

Agitz, anitz.

5)

Aditz, albitz, haritz, garitz, kalitz, lapitz, martitz, sandwich, zularitz.

Maastricht.
E

1)

a. Bagenbiltz, balebiltz.
d. Eritz.

5)

Elbitz, speech.
Malevitx.
I

1)

c. Irrits (ukan).
d. Irits, iritz.

4)

Likits.

5)

Ihitz, ihintz, ipitz, irrits, hitz-mitz, fitsmits, xismits, tximitx, zimitz,

zipitz.
Bilintx.

O
4)

Bortitz.

5)

Oritz, orritz, molditz, atsotitz.

Shostakovitx.
U

4)

Murritz.

5)

Urritz, gurbitz, gurpitz, mutits, zumitz, zurmintz, eskutitz, neurtitz,

larrumintz.
Auschwitz.
AITZ

SIL.BAK.: Haitz, gaitz.

1)

c. Bekaitz (ukan, izan).

d. Jaits, eraits.

4)

Nakaitz.

5)

Arraitz, harkaitz, lapaitz, nakaitz, ekaitz, helkaitz, emaitz, endaitz,

pendaitz, ongaitz, ugaitz, zuhaitz, zurkaitz, sapelaitz, aldigaitz.
Larraitz.

6)
GAITZ:

1. Edergaitz, ongaitz, ekurugaitz, hezkaitz, gozagaitz, zulagaitz.

2. Ameskaitz, bekaitz, dohakaitz, zorigaitz, eskergaitz.
OITZ

1)

c. Otoitz (egin).

4)

Zikoitz.

5)

Erroitz, pendoitz, zipoitz, korkoitz, ugoitz.

6)
KOITZ: Bakoitz, bikoitz, hirukoitz.
OTS-OTZ-OTX
SIL.BAK.: Hots, hotz, holtz, ontz, hortz, botz, bortz, motz, zotz.
A
1)

d. Eragotz.

4)

Arrotz.

5)

Ahotz, abots, apotx, apotz, harotz, arkotx, asots, galotz, galmotz,

garontz, kalotx, karkots, mandots, mardotz, tapotz, zapots, abarrots, arrabots, karraskots.

6)
MOTZ: Hankamotz, belarmotz, besamotz, kaskamotz, adarmotz, katamotz.
KOTZ
Biharkotz, etxerakotz.
LAKOTZ: Halakotz, delakotz, dugulakotz.
KOTX: Bakotx, hamarkotx.
E
1)

d. Egotz, ehortz.

4)

Berdotz.

5)

Epotx, erots.

6)
MOTZ Ilemotz, iztermotz.
TEKOTZ: Izatekotz, ikastekotz.
I
2)

Ondikotz.

4)

Mingots, zikotz.

5)

Izotz, hilotz, inontz, aiots, aihotz, laiotz, bihotz, bildots, bisots,

mirotz, zipotz, ereinotz.
Ipotx, pikotx, tripotx, amilotx.

6)
MOTZ

Begimotz, ditimotz, belarrimotz.

O

1)

d. Sorots.

4)

Zorrotz.

5)

Okotz, orotz, ordotz, ostots, gorotz, lokots, mokots, morkots,

motots, motrotx, bekorotz, zorromotz, umorotz.

6)
MOTZ: Zangomotz, gogomotz.
ZORROTZ: Begizorrotz, mihizorrotz, muturzorrotz.
U
5)

Dunbots.

6)
MOTZ:

Eskumotz, burumotz, sudurmotz.

UTS-UTZ-UTX
A
SIL.BAK.: Utz, huts, untz, funts, guntz, lunch, bultz, putz, puntz, zuntz, zurtz, geurtz.

A
1)

c. Kaputs (egin).
d. Erakuts.

4)

Ahutz, amuts, hantuts, aputz, arbutz, kamuts, kaputs, malmutz,

zaputz, lokamuts.

5)

Barutz, zaputz, marmutx, emazurtz, larraputz.

6)
RUNTZ: Haruntz, bertaruntz, plazaruntz.
GANUNTZ: Gureganuntz, zuenganuntz.
PUTZ: Artaputz, astaputz, afalputz.
UTS:
Manguts.
E
4)

Umezurtz.

6)
RUNTZ Etxeruntz, beheruntz, alderuntz, hoberuntz.
PUTZ: Erregeputz, aleputz.
UTS:
Besuts, leputs.
I
5)

Bisuts, giputz, kibbutz.

6)
RUNTZ: Mendiruntz, erdiruntz.
PUTZ: Handiputz, hordiputz, haragiputz, madariputz.
UTS:
Oinuts, triputs.
O
5)

Gorputz.

6)
RUNTZ: Goruntz, noruntz, inoruntz, Bilboruntz.
UTS:
Ortuts.
PUTZ: Harroputz, otsoputz.

U
5)

Trukutz, muzuntz, lapurutz, oturuntz.

6)
RUNTZ: Lekuruntz, borturuntz.
UTS:
Buruts, musuts.
PUTZ: Maisuputz, katuputz, eskuputz.
AUTS-EUTS
SIL.BAK.: Hauts, hauts (hautsi), ahuntz, jauts, mauts, euts, geurtz.
1)
5)

d. Errauts.
Barauts, basahuntz, errauts, zerrauts.

Zarautz.

TSA-TZA-TXA
A
1)

a. Natza, hatza, datza, daramatza, dakartza, baneramatza.

d. Altza, altxa, martxa, mehatxa.

5)

Baltsa, fartsa, galtza, saltsa, martxa, konpartsa, ausiabartza.

6)
TZA:

TXA:
A:

1. Iratza, belartza, hondartza.

2. Ugazabatza, mojatza, profetatza.
3. Zahartza.
Lumatxa, neskatxa.
Latza, mahatza, ugatza, aberatsa.
(Ikus ATS-ATZ).
E

1)

a. Banetza, bahetza, baletza, donetsa, baitetsa.

d. Hertsa, probetxa.

5)

Metxa, bretxa, petxa, tretza.

6)
TZA:
TXA:
A:

1. Haretza, jendetza, bipertza.

2. Abadetza, alkatetza.
Andretxa, jendetxa, erregetxa.
Ametsa, epetxa, ezetza, lupetza. (Ikus ETS-ETZ).

I
1)

a. Gabiltza, zabiltza, dabiltza, darabiltza, bagenbiltza, balerabiltza,

bitza, begaitza, bagaitza, banitza, bagenitza, banintza, balitza.

5)

Ditxa, fitxa, giltza, pizza.

Suitza.

6)
TZA:

TXA:
A:

1. Harritza, sasitza, ihitza.

2. Martiritza, nagusitza, buruzagitza.
3. Emaitza, garaitza, egoitza, bizitza.
Eulitxa.
Hitza, gaitza, haritza, bakoitza, bortitza.
(Ikus ITS-ITZ).
O

1)

a. Diotsa, baliotsa.
c. Lotsa (izan).
d. Bortxa, lotsa.

5)

Lotsa, boltsa, bortxa, brotxa.

6)
TZA:

TXA:
A:

1. Odoltza, artotza, perretxikotza.

2. Legotza, ijitotza, esklabotza, demiurgotza.
3. Aitortza, jaiotza, heriotza.
Pagotxa, mandotxa, zorotxa.
Hotsa, zotza, harotza, zorrotza. (Ikus OTS-OTZ).

Bizkaiera: Dotsa, damotsa, dinotsa.

U
1)

a. Dautza, gautza, zautza, baleutza.

d. Bultza, gurutza.

5)

Burtsa, dutxa, kutxa, hilkutxa, arraultza.

6)
TZA:

TXA:
A:

1. Dirutza, elurtza, simaurtza.

2. Maisutza, medikutza, joputza, esklabutza, gatibutza.
3. Iraultza, ezagutza.
Larrutxa, burutxa, mundutxa.
Hutsa, putza, gorputza.

Bizkaiera: Dautsa, baneutsa, baleutsa, dirautsa.

NTSA-NTZA-NTXA
A
1)

c. Dantza, arrantza, zalantza, (egin).

d. Dantza, plantxa, kantsa, deskantsa.

2)

Antza.

5)

Dantza, kantxa, lantza, txantxa, arrantza, balantza, bakantza, zalantza, txarrantxa, bokantza,
enparantza, errebantxa, esperantza.

6)
ANTZA: Harantza, honantza, gorantza, etxerantza.
GANANTZA: Gureganantza, zuenganantza.

TZA:

1. Buztantza.
2. Arrantza, artzantza, lurlantza.
3. Emantza, eramantza.
TXA:
Bigantxa, kaimantxa, buztantxa.
ANTZA: Tardantza, bengantza, fidantza, olgantza, usantza, alabantza, alegrantza, aliantza, mesfidantza,
konfidantza, segurantza, adiskidantza.
A:
Antza, gantza, berdantza. (Ikus ATS-ATZ).
E
1)

d. Pentsa, zentza, zentsa, tentsa, intzentsa.

5)

Gentza, trentza, defentsa, despentsa, dispentsa, ofentsa, losentxa,

aurkientza.

6)
TZA:
TXA:
A:

1. Bimentza.
2. Errentza.
Belentxa, zezentxa, Mirentxa.
Mentsa, amentsa.
I

1)

a. Banintza, bahintza.
d. Brintza, mintza.

5)

Aintza, brintza, trintxa, baldintza, irrintza.

6)
TZA:

1. Bustintza, likintza.
2. Zaintza, ohointza, artzaintza.
3. Agintza, jakintza, egintza, ekintza, eskaintza, ereintza.
GINTZA: Lagintza, zurgintza, haurgintza, larrugintza.
SA:
Artzaintsa, zurgintsa.
A:
Mintza, zintza, printza, ihintza. (Ikus ITS-ITZ).

O
2)

Ontsa.

5)

Ontza, trontza, lisontxa.

Kontxa.

6)
TZA:
TXA:
A:

1. Morrontza.
2. Ezkontza, konpontza.
Ontxa, gizontxa.
Hontza, inontza, garontza. (Ikus OTS-OTZ).
U

1)

a. Darauntsa, bageuntza (etzan), bazeuntza.

5)

Erlauntza, adiuntza, oturuntza.

6)
UNTZA: Honuntza, goruntza, etxeruntza.
GANUNTZA: Zueganuntza, guganuntza.
TZA:
1. Lurruntza.
2. jauntza, alarguntza.
3. Laguntza.
TXA:
jauntxa, zalduntxa.
KUNTZA: Hizkuntza, aldakuntza, hobekuntza, osakuntza, aurrerakuntza, atzerakuntza.
A:
Untza, zuntza, funtsa, ahuntza. (Ikus UTS-UTZ).
Bizkaiera: Bageuntsa, bazeuntsa.

TSE-TZE-TXE
A
1)

c. Atze (eman, utzi).

2)

Atze, atzez atze, baratxe.

5)

Atze, hatse, antze, baltse, kaltze, trantze, alartze, arantze, balantze,

baratze, meatze, iratze, ikatze, txinpantze, ohantze, eskaratze,
erromantze, eskuantze.
Hatxe, batxe, partxe, apatxe, aratxe, mapatxe, komantxe, guantxe.

6)
TZE:
(A)TZE:
ATZE:
TXE:

Batze, sartze, barkatze.

Aranatze, guduinatze, gaztainatze.
Etxatze, plazatze, dendatze.
Hantxe, holantxe, orduantxe.

Bizkaiera: Dakartse, daroatse.

E
1)

a. Bietze, badietze, banietze.

2)

Bertzeak bertze.

5)

Eltze, hertze, jertse, pentze, abeltze, alertze, ihetze, suspentse.

Etxe, aretxe.

6)
TZE:
TXE:
ETXE:

Kentze, lehertze, hobetze.

Letxe, legetxe, hementxe.
Gaztetxe, espetxe, zoroetxe, putetxe, abeletxe, ikastetxe, udaletxe.
I

5)

6)
TZE:
TXE:

Iltze, kintze, printze, azpiltze, esgintze.

Klitxe, pintxe, pastitxe, fetitxe, konpintxe.
Nietzsche.
Miarritze.

Ibiltze, ipintze, eskaintze, bizitze, horditze.

Oraintxe.

Bizkaiera: Badagitse, banegitse.

O
1)

a. Diotse (esan).

5)

Brotxe, kotxe, kortse, brontze, heriotze.

6)
TZE:

jotze, sortze, erotze.

Bizkaiera: Dinotse, damotse.

U
5)

Untze, kuntze, arraultze, gerruntze, iluntze, gurutze.

Duce, maputxe, estutxe, pelutxe.

6)
TXE:
Orduntxe.
KUNTZE: Haurkuntze, hazkuntze, bekuntze, begirakuntze.
Bizkaiera: Dautse, baleutse.

TSI-TZI-TXI
A
1)

b. Jatsi, ebatsi, ebatzi, edatsi, eratzi, idatzi, itsatsi, urgatzi, irakatsi.

jantzi, ahantzi, erantsi, erantzi.
c. Antsi (egin).

4)

Bederatzi.

5)

Antsi, antzi, artzi, garrantzi, alderantzi.

6)
TA:
TZI(A):
I:

Amatxi, aitatxi, alabatxi.

Anbulantzi, alegrantzi, merkantzi, sustantzi, segurantzi. (Ikus TSIA-TZIA)
Latzi, mahatsi, arratsi.
E

1)

b. Etsi, hertsi, jetxi, ijetzi, irentsi, ihardetsi, erdietsi.

2)

Etzi.

4)

Hertsi, hemeretzi.

6)
ETSI:
TZI(A):
I:

Onetsi, gaitzetsi, ederretsi, miretsi, gutxietsi, goretsi, sinetsi, hautetsi, ezetsi, opetsi, baitetsi, asketsi,
handietsi...
Inertzi, zientzi, pazientzi, diferentzi, ponentzi, potentzi, penitentzi.
(Ikus TSIA-TZIA).
Ametsi, epetxi.
I

1)

b. Itxi, deitzi, eritzi, eraitzi, iraitzi, iritsi.

c. Gaitzi (izan), goraintzi (eman), irrintzi (egin).

2)

Gitxi.

4)

Gaitzi, bitxi, biritxi.

5)

Aitzi, zitzi, eritzi, goraintzi, irrintzi.

Bitxi, pitxi, txitxi, biritxi.

6)
BITXI:
TZI(A):
I:

Amabitxi, aitabitxi.
Probintzi.
Anitzi, gaitzi, hitzi, bortitzi.

O
1)

b. Egotzi, ehortzi, inotsi, igortzi, sorotsi, eragotzi.

4)

Zortzi, hamazortzi.

5)

Ontzi, ortzi, zinegotzi.

6)
KOTXI: Bakotxi, bikotxi.
ONTZI: 1. Hautsontzi, edontzi, pizontzi, umontzi.
2. Hitzontzi, mainontzi, eleontzi, negarrontzi.
I:
Arrotzi, bildotsi.

U
1)

b. Utzi, igurtzi, erakutsi, hautsi, jautsi, eutsi, irautsi, erauntsi, erauntzi, errautsi.
c. Imurtzi (egin).
d. Suntsi.

2)

Gutxi.

5)

Untzi, untxi, urtzi, mutxi, eultzi, imurtzi, igurtzi, burduntzi, erauntsi,

jarauntsi.
Bertolucci.

6)
UNTZI:
TZI(A):
I:

Kakuntzi, mainuntzi... (Ikus ONTZI).

Denuntzi.
Malmutzi, Zarautzi, gorputzi.

A
1)

b. Eratzo.
c. Zantzo (egin), altzo (eman).

2)

Atzo, antzo.

4)

Faltso, mantso, gabatxo.

5)

Atso, altzo, zantzo, kuartzo.

Gantxo, pantxo, rantxo, txantxo, martxo, karatxo, petatxo, iratxo,
bonbatxo, gortatxo.
Antso, Santxo.

6)
TXO:

Batxo, lartxo, amatxo, neskatxo, komatxo.

Bizkaiera: Dakartso, daroatso.

E
1)

a. Badietzo, banietzo, balietzo, bietzo.

2)

Scherzo.

4)

Dentso, tentso, perbertso, dibertso.

5)

Bertso, iheltso, unibertso.

Eltxo, lertxo, deretxo.
San Lorentzo.

6)
TXO:

Enetxo, ezertxo, barretxo, umetxo.

I
1)

c. Mintzo (izan).

4)

Zintzo.

5)

Mintzo, piltzo.
Bitxo, ditxo, nitxo, pintxo, kapritxo, lilitxo.

6)
TXO:
Handitxo, txikitxo, gutxitxo, mutiltxo, gehiegitxo.
GINTZO: Hargintzo, zurgintzo.
Bizkaiera: Badagitso, banengitso.
O
2)

Kontxo, errekontxo.

4)

Txo, txotxo, potxo, motxo.

5)

Otso, bontzo, moltzo, errespontso.

Kortxo, totxo, txotxo, gigotxo, gizotxo, kalimotxo.

6)
TXO:

Askotxo, inorto, gizontxo, txartotxo, ondotxo.

Bizkaiera: Damotso, dinotso.

U
5)

Multzo, kurtso, diskurtso.

Gautxo, jauntxo, kartutxo.

6)
TXO:
Samurtxo, belutxo, burutxo, liburutxo.
Bizkaiera: Dautso, baneutso, baleutso.

TSU-TZU-TXU
A
1)

a. Dantzu, darantzu.
c. Mehatxu, zantzu (egin).

2)

Abantzu.

4)

Antzu, antxu, mantxu, faltsu, txatxu.

5)

Baltzu, galtzu, gatzu, gantzu, gartzu, zantzu, adantzu, garbantzu,

espartzu,deskantsu.
Arrantxu, laratxu, mehatxu, enpatxu, despatxu, petatxu.

6)
TZU:
TSU:

TXU:
O=U:

1.
2.
1.
2.

Batzu, gehien batzu, hamaikatzu.

Arrantzu, ardantzu.
Satsu, gartsu, hedatsu, kiratsu, indartsu, leihatsu, dohatsu, gozatsu, axolatsu.
Halatsu, nolatsu, zenbatsu, bezalatsu.

Batxu, lartxu, amatxu, neskatxu, loratxu.

Mantsu, gantxu, rantxu, iratxu.

Bizkaiera: jatzu, dakartzu, daroatzu, doatzu, banintzatzu, balitzatzu, baginatzu,

banekartzu, banindoatzu.
E
1)
2)
5)

6)
TZU:
TSU:
TXU:
O=U:

c. Probetxu (eman).
d. Bentzu.
Pentzu (gure, zure...).
Pentsu, pentzu, zentzu, iheltsu, ifrentzu, intzentsu.
Petxu, lertxu, abetxu, probetxu.

Zertzu, bestetzu, edozertzu.

1. Baketsu, kementsu, ustetsu, adoretsu.
2. Azkentsu, lehentsu, onentsu, gehientsu.
Ezertxu, enetxu, berdetxu, onentxu, umetxu.
Bertsu, unibertsu, deretxu.

I
1)

a. Zaitzu.

4)

Itsu, maritxu.

5)

Zerbitzu.
Txanogorritxu.

6)
TZU:
TSU:

Zeintzu, zenbaitzu, norbaitzu, edozeintzu.

1. Berritsu, jakintsu, mamitsu.
2. Oraintsu, berdintsu.
TXU:
Harritxu, maritxu, ongitxu, gaizkitxu, handitxu, gutxitxu.
GINTZU: Hargintzu, zurgintzu.
O=U:
Piltzu, pintxu, kapritxu.
Bizkaiera: Badagitzu, banengitzu, begitzu, bebiltzu, banenbiltzu.

O
1)

a. Diotsu.

4)

Dontsu, amoltsu.

5)

Kotzu, potzu, esfortzu, errefortzu.

6)
TZU:
TSU:
TXU:
O=U:

Nortzu, edonortzu.
1. Hostotsu, gogotsu, zelotsu, zoriontsu.
2. Askotsu.
1. Askotxu, harrotxu, inortxu, ondotxu.
Bontzu, kontxu, kalimotxu.

Bizkaiera: Baletortzu, banetortzu, dinomu, damotzu.

U
1)

a. Dautzu, baneutzu, bageneutzu.

4)

Amultsu.

5)

Kutsu, putzu, pultsu, multzu.

Kautxu, txutxu, txutxu-mutxu.

6)
TZU:

1. Hirutzu, lautzu.
2. Atuntzu.
TSU:
1. Sutsu, pisutsu, gostutsu, burutsu.
2. Gaurtsu, segurtsu.
TXU:
Katutxu, belutxu, gezurtxu, burutxu, berandutxu.
KUTSU: Zaharkutsu, herrikutsu, berrikutsu.
O=U:
Kurtsu, diskurtsu, kartutxu.

DIPTONGOAK

EA
SIL.BIK.: Ea, dea, beha, mea, meha.
A
1)

d. Manea, marea, katea.

5)

Area, harea, marea, narea, balea, katea, trakea, panazea, hektarea,

zefalea, zesarea, diarrea.

6)
A:

1. Habea, gabea, sarea, landarea, atea, kaltea. (Ikus E bokalez amaizen eta aurreko bokala A
dutenak).
2. Badea (ba al da), zarea.

Bizkaiera: A = EA: babea, patxadea, ikarea, zapatea, ezpatea.

E
1)

d. Menea.

5)

Medea.

6)
A:

ENEA:

1. Hedea, fedea, legea, berea, mehea. (Ikus E bokalez amaitzen eta

aurreko bokala E dutenak).
2. Dietea, daitekea.
Patxirenea, Txominenea.

Bizkaiera: A = EA: segea, arrebea, aukerea, bezperea, errekea, maletea.

I
1)

d. Flirtea.

5)

Idea, linea, odisea.

6)
A:

1. Airea, bidea, librea, kidea. (Ikus E bokalez amaitzen eta aurreko

bokala I dutenak).
2. Direa (al dira), zaiea.

Bizkaiera: A = EA: jirea, sokatirea, gaitea, tripea, fabrikea, botikea.

O
1)

d. Orea.

2)

Ordea.

5)

Polea, bolea.
Korea.

6)
A:

Hobea, lorea, gordea, dotea, doblea. (Ikus E bokalez amaitzen eta

aurreko bokala O dutenak).

Bizkaiera: A = EA: modea, ganorea, denporea, sokea, errotea, eskoltea.

U
5)
6)
A:

Iruea, Urumea.

1. Gurea, agurea, ingudea, trukea, unea, entzulea. (Ikus E bokalez

amaitzen eta aurreko bokala U dutenak).
2. Daudea, zaudea, dutea, dukea.

Bizkaiera: A = EA: mugea, ardurea, txalupea, burrukea, burlea.

IA
SIL.BIK.: la, bia, miha, di(r)a.

A
1)

a. Bali(r)a.
d. Abia, balia, errabia, zorabia.

3)

Sandia.

5)

Habia, adia, aria, badia, ahabia, paria, mafia, mamia, lamia, mania,
tranbia, goardia, abadia, almadia, arrabia, sandalia, pikardia, ausardia,
legamia, errabia, ezkabia, animalia, abemaria, erregalia, abangoardia.
Maria, Andre Maria.
Arkadia, Arabia, Tailandia, Albania, Italia, Somalia, Alemania.

6)
A:

1. Aria, ezaria, estalia, itzalia.

2. Nagia, haria, eskaria, mamia, zalia. (Ikus BI-DI-GI-RI, MI-NI, LI...).
IA:
Magia, grafia, zefalia, litania, tirania, kofradia, nostalgia, gaztelania,
hemorragia.
GRAFIA: Kaligrafia, ekografia, geografa, ortografia.
GAMIA: Monogamia, bigamia, poligamia.
A-EA= IA: Famia, alabia, patxadia, labia, landaria.

E
1)

c. Premia, larderia (ukan).

d. Erremedia.

2)

Alegia.

3)

Berendia.

5)

Egia, feria, hernia, etnia, premia, lejia, alegia, arteria, larderia, lazeria,
albenia, gardenia, mass-media, bateria, loteria, erromeria.
Beria.
Kenya, Serbia, Armenia, Algeria, Iberia, Nigeria, Siberia, Suedia,
Norvegia.

6)
A:

1. Eskegia, eseria, irekia.

2. Begia, geldia, erdia, eztia. (Ikus BI-DI-GI-RI, MI-NI, LI...).
IA:
Alergia, energia, bateria, galeria, materia, blasfemia, tragedia, histeria, disenteria, miseria, komedia,
periferia, apunteria.
(K)ERIA: 1. Lapurreria, mozkorreria, fanfarreria, zitaleria, okerreria.
2. Ergelkeria, lelokeria, koldarkeria, astakeria.
3. Lentzeria, mertzeria, teileria.
(T)ERIA: 1. Zirtzileria, pinpineria.
2. Gazteria, gizateria, langileria, gizonteria.
EMIA:
Anemia, endemia, leuzemia, epidemia.
A-EA = IA: Nebia, arrebia, aukeria, fedia, legia, ernia.
I
1)

c. Inbidia, tirria (ukan).

5)

Biblia, tirria, piztia, txibia, aktinia, walkiria, inbidia, familia, tamainia,

intsignia, tximinia.
Sarrionaindia.
India, Libia, Siria, Asiria, Sizilia,Abisinia.

6)
A:
Idia, hiria, ziria, lilia. (Ikus BI-DI-GI-RI, MI-NI, LI...).
IA:
Alkimia, arritmia, bijilia, distiria, konpainia, homilia, ignominia, lipotimia.
FILIA:
Halterofilia, pedofilia, hemofilia, xenofilia.
A-EA = IA: jiria, lixibia, bidia, niria, kidia, libria.
O
1)

d. Loria.

5)

Odia, orgia, fobia, loria, gloria, kofia, logia, momia, noria, aporia,
kaloria, magnolia, parodia, begonia, memoria, txikoria, kolonia, alegoria.
Saizarbitoria.
Amazonia, Babilonia, japonia, Polonia, Kalifornia, Mongolia.

6)
A:

1. Eroria, etorria.
2. Ogia, lodia, goria, goroldia, zolia. (Ikus BI-DI-GI-RI, MI-NI, LI...).
IA:
Armonia, agonia, ironia, atrofia, anatomia, malenkonia, parodia,
melodia, teoria, historia, kategoria, oratoria.
LOGIA: Astrologia, antologia, apologia, patologia, teologia, biologia, filologia, ontologia.
NOMIA: Astronomia, gastronomia, ekonomia, autonomia, antinomia, polinomia.
FOBIA: Klaustrofobia, xenofobia, hidrofobia.
TONIA: Atonia, sintonia, monotonia.
KRONIA: Diakronia, sinkronia.
GONIA: Teogonia, kosmogonia.
FONIA: Afonia, sinfonia, polifonia, megafonia, kakofonia.
SOFIA: Teosofia, filosofia.
A-EA = IA: Ganoria, polboria, arbolia, loria, doblia, hobia, umoria.
U
1)

d. Estudia.

3)
2)

Urlia.
Alleluia.

5)

Furia, bujia, buia, auria, abulia, bandurria, kalumnia.

Urbia, Katalunia, Mantxuria.

6)
A:

1. Isuria, itzulia, iraulia.

2. Guria, zubia, urduria, irudia, eulia. (Ikus BI-DI-GI-RI, MI-NI, LI...).
URGIA: Kirurgia, liturgia, metalurgia, siderurgia.
A-EA = IA: Udia, dudia, arduria, umia, geuria, aguria.
AIA-EIA-OIA
1)

d. Saia, laia, bataia, manaia, garraia.

Lehia, maneia, entseia.

2)

Aia, eia.

5)

Laia, plaia, saia, taia, talaia, anaia, arraia, kataia, goaia.

Lehia, ideia, epopeia, onomatopeia.
Tramoia, paranoia.
Goya, Zelaia.

Bizkaia, Hendaia, Himalaia,Troia.

6)
A:
Nahia, jaia, amaia, deia, behia, ezteia.
(Ikus Al, El eta OI).
AIA:
Bidaia, bisaia, pasaia, paisaia, txantaia, usaia, kuraia, lengoaia, muntaia, arbitraia, abordaia,
pertsonaia.

SIA-ZIA
1)

c. Garrasia (egin).
d. Pasia.

5)

Grazia, fantasia, farmazia, galaxia, erasia, desgrazia, gimnasia.

6)
A:

1. Hazia, hasia, ikasia, irabazia.

2. Gazia, sasia, askazia. (Ikus SI-ZI).
SIA-ZIA: Afasia, eskasia, falazia, bonbazia, efikazia, diplomazia, idiosinkrasia.
Kroazia.
KRAZIA: Demokrazia, teokrazia, teknokrazia, lelokrazia, plutokrazia, aristokrazia, gerontokrazia.
S-Z + IA: Doaz, ia, eskas ia.
A-EA = IA: Plazia, arnasia, basia, klasia, oinazia.
E
1)

d. Desia.

5)

Grezia, Venezia, Indonesia, Polinesia.

6)
A:

1. Hezia, berezia, merezia, ihesia.

2. Hesia, gezia, eresia, gerezia. (Ikus SI-ZI).
IA:
Amnesia, heresia, perlesia, poesia, profezia, kortesia, burgesia, analgesia, epilepsia.
EZIA:
Gabezia, nekezia, malezia, hobezia, pobrezia, ahulezia.
Z + IA: Bitez ia, batez ia.
A-EA = IA: Presia, mezia, lezia, hezia.
I
1)

c. Garraisia (egin), gutizia (ukan).

5)

Aisia, garraisia, notizia, polizia, gutizia.

Galizia, Tunisia.

6)
A:

1. Bizia, iraizia.
2. Izia, aisia, krisia, minbizia. (Ikus SI-ZI).
ZIA:
Asfixia, karizia, malizia, milizia, justizia, hipokrisia.
A-EA = IA: Gerizia, palizia, haizia, leizia, guraizia.
O
1)

d. Asozia, negozia.

5)

Eskozia.

6)
A:
SIA:

1. Egosia, erosia, josia, iharrosia.

2. Poxia, hipnosia. (Ikus SI-ZI).
Jelosia, alebosia, autopsia, biopsia, diglosia, ortodoxia, heterodoxia.

S-Z + IA: Ados ia, dagoz ia, eros ia.

A-EA = IA: Arrosia, panpoxia, gosia.
U
5)

Santa Luzia.
Prusia, Rusia, Andaluzia.

6)
A:

I . Hausia, jausia, erauzia, ikusia, biluzia.

2. Auzia, zuzia, nagusia. (Ikus SI-ZI).
SIA:
Parusia, amurusia, anpurusia, menopausia, andropausia.
S-Z + IA: Erruz, ia, buruz ia.
A-EA = IA: Gauzia, musia, luzia, sartuxia.
TSIA-TZIA-TXIA
TS-TZ-TX + IA: Garratz ia, amets ia, anitz ia, ehortz ia, umezurtz ia.
A
1)

c. Antsia (ukan).
d. Antsia.

5)

Antsia, razzia.
Frantzia, Numantzia.

6)
A:
TZIA:
NTZIA:

1. jatsia, jantzia, eratzia, erantsia, ebatzia, itsatsia.

2. Bederatzia, alderantzia. (Ikus TSI-TZI).
Ausartzia, zahartzia.
Merkantzia, sustantzia, resonantzia, inportantzia, piromantzia,
anbulantzia.
E

5)

Inertzia, hortentsia.

6)
A:

1 . Etsia, jetxia, irentsia, ardietsia.

2. Hertsia, hemeretzia. (Ikus TSI-TZI).
NATZIA: Agentzia, balentzia, esentzia, herentzia, dezentzia, presentzia, lizentzia, zientzia, potentzia,
abstinentzia, diferentzia, komenentzia,
pazientzia, penitentzia, esperientzia, kontzientzia, biolentzia,
sekuentzia, independentzia.
I
6)
A:
NTZIA:

1. Itxia, jaitsia, jaritsia, eritzia, eritzia, gaitzeritzia.

2. Bitxia, zitzia, eritzia, irrintzia. (Ikus TSI-TZI).
Probintzia.

O
6)
A:

1. Ehortzia, egotzia, inotsia, eragotzia.

2. Ontzia, ortzia, zortzia, zinegotzia. (Ikus TSI-TZI).
U

1)

d. Anuntzia, denuntzia.

5)

Murtzia, Maguntzia.

6)
A:
TZIA:
EA=IA:

1. Utzia, eutsia, igurtzia, erakutsia.

2. Untzia, untxia, imurtzia. (Ikus TSI-TZI).
Denuntzia, zuhurtzia.
Saltsia, martxia, metxia, lotsia, dirutzia.
Atzia, saltzia, eltzia, erretzia, hiltzia, kotxia, jotzia, gurutzia.
KIA-PIA-TIA

T-K-P + IA: Bat ia, diet ia, zait ia, inork ia, dut ia.
A
5)

Brankia, atxakia, garantia, terapia.

Eslovakia, Txekoslovakia.

6)
A:

1. Ebakia, erabakia.
2. Zapia, zatia, irratia, zenbakia. (Ikus KI-PI-TI).
IA:
Flakia, frankia.
PATIA: Apatia, sinpatia, antipatia, telepatia, psikopatia, homeopatia.
RKIA:
Anarkia, autarkia, tetrarkia, ierarkia, monarkia, oligarkia.
ATRIA: Pediatria, geriatria, foniatria, egolatria, idolatria.
A-EA = IA: Zapatia, ezpatia, atia, kaltia, borondatia.
E
1)

d. Setia.

5)

Balentria.

6)
A:

1. Edekia, irekia, izekia, iratxekia.

2. Ekia, aberekia, etxetia, andretia. (Ikus KI-PI-TI).
METRIA: Simetria, asimetria, geometria.
A-EA = IA: Errekia, hiletia, betia, nekia, merkia.

I
5)
6)
A:

Garaitia, erlikia.

1. Jaikia, jaurtikia, atxikia, egurikia.

2. Txikia, pipia, bikia, urrikia, lamitia. (Ikus KI-PI-TI).
A-EA = IA: Tripia, pipia, maitia, tramitia, jakitia.

O
5)

Kopia, fotokopia, parrokia, dioptria.

Antiokia, Etiopia.

6)
A:

1. Idokia, idarokia.
2. Tokia, lotia, egokia, bekokia, mokotia. (Ikus KI-PI-TI).
OPIA:
Entropia, miopia, utopia, misantropia.
A-EA = IA: Kopia, popia, notia, dotia, soltia, egotia.
U
5)

Jukutria.
Turkia.

6)
A:

1. Edukia, ihardukia.
2. Lukia, mukia, gutia, errukia, barrutia. (Ikus KI-PI-TI).
A-EA = IA: Txalupia, gomutia, turutia, puntia, trukia, urtia, entzutia.
SKIA-ZPIA-ZTIA
1)

a. Ezti(r)a.

5)

Plastia, piztia, hostia, dinastia, amnistia, angustia, industria, eskalestria, pederastia, eukaristia.
Donostia, Austria.

6)
A:

1. Bustia, edoskia, eradoskia.

2. Aztia, azpia, eztia, abestia, izpia, izozkia, gorostia, guztia, eguzkia. (Ikus SKI-ZPI-ZTI).
A-EA = IA: Nazkia, kezkia, tristia, artistia, kostia, bestia, sinistia, ospia, ustia.
OA

SIL.BIK.: Noa, hoa, doa, boa, loa, joa.

A
1)

a. Banoa, badoa.

5)

Boa, arroa, arnoa, antxoa, barbakoa, golardoa.

Laboa, Ganboa.
Nafarroa,Aragoa, Bidasoa.

6)
A:

1. Igaroa.
2. Ahoa, alboa, garoa, haroa, arraroa, esklaboa. (Ikus A(-)O bokalez amaituak).
GOA-KOA: Ebaskoa.
Bizkaiera: Daroa, naroa.
E
5)

Hegoa, legoa, mengoa, tregoa.

Pessoa.
Aezkoa, Zuberoa.

6)
A:

1. Ehoa, esperoa.
2. Leloa, beroa, kredoa. (Ikus E(-)O bokalez amaituak).
GOA-KOA: jabegoa, kidegoa, luzegoa.
Bizkaiera: Beroa, baneroa, baleroa.
I

1)

a. Bihoa, dijoa, banindoa, balihoa.

2)

Nahikoa, alajainkoa.

5)

Ainhoa.

6)
A:

1. Igoa, eihoa.
2. Lihoa, txiroa, giroa, likidoa, motiboa. (Ikus I(-)O bokalez amaituak).
GOA-KOA: Gaizkoa, artzaingoa, begigoa, etsaigoa, zurgingoa.
O

1)

c. Orroa (egin).
d. Koroa.

5)

Orroa, koroa.
Otxoa, Berriotxoa.

6)
A:

1. Idoroa.
2. Ondoa, hondoa, gogoa, zoroa.
GOA-KOA: Osogoa, ahulgoa.
U
5)

Gipuzkoa.

6)
A:
Ukoa, judoa, feudoa, demiurgoa. (Ikus U(-)O bokalez amaituak).
GOA-KOA: Ordugoa, ahulgoa.

UA
5)

Kua, legua, tregua, ketxua, kapikua.

Nikaragua, Akonkagua.

6)
A:

1. Galdua, heldua, galdetua, bildua, errotua, apurtua.

2. Ganadua, errua, gatibua, modua, burua. (Ikus U bokalez amaituak).
OA-UA: Esklabua, arrarua, berua, girua, gogua.
Bizkaiera: Daua, baneua, baleua.
AE

5)

Bahe, galbahe, kanpae, gaztae.

EE
1)

a. Diezakee, niezakee, nakikee, nenkikee.

4)

Mehe, xehe.

5)

Ehe, behe.

Bizkaiera: Dautsee, badagiee, leukee, zeinkee, lekarkee.

IE
1)

a. Die, banie, balie, banakie, bazenkizkie, bekie, hakie, zakizkie,

datorkie,dakarkie.

2)

Sine die.

5)
Serie, espezie.
A-EA = IE: - Famie, aukerie, birie, lokie, dudie.
- Bakie, betie, bidie, denporie, agurie.
Bizkaiera: Zarie, zaitie, leikie, badagie, banengie, naitekie, leitekie, dakie, balekie, zagozie, zatozie, zabizie.
EE-IE:

Leukie, daukie, zeinkie, zeunkie.

OE

5)

Ohe, dohe, atoe, galgoe, heroe, hiloe, oboe, koroe, botoe, lodoe.
Poe, Crusoe.

Bizkaiera: Haroe, naroe, daroe, dinoe, dautsoe, bazeuntsoe, begioe, badagioe,

bazengioe, zeinkioe, leikioe.
UE
1)

a. Duzue, nauzue, gaituzue, daramazue, diguzue, diozue, ezazue,

ezazue... ZUEduen guztiak.

5)
Azkue.
UA = UE: Katue, lekue, sufritue, ukitue, burue, mutue.
OA = UE: Gakue, berue, motibue, orpue, trukue.
Bizkaiera: Dautzue, dauskuzue... ZUE-TZUEdun guztiak.
Al
SIL.BAK.: Ai, bai, blai, gai, gay, nahi (nai), sai, zai, jai, kai, lai, mahai (mai), zahi
(zai), tai.
A
1)

c. Garbai (izan).
d. Amai, jarrai.

2)

Jarrai (zuri, horri...).

4)

Alai, arrai, galai, garai, lasai, nasai.

5)

Abai, agai, anai, amai, azai, azkai, daldai, garbai, sabai, garai, garbai,
zardai, gaztai, kanpai, landai, tantai, lastai, marai, ardagai, azafrai, irasai, papagai.

Xangai.
6)
GAI-KAI: 1 . Senargai, aitagai, ugazabagai, aberasgai, urkagai.
2. Ikaskai, osakai, gozakai, hazkai, harakai.
3. Eramangai, barkagai, jangai, ikaragai.
NAHI:
1. Noranahi, nolanahi, zenbatnahi, zertaranahi.
2. Esanahi, botanahi, goranahi.
ZAI:
Artzai, astazai, mandazai.
Al:
Alabai, ugazabai, asabai, izarrai.
E
4)

Etsai, ernai, esnai, eslai, deslai, zelai, alderrai.

5)

Elai, emai, epai, ezpai, ezbai, eztai, etsai, endai, errai, zemai, zelai.

6)
Al:
Juezai, daudenai, onenai, kemenai.
GAI-KAI: 1. Andregai, jabegai, adiskidegai, traidoregai, aguregai.
2. Erregai, betegai, edergai.
3. Asegai, lehergai.
NAHI:
1. Zernahi.
2. Hobenahi, edernahi, ohorenahi, boterenahi.
ZAI:
Atezai, etxezai, kalezai, bidezai, umezai.

I
5)

Ibai, izai, iztai, dirdai, zildai, faisai, gabirai, igitai, girigai.

Bizkai.

6)
Al:
Argiai, txikiai, handiai, hiriai.
GAI-KAI: 1. Handigai, erigai, idigai, zerrigai.
2. Hilgai, bizikai, jakingai, hornikai.
3. Egingai, harilgai.
NAHI:
1. Noiznahi, norinahi, nondinahi.
2. Handinahi, bizinahi, onginahi, edukinahi.
ZAI:
Itzai, erizai, idizai, hirizai, argizai.
O
5)

Dohai, jorrai, bonsai, gogai, gotzai, soslai, anpolai.

6)
Al:
Onai, zorrai, eroai, gizonai, arbolai.
GAI-KAI: 1. Ezkongai, gizongai, esklabogai, ardogai.
2. Ehogai, ongai.
3. Lorgai, itxarongai.
NAHI:
1. Nornahi, nonahi.
2. Ondonahi, askonahi.
ZAI:
Sorozai, zorozai, erozai, basozai, presozai.
U
1)

c. Usai (egin).

5)

Unai, urdai, usai, ustai, uztai, kapusai.

6)
Al:

NAHI:
ZAI:

Uruguay, Paraguay.
1. Gusugai, soldadugai, zakurgai, aingerugai.
2. Ikuskai, irakurgai.
3. Neurgai, entzungai, erantzungai.
1. Nortzunahi, zertzunahi.
2. Dirunahi, jaunahi, agindunahi.
Diruzai, ortuzai, larruzai, ostatuzai, urzai.
El

SIL.BAK.: Dei, behi (bei), gei, gehi (gei), lei, sei, sehi (sei).
I)

c. Adei (izan).

2)

Aiei, balei, okey.

4)

Hamasei, hogei, berrogei.

5)

Adei, ekei, eztei, istei, izei, hodei, hockey, poney, ustei.

Hemingway, Huxley, Presley, Shelley.
Uzei, Opus Dei.

6)
El:
Izarrei, alabei, denei, berei, haiei, guztiei, gizonei, hauei, zuei.
GEI-KEI: Ikus GAI-KAI.

II
5)

Ihi, bihi, zihi, mihi.

Ikus BI-DI-GI-RI: hiri, higi, idi, biri...
OI

SIL.BAK.: Oi, ohi (oi), doi, goi, lohi (loi), koi, sohi (soi).
4)

A Batoi, xaloi, zaloi, marroi, fanfarroi, bizkarroi.

5)

Waloi, baloi, saloi, taloi, pantaloi, espaloi, triatloi.

Erraldoi, zerraldoi.
Argoi, bagoi, dragoi, xaboi.
Arpoi, balkoi, kapoi, tapoi, takoi, kantoi, ganpoi, granpoi.
Atoi, matoi, patroi, kantoi, arratoi, maratoi, gurgatoi.
Lantzoi, martxoi, pikatxoi.
Sarroi, sagarroi, zankarroi, tragarroi, makarroi, esparroi.
Kaxoi, sasoi, masoi, blasoi, arrazoi, zarrazoi, bidasoi.
Hanoi.

6)
OI:
Danoi, garanoi, gabiltzanoi.
OI-KOI: Emakoi, ardankoi.
DOI-TOI: Zehadoi, iraztoi.
ON = OI: Kanoi, kartoi, faraoi, zimarroi, galoi, tanpoi, baskoi, bastoi.

E
4)

Sabeloi.

5)

Emoi, hedoi, heroi, herdoi, erroi, betroi, lehoi, meloi, sentoi, sermoi, pezoi.

6)
OI:
Denoi, garenoi, gaudenoi, besteoi, langileoi.
OI-KOI: Berekoi, bestekoi, andrekoi, umekoi, kalekoi.
DOI-TOI: Lerdoi, ameztoi.
ON = OI: Peoi, pregoi, fiemoi, tendoi, kalderoi, panteoi, partenoi, elektroi,
pertxeroi, orfeoi, bodegoi, mosketoi, akordeoi, kamaleoi.
I
4)

Milioi, miloi, anfitrioi, autrigoi.

5)

Hidoi, gidoi, jipoi, tifoi, limoi, listoi, pistoi, minoi, playboy, zirdoi, zikloi, antizikloi, almidoi, ezkiloi, espioi,
perdigoi, tximinoi, hormigoi.

6)
OI:
Hazioi, erdioi, guztioi, ibilioi.
OI-KOI: Handikoi, suminkoi, erdikoi, geldikoi.
ON = OI: Kainoi, kamioi, bidoi, minoi, sifoi, bisoi, kamisoi, batailoi, enbrioi,
biberoi, histrioi, motiloi, polizoi.
O
1)

c. Otoi (egin).

2)

Otoi.

4)

Morroi.

5)

Otoi, orkoi, bonboi, koroi, morroi, morgoi, poldoi, pozoi.

Tolstoi.

6)
OI:
Gizonoi, azpikooi, kokolooi.
OI-KOI: Gerokoi, gizonkoi, odolkoi, gogorkoi.
ON = OI: Botoi, konboi, kondoi, kordoi, kotoi, fotoi, frontoi, mormoi, montoi, montzoi, porroi, protoi, tronboi,
saxofoi, pelotoi, kolofoi, polboroi, melokotoi.
U
4)

Urgoi, burgoi.

5)

Butroi, bufoi, turroi, trumoi, puntzoi, zutoi, kurloi, burgoi.

6)
OI:
Lagunoi, ahuloi, zapalduoi, errudunoi.
OI-KOI: Lagunkoi, dirukoi, burukoi, mundukoi, bildurkoi.
ON = OI: Furgoi, kupoi, buzoi, neutroi, epuloi, autrigoi, tiburoi, alubioi.
UI
1)

c. Ajui, ijui (egin).

4)

Zalui.

5)

Bui, kui, suhi, aiui, ajui, ijui, ipui.

6)
DUI:

Sagardui, artedui, bustindui.

AO

1)

c. Mao, marran, birao, alarao (egin).

4)

Umao, papao.

5)

Aho, abao, arao, ardao, azao, marrao, kakao, biao, birao, bakailao,
curaao, alarao.
Castelao, Menelao.
Ugao, Bilbao.

EO
1)

a. Dakikeo, dakizkeo, nenkikeo, lekikeo, nikeo, niezakeo, diezakeo.

b. Eho.
c. Deseo (ukan).

2)

Arteo.

4)

Ateo, arameo, krustazeo, etereo, benereo, pigmeo, manikeo, orkideo, espontaneo.

5)

Apeo, arreo, bateo, tebeo, txekeo, deseo, maiseo, bideo, trineo,

lizeo, koliseo, oleo, solfeo, trofeo, torneo, boxeo, museo, nukleo,
ateneo.
Mateo, Orfeo, Galileo, Romeo, Prometeo, Ptolomeo.
IO

SIL.BIK.: Dio, io, pio, txio, zio.

A
1)

a. Banio, balio, dario, banakio, badakio, hakio, dakarkio, dohakio.

b. jario, iratio.
c. Balio (ukan).

2)

Adio, artio, orandio, horratio.

4)

Ario, kario, kontrario.

5)

Abio, balio, jario, lakio, ganbio, mandio, narrio, palio, plagio, radio,
adagio, aldamio, arrabio, armario, kalbario, kanario, marmario, enganio, erlabio, eldarnio, erradio,
desafio, irabio, bikario, sikario, kontagio, zorabio, bozkario, uranio, usadio, azenario, komentario,
dromedario, arrosario.
Dario.
Ontario.

6)
GATIO: Horregatio, zergatio, gugatio, anaiagatio.

RIO:

1. Primario, kortsario, arbitrario, antikuario, boluntario, libertario,

mertzenario, sekretario, proletario, botikario, solidario, unitario.
2. Sumario, kalendario, eszenario, inbentario, erlikario, akuario,
estuario.

Bizkaiera: Nintzakio, litzakio, badagio.

E
1)

a. Bagenio, bazenio, banenkio, balekio, bekio.

2)

Gehio, medio.

4)

Serio, arerio.

5)

Herio, helio, jenio, nerbio, gremio, premio, setio, gestio, sugestio,

adberbio, arerio, arpegio, emendio, mendekio, inperio, kolegio,
komenio, poderio, gomendio, ebanjelio, kandelerio, erremedio,
sakrilegio, pribilegio.
Tiberio.

6)
RIO:

Kriterio, misterio, ministerio, adulterio.

Bizkaiera: Banengio, bazengio.

I
1)

a. Dizkio, zaizkio, bekizkio, darizkio, dabilzkio, darabilkio, balebilkio.

c. Fio (izan), txilio, txirrio (egin).

2)

Horraitio, oraindio.

5)

Kirio, txilio, txirrio, lirio, anfibio, martirio, delirio, erlijio, idilio, pirinio, printzipio, kontzilio, subsidio,
suizidio, aluminio.
Plinio, Virgilio, Ovidio.

6)
GAITIO: Horregaitio, guregaitio, haiengaitio.
Bizkaiera: Daikio, neikio, geinkio, leikio.
O
1)

a. Dagokio, dagozkio, natorkio, balegokio, banentorkio.

2)

Propio, motu propio.

5)

Olio, opio, bronkio, sodio, amodio, harmonio, akordio, gasolio,

petrolio, demonio, kelonio, istorio, binomio, mikrobio, ondorio,
plutonio, oroldio, monopolio, periskopio, mikroskopio.

6)
Antonio.
TORIO: Auditorio, errepertorio, krematorio, purgatorio.

U
4)

Audio, saurio, dinosaurio, argudio, arrubio, augurio, estudio, merkurio, preludio, konjurio, komunio,
durundio, durdurio, latifundio.
Amurrio, Danubio.

Bizkaiera: Neuskio, geunskio, leuskio.

AIO-EIO-UIO
SIL.BIK.: A(d)io, iaio, jaio, kaio, zaio, saio.
1)

a. Damaio, daramaio, baneramaio, banintzaio, balitzaio.

b. Eiho.
c. Arbuio (ukan).

2)

Zer arraio, eta arraio.

4)

Arraio, lakaio, eslaio, zipaio, soraio, tokaio.

5)

Yo-yo, bataio, garraio, abalaio, papagaio.

Arbuio.
Ponpeio.
Aramaio.

6)
AGO=O: Nahi(ag)o, gehi(ag)o, alai(ag)o, morroi(ag)o, burgoi(ag)o.
Bizkaiera: Leio, baneio, baleio, beio.

SIO-ZIO-TZIO
A
5)

6)
ZIO:

SIO:

Azio, akzio, kaltzio, nazio, palazio, errazio, erlazio, espazio, potasio.

Inazio, Horazio, Pankrazio.

1. Asmazio, gogorazio, ukazio, amorrazio, dirdirazio, madarikazio,

benedikazio.
2. Trakzio, deflazio, tentazio, inbasio, aleazio, konparazio, informazio, edukazio, ilustrazio.
Pasio, okasio.
E

1)

Desio (ukan).

5)

Desio, lesio, lezio, presio, prezio, sesio, sekzio, tertzio, magnesio,

trapezio, desprezio, dibertsio, obsesio, koneksio.

6)
ZIO:
SIO:
TZIO:

Agresio, anexio, elekzio, depresio, infekzio, injekzio, direkzio, objekzio, konexio.

Espresio, inbertsio, inpresio, digresio, opresio, kohesio, konfesio,
profesio, progresio, konpresio.
Atentzio, konbentzio, subentzio.

TSIO:

Bertsio, flexio, inflexio, pentsio, tentsio, pretentsio, perbertsio,

dimentsio, distentsio, subertsio.
I

2)

Kaisio.

5)

Zio, bizio, fikzio, misio, imintzio, tradizio, traizio, dibisio, zilizio, ofizio, judizio, juizio, intuizio.

6)
ZIO:
SIO:

Benedizio, madarizio, partizio, solstizio, fundizio, munizio, armistizio, superstizio, inkisizio.

Fisio, prisio, transmisio, emisio, dimisio, omisio, kolisio, komisio.

O
1)

c. Debozio (ukan).

4)

Sozio.

5)

Nozio, mozio, debozio.

Anbrosio.

6)
ZIO:
SIO:

Mozio, emozio, konmozio, proportzio.

Erosio, esplosio, distortsio, korrosio.

U
5)

6)
ZIO:
SIO:

Ilusio, infusio, konklusio.

Konfuzio.

Indukzio, poluzio, soluzio.

Fusio, perkusio, intrusio, konfusio, konklusio.
AU-EU

SIL.BAK.: Hau, gau, lau, nau, dau, rau, txau, blau, brau, pau, uau. Neu, heu, geu, zeu.
1)

a. Dirau, balirau, banirau.

c. Barau, marrau, birau, miau (egin).

3)

Nerau, gerau, berau, bereu.

4)

Hamalau, enparau, bilau, kristau.

5)

Arau, arrau, garau, mamau, marrau, zamau, karnau, alarau, gaztelau,

kaperau, errefrau, gortesau, birau, zirau, kristau, artisau, farisau,
sakristau, ermitau, eskribau, kofau, mokau, zirujau.

6)
ATU = AU: Kantau, parau, azartau, gastau, gustau...
Bizkaiera: 1. Baneu, baleu, baheu.
2. Atu = eu: kanteu, salbeu, olgeu, ondreu, kondeneu, mimeu, topeu, konteu, sumeu, gusteu...

IU

1)

b. Koiu.
c. Oihu (egin).

5)

Taiu, oihu, baleiu, barreiu, maneiu, entseiu, debeiu.

BESTE BATZUK
NIK
A
ADITZA: Nik (nau).
Didanik, zaidanik, daramanik, datzanik, naizanik.
PARTIZIPIOA: Emanik, eramanik, etzanik, esanik, izanik, janik, edanik, iraganik.
ADBERBIOAK: 1. Bakanik, labanik, otzanik, beltzeranik.
2. Halanik, holanik, zelanik, bestelanik.
3. jadanik, lehendanik, betidanik, gaurdanik, aspaldidanik, gabetanik.
PARTITIBOA: 1. Lanik, orbanik, buztanik, afanik, bakanik, oihanik.
2. Aita(re)nik, ama(re)nik, norberanik, bestea(re)nik.
MUGAGABEA: Lamik, mamik.
GANDIK=GANIK: Niganik, zuganik, haienganik, harganik, gureganik.
E
ADITZA: Denik, dutenik, garenik, daudenik, zuenik.
PARTIZIPIOA: Etenik, irtenik, edirenik.
ADBERBIOAK: Lehenik, aurrenik, hurrenik, azkenik, zuzenik, gehienik, gutxienik,
gizenik.
PARTITIBOA: 1. Baimenik, kemenik, zekenik, zezenik, itxaropenik.
2. Zuenik, inorenik, batenik, besterenik, gizonenik.
MUGAGABEA: Albenik, premik.
I
ADITZA: Daki(e)nik, zeki(e)nik, dirudi(e)nik.
PARTIZIPIOA: jakinik, eginik, ekinik, ezinik, eraginik, irakinik,
ADBERBIOAK: Orainik, dohainik, apainik, lirainik, zikinik, gordinik, urdinik, zutinik.
PARTITIBOA: Minik, haginik, berdinik, hirinik, sorginik.
MUGAGABEA: Ninik, tximinik.

O
ADITZA: Dagonik, dionik, zaionik, nionik, genionik.
PARTIZIPIOA: Jagonik, egonik, emonik, igonik, eragonik, itxaronik, erionik.
ADBERBIOAK: Onik, sakonik.
PARTITIBOA: 1. Txanponik, santsonik, sentonik, gizonik, zorionik.
2. Ino(re)nik, bionik, denonik, guztionik.
U
ADITZA: Dugunik, digunik, zaizunik, duzunik, zaigunik.
PARTIZIPIOA:

Irunik, ehunik, errunik, iraunik, ihardunik, etzunik, entzunik, erantzunik.

ADBERBIOAK: Astunik, leunik, itunik, bigunik, lizunik, urrunik, zutunik, txukunik.

PARTITIBOA: Lagunik, ezagunik, tuntunik, egunik, errudunik.
MUGAGABEA: Burnik.
RIK
DIK, BIK: Atera dik, hobe dik, hori dik, espero dik, sartu dik. Aingira bik,
ume bik, txori bik, zoro bik, aingeru bik.

A
PARTIZIPIOA: Lagarik, faltarik, pasarik, oparik, botarik, kostarik, gurarik, aterarik.
PARTITIBOA: Erarik, gauzarik, ezpatarik, ikararik, makiladarik.
ADBERBIOAK: Barik, gabetarik, badarik, berarik, lokarik, artegarik.
LARIK:

Delarik, zelarik, dugularik, geundelarik.

TARIK:

1. Umetarik, gaztetarik, haurretarik, txikitarik.

2. Zuetarik, gutarik, haietarik, lurretarik, gizonetarik, guztietarik.

MUGAGABEA: Hamabik, salatarik, agintarik, aharik, gudarik.

Bizkaiera: Nagik, eragik, darabik, badagik, banagik.
E
PARTIZIPIOA: Aserik, errerik, ernerik, beterik, gorderik, usterik.
ADBERBIOAK: Gaberik, gazterik, tenterik, librerik, tristerik, goserik, solterik.
PARTITIBOA: Airerik, parerik, bederik, maiterik, hoberik, urrerik, kalamitaterik.
MUGAGABEA: Erik, azerik, komerik, egik, begik, orlegi, gehiegik, gutxiegik, larregik.
T(Z)ERIK: Sartzerik, betetzerik, izaterik, egoterik, aberasterik.
Bizkaiera: Egik.

I
PARTIZIPIOA: Aririk, jarririk, hasirik, hezirik, ibilirik, edukirik.

ADBERBIOAK: Garbirik, geldirik, bizirik, hordirik, lohirik, lodirik, urririk, zuririk.

PARTITIBOA: Harririk, ogirik, ongirik, erdirik, izerdirik.
MUGAGABEA: Idik, bihik, mihik, zirik, ontzidik.
O
PARTIZIPIOA: Jorik, jasorik, ehorik, igorik, itorik, igarorik, esperorik, idororik.
ADBERBIOAK: Sanorik, salborik, baporik, faltorik, erorik, berorik, freskorik, gaisorik, osorik.
PARTITIBOA: Lorik, ardorik, askorik, aurrekorik, antzekorik, oztoporik, bezalakorik.
MUGAGABEA: Ogik, gorik, txorik, hilobik.
IZENORDEAK: Hori(e)k, berorik.
U
ADITZA: Dirudik, zirudik.
PARTIZIPIOA: Harturik, sarturik, zabaldurik, eskaturik, kendurik, lagundurik.
ADBERBIOAK: Baraurik, damurik, gerturik, presturik, muturik, justurik, gatiburik.
PARTITIBOA: Urik, modurik, konturik, bururik, segururik.
MUGAGABEA: Hurik, zubik, gurik, marrubik, irudik, urdurik.
RRIK
HIK, DIK, BIK: Behar dik, zer dik, zor dik, segur dik.
Behar hik, leher hik, hor hik, gaur hik.
Senar bik, eder bik, behor bik, zakur bik.
A
PARTIZIPIOA: Beharrik.
ADBERBIOAK: Beharrik, halabeharrik, bakarrik, zaharrik, baldarrik, iharrik, suharrik, iratzarrik.
PARTITIBOA: Harrik, txarrik, eta abarrik, negarrik, belarrik, indarrik, bularrik.
MUGAGABEA: Belarrik, oinarrik, uztarrik, lotsagarrik.
Argik, ilargik, Lizardik.
E
ADBERBIOAK: Alferrik, ankerrik, ederrik, okerrik.
PARTITIBOA: Akerrik, landerrik eperrik, eskerrik, biperrik, okerrik, uzkerrik.

MUGAGABEA: Berrik, herrik, gerrik, zerrik, aberrik, laterrik.

Erbik, izerdik.

I
PARTITIBOA: Fakirrik, irirrik, txirtxirrik.
MUGAGABEA: Irrik, zirrik, txirritxirrik.
O
ADBERBIOAK: Gorrik, agorrik, jatorrik, lehorrik, elkorrik, derrigorrik, doilorrik,
bizkorrik, gogorrik.
PARTITIBOA: Gorrik, zorrik, danborrik, behorrik, zigorrik, burugogorrik.
MUGAGABEA: Orrik, gorrik, zorrik, jatorrik, txantxangorrik.
Hordik, elordik.
U
ADBERBIOAK: Samurrik, maltzurrik, makurrik, bildurrik, zihurrik, zuhurrik.
PARTITIBOA: Lurrik, haurrik, agurrik, apurrik, lapurrik, elurrik, gezurrik, muturrik.

MUGAGABEA: Urrik, inurrik, iturrik, bihurrik, neurrik.

Gurdik, ipurdik, Lapurdik.
LIK
HIK, DIK, BIK: Estal hik, ustel dik, batel bik, zail dik, bil hik, bolbol dik, odol dik...
A
ADBERBIOAK: Apalik, argalik, azalik, zabalik, makalik, masalik, leialik, eskuzabalik.
PARTITIBOA: Magalik, tamalik, hegalik, itzalik, kriminalik, naturalik.
MUGAGABEA: Animalik, burduntzalik.
Aldik, zaldik.
E
ADBERBIOAK: Epelik, ergelik, tentelik, goibelik, motelik, ubelik, ustelik.
PARTITIBOA: Fardelik, gibelik, orbelik, hotelik, motelik, uhelik.
MUGAGABEA: Elik, gelik.
Elbik, geldik.
I
PARTIZIPIOA: Hilik.
ADBERBIOAK: Soilik, isilik, zintzilik, gosekilik, kiribilik, umilik, hurbilik, zurbilik.

PARTITIBOA: Zailik, abantailik, abilik, jentilik, mutilik, biribilik.

MUGAGABEA: Lilik, Zizilik, kilikilik.

O
ADBERBIOAK: Ikolik, bolbolik.
PARTITIBOA: Oholik, odolik, oskolik, uholik.
MUGAGABEA: Zoli, Manolik.
U
ADBERBIOAK: Ahulik, mardulik, margulik.
PARTITIBOA: Enulik, eztulik.
MUGAGABEA: Zaulik, eulik, mandeulik.
SIK-ZIK
HIK, DIK, BIK: Irabaz hik, erraz dik, eskas bik, merez hik, errez dik, aldrebes
bik, eros hik, erruz dik...
A
ADBERBIOAK: Kasik, narrasik, errazik, eskasik, larru-hasik, buru-hasik.
PARTITIBOA: Baldrasik, kapazik, efikazik, jolasik, konpasik.
MUGAGABEA: Hazik, nazik, sasik, artasik, nahasik, ikasik.
E
ADBERBIOAK: Ezik, ez-ezik, ondoezik, izan ezik, trabesik, errezik, artezik, aldrebesik.
PARTITIBOA: Amesik, babesik, ezmesik, lanabesik, errebesik, ezerezik.
MUGAGABEA: Hezik, hesik, eresik, berezik, harresik.
I
ADBERBIOAK: Baizik, maizik, beraizik, goizik, noizik, mirrizik.
PARTITIBOA: Anisik, apaizik, krisisik, aprendizik.
MUGAGABEA: Bizik, ihizik, garraisik, gutizik, justizik.
O
ADBERBIOAK: Pozik, adosik, ortozik, aproposik, abundosik.
PARTITIBOA: Sosik, arrozik, kaosik, baliosik, amorosik.
MUGAGABEA: Egosik, erosik, hipnosik.

U
ADBERBIOAK: Flusik, biluzik, anpurusik.
PARTITIBOA: Deusik, ezteusik, negusik, jesusik, amurusik.
MUGAGABEA: Auzik, nagusik, itsusik, biluzik, aharrausik.

TSIK-TZIK
HIK, DIK, BIK: Ahantz hik, hartz bik, anitz dik, utz hik, gorputz bik...
A
ADBERBIOAK: Baltzik, latzik, garratzik, narratsik, zehatzik, mingatsik.
PARTITIBOA: Antzik, galtzik, gatzik, satsik, ardatzik, lorratzik, ugatzik, urratsik.
MUGAGABEA: Amatxik, erantsik, bederatzik.
E
ADBERBIOAK: Beltzik, traketsik, marketsik.
PARTITIBOA: Ametsik, baietzik, ezetzik, aketzik, saihetsik, ertzik, lupetzik.
MUGAGABEA: Hertsik, irentsik, miretsik.
I
ADBERBIOAK: Gaitzik, zikoitzik, likitsik, bortitzik, murritzik.
PARTITIBOA: Haitzik, bekaitzik, hitzik, zintzik, fitsik, sitsik, urritzik.
MUGAGABEA: Gitxik, bitxik, iritzik, irrintzik, goraintzik, probintzik.
O
ADBERBIOAK: Hotzik, motzik, mingotsik, zikotzik, zorrotzik.
PARTITIBOA: Hotsik, harotzik, bihotzik, izotzik, gorotzik, amilotxik.
MUGAGABEA: Ontzik, zortzik, ehortzik, zinegotzik.
U
ADBERBIOAK: 1. Hutsik, larrutsik, mangutsik, besutsik, oinutsik, triputsik, ortutsik.
2. Kamutsik, zurtzik, aputzik, malmutzik.
PARTITIBOA: Hautsik, funtsik, putzik, ahuntzik, gorputzik.
MUGAGABEA: Gutxik, igurtzik, imurtzik, burduntzik.

AURKIBIDEA
Edizio berrituari hitzaurrea
Hiztegiaren egitura

5
15

B-D-G-R
BA-DA-GA-RA
LBA-LDA-LGA
NBA-NDA-NGA
RBA-RDA-RGA
BE-DE-GE-RE
LBE-LDE-LGE
NBE-NDE-NGE
RBE-RDE-RGE
BI-DI-GI-RI
LBI-LDI-LGI
NBI-NDI-NGI
RBI-RDI-RGI
BO-DO-GO-RO
LBO-LDO-LGO
NBO-NDO-NGO
RBO-RDO-RGO
BU-DU-GU-RU
LBU-LDU-LGU
NBU-NDU-NGU
RBU-RDU-RGU

19
19
23
23
24
24
27
27
27
28
31
31
31
32
34
34
35
35
37
38
38

AK-AP-AT
TSAK-TSAT TZAK-TZAT
EK-EP-ET
IK-IP-IT
AIK-AIT-EIK-OIK
OK-OP-OT

39
39
39
40
40
41
41

UK-UP-UT
KA-PA-TA
LKA-LPA-LTA
NKA-NPA-NTA
RKA-RPA-RTA
KE-PE-TE
LKE-LPE-LTE
NKE-NPE-NTE
RKE-RPE-RTE
KI-PI-TI
LKI-LPI-LTI
NKI-NPI-NTI
RKI-RPI-RTI
KO-PO-TO
LKO-LPO-LTO
NKO-NPO-NTO
RKO-RPO-RTO
KU-PU-TU
LKU-LPU-LTU

42
42
45
46
46
47
49
50
50
51
52
53
53
53
57
57
58
58
60

K-P-T

NKU-NPU-NTU
RKU-RPU-RTU
S-Z-X + KA-PA-TA
S-Z-X + KE-PE-TE:
S-Z-X + KI-PI-TI
S-Z-X + KO-PO-TO:
S-Z-X + KU-PU-TU

60
60
61
63
64
65
66

AN
EAN
TSEAN-TZEAN
IAN
OAN
UAN
KAN-PAN-TAN
SKAN-SPAN-ZTAN
TSAN-TZAN
SAN-ZAN
EN
R-EN
RREN
SEN-ZEN-XEN
KEN-PEN-TEN
RKEN-RPEN-RTEN
ZKEN-SPEN-ZTEN

67
67
68
69
69
69
70
70
72
72
72
73
75
75
75
76
77
77

TSEN-TZEN
AIN
EIN
OIN
UIN
IN
SIN-ZIN
KIN-PIN-TIN
ZKIN-SKIN-STIN
ON
KON-PON-TON
SON-ZON
UN
AUN-EUN
KUN-PUN-TUN
SKUN-ZTUN
SUN-ZUN
TSUN-TZUN
MA-NA
AINA-EINA
SMA-ZNA
RMA-RNA
ME-NE
RME-RNE
MI-NI
MO-NO
AINO-EINO-OINO-UINO
MU-UN

78
78
79
79
79
79
81
81
82
82
84
84
84
86
86
86
87
87
87
90
90
90
90
91
91
91
93
94

M-N

L
AL
EL
IL
AIL-OIL
OL
UL
LA
LE
LI
LO
LU

95
95
96
97
98
98
99
99
101
102
103
104

AR
ER
ZTER-SKER

105
105
107
108

IR
OR
UR
RRA
RRE
RRI
RRO
RRU

108
108
110
111
112
112
114
114

AS-AZ
KAS-TAZ
ES-EZ
KES-TEZ
RREZ
IS-IZ
AIZ-OIZ
OS-OZ
US-UZ
AUS-AUZ
SA-ZA-XA
SE-ZE-XE
SI-ZI-XI
SO-ZO-XO
SU-ZU-XU

115
115
116
117
119
119
119
121
121
122
123
124
125
127
128
129

TS-TZ-TX
ATS-ATZ-ATX
ETS-ETZ-ETX
ITS-ITZ-ITX
AITZ
OITZ
OTS-OTZ-OTX
UTS-UTZ-UTX
TSA-TZA-TXA
NTSA-NTZA-NTXA
TSE-TZE-TXE
TSI-TZI-TXI

131
131
132
133
134
134
134
136
137
139
140
141

RR

S-Z-X

TSO-TZO-TXO
TSU-TZU-TXU
DIPTONGOAK
EA
IA
AIA-EIA-OIA
SIA-ZIA

TSIA-TZIA-TXIA
KIA-PIA-TIA
SKIA-ZPIA-ZTIA
OA
UA
AE
EE
IE
OE
UE
AI
EI
II
OI
UI
AO
EO
IO
AIO-EIO-UIO
SIO-ZIO-TZIO
AU-EU
IU
BESTE BATZUK
NIK
RIK
RRIK
LIK
SIK-ZIK
TSIK-TZIK

143
144
147
147
148
150
151

152
153
154
154
156
156
156
156
156
157
157
158
159
159
160
160
161
161
162
163
164
164
165
165
166
167
168
169
170

Hitzaren
Kirol Nazionala

X. Amuriza

Lehen Partea

I
BERTSOLARITZAREN
INGURUNEA
KIROL ETA JOLAS
Bertsolaritzaz mila gauza esan da: arte bat dela, euskal kulturaren esentzia, folklorearen adar bat, ahozko
literaturaren ardatz, euskararen eusle eta abar. Hain gauza ez-onak ere esan dira bertsolaritzaz: arte pobrea dela, jende
ezjakinaren adierazpidea, formula batzuren errepika ia mekanikoa, arte zakarra eta abar.
Idealtzeen edo arbuioen aurretik, eder ala zakar den pentsatzen hasi aurretik, bertsolaritza dibertsio bat dela
esango bagenu, ez genbiltzake funtsetik urrun. Geroago xehatuko dugunez, bertsolaritza dibertitzeko modu bat da.
Dibertsioa oso hitz zabala izanik ere, badakigu zer arlotan gabiltzan. Hura lanaren biki-laguna da edo izan behar luke.
Erromeriak, ihauteriak, ibilaldiak, dantzaldiak, gaupasak eta horrelakoak dibertsioak dira. Bertsolaritza ere, bere giro
batean, horrelakoxe dibertsio bat da.
Haurrak sokan, harrapaka, jostailuekin atzera-aurrera, zerbait arrastatzen edo eurek dakiten zernahi egiten ari
direnean, jolasean ari direla esaten dugu. Jolasa eta dibertsioa ez dira kontzeptu berdinak. Honetan, bertsolaritza ere
jolas bat dela esan dezakegu.
Esku pilotan, futbolean, korrika, iheri, haizkoran, harri jasotzen eta abar ari direnean, kirolean ari direla esaten
dugu. Gauza horiek denak, halako ahalegin eta egitura maila baten barruan eginik, kirolak dira. Gauza berak erdi
informalki eta gehiegi egituratu gabe burutzen direnean, jolas bilakatzen dira.

Ez da berdin esku pilota partidu bat jokatzea eta horma baten kontra tik eta tak aritzea. Kirolak bere ritmoa eta
bere konotazio sozialak dauzka. Bertsolaritza kirol bat dela ere esan dezakegu.
Azken kirolok joko edo dema kutsua daukate. Kutsua bakarrik ez, jokoak dira, Euskal Herrian batez ere. Kirolik
gehienei nor-gehiago hori kenduz gero, erdi biluzik gelditzen dira.
Batzutan ikusleen arreta nork irabaztean dago jokoa. Beste batzutan ikusleak jokoan parte hartzen du, dirua
jokatuz. Nor-gehiago, joko, dema, apustu... Hitz horiek denek euskaldun baten belarrietan ez dute esplikazio gehiegi
behar. Jokoaren edo demaren emozioa badakigu zer den. Sentsazio hori ematen dutenei jokoak esaten diegu.
Bertsolaritzak badu alderdi hori ere, desafio eta txapelketetan argi nabari denez.
Bertsolaritza, beraz, jolasa, kirola, jokoa da. Alderdi horiek guztiak biltzeko hitz bat harturik, bertsolaritza
dibertsio bat da. Hizkuntzan oinarrituriko dibertsio mentala. Euskal Herriaren historian zehar, bizikerak izan dituen
aldakuntzetan, dibertsioak ere aldatuz etorri dira, bizitzeko modua eta dibertitzeko modua elkar-loturik baitoaz. Horregatik
bertsolaritzaren izatea eta historia ulertzeko, hura sortu eta zabaldu zen biziera eta dibertiera ulertzea beharrezko da. Ez
diot hau alderdi bakarra denik, baina bai beharbada erdi ahazturik edo bazterturik daukagun alderdia. Bertsolaritza
politizatzera edo ideologizatzera halako joera den garaiotan, beste alderdia berritzea ez da gaizki etorriko.

LEHENGO DIBERTSIO MOLDEA

ETA ORAINGOA
Noiznahi eta nornahik dioena da oraingo bertsolaritza eta lehengoa ez direla berdinak. Baita lehenaren
nostalgia ere badago askotan. Sarritan entzuten duguna da: orain ez duzue lehen bezala kantatzen. Hori esatean,
sagardotegiak, tabernak eta lehengo giroa daukagu gogoan. Lehengo bertsolaritza eta oraingoa ezberdinak direla argi
dago. Ez dugu esango zein den hobea eta zein txarragoa, zergatik aldatu den ulertzen saiatu baizik. Aldakuntza horren
oinarrietarik bat lehengo eta orain dibertsio eskemen arteko ezberdintasuna da.

Lehen eta orain esatean, badakigu bizierak eta pentsaerak ez direla goizetik gauera aldatzen, ez eta toki
guztietan berdin eta ber-denboran ere. Toki batzutan eskema zaharra da nagusi, beste batzutan berria, eta denetan,
gutxiasko, nahasirik egoten dira.Transizioa esaten zaiona da hori.Transizio sozialak eta kulturalak mendeetakoak izan
daitezke eta munduko joanetorria etengabeko transizio bat dela dioena ez dabil gaizki.
Gure kasuon, lehengo biziera diogunean, gehienok biziera rurala, geldi samarra eta eskolak garrantzi gehiegi
ez zeukana ulertzen dugu. Biziera hori ez da guztiz galdu. Ez noski. Gaur ere ez dago gutxi lehengo bizieratik,
pentsakeraz batez ere, industri giroan bizi arren, buruek egitura rurala baitute.
Lehengo bizikeran, dibertsio moldea honelakoa litzake gutxi gora behera. Asteko dibertsio eguna bakarra zen:
igandea. Eta igandea bera ere arratsaldez, goizean, lan astunik egingo ez bazen ere, eginkizun erlijiosoak eta hauen
inguruko giro eta lagunarteak nagusi baitziren. Arratsaldean erromeria. Hantxe kontzentratzen zen asteko dibertsioa.
Erromeria herrian bertan edo albo-herri batetan izango zen, beti ere kilometro gutxiren barruan. Hasi aurretik,
ordubeteren bat jendea biltzen eta abar. Erromeria bera, musika eta dantza alegia, ordu batzu, udan luzeago, neguan
laburrago. Bukatutakoan, beste orduren bat edo bi plaza inguruan eta ondoren neska laguntza eta abar. Ilunabarra
erretiro onen hasera izango zen eta goizaldea erretiro txarren muga, tarteka biharamon osoa etxeratu ezinik egingo
bazen ere.
Gauza jakina da erretiro onak ez zirela denentzat berdinak. Neskek goiz etxeratu behar zuten. Mutilak, neske
laguntza ondoren, berriro tabernara edo sagardotegira itzultzea ez zen hain nabarmena. Neska-laguntzako ordu
misterios horren aurretxoan eta ondoren batez ere, bertsolarien ordua zen, norbait baldin bazen behintzat. Ordu horiek
bazuten aparteko berezitasunik. Erromeria bukatu arren, dibertsioa nola edo hala luzatu nahi zen, gero aste osoa
lanerako baitzetorren. Inork ez zuen etxerako gogorik. Goiz zihoazenak derrigorrez zihoazen, etxeko bildurrez, apaizen
zorroztasunez eta abar, neskak eta mutil gaztetxoak batez ere. Baina erretiro zorrotzen eztenik gainean ez zeukanak
nekez hartuko zuen etxera biderik. Joanbehar zorrotza zeukatenak ere sarritan deskuidatuko ziren, gero etxean trumoia
izango bazen ere.
Etxerako gogorik ezaz gainera, ordu horietan zerbait jaten eta batez ere edaten zen eta barrua gero eta
animosoago. Zertan denbora eman? Bertsolaririk bazen, huraxe zen une egokia. Alde batetik bertsolariak berak ere
dibertitu nahi eta gehienean etxerako presarik ez. Bestetik entzuleak ere gero eta saltsa-gogo gehiago. Zer gehiago nahi
duzu? Eta puntu batetik aurrera denak bertsolari. Ez dugu esango denak horretan arituko zirenik. Gogoa zeukatenak
berez-berez bilduko ziren. Edo bestela ekitaldi bat bertsotan, gero berriketan edo algaraka, gero berriro bertsotan, gero
jokoan eta horrelatsu. Deskribapen zehatzegirik egin gabe ere, ez da zaila honelako igande bat arratsaldetik goizaldera
iruditzen.
Dibertitzeko molde honen barruan bada zenbait faktore, dibertiera hura mugatzen eta determinatzen duena.
Hona nagusiak:
HERRI OSOA BATERA: Molde horretan herri osoa batera dibertitzen zen. Horrek ez du esan nahi ondo edo
gustora dibertitzen zirenik, hala zela baizik. Eta herri osoa ondo konpontzen zenik ere, eskandaluak eta burrukak ez
baitziren gutxi izaten. Bateratasun fisikoaz ari gara eta ez da gutxi. Erromeria batez ere gazteentzat zen, baina haurrak
ere han ibiliko ziren inguruan, begira edo deabrukeriak egiten eta nolanahi ere erromeria euren gisara bizitzen. Emakume
ezkonduak ere inguruan izango ziren, arrosariotik etxerantz bazen ere. Eta eurak ere dibertitzen noski, berriketan edo
begira bazen ere, han bait zeuden etxeko neska-mutilak, auzokoak, ezezagunak, baita kontrarioak ere. Gizon adinekoek
tabernatik segituko zuten erromeria, baita tarteka hurragotik ere. Guk ere geure sasoian... eta horrela. Hitz batez,
erromeria herriko dibertsioaren erdigune zen, bai bertan dibertitzen zirelako, bai hari buruz edo haren inguruan igandea
pasatzen zutelako. Erromeria zen haurren poz, gazteen jolas eta kirol, emakumeen hizpide eta zaharren bizkorgarri.
TOKI BEREAN GELDI: Dibertitzeko era horren beste eragile handi bat hori da, hots, jendea ez zela urrutira
mugitzen.Toki berean edo inguruan ibiliko ziren. Beraz, harreman handia eduki behar, fisiko hutsa bazen ere. Lagun
nahiz etsai, elkarren ondoan ibili beharra zegoen.
DENBORA LUZEA: Toki berean ibiltzeak ez luke eragin handirik, denbora luzez izan ezik. Arratsalde erditik
goizalderarte, ordu luzeak egiten zituzten elkar ikusiz edo ikusi ezinez. Ari garen harirako, berdin da elkar ikus-nahia
nahiz ikus-ezina, bigarrenak beharbada eragin handiagoa baitauka. Bakoitzak hantxe edukiko zituen ikusi nahikoak edo
ikusi ezinekoak. Eta hauek ere ikusi egin behar, toki berean denbora luzea eginez gero.
DIBERTITZEKO GOGOA: Zozokeria badirudi ere, denak dibertitzeko gogoan bat zirela esatea ez da
alperrekoa. Gogoa baino gehiago ere bai, maiz zapuzturik etxeratuko baziren ere. Dentsitate hori bizierak berak emana

zen noski, aurreko asteko zama osoa hustu behar baitzen han eta berriro aste osoa eta astuna baitzetorren. Hortik
etxerako gogorik eza eta orduak lauskitu beharra. Hortik mila aldiz esana eta entzuna: Aste erdi aurreko igandea
gogoratzen eta beste erdi hurrengoaz pentsatzen.
Gizarte eta dibertsio molde horren barruan, bertsolaria ez zegoen sobra, bera ere tarteko baitzen. Nola egongo zen ba
sobra, bizierak berak sortarazi baitzuen gehienik bertsolaritza? Baina kontestu hartan bertsolaritzak berezia izan behar,
bat-batekoa eta naturala. Gaiek ere arinak eta zorrotzak izan behar, garrantzi gabeak, intrazendenteak, hitz batez,
dibertitzekoak edo entretenigarriak. Han dibertsioa zen nagusi, hura baitzen nahi zena eta behar zena. Eta dibertitzeko,
kontu astunak eta ideologikoak lagun txarrak izan ohi dira, herritarrik gehienentzat behintzat.
Halako lagunarteetan bertso jarriak ere kantatuko ziren, dibertsio giroan beti ere. Bertso jarriak serioak ere izan
zitezkeen, baina giro hartan ez zitzaion gaiaren seriotasunari gehien begiratuko, bertso jarrien egokitasunari eta haiek
ematen duten gozamenari baizik. Diogun giroan, beraz, bertsolariak zernahi eta zenbatnahi, gai arinetan nahiz serioetan,
baita zakarretan ere. Kantaera bizia, hutsei hainbeste begiratu gabe, datorrena datorren moduan eta aurrera. Horregatik
bertsoketa honen kalitatea halamoduzkoa izango zen, kontestutik kanpora atera ezkero.

BERTSO JARRIAK
Gizarte molde horretako bertsolariek non kantatzen zituzten gai serioak eta garrantzizkoak? Bertso jarrietan.
Lehengo bertsolariek bazekiten, bai, gai serioak eta astunak ere kantatzen, batez ere gai politikoak, erlijiosoak, moralak
eta gertaerazkoak. Baina gai horien tokia ez zen sagardotegia, bertso papera baizik. Horrela bertso jarrien tradizioa
bertsolaritzaren bi adarretatik bat da, bestea baino garrantzitsuagoa beharbada. Historiako bertsolarien ezagutza hortik
daukagu batez ere. Etxahunek edo Xenpelarrek nola inprobisatzen zuten ez dakigu. Hauek bertso jarrietatik ezagutzen
ditugu. Badira bertso asko bat-batekotzat jotzen direnak, Bilintxen Domingo Konpaa adibidez. Baina bertso famatu hura
eta beste horrelako zenbait bat-batekoak izan zirela sinestea zaila da.
Bertso berriak norberez ala aginduz jar zitezkeen. Bertsolariak bazituen gaiak, berak sentitzen eta azaldu nahi
zituenak. Bakoitza nolakoa izan, halako ardurak eta sentipenak zeuzkan eta, beraz, halako bertsoak ateratzen. Txirritak,
esaterako, ziri-bertsolari fama badu ere, bertso politiko asko jarri zuen, foruen kentzeaz batez ere. Xenpelarrek, beste
askoren artean, bertso erlijiosoak ez ditu gutxi. Etxahun zuberoarrak bere bizitza krudela du gai nagusi. Eta horrela beste
guztiak. Bertsolariek zer gehien sentitu zuten edo haien arreta zeren inguruan zebilen jakiteko, bertso jarrien bilduma
aztertzea besterik ez dago. Bertso mota hauei esaten diegu norberezkoak edo norbere gogoz eginak.
Baina tradizio honetan aginduz eginak ere ez ziren gutxi. Hauen artean daude batez ere ezkontza galdutako
bertsoak. Neska bat edo mutil bat bertsolariagana joango zen eta esango zion: Aizu, lagunak utzi nau eta zuk bertso
berriak jartzea nahi nuke. Orduan neskak edo mutilak motiboak eta datuak kontatuko zizkion, -bere erara, jakina-, eta
bertsolariak bertsoak jarriko zituen. Bertso hauek plazaratzean, ez da harritzekoa beste alderdiak min hartzea. Horrela
gehienean ordainak etorriko ziren, hots, beste alderdiak ere bertsolari batengana joko zuen eta hari bere bertsioa
kontatuko zion, aurreko bertsoei buelta emateko. Inoiz bertsolari izengabe bera izango zen bi alderdien bertso jartzailea.
Ezkontza galduen bertsoez gainera, bazen beste motiborik, bertsoak aginduz jartzeko: etxekoen edo auzoen
arteko haserreak, urliak hau edo hori egin didala, jaunen batek berari bertso berriak dedikatzeko eskatzen zuela eta abar.
Honelako motiboak asko ziren, bai serioak eta baio barregarriak.
Azkenik, bertsolari arteko desafioak ere ez ziren gutxi, gehienean bat-bateko bertsoz, baina bai bertso jarriz
ere. Bertsolarien artean sorturiko haserreek ere hamaika bertso gordin ekarri zuten. Famatua da Txirritaren eta Fermin
Imazen arteko sesioa. Garai hartan bazen ohitura Santo Tomasetan Donostira bertsolariak eramateko, Victoria
Eugeniara ere bai. Nonbait Txirritaren esku uzten zuten lagunak bilatzea. Beti edo gehienean Fermini ere deituko zion.
Urte batez, ordea, Txirritak Fermini deitu ez. Honek, deitua izango zen uste osoz, traje berria ere egina zeukan, saio
hartako diruz ordaintzeko, eta ezin ordaindurik gelditu zen. Jake berria hartu eta harrika bota omen zuen, esanez: Zerekin
ordaindu behar diat nik orain hau? Bere amorruan bertso berriak atera zizkion Txirritari eta goiz batez han azaldu zen
gizona, Errenterian bertso paperak saltzen. Esan beharrik ez dago Txirritak berehalaxe bihurtu zizkiola ordainak. Gero
Imazek berriro eta Txirritak ere bai eta horrela sortu zen bi bertsolarien arteko istilu famatu hura.
Bertso berriak kantatzeko egiten ziren. Gaur bertsoak kantatzeko baino gehiago argitaratzeko egiten dira, edo
argitaratzen dituenak badaki apenas kantatuko direla. Aldizkari-egunkarietan argitaratzea eta eskuz esku saltzea sistema
guztiz ezberdinak dira. Aldizkarian tokia betetzeko edo ohituraz ere sar daitezke.Txarrenean ere nahikoa da aldizkariko

langile bat edo bi hartaratzea, bertso berriak esku askotara heltzeko, gero inork kantatuko ez baditu ere. Baina eskuz
esku saldu behar duenak jende asko irabazi behar du eta, asko saltzen ez badu, eskarmentatuko da eta gehiago ez du
aterako. Eskuz saltzea, beraz, kalitatearen garantia zorrotzagoa da. Sistema honetan, bertsolariak berak, edo
bertsopaper saltzaileak, bertso berriak kantatu egiten zituen. Non? Jendea biltzen zen tokietan, azoka, erromeri eta
abarretan. Kantatze hori propaganda bat bezala zen, gero gehiago saltzeko.
Bertso berrien edo bertso jarrien nostalgia daukatenak ez dabiltza oker, oso tradizio ugaria eta aberatsa izan
baita. Hala ere gauza batzu bereizi beharra dago. Sarritan bertso jarriak, pertsonalak zirenean batez ere, oso krudelak
eta gordinak ziren. Denbora joanda gero, politak iruditzen zaizkigu, baina garaian bertan ez ziren batere gozoak. Tradizio
hori berritzeko gogoa daukanik baldin bada, berari jarriko dizkiogu bertso berriak, kristorenak esanez, ea zer iruditzen
zaion.
Dena den, bertso jarrien izpiritua kantatuak izatea zen eta publikuan kantatu ere. Bakarka kantatzeak ez dauka
funts handirik. Bertso berriak kantatzea egintza soziala zen. Lehenbizi publikuan entzun, gustatu, ikasi eta gero berriro
lagunartean edo publikuan kantatu. Publikuan kantatzeko balio ez zuen bertsorik apenas inork ikasiko zuen. Bertsozaleak
bakarka kantatzen dituen bertsoak seinalea lagunartean ere kantatzen dituela edo kantatuko dituela. Jokabide horrek ez
dauka konturatua edo jakinez gain izan beharrik. Bat-bateko bertsoetan publikua funtsezkoa da. Bertsolariak ez du
bakarrean kantatuko, entrenamentu edo aproba gisa ez bada. Bertso jarriek ere azpi sozial hori aldean daramate.
BI ADAR
Bertsolaritzak baditu bi adar, bata bezain funtsezkoa bestea: bat-bateko bertsoak eta bertso jarriak. Bertsolari
tradizionalengan adar biak landuak izan dira. Are gehiago, gerra aurreko bertsolari handiak bertso jarrietatik batez ere
ezagutzen ditugu. Xenpelarrek, adibidez, nola inprobisatzen zuen apenas dakigun.
Gerra ondoren bertso berrigintza erdi mozturik edo ahuldurik geratu zen. Bertsolaritzak bere osoan iraungo
badu, bertso jarrien tradizioa nola edo hala berritu eta indartu beharra dago. Eta hau ez da erretiratutakoan edo
denborapasan egiteko lana, bertsolaria aktiboan eta menik onenean dagoenean baizik. Gaur egun badirudi adar hori berindartuz doala. Bat-batean izen handia daukaten bertsolariak ari dira bertso jarriak plazaratzen. Hala ere oraindik adar
ahula izaten darrai, bat-bateko bertsogintzaren ondoan, nahizta hau bezain garrantzitsua edo garrantzitsuago izan.
Areago oraindik, bertsolaritzaren bideak bertso jarrietatik doaz. Berritasunak esan nahi dut. Bertso jarriak batbatekoak baino aurrerago joatea normala da. Zerbaitegatik dira jarriak eta landuagoak. Bertso jarririk gabe, bat-bateko
bertsolaritza asko txirotuko litzake.
Jenero beraren adarrak izan arren, bat-bateko bertsoen eta jarrien egikera ezberdina da. Edo izan behar luke.
Adibide bat jartzeko, Txirritak bertso berrietan tankera berezi bat landu zuen. Hark ez zituen bat-batekoa eta jarriak
sistema berdinez egingo. Elkarren antz handiak aitorturik ere, bertso inprobisatuak eta jarriak moldakera edo moldalege
ezberdinak dauzkate, bai gaiz eta bai egituraz. Inprobisaturik kantatuko lirakeen antzeko bertso jarriak egiteak ez du
gauza handirik balio.
Horrek esan nahi bertso jarrien sailak bere arautegia behar duela eta landu egin behar dela. Gaia eta kalitatea
bertso jarrietan beste modu batera eraman behar da. Bertso hauek sortaka izaten dira eta sorta eramateak bere ariera
bat dakar. Bertso bakoitzean ere betegarri arruntik ez da onartu behar. Bat-bateko bertsoetan, ordea, onartu ezezik,
beharrezko da.Teknikaz eta hizkuntzaz ere bertso jarriek beste maila bat behar dute. Ez gara orain bertso jarrien
arautegia zehazten hasiko, baina bai nabarmendu bat-bateko bertsogintza eta bertso berrigintza oso lan ezberdinak
direla.
Bertsolari batek, ahalean behintzat, biak egiten jakin behar du, Etxahunek, Udarregik, Xenpelarrek, Txirritak eta
abarrek bezala. Bertso jarriak egiteko ohitura landurik ez daukan bertsolariak kantatuko lituzkeen bezalatsu moldatuko
ditu, hutsak kenduz eta kalitatea onduz. Ez da, ordea, kalitatea bakarrik. Tankera ezberdinak dira eta ezberdintasun hori
igarri egin behar da. Muga zehatzik jarri gabe eta elkarren antz handiak barne direla noski. Bertsolaritza bikoitza da eta
bikoiztasun horri tinko eutsi behar zaio. Adarretan bikoitz, enborrean bakoitz.

GAURKO DIBERTSIO MOLDEA

Lehengo biziera eta gaurkoa oso ezberdinak dira. Beraz, dibertsio moldeek ere ezberdinak izan behar. Beraz,
bertsolaritzaren toki sozialak ere aldatu egin behar.
Hasteko, diogun gaurko dibertsioa ez dela egun bakarrean -igandean- biltzen. Orain larunbata igandea
bezalakoa da eta ostiral arratsaldeak ere bai askotan. Horrez gainera, aste barruan ere bizitza sozial hura egitea ez da
harritzekoa. Urte barruan zubiak eta oporrak ere berritasun funtsezkoak dira gaurko bizieran. Hitz batez, dibertsioa
desbildu egin da eta, deskuidatzen bazara, jendea igandeetan aspertzen zaizu gehien.
Bigarren aldakuntza funtsezkoa: lehengo dibertsio moldeko ardatz zen gazteriak orain denbora gutxi egiten du
toki berean. Herritik alde egiten du. Beraz, haurrak lehengo molde sozial hartatik at gelditzen dira. Orain euren kontura
moldatu behar dute, edo telebistatik zintzilik, lehenago hainbeste maite zuten erromeri inguru hura gabe. Gizon
ezkonduak gehiago mugitzen dira, baina emakume ezkonduei ere haurrei bezalatsu gertatzen zaie, batez ere adin batetik
gora. Eta zaharrak, tradizioen eta kondairen bozdun zirenak, zer? Hauek oraingo moldean apenas daukaten gazteekin
tratatzeko modurik. Lehen erromeri inguruan edo ondoren berez sortzen zen harremana etena da. Zaharrek elkarri
kontatu behar gauzak eta gazteek ere ezin zaharren konturik entzun, lehen igandero egiten zuten bezala. Hitz batez,
gazteria sakabanatzean lehengo moldea zatikatu da, lehengo herri nukleoa lehertu da.
Eta zer nukleo berri sortzen da? Hor dago istilua. Nukleo berriak oso masifikatuak eta joanetorri handikoak dira.
Jendea multzoka dabil atzera-aurrera. Toki berean denbora gutxi egiten da geldi. Nonbait sartuz batera, irtetea
pentsatzen eta irtenaz batera, non sartu pentsatzen. Hitz batez, nomadismo anarkikoa. Asko mogitu arren, herri
nomadetan herri osoa zebilen hara eta hona, beti batzu eta denak batera. Giza nukleo ibiltari hau bertsolarientzat oso
egokia litzake. Gure gizartean, ordea, nomadismo horixe ere oso anarkikoa dugu.
Hizkuntzaz ere gaur koska latza daukagu. Dibertsio tokietan edo dibertsio bideetan, euskaldunak eta
erdaldunak nahasirik dabiltza, edo elkarren ondoan behintzat. Zoritxarrez, euskaldunak erdaldunen artean galdurik
bezala. Gaurko kafetegietan lau euskaldun baldin badaude, lau bider erdaldun gehiago alboan izango da.
Azkenez, dibertitzen ari den jendea bera ere oso ezberdina edo heterogenoa da, nahizta euskaldun izan. Ezberdina
ideaz, ohituraz eta abarrez. Eta batez ere, nahizta dibertsio tokietan ibili, denak ez dabiltza dibertsio giroan. Batzu
batzarretik datozela, besteak politikaz ari direla, besteak manifestazio bat komentatzen edo prestatzen, besteek batzokia
inauguratu behar dutela eta horrela mila gauza. Lehengo dibertsio eskeman, jendearen arreta eta gogo nagusia
dibertitzea bera zen eta horrek ematen zion biltzeari batasun handia, nahizta bestela, ezberdinak ez ezik, sarritan elkar
ikusi ezin zutenak izan. Baina oraingo jendetza heterogeno eta multzozko horietan, zer bertsoketa egin beharko litzake?
Arina, zorrotza, serioa, politikoa, satirikoa?
Esaten ari garena biltzeko, lehengo bertsogintzak gutxieneko baldintza hauek eskatzen zituen: dibertitzeko
gogoa, jendeak toki berean denbora luzea egitea eta jende berdintsua izatea, hizkuntzaz batez ere.

Lehengo dibertsio moldea ala oraingoa ote da hobea? Hori beste kontu bat da. Hemen ez gara balorapenak
egiten ari, ezberdintasunak adierazten baizik, eta ezberdintasun horien arabera, bertsolaritza lekutzen. Lehengo moldeak
ahalbide batzu zituen, gaurkoak beste batzu. Guztira beharbada gaurko eskemak ahalbide gehiago dauka, bilatzen eta
egokitzen jakinez gero. Gertatzen dena gaur hizkuntzarekin daukagula koska larria. Hori ez da bertsolaritzaren gaitza,
gaitz zabalagoa eta zailagoa baizik. Euskara lehen ere galtzen ari bazen, euskaldunen nukleoak nahiko trinkoak eta
autonomoak ziren. Orain horrelako nukleoak gero eta gutxiago eta bazterrago dira. Euskararen plaza hiria eta gizarte
urbanoa da. Hala izan behar du eta horretan ari gara. Baina gizarte urbanoan erdararekin buruz buru bizi behar da,
mendean ez esateagatik, eta hori beste soinu bat da.
Guztira beharbada gaurko bizierak ahalbide gehiago dakarrela esan dut. Eta halaxe sinesten dut. Har dezagun
bertsolari potentzial bat, figura izateko amorratzen dagoena. Honelakoak, lehen eta orain, praktikatu egin behar du,
kantatzeko lekuak aurkitu behar ditu. Hitz batez, plazak behar ditu. Plazak esatean, ez da jaialdi programatuak bakarrik
ulertu behar, kobrantza eta guztikoak. Bertso-plaza entzuleak dauden edozein toki da, dela herriko plaza, kale, taberna,
gela, autobus, bazkalondo, nahiz edozein bazter. Bertsolaritzan entzulea da plaza.
Gaur plazak nahi dituen bertsolariak edo bertsolarigaiak ez dauka aitzakirik. Lehen baino askoz errezago
aurkituko du non kantatu, anbizio apurrik baldin badauka. Alde batetik bertsolariak berak lehengo aldean mugibide handia
dauka. Asteburu berean probintzi osoa korri dezake, Euskal Herri osoa ez esateagatik. Ibiltari biziosoa izan gabe ere,

gaur edozein gazteren ingurunean eskualde bat baino gehiago sartzen da. Pentsa zenbat herri, handi eta txiki, zenbat
auzo, zenbat kale, zenbat jaileku ezberdin pasatzen duen gazteriak urtean zehar. Nahizta lehengo herri guztiz
euskaldunak gaur nekezago aurkitu, euskal-guneak asko eta askotarikoak dira. Erdararen nagusitasuna nabarien den
hiriburuetan ere gune horiek ugari dira: euskaltegi inguruak, halako tabernak, halako kaleak, halako eskolak, halako
elkarteak...
Bertsolaritzak lehenago ez zeukan aktibotasuna dauka gaur: bertsolari elkarteak, -Euskal Herrikoa eta
probintzietakoak, euron liberatu eta guzti-, maila guztietako bertso eskolak, haurretarik helduetaraino, sariketak,
lehiaketak, txapelketak... Inguruan beti dago bertsolaritzari dagokion zerbait.
Komunikabideek -idatziek, irratizkoek, telebisiboek- lehenago pentsatzerik ere ez zegoen presentzia daukate
gaur bertsolaritzan, batzutan saturatzen ari ez ote garen kezkatzeraino.
Oro har, bertsolaritzak gaurko gizartean lehengoan baino prestigio gehiago dauka, gazte artean batez ere.
Bertsolariak, nahi badu, ia noiznahi eta nonahi aurki dezake arretaz eta estimuz entzungo dion entzuleria. Inoportuno
gogaikarria ere izan daiteke noski, baina hori betiko arriskua da, oraingoa nahiz lehengoa. Bakoitzak badaki zer girotan
aurkitzen den eta non izan daitekeen egoki. Erratzen bada, plazak edo giroak berak emango dio eskarmentua, baina ez
da miru-begia izan behar, saio bat jendea haserretu gabe non egin daitekeen antzemateko. Zaratarik modernoena
dabilen tabernetan ere hamaika aldiz isilarazi dugu musika -edo bertsolariak ikustean, isilarazi dute-, baita jendeak
txalotu eta eskertu ere, kantatzeko borondaterik izan bada. Dibertsio giroan dabilena edozein ezuste onartzeko prest
dago, dibertsioa ere gehienean uste baino monotonoago izaten baita.
Gaur kantatzeko aukerak, bai programatuak, bai espontaneoak, lehen baino askoz gehiago dira. Oraingo
bizieran eta dibertsio moldean, zaila da kantatzeko aukerarik ezaz kexatzea, plaza ordainduak esan nahi ez bada.
Batzutan zalantzan egoten naiz kantatzeko aukera esatean,kobratzeko aukera esan nahi ez ote den. Ez, ez, hi! Nik
aritzeko eta trebatzeko esan nahi nian. Ondo pasatzeko bakarrik. Ba, desinteres horrekin dabilenak ez dauka burua asko
nekatu beharrik, plazak aurkitzeko.
Zenbait artek eta kirolek azpiegitura handia behar dute, hura praktikatzeko. Pilotak pilotalekua, futbolak zelaia,
antzerkiak antzokia eta hala beste gehienek, baina baldintza horiek ez daude noiznahi eta nornahiren esku. Eta sarritan,
azpiegituraz gainera, aritzaile mordoa behar da, jardun bat plazaratzeko. Bertsolariak aski du beste lagun bat eta dozena
bat entzule aurrean, hura bertso-plaza bihurtzeko. Ez du zelairik, ez oholtzarik, ez soinu-ekiporik ez beste tresnarik
behar. Entzuleak non aurkitu? Santuak aldarean bezain taket egonik, baliteke inor gutxi hurbiltzea erregutzera. Zergatik
ez norbera mugitu? Entzuleak erakartzea baino errezagoa izango da norbera haien artera sartzea. Zuhurtasun minimo
batekin, arrakasta segur dago.
Honek guztiak, jakina, halako ekimen bat eskatzen du norbere aldetik. Adin batzu -haurrak eta gaztetxoakoraindik ez dira ekimenak norberez garatzeko gai. Inork ekar-eraman behar ditu eta tokian jarrita ere, ez daukate
jardunak eskatzen duen antolamenik. Nagusiren batek atondu behar dizkie aukerak, irakasleak, monitoreak edo dena
delakoak. Besteek, gazteek eta gorakoek, ez lukete inor behar, euren ohizko ibileran nahi aina plaza aurkitzeko. Gogoa
eta anbizio pixka bat daukanak gaur Txirritaren garaian baino bitarteko eta aukera gehiago eta bariatuagoak dauzka.
LEHENGO ETA ORAINGO ENTZULERIA
Lehengo entzuleria esatean, ez dugu hain antzinakoa esan nahi. Gerra ondoko bertsozalea hortxe sartzen da
gehien bat. Bertsozale hauek eta Xenpelarren garaikoek ez daukate hainbesteko alderik. Beraz, oraingo entzuleria
esatean, duela hogeita hamar bat urtetik honantz sortu dena edo sortzen ari dena esan nahi dugu.
Lehengo entzuleriaren ezaugarri nagusia berdintsua edo homogenoa izatea da. Orduan ere izango ziren
ezberdinak, ideologiaz, jatorriz, hizkuntzaz, edukiz edo dena delakoz. Baina gehiengoa berdintsutasun horren barruan
zebilen. Alde batetik hizkuntzaz berdintsuak, hots, erdal munduarekin gehiegi nahasi gabeak. Nekez izango zen erdaldun
askorik aurrean. Honek ez du esan nahi orduan erdaldunik ez zegoenik, bertsolariak gehiengoa euskalduna zen lekuan
kantatzen zuela baizik.
Bestetik, lehengo entzulea ideologiaz ere berdintsua zen, edo behintzat ideologien konfrontaziorik ez zegoen
entzule artean. Egonda ere, bertsolariari ez zitzaion arlo horretan sartzerik eskatzen. Baina egon ere apenas zegoen,
bertsolarien entzule mailan behintzat. Idea aldetik entzule hark ez zeukan eskari zorrotzegirik. Alde horretatik hura
konforme uztea ez zen hain zaila.

Gainera gehienean bertsolaria entretenigarri gisa eramaten zen, gozamen bat hartzeko, dibertsio bezala eta
dibertsio zabalago baten barruan: jaiak, lagunarteak, erromeriak, afariak, sagardotegiak eta abar. Gai aldetik, beraz, ez
zegoen problema handirik.
Oraingo entzulea hizkuntzaz ez da hain berdintsua. Maiz kantatu behar izaten da erdaldunak aurrean diren
tokian. Erdal giroa den tokietan ere bai. Euskaldunak izanik ere, euskaraz hain ondo ez dakitenak bat baino gehiago
izango dira entzule. Euskaraz ikasten ari direnak milaka dira eta euskaldun berriak ere ez gutxi. Horietarikoak ia bertso
saio guztietan daude.
Gaur entzulearen heterogenotasuna ideologian dago batez ere. Oraingo bertso saioetan abaniku guztia dakusu
aurrean: alderdi politiko ezberdinak, antinuklearrak, ekologistak, feministak, amnisti batzordekoak, preso ohiak,
kiroltzaleak, gazte rockzaleak, plazara zerbait ikustera inguratu diren amamak, bertsolariak entzutera etorritako agure
burusoilak... Denerik zerbait.
Normalean entzule berdintsua hobeto datorkio bertsolariari, era batekoa nahiz bestekoa dela. Orduan badaki
zertara egokitu behar duen, badaki aurrean zer jende daukan. Denerik dagoenean, ez da erreza denengana iristea. Hala
ere, entzule ezberdintsu hau gero eta ohizkoago da eta bertsolariak ez dauka heterogenotasun horretara egokitzeaz
beste biderik.
Entzule radikal samarrak ere badira. Kopuruz gutxiago izan arren, hauen eragina handiagoa da, ekileago eta
oldarkorrago baitira. Edo ez dira hain konformakor. Bertsozale tradizional adintsuak nekez eskatuko dio konturik
bertsolariari, berak nahi edo uste zuen gauzarik kantatu ez badu ere. Eta konturik hartzen badio, mantsoago egingo du,
zorroztasun gehiegi gabe. Entzule ekintzaileak, ordea, nekezago barkatuko du, bere ustez garrantzitsuak diren gaiak
saioan aipatu ez badira. Laster esango dizute: Zer, mutilak? Presoak zer? Intsumituak zer? Hauteskundeak zer? Arazo
nuklearrak zer?... Eta abar. Honelakoen eragina handiagoa da, enfrentatzea hautatzen ez bada, eta hori bertsolariak
nekez egingo du.
Entzule mota honek bertsoaren izateari ez dio hainbeste garrantzi ematen. Zer esanari adiago dago, nola
esanari baino. Lehengo entzuleak, ordea, ideiei ez die hainbeste begiratzen, baina bertsoaren egituran nekez
engainatuko duzu.

Oraingo entzulerian, beraz, heterogenotasun ugari hori aldez aurretik jo beharra dago. Errezago al da? Zailago
al da? Ezberdina da. Oso ezberdina. Bat beharrean, entzuleri berdintsua nahiago nuke. Era batekoa nahiz bestekoa,
baina antzeko samarra. Hori aurrerantzean zaila izango da. Entzuleri nahasiaren aurrean kantatzera mentaldu beharko.
Horretan bertsolaritzaren ingurua ez da gutxi aldatu.
Baina aldakuntza horrek txar baino on gehiago dauka. Gaurko entzulea, oro har, lehengoa baino askoz
jantziago dago, askoz eskolatuago baita. Eskola akademikorik ez daukan bertsozale klasikoak ere orain askoz informazio
gehiago dauka, komunikabideei, etxean edo inguruan entzuten duenari eta biziera mugituagoari esker. Bertsolariak
edozein gai edo gai baten edozein trataera lehen baino lasaiago proba dezake, arrotz gertatzeko bildur gabe. Hitz batez,
irudimena askoz libreago eta zabalago erabil dezake. Hori aldeon handia da, lehengo entzuleak markatzen zuen bide
estu samarraren aldean.

II
BERTSOLARITZAREN
BARNEGUNEA
BERTSOLARIA BERA: Diodan, hasteko, entzuleekin batera bertsolariaren beraren izatea ere asko aldatu dela lehendik,
eskolaren bitartez batez ere. Gaur gehien dabiltzan bertsolaririk gehienak karreradunak dira, unibertsitatetik pasatuak
edo pasatzen. Horretan bertsolaria entzuleen bataz-bestea baino gehiago aldatu da. Nahizta oraindik bertsolari
klasikoaren eta modernoaren ereduak koexistitzen diren, laster mota bakarra geldituko da. Horrek ez du esan nahi
bertsolariak berdinak izango direnik. Areago oraindik, gaurko bertsolari ereduan diferentea izateko modu gehiago dago
bertsolaritza klasikoan baino, eskolak eta gainerako informazioak ematen duen esparru zabalagoagatik hain zuzen.

ESAERA,TESTUA, KOPLA, BERTSOA

Bat-batekotasuna ez da bertsolaritzari bakarrik dagokiona. Hau inprobisatzeko era bat da, aurreko beste mota
batzuren eboluziotik datorrena. Inprobisazioa buruz ikasia ez den guztia dela esan dezakegu. Beraz, hizketan ari
garenean ere, maila bateko inprobisazioan ari gara. Ez dugu dena asmatzen. Hitzak eta hizkuntza eginak daude.
Kontzeptuak eta irudiak ere gehienean eginak erabiltzen ditugu. Baina ordenatzeko eta une bakoitzera ekartzeko modua
beti da berria. Berritasun hori agorturik ageri denean, hizketa monotonoa dela esan ohi dugu. Beraz, monotonia osotik
berritasun edo orijinaltasun osora bide amaigabea dago. Hori prosan ere gertatzen da.
ESAERA: Hitz multzo batek halako tankera berezia hartzen duenean, esaera bihurtzen da. Honek, gama baten
barruan, halako luze-labur bat dauka. Gutxienez bi hitz behar ditu: Saldua galdua, urrea urri, ezjakina ausart, duenak
badu eta horrelakoak. Hitz bakarrez ez dago esaerarik osatzerik. Eta gehienez zenbat? Goi zehatzik ez dago. Baina
hitzetatik joez gero, dozena erdiren baten inguruan ibiliko da eta dozenatik behera beti ere. Esaldika jota, pare batetik
gora nekez iragango da. Esaldi bakarrekoak: Otsoak ez du otsokirik jaten. Astoak mandoari belarrihandi eta abar. Esaldi
bikoak: Dagoenean bonbon, ez dagoenean egon. Egiten baduzu sua, ikusiko duzu kea eta horrela.
Esaerak, bere laburraz gainera, adierazkorra izan behar du. Irudiren bat, konparazioren bat, hitz jokoren bat,
kontrasteren bat. Zerbait bizia, beste zerbait biziki adieraztekoa. Horretan mota guztietarikoak izango dira, txantxazkoak,
samurrak, serioak... Sarritan esaera errimatuak izango dira. Honek esaerari beste faktore bat ezartzen dio, gogoan
hobeki sartzen lagundurik: Dagoenean bonbon, ez dagoenean egon. Eros astoa eta beharko duk lastoa.
TESTULARIA: Bi esaldiko esaeren antzekoa da testua edo ditxoa esaten zaiona. Horretarako abildadea
daukanari testulari edo ditxolari deritzo. Testua esaeraz beste mota bat da, baina luze-laburrean esaera errimatuen
antzekoa. Nor da testulari edo ditxolari? Hizketa errimatuz eta graziosoz erantzuteko talentua daukana. Fernando
Amezketarrari txakur txiki bat zaunka eta zaunka ari omen zitzaion. Fernandok emakumeari galdetu zion:
-Nola du txakur honek izena?
-Pitxita.
-Egiten al du putzik ipurdia itxita?
Honela erantzuteko zaletasuna eta trebetasuna daukanari testulari esaten zaio. Testulariak gehienean erantzun
bakarra ematen du, errimaturik, baina neurtu eta kantatu gabe. Zaletasun hori euskaldunen artean oso zabala izan da eta
badira honela eginiko berriketa osoak. Testulariak ez direnak ere ezagutu ditut, berriketa luzeak horrela eginez edo
egiten saiatuz. Elkarri erantzunez, errimak amaitu arte. Jolas bat bezala. Umetan, helduen solasak entzutea gustatzen
den adin horretan, maiz entzuten genituen horrelakoak, tabernatik etxerantz batez ere. Trebetasun horretan
nabarmentzen denari testulari esaten zaio. Dudarik gabe inprobisazioaren arloa da hau.
KOPLARIA: Koplaritzak testularitzari beste faktore bi ezartzen dizkio: kantua eta neurria. Kantatzeko, neurtu
beharra dago. Neurri hori ez da beti zehazki matematikoa izango, baina gehienean finkoa da, silabaren baten gorabeheran. Beste alde bat ere badu testularitzari buruz. Hemen bi lagunek parte hartzen du. Testulariak beste noribait
erantzuten dio. Biak testulariak badira, elkarrizketa errimatua izango da. Koplariak berak egiten du dena. Berak egiten eta
kantatzen ditu koplaren bi puntuak. Koplak gehienean bi oineko errima darama, hiru ere bai inoiz, baina hauek gutxiago
dira. Mota hau oso zabaldua izan da Euskal Herrian, trikiti eta eske koplek (Gabonak, Santa Agedak eta abar) adierazten
dutenez. Koplaritza oso mota berezia eta nortasun handikoa da. Hona bi oineko kopla batzu:
-Turruku truku truku
ez niri ikutu
ama ganbaran dago ta
sentituko gaitu.
-Oilarra jaikitzen da
goizean goizik
ez daki besterikan
kukurruku baizik.
Hiru oinekoak: -Errekaldean lizarra
hari begira izarra
etxe hontako nagusi jaunak
urre gorrizko bizarra.

-Mendi altuen edurre

bota surtera mukurre
alaba galanten amak
mutil zantarren bildurre.
Koplaritza inprobisazioaren arlorik handienetarikoa izan da. Gehienean koplak buruz kantatzen dira, baina
koplaritza inprobisazioa ere bada. Santa Ageda eskean, esaterako, koplariak ate bakoitzean zerbait berria asmatuko du,
zer ikusi, hura koplatuz.
BERTSOLARIA: Koplaritzaren eboluziotik bertsolaritza dator. Bi kopla elkarren gainean jarririk, bertso bat
osatzen dute. Arin-arin koplak edo porrusalda zortziko txikiaren neurrikoak dira. Zortziko txiki erdi bat bezala. Edo
alderantziz esanik hobeki, zortziko txikia kopla txiki doblea bezala da.
Turruku truku truku
ez niri ikutu
ama ganbaran da da
sentituko gaitu.
Ama ganbaran eta
aita suetean
neska-mutil alperrak
eskilarapean.

Hona hemen bi kopla elkarren gainean jarriak. Errimaren ezberdintasuna kenduz gero, zortziko txiki garbia.
Fandango koplak luzeagoak dira eta sarritan hiru oinekoak. la zortziko handiaren egitura daukate. Hona hemen bat:
Egun da Santi Mamina
benetan egun samina
goiko zeruan gorde dezala
luzaro bere arima.
Lehenengo bi puntuek zortzina silaba daukate, zortziko handian lerro errimatuak bezala. Bigarren partea
zortziko handiaren puntu bat bezalakoa da, lehen lerroak hamar silaba eta lerro oindunak zortzi dituela.
Esaten ari garen jauzia kopla txikitik zortziko txikira argi ikusten da. Badira hemen, bai zortziko txikian eta bai
zortziko handian, gauza aipagarri batzu, doinuei begiratzen badiegu.
DOINUEN AITORMENA: Bertso doinu zaharrek edo tradizionalek egitura bikoitza nabarmen dute.
Ahapaldiaren lehen erdia eta bigarren erdia doinu berbera dira. Doinu bera bi aldiz errepikatua. Bigarrenez kantatzean,
hots, ahapaldiaren bigarren erdia hastean, barazio bat eragiten zaio, berdinatsuna hausteko. Baina bestela, doinu bera
dira, bi kopla jarraian kantatuak bezala.
Zortziko handietan ere doinu beraren errepika berdina dago bertsoaren bigarren erdian, zubitzako apaindura
hori eginik. Bertso doinuetatik, beraz, argi dago bertsolaritza koplaritza doblatua bezala dela. Horrek ez du esan nahi
bertsoa kopla doble bat denik. Izango zen garai bat, -eta ez hain antzina-, koplaritzatik bertsolaritzarako iragaitzan,
bertsolaritzak oraindik nortasun eginik eta berezirik ez zeukana. Baina doblatzeak edo luzetasunean aldakuntza handi
hori sartzeak izatean edo funtsean ere ezberdintasuna ekarri zuen. Horrela bertsolaritza eta koplaritza bi mota berezi eta
ezberdin dira, bi alor ezberdin, kidetasun handiekin bada ere.
Luzetasunari buruz, esan dezagun bertsolaritzaren arau ohizkoa lau oinetik gora dela eta gutxienez hiru.
Koplaritzan ohizkoa bi oinekoa da eta goia hirukoa. Badira animali txikiak, erdibitzean kide berdin bi sorrarazten
dituztenak. Landareetan nahiko normala da hori. Koplaritzari ere berdintsu gertatu zitzaion, baina kasu honetan sortu zen
izaki berria ez zen berdina, jenero ezberdina baizik. Bertsoa, bere espazio luzeagoari esker, diskurtsiboagoa da. Ideak
azaldu eta garatu egin daitezke eta, hala ez bada, betelan bat egin behar da. Koplaritzan ez dago horretarako tokirik.
Osagaiek soil eta biluz joan behar dute. Hitz eta idea minimoz lortu behar dira efektu guztiak, rotazio gisako errepika
funtsezko dutelarik. Horrela, silaben kopuru materialean, kopla bat bertsoaren erdia dela esan badaiteke ere, jeneroz eta
estiloz oso izaki ezberdinak dira, hamar urteko haurra hogei urteko gaztearen erdia ez den bezala.

Bertsolaritzak zabalkunde eta erro handirik eduki ez duen tokietan, bada zer bitxi bat, oraintsu arte gertatua:
bertso bat kantatzean, lehen bi oinak alde batera eta bigarren biak bestera errimatzea. Bidezko iruditzen zaie hori.
Bizkaiko bertsolari txapelketak hasi zirenean, -beraz, duela berrogei urtetik honantz-, baziren hala errimatzeko ohitura
zeukatenak, beste era batera izan behar zuenik pentsatu ere egin gabe. Ez zen laurak errimatzeko gai ez zirelako,
halakoxe buruera zeukatelako baizik. Baliteke laurak berdin errimatzeko erreztasunik ez edukitzea, euren bururik sekula
hartara jarri ez zutelako. Hori beste kontu bat da. Hemen buruerak agertzen ari gara. Horrela errimatzeko ohitura
zeukanak seinalea koplari pentsakera zeukala. Gaur ere horrelako buruak bat eta lau baino gehiago izango dira,
bertsolaritza orain Euskal Herri guztian nahiko ezagun bihurtu bada ere.
Atal hau bukatzeko, diogun progresioa honela doala: hitza-esaldia-esaera-testularitza-koplaritza-bertsolaritza.
Gaur denek diraute eta denetik daukagu. Maila batetik bestera eboluzionatzeak ez du aurreko maila galdu denik esan
nahi. Gorago Fernandoren testu bat aipatu dugunez gero, badakigu hura testulari trebea zela. Baliteke koplaria ere
izatea, horretaz gehiegi ez dakigu baina. Badakigu bertsolari bikaina izan zela. Dena dela, bi arlo edo jenero ezberdin
dira eta baliteke bertsolari on bat koplari txarra izatea eta koplari on batek bertsolari ezin izatea.
HITZA JOKO TRESNA
Bi kirol mota daude, batzu lanetik sortuak eta beste batzu irudimenetik, lanarekin zerikusi hurbilik ez
daukatenak. Gure herri-kirolik gehienak -beste herri batzutan ere bai- lanetik harakoak dira, hots, lanerako tresna berak
erabiltzen dira kirol eta jokorako. Haizkora lan tresna da, berdin arrauna, sega eta abar. Baita animaliak ere. Haizkora
bera da lanerako zein jokorako, nahizta jokorako ahalik haizkorarik onenak erabili. Honek ez du funtsik aldatzen. Lanean
ari dena haizkolaria da eta jokoan ari dena ere bai. Lana utzi eta tresna bera hartzen da jokorako, lana imitatuz eta
horretan elkar neurtuz. Era honetakoak dira haizkolariak, arraunlariak, segalariak, idi-demak eta beste dema guztiak.
Harri jasotzea ere sail honetan sartzekoa da, lanerako behar den karga-indarra hartzen baita kirolerako ere.
Mota guztietako korrikariak ere hemengotzat jo daitezke, ibiltzea -oinez, bizikletaz, motoz, autoz...- lanerako eta bizitzeko
beharrezko baita.
Beste sailean kirol asmatuak daude, halanola pilota, futbola, saski baloia eta abar. Herri bakoitzean edo herri
sail bakoitzean kirol ezberdinak asmatzen dituzte eta kirol bakoitzak zaletasun ezberdina dauka han-hemen. Lanetik
harako kirolak ere komunak ala ezberdinak izan daitezke, segun toki bakoitzean zer lantresna eta biziera daramaten.

Hauek honela, hitza ere lanerako, bizitzeko, elkar harremantzeko behar den tresna dugu. Lantresna hori, molde
edo arau batzu ezarrita, jolaserako eta jokorako erabiltzea, horixe da bertsolaritzaren alderdi funtsezko bat. Hitza
kantatzen, neurtzen eta errimatzen hasten garenean, lanetik jokora pasatu gara. Horrek ez du esan nahi jokatzea lana ez
denik edo kostatzen ez denik. Bai alajaina. Eta batzuren jokoa bera bilakatzen da lan eta lanbide. Baina, oro har, jokoa
beti izango da lanaz beste zerbait, publikuarentzat batez ere.
Azaltzen ari garena, labur esanda, hauxe da: gizakien bizitzan hitza beharrezko da lanerako eta elkar
komunikatzeko. Hitz neurtuz eta errimatuz kantatzen dugunean, horixe da bertsolaritza.
Orain sar gaiten jokoan, jolas gaiten hitzarekin. Gutxi gora behera esan dezagun horixe bertso batean. Erabaki
hau hartzen dugunean,jokoan sartzen gara. Hona bertso posible askotariko bat:
Hizketan lerratzen da
gizonen bizitza
jolas edo jokoan
pozago gabiltza.
Neurriz eta errima
kantatzea hitza
horra zer kirol mota
den bertsolaritza.
Jokatzen ari gara eta joko posible asko dago hemen: esateko bera beste bertso batez esan; bertso ezberdina,
baina esanahi bera. Modu bat oinak aldatzea da. Orduan guztiz bertso ezberdina ateratzen da. Beste era bat errima
berarekin bariazioak egitea da. Hona errima aldaturik:

Hitza asmatua da
gu jaio baino lehen
jolas edo jokoa
ere hala omen.
Hitza neurri-errimaz
kantatu ondoren
horra bertsolaritza
zer kirol mota den.
Errimarik aldatu gabe gauza berdintsua esan daiteke:
Hizketan ikasi dut
lanean baino lehen
jolas edo jokoa
maitagarri omen.
Hitza neurri ta errimaz
abestu ondoren
jakingo duzu lan hau
zer dibertsio den.
Beste joko mota bat liteke, aldez aurretik esankizunik gabe, oinak hartu eta haiekin zerbait osatzea. Horrela,
esaterako, lehen bertsoko lau oinak hautatuko ditugu: bizitza, gabiltza, hitza, bertsolaritza. Hona oin hauekin bertso
posible askotariko bat:
Beti penaz urtzeko
ez baita bizitza
txori kantari gisa
han-hemen gabiltza.
Haizeak eramaten
ez badigu hitza
mendez mende biziko
da bertsolaritza.
Zertan ari gara? Jolasean, jokoan ari gara. Lantresna edo bizitresna zen hitza jolas edo joko tresnatzat hartu,
oztopoak edo gainditu beharreko zailtasun batzu -neurria eta errima- jarri eta jokatu. Haizkolariak haizkoraz, arraunlariak
arraunez edo segalariak segaz bezala.
BEREZITASUNA ETA ORIGINALTASUNA
Bertsolaritzak badu berezitasun orokor bat. Orokortasun horren barruan, gauza asko aipa daiteke, banaka
beste mota batzuren kideko edo antzekoak, baina guztiek batera mota berezi bat ematen dutenak. Honela, adibidez,
bertsolaritza herritarra, entzulea behar duena, ahozko literaturaren sailekoa eta abar esaten denean, gauza horiek ez dira
bertsolaritzan bakarrik gertatzen. Denak jota, ordea, bertsolaritzak jenero berezi bat egiten du.
Baina ez al dago zerbait, bertsolaritzak bakarrean daukana, bere-berea duena eta ez beste ezerena,
bertsolaritza funtsean definitzen eta bereizten duena? Bai noski. Zer da hori?
Arte motarik gehienetan, denetan ez esateagatik, bi une guztiz berezi eta ezberdin daude: 1) Sortu edo kreatu,
2) Interpretatu. Kantariak, esaterako, lehenengo une batetan sortu egiten du. Une hori bakarrean egiten du. Bakarrean
edo elkarrekin, baina ez jende aurrean. Bigarren unean, denboraz eta tokiz oso urrun eta bereizirik, jende aurrean
interpretatzen du.
Hona, ordea, bertsolaritzan bi uneok bat bera direla, alegia, sortzea eta interpretatzea era batera egiten direla.
Sortzen ari den unea bera da interpretatzen ari dena. Honek arte motaren egitura eta egilearen psikologia guztiz aldatzen
ditu. Jende aurrean barruz kanpora, biluzik jartzea bezala da. Kantariak, sortzen ari denean, biraoak bota ditzake,
ateratzen ez bazaio. Jauzi egin dezake, ondo ateratzen bazaio. Batzutan amorraturik, beste batzutan pozik ariko da,
segun lana nola ateratzen zaion. Baina nolanahi ere bakarrik dago. Garagarrak egin nahi baditu ere, inork ez dio ezer

esango. Horixe da bertsolariak ezin duena, sortzen duena entzuleen aurrean sortzen baitu. Jendea haren estuasuna edo
lasaitasuna ikusten ari da. Horrek, gorago esan bezala, mota eta psikologia guztiz azpikoz goratzen eta aldatzen ditu.
Beste arte mota batzutan, bi uneak ezberdinak izanez gainera, pertsonak ere ezberdinak izan daitezke. Batek
musika sor lezake eta besteak interpreta. Antzerkian, musikan eta abarretan ere, egilea ez da gero interpretea izaten.
Kirolean ere bi uneak bat dira, hain zuzen sortze huraxe baita ikuskizun. Kirola jende aurrean ikuskizuna da eta
jende gabe jolasa. Honetan, kirolak ikusle gabe ere badauka bere justifikazioa. Galde bestela haurrei eta gazteei, pilotan
edo futbolean ari direnean. Bertsolaritzak badu kirol alderdirik, baina gutxiago eta nekez justifikatzen da entzule gabe.
Talde oso bat bertsotan jardun liteke, baina hau ez da normala eta bertan ere entzule bat baino gehiago izango da.
Besterik da lagun batzu elkarrekin entrenatzea. Kirolean bezala, hemen ere jokatzea eta entrenatzea ez dira berdin.

INPROBISAZIOA EDO BAT-BATEKOTASUNA

Oker handia litzateke inprobisazioa Euskal Herriko pribilegioa dela pentsatzea. Ezjakintasunak edo etxeko
miseriak izkutatu nahiak eramaten du topiko harro horietara. Baita oker handia litzateke inprobisatzeko modu bakarra
bertsolaritza dela pentsatzea ere. Inprobisazioa hizkuntza eta kultura guztietako osagaia izan da eta da. Eta beharbada
kulturen primitibotasuna eta inprobisazioaren garrantzia korrelatiboak izan dira.
Hizkuntza eta kultura guztietan inprobisatzen da. Batzutan, batez ere hizkuntza teknifikatuetan, inprobisazioa,
literatur mota berezi bezala, galdu edo ahuldu egin da. Eta behin galduz gero, nekez berreskura daiteke, itzulgaitza baita.
Inprobisazioa, batez ere ahozko literaturaren atal denez gero, ahozko literaturarekin paretsu doa. Noiz dauka indarra
ahozko literaturak? Literatura idatziak eta bisualak -telebistak eta zineak- irentsi arte. Literatura idatzia ez da hain
antzinako gauza. Mendebaldeari dagokionez, hor ditugu Ekialde hurbileko zibilizazioak: Babilonia, Egipto, Israel eta abar.
Gero Grezia eta Erroma eta horrela gureganaino. Kultura hauetariko zaharrenak ere, duela bost mila urte ingururarte
ezagutzen ditugu. Zer dira bost mila urte gizateriaren historia luzean? Literatura idatzia heldu arte, herriak eta kulturak
ahozko literaturaz moldatzen ziren.

Literatura idatzia bera ere oso mugatua eta minoritaria da, inprenta heldu arte. Gorago aipaturiko kultura guzti
horietan, literatura idatzia, pergaminoak eta abar, oso esku bakanetara iristen ziren. Beste guztiek hori zer zen ere ez
zekiten. Guretzat ilargira ehizan joatea bezala.
Inprenta, esateko, atzo goizekoa dela joez gero, pentsa zer proportzio kaxkarra dagoen literatura idatziaren
alde munduaren historian. Baina inprenta zabaldu eta gero ere, ez uste denak horren inguruan zebiltzanik. Mende honen
haseran, mundu guztia jota, ehuneko laurogeita hamabost analfabetoak ziren. Gaur bertan ere, proportzio hori asko
gutxitu arren, analfabetoak alfabetatuak baino gehiago dira munduan.
Alfabetatua izatearen minimoa irakurtzen eta idazten jakitea baldin bada, gauza bat da jakitea eta beste bat
praktikatzea. Alfabetaturik gehienek zertxobait irakurtzen dute, baina idatzi ia bat ere ez. Hori ez da literatura idatziaren
hesparruan bizi direla esateko aina. Zerbait erregular samar irakurtzen dutenak gutxienak dira. Asko irakurtzen dutenak
bakan-bakanak eta asko idazten dutenak hatzez kontatzekoak. Hori gaurko proportzioei begiraturik. Munduko historia
guztiko proportzioak ateraz gero, ia hutsa. Honek esan nahi du beste gizaki guztiak oraindik literatura ahozkoaren
inguruan dabiltzala.
Gertatzen dena da literatura idatziak, gutxienena bada ere, indartsuena dela eta beste guztiak irensten dituela.
Honek indarra hartzean, aurreko guztia ezabatzen du edo ezabatzeko arriskua dauka. Transformagailu txiki guztiak
agortzen dituen zentral nuklear bat bezala edo abel-indarra baztertzen duen indar mekanikoa bezala. Munduan
proportzioz -gaur ere bai- abel-indarra dena izan da. Baina indar mekanikoa sartzen den lekuan besteak ez dauka
zereginik, milaka mendetako nagusitasuna kreditatzen badu ere.
Zer gertatuko zen hemen, inprentarekin batera eta inguruko hizkuntza nagusien antzera, -gaztelania, frantsesa,
ingelesa- euskara ere garatu eta hizkuntza handi egin balitz? Beharbada Euskal Herriko inprobisazio alorra koplaritzatik
ez zen iragango eta agian bertsolaritzarik ez zen sortu ere egingo edo ez zuen honenbeste indar hartuko. Hauek denak
aieruak dira. Baina beste hizkuntza hazi horietan ahozko literaturako inprobisazio saila nola baztertuz edo indargetuz
joan zen ikusteak zerbait esan nahi du. Bertsolaritzak bere izate zati handi bat euskararen hazkunde urriari zor dio
beharbada.

Denok nahi dugun bezala, euskara osoki gara dadinean, bertsolaritza galdu egingo ote da? Hori ere ez dugu
esan nahi. Baina bai eraso gogorra jasan dezakeela. Eraso hori gaindituko ote du? Galerazko prozesu batzu
atzeragaitzak direla esan dugu lehen. Bertsolaritzak iraun du, badirau eta iraungo duelakoan gaude. Baditu kultura eta
hizkuntza teknifikatuekin batera bizitzeko elementuak, baita lehiatzeko ere. Zuhaitz eroria jaikiaraztea ia ezinekoa da,
baina, zutik dagoenari eustea delarik, indar gehiago ezartzea ez da hain zaila. Geroak esango du eta honek gehienean
geuk orain egiten duguna esaten du.
Bertsolaritzaren ezaugarri nagusia beharbada inprobisazioa izango da. Bat-batekotasuna esaten dena. Zer da
hori? Lehenbizi esan dezagun bat-batekotasuna ez dela bertsolaritzaren esklusiba. Aurrerago esana dugu inprobisazioa
gertakari unibertsala izan dela eta dela. Beste arte mota batzutan ere inprobisazioa garrantzizkoa da, hala antzerki mota
batzutan, rock edo jazz musikan, oratorian zer esanik ez, arte komikoan, pailazoetan eta abar. Bertsolaritzan, ordea,
inprobisazioak portzentaia handiagoa dauka. Hain handia, ezen bere funts eta grazi nagusia inprobisazioan oinarritzen
da. Beste motetan bigarren mailako edo lagungarri delarik, hemen nagusi eta ardatz da.
Hauek honela, zer da bat-batekotasun hori? Lehenbizi esan dezagun zer ez den. Bat-batekotasuna ez da noski
hutsetik ateratzea. Hutsetik ez da ezer ateratzen. Hasteko, hizkuntza egina dago. Arauak ere eginak daude: neurri, doinu
eta abar. Ideiak eta esaerak ere, gutxi gora behera, eginak daude. Horrek ez du esan nahi berririk asmatzen ez denik,
asmatuz eta berrituz eboluzionatzen baita. Baina hori funtsezkoa izanik, ez da kopuruz gehien gertatzen dena. Bertsolari
on asko izan dira ikasitako neurri eta doinuetatik irten ez direnak. Zerbait berririk asmatzen dutenek ere ez dute egunero
asmatzen. Plazako saiorik gehienetan -ia guztietan- molde jakinetan kantatzen da.
Molde jakin horiek esaerak eta ideiak ere harrapatzen dituzte sarritan. Horregatik bertso saio asko entzuten
duenari errepika asko dagoela iruditzen zaio. Hori alde batetik monotoniaren ezaugarri liteke, batez ere bertsozale ez
denarentzat. Baina kontuz. Errepika beharrezko eta funtsezko ere bada, berez hala delako eta bestela ezin delako ere
bai. Errepikatzea ez da beti alderdi negatiboa, oso positiboa baizik. Har kontu kirolean, jokoan ari garela. Pilotan edo
futbolean, adibidez, jokaldi on bat errepikatzeak ez du minik ematen, aitzitik ordea, zenbat eta halako jokaldi gehiago
ikusi, hainbat hobe.
Zer ez den pixka bat azaldu ondoren, has gaiten zer den esaten. Ez da erreza inprobisazioa zer den zehazki
definitzea. Topiko eta mitifikazio asko egon da hor, eta horiek, gauza bikaindu ustez, lardaskatu besterik ez dute egiten.
Bertsolaritzak, bere balioa dagoen tokian jarririk, askoz gehiago irabazten du eta askoz tentagarriago eta maitagarriago
da, halako misterio lainoz inguraturik baino.
Inprobisazioaren funtsa ulertzeko, gorago esaniko bi uneak bat bakarra izateak, hots, sortze-interpretatzeak
batera gertatzeak, giltz handia ematen du, dena ulertzeko. Bertsolariaren aldetik, arau guztiak martxan doala betetzea
esan nahi du horrek. Zerbait esan, neurtu, errimatu eta kantatu, dena martxan doala egin behar du, hizketan ari balitz
bezala. Hain zuzen, hizketan ari garenean, inprobisatzen ari gara. Hizketa bera, barrutik aztertuz gero, joko harrigarria
da. Baina hori, grazi gehiagoz edo gutxiagoz, denon esku dagoenez gero, ez da hain meritugarritzat jotzen. Hitz egiteko
egintza harrigarri horri neurria eta errima ezartzen bazaizkio, orduan arras beste gauza bat da. Bi elementu horiek, beste
gabe, lilura intrinsekoa ematen diote bertsolaritzari. Hori al zen guztia? Ez da gutxi. Futbolean ere zer egin behar da, ba?
Golak sartu. Eta beharbada bat ere sartu gabe bukatu.

Bertsolariengan bi une batera gertatzen baldin badira, ingurunearen edo kantatzen ari den inguruaren aldetik
ere gauza garrantzitsua gertatzen da. Kantatzen ari den eta gertatzen ari den unea bat bera dira. Beste era batera
esanda, gertatuala kantatzen da. Kantariak, esaterako, kantatzen ari dela, entzulea berotuko du, harrigarririk handienak
egingo ditu, baina unea bera ezin du kantuan sartu. Plazan edo lagunartean ikusten eta entzuten ari dena berbertan
kantatzea, jendea bizitzen ari den unea eta ingurunea jaso eta une berean kantu bihurtzea, horixe da bertsolaritzaren
arrakastabide nagusia. Horixe da inprobisazioaren giltza. Unea eta ingurunea, jakina, mugagabeak, infinituak dira. Ez
dago dena interpretatzerik eta gutxiago denen sentimentuak jasotzerik. Baina inguru orokor horretatik zerbait jasotzea eta
bidertzea aski da. Hortxe dago hain zuzen trebetasunaren gakoa, puntu edo zertzelada onak jotzean. Hortxe dago
oportunoa izatearen grazia.
Hau guztia ez da beti eta guztiz gertatzen, jakina. Unearekiko lotura sendoagoa edo arinagoa izan daiteke.
Loturarik ez denean, saio artifiziala dela esaten dugu. Honetan, saio osoa prefabrikaturik eman liteke. Baina laster
igarriko zaio. Edo laster etorriko zaio unea eta ingurunea kantatu beharra. Orduan marro egiten badu, laster gelditu
beharko du etxean.

Esaten ari garen honek badauka beste alderdi bat ere, funtsezkoa eta korrelatiboa. Bertsolariak, ingurunean
kantatzean, zirkunstantzia berriak sor ditzake, entzuleengan kate-erreakzioak eraginez. Orduan entzuleria eta
bertsolariak elkarrekikoak dira: aldi berean bertsolariak entzuleari eta entzuleak halaber bertsolariari eragiten dio. Orduan
esan genezake unea eta ingurunea bera berritzen dela eta berrituala kantatu eta kantatuala berritu. Hitz batez, horri
bertsolaria berotzea eta entzuleak ere berotzea esaten zaio. Kate-erreakzio hori abiarazten denean, bertsolaritzaren
funtsik onenean gaude bat-bateko bertsogintzan. Bertso jarriena beste kontu bat da. Bertsolariak era batera sortzen eta
interpretatzen duela eta unea bera gertatuala kantu bihurtzea zer den ulertuz gero, inprobisazioaren funtsa jo dugu.
KALITATEA
Izan da bertsolaritza arbuiatu duenik, haren kalitateari kaxkar eta arrunt eritzirik. Bada bertsolaritza mitifikatzen
duenik ere, haren kalitateari halako misterioak ezarririk. Aurrenik esan beharra dago bertsolaritzak bere kalitate
hesparrua, bere egitura berezia daukala eta handik epaitu behar zaiola kalitatea. Ez dago bertsolaritza, adibidez,
poesiatik juzkatzerik, alderantziz ere oker legokeen bezala. Bertsolaritzak bere molde estetikoak dauzka eta hortik ikusi
behar da bere kalitatea.
Bertsolaritzaren berezitasuna unea eta ingurunea abian harrapatzea eta abian ematea baldin bada, kalitateak
ere horretara makurtu behar du. Solasak edo elkarrekiko hizketak, esaterako, zer kalitate dauka? Ez du noski Hamlet
antzerkiko elkarrizketen kalitaterik edukiko, oso ezberdina baizik. Baina solasa antzerkia baino beharrezkoago da.
Antzerki oso onen kalitatea, hain zuzen, solasa ahalik hurbilkien eta naturalkien adieraztea da. Hain zuzen, solasaren
ariera eta estetika nahasian ematea.Tankera honetako elaberriak ere gehiago eta handiagoak dira, El Quijote bera
lekuko dela.
Demagun, ordea, obra oso landu baten aurrean gaudela. Benetan ederra eta klasikoa esaten zaien
horietarikoa, dela poesia, antzerki, elaberri nahiz edozer. Hauek une eta ingurune baten edo batzuren lanketak dira.
Gogoeta filosofikoak, barregarriak, sentiberak, tragikoak, edo dena delakoak, baina landuak. Oso ederrak, baina unea eta
ingurunea falta dira. Hauek joanak dira. Antzeko uneak ere sortzen are dira eta milaka sortuko dira noski. Horrexegatik
dira obra handiak, hilgaitzak, ingurune eredu bat artistikoki garatu dutelako.
Bertsolaritza beste mota bat da. Unea eta ingurunea edo bizitza bera martxan doala maite duenak bertsolaritza
maiteko du. Eta sarritan une horiek oso errepresentatiboak direnez gero, hura ondo kantatzea lortu bada, bertso
hilezkorrak atera dira, poesiari edo komediari euren arloan zorrik ez izateko modukoak.
Guzti honetatik ateratzen da bertsoa kantatuz eta entzunez jaso behar dela. Bertsoa ez da irakurtzekoa.
Irakurtzen ari denak ere, hala egiten badu, entzuten ari balitz bezala irakurri behar du.
Bertsolaritzan badira edertasunak esaten zaienak. Entzun eta ederra esaten direnak. Honelako edertasunak
nahiko errepikakorrak izaten dira, edertasunaren halako kanon batetan sartzen direnak. Honetan, poesia landua ere oso
errepikakorra da.
Modu adierazkor batez esateko, bertsolaritzaren kalitate ona txarra ez izatea da. Txarra ez baldin bada, ona da.
Forma aldetik errima, neurri, doinu eta kantaera gaizki ez eramatea, esaera bera edo hizkuntza gaizki ez erabiltzea edo
bortxatu gabe eramatea, esaten dena txarra ez izatea -ez zentzu moralean, estetikoan baizik- eta era batera unea eta
ingurunea, gaizki daudela ez esateko moduan, inprobisatuz adieraztea, horiek guztiek batera orotasun ona, kalitatea
ematen dute.
Uler bedi zer esan nahi dugun. Bertsolaritzaren betekizunak edo mugak hain asko dira -neurtu, errimatu,
kantatu, zerbait esan, inprobisatu, eta gainera ez bertso bat edo bi, errezkan baizik-, ezen horixe betetzea bakarrik ere
kalitate handia da. Hortik aurrera, beste edozein motatan bezala, kalitateak ez dauka goirik. Bertso batzu ber-unean oso
onak izango dira, baina handik kanpo gutxi balio izango dute. Beste bertso batzuk hurrengo unean ere eder izango dira
eta beste batzu une oroz harago ere eder jarraituko dute. Gauza polit edo eder edo barregarri bat entzutean, txiste on bat
adibidez, gozamen bat sortzen da, baita barrea ere. Baina gauza polit, eder edo barregarri hori norbera tartean edo gai
dela gertatzeak beste gozamen arras ezberdin bat dauka, gehienei gehiago gustatzen zaiena gainera. Hemendik hasi
behar da bertsolaritzaren kalitatea baloratzen.

BERTSOLARITZA, JENERO HERRITARRA

Bertsolaritzak funtsean herritarra izatea darama. Herritar eta herrikoi ez dira bat, eta, baldin badira, guk
bereiziko ditugu. Herritar esatean, herriak parte handia daukana esan nahi dugu, egile gisa, hartzaile gisa edo ulertzaile
gisa. Herrikoi, ordea, herriaren aldeko, herriari buruzko, herria gai duena edo horrelako zerbait litzateke. Hor ez dauka
herriak zuzenki parte hartu beharrik. Gauza bat da antzerki herritarra, herri osoak edo herri zati handi batek egina, eta
beste bat antzerki herrikoia, herriarekin zerikusi handia daukana, baina gutxi batzuk egiten duten lan elaboratua. Euskal
dantza, lehengo erromerietakoa, dantza herritarra zen, herri guztiak egiten eta gozatzen baitzuen. Balleta, ordea, dantza
herrikoia izan daiteke, gutxik eta oso landuki egina, nahizta dantza herritarra bera oinarritzat erabili.
Hauek honela, bertsolaritza jenero herritarra dela diogu. Bi alderdi nagusi ditu honek. Alde batetik, jeneroaren
beraren ulergarritasuna. Bertsolaritzaren azalak eta mamiak herriak ulertzeko modukoa izan behar du. Herria esatean,
denak edo gehienak esan nahi dugu. Eta nola oraindik denak edo gehien horiek ahozko literaturan dabiltzan,
bertsolaritzak euskaraz hitz egiten duen edonork ulertzekoa izan behar du. Aski da hitz egiten jakitea, bestela ezjakin
hutsa bada ere. Bertsolaritza, beraz, hizkuntza mintzatuaren hesparruan dabil.
Horrek esan nahi du hizkera herritarra edo herriaren eskueran dagoena izan behar duela. Lexikoari gagozkiola,
herriak ez dakien hitz asko erabiltzen bada, herritasun asko galduko du, nahizta beharbada herrikoitasun handikoa izan.
Hitz horiek errimatzen diren oinak badira, are kontu gehiago behar da. Hemen, jakina, euskalkien problema dago.
Baigorriko herriak eta Gernikakoak alde handiak dauzkate hitzetan. Hori beste kontu bat da, esaten ari garenik hausten
ez duena.
Joskeraz ere, bertsolaritzak joskera herritarraren hesparruan ibili behar du. Poesian bezala, joskera landuegi
eta zailegiak ez dira zilegi, oro har behintzat. Beste gauza bat da tarteka norbaitek edo oso gutxik bakarrik jasotzeko
moduko esamoldeak egitea. Honetan, esan beharra dago bertsolaritzan estiloak,-neurriak, errimak eta inprobisazioak
hartaraturik-, nahiko molde Iibreak eta bariatuak dauzkala eta herriaren belarrietarako hatzemangarriak. Hizkera
herritarrean gaizki emango luketen joskerek bertsoz eta kantatuz ondo eman dezakete.
Esate baterako, hizketan noiz eraman behar nauzu etxera esatea normala baldin bada, bertsotan eta kantatuz
honelako esaldiak egin daitezke: noiz behar nauzu etxera eraman edo noiz nauzu etxera eraman behar edo noiz nauzu
behar etxera eraman. Hizketan normalean bortxatuak edo afektatuak diren esaldiek bertsoz ondo eman dezakete eta
herriaren belarriak ere hala hartzen ditu. Neurtu eta errimatu beharraren eskakizunak dira horiek.
Konparazio eta irudimen aldetik ere, bertsolaritzak herriaren eskueran dauden baliakizunak erabili behar ditu.
Horrek ez du gauza berririk ez asmatzerik esan nahi, asmatzen dena herriak ulertzeko modukoa izatea baizik. Gauza
berri eta handi asko asma daiteke, herriak ulertzeko modukoa. Sail amaigabea dago hor. Hiru osagai hauek -lexikoa,
joskera eta irudimena- hizkera egiten dute. Herriaren eskuerako hizkera denean, hizkera herritarra esaten da. Hizkera
herritar hau eta ahozko literatura ia berdintzat jo daitezke, ahozko literatura gehienbat herriak egiten duena baita. Beste
era batera esanda, hizkuntza mintzatuan egiten dena, horixe da ahozko literatura edo literatura herritarra. Denek dakite
mintzatzen eta denek dakiten mintzaera horrek bere hesparrua egiten du, gutxi gora behera hainbeste hitzez, halako
joskeraz eta halako irudimenez. Bertsolaritza hesparru horren barruan delarik, definizioz da herritarra. Herriak entzunez
ulertzekoa.
Bidezko denez, hesparru horren barruan berritasun guztiak dire posible, alde batetik bertsolaritzak hesparru
hori zabal edo alda dezakeelako, eta bestetik herri hesparrua bera ere aldatuz doalako. Beraz, korrelatiboak eta
elkarrekikoak dira. Korrelazio hori, ordea, hauts liteke. Proportzio kontua da dena. Zer proportzio behar da jenero bat -jo
dezagun bertso sorta bat- herritarra dela edo ez dela esateko? Zenbaki hurbilkor bat emanik, ehuneko laurogei herritar
izatea aski litzateke, jenero herritarra dela esateko, nahizta ehuneko beste hogei handik kanpokoa izan. Alderantziz,
ordea, ehuneko hogei bakarrik gutxiegi litzateke jenero herritarrean sartzeko, beste guztia hesparru horretatik kanpokoa
baldin badu. Non dago muga berezlea? Ez dago. Gauaren eta egunaren arteko muga bezalatsu. Ahozko literaturatik edo
hizkuntzatik gehiegi urruntzen bada, bertsolaritza beste zerbait izatera hel daiteke. Bistakoa denez, muga zehatzik ez
egotean, tarte oszilakor horrek berritasun mugagabeetarako bidea ematen du, hesparrutik irten gabe.
Azken konparazio bat jartzeko, poesia elektronikoa posible da, poesiak ez baitu nahitaez askok ulertzekoa izan
beharrik. Elektronika oraindik oso gutxik menderatzen duen arloa da. Arrazoi berarengatik, beraz, ezinezko litzateke
bertsolaritza elektronikoa. Egunen batez, elektronika taberna bezain ezagun eta etxeko egiten zaigunean, bertsolaritza
elektronikoa normala izango da. Informatikak daraman abiadan, egun hori uste baino hurbilago egon daiteke.

Bertsolaritzan ezagunago den esaera batez adierazteko, diogun guztia honetan bil daiteke, alegia, bertsoak
entzunez batera jatekoa izan behar duela, euskalkien gakoa alde batera utzirik. Egongo da tarteka, bigarrenez edo
hirugarrenez entzunda, gehiago gozatzen denik, baina hori araua baino gehiago salbuespena izango da. Eta
aurrerakuntzan salbuespena oso garrantzitsua da noski.

HERRIA BERTSOLARI: Bertsolaritza jenero herritarra dela agertzeko, bada beste alderdi bat ere, alegia, herria bera ere
bertsolari aktiboa dela neurri batez. Honekin ez dugu hauxe besterik esan nahi, hots, euskaldun gehienak edo asko
behintzat noizbait saiatu izan direla bertsoren bat egiten. Pilotan zerbait jokatu ez duen euskaldun gizonezkorik ez
dagoen bezala, apenas izango den bertsotan ere ahaleginen bat egin ez duenik, mozkortzean bada ere. Ez da, beraz,
herriak pasiboki hartzen eta gozatzen duen jeneroa. Herria bertsolari da, pilotari den bezala. Beste kontu bat da banaka
bertsolari esaten zaiona izatea. Pilotan ere poliki jokatzen askok jakin arren, oso gutxiri deitzen zaie pilotari. Herria
bertsolari izatea ez da, beraz, erlazio ezkutu edo misteriotsu batzuren bidez gertatzen dena. Bertsolaria bertsoak egiten
dituena baldin bada, -zenbat eta nolakoak zehaztu gabe-, hori euskaldunek masiboki egin dute. Hortik herria bertsolari
dela biribil esan daiteke. Horixe da bertsolaritzaren herritasunaren ezaugarri nagusia, bakarrean ere aski dena, beste
inolako teorizapen gabe.

ENTZULEEKIKO LOTURA
Bertsolaritzaren ardatz nagusia unea eta ingurunea baldin badira, une horrek eragin ebazkorra duela esan
behar bertsolaritzan. Uneari heldurik, ingurune berriak katean sor daitezke, entzuleen barne egoera biderka daiteke, eta
horrek halaber bertsolaria ere biderka dezake. Hitz batez, bertsolariak eta entzuleak elkar berotzen dute.
Hori horrela gertatzeko, bertso jardunak bere baldintzak dauzka. Bertsogintza, alde batetik, egintza soziala da,
publikoa, rito publiko bat bezalatsu. Horregatik bertsolariak nekez kantatuko du etxean edo entzule bakanen aurrean,
entrenatzeko edo horrelako zerbaitegatik ez bada. jende gutxiren aurrean baliteke benetako giroa eta berotasuna
sortzea, beste zirkunstantzia batzurengatik. Honetan zurruta ez da zirkunstantzirik txarrena.
Entzule askoren aurrean ere, baliteke girorik ez sortzea, entzuleak bertsozale landuak ez direlako, edo tartean
bertsoen arretarik ez daukan jendea nahasirik dabilelako, edo une ezegokian saioa jarri delako, edo bertsolariak eurak
motel daudelako. Egintza edo rito sozial horren baldintza oinarrizkoak hauek dira: entzulea bertsozale izatea edo
arrazoiren bategatik bertsoak entzuteko gogoa edukitzea; bertso saioa une sozial egokian jartzea, bai tokiz, bai orduz, bai
motiboz. Jendea beste zerbaiten arretaz baldin badago, nekez berotuko da girorik. Hirugarren baldintza interferentzirik ez
gertatzea, alegia, entzuleak hartara eta ondo entzuteko moduan egotea eta ez zarata artean edo beste jende batzuren
joanetorria bertatik dela eta abar. Azkenik, bertsolariak ere ganoraz kantatu behar du. Gehienean, beste baldintzak
betetzen direnean, bertsolariak nahiko erraz konformatzen du entzulea, bertsozalea horretan nahiko harkorra eta
jasankorra izaten baita. Bertsolariak bertso legeak betetzen baditu, eta ez da gutxi, entzuleak nekez esango du saio
txarra izan dela, nahizta beharbada berotasunera heldu ez. Legeak beteez gainera, bertsotasuna sortzen bada,
entzuleak agudo erantzuten du.
Honetan hala ere, oso entzule ezberdinak daudela esan baharra dago. Toki batzutan, gehiegi entzun dutelako
edo gutxiegi entzun dutelako, apenas igartzen den erreakziorik. Beste toki batzutan, ordea, aisa jotzen dute merezi baino
txalo gehiago.
Bertsolari-entzuleen elkarrekikotasun honen alderdi berezi bat da entzuleak bertsolariarekin batera bertsoa
amaitzea. Azkena igartzea esaten zaiona. Hau sarritan aipatu da bertsolari-entzuleen arteko loturaren adibidetzat.
Honetaz badago zerbait esan beharra. Entzuleak azkena igartzea monotoniaren seinale ere izan daiteke. Hori ez dago
bertso onaren gailurtzat jotzerik. Izan liteke, bai, ateraldi jenial bat entzuleak aurretik igartzea. Batzutan azken esaldi
osoan dator kolpea eta beste batzutan azken hitzean. Esaldi luze samarrak, erdi inguruan doala, bukaera iradoki dezake
eta hala igarri. Edo bertsoaren beraren garapenak, halako norabide eta zertzeladak dakartzalako, azkena nahiko argi
iragartzea. Kolpea azken hitzean edo hitzetan biltzen denean, zailago da igartzen.
Dena dela, ateraldi orijinala eta berria baldin bada, ez da harritzekoa entzuleak ez igartzea. Zerbaitegatik da
berria. Kolperik onenak, bukaera entzunez batera, erreakzio leherkorra sortzen dutenak izaten dira. Azkena errepikatzeko
doinua denean, entzuleak bigarrenean aho batez kantatzea, hori bai dela gauza ederra. Baliteke, beraz, kolpe ona eta
entzuleak igarria izatea. Baina baliteke kolpe orijinala izatea eta orduan entzuleak nekez antzemango dio. Bertsorik
onenak honelakoak dira.

Horrek ez du esan nahi jendeak azkena igartzea txarra denik. Hori gertatzen denean, bertsolariak zerbait
handia lortu du entzuleen baitan, kolpe berriegia ez bada ere. Nahi genuen bakarra da puntu honi inoiz ematen zaion
garrantzia erlatibotzea. Gainera bertso baten balio nagusia, azkenean baino gehiago, bertso osoan egon liteke,
deskribapenean, bide batezko xehetasunetan, esaera oportunoak sartzean, ez-usteko ebokazio batean eta abar. Kasu
honetan zentzu gutxi dauka azkena igartzeak, bertsoaren balioa haseratik azkenera baitoa.
Azkenik, aipa dezagun noiznahi entzuten den beste zer bat, goiza baino arratsaldea hobea ote den alegia.
Gehienean, goizean burua argiago egoten dela gauza jakina da. Beste gauza bat da norbere gogoa motel ala bizi
aurkitzea. Bertsogintza ahalmen mental batzu lantzea eta beste oztopo batzu -lotsa, bildurra, nerbioak...- gainditzea da.
Gauza bat da haizkora zorrotz edukitzea eta beste bat eskuak edo gogoa berotu beharra. Kasu honetan jan-edanak
egiten duena, adibidez, ez da burua argitzea. Zurrutak egiten duena oztopo batzu kentzea edo kentzen laguntzea da.
Gizona tenplean jarri. Horrela, batez beste, argitasun gehiago gerta liteke edanik, baraurik baino. Bertsolarien aitormen
klasikoa da, bertsotan ondo eta jarein egiteko, muturra berotzea ona dela, batetik zerbait galdu arren, bestetik gehiago
irabazten baita.
Honetan bertsolarien izaera bera ere ez da gutxi aldatu. Gaur egun zurrut gabe edo oso neurtuta dabiltzan
bertsolariak gero eta gehiago dira. Edanak bakoitzari zer eragin egiten dion, hori da gorabehera nagusia. Batzuk euspen
gehiago daukate, beste batzuri errezago trabatzen zaie mihia. Niri sagardo puntu bat ondo datorkit, baina ardoak edo
beste edari sendoagoek puntu hori aisa pasarazten didate. Eta biharamonean burukomina. Kontuan izan behar da
bertsolarien ibileran, bazkalondo, afalondo eta asko kantatu behar den okasioetan batez ere, edalontziak joanetorri asko
egiten duela muturrera, sarritan norbera ohartu gabe, zerbaiti heltzea, erretzea, edatea... eskatzen baitu jardunak. Baina,
beste portaera fisiologiko guztietan bezala, alkoholean ere bakoitzak bere neurria dauka eta hura zaintzen ez badu,
gorputzak ez dio barkatuko.
Bertsolarien izaeraz eta egoeraz gainera, badago hemen beste gauza garrantzitsuago bat: entzuleria bera.
Gorago esandako bertsolari-entzuleen elkarrekikotasunari jarrai, entzuleak asko berotu edo hoztu dezake bertsolaria.
Entzuleen erreakzioa funtsezkoa da, baina kanpora azaltzen dena, errakzio ageria, ez barnekoa edo izkutua. Horretan
arratsaldeko saioak bere abantailak dauzka. Zergatik? Entzulea bera beroago dagoelako, azkarrago erreakzionatzen eta
sentitzen duena aisago agertzen duelako. Bertsolariak bezala, baliteke entzuleak ere burua argiago ez edukitzea, baina
hartzen duena nekezago gordetzen du eta aisago erakusten. Bertsogintzan entzulearen tenpleak ere zerikusi handia
dauka. Baliteke goizean entzulea hobeki eta sakonkiago jabetzea. Baina hotz baldin badago, kanporantz adierazten ez
badu, bertsolaria ere hoztu eta uzkurtu egingo du. Edo gutxienez erantzun beroagoak lukeen bultzadarik ez dio ematen.
Ikusten denez, bertso saioa faktore askoren konbinapena da. Batzuri faktore batzuk gehiago eragiten diete.
Baina ondo dago faktoreak bereizten jakitea eta, zeinahi kasutan ere, emaitza globala zenbait faktoreren nahasmenetik
datorrela ohartzea. Aukera bat egin behar banu, hauxe eskatuko nuke: norberak goizean kantatu eta jendeak
arratsaldean entzun, ondo bazkalduta gero. Baina oraindik bi une urrun horiek batera gertatzeko modurik ez da asmatu.
Norbaitek esan lezake: Hori horrela baldin bada, hago baraurrik arratsalderarte.
Goiz-arratsaldeen gorabehera nagusia ez dago, ordea, baraurik ala aserik egotean. lnork ez du esan goizean
ere baraurik kantatu behar denik. Jan-edanaz beste anitz faktore dago hor, ahalmen mentalen eta psikologikoen artean
behintzat. Bertsolaritzan ahalmen horiekin jokatu behar da batez ere. Indarra edo ahalmen fisikoak nagusi diren kiroletan
ere egongo da alderik. Faktore horiek idealki konbinatzerik ez dagoeno, zein da hobe, dena jota? Goiza ala arratsaldea
ala gaua? Ez dakit zer erantzun.

BERTSOLARITZA ETA POESIA

Bertsolaritzaz ari garela, nornahik egiten duen galdera da: zer alde dago bertsolaritzaren eta poesiaren artean?
Non dago bertsolarien eta poeten arteko muga? Ba al dago egon ere mugarik?
Definizio nahasietan galdu gabe, eta beste munduko zehaztasun misteriosorik ematen hasi gabe, bertsolaritzak
eta poesiak badaukate alde handi bat. Bertsolaritza jenero herritarra da. Poesiak ez dauka herritar izan beharrik eta
gehienean izan ere ez da. Zer esan nahi dugu herritar hitzarekin? Hitzetan edo terminologian galdu gabe, azal dezagun
mamia.
Herritar esatean, herriaren jeneroa esan nahi dugu. Ez noski herritar batzurena, herri osoarena baizik. Herri
osoa esatean ere, ez dugu herritar guztiak esan nahi, herritar asko baizik. Herritarren batez-bestekoa errepresenta

dezakeen masa bat. Herri masa bat edo jardun masiboa dela esatean, ahozko literatura barruan gaude. Hau hizkuntza
mintzatuaren barrutian dabil. Honen barrutia eta hizkuntza idatzi-irakurriena gehienean oso ezberdinak dira.
HIZKUNTZA MINTZATUA: Lehenbizi, hizkuntza mintzatua edo ahozko literatura, hitzez edo lexikoz, nahiko
barruti jakina eta mugatua da. Zenbaki bat botatzeagatik, demagun hizkuntza mintzatua hiru mila hitzen inguruan
dabilela. Jo ditzagun beste pare bat mila, gehigarri gisa, hiztunak ezagutzen, baina noizbehinka baizik erabiltzen ez
dituenak. Hizkuntza mintzatua bost mila hitzen ala gehiago-gutxiagoren inguruan dabilen erabakitzeko tokia ez da hau.
Dakiguna da hizkuntza guztietan hizkera mintzatuak nahiko barruti mugatua daukala. Eta agian euskarazkoa eta
erdarazkoa ez dira berdinak izango, bi hizkuntzen egoera oso diferentea baita.
Lexikoz ez ezik, joskeraz eta irudiz ere, hizkuntza mintzatuak badauka bere barrutia. Barruti horren
termometroa herriak edo masa hiztun horrek ulertzeko modukoa izatea da. Horrek ez du esan nahi hitzegile guztiek
ulertzekoa izan behar duenik. Ezta esaten den guztia hitzegileek ulertzekoa izaterik ere. Ez dago ehuneko ehunek ulertu
beharrik, ezta ehuneko ehun ulertu beharrik ere. Zer portzentaia behar da jenero bat herritarra edo hizkuntza
mintzatuaren barrutikoa dela esateko? Ehuneko hirurogei? Ehuneko laurogei? Ez dago portzentaia zehatzik. Baina
zerbait esateko, erditik gora ulertzekoa izan behar duela bai. Norbaiti hiztun medioak ehuneko hamar edo hogei bakarrik
ulertzen badio, jenero hori nekez jo daiteke herritartzat edo ahozko literaturatzat.
Bertsolaritzaren kasuan, barruti horren barruan ibili beharra argiago dago, entzutekoa baita. Ez da idazteko eta
irakurtzeko, bertarik bertara entzuteko baizik. Badira bertso idatziak eta, beraz, irakurtzekoak ere. Edo entzuteko kantatu
izanak gero paperean irakur daitezke. Honetan, bertso jarriak eta bat-batekoak ez dira berdinak. Jarriek kalitate
hobekoak izan behar dute eta tankeraz ere ezberdinak izan daitezke. Baina beti ere hiztun normalak entzunez ulertzeko
modukoak. Zailagoak ere izan litezke, jakina. Arau zehatzik jartzerik ez dago. Baliteke bizpairu aldiz entzun beharra,
ondo ulertzeko. Baina sarritan zailtasunak euskalkitik euskalkirakoak izaten dira, bai hitzez, bai joskeraz eta bai irudiz.
Hori beste kontu bat da, esaten ari garenari ezer kentzen ez diona.
Poesia irakurtzeko da eta literatura idatzitik bizi da. Horregatik ez dauka hizkuntza mintzatuari lotu beharrik. Eta
gehienean ez zaio lotzen ere. Hizkuntza mintzatuaren barrutiko baliabidez poesia handia eta ederra egin daiteke. Bost
mila hitz horiekin poesi mota guztiak egin daitezke, narratibo soilenetik abstrakziorik zorrotzeraino. Irudi, joskera eta
beste zenbait elementu sartzean, ahozko literaturatik at kokatuko da.
Poesia, esaniko zentzuan, herritar ez izatea ez da inola ere oker bat edo huts bat. Kalitatez ona, jeniala izan
daiteke. Baita beharrezko ere. Baina minoritaria, gutxienek ulertzeko eta gustatzeko baliakizunak garatzen dituelako.
Alde horretatik, poesia herrikoia izan daiteke, herriko gaiak edo herri arazoak sakon eta zorrotz adierazten dituena. Baina
ez ahozko literatura barruan dabilen herriak desiratzekoa.
EBOLUZIOA: Berriro bertsolaritzara jorik, ahozko literaturaren barrutia ez da beti bera, etengabe estukor edo
zabalkorra baizik. Alderdi batzutatik estutuz eta beste batzutatik zabalduz doa. Hitz eta irudi batzu galtzen, beste batzu
irabazten dira.Adibide garbi bat jarririk, euskaldunen artean -beste herrietan ere bai- nekazal pentsakerako elementuak
-hitzak eta irudiak- galduz doaz, beste arlo batzutarantz zabalduz. Guztira, galtzen ala irabazten ari ote gara? Hori beste
koska bat da.
Nolanahi dela, ahozko literaturaren barrutia aldatuz doa etengabe. Horregatik aurrerapena posible da. Baita
atzerapena ere. Jenero herritar batek, bertsolaritzak gure kasuon, elementu berriak sor eta sar ditzake. Bi modutan egin
dezake hori. Alde batetik elementu zaharrekin konbinapen berriak sortuz eta bestetik elementu berriak sartuz. Lehenengo
kasuko adibide bat jartzeko, eman dezagun sekula inork ez duela hau esan: Ilargia zartagian prijiturik jan zuen.
Edozein euskaldunek badaki zer den ilargia, zartagia, prijitu eta jan. Lau elementuok honela konbinaturik,
zerbait berria sortzen da, xelebrea, harrigarria, ezustekoa edo nahi dena. Elementu ezagunak zaizkionez gero, edozein
euskaldunek ulertzeko moduko berritasuna da hori, beharbada lehen kolpean guztiz jabetzen ez bada ere. Baliteke
elementu ezagunekin zerbait berri ulerkaitza sortzea ere, erlazio azalegiak, nahasiegiak edo urrunegi eramanak direlako.
Adibidez: Eskuak zazpi heste ditu, heste bakoitzak zazpina sabel dituelarik eta sabel bakoitzetik zazpina haur ifernurako
jaiotzen direlarik. Hemen ere edozein euskaldunek ezagutzen dituen elementuak daude, baina honelako konbinapen
asko egiten duenari hiztun normalak laster seinalatuko dio burualdea, handik nola ote dabilen.

Hona orain bigarren kasuko adibide bat, elementuak ere berriak direna: Einsteinen erlatibitatea lukainkatu eta
txakurrari eman nion. Hemen lukainkatzea eta txakurrari ematea nornahik ulertzen du, baina euskaldunik gehienek
Einstein nor den ez dakite eta gutxiago erlatibitatearen teoriarik. Elementu bat edo bi ez ezik guztiak ezezagunak baldin
badira, orduan urrunago goaz: Einsteinen erlatibitatea eta teoria kuantikoa diglosian daude. Hemen daude ez beste
guztiak hiztun ezikasiari arrotz zaizkio.
Baliteke bihar edo etzi gauza guzti horiek ahozko literaturaren barrutian ere ezagunak izatea, jendeak beste
eskolapen bat dakarrelako. Baina orduan beste gauza batzu egongo dira barruti horretatik kanpo. Poesia zeinahi
barrutitan lasai dabilke, baita barrutiz kanpo ere. Auzia zorrozturik, norberak bakarrik ulertzekoa izatea ere justifika liteke
poesian. Gaur norberak bakarrik, bihar bik, etzi lauk eta datorren mendean herri osoak agian. Bertsolaritzan ez dago hori
egiterik.
Poesia elektronikoa posible da, poesia abstraktua posible izan den bezala. Eta ederra eta gustagarria izan
daiteke. Baina oraindik elektronika saila euskaldunik gehienontzat ezezaguna da, mundua berak badarabil ere. Hiztegi
eta pentsakera elektronikoa ahozko literaturan oraindik oso arrotz dira. Bertsolaritza elektronikorik, beraz, ez daiteke
pixka batean itxaron.
Honela begiraturik, bertsolaritzak barruti medarra eta ahozko literaturak gauza urria irudi lezake. Ez noski.
Barruti horretako elementuz eta baliabidez ahalbide neurrigabeak daude. Barrutia ez da sekula agortzen, besteak beste,
beti berritzen ari delako. Ahozko literaturan edertasunaren gailur gorenak jo daitezke. Horrez gainera, herriak masiboki
ulertzekoa baldin bada, doble edertasun.
Bukatzeko, esan behar dut nire helburua ez dela poesiaren barrutiak eta definizioak ematea. Horretan ez dut
adarrik hautsi nahi. Dakidana eta poesiaren kontrastez azaldu nahi nuena bertsolaritzaren hesparrua da. Hortik kanpora,
-eta muga eta portzentaia jakinik jarri gabe-, poesia edo beste zerbait agian hobea izango da, baina ez bertsolaritza. Ez
diot hemendik mila urtera bertsolaritza zer izango den, ezer izango bada. Arau eternoen eta oinarri absolutuen gaitzetik
aspaldi sendaturik nago. Hemen azaltzen dudana ez da bertsolaritza zer den eta pixka batean zer izango den besterik.

ZERGATIK ATZEKOZ AURRERA

Nahiko ezagun eta ia topiko ere bada bertsolariak atzekoz aurrera pentsatzen eta osatzen duela bertsoa.
Gehienean hori egia da. Bertsolari gehienek horrela jokatzen dute, bat-bateko bertsogintzan behintzat. Eta batez ere
asko kantatu behar denean. Honek bere arrazoiak dauzka.
Alde batetik, arrazoi objetiboak edo inprobisazioak berak eskatuak. Bat-bateko bertsoetan eta asko kantatu
behar denean, bertso guztiak aurretik atzera mamiturik eta gorantz eramaterik ez dago. Ez dago ahapaldiaren puntu
bakoitza arrazoi handiz edo kolpe zorrotzez kargaturik eramaterik. Orduan, progresioren bat izatekotan, aurretik atzerantz
izan behar, azkena gailurtzat harturik. Horretarako, aurretik betelana deritzona egin behar izaten da, bertsoa azkenerantz
eramanik. Betelan hori ez da lan hutsa. Izan liteke nabarmenki hutsa, baina berez betelana bertsolariaren trebetasun
handietariko bat da. Arrazoi handiegirik esan gabe, haria hartu eta dotore eta bizi eraman, errepika arruntik gabe. Hori
artea da eta gehienean entzulea ez da ohartzen betelana egiten ari den ere. Horrela ulerturik, betelana lan handia da,
arte handia. Bertsolaria azkena buruan duela kantatzen ari da.
Bertsoak horrela goranzko progresioa eraman behar du. Oro har, bi eratako bertsoak izan daitezke. Batzu indar
guztia azkenean kargatzen dutenak. Azken puntua mendikate batean kolpera datorren gailur bat bezala da. Beste batzuk
bertso guztian zehar dakarte indarra eta azken puntua ondorio edo biltzaile gisa dator. Inoiz ezin dena da amaian jaistea,
azken puntua aurrekoak baino motelago izatea. Orduan bertsoak asko galtzen du.
Bertsolariak segurantza psikologiko bat behar du, bertsoa egiten duenean. Bestela ere nahiko zailtasun
badauka bertsoak, nora jo behar duen pentsatu gabe hasteko. Nonbait derrigor bukatu beharra dagoenez gero, hura
segurtaturik kantatzeak bertso hobeak sortaraziko ditu. Berez, ezer pentsatu gabe has daiteke, bidean pentsatzekotan.
Orduan galdurik ibiltzeko eta galdurik amaitzeko arrisku handia dago.
Badago beste zer garrantzitsu bat ere. Ezer pentsatu gabe hasi arren, noranahi joateko asmoz hasi arren, hori
egiterik ez dago, lehen puntuan errima erabakitzen delako. Gero ez dago hura aldatzerik. Eta, jakina, behin errima bat
hartuz gero, bidea guztiz estutzen da. Bide estu hori nora jo behar duen pentsatu gabe hartu bada, inora ez joateko bide
gerta daiteke. Har kontuan, bien bitartean, neurtu eta errimatu eta zerbait esan behar dela. Gauza guzti horiek egin eta
aldi berean hain bide estuan irtenbide on baten bila ekin beharra nahasmen gehiegi da, bertso onik ateratzeko. Baliteke

sistema honetan bertso onak eta orijinalak irtetea, baina bertsolarien psikologian, kontuan eduki behar da bertso txar
batek ematen duen mina bertso on mordo batek ematen duen atsegina baino handiagoa izan daitekeela. Bertsolariak
bertso ona maite du eta horretara doa, baina horren indarra ez dago bertso txarrari dion bildurrarekin konparatzerik.
Txarraren kontrako defentsa nagusia azkena behintzat ondo amaitzea da.
Gainera azkena segurtaturik kantatzeak bertso ona egiteko lasaitasuna eta konfidantza ematen du. Gurtoholak
jartzea bezala da hori. Gero kargatu eta estutu nahi aina, gurtoholak edo azkenak denari eutsiko diola jakinik. Nola
kargatu bestela, azkenean gurkada guztia lehertuko bada? Orduan beherakada nabarmenago geratzen da. Bukaera
kaxkarra izatekotan, hobe da aurrea ere berdintsua izatea.

Azkenik, bertsoa entzuteko da, ez irakurtzeko. Entzuleari kantatzen zaio, ez norbere buruari. Orduan
bertsolariak jokabide anarkiko samarra badarabil, entzuleak berak errailduko du laster. Nola? Entzuleen erreakzioa
bertsoaren azkenean izaten da beti. Erantzun beroa ala hotza azkenean azaltzen da. Jendeak entzun berrien duena
azkena izaten da. Hauxe da harengandik hurbilen dagoena eta gehien eragiten diona. Bertsolarientzat ez dago entzuleen
hoztasuna baino gauza txarragorik.
Baina jendea berotzen alperrik saiatuko da, bertsoaren azkena kaxkarra bada, nahizta aurretik gauza politak
esanez ekarri. Haseran kolpe eder bat jota ere, entzuleari ez zaio interbentziorik tokatzen. Jarraitzen utzi behar dio,
salbuespen oso bereziren bat ez bada. Bertsolariak, zerbait igartzen badu ere, ezin du entzuleen barruko erreakziorik
nabaritu. Alderantziz, ordea, bidean hotz eta azkenean bero amaitzen badu, entzuleak ere bero erantzungo du. Esana
dugu entzulearen erantzuna funtsezkoa dela bertsolarien baitan, bai onerako eta bai txarrerako. Jendearen erreakziorik
sorrerazten ez duen bertsolariak gaizki behar du. Eta hori gehienik azken puntuarekin lortzen da. Entzuleak orduantxe
adierazten du bere sentipena, txaloen bitartez.
Bertsoa irakurtzeko balitz, berdintsu litzateke aurrean nahiz atzean kargatzea. Gauza ona non dagoen, huraxe
irakur daiteke berriro, nahi denean eta nahi aina aldiz. Baina hemen bat-bateko bertsoez ari gara, behin entzuteko eta
sarritan haizeak eramateko bertsoez. Bertso jarrietan ez da berdin edo ez luke izan behar. Hauetan nahi duzun bidea har
dezakezu, estuena eta nora doan ez dakizuna bada ere. Denbora zeurekin daukazu. Irtenbiderik aurkitu ezin baduzu,
heurt egin dezakezu eta ez da ezer gertatu. Horregatik bertso jarrien egikera ezberdina da eta izan behar du,
bertsolaritzaren barrutitik irten gabe bada ere.
Hemen inprobisatzeaz ari gara. Errima ugarietan edo norberak konfidantza harturik duenetan, aurrekoz atzera
ere egin daiteke. Ez da gutxitan egiten dena, askotan nola edo hala hasi behar izaten baita, nahizta azkenik ez bururatu
izan. Baita inoiz bertso ederrik atera ere. Baina bai susto ederrak pasatu ere. Elkarrekin puntuka ari direla, azkenik
pentsatu gabe jardutea normala da, baina hori ez da normalena bertsogintza osoan.
Guzti honetatik norbaitek atera dezake bertsolaritzak nahiko jokaera kontserbadorea daukala. Hemen nola den
azaltzen ari gara, ez nola izan behar duen. Ez dugu beste era batera izan litekeenik ukatzen. Hala ere, nahiko zaila
izango da esaten ari garen hau beste era batera izatea, pixka batean behintzat.
Dena dela, jokaera kontserbadorea iruditzen zaionari konparazio bat jarriko diogu. Alanbre mehe baten gainean
eta altuera handian doan orekaria, adibidez. Hura ez da alanbre gainean kalejiran bezala joaten, noranahi begira,
jendeari agurka eta bidean zahatotik edanez. Hura bere alanbrean eta helmugan arras kontzentraturik doa. Ikuslea ere
isil-isilik dago edo egotea komeni da behintzat. Jokaera kontserbadorea al da hori? Ez noski. Badu hark nahiko lan eta
arrisku alanbre gainean joan hutsez. Mende batzutan kostako da beste era batera joateko erarik egotea edo, balego ere,
horretarako gai denik jaiotzea.
Bertsolaritzan era batera neurri, errima, esangai eta dena inprobisatu behar den bitartean, joera minimoki
autodefentsibo hori aldatzea zaila izango da. Kontserbadorea barik nahiko abentureroa da alanbre horretan abiatzen
dena.
ZERGATIK ATSEGIN
Bertsozaleari bertsoa gustatzen zaio. Bertsolariari ere kantatzea gustatzen zaio. Zeintzu dira bertsolaritzaren
elementu gustagarriak? Zeintzu dira arte-kirol honen ezpal estetikoak? Gauza bat gustatzen denean, gutxiena da zergatik

gustatzen den. Zergatik gustatzen zaik hiri mendia? Zergatik neskak? Zergatik mutilak? Zergatik gaztanbera? Zergatik
jazza? Erantzun on bat hauxe izan daiteke: Nik zer dakit, ba? Gustatzen zait eta kito.
Izan ere, zergatik gustatzen den jakitea baino gustatzea bera askoz garrantzitsuago da. Arte guztien lege
guztiak jakinik, baliteke haietaz ez gozatzea. Hala ere, biak batera joatea normalago izango da. Arte gustuen edo
estetikaren arauak ez dira unibertsalak eta betikoak. Ezer gutxi esanik, arte baten estetika gustatzeko moduko
elementuak edukitzea dela esan genezake. Zergatik gustatzen zaidan? Gustatzen zaidalako.
Gustatzea, beraz, nahiko subjektiboa da eta estetika ere nahiko erlatiboa. Kanon batzuk luzaro irauten dute.
Grekoen artea, adibidez, gaur ere gustagarri baldin bada, gizateria hainbesterik aldatu ez delako izango da. Atenasko
Partenoia ederra izango da, baina gure Santimamieko asabek hartaz zer pentsatuko zuketen jakin nahi nuke.
Ez dago esaterik bertsolaririk gustatzen ez zaiona ez dela euskaldun osoa, inoiz pentsarazi nahi izan denez.
Mitifikazioak noiznahi eta nonahi dira kaltegarri, batez ere oraindik gurea bezain maila urrian aurkitzen den kulturan.
Euskararen idealizazioak gure pobretasuna eta ezina estaltzeko asmatuak dira. Ez jakinean, baina bai horren eragina
nagusi dela. Miseriak, bere burua kontsolatzeko, mitoak asmatzen dituen bezala.
Pilotariak, haizkolariak, igerilariak, trikitilariak eta abar gustatzen ez zaiona ez dago euskaldun osoa ez dela
esaterik. Bertsolaritza berdin. Artea den aldetik, ez dago arte guztiak maite izan beharrik. Batzu musikazaleak, beste
batzu dantzazaleak, beste batzu bertsozaleak, beste batzu gutxi-asko orozaleak eta horrela.
Bertsolaritza kirol edo joko den aldetik ere, batzuri futbola, beste batzuri pilota, beste batzuri alpinismoa eta
beste batzuri bertsoa gustatzen zaie. Baina, bai artez eta bai kirolez, batere ez gustatzetik zale itsua izatera bide handia
dago. Horregatik, bat beraren barruan sarturik ere, arteak eta kirolak gehienean ezberdinki maiteak, baina elkarren
ondoan bizi direnak dira.

HIRU OSAGARRI: Sarrera honen ondoren, zeintzu dira arte-kirol honen osagarri gustagarriak? Bertsolaritzak
badu forma edo azal bat, hiru osagarri dauzkana: doinua, neurria, errima. Hain zuzen, liburu honen helburu nagusia hiru
osagarri horiek sistematzea da. Bertsolaritzaren egitura externoa edo teknika esango genukeena hiru osagarri horietara
biltzen da. Bertsoa kantatu, neurtu eta errimatu egiten da. Elementu horiek, banaka harturik, gustagarriak dira. Kantatzea
gustagarri da, bertsolaritzari dagokiona nahiko musika xaloa bada ere. Neurria edo ritmoa, bertsolaritzatik aparte ere,
gauza bat gustatzeko zer nagusietarikoa da. Eta hizkuntz mailan errima zertan esanik ere ez.
ZAILTASUNA, ARRISKUA, EMOZIOA: Kirola den aldetik, berez gustagarri diren osagarriei beste faktore handi
bat batzen zaie: zailtasuna. Arte eta kirol guztien azpian dagoena da hori. Horrek emozioa sorrarazten du eta emozioa
sorrarazten duena ederra dela esaten da. Zer da orekariak alanbre gainean eragiten duen isiltasun eta zirrara hori?
Zailtasunak eta arriskuak eragina. Eta esaten da: Ederra izan da.
Gauza berak, hogei metroko goieran egin beharrean, lurretik metro erdira eginik, osagarri objektibo berdinak
dauzka zailtasunean. Baina gustatzeko eragile handi bat galdu: arriskua. Ez dauka emoziorik. Haizkora jokoan, biren
arteko desafio batetan adibidez, haseran eta azkenean arau berdintsuak daude. Haizkolarien teknika berdin berdina izan
daiteke haseran, erdian nahiz azkenean. Areago oraindik, erdi aldean bizkorrago eta dotoreago ariko da. Estetikari
begiraturik, irudi hobea emango du. Baina non biltzen da emozioa? Non dago edertasuna? Azkenean duda gabe, batez
ere elkarren paretsu badoaz.
Beraz, edertasunaren barruan, barne osagarri objektiboez gainera, badira zailtasuna, arriskua eta emozioa,
atsegina gehitzen dutenak. Bertsolaritzak hiru eragileak ditu. Zailtasuna, doinu, neurri eta errimak emana. Bertsozaleak
zailtasun hori sentitu egiten du, jakin baino gehiago. jakin ere bai, gutxi-asko noizbait bera ere saiatu delako. Eta saiatu
ez bada ere, harigarri iruditzen zaio. Sentsazio hori, ohartuki ez bada ere, bere baitan sentitzen ari da, entzuten ari den
bitartean.
Arriskua ere bai. Bertso bat hasi eta bukatzea alanbre gainean joatea bezalatsu da. Erdian eror liteke, edo toton
egin. Gehienean bertsolari trebe samarrik ez da erdian geratzen, baina, amaitu arren, bidean erortzeko era asko dago.
Bazterrera nola-hala iritsi bai, baina lumak bidean galdurik. Bertsozaleak hori ere sentitzen du. Neure gaztetako
esperientzi bat kontatuz, lehenengoz bertso txapelketa bat entzun nuenean, nire bildur nagusia zen ea bertsoa amaituko
ote zuten. Etengabe sentitzen nuen bide erdian noiznahi geratuko zirela. Orekariari goierak damaion arriskua bertsolariari

jendeak ematen dio. Bertso batetik erortzea, bakarrean edo lagunartean denean, ez da hain mingarri. Bai, ordea, jende
aurrean erortzea, batez ere txapelketa baldin bada.

Eta emozioa. Emozioa beste eragile askok emana datorren sentimendua da. Bertsolaritza joko denean,
txapelketan adibidez, bada emozio orokor bat, une batzutan gehiago biltzen dena. Beste jokoetan bezala, azkenerantz
beti gehiago. jokotik aparte ere, bertsolaritzan badira uneak, emozioa bat-batean berotzen dutenak. Berotasun horri
jareginez gero, bidertu egiten da.
Orain arte esana laburtuz, hiru osagai formal daude: doinua, neurria eta errima. Egitura nagusia hauena da.
Hauetatik dator arriskua jende aurrean eta emozioa ere sortzen. Guztien artean edertasun bat egiten dute, batzuri
gustatzekoa, beste batzuri ez. Baina edertasuna. Eta guzti hau bertsolaritzaren formari edo azalari begira.
MAMIA: Eta mamia? Barrua edo edukia? Kantatuz, neurtuz eta errimatuz, oso gauza ezberdinak esan
daitezke. Gauza handiak eta txikiak, politak eta itsusiak, arruntak eta bitxiak. Hemen badira bi alderdi: esangaia eta
esamoldea. Bion artean egiten dute edukia deritzona. Edukiaz edo mamiaz ez dago hain sistemakuntza zehatzik egiterik.
Doinua, neurria eta errima nahiko zehatzak eta ia matematikoak diren bezala, mamia ez dago hainbeste zehazterik. Bai,
ordea, barruti edo hesparru bat izendatu, muga doiak zeintzu diren bururik hautsi gabe.
Bertsolaritzaren barrutia ahozko literatura da. Honetaz hitzeginak gara Bertsolaritza, mota herritarra atalean.
Han esana laburtuz, esangaiek hizkuntza mintzatutik bizi direnek ulertzeko modukoak izan behar dute. Barruti horretan,
hizkuntza idatzitik bizi direnei ere gustatzeko moduko gauzak esan daitezke. Gainera oraindik, gehien irakurtzen edo
espezialtzen direnak ere, hizkuntza mintzatutik asko gehiago bizi dira. Barruti zabala da, beraz.
Esamoldeak ere hizkuntza mintzatuaren barrutikoak izan behar du. Lexikoa edo hitzek hizkuntza mintzatuan
ezagutzen direnak izan behar dute. Horrek ez du den-denak ezagun izan behar dutenik esan nahi. Bestela ez dago
eboluziorik. Hitzez gainera, esaerak, konparazioak, joskera eta abar daude. Horietan guztietan ere, barruti horren barruan
ibili behar da gehienbat. Entzunda ulertzekoa, ez hainbat aldiz irakurri eta zer esan nahi ote duen antzematen hastekoa.
Dena dela, une bateraino, barruti honen mugak zauliak dira. Hizkuntza mintzatua bera ere zaulia den bezala. Hala ez
balitz, beti toki berean geundeke, ez aurrera ez atzera. Zorionez ez da horrela. Gure kasuon, kontraesan handiak ere
baditugu. Alde batetik hizkuntza mintzatua zabalduz eta era batera mehartuz doa. Hizkuntza bera literaturan eta
hiztegietan ugaritu eta hiztunengan urritu. Baina hauek beste kontu batzu dira.
BAT BATEKOTASUNA: Azkenik, bertsolaritza gustatzeko, badago beste elementu oso berezi bat,
bertsolaritzaren originaltasun nagusia ematen duena eta beste arte askok ez daukana: bat-batekotasuna. Era batera
sortu eta interpretatu. Beste era batera esanez, gertatuala kantatu. Ez gertatua kantatu, gertatzen ari dena baizik.
Kantatzen da edo kanta liteke behintzat. Orduan entzuleak ere bertan sarturik daude. Berak ere bertsoen gai dira.

Demagun berrogei bat laguneko afalondoan gaudela. Bertsolariek, neurri batez, han ikusten dituzten gauzak
eta pertsonaiak kantatzen dituzte. Izen batzu aipatuko dituzte, bai ohoratzeko, bai zirikatzeko. Sarritan gauza handirik
esan gabe, aipatzea eta zerbait esatea ere aski izaten da. Bertako entzuleek kanpoko bertsolariak baino askoz hobeki
dazkiten gauzak eta ezagutzen dituzten pertsonaiak. Baina hantxe daude denak eta bertso gaien protagonista bihurtzen
dira. Berak dira bertsogai eta gainera gertatzen ari den une berean.
Demagun plazan gaudela. Aurretik beste ikuskizun batzu izan dira. Jendea hura ikusi berri da eta, segun zer
ikuskizun, hunkiturik edo barreka edo asperturik dago. Bertsolariak igoten dira eta bat-batean huraxe kantatzen dute.
Gerta berri dena eta gertatzen ari dena. Asto laster bat izan bada, adibidez, astoak oraindik han daude, astodunak han
daude, giro guztia han dago. Bertsolaria kantatzen ari dela beharbada, astoren batek arrantza egiten du eta bertsolariak
berehala hartaz kantatzen du. Hori da bertsolaritzaren arrakasta nagusia dakarrena, momentuko ezustea, momentuko
berritasuna, momentuak berak emana. Horixe da inprobisazioaren funtsa. Horrek ez du esan nahi beti eta denak horrela
izan behar duenik. Baina horretatik proportzio handi samar bat ez badauka, bertsolaritza artifizialtzen ari da.
ENTZULEA BARRU: Gizateria nahiko espezie tentela da. Gizakiok nahiko inozoak eta sinpleak gara. Geure
izena aipatzea, geu zerbaitetan sarturik egotea nahikoa da, hura on eta atsegin izateko. Nahiko ergelak gara, bai.
Ergeltasun hori harroa, irenslea eta zapaltzailea izan liteke, dena neu eta beti neu eta neuk esana nagusi. Ez gara
ergelkeri hortaz ari. Hemen beste tenteltasun sano horretaz ari gara. Haurtasuna, nahi baduzu. Haurrei eurak haintzat

hartzea, eurak aipatzea, eurak protagonista bihurtzea gustatzen zaie. Haurrei gertatzen zaiena da ez dakitela
disimulatzen. Nagusiei ere hori berdintsu gustatzen zaie. Gehiago segurrenik. Baina agian zerbait disimulatzen ikasi dute.
Alderdi hori momentuan bertan bertsolaritzak bakarrik jo dezake. Hizlariak ere bai. Baina hizlariak egiten duena
bertsolariak kantatuz, neurtuz eta errimatuz egiten du. Arte bihurtzen du. Gizakumeoi geure burua besteen ispiluan
islaturik ikustea gustatzen zaigun bitartean, bertsolaritzak eragingailu handia duke hor. Besteen ispiluan islaturik, hots,
entzuleengan. Gizon bati gauza xelebre bat berari bakarrik kantatzeak bere grazia eduki dezake. Baina batez ere
besteen aurrean esateak dauka saltsa eta emozioa. Horrela besteak ere protagonista handi dira. Ez da, beraz, entzule
guztiak izen eta guzti sarturik agertzea. Gehienak ez dira horrela azalduko, baina kantatzen dena entzuten eta bizitzen ari
dira. Bataren edo bestearen erreakzioak ikusten ari dira. Hitz batez, saltsakide eta saltsagin dira.
BERTSOAREN EGITURA: Diogun azkenik bertsozaleak bertsoaren egituraz gozatzera eta gustatzera heldu
behar duela. Bertsozale tradizionalek ez daukate heldu beharrik, hortik hasten baitira. Horrek esan nahi du kantua,
neurria eta errima bere txukuntasunean eramatea beste gabe atsegin zaiola bertsozaleari. Honekin batera, gehienean
unea bera ere hantxe dago, alegia, gertatuala kantatzea. Esaten denak garrantzi handia dauka, baina dakiena kantaturik
ere, bertsozalea gozatzen ari da. Berak dakiena esaten baitzaio, baina kantatuz, neurtuz eta errimatuz. Egitura honen
balio estetikoa biziki sentitzen ez duena nekez izango da bertsozale handi.
Beste arteetan ere, azalari ala edukiari garrantzi gehiago eman, gorabehera eta eztabaidak izaten dira. Batzuk
edukiari eta beste batzuk formari berari begiratzen diote gehiago. Biak batera ez da txarrena. Hemen nabarmendu nahi
dugu bertsolaritzan ideiei eta edukiari gehiegi begiratzeko arriskua dagoela. Bertsoen formari edo egiturari bere garrantzi
funtsezkoa eman behar zaio. Ideiak eta nahi duzuna, baina bertsoz eta hizkuntza onez.
Honenbestez nahiko frogaturik dagoela uste dut bertsolaritzak elementu gustagarri edo estetikoak badituela.
Beste kontu bat da nori edo zenbat atsegin zaion. Ehuneko batzuri gustatzea nahikoa da, arte herritarra eta masiboa
izateko.
EUSKARAREN GAITASUNAK BERTSOGINTZARAKO
Euskararen mitifikatze alperrekoz, inoiz uste izan da bertsotan egiterik ez dagoela, euskaraz izan ezik. Gaur ez
ahal da horrelakorik uste duenik izango. Beste toki batean, inprobisazioa eta bertsogintza jardun unibertsala dela agertua
dugu. Hala ere, hizkuntzen bikaintasunen mitifikatze tentelik egin gabe ere, hizkuntza batetik bestera alde handiak daude.
Hizkuntzen ezberdintasuna nabaria da. Ezberdintasun hau batez ere egituretan axola zaigu, ez lexikoan. Horretan
euskarak baditu alde on batzu, inguruko hizkuntzekin konparaturik. Gaztelaniarekin konparatuko dut, horixe ezagutzen
baitut ondoen eta horrekin baitauka euskarak inguramenik gehien. Bost berezitasun nagusi aipatuko ditut euskararen
alde, bertsogintzarako:
1) DEKLINABIDEA: Euskal deklinabidea eranskorra da, hitzari atzetik eransten zaiona. Har dezagun gazte
hitza eta, mugatu eta mugagabe, deklinabidea honela doa: Gazte-gaztek, gaztea-gazteak-gazteek, gazteren-gaztearengazteen, gazteri-gazteari-gazteei, gazte-gaztea-gazteak, gaztez-gazteaz-gazteez-gazteetaz, gaztero-gaztetaragazteetara, gazterekin-gaztearekin-gazteekin eta honela beste atzizki guztiekin: GAZ, N,TAN, ETAN, TZAT, TZAKO,
GATIK, GAN, GANA, GANAINO, RAINO, KIKO, RIK,TARIK eta abar.
Badira aditzaren atzizkiak ere, euskaraz denak atzetik doazenak: egiten, egiteko, egitean, egitearren, egitetik,
egiteagatik, egiterako, egitekotan, eginez, eginik eta abar. Aditz jokatuan ere berdin: Duena, duenak, duenaren, duenari
eta deklinabide guztia. Eta gainera aditzaren atzizki bereziak: Duelako, duenean, dueneko, duenerako, duela, duelarik,
duenez, duenik eta abar.
Egitura honek errimarako bide handiak zabaltzen ditu eta bertsogintzan errima da, neurriarekin batera,
elementurik garrantzitsuena. Gaztelaniaz ez dago hori egiterik. Ez dago voy calle a la esaterik, voy a la calle edo a la
calle voy baizik. Gaztelaniaz deklinabideko preposizioak eta beste guztiak, hizkuntzaren egituran hain garrantzi handia
daukatenak, ez dago inoiz azkenean jartzerik. Hona hemen mordo bat: el, la, los, las, de, del, a, al, con, para, sin, por,
aunque, cuando, como, contra, en, sobre, mientras, que, donde, entre eta abar. Hauetan badaude batzu, preposizioz
gainera, adberbioak ere direnak: dnde, cmo, cundo, qu, mientras eta abar. Gehienak azentuz bereizten dira. Ez da
berdin cundo viene? eta cuando viene. Euskaraz noiz dator eta datorrenean. Gaztelaniaz ez dago horiek denak inoiz
atzetik jartzerik, hizjoko bereziren batez izan ezik. Beraz, delinabidez eta preposizioz ez dago errimarako lagunik.
Norbaitek esan lezake: Euskaraz ere ez dago horiek aurretik jartzerik. Arrazoia. Baina hain zuzen errima azken
hitzean izaten da eta hor dago gako nagusietariko bat. Gaztelaniaren aurretik jartzeak beste zerbaiterako abantaila ukan
dezake, baina ez kasu honetan. Gaztelaniazko preposizioak euskaraz posposizioak dira.

2) ESALDIAREN ORDENA: Hemen ez dago hain alde edo ezberdintasun zehatzik, baina bai oso handia.
Euskaraz esaldiaren egiturak hitzak atzekoz aurrera nahiz aurrekoz atzera ordenatzeko modua ematen du. Adibide bat:
Bihar etorriko nintzela esan nuen nik atzo. Esaldi honetako zazpi hitzak, bakoitza azken dela ordenaturik, euskaraz
apenas esaldirik bortxatzen den:
Bihar etorriko nintzela esan nuen atzo nik.
Atzo nik bihar etorriko nintzela esan nuen.
Bihar etorriko nintzela nuen nik atzo esan.
Atzo esan nuen nik bihar etorriko nintzela.
Atzo esan nuen nik bihar nintzela etorriko.
Atzo esan nuen nik etorriko nintzela bihar.
Esaldi guztiok badute alde izpi bat matizean, baina guztiak dira naturalak, kantatzeko behintzat. Dagigun
aproba bera gaztelaniaz: Yo dije ayer que vendra maana.
Gaztelaniaz dije eta vendra hitz bakarrak dira eta euskaraz bikoitzak: esan nuen eta etorriko nintzen.
Paretasun gehiago edukitzeko, jar dezagun gaztelaniaz ere aditz laguntzailez eginik: haba dicho eta habra de venir.
Gaztelaniaz hauek ez dira zuzenegiak, baina konparazioa egiteko hobeki datoz. Hasteko, hemen badira bi hitz, inola ere
azkenerako aparta ez daitezkeenak: que, de. Beste bi ere nekez: haba, habra. Gainerakoekin honela lihoazke esaldiak:
Haba dicho yo ayer que maana habra de venir.
Que habra de venir maana haba dicho yo ayer.
Que habra de venir maana haba dicho ayer yo.
Que habra de venir maana haba ayer yo dicho.

Euskarazko esaldietatik hauetara badago alderik naturaltasunean. Ez dut esaldi anormal samar hori tranpaz
jarri. Har dezagun lehenengoa, nahi baduzu:
Yo dije ayer que vendra maana.
Hemen ere badago hitz bat, azkenean ezin sartzekoa: que. Hona beste esaldiak:
Yo dije ayer que maana vendra.
Que maana vendra dije ayer yo.
Que maana vendra dije yo ayer.
Que maana vendra ayer yo dije.
Hiru azken esaldiok ez daude gaizki, baina artifizial samar ematen dute. Ez dira euskarazkoak bezain naturalak.
Poesiarako, operarako eta abarrerako balio lezakete, baina hizkuntza mintzatuan pedantetxo geratzen dira. Bertsolaritza
berriz hizkuntza mintzatuaren edo ahozko literaturaren barrutian dabil.
Esaldia era horretara ordenatu ahal izateak errimarako abantaila handia dauka, nahi den hitza azkenerako
gordetzeko modua ematen baitu. Eta neurrirako ere bai. Bertso guztian zehar, hitzak eta esaldiak neurturik edo ritmoz
eraman behar dira. Esaldiaren egitura ezberdin eta naturalki ordenatzeko modu errez horrek joko handia ematen du.
3) ELIPSIA: Elipsia esaldi batetan hitz bat edo bi edo gehiago jatea da, gainulerturik daudelako. Hori hizkuntza
guztietan normal eta beharrezko da. Esaterako, norbaitek galdetzen badizu:
-Aita ikusi al duzu?
-Ez dut ikusi -erantzuten duzu. Ez duzu esaten:
-Aita ez dut ikusi.
Hitz hori bigarrenean jan egiten da, gainulerturik dagoelako. Horixe da elipsia. Bi eratakoa izan daiteke, bata
jarri duguna, alegia, hitz bat esan berri delarik, hurrengo esaldian ez dugu hura berriz errepikatzen. Beste era bat hitzik
inguruan ere agertu gabe izan daiteke. Baina kontestutik aisa gainulertzen da. Galdera hau, adibidez:
-Zer moduz sakela?-Eta erantzun dezakezu:

-Hutsik.
Hemen hiru osagai jaten dira: dago, sakela, diruz. Galderan bertan ere dago, diruz janak zetozen. Erantzunean
sakela ere jaten da. Dago edo antzeko aditzen bat -daukazu, duzu, darabilzu...- jatea esaten ari garen bigarren kasua da.
Aditz hori galderan ere jana zegoen. Ez da, beraz, testuan ageri. Hala ere ondo ulertzen da zer falta zen. Eta zer esan
diruz horretaz? Zer moduz sakela galdetzean, gehienean dirua edo horrelako zerbait izango da. Sakelak husturik
esatean, besterik izendatu ezik, inork ez du harriak edo kilkirak ulertuko, gehienean diruari buruz izaten baita. Sagar
lapurretan dabiltzan mutikoen ahoan baliteke sagarrak izatea, kontestuak horixe ematen baitu.
Badira hitzak, beraz, ager berri direlako jaten direnak, ez errepikatzeagatik, eta beste batzu, agertu gabe ere
jaten direnak, zer falta den aisa ulertzen delako. Kasu honetan euskaraz aditza jatea bereziki ugaria da. Euskaraz
galderarik normalenak dira honelakoak:
-Zer moduz etxekoak?... Zer berri herritik?...
Hauetan aditz guztiak janda daude. Gaztelaniaz:
-Qu tal estn los familiares?... Qu noticias hay por el pueblo?...
Gaztelaniaz aditza sarritan jaten dutenak euskarazko egiturekin hizketan ari dira. Euskaraz aditza ezabatzea
askoz naturalago da gaztelaniaz baino. Gai honi NEURRIA sailean atal berezi bat emango diogu eta hura ikus. Han
azalduko dugu zer baliabide garrantzitsua den elipsia neurrirako. Bertsogintzako elementu nagusietarikoa neurria izanik,
euskarak badauka abantaila bat honetan, gaztelaniaz konparaturik behintzat. Hona hemen adibide bat bertso erdi
batekin:
Hontza zamaltzain, ahuntza zamari
aker aitona putzari adi
kukuak soinu, muskerrak dantza
ni haritz puntan kantari.
Hemen ez dago batere aditzik eta esaldi naturala gertatzen da.
4) AZENTUA: Hona hemen beste gako handi bat gaztelaniaz, euskaraz inolako eragozpenik ez daukana.
Euskaraz ez da azentu ortografikorik erabiltzen. Horrek ez du esan nahi azenturik ez dagoela. Ez dago hitzik ez
hizkuntzarik, azentu gabekorik. Euskaraz nahikoa da herri batetik bestera pasatzea, sarritan etxe batetik bestera, azentu
ezberdinaz ohartzeko. Zer esanik ere ez, euskalkitik euskalkira bagoaz. Euskaraz azentua badago eta oso nabaria
gainera. Gertatzen dena kanturako ez duela trabarik jartzen. Kantatzean, azenturik ez balitz bezala gertatzen da.
Zergatik? Hori beste kontu bat da. Orain aski zaigu, bertsotarako behintzat, hala dela jakitea.
Gaztelaniaz, ordea, ez da horrela. Hizkuntza horretan, azentua kantuarekin batera ondo eraman ezik, belarriak
ederki mintzen dira. Horregatik, gaztelaniaz nahiko zaila da letra egokiak egitea eta horregatik sarritan zabarkeriak
entzun behar izaten dira zenbait kantarirengan. Musikak edo doinuak bere azentua edo bere gora-beherakoa darama.
Nota batzu gorago, beste batzu beherago. Gaztelaniaz, testuaren azentua musikaren azentuarekin batera eraman behar
da. Har dezagun adibide bat. Bilintxen Loriak udan bertso doinuan, hona lehen puntua:
Loriak udan intza bezela
maite det dama gazte bat.
Hona letra posible bat gaztelaniaz doinu honekin kantatzeko:
En este canto que voy cantando
cuento la muerte de un len.
Kasu honetan letraren azentua musikarekin batera doa. Hona, ordea, beste testu bat orain:
En esta cancin que voy a cantar
cuento la verdad del tigre.

Letra hau euskal arauan ondo neurturik dago, baina azentuaren desintonia belarria zulatzerainokoa da. Dena
den, gaztelaniaz bertso lerroaren azken hitzak,-errimatzen duen oina gehienean- azentu akutua daramanean, hots,
azentua azken silaban daramanean, honek bi silaba bezala balio du eta beraz silaba bat gutxiagoz neurtu behar da
lerroa. Alde horretatik, adibideok gaztel arauan ez dira zuzenak izango, baina euskararekin konparatzeko balio dute.
Gure hizkuntzan ez dago azentuaren ardurarik. Hala balitz, lan zailagoa genuke. Azentua zaindu beharrak bertsolaritza,
daukagun bezalakoa behintzat, agian ezinezko bihurtuko luke. Gainera kontuan eduki behar da doinu bakoitzak bere
azentu musikala daramala. Beraz, goragoko doinuan ontzat emaniko hitzak beste doinu batean gaizki letozke. Doinu
bakoitzari bere azentuera egokitu beharrak Babelgo dorrea baino nahaste handiagoa eragin lezake. Edo ez agian, baina
zorionez euskaraz ez daukagu hori pentsatzen hasi beharrik ere.
5) ADITZA: Euskaraz nornahik dakiena da aditza oihan amaigabea dela. Horrek baditu bere oinazeak ikasi
behar duenarentzat, baita dakigunontzat ere sarritan. Baina bertsogintzarako, aditzaren ugaritasun mugagabeak
erreztasun handia ematen du, errimarako batez ere. Aditza esaldiaren bizkarhezurra da. Aditza da garrantzitsuena eta
beharrezkoena. Hiztegi errimatuan aditzaren barruan lau subsail sartzen ditugu: 1) Aditz jokatua (laguntzailea eta
sintetikoa). 2) Aditzak. 3) Aditz biokoitzak. 4) Era intenporala.
Adibide bat jartzeko, gaztelaniaz aditz guztien amai posibleak hiru dira: AR, ER edo IR. Andar, comer, vivir.
Aditzen izendapenean beste amairik ez dago. Euskaraz, ordea, ia errima guztietan dago aditzen bat, eta batzutan asko:
atera, ezari, eseri, agiri, erori, jalgi, iraungi, jaiki, eho, idoro, pasa, ase, hasi, josi, eutsi, utzi, egon, itxaron, bete, erre,
ebaki, jaiki, ekarri, igorri, etzan, entzun, irakin, estali, ibili eta abar. Eta gero DU-TU amaidunak: galdu, zuzendu, agindu,
umildu...hartu, eskatu, puztu, argitu eta abar.

Hemen garrantzia daukana ez da oin batetik asko edukitzea, askotarik edukitzea baizik, gutxi bada ere.
Gaztelaniaz hiru errima posible bakarrik dauden lekuan, euskaraz begira zenbat diren. Aditz jokatua sartu gero berriz,
askoz alde nabarmenagoa dago. Pentsa euskal aditz jokoak zenbat era ezberdin dituen. Gaztelaniaz har dezagun aditz
laguntzaile bat: He trado, has trado, ha trado, hemos trado, habeis trado, han trado. He trado hori beti da he, plurala
nahiz singularra, edo bati nahiz besteari izan. Euskaraz ordea: dut, ditut, diot-dizkiot, dizut-dizkizut, diet-dizkiet. joko hori
hitanoan eginez gero, beste hainbeste hika, beste hainbeste noka. Euskal aditzaren ugaritasun honek errimarako
gaitasun handia ematen du, beste gauza batzutarako buruhauste galanta bada ere.
Esaniko bost puntuetan garrantzitsuenak, nire ustez, deklinabidea, esaldiaren ordea, eta azentua dira. Elipsia
eta aditza, oso garrantzitsutak izanik, ez dut uste beste hiru nagusi horien mailara heltzen direnik. Munduan izango dira
beste hizkuntza batzu, antzeko abantailak edo handiagoak dituztenak. Gaztelaniak ere beste sail batzutan badu
abantailarik euskararekiko. Baina bertsogintzarako honek alde handia kentzen dio aipatu berezitasunetan.
EUSKARAREN DESABANTAILAK
BERTSOGINTZARAKO
Aurreko atalaren baikortasunak gehiegi harrotu bagaitu, orain deskontua dator eta gogor samarra gainera.
Aipatu abantailekin batera, ba al daukagu desabantailik gaztelaniaren eta beste inguruko hizkuntzen ondoan? Hiru
aipatuko ditut, bi errimari eta hirugarrena neurriari dagozkionak.
1) ARTIKULUA: Berez lehen puntu hau ere deklinabidean sartzekoa zen, artikulu mugatudunak -ateA, zabalA,
biziA...- nahiz mugagabedunak -ate BAT, zabal BAT bizi BAT...- deklinabideko kasu jakin batzu baitira. Aparte hartu
baditugu, multzo honek deklinabidearen zatirik behinena osatzen duelako da. Arestian euskal deklinabide erantsia
abantailatzat jo badugu, orain berak dakarkigu desabantaila ere. Euskaraz artikulua, mugatua nahiz mugagabea, hitzaren
atzetik doa beti. Hori da euskararen ezaugarrietako bat. Horrek esan nahi du hitz hori errimatzat gordetzerik ez dagoela,
gehienean atzetik artikulua baitarama. Hitz bat, hiztegian irakurtzen den bezala, errima edo oin izateko era bakarra
mugagabean uztea da. Har dezagun adibidetzat hitz bera. Honek deklinabidearen forma posible guztiak har ditzake: hitz,
hitza, hitzaren, hitzari, hitzera, hitzeko, hitzarekin... hitzak, hitzek, hitzen, hitzei, hitzetara, hitzetako, hitzekin eta abar.
Kasu berak mugagabean.
Horiek denek errimarako ahalbide handia ematen dute, aurreko atalean ikusi bezala, baina noiz utz dezakegu
hitza bere forma mugagabean? Alegia, noiz utz ditzakegu hitzak honela: hitz, haitz, txapel, Ian, herri, zigor, babes eta
abar? Oso kasu gutxitan. Mugagabean bakarrik. Horrek esan nahi du aurretik mugagabea eskatzen duen zerbait eraman
behar duela, hots, zenbatzaile zehaztugaberen bat: bi, hiru, lau, dozenerdi, dozena bat... Zenbaki guztiak eta zenbat,

zenbait hainbat, anitz, asko, nahiko, aski, aina-adina, beste, hainbeste bezanbat, edozenbat bezalako kantitatezkoak.
Berdin kantitatea eta neurria adierazten dutenak ere: eskukada bat ale, etxe bete gizon, botila bat ardo, kilo bat kafe, litro
bat ur, imina bat gari eta abar.
Hitza aditz bikoitz baten zati izan daiteke eta orduan mugagabean behar du: negar egin, piz egin, indar egin, irri
egin... erruki izan, gorroto ukan, bat etorri... Errimarako komeni denean, ordena alda daiteke: egin negar, egin piz, dut
gorroto, gara erruki eta abar.
Adjetiboek -zenbait izenek ere bai- adberbio lana egin dezakete eta orduan mugagabean behar dute: argi egon,
gizon jokatu, triste bizi, zuzen ibili, gogor jo, zabal hartu, motz gelditu... Hemen ere, errimarako komeni denean, ordena
alda daiteke. Edo aditz baten atributo gisa: irakasle egon, alkate izendatu, gizon bihurtu, handi egin, mamu iruditu... Izan
aditzak ere onartzen du era hau, normalena ez bada ere: eder da, gazte naiz, harrigarri da eta abar.
Badira esamoldeak, hitza bera errepikatuz edo beste hitz batekin bikote eginez, mugagabean uztekoak: hitz eta
hitz, indar eta indar, hitz eta bits... etxe eta herri, mendi eta baso, ardo eta ogi... kalez kale, begiz begi, buruz buru... egi
edo gezur, uso ala otso, okela nahiz haragi eta abar. Beste zenbait kasu ere izango da. Helburua ez da mugagabearen
azalpen exhaustiboa ematea, hitz bat noiz horrela utz daitekeen adibide batzu ematea baizik. Garrantzitsuenak hauek
dira eta asko gehiago aurkitzeko itxaropenik ez izan.
Eman ditugun kasuak asko ala gutxi al dira? Honela hutsean begiraturik, baliabide ugaria ematen dute, baina
hizkuntzaren orotasunean, kasu bakanak, ia salbuespenak dira. Ehuneko bost bat izatea bezala. Gehienean, edo
artikulua darama -hitza, haitza, hezea, alorra- edo beste deklin-atzizkiren bat: etxera, bakoitzean, herritik, mendiko,
zigorrari eta abar. Honek esan nahi du oso gutxitan utz dezakegula hitza bere forma mugagabean. Beste era batera
esanda, hiztegi errimatuan datozen hitz horiek guztiak ia inoiz ezin dira era horretan aplikatu, hitza bera A bokalez
amaitzen ez bada: ama, fama, minbera, tankera, bizitza, saltsa, atorra, urlia, mafia eta abar. Hauetan azken bokalak eta
artikulu mugatzaileak bat egiten dute, nahizta euskalkietan -bizkaiera osoan adibidez- badiren famea-famia-famie,
bizitzea-bizitzia-bizitzie eta abar bezalako formak.
Beste guztiek artikuluaren mende daude, nahizta subjektu edo konplementu izan. Artikulu hau gehienbat
mugatzailea izan ohi da. Har dezagun, adibidez, L hizkiz amaitutako atala: atal, azal, tamal, magal... hegal, ezpal, metal,
ideal... itzal, oihal, printzipal... uhal, hutsal, mural...; arbel, txartel, sabel, fardel... epel, ezpel, berdel... igel, pintzel,
marinel... nobel, koktel, koronel... ustel, upe, eskudel...; zakil, urtarril, ukabil... istil, bipil, gingil... opil, onbil, borobil...
umil, gurpil, fusil...; sail, otsail, miraiI, erdoil, suil...; odol, oskol, futbol...; eztul, mardul, margul...
Hitz hauek guztiak era honetan ia inoiz ezin ditugu ointzat erabili. Horrek esan nahi du A bokalez amaitzen ez
diren hitz guztiak -gehienak beraz- errimarako, euren forma biluzian, alperrik dauzkagula. Zertarako dugu errima batean
ehundaka hitz edo ahalbide ezberdin edukitzea, gero horrela erabiltzerik ez badago? Hitzak esatean, zehaz dezadan
izenak, adjetiboak eta izenordainak direla. Aditza adjetibo gisa deklina daiteke forma partizipioan: egina, esana, ekarria,
erosiak, hartuak... edo izan gisa aditz-izenetan: ikustea, ikustearen, ikustera, ikustearekin, ikustetik... Bestela ez dauka
deklinabidearekin zerikusirik. Izenordainak deklinagarri dira, baina denak batera ere oso gutxi. Azkenik, adberbioak ez
dira deklinatzen.
2) DEKLINABIDEA: Gorago euskal deklinabidearen abantailak baloratu ditugu, deklin-atzizkiak, atzetik joatean,
errimagai direlako. Gaztelaniaz ez dago de, con, para, a eta abarrekin errimatzerik, preposizioak dira-ta. Euskaraz bai.
Baina honek bere alderantzia dakar, hots, euskal deklinabideak ez diola uzten hitzari azken jartzen, toki hori atzizkiari
baitagokio. Honela, euskarazko KIN atzizkiak nahitaez honelako hitzak sortuko ditu beti: zurekin, aitarekin, harriarekin,
makinarekin, egiarekin... Berdin pluralean eta mugagabean. Denetan egitura bakarra, KIN, geratzen zaigu errimarako.
Gaztelaniaz CON hartzen badugu, preposizio honi edozein errima erants dakioke: contigo, con fuerza, con los pies, con
la mente, con rigor, con decir, con Dios, con el tiempo, con tus problemas eta abar. Berdin beste preposizio guztietan.
Euskaraz preposizio horiek atzizkiaz beste ahalbiderik ez daukate: noRl, noREN, norenTZAT, noreKIN, noreGAN, noRA,
nonDIK... Argi dago preposizioak posposizioak baino errimabide gehiago ematen duela, alde nabarmenki handiz gainera.
Hauek honela, hitzik gehienak, hiztegirik gehiena, praktikan alperreko gertatzen zaigu, artikuluak eta
deklinabideak ez baitigute uzten darabiltzagun hitzak azkenerako gordetzen. Hau desabantail ikaragarria da. Balantzan
jarririk, beronek bakarrik deskonpentsa ditzake aurreko atalean azalduriko abantaila guztiak. Hizkuntzak diren bezalakoak
dira eta euskal deklinabideak, zenbait abantailaz batera, bere muga zorrotz hauek ezartzen dizkio errimari.
3) ADITZ PERIFRASTIKOA: Euskaraz bi adizjoko daude: sintetikoa eta perifrastikoa. Sintetikoak edo euren
jokoa zuzenean daukatenak oso gutxi dira: egon, joan, ibili, ekarri, eraman eta abar. Hauek zenbait denboratan euren

jokoa daukate: nago, doa, gabiltza, dakarte, narama eta abar. Beste guztiak perifrastikoak edo aditz laguntzailea behar
dutenak dira: pentsatzen dut, jango dute, irabazi genuen, kanta dezagun, loratzen dira, eroriko ginateke eta abar. Gure
inguruko hizkuntzek aditz guztiak sintetiko dauzkate: pienso, comern, ganamos, cantemos, florecen, caeramos eta
abar. Denbora gutxi batzutan laguntzailea darabilte: hemos comido, habra pensado, hubiera sido... Baina hauek
aditzaren eremu txikia hartzen dute. Denborarik erabilienak -pienso, pensar, pensaba, pens, pensara, piense,
pensase, pensad- sintetikoak dira.
Euskal aditzaren izaera honek bertsogintzarako bere alde ona eta txarra dauka. Betelana egiteko, zenbait puntu
gauza handirik esan gabe jazteko eta horrelako helburu praktiko batzutarako, gure aditzaren luzetasuna ondo dator. Batbatean betelanak eta lan jantzigarriak asko egin behar dira.
Baina edukiz bete nahi diren zatietan -ideak, deskribapenak, ziriak, konparazioak, sentimenduak...- euskal
aditzak espazio handiegia okupatzen du. Beste hizkuntzen aldean toki luzea behar du, nahi diren gauzak esateko aukera
mugatuz. Balantzan jarrita, alde makur honen pisua askoz handiagoa da, luzetasunaren abantaila baino. Euskara
saiatzen da oztopo horri bere gurpila hartzen, elipsiaren bitartez. Gure elipsiaren garapen handiaren arrazoi nagusia aditz
perifrastikoaren luzetasuna ekiditea da, batez ere neurri txikietan eta elkarren gainean datozen puntuetan.
Hizkuntzek, komeni zaienean, luzatzeko mila baliapide daukate. Laburtzea da problema eta horretan euskal
aditzak desabantaila handian uzten gaitu beste hizkuntzekiko. Eta honek oraingoz ez dauka erremediorik.Aditz
sintetikorik ezak errimarako ere desabantaila handia dakar. Aditz forma jokatuak dauzkan oinak edo errima motak
baliabide gehiago ematen du, aditza oso elementu sargarria baita. Dago, daude, dakigu, dira, geunden, datoz, dabiltza...
eta antzekoak noiznahi erabil daitezke. Baina euskaraz aditz gutxi dira horrelakoak. Har dezagun adibidez ARA, ERA,
IRA, ORA, URA blokea eta dagigun euskararen eta gaztelaniaren arteko konparantza. Euskaraz gara-zara, gera-zera,
gira-dira-balira dauzkagu. ORA, URA sailetan ez dago ezer. Gaztelaniaz, ordea, bakoitzean hainbeste daude: paraprepara-separa... viajara-bisitara-jugara; espera-entera-esmera-tolera ...quiera-quisiera-supiera; tira-retira-expira-miraadmira...; colabora-mejora-ignora-demora...; satura-tritura-apura-asegura...
Har dezagun orain ABA, EBA, IBA, OBA, UBA blokea eta euskaraz ez daukagu aditz forma jokaturik bat ere.
Gastelaniaz, ordea, aurretik bokala daramaten BAR-VER-BIR edo VAR-VER-VIR amai guztiak: traba-acaba... cavasocava-lava...; beba-deba-ceba... lleva-eleva-abreva...; reciba-escriba-estiba... viva-aviva-motiva...; roba-soba-joroba.. .
trova-deshova...; suba-incuba-entuba... Har dezagun NTA aurreko bokala aldatuz eta euskaraz bat ere ez daukagun
bitartean, gaztelaniaz: canta-decanta-aguanta... tienta-calienta-ostenta... pinta-encinta-entinta... monta-remonta-chonta...
junta-apunta-barrunta... Har dezagun NTE: cante-levante-aguante... cuente-reviente-miente-detente... pinte-esprinteentinte... ponte-monte-remonte... apunte-despunte-adjunte...
Nahiko adibide izango da, beste errima mota guztietan ere berdin konpara daitekeela ikusteko. Euskal aditz
sintetikoaren urritasunak ere ez dauka erremediorik, oraingoz behintzat.

ARRANTZALE BERTSOLARIAK
Euskararen iraupenean arrantzale herriak nagusi izan dira. Gaur ere proportzioz euskarari gehien arrantzale
artean eusten zaiola esan daiteke. Euskal Herriko zerrorik euskaldunena agian itsas ertza izango da: Armintza, Bermeo,
Elantxobe, Lekeitio, Ondarroa, Mutriku, Deba, Zumaia, Getaria, Orio, Donostia, Pasaia, Hondarribia, Hendaia, Ziburu,
Donibane, Miarritze, Baiona. Herri hauetako arrantzaleak hain euskaldunak izanik, nola ez da bertsolari tradiziorik izan?
Esan beharra dago ez dela berdin bertsolaritza eta bertsozaletasuna. Itsas herriak oso bertsozaleak izan dira.
Edo gutxienez, lehorreko herrien pare jarri behar dira horretan. Badira lehorrean ere aldeak. Herri batzutan gehiago,
beste batzutan gutxiago. Itsas ertzean bezala. Adibide bat jartzeko, Ondarroan ainako bertsozaletasunik ez da lehorreko
herrietan ere nonahi izan. Beraz, diren gorabehera guztiekin, horretan itsasoa eta lehorra berdinean utzirik, ez dugu aberi
handirik egingo.
Bertsozalez gainera, arrantzale herriak oso kantariak izan dira. Kantari onak gainera. Eta bertsoei buruz, bertso
jarrien kantari biziak. Zergatik ez da bertsolaririk sortu? Zergatik ez dira arrantzaleak bertsolaritzan nabarmendu?
Bertsolaritzaren izaera eta arrantzaleen biziera alderantziz daudelako. Beste nonbait esana dugu bertsolaritzak baldintza
batzu behar dituela. Dibertsio gisa bertsolaritza garatzeko, lau baldintza jartzen genituen: herri osoa (edo herri zati bat),
toki berean geldi, denbora luzea, eta dibertitzeko gogoa. Arrantzale bizitzan bi aldi berezi behar dira: itsasoan dabiltzana
eta lehorrean daudena. Lehorrean daudenean, herria biltzea, toki berean geldi egotea eta dibertitzeko gogoa ondo
betetzen dira.

Denbora luzeari buruz, ordea, eguneko denbora eta denboraren jarraipena berezi beharra dago. Arrantzaleak
lehorrean elkarrekin ordu luzeak egiten dituzte, esaniko baldintza guztiekin. Baina denbora horrek ez du jarraipenik
urtean zehar. Itsasoratzean, denbora etenik geratzen da. Lehorreko denbora oso denbora konprimatua da. Berriz ur
gainera itzuli beharrak denbora hura xurgatzera daramatza. Bertsolaritzak patxada edo baretasun gehiago eskatzen du.
Baina hori gutxiena da. Gehiena bestea da, alegia, arrantzaleen lehorreko bizierak ez duela egonkortasunik.
Bertsolaritza bezalako jenero batek estabilitate luze hori behar du, bere ritmoa behar du, ritmo etengabea.
Nukleoen edo lagunarteen ritmoa, ez pertsona bakoitzarena. Herri bateko sagardotegian edo tabernan giro edo nukleo
hori segurturik zegoen, bat edo beste tarteka falta izan arren. Arrantzaleen artean, ordea, itsasora doazenean, dena eten
da, bai pertsonen eta bai taldeen ritmoa.
Eta itsasoan? Badirudi itsasoan herri zati bat biltzea, toki berean eta denbora luzean elkarrekin egotea inon
baino hobeto betetzen dela. Beharbada dibertitzeko gogoa falta. Baina hau izango da tarteka. Orduan zer? Lehenbizi,
herria edo herri zati bat biltze horrek (hamabost laguneko tripulazioa adibidez) badu bere gakoa. Hamabost lagun dira,
baina beti berak eta derrigor elkarrekin, beste lagun ezberdinen inolako sar-irtenik gabe. Hori ez da herria batzea,
derrigor baturik egotea baizik. Hor ez dago herria batzeak esan nahi duen barietaterik ez berezkotasunik.

Herri batean ere baliteke gehienean lagun berak batzea. Gutxi gora behera beti talde behera. Baina orduan
batzeko gogoa dutenen kointzidentzia da, ez derrigorra. Arrantzaleek ere ederki egiten dute hori, lehorrean daudenean.
Toki berean eta denbora luzean elkarrekin egotea itsasoan inon baino gehiago betetzen da, baina gehiegi. Eta
gehiegia gutxiegia bezain agorra da. Bertsolaritzak eskatzen duen dibertitzeko gogoa edo aldartea edukitzea oso zaila da
ur gainean, untzi barruan.
Hitz batez esateko, arrantzaleen itsasaldia lanari loturik dago. Eta nolako lana gainera. Lanean ez daudenean,
atsedenean daude. Eta arrainik ez dagoelako geldi egon beharrik badute, hainbat okerrago. Bertsotan egiteko, egoera
eskasa da hori. Bertsolaritza lanetik kanporako jarduna da. Lanean ari diren basa-gizonak, nahiz etxeginak, nahiz lantegi
bateko langile hurbilak nekez hasiko zaizkizu bertsotan. Lanaren barrutia ez da inola ere bertsolaritza sortzekoa.
Bertsolaritza dibertsioaren barrutian jarri behar da, gorago jarritako baldintzekin. Arrantzaleen itsasoko biziera lanaren
inguruan dabil. Horrez gainera, beti lankide berak eta egun osoan eta hil osoetan elkarrekin egon beharra bertsolaritza
lantzeko baldintza gaiztoa da, zaleak izanik ere.
Arrantzaleen bizieran, beraz, lehorrean eta itsasoan bikoitza eta oso ezberdina izanik, bertsolaritzari dagokion
baldintzarik ez dago, ez batean ez bestean. Soldadutzan ere antzeko zerbait gertatzen da, batzu zerbait saiatzen dira
baina. Bata ernegaturik dagoelako, bestea etxeaz gogoratzen delako, bestea bere pentsamentuetan ari delako,
soldadutzan ere zaila da bertsolaritzak behar duen talde-giro iraunkorrik sortzea. Eta espetxean zer esanik ere ez. Inon
egotekotan, hantxe daude toki bera eta denbora luzea elkarrekin. Baina espetxeko tokia eta denbora izorratuegiak dira,
bertsolaritzaren iturri izateko.
EMAKUME BERTSOLARIAK
Bertsolaritza gizonena izan da batez ere. Bertsolari gisa gizonena osoki, eta bertsozale edo entzule gisa ere
gizonena gehienbat. Zergatik ez da historian emakume bertsolaririk izan? Zeren ez baita alerik ere izan, maila batera
heldu denik behintzat. Historian aipatzen diren Milia Lasturkoa eta horrelako kasuak ez dakigu zehazki nolakoak ziren.
Emakume haiek, esan bezala kantatzen bazuten ere, kantatzen zutena inprobisatua zela sinesteko motiborik ez dago.
Are gehiago, gureganaino heldu diren Milia Lasturkoaren koplak eta bertsoak ez dira inola ere inprobisatuak. Garai
haietan bertsolari gizonezkorik ere apenas izango zen, gaur daukan figura sozialez behintzat. Inprobisatzaileak izango
ziren, koplariak eta abar, baina ez bertsolaririk segur asko.
Bertsolaritza sortu eta gero ere, emakume bertsolaririk ez da izan. Horren arrazoi nagusia gizartearen egituran
jarri behar da. Bertsolaritza taberna eta sagardotegi giroko jarduna izan da. Eta gehienean gauekoa. Tokiz eta orduz,
emakumeek sarbide gutxi zutenekoa noski. Bertsolari gizonezkorik ere sarritan etxerako nahi ez bazuten,-parrandari eta
arlote fama zeukatelako-, pentsa emakumeengan zer izango zen.
Tokiz eta orduz gainera, bertsolaritza parranda giroari lotua izan da gehienbat. Ardo, sagardo edo edariren bat
inguruan dela. Badakigu gizonak ere ez zirela tabernan edo sagardotegian bakarrik biltzen. Auzo-lanak, gaubelak, gari

ebakitzeak, hermandadeak eta abar, bazen jendea biltzeko hainbat aukera. Baina ez ziren bertsotan hasiko. Horretarako
umore puntu batera heldu behar zen eta hori gehienean edanak zekarren. Auzo-lanek, txerri hiltzeek eta abarrek ematen
zuten, bai, horretarako aukerarik, baina lanak bukatu eta gero. Eta beti jan-edanaren ondoren eta gehienean gauez.
Dena jota, ez zen gizarte hark emakumeari ematen zion toki soziala.
Ehuneko portzentaia handi batez, esaniko honi dagokio emakume bertsolaririk ez izatea. Hala ere, gauzak ez
dira arrazoi bakarrekoak izaten. Emakumeak ere Euskal Herrian batu izan dira, euren bigirak eta tertuliak eginez. Batez
ere kalea zeukaten herrietan. Baserriko emakumeek ere, gutxienez igande arratsaldeetan eta beste egun seinalatuetan,
biltzen ziren noski, solaserako, kartetan egiteko eta abar. Bilera horietan ordu batzu behintzat elkarrekin pasako zituzten,
merezi aina ez bazen ere, batez ere baserriko emakumeengan. Bazen, beraz, emakumeen arteko gizarte bat.
Zergatik modu horretako gizartean ez zen bertsolaririk sortu? Zergatik ez zuten bilkura horietan bertsoetara
jotzen? Gizonengan, berriketaldi bat egin ondoren, azkenean bertsoetara jotzea normala zen. Artzainengan normala zen
bezala. Mendiko artzainek apenas zapaltzen zuten tabernarik edo sagardotegirik. Euren artean bost edo sei artzain
biltzen baziren, ordea, bertso saio bat egitea edo saiatzea oso gauza normala zen. Emakumeek elkarrekin biltzen
zirenean, zergatik ez zuten hori bera egiten?
Norbaitek esan lezake, emakume ezkonduek zaletasun hori edukitzeko, aurretik ekarri behar dela joera,
neskatatik alegia. Hemen ere berdintsu esan beharra dago. Neskak elkarrekin asko biltzen ziren, gizarterik itxienean eta
mutilak baino erreztasun gutxiagoz bazen ere. Baina biltzen ziren eta elkarrekin dibertitzen eta elkarrekin egoten saiatzen
ziren. Zergatik ez zen bertsolari tradiziorik sortu? Badirudi taberna edo sagardotegiko toki soziala baino zerbait gehiago
ere badagoela hor. Ez dugu esan nahi emakume bertsozalerik eta bertso jarrien kantatzailerik izan ez denik. Izan dira
bat-bateko bertsoak kantatzen saiatzen zirenak ere. Baina ez tradiziotzat jotzeko aina.
Garai haietatik hona, gizartea dezente aldatu da toki sozialari buruz. Duela urte batzutatik honantz, neskak
mutilak dabiltzan tokietan eta orduetan ibiltzea nahiko normaldu da. Orain ere badira diferentziak noski, baina gaur neskei
gizarteak, erlatiboki, duela berrogei urte mutilei baino gehiago barkatzen die. Horrek esan nahi du gaur, emakume artean
ere, neska artean batez ere, bertsolaritza sortzeko aina toki sozial badagoela, nahi badute edo gustatzen bazaie
behintzat.

Badakigu honelako tradiziorik ez dela behingoan sortzen. Baina gaur esatean, urte mordo batetik honantz
esaten ari gara. Aspaldion neska-mutilen ibilerak asko berdindu dira. Beraz, mutilengan bezala neskengan ere
bertsolaritza sortzeko baldintzak badaude. Sortzen ez badira, gizarteko matxismoaz gainera, beste arrazoi batzu ere jo
beharko dira. Honela, neska artean zaletasuna gorantz datorrela dirudi. Gertatzen dena zaletasun horrek masibo
samarra izan behar duela, bertsolariak askoren artetik sortzen baitira.
Gaur ez dago, horretan behintzat, matxismoari erru guztia botatzerik. Gaur nahi duten neskek badute aukera, ia
mutilen pare. Tradizio masibo bat finkatzeko aitzaki bakarra denbora behar dela. Hor dago erronka gaurko emakume
euskaldunentzat, neskentzat batez ere. Erronka hori jasotzen hasiak dira. Segur nago jaso ez ezik, garaile irtengo direla.
Ea bertsolaritza mistoa noiz ikusten dugun. Bada garaia. Baita gogoa ere, nire aldetik behintzat.
Emakume bertsolariei buruzko aurreko guztia liburu honen lehen edizioan idatzia da, 1981. urtean. Bitarte
horretan bertsolaritzan aldakuntza handiak izan dira, emakume arloan batipat. Pozik esan dezakegu orduan gogo bat
besterik ez zena gaur egia dela. Aitor dut duela zenbait urte erdi etsia nintzela. Bertso eskoletan eta abar, neskak mutilen
pare zebiltzan, bai kopuruz, bai kalitatez. Baina adin bat iristen zen, non neskek atzera egiten zuten. Ez ziren
plazaratzen, edo oso iheskor egiten ziren. Agian gaztetxoen txapelketaren batetan nabarmenduko ziren eta gero betiko
ezabatu. Hamaika aldiz entzun behar izaten nuen:
-Ari haiz hi emakumeak ere bertsolari izan daitezkeela, denbora bat
eman behar zaiela eta abar predikatzen, baina hemen ez zetorrek inor.
Urte batzu badira honelakorik entzun ez dudala. Gaur zorionez bada neskarik bertsolaritzan eta indartsu
gainera. Agian proportzioa gehitzea desira liteke, baina bertsolaritzaren gizonaroa historira pasatua da. Arlo horretan
beste aro batean gaude, lehengoa baino ederragoan duda gabe.

EUSKALDUN BERRIAK BERTSOLARI

Hona hemen noiznahi egiten den beste galdera bat: Euskaldun berriak ba al du bertsolari izaterik? Erantzuna
beste galdera sinple bat da: Zergatik ez? Zenbait topiko edo aurriritzi airean ez balebil, galdera hori ez litzateke egin ere
egingo. Baina oraindik euskaltasunari buruz zenbait dudamuda dagoenez gero, berez bistan behar lukeen erantzuna
zerbait oinarritzen saiatuko gara.
Euskaldun berrien arazo nagusia euskaraz ondo ikastea da. Eta euskararen barruan hizkuntza mintzatua.
Gauden garaian ez ahal da euskaraz ikasterik ez dagoela sinesten duenik, euskararen beraren barne eragozpenengatik
behintzat. Beste kontu bat da gizarte honetako egiturak euskaraz ikasteko bide eta motibapen gutxi ematen duela. Baina
gaur inork dudan jartzen ez duena da euskararen iraupenak eta aurrerapenak euskararen berreskuratzea eskatzen
duela. Ez da eustea bakarrik, irabaztea baizik. Berreskuratzeak batez ere euskaldun berriengandik etorri behar du, ez
dakitenek ikasita alegia. Hori lortuko den eta batez ere masiboki lortuko den beste gako bat da. Gako latza noski.
Eragozpen nagusia ez da hizkuntza bera, inguru eta egitura soziala baizik.
Erdaratik datozenek euskaraz ikasten badute, ez dute noski hizkuntza hutsa jasoko, hizkuntzaren inguru guztia
baizik. Horretan bertsolaritza berbertan dago. Euskaldun berria hizkuntzara integratzen baldin bada, zergatik ez da
euskal kulturaren barruti osora ere integratuko? Normala da hori. Bestea litzateke anormala, alegia, hizkuntzaz jabetu eta
beste ezer ez jasotzea. Euskara eta euskal kultura elkarri lotuegi daude, arlo batzu hartu eta beste batzu utzi ahal
izateko.
Hizkuntzaz jabetu arren, baliteke bertsozale ez izatea. Horretan euskaldun berriak ez ezik, euskaldun zaharrak
ere ez dauka bertsozale izan beharrik. Bertsolaritza arte bat eta kirol bat da, besteak bezain optatiboa eta, beraz, denei
gustatu beharrik ez daukana. Aski da askori gustatzea, arte herritarra eta masiboa dela esateko, nahizta beste askori ez
gustatu. Euskaldun berriak ez dauka bertsolaritza gustatzeko obligaziorik, baina euskaldun berri asko sortzen badira,
horietatik portzentaia bati bertsolaritza gustatzea gauzarik normalena da.
Gainera euskaldun berriek, bertsolaritza maite izateko, aurre-joera handi bat daukate. Euskaraz ikastea ez da
lan erreza. Hori egiten duenak seinalea gogo handia eta kontzientzia harkorra daukana. Alde horretatik euskaldun berria
euskaldun kualifikatua dela esan genezake. Euskaraz ikasteko hainbeste ahalegin egin duenak euskal kulturaren beste
osagaiak ere gehiago estimatzeko probabilitatea dago. Euskaldun berria, batez beste, euskal kulturako adar ezberdinei
buruz, sentikorrago da. Hain zuzen sentikortasun horrexek eraman du euskaraz ikastera ere. Jabetzea hainbeste kostatu
zaion kultura berria jakinkiago maiteko du eta bizikiago eutsiko dio. Gizarteak arras hartaratzen ez baldin badu, hark
nekez galduko edo baztertuko du euskara.
Euskaldun berriak, beraz, bertsolaritzaz zaletzeko indar afektibo handiagoa dakar. Hauen artean euskaldun
zaharren artean baino bertsozaleen portzentaia handiagoa izatea normalena da. Beste gauza bat euskaldun berri gutxi
izatea. Kontua ez da titulu bat ateratzea, euskara menperatzea eta erabiltzea baizik. Euskaldun berri osoez ari naiz, ez
nola-halakoez. Hauek ere sortzen dira eta sortzen direnetarik, portzentaia handi bat bertsozale izango den dudarik ez
izan.
Bertsozale baldin badira, zergatik ez bertsolari ere? Ez dago aldez aurretik inolako ezinik. Bertsolariek, jakina,
bertsozale askoren artetik sortu behar du edo sortu ohi da. Bertsozale asko izateko, euskaldun berri asko sortu behar.
Euskararen berreskuratzea benetakoa izango bada, hori ere ikusi beharko dugu. Bestela ez gaude itxaropen ederrean.

Euskaldun berriak ugari direnean, euskararen berreskuratzea masibotzen denean, euskarak eta euskal kulturak
ere asko igarriko diote, bai azalez eta bai mamiz ere. Euskalduneria berri horrek pisu eta aldakuntza kualitatiboa ezarriko
dio euskal kulturari. Hortik datorkeen mundua eta baserri girotik hartu duguna ez dira noski berdinak izango.
Bertsolaritzak berak ere igarriko dio, beste bertsozale mota bat sortuko baita. Are gehiago euskaldun berrien artetik
bertsolari asko eta onak sortzen badira. Aldakuntza hori nolakoa izango den gaur antzematerik ez badaukagu ere, egun
hori lehenbaitlehen ikus dezagula.
Euskaldun berriei buruzko aurreko lerrook ere 1981. urtean idatziak dira. Gutxi gorabehera gaurko ere balio
dute. Euskaldun berrietan bertsozaleak badirela berretu besterik ez. Hamaika aldiz probatu dugu entzule gisa
onenetarikoak direla. Bertsolari gisa, lagunartean poliki moldatzen direnak badaude. Plazako figura gisa ez dira oraindik
hainbeste nabarmendu. Lasai. Jaioko dira berriak inork uste ez duen lekutik, hau ez zen agian Xenpelarren pentsakeran
egongo baina.

BERTSOLARI AHALMENAK
Hona sarritan gertatzen den galdera: Zer ahalmen edo baldintza behar da bertsolari izateko? Galdera hau beste
edozein arlotan ere egin ohi da. Askok eta arlo askotan egiten dena gehienean nahiko galdera tentela izaten da. Zer
behar da musikari izateko? Zer behar da matematikari izateko? Zer pintore, pilotari, tratulari, aktore eta abar izateko?
Galdera hauek, labur erantzuteko egiten badira, galdera tentelak dira. Zientzia edo arte bakoitzak bere barruti zabala
dauka. Bakoitzak bere teoria edo testua edo sistemakuntza dauka. Hona zer erantzun daitekeen: Begira. Horretaz
badaukazu tratatu teoriko bat goi horren legeak eta izaera aztertzen duena. Ikas hura eta egin aproba. Horixe da behar
dena.
Bertsolaritzaz ere berdintsu esan daiteke: Azter eta ikas liburu hau eta hemen esaten direnak betetzeko gauza
bazara, bertsolari izango zara. Erantzun tentela al da hau? Bai agian, baina ez hainbeste. Liburu honetan bertsolaritzaren
legeak eta dinamika aztertzen saiatzen gara. Ikus eta egin aproba. Bertsolari izateko, liburu honetan esaten diren guztiak
behar dira gutxienez. Hau gutxiena edo minimoa duzu. Hortik gora bideak zabalik daude. Galdera eta erantzuna hain
tentel gera ez daitezen eta, laburki erantzuterik ez dagoela emanik, liburu honetan bertsolaritzaren teknika edo azala
aztertzen da. Bertso bati hiru gauza egiten zaizkio: kantatu, neurtu, errimatu.
Kantuari buruz, esan dezakegu, bertsolari izateko, ez dagoela musikari handia izan beharrik. Bertsoak eskatzen
duen kantua nahiko erraza eta nornahiren esku dagoena da. Beraz, honetan eskatzen den bakarra belarri txarrik ez
edukitzea da. Badira hauetariko kasuak, baina gehienak aisa iristen dira belarri oinarrizkora. Hortik aurrera, belarri oso
ona edukitzea edo oso ondo kantatzea alde on bat izan daiteke, baina ez funtsezkoa. Horretan badakigu abotsak ere
ezberdinak daudela. Baina bai abots, musika, belarri eta kantaeran, bertsolaritzak eskatzen duen minimo lasaia gehienen
esku dago.
Bigarren osagarria neurria da. Kantatuz egiten den neurria hain zuzen. Honek bai badauka bere zailtasuna.
Hau ez da nornahik lortzen duena. Hain zuzen liburu honen zati handia horri dagokio. Bertsotan neurria dantzan ritmoa
bezalatsu da. Ritmoa ez da gauza bat, gauza pila baten konbinapena baizik. Gauza horiek era batera azaltzen dira eta
orotasun horri ritmoa esaten zaio. Hala esaten da: Horrek berehala ematen dio antza. Berehala hartzen du ritmoa.
Aparteko grazia dauka dantzarako.
Aparteko grazi horrek bere legeak dauzka, dantzaren teorian banaka eta luze aztertuko direnak. Bertsolaritzako
ritmoa neurria da. Ondo neurtzeko, gauza asko egin behar da era batera. Bertsoa hitzekin osatzen da eta horiekin joko
asko egin daiteke. Neurriak nahitaez joko batzu eskatzen ditu. Zeintzu dira joko horiek? Liburu honetan aztertzen
saiatzen garenak.
Joko horiek oharkabez egiteak ez du esan nahi ez direla egiten. Ohartuz ala oharkabez, beharrezko joko batzu
daude. Beraz, neurriaren sen hori, ritmoaren ahalmen hori, beharrezko da. Nola jakiten da dagoen ala ez? Probatuta.
Batzuk hartara jakinki jarri gabe egiten dute proba. Berezko bertsolaritza esaten zaiona. Beste batzuk bereziki edo
hartara jarririk proba dezakete. Beste batzuk bietara. Baina denek aproba eginda. Hortik ez dago apartatzerik. Beraz, ez
da hain berezkoa. Beste gauza bat da aisago ala nekezago aurreratzen den.
Neurriaren sen hau, ritmoaren ahalmen hau, ez da hain lorterreza. Kantatzeari buruz, minimoa gehienen esku
zegoela esan badugu, neurriaren minimoa nahiko goi dago. Neurriak ez du zaulitasunik onartzen. Zehatza eta estua da.
Abots ezberdinek nahiz kantaera ezberdinek garrantzirik ez daukaten bezala, neurrian ez dago hauspo legerik. Neurri
mota ezberdinak izango dira, baina bat hartutakoan, huraxe zehazki eraman behar da. Horixe da zailena. Nondik
ateratzen da hori? Esperientzitik. Esperientziak dio bertsogintzaren sailik zailena neurtzea dela.
Neurria menderatutzat emanik, bigarren sail nagusia errima. Berez errimaren minimoa ez da hain zaila. Edozein
haurrek asmatzen ditu lau hitz errimatu. Beste gauza bat da hitz horiekin zer egin. Nola josi, zer esan. Eta batez ere nola
neurtu. Neurria gutxiena eta gehiena, behea eta goia, ia bat dira. Minimora heltzeak gehiago ez dela behar esan nahi du.
Erriman, ordea, minimotik maximora bide amaigabea dago. Minimoa errez samarra bada ere, hortik gora ez dago goirik.
Horregatik, behin neurria menderatutakoan, errimatik dator zabalkundea eta hobekuntzaren sail mugagabea. Hau ere
liburu honetan aztertzen dugu eta, neurria bezala, probatu gabe ez dago jakiterik. Nolanahi ere, bertsolaritzaren minimora
heltzeko, ez da errima sailean dohai zorrotzegirik behar, neurrirako bezala.

Bertsolari izateko, beraz, hiru osagai hauek beharrezko dira, esaniko mailaketan. Bertsolaritzaren teknika
objetiboa esango genukeena. Badira, ordea, beharrezko diren baldintza edo ahalmen psikologiko batzu ere. Baldintza
subjektiboak, alegia. Horietan sarritan aipatzen diren dohai mentalak. Oroimen azkarra, erreflexu bizkorrak, hizkera
egokia, bizitasuna, irudimena eta abar ezer gutxi adierazten duten hitz zabalak dira. Edozein artek edo jardun
intelektualek horietatik asko behar du. Bertsolaritzak horretan eskatzen duen minimoa ez da hain lorgaitza.
Zerbait esatekotan, zaletasuna aipatuko genuke. Nahiko tentelkeri bada ere, nabarmentzea komeni da.
Zaletasun horren minimoak nahiko handia izan behar du. Bertsolaritzak ekite handia eskatzen du eta horretarako
zaletasun beroa behar da. Gustatzea ez ezik, asko gustatzea. Baliteke dohai objektibo horiek edukitzea, baina gustatzen
ez bazaio, ez dago zereginik. Okerrago da alderantziz gertatzea, alegia, asko gustatzea eta dohaiak falta izatea. Hori ere
gertatzen da eta gertatzen zaionak nahiko zorigaitz darama aldean. Gehienean, ordea, zaletasun handia hartarako dohai
oinarrizkoekin bateratsu joaten da. Hori ez da bertsolaritzan bakarrik gertatzen dena. Esan dezagun, beraz, zale itsua ez
bada ere, zale handia izan beharra dagoela eta hori bakoitzak bere baitan neurtzen du.
Inoiz originaltasuna ere aipatzen da. Nik ez dut hainbesterik uste. Jendeak pentsatzen duena edo dakiena
bakarrik kantatzeko gai izatea nahikoa da, bertsolariaren minimoa lortzeko. Ezer berririk sortu gabe, nornahik dakiena
neurtuz eta errimatuz kantatzea aski meritu da. Horrek ez du esan nahi originaltasunak garrantzirik ez daukanik. Hemen
minimoaz ari gara.
Minimo horretan bertsolaritzak badu alderdi subjektibo oso berezi bat: Plaza gizona esaten zaiona izatea.
Honek atal berezia merezi du.

PLAZAGIZONA EDO PLAZAGINA

Lehenbizi esan dezadan esamolde hau arkaiko geratu zaigula, emakumeak plazaratzen hasi direnetik. Neska
batek ere plaza-gizona izan behar al du? Bera, plaza-gizon eta plaza-emakume, edo plaza-mutil eta plaza-neska. Biena
adierazteko modu bat ez legoke gaizki. Plazagin agian? Bera hartuko dut, laburra eta polita iruditzen baitzait.
Plazagin edo jende aurrerako gai izatea ez da bertsolaritzan bakarrik behar dena. Kantari, antzezlari, hizlai,
pilotar, probalari eta abarretan badakigu faktore horrek asko balio duela. Baina bertsolaritzan indar berezia dauka,
sortzea eta interpretatzea era batera egiten direlako. Beraz, entzuleriak askoz proportzio handiagoan jotzen du
bertsolaria.
Alde batetik plazagin izateak jendearen aurrean ez murriztea, ez moztea, ez txikitzea esan nahi du. Edo hobeki
esanda, ez gehiegi txikitzea, entzuleak eragiten ez dionik ez baitago. Ez da nerbioak menderatzea bakarrik.
Entzuleriak dohaien halako itomen edo paralizatze bat eragiten du. Hori ez gertatzea edo gutxi gertatzea lortu
behar da. Ez da hainbeste lotsa edo bildurra galtzea, horren aurka paratxokeak sortzea baizik, eta hauen bidez, norbere
buruarekin oinarrizko konfidantza bat lortzea.
Bildurraren, nerbioen edo zirintasunaren ariera ez da beti arrazionala izaten. Horren kontra mentalizapen
psikologiko gogorra behar da. Bildur irrazionalak daukanik txarrena da arrazoiz menderatu behar dela. Alegia, bildurrak
abantailaz edo traizioz jokatzen du. Bera arrazoi gabe sor liteke, baina kentzeko, arrazoiak behar dira eta gogorrak
gainera.
Zeintzu dira arrazoi horiek? Bertsolaritzaren minimoak betetzeko gai dela norbere buruari sinestarazi. Traizio
psikologiko horri buelta emateko aina badela sinetsi. Konfidantza oinarrizko hori hartu. Hau ez da egun batean edo bitan
lortzen. Jardun luzea, oso luzea da. Auzia ez da hainbeste nerbioak menderatzea edo urduri ez egotea, burua ez iluntzea
baizik. Nerbioso edo tentsioan egon arren, burua argi badago, bertsolari ona izan liteke. Gertatzen dena, gehienean,
puntu bateraino behintzat, bi faktore horiek elkarrekikoak edo korrelatiboak direla. Eta ahalbide hori gertaturik ere, hots,
norbera tentsioan baina burua argi edukirik ere, sufrimentu handiegia da, luzaro eusteko. Ez du ematen. Edo bestela
bizio edo itsutasun handia behar da.
Plazagin izatearen alderdi negatibo honetaz gainera, badago behar den zerbait positiborik ere. Ez da jende
aurrean ez kikiltzea bakarrik. Jendearen eragin positiboa hartzeko gai izan behar da. Berotzeko, entzuleak arrastatua
izateko dohaia behar da. Baliteke nerbioen edo itoera horren eraginez, alde batetik txikitzea eta bestetik eta era batera
berotzea eta hala bere buruaren neurri normala gainditzea. Aurrekoak paratxokeak baziren, hauek altxagailuak dira,

bertsolaria gehitzen eta bidertzen dutenak. Ez hutsetik noski. Mekanismoak barruan ditu, baina entzuleak abiarazten
dizkio edo bizikiago ibilarazten.
Plazaginak, beraz, bi gauza era batera esan nahi ditu: alde batetik ez txikitu eta bestetik handitu. Jende aurrean
hazi esaten dena. Beste gauza bat da jende ezberdinen aurrean ezberdinki txikitzea edo haztea. Badira jende eta okasio
ezberdinak, eragin ezberdina egiten dutenak: mahaiondoa, lagunartea, plaza, zinema eta abar. Plazetan ere ez da berdin
mendiko ermita, kaleko mitina, zaharren omenaldia, pilotalekuko jaialdia eta abar. Baina denak dira jende. Bertsolari
batzuk batean eta beste batzuk bestean, eragin hori ezberdinki sentituko dute, bai onerako eta bai txarrerako.
Ederrena jende eta okasio mota guztietan haztea eta inoiz ez txikitzea litzateke. Hori lortzerik ez dago. Ez dago
bertsolaririk, entzuleriak eragiten ez dionik. Hil arteko zerga da hori. Hauxe da hain zuzen, bertsolari izateko ahalmen
guztiak edukirik, askok eta askok aurkitu duten oztopo gupidagabea. Hortik dator muturra berotu beharra, hortik gaueko
hamabietatik gora nornahi bertsolari izatea. Oztopo objektibo gogor bat badagoelako. Hortxe jo dute askok larakoa eta
aurrerantzean ere joko dute. Beste edozein artetan plazagin izatea garrantzitsu baldin bada, bertsolaritzan areago, era
batera sortzen eta interpretatzen baita. Hauxe da bertsolaritzan selektibitate gogorra ezartzen duena edo ondo probatu
gabe jakiten ez dena. Ez da lehen astean edo hilean desanimatu behar, baina bai jakin oztopo hori gainditzea ez dela,
orain arte behintzat, gehienek lortzekoa izan. Horregatik da hain beharrezko zaletasun ia biziosoa.
KANTATZEKO AUKERAK: Bertsolari izateko zer behar den galderari, probatu erantzun badiogu, orain nola
proba daitekeen galde dezakegu. Zorionez, gaur egun aukera horiek asko eta askotarikoak dira, eskola, bertso-eskola
eta abar. Hemen konparazio bat egin nahi nuke. Lehen ala orain dago kantatzeko aukera gehiago?
Lehengo gune batzu desagertu edo aldatu egin dira. Gaur tabernak, sagardotegiak, erromeriak, igandeak,
gazteriaren hara-honak... guztiz ezberdinak dira. Lehenago bezala, edozein tabernatan sartu eta bertsotan hasterik ez
dago: telebista edo musika martxan dago, agian gehienak erdaldunak dira eta abar. Bertsotan aritzeko moduko euskal
guneak desagertu egin direla pentsa daiteke.
Baina beste batzu sortu dira. Baita beste ahalbide batzu ere, bai bertsolariak eta bai jendeak mugibide gehiago
daukalako. Jaiegunak gehitu eta luzatu egin dira. Orain dibertsioak ordu gehiago hartzen du. Ez naiz hasiko xehetasunak
ematen, baina konbentziturik nago gaur lehen baino, askoz aukera gehiago dagoela kantatzeko. Anbizio apur bat
daukanak edozein egunetan aurki dezake bertsotan aritzeko egokiera. Bertsolaritzak gauza bat dauka oso ona praktikatu
nahi dutenentzat eta da ia inolako azpiegiturarik ez duela behar. Bi abots eta dozenerdi entzule aski dira, bertsolaritzaren
egintza osoa burutzeko. Ez da behar antzokirik, soinu ekiporik, argi-jokorik, zelairik... Ez da behar ezer, norbere antzeko
bat eta entzule batzu besterik.
Entzule horiek non aurkitu? Ia edonon esango nuke. Eta zer esanik ez jai inguruan gabiltzanean. Inoportunoa
ez izateko sen minimo batez, edozein ostiral, larunbat, igandetan eta ia edozein herritan aurki daiteke ordulaurden bat
eskaintzeko prest dagoen entzuleria. Baita gehiago ere, bertsolaria martxa animatzeko gauza bada. Aste barruan ere
gune horiek aurkitzea ez da zaila herri handi samarretan.
Aukerak bistan daude eta bistan dagoena ikustea ez da zaila. Gogoa eta atrebentzia behar dira. Anbizioa. Hori
beste kontu bat da. Beharbada gaztetxoak ez dira aukera horietaz jabetzeko edo euren kontura baliatzeko gai. Horiei argi
dago nagusiek lagundu behar dietela, hala komeni bada. Baina behin hamasei bat urtetik gora doanak ez luke inor behar,
nahi aina aukera aurkitzeko. Gaur lehen baino euskal gune gehiago dago eta euskaldunen aldetik bertsolariak entzuteko
predisposizio hobea ere bai leku askotan, bertsolaritza agian prestigiatuago dagoelako. Ostiral edo larunbat iluntzean
irten denetik goizalderarte hainbeste zirritu korritu dituen gazteak bertsotarako aukerarik aurkitu ez badu, irudimen motza
dauka. Beste gauza bat da beharbada ez dela pentsatzen hasi ere egin. Orduan gogoeta soil bat egitea aski du, aukerak
eskuan dauzkala ohartzeko.
Aukera diodanean, kantatzeko aukera esan nahi dut, ez kobratzekoa. Batzutan susmoa daukat, kantatzeko
aukerarik ezaz kexatzen denean, bestea esan nahi ez ote den. Kiroletan ere, bizikletan adibidez, hor ikusten dira
gaztetxoak andanan entrenatzen, sosik kobratu gabe, geroaren itxaropenean, edo kirola maite dutelako beste gabe.
Esan nahi dudan bakarra da -eta ez da gutxi- bertsolaritza probatzeko, praktikatzeko, aurreratzeko, gozatzeko...
kantatzea nahitaezko bada, gaur ez dagoela aukeren aitzakirik.
SAIO INTEGRALA
Lehen edizioan Gaiak eta Gai jartzaileak izeneko kapitulu bat zegoen. Gai jartzailedun jaialdiak geroztik eredu

nagusi izan dira. Nahizta agian ez ugarienak izan, bai izan dira ebazkorrenak, irrati, telebista eta abarretan gehien
emanak izan direlako. Gaur ere eredu horrek nagusi jarraitzen du. Norantz joan liteke hurrengo eredua? Horixe da
kapitulu haren ordez orain iradoki nahi nukeena.
Zer izenburu jarri pentsatzen ari nintzela, Saio integrala bururatu zait eta bera uztea erabaki dut. Adjetibo horrek
hots jagia eta baikorra dauka oraindik, eta aprobetxatu egin behar dut, zerbait pedantearen sinonimo bihurtu aurretik.
Ideek sarritan izenagatik korritzen dute eta ea orain botatzera noanari zorte bera dagokion.
Saio integrala zer litzatekeen? Oso sinplea: bertsolariek eurek dena egiten dutena, gaijartze eta kantatze. Saio
asko egiten da, bertsolari bat gai jartzaile dela. Baina bertsolari hori saio horretan ez da bertsolari, hizlari baizik. Gai
jartzailearen lana egiten du soilki. Nik diodan ereduan ez dago bertsolariez beste inor saioan. Eurek kantatzen eta eurek
gaiak jartzen dituzte. Nola? Dakusgun.
1) Bertsolari bat saioaren gidari. Honek gai ezberdinen ardura darama, baina besteek bezalaxe kantatzen du.
Une jakin batean hitz batzu ere esan ditzake. Bertsolari bat diodan bezala, denak izan daitezke txandaka, inor gai jartzen
dabilenik entzulea ohartu ere egin gabe. Baina gidaritza kolegiatua konplikatu samarra gerta daitekeenez, utz dezagun
bakarrean. Edo bian, ez baita zaila zenbait unetan beste batek ere ardura hori hartzea.
2) Saioaren batasuna. Eredu honekin saioaren batasuna aisa eraman daiteke aurrera. Batasun hori emango
duten argumentuak edo gidoiak mila izan daitezke. Halako bereizpen argigarri bat emateko, hiru mota aipatuko ditut.
a) Gai edo idea jakin bat, argia, dudagabea: ekologia, insumisioa, euskara, zurruta, bakartasuna, lana, loa... b)
Erreferentzi gune bat, giro bat: mendia, goizaldea, jaikiera, eskola, gaztetxea, bidaia, gaupasa... c) Inguru edo
erreferentzi anizkoitz bat, interpretazio ezberdinak sorreraz ditzakeena.

Gaia edo haria, beraz, nabaria, esplizitua izan daiteke, argi adierazia eta entzuleen zalantza gabe ulertua. Edo
inplizitua, badagoena baina adierazten ez dena. Kokagune soil bat izan daiteke, itsasoa adibidez, zeinaren gainean edo
barruan mila gertakari ezberdin jasotzen den. Jendeak ez dauka erreferentzi horretaz ohartu beharrik, ezta beste
bertsolariek ere agian. Hori bertsolari-gidariaren baitan, erakuntzan dagoen edo egon den elementua da. Gero agian
entzule batek esan dezake: Joo! Hemen saio guztia ur gainean egin diagu! Edo: To! Saio osoa gela batetik irten gabe
joan zaiguk. Hori gero deskubritzen du, egiten badu. Edo gauza diferenteak deskubritzen dira, interpretazio ezberdinak
bidezko baitira. Sentipen anizkoitz eta zehazgabe hori sorraraztea polita, artistikoa litzateke. Azken batez, argumentu bati
jarrai, eskenatoki ezberdinak korritzea litzateke, edo bestela eskenatoki handi bat imajinaturik, ekintza guztia haren
gainean garatzea.
3) Batasun formala. Esaten ari naizen batasun horrek ez dauka nahitaez argumentuzkoa izan beharrik. Oraingo
gaijartze eskeman egiten den berbera egin daiteke, gai solteak eta bata-bestearekin zerikusi hurbilik gabeak kantatuz.
Jaialdiaren batasuna orduan formala edo itxurazkoa da soilik, halako ordena eta egitura externoa daramana.
4) Eredu honen ahalbideak. Eredu hau ez dago bestearen aurka edo baztertzaile gisa ikusi beharrik. Hark bere
izaera dauka eta honek beronena. Hala ere, beste ereduaren ahalbide guztiak eta gehiago dauzkala uste dut. Guztiak
esatean, gai jartzaileak jar ditzakeen gai guztiak honela jar daitezkeela esan nahi dut. Galtzen den bakarra aurkezleraren
presentzia da. Eta gehiago esan dut. Zertan?
a) Eredu honek beste ereduak ez daukan garanti asko dauka. Bertsolariak ofizioa gai jartzaileen batez-besteak
baino hobeto ezagutzen du. Zenbait gai jartzaileren gogorik onenaren ezuste desegokietatik salbo gaude. Egin litezkeen
esperimentu berriak ere bertsogintzaren ezagutzatik edo ezagutza handiagotik eragiten dira. Hitz batez, esku
segurragoan gaude.
b) Saioan gertatzen ari den uneaz, sortzen ari den egoeraz konektatu ahal izatea. Normalki gaien egitura
saioan zehar aldagaitza da. Aurrez nola pentsatu, halaxe botatzen da, martxan norabiderik aldatu gabe, eta gai
jartzaileek hobe dute horrela egin, aldakuntzak inprobisatzen hastea arriskutsua izan baitaiteke. Baina saioaren martxa
bertsolariek barrutik eramanez gero, hori litekeena da, litekeena den bezala entzuleen erreakzioak edo saioan zehar
gertatzen diren mila xehetasun gidoiratzea, bat batean egin ohi den antzera.
c) Bertsolari guztiek jarrera aktiboa daukate. Ez daude zain, gai jartzaileak zutitzeko noiz aginduko dien zain,
norbera osagarri eragile bat den bilakaera bat aktiboki jarraitzen baizik, edozein unetan gidaritza hartzeko prest eta

hartarako okasio bila. Antzerki bateko aktorea orotasun baten atal aktiboa den bezala. Orotasun hori bizi egin behar du,
jarraitu egin behar dio, bere interbentzioa eranskin mekaniko soil bat besterik izango ez bada. Bertsolarien kasuan,
gidoian ez leudekeen interbentzioak aporta ditzake.

d) Gai jartzaile esterno bati edo batzuri ere eman dakieke tokia. Une batean han azaltzen da norbait, antzerkiko
pertsonaia bat gehiago bailitzan, halako edo bestelako gaiak jarriz. Eta beste une batean agertu bezala desagertzen da,
banator ez banoa esan gabe. Eredu honen barruan, beraz, orain arteko gaijartzaile figurak baluke tokia, orotasunaren
osagai bat gehiago bezala.
e) Aurretik edo egunean bertan, kantatu behar den herriko edo inguruko zenbait informazio jaso daiteke, oso
errez eta inolako azalpen espliziturik gabe saioaren egituran sartzekoa, bertsogintzari bertako kolorea eta lekutasuna
ezarriz eta entzuleei ezuste deigarriak emanez.
f) Auto-kritikarako modua. Eredu honen alderik emankorrenetakoa izan daiteke hau. Bertsolarien zirkulua
nahiko batua eta interes berdintsukoa izanik, eginaren kritika eta egitekoaren plangintza aisa eraman daiteke. Eta hori
bide batez, hartara sistematikoki jarri gabe egin daiteke, elkarrekin ari behar baitute. Gaijartzailedun ereduan hori oso
zaila da, praktikan ia ezinezkoa. Gai jartzailea ez da bertsolarien zirkulukoa, oso figura aldakorra da -hemen bat, han
beste bat-, eta oro har ezin da harekin harreman organikorik taxutu. Ondo irteteko zortea izan bada, ondo eta
hurrengorarte. Hurrengo hori hurrengo urtea izan daiteke, edo agian inoiz ere ez. Eredu integralean okerren zuzentzea
eta idea berrien lantzea bertsolarien esku dago, aparteko ahalegin handirik gabe. la ebitagaitza dela esango nuke,
martxak berak eskatzen baitu.
Kontsiderapen teoriko guzti hauen oinarria nahiko praktikoa da berez. Gai jartzea txapelketarako asmatu zen,
bertsolariak neurtzeko nola-halako froga konbentzionalak behar baitziren. Baina ez noski txapelketarako bakarrik. Bat
bateko bertsolaritzaren ibilera, duela urte gutxi arte, librea izan da. Adinean aurrera samar goazen bertsolari guztiok
ezagutu dugu haro hori, non ia beti librean jarduten ginen, gai jartzailedun saioak salbuespenak zirela, baldin baziren.
Ibilera libre hori nahiko mugatua zen. Bertsolaria -demagun Txirrita- esparru txikian mugitzen zen. Hura oso
ondo ezagutzen zuen, baina handik kanpora zenbat aldiz irtengo zen? Urte batez hamairu plaza egin izana gauza
handitzat kontatzen omen zuen. Bizkaira behin bakarrik iritsi zela dirudi, Mendexara hain zuzen. Gerra ondoren bertsolari
batzu maizago eta urrunago mugitzen hasi ziren. Baina entzuleak eta bertso giroak nahiko lehenean zirauen. Librean eta
bakoitzak zekienarekin aski zuten, bertsolaritzaren funtzioa betetzeko.
Denbora laburrean panorama erabat aldatu zen. Ibilgailuekin batera, -motorrak eta lehenengo kotxeak- saioak
asko gehitu ziren, hirurogei inguruko txapelketekin hasita batez ere. Bertsolaria gehienik bere esparru ezagunetik
kanpora zebilen. Eta horrez gainera eta batez ere, beste era bateko gaien eskea zetorren. Bertsolariak nondik atera
behar zuen ezagutzen ez zituen plazetan eta ohiturik ez zegoen, edo haien berririk jakin ere ez zekien gaietan aritzeko
materiala? Gai jartzaileak emango zion hori. Hau gabe ez zen izango bere esparru mugatutik irteteko gai. Horrela
disoziazio bat sortzen da: batak gaia jartzen du, besteak gaia jazten du. Batak argumentua dakar, besteak forma eta
edukia damaio.
Berez, bai gaia eta bai bertsoa, dena bertsolariak berak egitea litzateke naturalena. Edo gutxienez horrek modu
naturaletako bat izan behar luke, besteak baino osoago dirudiena hain zuzen. Librean horixe egiten dugu. Baina lautik
gora garenean, ez dakigu nola egin, orain arte behintzat. Duela zenbait urte idea hauek planteatzea alperrik izango zen,
baina gaur egun uste dut badaudela bertsolariak, disoziazio hori gainditzeko gai direnak. Lehenago bertsolari eskolatua
salbuespena bazen, orain gehienak -laster denak- karreradunak edo karreran dabiltzanak dira. Hauei bertso jaialdien
dinamikan aktibotasun gehiago eskatzea ez da harritzekoa.

KUBAR PUNTUKO DEZIMISTAK

Lehen zati hau amaitzeko, Kubar Puntuaren adibide bat jartzea pentsatu dut. Aurrean daukadan kasetak hitz
hauek dakartza azalean:
PUNTOS CUBANOS. JUSTO VEGA Y ADOLFO ALFONSO. La pareja ms popular de Cuba. Seleccin
de controversias entre estas dos glorias del Punto Cubano.

Hona hemen kasetean datozen hainbat saioren arteko bat.

Justo Vega:

1) Aqu estamos nuevamente

tras una ausencia marcada
en la atencin delicada
del pueblo televidente.
Aqu estamos con la fuente
del arroyo cristalino
aqu estamos con un trino
azcar, tabaco, palma
trino cubano en el alma
del Cubano campesino.

Adolfo Alfonso:

2) Aqu estamos nuevamente

hechos voz y poesa
llevndole la alegra
a cada televidente.
Aqu estamos frente a frente
en un nuevo mano a mano.
Aqu estamos en el plano
propio de esta discusin
llegndole al corazn
a nuestro pueblo cubano.

J.Vega:

3) Aqu estamos con las tallas

de hombres de mucho renombre
S. Por ejemplo, aquel hombre
que ha ganado diez medallas. (Txaloak).
Representan mil batallas
ganadas en el trabajo.
As hay muchos en el tajo
en el taller y en la estiva
desde todo vuelta arriba
hasta todo vuelta abajo. (Txaloak).

A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso
J. Vega:

4) Ellos represan el agua

cuidan el aire
y el sol
que fecunda en el frijol
el pltano
y la majagua.
Aqu estamos con la fragua
con el yunque,
con el fuelle
aqu estamos con el muelle
el pesquero
y el palangre
para que el sol de la sangre
en las pupilas destelle.

A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:

5) Aqu estamos con la oveja

con el cerdo
con el pollo
con el merino criollo
con la guana (?) (barreak)
y la coneja
estamos con la bermeja
con mugre (?) blanca
y la fosca
pero matamos la mosca
y jupiamos (?) al majar
que en las ramas del guam
con la huta se enrosca.

A. Alfonso:
J. Vega:

6) Aqu estamos con la siembra

Y con la cra, caracho!
Cuidando al macho por macho (barreak)
y a la hembra por ser hembra.
Y eso quin no lo remembra?
T, que sufres esclerosis
y palidez y sicosis.
No, mi hermano putativo! (barre handiak)
Yo soy un ejemplo vivo
de legtima simbiosis.

A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:

A. Alfonso:

7) Pero en esa asociacin

de organismos diferentes
desde los pies a los dientes
pocas tus ventajas son.
T tienes un corazn
hecho para no correr.
Ya casi no puedes ver
y analiza, pirul
que la simbiosis en ti
poco efecto puede hacer.

J. Vega:

8) Traigo la sangre de un toro

circulndome en las venas (barreak)
para eliminar las penas
que produce el deterioro.
Traigo en el pecho sonoro
el difragma de un caballo (barre handiak)
y para evitar un fallo
en el alma peripuesta
con espuelas, pico y cresta
traigo la estampa de un gallo. (barreak eta txaloak)

A. Alfonso:

9) Traes de gallo o de gallina (barreak)

una estampa aparatosa
pero que en una caldosa
da muy poca vitamina. (txaloak)
Traes la estampa medio en ruinas
si acaso de un gallo viejo.
Traes la estampa de un cangrejo
de algn patio cuando ms
caminando para atrs
y sin levantar parejo. (Barreak eta txaloak)

J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:

A. Alfonso:

J. Vega:

A. Alfonso:

J. Vega:

A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:

A. Alfonso:
J. Vega
A. Alfonso:

J. Vega:
A. Alfonso:
J. Vega:

10) De un carnero saludable

traigo lo bueno.
Y del mulo
qu es lo que traes? (barreak)
Traigo un rulo
de crines muy respetables. (barreak)
Por qu has hecho tan notable
relacin fundamental?
Por la presencia triunfal
del encuentro de altivista (?)
campesino sanapista (?)
sobre salud animal. (Txaloak)
11) En la salud animal
la tensin es permanente
cuidando celosamente
ese rengln especial.
En todo Cuba es igual
en aquel campo sembrado
en aquel campo arbolado
y en aquel que luz (?) reparte
no existe en ninguna parte
un animal descuidado.
12) S! Porque la medicina
veterinaria funciona
de una zona a la otra zona
en la vida campesina.
El encuentro determina
el desarrollo pecuario
y si te es muy necesario
porque tienes mucha urgencia
aprovecha la presencia
del doctor veterinario. (Txaloak eta barreak)
13) Cmo me vas a mandar
a ver a un veterinario?
Porque te quejas a diario.
Hoy s me voy a quejar
porque esa forma de hablar
no tiene ningn delito.
Y me has dicho animalito
no ms as porque s
yo no lo dije por t
lo dije por tu perrito. (Barreak eta txaloak)
14) Si mi perrito est sano
porque Roberto lo cuida!
Y quin le da la comida?
Berta se la da en la mano
y me retiro liviano
porque es mucha tu irona.
No te vayas todava!
Qu es lo que quieres, maestro?
Darle las gracias a nuestro
pueblo por su simpata. (Txaloak eta aupak)

Galdera ikurrez ageri diren hitzak ez ditudala identifikatu esan nahi du. Zenbait laguni zinta entzuteko eskaturik
ere, ezin izan ditugu hitz guztiak argitu.
Sorta honek erakusten duen bertsogintzan zenbait gauza aipagarri nabari da:
1) Aqu estamos frente a frente en un nuevo mano a mano eta aqu estamos en el plano propio de esta
discusin diote. Bestalde saio hauei controversias deritze. Gure bertsolaritzaren buruz buruko dialektika eta joko
kutsua garbi dago hemen ere.
2) En la atencin delicada del pueblo televidente eta llevndole la alegra al pueblo televidente. Honek
esan nahi du telebisioan kantatzen ari direla. Beste saio batean irratian ere kantatzen dute. Puntulari hauek, beraz,
Kubako hedabide nagusietan ohizko dira. Horrela ez da harritzekoa azalean La pareja ms popular de Cuba jartzea.
3) Argi dago bat-bateko jeneroa dela. Saio honetan ez da suertatzen, baina beste batzutan yo soy un
improvisador, t no improvisas nada eta horrelako esaldiak ageri dira.
4) Beti dcima izeneko neurrian dihardute, doinua ere bera erabiliz. Hortik datorkie dezimistak izena ere.
5) Jenero hau Kanarietako emigranteek Kubara eraman omen zuten, hemen jatorrizko lurrean baino garapen
handiagoa izan duelarik. Kanarietan hemengo antzinako sagardotegien antzeko giro eta estiloan jarraitzen omen dute.
Urtean behin Kubar eta Kanariar dezimisten topaldi-jaialdia egiten dute, batekoek eta bestekoek elkarrekin kantatuz.
6) Kubar dezimista hauek umorea eta poesia kontzienki konbinatzen dute. Hechos voz y poesa, llevndole la
alegra. Bi termino horiek maiz agertuko dira euren jardunean. Arroyo cristalino, para que el sol de la sangre en tus
pupilas destelle eta gisakoak ironiarik handieneko pasarteetan kantatuko dituzte.
7) Gairik arruntenetan ere hizkeraren maila kultoa nabari zaie: relacin fundamental, medicina veterinaria,
esclerosis, simbiosis, asociacin de organismos diferentes eta gisakoak normalak dira. Beste saio batean, batak
besteari zein gorputz-atal emango liokeen dihardutela, anatomia osoa errepasatzen dute, zertaz ari diren badakitela
erakutsiz.

8) Batzutan bakoitzak dezima osoa kantatzen du, baina gehienetan bien artean txandatuz osatzen dute.
Txanda horiek guztiz informalak, ia arbitrariak, direla ematen du, baina euren artean izango dute legeren bat, bestela
zaila baita ahapaldia ondo eramatea. Elkarri txanda noiznahi atea ez da batere erosoa, ez norbere gozamenerako, ezta
kalitaterako ere.
9) Entzuleak ez daude azkenaren zain, euren erreakzioa adierazteko. Iruditzen zaien edozein unetan egiten
dute txalo eta uju.
10) Musikak lagundurik kantatzen dute, tresna nagusiak lautea eta gitarra direla.
11) Dezimaren neurria hamar lerro zortzi silabako da, baina lerroko azken hitzak azentu akutua daramanean,
hots, azentua azken silaban kargatzen duenean, honek bi silaba balio du. Horrelako lerroak, beraz, zazpi silaba behar
ditu.
12) Azkenik, Justo Vega eta Adolfo Alfonso hauek hirurogei bat urteko gizonak dira kaset honetan. Ez dira,
beraz, Euskal Herrian azken urteotan indartu den belaunaldi gaztea bazalako baten adierazleak.
Iruzkin hauek aski direla uste dut, Kubar Puntuak eta gure Bertsolaritzak dauzkaten antzez eta desantzez
jabetzeko. Lehen kolpean eta pixka bat kanpotik ikusita, dezimista hauek egiten dutena oso zail iruditzen zait. Hamar
lerroak errimatu behar dituzte eta ez nolanahi, lau errima ezberdin konbinatuz baizik. Oinak honela parekatzen dira: 1-45, 2-3, 6-7-10, 8-9. Pentsa hamarreko txikia hamar lerroetan errimatu behar bagenu. Edo bederatzi puntukoaren lau
puntu jarraiko tarte estu horrek nolako lanak ematen dituen. Ikusten duzu goizean neurria ere horrexegatik da zaila.
Bertso bat edo bi bota daitezke, baina doinu horretan saio luzerik nekez inprobisatuko zen.
Dezimaren errima aldatzea bakarra eramatea baino errezago ez al da? Bai aldatu eta beste batean jarraitze
soila balitz, Juana Bixentarenean bezala. Aldatu eta atzera berriz lehengora itzultzean daude lanak eta hori dezima

barruan bi aldiz egiten dute. Hizkuntza bakoitzak bere ritmoa, bere jauziak eta bera kadentziak dauzka eta bakoitza bere
hizkuntzaren senaren arabera trebatzen da. Ez dago, beraz, konparazio estuegirik egiterik. Hala ere, behar den guztia
erlatibaturik ere, dezimista hauen lanari oso zail irizten jarraitzen dut. Euskaraz, aditz perifrastikoa eta gorago aipaturiko
errimarako desabantailak direla bide, ez dakit hain espazio txikian horrela errimatzerik balegokeen ere.

Bigarren Partea

DOINUA
DOINUAK ETA NEURRI MOTAK
Bertsolaritzan neurri mota asko dago. Doinuak berriz ehundaka. Neurri batzuk doinu ezberdin asko daukate,
beste batzuk mordotxoa, batzuk hirulau bat, eta azkenik badaude doinu bakarreko neurriak ere.
Neurri mota asko esan dugu, baina zenbat da asko? jo dezagun pare bat dozena eta ez gara urrun ibiliko.
Horietatik, jakina, batzu oso erabiliak dira eta beste batzu oso bakan. Batzu bat-bateko bertsoetan gehiago entzuten dira
eta beste batzu, zailagoak direlako edo, bertso jarrietan. Hona hemen neurririk erabilienak, hain ezagunak ez diren beste
batzu ere sarturik.
ZORTZIKO HANDIA
1
2
Bai
-etz
ez
na
Zal
-du
sar
-din
A
-ni
gor
-pu
ez
-ta
I
-zu

3
us
-go
-ni
za
-ma
-tza
ho
-e

4
-te
o
-o
-rra
-ren
-ren
-rre
-la

5
-ko
-so
-te
-ren
-tzat
-tzat
-la
-ko

6
de
LA
e
U
me
E
kos
AR

7
-zu
-SAI
-gu
-SAI
-se
-TSAI
-tun
-TZA

8
-te
-A
-ne
-A
-de
-A
-bra
-A.

9
bai

10
-nan

-ra

-ko

-rik

ez

-tu
-a
(Izuela)

Lau puntu lerrobikoitz, hamar-zortzi silabako. Neurri honek ehundaka doinu dauka.

HAMARREKO HANDIA
1
2
Mu
-til
zu
-e
gi
-zon
bi
ma
ka
-le
i
-no
ta
be
in
-gu
li
-mos
Jain
-ku

3
kox
-la
bu
-ku
er
-ra
-ra
-ra
-na
-a

4
-kor
AL
-ru
-lu
-tzi
e
nor
-tu
-txo
-ren

5
bat
-DA
-soil
-ren
-an
-zin
zan
NIN
bat
I

Bost puntu lerrobikoitz, hamar-zortzi silabako.

6
i
-ME
bi
GAI
i
JOA
ja
-TZA
es
-ZE

7
-tsu
-NI
-zar
-NI
-ku
-NI
-kin
-NI
-ka
-NI

8
au
-AN
zu
-AN
-si
-AN
nahi
-AN
-tu
-AN.

9
-rre

10
-ko

-ri

bat

nu

-en

-e

-an

zi
-dan
(Pello Mari Otao)

HIRU PUNTUKO HANDIA

1
2
Pe
-llo
hau
-rra
E
-txe
ez
-ta
Be
-ra
Haur
ho

3
jo
jai
-ra
ne
-ren
-rrek

4
-se
-o
joan
-re
a
ai

5
-pe
da
-da
-a
-mak
-ta

6
ta
LA
e
I
to
zein

7
-ber
-RRAU
-esan
-ZA
-pa
DU

8
-nan
-NEN
o
-NEN
de
-EN.

9
de

10
-la

-men

du

-za
-la
(Ezezaguna)

Hiru puntu lerrobikoitz, hamar-zortzi silabako. Iparragirreren Ezkongaietan ere neurri honetakoa da.
ZORTZIKO TXIKIA
1
2
I
-tu
E
-rra
ha
-se
ze
-ren
san
-tu
fi
-a
San
Kris
jo
-a

3
-ren
-mun
-rre
du
-rik
-tu
-to
-ri

4
-go
JO
o
-gun
ez
ZU
-bal
-ak

5
ha
-A
-men
JA
lai
-RE
ur
E

6
-ro
-KIN
zau
-KIN
-te
-KIN
-tu
-GIN.

7
-tza
-de
-ke
-ta
(Ezezaguna)

Lau puntu lerrobikoitz, zazpi-sei silabako. Neurri honek ehundaka doinu dauka.

HAMARREKO TXIKIA
1
2
A
-gur
jain
-ko
zer
be
zuk
o
E
-za
Bar
-ku
Ha
-la
ez
o
bi
-si
ez
ba

3
a
-ak
-rri
-toi
-gu
-xen
-ko
-men
-taz
-litz hain

4
-dis
E
den
XU
tzen
E
ko
da
joan
U

5
-ki
-GU
e
-BE
du
-TXE
-bla
NE
nin
-RRUN.

6
-de
-NON
-rra
RON
-zi
-HUN?
-ri
-HON
-dai

7
-a
-zu
-a
-rik
-te
(Bidarraiko Otxalde)

Bost puntu lerrobikoitz, zazpi-sei silabako. Esne saltzailearena izeneko doinu hain ezagunaren neurria ere
berau da, lehen puntuko bigarren lerroa errepikatuz. Errepikatu beharrean, maiz egiten denez, beste puntu bat sartzeari
efektu bat izorratzea deritzot.
HIRU PUNTUKO TXIKIA
1
2
Le
-nen
ge
-ro
hi
-ru
mi
-la
hil
da
bi
-zi

3
-go
ES
-ga
bat
ka
da

4
-a
-PE
-rre
MU
-ri
MEN

5
fe
-RAN
-nak
-DAN
-da
-GAN

Hiru puntu lerrobikoitz, zazpi-sei silabako.

6
-de
-TZA
ba
-TZA
-de
-TZA.

7
-a
-du
-a
(Izuela)

BEDERATZIKO LABURRA
1
2
San
-to
e
-gin
ez
-ta
pa
-ga
Ha
-la
zi
-ran
ha
-la
za
-ba
ez
ne
gus
-ta
ho
-rrek
e
-zin
on
-do
e
-san

3
To
-da
di
-tzen
-ku
AL
-re
-rra
-gon
-tzen
NE
E
go
DE

4
-mas
-ko
-ru
DA
-ak
-KAR
ne
-ren
E
ZAI
-RE
-RA
-gu
-DA

5
bez
LA
-a
-NA
jun
-GA
-ri
FA
-DA
-DA
-GA
-MA
-an
-NA.

6
-pe
-NA
-re

7
-ran
-kin

-ta
-tu
-NA
e
-man
-MA
-NA
-NA
-NA
-NA
har
-tu
(Fermin lmazek Txirritari)

Bederatzi puntu. Lehen laurak zortziko txiki bat bezala, baina bigarren puntuko bigarren lerroak bost silaba
dituela. Gero lau puntu lerrobakar jarraian, seina silabakoak, eta azken puntua zazpi-bostekoa. Neurri honetan bi doinu
behintzat oso ezagun daude.
AIZAK HI MUTIL
1
Ai
na
ez
e
je
bes
gi
e

2
-zak
-gu
al
-tze
-ni
-te
-za
-zin

3
hi
-si
he
-la
-o
-la
-le
E

4
mu
-a
-ki
LI
txar
he
-gi
-RA

5
-til
-ri
-ken
-ZEN
hoi
-zu
-a
-KU

6
MAI
GO
hor
-TZI?
-ek
-rrak
no
-TSI.

7
-NON
-RAIN
pi

8
-TZI
-TZI
-pa'har

10

-tze

-a

U
HAU
-la

-TZI
-TSI
be
-har
(Xenpelar)

den

Sei puntu. Lehen biak lerrobakarrak, zortzina silabakoak. Hirugarrena lerro bikoitza, hamar-seikoa. Hurrengo
biak berriz lerrobakar zortzinakoak eta seigarrena hamar-seiko lerrobikoitza. Neurri honek badauzka hirulau doinu
ezagun.
IKUSTEN DUZU GOIZEAN
1
2
I
-kus
ar
-gi
men
-di
E
-txe
lau
haitz
xa
-kur
i
-tu
han
bi

3
-ten
-a
-tto
tti
-on
xu
-rri
-zi

4
du
has
ba
-pi
-do
-ri
-o
naiz

5
-zu
-ten
-ten
-tto
-ren
bat
bat
ni

6
GOI
DE
GAI
ain
ER
A
AL
BA

7
-ZE
-NE
-NE
-tzin
-DI
-TE
-DE
-KE

8
-AN
-AN
-AN
xu
-AN
-AN
-AN
-AN.

10

-ri

bat

(Elizanburu)

Zazpi puntu. Lehen hirurak zortzina silabako lerrobakarrak. Berdin azker hirurak ere. Erdikoa lerrobikoitza,
hamar-zortzikoa.

IPARRAGIRREREN DOMA
1
2
I
-pa
as
-ko
es
-ko
ho
-ri
Ni
ez
kan
-tuz
ko
-me
de
-bal
go
-gu

3
-rra
-ri
-la
hoi
nau
di
-di
-de
-a

4
-gi
di
o
-e
-zu
-ru
-an
fes
de

5
-rre
-ot
-na
-kin
I
-a
-te
-ta
-dan

6
a
A
e
ZER
-BIL
BIL
MO
pre
OR

7
-bi
-DI
-ta
-BI
-TZEN
-TZEN
-DU
-pa
-DU

8
-la
-TZEN
mu
-TZEN

-AN
-ra
AN.

9
da

10
-la

-si

-ka

-tzen
det
(Xenpelar)

Doinu bakarra daukan neurri honi Iparragirreren doinua esaten zaio. Sei puntu dauzka, lehen laurak era batera
errimaturik eta azken biak beste batera errimaturik. Lehen bi puntuak zortziko handiaren erdia bezala dira. Gero bi puntu
lerrobakar jarraian, zazpina silabaz. Bosgarrena lerrobakarra, baina zortzi silabaz eta errima aldatuz eta azken puntua
lerrobikoitza, hamar-zortzikoa. Errima aldatzea erdiko bietan egitea ere badago, bosgarrenean berriz lehengora itzuliz.
Era hau ohikoago da gaur egun.
IA GURIAK EGIN DU
1
2
I
-a
ba
-de
Ez
o
al
-ka
ge
-rra
be
-ra

3
gu
-gu
-rain
-rren
nahi
-ri

4
-ri
zei
-dik
-ga
du
ken

5
-ak
-nek
U
-na
-en
-du

6
E
A
-MIL
BIL
GU
BI

7
-GIN
-GIN
-DU
-DU
-ZI
-ZI

8
DU
-DU

-A
-A.

(Xenpelar)

Sei puntu, denak lerrobakarrak, lehen lau oinak batera eta azken biak bestera errimatuz. Hirugarren eta
laugarren puntuek zazpina silaba. Besteek zortzina. Neurri honek bere doinua dauka, oso ezaguna.
ZORTZIKO ZAHARRA
1
2
Txo
-ri
jar
-tzen
kan
-ta
kai
-o
Eus
-kal
nahi
do
kan
-ta
bai
-na

3
-txo
nau
-ri
-lan
-du
-gu
-tze
kai

4
-en
A
-rik
sar
-nok
txo
-a
-o

5
des
-TSE
Po
-tzen
li
-ri
mai
-la

6
-ti
-KA
-li
DA
-bre
-ak
-te
-rik

7
-no
-BEZ
-te
-BEZ
bi
LEZ
do
EZ.

8
-ak
-nak
-zi
-gu
(Amuriza)

Lau puntu lerrobikoitz, zortzi-zazpiko. Neurri honek doinu ezagun bat dauka, askotan zortziko handira egokiturik
kantatzen baina. Adios ene maitea ere neurri honetakoa da.
URZO XURIA
1
Ur
no
Es
e
gaur
e

2
-zo
-rat
-pai
-lu
gau
-ne

3
xu
jo
-ni
-rrez
-e
e

4
-ri
-ai
-a
xu
-ra
-txe

5
-a
-ten
-ko
DI
-ko
-an

6
E
ZI
men
-TU
zu
DU

7
-RRA
-RA
-di
-ZU
-re'os
-KE

8
-ZU
ZU
guz

10

-ti

-ak

-ta
-ZU.

-tu
-a
(Ezezaguna)

Doinu hain ezagun honen neurriak lau puntu dauzka, lehen biak lerrobakar zortzi silabakoak eta beste biak
hamar-zortziko lerrobikoitzak.
MEHETEGIKO XAKURRA
1
2
Me
-he
zan
-goz
ber
-ga
la
-rru
ur
-te
ze
-ren

3
-te
e
bat
-tik
gu
den

4
-gi
-rai
lu
hur
-zi
to

5
-ko
-nez
-ze
-bil
-a
-ki

6
XA
MA
MU
HE
BA
XU

7
-KU
-KU
-TU
-ZU
-RU
-HU

8
-RRA
-RRA
-RRA
-RRA
-RRA
-RRA. (Otxalde eta Zaldubi)

Sei puntu lerrobakar, zortzina silabako. Neurri honen doinu bakarra ezagutzen dut.
Gure helburua ez da neurri guztiak ematea. Are gutxiago doinu guztiak. Horretarako beste liburu lodi bat
beharko genuke, aurretik bilketa luzea eta lantsua eskatuko lukeena. Zorionez lan hori egina dago, joanito Dorronsororen
Bertso Doinutegia izeneko urteetako lan eskergan. Doinuen interes berezia daukanak orain badauka nora jo.
Neurriei buruz, erabilienak eta ezagunenak eman ditugu, bai bat-bateko bertsoetan, bai jarrietan. Badaude
beste neurri batzu ere, bertso sortaren batean edo bestean erabiliak. Neuk ere badaukat zenbait neurri eta doinu berri,
baina hau ez da horiek azaltzeko lekua. Har kontuan neurri jakin bati doinu berria asma dakiokeela, baina neurria berria
bada, nahitaez doinuak ere berria beharko du.
Doinu batzuk kanta egitura gehiago daukate, nahizta hitzak agian bertso tankerakoak izan. Hala, esaterako,
Maitia nun zira, Maite bat maitatzen dut, Ezkongoietan eta abar. Hemen aipaturiko neurririk erabilienak, bai bat-batean,
bai jarrietan, zortziko handi-txikiak dira. Gero gutxiago, baina asko, hamarreko handi-txikiak. Hauez gainera, bertso
jarrietan bederatziko laburra oso erabilia izan da. Esne saltzailearena, Urzo xuria, Iparragirrerena eta Aizak hi mutil gero
eta gehiago entzuten dira aspaldion. Hiru puntuko handi-txikiak apenas inoiz entzuten diren plazan, lastima da baina. la
guriak egin du eta Mehetegiko xakurra ere nekez entzungo dira, bertso jarrietan edo bat-batean testimonialki ez bada.
ETENA
Etena geldiune edo pausa musikal bat da, testuak ere errespetatu behar duena. Zubi hori ez dago hitz
berarekin pasatzerik, aurreko hitza bukatu eta ondoren beste bat hasita baizik. Ikus dezagun zortziko handian. Neurri
honetan lau puntu lerrobikoitz daude, hamar-zortzi silabako.

5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5

5
6 7 8 9 10
6 7 8

Lehen lerroko hamar silabak bi boskote dira. Bosnaka joan behar dute, musikak erdian pausa bat egiten
duelako. Ez dago hitz bera hautsita jauzi egiterik. Ezin da honela egin:
1
He

2
-men

3
-dik

4
da

5
-to

6
-zen

7
on

8
-do

9
-re

10
-nak

Datozen hitza etenean hautsirik geratzen da. Horixe da etena ez errespetatzea. Honela egin beharko litzake:
1
He

2
-men

3
-dik

4
da

5
-tor

6
on

7
-do

8
-ri

9
-o

10
-a

Kasu honetan dator hitza bosgarren silaban amaitu egiten da. Gero beste boskotea dator. Hona Txirritaren
bertso bat:

Esplikatzera noa kontuak

ijitu jende hoienak
nola diraden gure artean
gertatu izan direnak.
Alperrak edo mozkorrak dira
erdi lapurrak gehienak
okasiua ta eskandalua
faltatzen etzaietenak.
Begira nola lerro luzeak, hamar silabakoak, bosnaka doazen. Horrek ez du esan nahi bost silabako hitzak izan
behar dutenik, bosgarren silabatik seigarrenera ez dela hitzik hautsi behar baizik. Zortziko zaharrean ere etena egin
beharko litzake, zortzi silabako lerroa bi laukotetan eramanez:
Hegoatik lparrera
haizearen gudari
hegan nator eta badu
zer kantatu ugari. Eta abar.
Zortziko handian badaude doinu batzu, zortzi silabako lerroan ere etena iradokitzen dutenak. Honela:
Goizean jaiki ohetik eta
ireki nuen atea
pentsatu nuen egunsentiko
argitasuna jatea.

Puntu bakoitzaren bigarren lerroko eten hori, eginez gero, polita da doinu batzutan, baina ez dago inola ere
arautzat hartzerik. Orduan hiru silabatik gorako hitzik ezingo genuke sekula errimatzat sartu. Etenaren kontu hau, beraz,
zortziko handiaren eta zortziko zaharraren egitura daukaten neurrietarako eta puntuaren lehen lerrorako bakarrik da.
Egitura horretakoak dira hamarreko handia, Iparragirrerenaren lehen erdia eta azken puntua, Urzo xuriaren bigarren
partea eta abar. Zortziko txikian eta antzeko egitura daukatenetan ez dago arau horren loturarik, bestela ere nahiko
laburrak baitira.
Zertan dago etenaren oinarria? Doinuak berak egiten duen etena da. Kanta itzazu zortziko handi batzu eta
ikusiko duzu nola doinuak berak daraman etena edo geldiunea, esaniko une horietan. Beraz, musikaren ritmoak eskatzen
duena dela esan genezake.
Baina kontuz. Doinu guztiek ez daramate ritmo berdina. Askok egitura hori daukate, baina badaude hamar
silabako lerroa honela banatzen dutenak: 3-3-4. Beraz, hamar silaba, baina banakuntza ezberdina. Gainera doinuek une
horretaz beste batzutan ere badituzte eten musikalak. Guzti horiek errespetatzea ezinezkoa litzake.
Ari garen kasuon, eten musikala gehien eta nabarien gertatzen den tokian, testua ere eteteko ohitura nagusitu
da. Ohitura hori pixkanaka arau bihurtu da eta arau bihurtu den tokietan belarriak badirudi horixe eskatzen duela. Baina
bilakaera hau ez da denean berdin izan. Iparraldeko tradizioan etenari ez zaio garrantzi gehiegi eman. Hango belarriei ez
datorkie hain gaizki etenaren araurik gabeko bertsoa.
Eten kontu hau, beraz, nahiko erlatiboa eta konbentzionala da jatorriz. Horrek ez du esan nahi garrantzirik ez
daukanik, arte-arauak horrelaxe sortzen eta aldatzen baitira. Gaur arau hori errespetatu beharra dagoela esan dezakegu,
tarteka salbuespen bat edo beste egitea huts handia izango ez bada ere. Baina gehienean etenik egiten ez jakitea huts
handitzat jo behar da.

NOLAKO DOINUA
Bertsolaritzan doinuaren eginkizuna hitza eramatea da. Bertsogintza zerbait kantuz esatea da eta egintza
horrek osotasun bat dauka, osotasun banagaitza. Orain arte behintzat ez dago kantatu gabe bertsotan egiterik. Hala ere
bi osagai horietan, doinua eta hitza, bertsolaritzan garrantzirik gehien daukana hitza da. Zer esaten den garrantzitsuago
da, nola kantatzen edo nolako doinua erabiltzen den baino.

Hauek honela, doinuak musikaz bigarrentasun hori zaindu behar du. Horrek esan nahi du musika ez dela
nahasiegia izango, ez dela bera nagusituko. Nola nagusi liteke musika? Ba, kantu, opera edo horrelako zerbait bihurtuz.
Orduan musika bera da behinena eta hitza bigarren mailakoa. Musikak goi-behe handiak, jauzi bortitzak, ritmo zailak,
gurutzatuak, edozer erabil dezake.

Bertsolaritzan, ordea, musika hitzaren eramale denez gero, doinuak ez dira konplikatuak izango, errezitakor
samarrak baizik. Doinu zaharrik gehienak eskala zati txiki baten barruan, nota musikal gutxiren tartean moldatzen dira,
alegia, boza ez da asko igoten edo jaisten. Oktaba bat do-re-mi-fa-sol-la-si-do- hartzen badugu, bertso doinurik
gehienen zatirik handiena oktaba erdiren barruan dabil, notaren batzu edo erdiko bariazioren bat gorago edo beherago
saltatzen dela.
Badaude doinuak -neuk ere badauzkat batzu- tarte hori gehiago zabaltzen edo eskala zati handiagoa hartzen
dutenak. Orduan ia-ia kanta bihurtzen dira. Euskal kanta asko horrelakoak dira. Horietan zer da garrantzitsuago, musika
ala hitza? Hona zenbait adibide: Maitia nun zira, Goizean goizik, Ikusten duzu goizean, Oilarra kukurruka, Xori errusinola
eta abar. Hauetan musika oso nortsua da. Eta hitza? Muga zehatzik jartzerik ez dago, baina bai globalki bereiz daitezke
doinu errezitakor samarrak eta kanta airekoak. Dena dela, hauen testuak ere gehienean bertsoak dira. Batzuk kantatzat
kantatu badituzte, beste batzuk bertsotzat egin dituzte. Bertsolari tradizioan ere bertsoak kanta doinuz ematea normala
izan da.
Hauek honela, bertso doinu konplikatuagoak edo, nolabait esateko, musikalagoak ere ondo hartzen ditu
bertsozaleak. Horrelako doinuak gaur gehiago erabiltzen dira, bai doinu berriak, bai kanta doinuak, bertsotarako erabiliak.
Baina badago hor pasa ez daitekeen muga bat. Ez da noski muga zehatza, tarte eztabaidagarria eta zabal
samarra baizik. Baina badago muga bat. Bertso doinuen tankerak muga horren azpitik egon behar du. Handik gora
konposizio musikala edo zernahi izango da, baina ez, bertsolaritzak eskatzen duenez, testuaren laguntzaile izatekoa.
Horrek ez du esan nahi bertso doinua musika ez denik. Musika bikaina izan daiteke. Baina bere tankera daukana. Musika
mota bat.
Atal hau amaitzeko, askok egiten duen galderari erantzungo diogu: Zer musika behar da bertsolari izateko?
Ondo kantatzea garrantzitsua al da? Musika aldetik, bertsolaritzak ez dauka eskabide handiegirik. Belarri edo entzumen
normala daukan edo, nork aisa kanta ditzake bertso doinuak. Aski da belarri txarrik ez edukitzea. Edo, beste era batera
esanda, belarri benetan txarra eduki behar da, bertso doinuak ez menperatzeko. Horrelakoak ere badaude banaka batzu
eta horiek gaizki ibiliko dira.
Hortik aurrera abots hobea edukitzeak edo hobeto kantatzeak bere balioa edukiko du, baina ez da funtsezkoa.
Opera batean ondo kantatzetik hobeto kantatzera alde handia egon daiteke. Bertsolaritzan ondo kantatzea normal
kantatzea da, hots, belarri edo abots normaleko edonork egin dezakeena. Hortik gora hobetotxoago kantatzeak edo
abots hobetxoa edukitzeak gehiago luzituko du. Baina gaur alde horretatik ez dago kezkatu beharrik. Gaur diot, lehen ez
baitzen horrela. Orain gehienean mikrofonoak eta bozgorailuak daude eta abots makala daukatenek ere trumoi hotsa
atera dezakete. Lehenago abots indartsua edukitzeak garrantzi handia zeukan. Indartsua eta iraunkorra. Plaza irekian
hala kantatzeko, eztarri ona behar zen. Alde horretatik aurrerapenak zerbait onik ekarri digu.

DOINUA NEURTZAILE
Aurreko atalean doinua hitzaren laguntzaile dela esan dugu. Eta ez hitza eramateko bakarrik, neurtzeko ere
baizik. Bertsolarien lanik zailenetarikoa neurtzea da. Ez dago esaldiak nolanahi luze-laburtzerik, neurri juxtuan sartu
baizik. Neurri bakoitzak hainbeste silaba dauzka eta haiexek kantatu behar dira, ez bat gehiago ez gutxiago. Nola egiten
da hori? Silabak kontatuz edo hatzez kontua eramanez? Ez noski. Doinuak berak laguntzen du horretan, behin
trebetasun apur bat lortutakoan. Doinua trenbidea bezalatsu da. Errailek eurek daramate trena eta berez-berez
daramatela dirudi, baina trena deserrailtzen bada, hura burdin-hotsa aterako duena.
Trenak nahiko errez egiten duen hori bertsolariarentzat ez da hain sinplea. Doinuak laguntzen du, baina bai
estutu eta behartu ere. Zergatik hori? Euskal kantetan eta bertsolaritzan batipat, musikak badauka berezitasun bat: nota
bakoitzari silaba bat dagokio. Beraz, honenbeste nota daukan doinuak honenbeste silaba behar ditu. Orduan ez da
erreza tranparik egitea eta, egiten baldin bada, disimuluan pasatzea, nahizta batzuk disimulatzen ere artistak diren.

Nota musikal bakoitzari silaba bat egokitzea arau orokorra da, zeinak ez duen esan nahi salbuespenik ez
dagoenik. Badaude doinuak tarteka silaba bakarrez bi nota musikal hartzen dituztenak. Urzo xuria honela hasten da:
Urzo xuria errazu
norat joaiten zira zu.
Kantaerarik gehienetan bigarren lerroko norat horren lehen silabak bi nota hartzen ditu, no-o-rat eginez. Nota
arrastatua bezala. Pasoko nota hori kendurik ere, doinuak ez luke ezer galduko, baina apaingarri bat da. Doinuak
horrelako aukera ematen duenean, silaba baten gorabehera disimulatzea errezago da, baina bertso doinurik gehienek ez
dute horretarako erarik ematen.
Doinua laguntzaile dela esatean, neur-senak landurik egon behar du. Gaizki neurtzen duenarentzat, doinua
etengabeko kontrastea da eta alde horretatik neurtzen ikasten lagunduko dio. Behin neur-sena edo doinu barruan joatea
menperatutakoan, orduan doinua laguntzaile handia da. Berak darama hitza, erretenak ura bezala. Horrek ez du esan
nahi berezkoa denik, aurretik kostatua baizik, eta gainera sekula guztiz menperatzen ez den mekanismoa da.
Bertsolaririk trebeenak ere neurrian ernai ibili behar du beti, noiznahi baitago huts arriskua.

ERRIMA
HOTSEN KIDETASUNA
Errima hotsen kidetasun edo hoskidetasunean oinarritzen da. Arau hori sakon eta zabal ulertzea da hiztegi
errimatuaren oinarri nagusia. Hotsen kidetasuna diogu, ez berdintasuna. Hizki berdinek hotsa ere berdina behar dutela
argi dago. Adibidez, belarra-zilarra. Bi hitzon azken bi silabak kideak ez ezik, berdinak dira: be-LARRA, zi-LARRA.
Kidetasuna askoz zabalagoa da eta mila bider aukera gehiago ematen du. Hots berdinez baliatzekotan, bide laburra eta
urria genuke.
Bertsolaritzan badaude kidetasunaz baliatzen diren kasuak. Esaterako,TS-TZ, S-Z, M-N... elkarrekin nahastea
ohitura arrunt bilakatu da. Inoiz gehiago ere bai. Xenpelarren bertso batek honela dio:
Ni ez naiz gerraren zale
baizik pakearen alde.
Zeinek nahi duen galde
berari tira dale
bala bat sartu buruan
aspertuko da orduan.
Lehen lau oinek berdintasun irizpidez errima gaiztoa irudi dezakete. Kidetasunetik joez gero, ordea, oso errima
ona egiten dute, batez ere binaka doazelarik: alde-galde, zale-dale. Hala ere, bertsolaritzan kidetasunari ez zaio
hainbeste etekin atera. Berdintasunetik gehiago ibili da. Lan honen oinarria kidetasunaren ataria osoki zabaltzea da. Has
gaiten horretarako letrak sailkatuz edo familiak eginez.

KONTSONANTE FAMILIAK
Kontsonanteetan badaude bigunak, sendoak eta oso sendoak. Batzu ahaide edo kide dira eta beste batzu
bakar edo kidegabe. Hona familiak:
1) B-D-G-R. (Hau biguna).
2) K-P-T
3) S-Z-X.
4) TS-TZ-TX.
5) M-N.
6) F-J-H.
Bakarrak: RR, L, LL, .

L eta LL ezberdintzat jotzen ditugu, bertsolaritzaren tradizioan ez baitira nahasi. Berez, kidetasuna argi dago,
LL elearen bustidura besterik ez baita. Baita erre bigunaren ere. Horrela bello belo nahiz bero-ren txikigarria izan daiteke.
Erre biguna eta elea ere nahiko kide dira, beraz. Familiren batetan sartzekotan, L-LL lehenengoan sartu beharko
genituen.
ere, enearen bustidura izanik, bosgarren familiko kidetzat jo zitekeen, baina tradizioak aparte erabili ditu. RR
edo erre sendoa izan liteke duda gabe bakarrik joatekoa, oso hots indartsua izanik, ez baitauka kide hurbilik.
Lehen taldekoak (erre biguna ezik) eta bigarrenekoak elkarrekikoak edo korrelatiboak dira, batzuak bigunean,
besteak sendoan. B sendotua P da, D sendotua T eta G sendotua K: ez da-ezta, ez gara-ezkara, ibil bide-ibilpide. Gauza
bera gertatzen da hirugarren eta laugarren taldeekin ere: S-TS, Z-TZ, X-TX. Hemen ez dago bigunetik sendora esaterik,
sendotik sendoagora baizik, S-Z-X oso hots indartsuak baitira. Adibidez: pensatu-pentsatu, ez zuen-etzuen, xoria-txoria.
TX hau TS eta TZ-ren bustidura ere bada: saltsa-saltxa, altzatu-altxatu.
M-N ere kideak dira, baina M inoiz ez da hitzaren amaiera, hitz arrotzetan edo mailebuetan ezik: Sam, album
eta abar. N ordea noiznahi dago hitz amaieran: nuen, Ian, egon, bidean eta abar.
Seigarren sailekoek, hoskideak eta nortasuntsuak izanik, ez daukate hainbeste garrantzi, aplikazio gutxikoak
baitira. F euskal letra izanik, ez da ugaria. H lekurik gehienetan ez da aspiratzen. J ugariagoa da, baina gaztelaniazko
hitzetan: ajea, potajea, korajea, salbajea eta abar. Euskal hitzetan ere badago letra hori: joan, jo, jainkoa, jauna eta abar,
baina jotaren gaztelaniazko ahozkapena ez da toki guztietakoa. Ezta gomendagarriena ere.
Sailkapena egin ondoren, zer indar edo nortasun emango diogu bakoitzari? Orain beste sailkapen bat egitera
goaz eta hemen kide ez direnek ere puntuazio berdinean sartzea gerta daiteke.
1) Bigunak: B-D-G-R.
2) Sendoak: K-P-T, L-LL, , M-N.
3) Oso sendoak: S-Z-X, F-J-H, RR.
4) Sendoenak:TS-TZ-TX.

Sailkapen hau nahiko subjektiboa da, baina ez dugu huts handirik egingo, honela emanik. Hemen kontsonante
bakoitzaren indarra edo nortasuna neurtu nahian gabiltza. Bigarren sailean oso hots ezberdinak batera jarri ditugu, baina
nortasunean paretsu jarririk. Hirugarrenean ere bi hirukoteak eta RR oso ezberdinak dira, baina nortasun berdintsua
damaiegu. Indar ezberdintasun hau zenbakiz adieraztekotan, puntuazio hauxe emango genieke:
1) Bigunak: 2.
2) Sendoak: 3.
3) Oso sendoak: 4.
4) Sendoenak: 5.
Bi puntutik hasten gara, bestela, batetik hasita, proportzioan jauzi handiegia bailegoke: 1-etik 4-ra. Beraz,
sendoenak bigunenak baino lau bider indartsuago. Hori alde handiegia da. 2-tik 5-era bi bider eta zerbait gehiago da.
Proportzio zuzenagoa dirudi. Zenbakiok orientatibo soilak dira noski, baina neurtzeko argienak.

BOKALAK
Bokalak bost dira: A, E, I, O, U. Badakigu ahozkatzean bost baino gehiago ere badirela, euskalkitik euskalkira
eta tokitik tokira aldea baitago. Baina ahalbide guztiak bost hauen inguruan dabiltza eta lan honetan ohizko bost
bokalekin jokatuko dugu.
Bokaletan ez dugu familirik egingo, gutxi izanik, banaka begiratzea hobe baita. Nolanahi ere, bi familia
egitekotan, I eta besteak esango genuke. Hiru egitekotan, A-E, O-U eta I. Beraz, I da bereziena. Lan honetan ez dugu
bokalen kidetasun posibleaz jokatzen, bokalak bakarka harturik baizik.

Puntuaziorik ematekotan, zenbana eman bokalei? Zenbat indar edo nortasun izendatu bakoitzari? Hiruna puntu
emango diegu. Denei berdin. Beraz, kontsonanteen sailkapenean, sendoekin parekatuko genituzke, bigarren sailean.
Orain koadru osoa honela geratzen zaigu:
2 puntu: B-D-G-R.
3 puntu: A-E-I-O-U, K-P-T, M-N, L, LL, .
4 puntu: RR, S-Z-X, F-J-H.
5 puntu: TS, TZ, TX.
Sailkapen puntuatu hau gogotan hartzea ondo datorke, hurren esango duguna ulertzeko. Hain zuzen hiztegi
errimatuaren oinarri eta etekin nagusia hortxe dago. Alde batetik letrak hoskidetasun edo elkarren antzetik sailkatzeak
errimaren eremua neurri gabe zabaltzen du. Bestetik letra bakoitzaren puntuazioak gero argibide handia emango digu,
errimakera arina eta sendoa bereizteko. Goazen bi puntuoz aritzera.

KONTSONANTE KIDEAK ELKARREKIN

Kontsonante kideak elkarrekin sartzeak edo errima beraren barruan kontsideratzeak ahalbideak asko bidertzen
ditu. Berdinak ez direnez gero, alde horrek puntuazio orokorrari zerbait kenduko dio, baina beste berdintasun edo
kidetasun batzurekin konbinatuz gero, alde hori sobera gainditurik geratzen da.
Esaterako, hona hiru silaba: BA-DA-GA. Hirurek bokal bera daukate. Kontsonanteak ez dira berdinak. Beraz,
alde horrena zerbait kendu beharko da. Baina aurretik beste letra batzurekin indarturik badator, errima on bilakatzen da.
Adibidez: gaba-bada-baga. Aurreko bokala ere A dute. Eta gainera bokal horrekin datozen kontsonanteak ere, G eta B,
berriro elkarren kide dira. Beraz, errima ona egiten dute.
Kontsonante bakoitzari zerbaitegatik eman diogu puntuazio ezberdina. Horrek esan nahi du kontsonante
bigunak aurretik laguntzaren behartuago daudela. Zenbat eta makalago izan, errima ona egiteko, beste letra batzuren
laguntza handiagoa behar. Kontsonanterik sendoenek laguntza behar gutxien daukate, berez ere nortasun handikoak
baitira. Horrela TSA-TZA-TXA silabek, esaterako, beste gabe ere errima ona egiten dute. Horrek ez du esan nahi hauek
ere, aurretik zerbait gehiago dutela, hobeak ez direnik. Esaterako, hatsa-hotsa-hautsa-hutsa errima onak dira, baina
hobeak hatsa-gatza-Iatza-satsa. Hiztegi errimatua kontsonante familietatik egina dago, bakarrak edo familigabeak ez
direnean. Eta beti aurreko silabako bokalak edo kontsonanteak kontuan edukirik. Horrek ematen die osotasuna azken
silaba kontsonante kidez daramaten errimei. Kidetasunari barik berdintasunari segitu nahi dionak hantxe edukiko ditu
familia bakoitzeko kontsonante bakoitzari dagozkion hitzak. Arau orokor bat ematekotan, honela bil genezake esaten ari
garena:
1) Kontsonante bigunek edo bi puntu dauzkatenek aurreko laguntza beharrezko dute. Eurek bakarrik errima
arinegia egiten dute, batez ere elkarrekin nahasten badira.
2) Sendoek edo hiru puntukoek aurreko laguntza ez dute hain beharrezko, baina bai komenizko.
3) Hirugarren sailekoek edo lau puntuko kontsonanteek aurreko laguntza gabe ere ontzat jo daitezke.
4) Laugarren sailekoek edo bost puntukoek laguntzarik gutxien behar dute. Aurreko laguntzarik ez dute behar.
Hemen, jakina, minimoa esaten ari gara, ontzat jotzeko gutxienez behar dena. Hortik gora, beharrik ez daukanari ere
aurreko silaba indartzen bazaio, errima ondu egingo da.

ERRIMAREN NEURRIA
Errimaren neurriak, kontraesana badirudi ere, bere funtsa dauka. Errima ere neurgarri baita. Horrexegatik eman
diogu arestian letra bakoitzari bere balioaren zenbakia. Zenbaki hori elkarrekin konparatzeko modu bat besterik ez zen,
baina tresna ona eta argia, errima neurtzeko edo errima arin-sendoak bereizteko. Horretara goaz orain.
Hiztegi Errimatua azken bi silabak kontuan harturik egina dago. Azken silaba bakarrik gutxiegi da eta azken bi
silaba baino gehiago eskatzea gehiegi. Beraz, oro har, bi silabari begira gaude. Adibidez, guraso, onena, harrigarri
hitzetan azken bi silabak -raso, -nena, -garri dira. Badaude bi silabako hitzak. Orduan hitz osoa hartzen da, esaterako,

jaso, gabe, hori... Badaude azkenik silaba bakarrekoak ere. Orduan hitz hau eta aurreko hitzaren azkenengoa hartzen
dira, esaterako, hola da, eman dik, nago ni. Hauetan -la da, -man dik, -go ni hartzen dira.
Oker ulertzerik izan ez dadin, hiztegia honela egina dagoela esaten ari gara eta, oro har, sistema hau bere
neurrian dela balioko. Badaude anitz kasu, silaba bakarrez errima oso ona egiten dutenak eta beste batzu, azken silaba
birekin ere arin gertatzen direnak. Hurrengo atalean azalduko dugu hau.
Orain dagokigun harira jorik, silaba bakoitzak bi edo hiru letra eduki ditzake, hiru ahalbide emanez:
kontsonantea gehi bokala: SA, BA, LE. Bokala gehi kontsonantea: AL, EZ, UR. Kontsonantea gehi bokala gehi
kontsonantea: SAL, GUR, GATZ. Badaude laukoak eta inoiz bostekoak ere: BRUZ (deabruz}, BLEZ (doblez). Hauetan bi
kontsonante gehi bokala gehi kontsonantea dira. Bokal ordez diptongoa daramatenean, laukotea maiz gertatzen da:
GAUR, MAIZ, NAIZ, RAIZ (garaiz) eta abar. Bostekoak: PRAIZ (apraiz) eta abar. Hauek ez dira asko. Dozenerdi topatzen
lanak leudeke. Bi kontsonantez amaitzen diren kasuak ere badira: KOSK, BOST, NORK, BORT NEHORK. Hauek ere ez
dira asko. Bokalaren aurretik eta atzetik bina kontsonante egotea ere baliteke: KRASK, BLAST. Oso kasu gutxi. Azkenik,
bokala izan beharrean, diptongoa bada, sei letra ere sar daitezke silaba bakarrean: GRAUSK, PLAUST. Dozena bat
topatzen dituenari saria.
Kasu guztiok aipatu ondoren, itzul gaitezen lehenera. Silaba batek letra bat, bi edo hiru edukitzea jotzen dugu.
Diptongoekin lau letra maiz gertatzen badira ere, hobe dugu horiek aparte ikustea, oso nortasun berezia baitaukate.
Beraz, silaba bakoitzari letra bana, bina edo hiruna emanik, eta azken bi silabak harturik, hamalau kasu gertatzen dira:
1) BE-GI: kontsonantea-bokala gehi kontsonantea-bokala.
2) BI-EZ: kontsonantea-bokala gehi bokala-kontsonantea. Kasu hau diptongo hautsiekin bakarrik gerta daiteke.
3) BE-GIZ: kontsonantea-bokala gehi kontsonantea-bokala-kontsonantea.
4) AL-BA: bokala-kontsonantea gehi kontsonantea-bokala.
5) AL-BAZ: bokala-kontsonantea gehi kontsonantea-bokala-kontsonantea.
6) GAL-DE: kontsonantea-bokala-kontsonantea gehi, kontsonantea-bokala.
7) GAL-DEZ: kontsonantea-bokala-kontsonantea gehi kontsonantea-bokala-kontsonantea.
8) A-LE: bokala gehi kontsonantea-bokala.

9) A-LEZ: bokala gehi kontsonantea-bokala-kontsonantea.

10) BI-A: kontsonantea-bokala gehi bokala.
11) DEI-A: kontsonantea-diptongoa (ai, ei, oi, ui, au, eu, ou) gehi bokala.
12) DEI-EZ: kontsonantea-diptongoa gehi bokala-kontsonantea.
13) DEI-KA: kontsonantea-diptongoa gehi kontsonantea-bokala.
14) DEI-RIK: kontsonantea-diptongoa gehi kontsonantea-bokala-kontsonantea.
Egon daitezkeen beste kasuak ez dira garrantzi handikoak izango. Goazen orain puntuaziora. Lehen kasuan bi
silabak kontsonantea-bokala gehi kontsonantea-bokala ziren. Har ditzagun hitz hauek: Bada, gaba, baba, gara.

2 3 2
B A D
2 3 2
G A B
2 3 2
B A B
2 3 2
G A R
Batez beste: 10 X 4 : 4 = 10 ken 2 = 8.

3= 10
A
3= 10
A
3= 10
A
3= 10
A

Zergatik kentzen ditugu bi puntu? Kontsonante berdinak ez izatearen diferentzia da hori. Kideak dira, baina
nahasten direnean, bakoitzari puntu bana kendu beharra dago diferentzia horregatik. Norbaitek galde lezake ea zergatik
kentzen dugun puntu bana, kontsonante kideak diren bakoitzean. Ez al ditugu, ba, familia berean sartu? Ezer ez
kentzeko, berdinak izan beharko lukete. Kideen deskontua puntu bat bakarrik da. Esatera, B eta T nahasten badira,
orduan bi puntu kendu behar,T-ek hiru puntu eta B-ek bi balio baitu. Beraz, puntu horren aldea kendu behar da eta
gainera kontsonante ezberdinak nahastearen beste bat. T ordez S bada, hiru puntu kendu behar, S-ek lau puntu balio
baitu. Eta TS bada, lau puntu kentzeko, kontsonante honek bost balio baitu. Hona adibide batzu:
2 3 3 3= 11
B A L A
2 3 2 3= 10
B A B A
Batez beste: 10,50 ken 2 = 8,50.
Hemen L-B kontsonanteak konbinatzen dira. Bi puntu kentzea dagokio.
2
B
4
F

3
E
3
E

3
T
4
S

3= 11
A
3 3=17
T A

Batez beste 14 ken 7 = 7.

Ikusten denez, hitz batetik bestera alde handia dago hemen. Zazpi puntu kendu behar dira B-F bikotearen
diferentziari hiru puntu dagozkio. Gero bigarren hitzean S bat ageri da, lehenengoan ageri ez dena. Beraz, S horrek balio
dituen lau puntuak kendu behar dira. Guztira, zazpi kentzeko.
Zergatik batezbeste hori? Bata-besteen erlazioa delako. Hamaika puntukoari zazpi kendurik, lau bakarrik
geratzen dira. Baina lau bakarrik balio izateko bezain errima txarrak ez dira. Hamazortzikoari zazpi kendurik, ordea,
hamaika geratzen dira. Hainbeste balio izateko bezain errima onak ere ez dira. Zer egin? Bien batezbestekoari kendu. 11
+ 17 = 28. Honen erdia, biren artean banatu behar baita, 14. Eta honi 7 kendurik, 7 geratzen da. Horixe da beta-festa
hitzek elkarrekin daukaten errimaren puntuazioa.
Aproba hauek gorago aipatu hamalau kasuekin egin daitezke. Horrez gainera, kasu bakoitzean bost bokalez
eta hainbeste kontsonantez joka daitekeenez gero, konbinapen posible guztiak egin litezke. Har dezagun adibide luze
bat, bi silabarik bakoitzak hiruna letra dauzkana.
2
B
3
L
Batezbestea: 19,50 ken 3 = 16,50.

3
A
3
A

4
Z
4
S

3
T
3
T

3
E
3
E

4=19
R
4=20
R

Hemen hiru puntu kendu behar dira, bi B-L bikotearen diferentzia eta bat S-Z bikotearena. Hemeretzi eta
hogeiren batezbestea 19,50 da. Honi hiru kendurik, 16,50 geratzen da. Oso puntuazio altua noski.
Beste gako bat orain. Kontatze horretan noraino heldu behar da? Hitza edo hitzak atzetik aurrerantz harturik,
non amaitzen da errima edo non esan dezakegu nahikoa dela? Bazter-laster hitzekin, atzetik aurrera, letra bakarra
hartzetik seirak hartzera mailaketa hau dago: R-ER-TER-ZTER-AZTER-BAZTER. Beste hitzarekin: R-ER-TER-STER-

ASTER-LASTER. Dudarik gabe, R gutxiegi da errimarako. ER ez hain gutxi, zazpi puntu osatzen baititu.TER ona hamar
punturekin. ZTER-STER oso ona hamairurekin, hamalauri bat kendurik S-Z-ren diferentziarena. AZTER-ASTER are
hobea hamaseirekin. Eta hitz osoak harturik, hamasei eta erdi, lehen atera dugunez.
Noraino heldu behar da neurketa honetan? Gutxienez minimo bat lortu arte. Hortik gora goiak libre daude,
puntuazioan igoteko. Hemen minimoaren neurria bilatzen ari gara. Zein da minimo hori? Gutxienez sei puntu. Zorrotzago
harturik, zazpi. Hortik behera ez da minimora heltzen. Beraz, bost puntukoa edo gutxiagokoa errima arintzat edo txartzat
jo behar da. Hortik gora ere badago aldea nahikoa izatetik ona edo oso ona izatera. Hori beste kontu bat da. Mailaketa
bat emateko esan dezakegu: sei-zazpi nahikoa. Zortzi-hamar ona. Hortik gora oso ona.
Oraindik badago eman beharreko beste zenbait argitasun, darabilgun neurtresna honekin okerreko ondoriorik
ez ateratzeko. Hona bat. Kontsonante kideak edo familia berekoak nahastean, puntu bat kentzea esan dugu. Familiatik
familiara puntu hori eta gainera familia batetik bestera dagoen aldea kendu beharko da. Baina puntuazio beraren barruan
familia ezberdinak sartu ditugu. Hala, hiru puntu ematen genien bokalei, K-P-T, M-N, L, LL eta -ri. Lau puntu ematen
genien S-Z-X, F-J-H eta RR-ri. Hauek guztiak, hiruna edo launa puntu eduki arren, ez dira kideak. Esaterako:
3
L
3
L

3
A
3
A

3
N
3
K

3=12
A
3=12
A

Hemen letra denak dira berdinak N-K izan ezik. Puntu bat bakarrik kendu, ezberdinak direlako, baina bestela
puntuazio berdina daukatelako? Ez noski. Puntu hori eta gainera hiru kendu behar dira, alegia, bakoitzaren puntuazio
osoa. Zergatik? Kideak edo familiakoak ez izanik, puntu guzti horiek diferentzia ematen dutelako. Zenbat eta puntuazio
handiagoa, hainbat alde gehiago. Hain zuzen, puntu gehiagok nortasun edo berezitasun handiagoa esan nahi du. Beraz,
batetik bestera alde handiagoa. Adibideko lana-laka hitzen baturak hamabi ematen badu, lau puntu kendu behar dira.
Beraz, zortzi. Zortziko puntuazioa nahikotik gorakoa dela esan dugu. Baina lana-laka errima ona al dira? Ez, oraintxe
esango dugun beste arrazoi bategatik.
Azken bi silabak batera harturik ere, azkenak dauka garrantzirik gehien. Hau ondo errimaturik ez badago,
alperrik da aurreko silabako edo silabetako kidetasun ederrez hornitzea. Azken silabako kontsonanteek familia berekoak
izan behar dute. Beraz, lana-laka, zortzi puntu emanik ere, errima gaiztoa dira, N eta K familia ezberdinekoak direlako.
Beste adibide batzu jartzeko, barrabas-barraban, irabaztez-iragazten, iturritza-iturrira eta abarrek puntuazio handia
hartuko lukete, kentzekoak kendurik ere, baina horrek ez du balio. Azken silabako kontsonanteek, berdinak ez badira,
gutxienez kideak izan behar dute.
Badago onartu ezineko beste kasu bat ere. Adibiderik gehienak bi hitz edo oinekin jarri ditugu, ulertzeko berdin
baita. Baina bertso batek gehienean lau oin edo hitz errimatu behar ditu gutxienez. Orduan baliteke hiruk oso ondo
elkarrekin errimatzea eta bat ezberdina izatea. Bala galdua bezala. Esaterako, hitz hauek: ezkata, ezpata, ezta-ta,
emana. Lehen hirurak elkarrekin estuki loturik doaz. Laugarrena asko aldentzen da. Lauren batezbestea aterarik,
puntuazio orokor ona geratuko zaigu. Baina horrek ez du balio. Lau ormako etxea egitean, bat oker edo aparte badago,
han ez dago etxerik. Hemen oin guztiak berdintsuak behar dira. Lautik bat gaiztoa baldin bada, beste hiru onek ez
daukate hura ontzerik.
Beste ohar garrantzitsu bat. Azken silaban kontsonanteak garrantzi handia dauka. Azken aurrekoan, ordea,
bokalaren aurrekoak ez dauka hainbeste garrantzi, bokalak berak baizik. Alegia, azken silabaren aurretik eta hurbilen
zein letra doan, hark dauka garrantzia. Adibidez, laka-lasa. Bi hitzon azken silabak KA eta SA dira. K-tik S-ra dagoen
diferentzia guztia kendu behar da, azken silaban baitoaz. Har ditzagun, ordea, honela: kala-sala. Hemen K eta S azken
aurreko silabetan doaz eta bokalaren aurretik. Diferentzia guztia kendu behar al dugu? Ez noski. Azken aurreko silabako
bokalari begiratu behar zaio eta horrela bi hitzetan ALA egiten dute. Errima ona, beraz. Horrekin konforma gaitezke,
aurrerago jo gabe. Badakigu KALA-SALA bikotea baino kideago direla KALA-PALA edo SALA-ZALA. Baina hori onetik
hoberako aldea da. Kontuan izan erriman atzetik aurreraantz goazela. Azken silabak minimorik ematen ez badigu, azken
aurreko silaban hornitu behar dugu. Behin minimoa lortutakoan, aurreragoko diferentziek ez dute hura deusezten, ontzen
edo hartan uzten baizik.
Atal hau amaitzeko, diogun neurtresna hau ez dela kasu guztietan arau zorrotz eta bortxagaiztzat hartzekoa.
Errima arloa oso zabala, ugaria eta anizkoitza da. Arau edo neurpide nagusi batzu ematen ari gara. Arauok fosiltzen
badira, amaitu da eboluzioa eta aurrerapena. Hiltzea da hori.

ZUZENTZAILE NAGUSIA
Aurreko bi atal nagusietan errimaren hotsetik ibili gara. Hotsen kidetasuna zen lehenengoa eta Errimaren
neurria bigarrena. Errima izan ere hotsaren berdintasuna edo kidetasuna da. Hots hori fisikoki eta matematikoki
neurtzekoa da. Hotsaren materialtasuna esango genukeena. Baina hemen ez gabiltza tresna elektronikoekin, gizakiekin
eta hizkuntzekin baizik. Materialki hoskidetasun ona ematen duten hitzak errima txarra izan daitezke eta alderantziz,
hoskidetasun hain ona ez emanik, oso errima ona egin. Hauxe da arau zuzentzaile nagusia, aurreko arauak bezain
garrantzitsua. Arau honen oinarria batetik errima bereko hitzen izaera da, hots, zenbat eta nolako hitzak dauden errima
horretan. Eta bestetik hizkuntzaren egitura, bai gramatikaz eta bai literaturaz.
Goazen lehen kasura, alegia, hoskidetasun onetik errima txarra egiten duten hitzetara. Hemen batez ere
deklinabideko atzizkiak eta beste guztiak jo behar dira. Bietarik ugari dauka euskarak. Hona deklinabideko atzizki batzu:
A, ak, ek, ren-en, i-ri, ai-ei, ra, gaz-kin, an, dik-tik, tzat eta abar. Hauekin egiten diren errimek hoskidetasun handia eman
dezakete: mendira, gurdira, zaldira, lodira. Azken bi silabak di-ra egiten dute, baina azken silabako ra hori deklinabideko
atzizki bat da, lauretan errepikatzen dena. Atzizkiak ken-ipiniko piezak izanik, bat bera errepikatzean, baliabide urria
gertatzen da. Lau alkandora berdin bata-bestearen gainean jaztea bezala. Alde horretatik hitz horiek errima pobrea
egiten dute, txarra ez esateagatik.
Beste atzizkietara jorik ere, gauza bera esan daiteke. Euskarak atzizki ugari eta garrantzitsuak dauzka: ki, ro,
teko-tzeko, ten-tzen, lako, nean, gatik, gan, garri, gailu, tasun, pen-tzapen-men, ada-kada, egi, gabe-kabe, ari-lari, ago,
ka, tzako, dun-tun, ide-kide, kuntza-kunde, era-kera, le-tzaile, or-kor, antza-untza eta abar.

Har dezagun adibidez TASUN. Atziki honek bi silaba dauzka eta gainera oso ozenak eta indartsuak. Hiru
kontsonante sendo eta bi bokal dauzka. Puntuazio osoan hamalau emango luke. Artikulua jartzen bazaio -TASUNAbeste hiru gehiago, beraz, hamazazpi. Aurretik beste kontsonate berdinen bat sartzen bazaio, are gehiago. Adibidez:
agortasuna, gogortasuna, jatortasuna, rnozkortasuna. TASUN-en aurreko kontsonantea ez ezik, bokala ere berdina
daukate, denek ORTASUNA eginez. Hauen puntuazioak hogeita bat ematen du, onetik ere ia pasaturik. Errima ona al
da? Ez da, ez, ona, txarra baizik. Pieza bat hartu eta bera ezartzen da denetan. Zenbat eta letra gehiago eta
indartsuagoak eduki, nabarmenago gainera.
Gauza bera esan daiteke beste atzizkiez ere: garri, rekin, egi eta abar. Atzizki berarekin errima osatzea teilatu
merkea eta arrunta da. Lau puntuko bertso berean pare bat aldiz eta ez jarraian sartzea -lehenengo eta azkenengo
oinak, esaterako- disimuluan pasa liteke, baina hiru sartzerik ez daiteke justifika eta gutxiago laurak. Atzizki guztietan
irizpide berdina erabiltzerik ez dagoela ere esan beharra dago. Esaterako, GARRIA eta TASUNA harturik, errima horietan
atzizki horiez gainera ere badago anitz baliabide. TIK edo GATIK harturik, ordea, -herritik, guregatik- atzizki horiez
gainera apenas dagoen errima horretan beste aukerarik. Horrelakoetan errepikatzea barkagarriago da eta kasu batzutan
ez dago beste erremediorik.
Oso kontuan hartzeko beste gauza bat errima bakoitzaren hedadura da. Errima batzu oso ugariak dira, hitz eta
aukera asko baitaukate. Beste batzu hitz gutxikoak dira eta ez dagoen lekutik ez dago ateratzerik. Gutxitasunak eta
bitxitasunak ere bere balioa dauka. Bi gauza, onean berditsu izanik, bata urria eta bestea ugaria bada, urria garestiago
eta, beraz, baliotsuago izango da. Gauza ugaria, ordea, gehienean merkea izaten da, nahizta ona izan. Hitz errimatuekin
ere berdintsu gertatzen dela esan daiteke. Ez da berdin ERA amaieraz edo ITZ amaieraz errimatzea, hau mugatu
samarra eta hura ugariegia baita.
Azkenik, hitzak gramatikaz eta literaturaz ere neurtu behar dira. Ez da berdin hitzak era batera ala bestera
jartzea, gramatikak bere legeak baitauzka. Adibidez EL amaiera ELA baino zailago eta bakanago da. Hona lau hitz: hel,
ergel, gibel, ustel. Hona orain beste lau: arbela, fardela, ergela, berdela. Hoskidetasun hutsari begiraturik, lehen lauren
batura sei puntu bakarrik da, E eta L bakarrik kontatzen baitira. Bigarren laukotearena, ordea, hamasei da: rdela, rbela,
rgela. Kontsonante bigun horiena puntu bat kendurik, hamabost. Zein da errima hobea? Agian bat hartzekotan,
lehenengoa hobea. Hitz horiek, horrela artikulu gabe ondo ebakita uzteko, gramatikak bide gutxi ematen du. Bigarren
laukotearekin bertso ondo josia egitea errezago da. EL erriman hitz ugari dago, baina artikulu gabe askoz bide estuagoa
dago. Orduan forma hau belarriarentzat ere askoz forma deigarriagoa da.
Gramatikaz ez ezik, literaturaz ere badago hitzetan alderik. Errima polit, bizi eta bakanek balio literario gehiago
eduki dezakete, bizitasun eta sarmen gehiago daukatelako. Alderantziz, artikulua eta beste atzizki deklinatzaileak oso

jenero arruntak eta ezagunak dira. Ez dira, beraz, bizitasuna eta ezustea ezartzeko egokienak. Nola sortzen da eragin
hori? Hain zuzen baliabide arruntak saihestuz.
Baina kontuz. Honek ez du esan nahi baliabide arruntek gutxi balio dutenik. Ogia janari arrunta da, baina oso
ona eta beharrezkoa. Hala ere, norbaiti erregaluren bat egiterakoan, inori ez zaio gogoratzen ogi bat erosterik, gose
garaian edo oso ogi bereziren bat ez bada. Gaizki ulertzerik gerta ez dadin, hemen ez gara jeneroak baztertzen ari,
balioak ematen baizik. Ikuspegi osoak balio erlatiboak edo konparatiboak emango ditu. Konparatze horretan, errimakera
batzu garestitu eta beste batzu merkatu egiten dira. Batzu oso on bilakatzen dira eta batzu oso ahul.

ERRIMAKERA EZBERDINEN BILDUMA

Gauza batzu esanak baditugu ere, goazen errima guztien ikuspegi orokorra ematera.
HITZA BOKALEZ BUKATUA
1) Kontsonante bigunekin, aurreko silabako bokalaren edo kontsonatearen laguntza behar dute: pare-gabehage... edo alda-molda, denda-landa-on da eta abar.
2) Kontsonante sendoekin ez da beharrezko aurreko silabako bokalik edo kontsonanterik: bata-jota-buka... edo
barka-borta-bulka... Baina komenizko da eta gehienean, aurreko laguntza bokalezkoa denean batez ere, berdinera jotzen
da: bota-joka-opa...
3) Kontsonante sendoekin are gutxiago behar da aurreko bokalaren laguntzarik: lasa-aisa-goza-luza... Kasu
honetan aurreko kontsonanterik aipatu beharrik ez dago, apenas baitago kasurik. NSA-LSA-RSA beste gabe NTSALTSA-RTSA bilakatzen dira: salsa-saltsa, alza-altza, pensa-pentsa.
4) Kontsonante oso sendoekin aurreko silabako laguntza beharrik gutxien dago: gatza-pertza-hotsa-hutsa. Hala
ere, jakina, aurreko bokal edo kontsonante eta guzti errimatzeak indartu egiten du: hotsa-lotsa-motza-okotza... Edo:
gantza-antza-hontza-funtsa. Bokal eta kontsonante, biekin laguntzen bazaio, oso indartsu bilakatzen da: altza-saltsagaltza-baltza.
HITZA KONTSONANTEZ BUKATUA
1) Kontsonante bigunez bukatzen den hitzik ez dago euskaraz, erdal hitzak edo mailebuak izan ezik: Akab,
Saleb, Dabid... R-ez bukatuak ez dira erre bigunak, beti sendoak baizik: ur, paper, labur. Nahizta gero batzu, artikulua
jartzean, bigunak izan: ura, papera...
2) Kontsonante sendoz bukatzen den hitzak nahiko indar hartzen du: laban, edan, modan... zabal, azpel, zotal...
bat, daukat, bart erabat... Hauetan, ordea, badago aldea beste arrazoi batengatik. N da bigunena, gehienean deklinabide
baita. Herria edo herrian esatean, askotan N hori galdu egiten da, belarriak ez du behar den informaziorik hartzen.
Zergatik? Biak deklinabide direlako eta, beraz, oso arruntak. Hirulau bertsolari puntura ari direnean, askotan gertatzen da
oker ulertze hori. L kontsonantez ere, materialki harturik, berdintsu behar luke: zabal, gal, apal... Ez da, ordea, horrela,
hitz hauek artikulu gabe oso nabariak baitira. Hauek nekez galduko dira belarrian.
3) Kontsonante oso sendoz bukatzen den hitzak berezitasun eta zorroztasun gehiago hartzen du: poz, apropos,
noiz, goiz, biz, dizdiz... Hemen ere Z atzizkia denean, errezago galtzen da belarrian, arruntagoa izaki: ibiliz, ikusiz, gabez,
umorez...
4) Kontsonanterik sendoenez amaitzen den hitzak indarrik gehien hartuko du: motz, zorrotz, beltz, ezetz, hitz,
fits... Kasu honetan gainera kontsonanteok -ts,tz,tx- ia inoiz ez dira atzizki eta orduan biziago edo sarkorrago dira.
KONTSONANTEEN ERAGINA
Gorago aipatu kasuetan, aurreko silabaren azkena kontsonantea izan daitekeela ikusi dugu: alda, olga, barka,
saltsa, kezka, landa... Sei kontsonante dira aukera hori damatenak: L, N, R, S, Z, X. Beste kasurik egotekotan, oso
bakanak dira, gehienean mailebuak: koktel, taktu eta abar.

Esan beharrik ez dago hauetan bigunenak L eta N direla. Ez da, ordea, berdin jende eta jente,T hau D baino
gogorrago baita. Beste laurak indartsuago dira: barda, karga, borda... Hala ere, jakina, barda baino indartsuago da barka,
K eta D-ren diferentziagatik. Beste hirurek ez dute atzetik kontsonante bigunik onartzen, gogortu egiten baitute: ez daezta, ikusga-ikuska, ezbai-ezpai eta abar. Hala ere, lege hau ez da guztizkoa eta euskara guztikoa.
Kontsonante sendo hauek, S-Z-X hirukoteak batipat, azken hirugarren silabatik ere indar handia daukate.
Esaterako, jostari-agintari eta jostari-besteri. Azken bi silabei begiraturik, lehen bikotea gehiago da, bietan TARI eta
bigarrenean TARI-TERI baita. Baina bigarren bikotean bi hitzek daramaten erdiko S horrek indar handia baitauka, atzeko
bokalak azpian hartzen ditu eta bokalaren diferentzia ia deusezten. Alde honetatik, esaterako, bezpera-bestela hobetzat
jo daitezke bestela-orbela baino, nahizta azken bi silabak harturik, TELA-BELA hobeak izan TELA-PERA baino. Kasu
honetan gainera S-Z-ren aurreko E bokala ere berdina da: b-ESTELA-b-EZPERA. Eta hitzaren haserako B ere bai.
DIPTONGOAK ETA DIPTONGO HAUTSIAK
Bi bokal elkarren atzean joan eta silaba bakarra egiten dutenean, diptongoa dela esaten da. Noiz da diptongo
edo silaba bakar? I edo U atzetik direnean. Orduan beti dira diptongo, I-U kasuan izan ezik. Honek esan nahi du I bokala
dela bereziena. Baina I-U gertatzen den hitzak oso kontatuak dira, laburduretan edo izan ezik: di(g)u, daki(g)u eta abar.
Hauek honela kantatu behar dira: di-u, daki-u. I eta U atzetik direla, beti diptongoa egiten dute: bai, alai, sei, goi, arrazoi,
bustindui... hau, barau, geu, baneu, gaur eta abar. Bi silaba edo diptongo hautsia dela adierazteko, H-ez banatzen dira:
nahi, behi, lohi, suhi... Esan beharrik ez dago, bi bokal berdin direnean, ez dagoela diptongoa egiterik, nahizta I edo U
izan: mihi, ihi, uhu, behe. Hauetan silaba bakarra egitekotan, -mi, i, u, be-, bi bokal daudela esateak ez dauka zentzurik.
Beste gauza bat da toki batetik bestera ahozkatzean aldea egotea. Batzuk bea esango dute,beste batzuk ba eta beste
batzuk behea.
Beste hiru bokalak,A-E-O, atzetik doazen kasu guztiak diptongo hautsiak dira: ea, ia, oa, ua; ae, ie, oe, ue; ao,
ea, io, uo. Araua, beraz, nahiko argi eta erreza da: I-U atzetik direnean, beti diptongoa, IU berau izan ezik. Beste kasu
guztietan diptongo hautsia.
Zer esan hauetaz errimarako?
1) DIPTONGOAK. Diptongoz amaitzen diren hitzak nortasun handikoak dira errimarako: bai, garai, goi,
emakoi... Hau, nau, gau, geu, zeu. Nahizta aurretik ezeren laguntzarik ez eduki, errima onak dira. Gainera horrelako
hitzak ez dira asko ere. Beste arrazoi bat gehiago, beraz.
2) DIPTONGO HAUTSIAK. Diptongo hautsiak bi silaba ditu. Badirudi, beraz, aurreko kasua baino indartsuago
izan behar dutela. Baina diptongo hautsirik gehienak bigarren bokaltzat A dutenak dira: ea, ia, oa, ua. Beste kasuak -ae,
ie, oe, ue, ao, eo, io, uo- oso bakanak dira. A-dunak, ordea, asko dira, baina bokal hori gehienean artikulua da. la beti:
habea, legea, egia, begia, eroa, mandoa, burua, hartua... Artikulua izanik, oso baliakizun arrunta da eta puntuazioa asko
jaisten du. Beraz, aurreko laguntza beharrezkoago du, Errimaren neurria kapituluan azaldu genuenez.

OINEN SAILKAPENA
Errimatzen dutek oinak hitzak dira, baina hitz guztiak ez dira mota berekoak. Ez dira gramatikaz berdinak.
Hiztegi errimatuan sei sail egiten ditugu. Hona koadrua:

1) ADITZA:

a) Aditz jokatua
b) Aditzak
c) Aditz bikoitzak
d) Era intenporala

2) ADBERBIOAK
3) IZENORDEAK
4) ADJETIBOAK
5) IZENAK
6) ATZIZKIAK
Hitz batek bost kategoria hauetako bat izan behar du: aditza, adberbioa, izenordea, adjetiboa edo izena. Nola
jarri dugun atzizkiak izeneko seigarrena? Oso sail berezia eta ugaria delako, nahizta berez atzizkiak gramatikaz kideak
ez izan. Atzizkidun hitzek bost horietako bat izan behar dute. Badaude atzizki adizginak, adberbioginak, izenordeginak,

adjetiboginak eta izenginak. Esaterako, TU atzizkiak aditzak egiten ditu: apurTU, sarTU eta abar. KI atzizkiak adberbioak
egiten ditu: ederKl, poliKl, zabalKl eta abar. Izenordeak ez dira asko eta ez dakit hauen atzizkirik badagoen ere. TSU
atzizkiak adjetiboak egiten ditu: indarTSU, zorionTSU. ERA atzizkiak izenak: IodiERA, jaikiERA. Atzizkiak ez dira, beraz,
sail gramatikal berezia. Baina euskaraz atzizki multzoa oso garrantzitsua denez gero, eta, gramatikaz ez bada ere,
familia oso zabal eta elkarrekikoa osatzen dutenez gero, hemen ere sail ezberdintzat jarri ditugu, sailkapen argiagoa eta
errezagoa egiteko.
Hiztegi errimatuaren egitura sail horien arabera egina da, aditzaren kasuan lau azpisail dauzkala. Sail horien
arabera eta ordena horretantxe. Goazen orain sail bakoitza zer den azaltzera.
ADITZAK
Aditzak norbaiten edo zerbaiten egintza edo jarduna adierazten duten hitzak dira: jan, jo, ikusi, izan, ukan,
eduki, ibili, egon , sartu, eutsi... Hizkuntzaren bizkarhezurra aditza da. Aditza hauetako batzu jokatu egiten dira, IZAN
esaterako: naiz, haiz, da, gara, zara, zarete, dira, nintzen balitz, nadin... IBILI: nabil, habil, dabil, gabiltza, balebil,
nenbilen, bebiltza...
Jokatzen diren aditzotan badaude beste aditzen laguntzaile gisa erabiltzen direnak. Garrantzitsuenak IZAN,
EDUN-UKAN, EDIN, EZAN dira. Azken bi hauek aditz aparteko gisa ez dira ezagutzen, forma jokatuetan baizik.
Laguntzaileak beraz beste aditz bat jokarazten du. Esaterako: etorri NAIZ, ibili NINTZEN, egon BANINTZ... ekarri DUT,
ikusi ZUEN, eramango NUKE... joan NADIN, etor BEDI... jan DEZAN, egin NEZAKEEN... Bizkaieraz EDIN eta EZAN
ordez beste laguntzaile batzu daude. Argiago ikusteko, hona IZAN jokatua, aldi oso bat harturik:
Egon NAIZ
Egon HAIZ
Egon DA
Egon GARA
Egon ZARA
Egon ZARETE
Egon DIRA.
Hemen EGON aditza ez da aldatzen. IZAN da aldatzen edo jokatzen dena. Jokatzen den hori EGON aditzaren
ondoan doa, honi laguntzen. Horregatik aditz laguntzaile esaten zaio. Har dezagun orain EDUN laguntzailea:
Egin DUT
Egin DUK-DUN
Egin DU
Egin DUGU
Egin DUZU
Egin DUZUE
Egin DUTE

Hemen ere EGIN aditza geldi dago, ez da aldatzen. Jokatzen dena EDUN da eta horregatik laguntzaile esaten
zaio. Laguntzaile diren aditz jokatuak a) sailean sartzen dira.
Baina badaude, laguntzaile izan ez arren, jokatzen diren beste aditz batzu: EGON, IBILI, EDUKI, ERAMAN...
Har dezagun IBILI: nabil, habil, dabil, gabiltza, zabiltza, zabiltzate, dabiltza. Aditz hau jokatzen da, baina ez beste bati
laguntzeko, bere burua erabiltzeko baizik. Berak bakarrik daki ibiltzen. Beste aditz batzuk, ordea, ez dute balio hori
egiteko. Esaterako: JAIKI, ERORI, JASO, JAN... Hauek martxan jartzeko, laguntzailea behar da: jaiki NAIZ jan DUTE...
Euren buruentzat bakarrik jokatzeko gai direnei aditz sintetikoak esaten zaie. Izenak da gutxiena. Aditz laguntzaileak lau
direla esan badugu, zenbat dira beste sintetiko hauek? Hona garrantzitsuenak:
NOR-NORI sailean: egon, ibili, joan, etorri. badaude forma batzutan jokatzen diren beste batzu ere, baina askoz
garrantzi gutxiagokoak: etzan, erion, jarraiki...

NORK-NORI sailean: ekarri, eraman, eduki, erabili, jakin, ihordun, egin, iraun, irudi, ikusi, ezagutu, eritzi, erran,
irakin... eta gutxi gehiago. Hauetariko batzu asko eta forma askotan erabiltzen dira, beste batzu askoz gutxiago eta batzu
oso forma bakanetan.
Atal hau amaitzeko, aditzaren a) sailean, jokatzen diren aditz guztiak sartzen dira, bai laguntzaileak bai
sintetikoak. Euskaraz aditz jokoa, laguntzailearena batez ere, oso zabala eta ugaria da. Gure hizkuntzaren berezitasun
eta zailtasunik handienetarikoa aditzaren hedadura mugagabea da. Horregatik errima askotan edo gehienetan agertuko
da aditz jokatu horren saila.
Aditzaren b) sailean aditzak jartzen dugu. Hemen aditzak partizipio forman datoz, euren izendapen hutsean,
hiztegian datozen bezala: ekarri, eraman, jaso, utzi, eduki, jo, sartu, ikusi, itxaron, irakurri, jausi... Sail honetan ere
euskarak aniztasun handia dauka. Gaztelaniaz, adibidez, aditz infinitibo guztiak hiru amairen barruan sartzen dira. ARER-IR: cantar, jugar, amar ...comer, torcer, meter ...vivir, lucir, dormir... Gaztelaniaz, beraz, honelako aditz formekin hiru
errima bakarrik daude. Euskaraz ugaritasun handia dago: atera, erre, ase, bete, busti, erori, jaiki, egon, ibili, ito, jan, utzi,
erakutsi, etzan, erran, esan, ikusi, igorri, kendu, sakatu, hoztu, eho, igaro... Errima ezberdin askotakoak.
Aditzaren c) sailean aditz bikoitzak sartzen ditugu. Badaude aditzak, bi elementuz osatzen direnak: hitz egin,
bildur izan, gorroto ukan, maite ukon, barre egin... Hauek gaztelaniaz hitz bakarra daukate: hablar, temer, odiar, amar,
rer.
Azkenez, aditzaren d) sailean era intenporala jartzen dugu. Aditzik gehienak amaieran I edo DU-TU atzizkia
daramate: etorri, ikusi, hautsi... kendu, galdu, hartu, sartu... Atzizki hori kendurik, aditza era intenporalean geratzen dela
esaten da: etor, ikus, hauts, estal, bil, ken, sor, har...

ADBERBIOAK
Adberbioak aditzaren lagunak dira. Har dezagun IBILI aditzetik NI NABIL. Ni hori NOR da, hots NI naiz
dabilena. Baina ibiltze hori ez da beti berdina, era askotakoa baizik. Nola? Noiz? Non? Zenbat? Galdera hauei erantzuten
dietenak adberbioak dira. Nola nabil? Erantzun posibleak: ondo, gaizki, zuzen, oker, ederki, herrenka, juxtuki, azkar,
astiro, korrika... Noiz nabil? Erantzun posibleak: atzo, gaur, orain, gero, laster...Non nabil? Erantzunak: hemen, han, hor,
goian, behean, aurrean, atzean, urrun, hurbil... Zenbat nabil? Erantzunak: asko, gutxi, maiz, nahikoa, aski... Adberbioak,
beraz, aditza zertan den adierazten du, aditzaren laguna edo aditzarekin doana da. Galdera horiez gainera badago beste
anitz adberbio. Hona batzu: Bai, ez, noski, agian, beharbada, blast, irrist, arte, arren, ondoren... Horiek denak eta baita
galderak eurak ere -noiz, non, nola, zelan...- adberbioak dira.
IZENORDEAK
Izenordeak izenaren ordez jartzen direnak dira. Adibidez: zuen aita ikusi nuen, baina BERAK ez ninduen ikusi.
BERAK hori aita-ren ordez dago. Bestela esan beharko genuke: Zuen aita ikusi nuen, baina zuen aitak ez ninduen ikusi.
Horrelako errepikarik ez egiteko, izenordeak daude. Batzu pertsonalak dira: ni, hi, ha-hura, bera, gu, zu, zuek haiek,
eurak-berak. Beste batzu erakusleak: hau, hori, hura... Izenordeak oso gutxi dira, baina direnak oso egokiera handikoak.
ADJETIBOAK
Adjetiboak izenaren lagunak dira, izena nolakoa den esaten dutenak. Berez ez dira ezer, eranskinak baizik,
izen baten soinean joan behar dutenak. Adibidez, zakurra eta zerua izenak dira. Zakurra tokatzen den lekuan ez dago
zerua esaterik. Baina zakurrak eta zeruak adjetibo berdinak eraman ditzakete: onak, beltzak, handiak, txikiak, azkarrak,
gaiztoak, arinak, astunak, maitagarriak eta abar. Etxea izena da da. Baina nolakoa da etxea? Era askotakoa izan daiteke:
handia, estua, zabala, apala, garaia, beroa, hotza, merkea, garestia, harrizkoa, zuria, nabarra eta abar. Horiek adjetiboak
dira. Beraz, gauza bat nolakoa den galderari erantzuten diotenak adjetiboak dira.
IZENAK
Izenak nortasun edo izate propioa daukatenak dira. Baliteke izate materiala edukitzea: harria, mendia, ibaia,
zozoa, astoa, teilatua, kalea eta abar. Edo izate ezmateriala edo kontzeptuala: nortasuna, osasuna, zabalera, begirada,
hasera, zoramena, dastapena, ideia eta abar.

Oro har, gutxien balio duen saila izenak dira. Zergatik? Gauza bat eta bera esan nahi dutelako. Gauza konkret
bat esan nahi dutelako. Orduan izen bakoitza, bera tokatzen denean bakarrik dago ondo. Erriman izenak ondo egokitzea
zailago da adjetibo edo adberbioekin jokatzea baino.

Badaude noski berez balio handia daukaten izenak: lurra, itsasoa, eskua, zuhaitza, mendia, kalea, etxea eta
abar. Hauek oso kontzeptu garrantzitsuak izanik, asko erabiltzen dira. Beraz, errimarako ere bide gehiago emango dute.
Badaude izenak, esanahi deribatuz, konparazio gisa erabiltzen direnak: iturri, bide, ate, baru, gailur, ardatz...
Hauek ez dira gehienean euren esanahi materialean erabiltzen, beste esanahi konparatiboan baizik: diru iturria,
gorrotoaren bidea, askatasunaren atea, itxaropenaren gailurra eta abar. Horietan iturria ez da ura ematen duen zer
materiala. Berdin besteak ere. Honelako izenak egokiera handikoak dira eta izenen baliorik onena erabilera honetatik
dator. Horretarako biderik ematen ez duten izenak nekez gertatzen dira ondo, haietaz zuzenki kantatzen ari ez bagara.
ATZIZKIAK
Atzizkiak oso garrantzitsuak dira hizkuntza guztietan eta euskaraz areago esan daiteke.Atzizki handi bat edo bi
dauzkan errimak aukera handiagoa edukiko du. Gainera euskaraz atzizkiak oso ugariak dira. Horregatik sail berezian
jartzen ditugu, nahizta berez aurreko bost sailetan banaturik egon behar, segun bakoitzari non tokatzen zaion. Hala ere,
beste aldetik oso sail jakina egiten dutenez gero, aparte sailkatzeak abantaila handiak dauzka, hobeto gogoan hartzeko.

BALORAPENA
Goazen orain sail hauen balorapenera. Aditza esaldiaren eta hizkuntzaren bizkarhezurra da. Gainera euskaraz
oso ugaria eta anizkoitza da. Aditz forma asko ezohikoak izanik ere, badaude asko eta asko hitzegitean erabiltzen
direnak. Aditz jokatua, dela laguntzailea, dela sintetikoa, ia errima mota guztietan azalduko zaizu. Hain garrantzitsua
izanik, errima bakoitzean agertzen diren aditzak gehienean oso erabilgarriak izango dira.
Adberbioak aditzaren lagunak dira. Aditzak garrantzi handia baldin badauka, adberbioak ere inguruan ibiliko
dira. Gainera adberbioek abantaila handi bat daukate, hots, ez direla deklinatu behar. Pieza eginak bezalakoak dira,
dauden bezala uztekoak. Esatera, ongi, gaizki, ederki, aina, lain, nola eta abar beti dira berdin, esaldia hala nahiz hola
etorri. Badaude, bai, adberbio hauei ere gaineratzeko moduko atzizkiak: ongien, ederkiago eta abar. Baina atzizki hauek
ez dira deklinabidezkoak.
Izenordeak gutxi baina oso garrantzitsuak dira. Hain zuzen, izenen ordez joatekoa izanik, noiznahi eta nonahi
egokitzen dira ondo. Pentsa, adibidez, ni, gu, hura, haiek, hau, hori eta abar zenbat aldiz agertzen diren hizketan. Izenen
ordezkariak direnez gero, normala da milaka aldiz agertzea, milaka izenen ordezkaritza baitaramate. Hauek, ordea,
deklinatu egin behar dira eta ez dago adberbioak bezala nolanahi uzterik.

Adjetiboen saila dator hurrengo. Adjetiboak izena nolako den esaten du. Alde horretatik izen ezberdin askori
adjetibo berdinak erants dakizkioke. Adjetiboak lorerik lore dabiltzan erleak bezala dira. Norinahi eta zerinahi
ezartzekoak. Adibidez, ona, txarra, handia, txikia, okerra, zuzena, jatorra, bikaina, ederra, polita eta abar izatea edozein
izeni egon dakioke ondo. Beste gauza bat da egia ala gezurra izatea. Baina egia hutsean ere, adjetibo bakoitzak
hedadura zabala hartzen du eta, beraz, egokiera ugari dauka. Adjetiboen eragozpen bakarra deklinatu beharra da.
Azken sailean izenak datoz. Badirudi garrantzitsuenak hauexek izan behar dutela, baina ez. Hain zuzen, izenak
nortasun independentea daukalako, ez du balio noiznahi erabiltzeko, bera tokatzen denean baizik. Adibidez, etxea,
jainkoa, herria, ilargia eta abar badakigu garrantzitsuak direla. Prezioa jartzea joez gero, oso garestiak lirateke. Baina
horrexegatik hain zuzen, ez dute permutatzeko balio. Badaude noski egokiera handiko izenak, gorago esan bezala.
Baina sail bezala, hauexek dira errimarako gutxien balio dutenak. Horrek ez du esan nahi esaldi luze bat izen gabe egin
litekeenik. Hemen ez gara esaldiaren barruan ari, honi dagozkion elementuetan, errimatzeko ointzat, egokienak zeintzu
diren baizik. Izenak errimarako ez dira aisa moldagarri, hain zuzen hizkuntzan garrantzitsuenak direlako. Izenik gabe
alperrik da aditz, adjetibo eta dena. Baina errima arloan, bera da manipulatzeko tarte gutxien uzten duena.

BARIAZIOAREN BALIOA
Bost sailen banakuntza egina dugu, gramatikaren arabera. Atzizkiek ere, beste ikuspegi batetik, oso sail
berezia egiten dutela esan dugu. Beraz, badaude sei sail. Aditz barruan ere lau azpisail daudela esan dugu: aditz
jokatua, aditzak, aditz bikoitzok, era intenporala. Koadrua honela osatzen dugu:

1) ADITZA:

a) Aditz jokatua
b) Aditzak
c) Aditz bikoitzak
d) Era intenporala

2) ADBERBIOAK
3) IZENORDEAK
4) ADJETIBOAK
5) IZENAK
6) ATZIZKIAK ATZIZKIAK
Honek esan nahi du errimatzeko bederatzi era ezberdin dauzkagula. Errima batek bederatzi horietatik zenbat
eta gehiago eduki, aukera gehiago emango du. Beraz, konbinapen bariatuak egiteko ere modu gehiago.

Sail guztiak edo bederatzirak dauzkaten errimak ez dira asko izango. Baina errimarik gehienek edukiko dute
mordo bat. Gehienek badaukate aukera aberats hori eta batzuk ia gehiegi. Beste batzuk sail bakoitzean hitz gutxi edukiko
dute, baina eurak onak. Badaude noski aukera urrikoak ere.
Oro har, sail edo aukera ezberdinen aberastasun hori guztiena da. Beraz, errima pobrea litzateke ebatura edo
egitura bereko errima erabiltzea, aukera egonik. Hona pobretasunaren zenbait ezaugarri:
- Atzizki berarekin errimatzea: maitagarri, izugarri... maitasuna askatasuna... aitari, denari, daudenari...
dituztela, gaituztela... galtzen afaltzen... galtzeko saltzeko... jatera, edatera... onerako, bakerako eta abar. Eta hala beste
atzizki batzu: DU-TU, TZERA, TZETIK, TZEAN eta abar.
- Aditz beraren jokoa: nator, hator, dator... nabil, dabil... gabiltza, zabiltza... nago, dago... gaude, zaude,
daude... dauka, nauka...

DEKLINABIDEA
Badaude errimak, ia deklinabide hutsez moldatzen direnak eta beste aukerarik ez daukatenak. Adibidez N
atzizkian azkentzat daukatenean: herrian, lurrean, moduan, urtean... Hauetan gehienean ez dago bariaziorako modurik.
Horregatik dagoena ondo probetxatu behar da.
Kasu hauetan badago, hala ere, oso gogoan edukitzeko zer bat. Hitz asko deklinabidez eginak izan arren,
mentalki adizlagunak dira: aurrean, erdian, artean, kanpoan, bitartean, segituan, bat-batean, segidan, behingoan, galdugordean... Nahizta gramatikaz hitz hauek deklinabidetik etorriak izan, mentalki eta hizkuntzaz adizlagunak dira. Beste
deklinabidezko atzizki batzutaz ere berdin esan daiteke. RA: kolpera, batera, aurrera... IK: isilik, zintzilik, bizirik... TIK-DIK:
gogotik, ondotik, oraindik...
Errimaren bariazioak ez dio errimari berarik bakarrik eragiten, esaldi osoari baizik, batez ere izenordeak,
adjetiboak eta izenak direnean. Hauek deklinatu egin behar dira. Har ditzagun, esaterako, hitz hauek: herria, berria,
zerria, gerria, aterria. Hauek bi gauzatarik bat izan behar dute derrigor: aditz intransitiboen subjektu, NOR, edo aditz
transitiboen konplementu, NOR. Hitz horiek horrela uzteko, esaldiak ere horrelaxe josia beharko du. Esaldia baldindu edo
mugatu egiten dute. Bestela ez dago oin horiek horrela uzterik. Beraz, esaldi edo puntu bakoitza egitura berean egin
behar bada, bertso osoak ere monotonian dihardu.
Adberbioek horretan ez daukate eragozpenik, esaldia hala nahi hola moldatu, beti berdin gelditzen baitira. Ez
dira deklinatzekoak, pieza eginak baizik. Beraz, edozein esaldi motatara egokitzen dira. Aditza ez da deklinatzen, baina
bai jokatzen. Gehienean errima mota baten barruan egitura berdintsuko aditzak tokatuko dira. Adibidez, KE erriman:

daiteke, naiteke, liteke, leudeke, geundeke... Hala ere, normalean aditzaren monotonia hausteko era gehiago dago askoz
ere.
Hau guztia kontuan edukirik eta errima baten barruan aukera ezberdinak badaudela emanik, zenbat eta
gehiagto konbinatu, aberatsago izango da. Edo behintzat bariatuagoa. Horrela esaldiari eta bertso osoari ere zaulitasun
eta freskotasun gehiago emango zaio.
Janaren konparazio bat jarriko dugu. Demagun janariak bost sailetan banatzen ditugula: abereak, arrainak,
hegaztiak, barazkiak eta frutak. Janari aberatsa denerik jatea litzateke. Bariatua behintzat. Horrek ez du esan nahi okela
hutsez -txuleta eder bat, esaterako- ederki jaterik ez dagoenik. Baina kontuan har ez dugula txuleta hutsa jaten. Hark
badauka olioa, berakatza, gatza. Ogia eta ardoa ere gehienean han izango dira, baita entsalada ere. Ondoren postrea
eta azkenik kafe-kopak eta purua. Begira zenbat gauza sartzen den txuleta bat jango al dugu esatean.
Azkenik, badago beste arrisku bat: errimakeria. Biribiltasunaren edo kontundentziaren bila ibiliz, hirulau hitzen
inguruan jarduteko tentazioa sor liteke. Adibidez: antzekoa, lantzekoa, trantzekoa, gainontzekoa. Atzizki beraren
baliatzez gainera, gehiegi kargatzea gerta liteke. Belarria gozatu beharrean, mailukatu. On da belarria betetzea, baina
ataskatu gabe. Jarritako hitzak ez diot gaizki daudenik. Adibide gisa daude soilik. Baina ez dira onegiak ere. Non dago
araua? Non dago errimaren eta errimakeriaren arteko muga? Ez dago arau zehatzik. Errima kontu hau eremu zabala da.
Baina badago eremu bat eta erizpide batzu. Bakoitzaren senak jokatu behar du hor, baliabide eta estilo ezberdinak ere
badaudela kontuan edukirik.

NEURRIA
Bertso teknikaren gauzarik zailena neurtzea da, ez baita nolanahi neurtu behar, oso zehazki baizik. Neurriak ez
du gorabeherarik onartzen. Honetan gehiena eta gutxiena bat dira. Ez du zaulitasunik onartzen. Har dezagun zortziko
txikiaren egitura:
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6
Eta honela beste sei lerro, binaka baturik. Zortziko txikia zazpi-sei ritmoan doa. Zenbaki horiek ez dute ez bat
gehiago ez bat gutxiago onartzen. Juxtuki neurtu behar dira. Bestela gaizki dago eta gaizki emango du. Erriman
zaulitasun handia dagoela ikusten genuen, arinetik zorrotzera, zabalagotik estuagora. Ezberdinak izango dira, baina
denak dira errimak. Neurrian ez dago horrelakorik. Alanbre gainean joatea bezala. Joan ala erori. Hor ez dago bien
bitarterik. Beste gauza bat da, gainean joanez, mugimendu politak ala zakarrak egiten dituen.
Bertsolaritzaren lehen eragozpen nagusia -eta sekula guztiz menderatzen ez dena-, neurria da. Gero, behin
neurria poliki menderatutakoan, zailtasunak eta aurrerapenak errimatik datoz. Errima oihan mugagabea, guztietariko
zuhaitz eta zuhaizkaz. Oihanean sartzea ez da zaila, baina oihana menperatzea beste kontu bat da. Nornahi da gai, hitz
bat emanik, lurra adibidez, horren beste errimakide batzu aurkitzeko: egurra, elurra, gezurra, hezurra, lapurra, zakurra...
Hitz horiekin zerbait esateko ere, nornahi da gai. Baina zerbait hori neurturik kantatzeko, nornahi ez da gai.
Nola neurtzen da? Berez? Berezko senez? Ez dago berezko jardunik, bere barne lege batzu ez dauzkanik.
Beste gauza bat da ohartuz ala oharkabez egiten den. Sarritan oharkabez egiteari, norberak nola ez dakiela zerbait
egiteari, berezkoa esaten zaio, baina berezko horrek bere egiturak eta arierak dauzka. Gauzen barne lege horiek
aurkitzea da zientziaren eginkizuna. Oraindik legerik gehieneak ezkutuan daude, estaliak. Baina horrek ez du esan nahi
ez daudela, ez dakigula baizik. Neurrian ba al dago legerik? Nola neurtzen da? Ba al dago klaberik edo sistematua
izateko moduko jarduerarik? Horretara goaz hain zuzen.
ZAZPI ATAL HANDI
Neurtzea honenbeste silaba sartzea da. Ondo neurtzeko, beraz, hitzekin halakoxe konbinapenak egin behar
dira. Hitzekin jokatu behar da. Hona, ordea, hitz guztiak ez direla berdinak. Batzu ken-ipinikoak dira, hain zuzen
esaldiari zaulitasuna damaiotenak. Hitz horiek behar ditugu. Lehen atal nagusia hain zuzen hitz horiexekin egingo dugu.

Badago beste atal handi bat: atzizkiak. Atzizkietan badaude, hitzetan bezala, kendu nahiz ipinikoak. Edo
kendurik nahiz ipinirik, esaldiari alde handirik ezartzen ez diotenak. Bai, ordea, neurriari. Horiek ere behar ditugu eta
horixe izango da bigarren kapitulua.
Hirugarren atala: hitz elkartuen egitura. Euskararen berezitasun handi eta ugarienetako honek klabe eder bat
emango digu.
Badaude hitzak, ezberdinak izan arren, gauza bera esan nahi dutenak. Hitz sinonimoak. Baina silaba kopuru
ezberdinekoak. Adibidez: maiz-sarri-sarritan-anitzetan, irten-atera-jalgi-ilki... Badaude, guztiz sinonimoak izan ez arren,
oso antzekoak direnak eta gehienean esaldiari esanahirik aldatzen ez diotenak. Adibidez: erre-kiskali, polit-dotore,
abere-animalia... Hitz hauekin beste atal handi bat egingo dugu.
Beste atal handi bat laburdurak eta luzadurak dira. Laburdurak batez ere. Adibidez: egin-ein, ezazu-zazu,
genuen-genun... Ez da kapitulu laburra izango.
Seigarren atala elipsia da. Hitz batzu jan egiten dira. Hizkuntza elipsiz betea dago. Bertsoetan, euskaraz batez
ere, milaka elipsi egiten da, komeni denean. Baina ez dago edozein hitz jaterik. Elipsiaren giltzak aurkitzea izango da
kapitulu honen zeregina.
Azkenik diptongoak. Noiz da diptongoa eta noiz diptongo hautsia? Neurtzeko eta ondo neurtzeko, oso
beharrezko da hori.
Baliteke beste zenbait maratila ere egotea. Baina neurriaren mekanismoak jotzeko, zazpi hauekin
funtsezkoenak aurkitu ditugula uste dut. Klabe hauexei esker da neurtzea posible. Hauexek ematen dute hain harrigarria
dirudien neurketa zehatzaren bidea.

I
HITZAK
Esan bezala, kentzeko nahiz ipintzeko balio duten hitzak behar ditugu. Esanahirik aldatu gabe, silaba gehiago
edo gutxiago ematen dutenak. Batzutan silaba bat behar izaten da, beste batzutan bi edo hiru edo gehiago. Beraz, silaba
bakarreko, biko, hiruko edo gehiagoko hitz magiko horiek komeni zaizkigu.
SILABA-BAKARRAK
ADBERBIOAK: Bai, ez, ba, ba-, lehen (len), oin (orain), hain, txit, be, e (ere),
gaur. Han, hor.
IZENORDEAK: 1) Pertsonalak: ni-nik, neu-neuk, heu-heuk, hi-hik, hark-haik, gu-guk, zu-zuk, geu-geuk, zeuzeuk.
2) Erakusleak: ha, hark, hau, hauk, hoik, hok (hauek) hek (eurak).
Beste batzu: oi, ai, to, txo, ahal (al), maiz, zein, zer.
Hona gaizki neurturiko bertso bat:
Kantatu behar dut
bertsotan hitza
berez ezin dut baina
badago giltza
Ederki dakigu
nola den bizitza
kantatzeko gogoan
pozik gabiltza

-1
-1
-0
-0
-1
-0
-0
-1

Ikusten denez, bertso honetan zazpi lerrori silaba bana falta zaie, beste hirurak ondo daudelarik. Dagoen
bezala bertso txarra da, oso gaizki neurturik baitago. Hona silaba bakarreko horiekin osatua:

Kantatu behar dut nik

gaur bertsotan hitza
berez ezin dut baina
hor badago giltza.
Ederki badakigu
nola den bizitza
kantatzeko gogoan
gu pozik gabiltza.
Bertso hau tentelkeria bada ere, ondo neurturik dago. Ondo neurturik baldin badago, ez da hain tentela. Silaba
bakarreko horiexek eman digute bidea. Eta beste konbinapen asko egin zitekeen.
Beste batzu sailean sartuak nire ustez garrantzi edo egokiera gutxiagokoak direla esan nahi du.
SILABA BIKOITZAK
Sail hau askoz luzeago eta ugariago da, silaba bikohitzak askoz gehiago baitira.
ADBERBIOAK:

- Aizu, beraz, noski, otoi-arren, segur-ziur, oso-guztizarras-arrunt, aurki-nonbait, zinez-egiz, hortaz-hortan,

orain, gero, lehen, egun, baldin, bada, ondo-ongi-ontsa,
gaizki-txarto, behintzat, aisa, aldiz, berriz, bate, ere,
bere, antza, txito, zeren.
- Hona, horra, hora, hala, hola, hemen, hortik, handik.
- Honen, horren.

IZENORDEAK:

1) Pertsonalak: - Hura, bera, haiek, bera, eurak-eak,

Zuek-zeuek, gerok-gerauk.
- Niri-neuri, hiri-heuri, hari, guri-geuri,
zuri-zeuri, zuei-zeuei, haiei, eurei, berei,
geuroi-geroi.
2) Erakusleak: - Hori, hura, bero.
- Honek, horrek, harek, berak, hauek,
hoiek, haiek.
- Hori, horri, hari, hauei, hoiei, haiei.
- Hontan, hortan, hartan.

POSESIBOAK:

- Ene, nire-neure, hire-heure, haren, bere, gure-geure, zurezeure, hoien, euren-beren, zuen-zeuen.
- Honen, horren, haren, hauen, hoien, haien

ELKARRIZKETA HITZAK: Gizon, andre, mutil, neska, lagun, jauna-jaunak, gazte.

BESTE BATZU: Atzo, bihar, etzi, tori, hainbat, asko, anitz, alta, inoiz, noizbait, nonahi, beti, bapo, franko, sarri,
omen, berez, bide (ez bide da), bertan, ea, baita, ezta, ohi, ote, aski-nahiko, zerbait, ustez
denak-denok, denei-denoi, zenbait.
Ikusten denez, bi silabakoetan badago aukerarik franko. Nola hautatuak dauden? Ez nolanahi noski. Berriz ere
adberbioak eta izenordeak ageri zaizkigu. Horrek esan nahi du adberbioak direla giltz handietariko bat. Zeinahi gai eta
une dela, zeinahi bertsotan hitz batez, adberbio horietariko pila bat egoki jarriko da. Sartzen badira, ez daude sobera eta,
kentzen badira ere, ez du protestatuko. Horrexegatik dira baliosak. Badakigu orain-en lekuan lehen sartzea ez dagoela
ondo, baina presentean ari garela, orain sartzeak ez du traba handirik egingo. Berdin iraganean lehen eta etorkizunean
gero.
Bigarren giltz handia izenordeak dira, bai pertsonalak, bai erakusleak. Hauen balioa eta ugaritasuna bistan
dago. Pentsa zenbat aldiz erabiltzen ditugun hitz horiek. Baina gehienean, kendurik nahiz jarririk, esaldiak ez du ezer
funtsezkorik galtzen edo irabazten. Zergatik? Aditzak adierazten dituelako. Adibidez, esango dizut nahiz neuk esango

dizut zuri berdintsuak dira. Baina hiru silabaren aldea. Jartzen badira, ondo, eta, jartzen ez badira ere, gehienean
aditzean adierazita daude.
Izenordeek halako garrantzia baldin badute, horien posesiboak ere garrantzizkoak izango dira. Adibidez,
munduan bada lekua nahiz gure munduan bada lekua berdin da. Guztira ere zazpi direnez gero -ni, hi, hura, gu, zu, zuek,
haiek-, horien posesiboren bat noiznahi ondo egokitzea ez da batere harrigarri.
Elkarrizketa hitzetan sartu ditugunak oso hitz erabiliak eta arruntak izaten dira, bide batez esaten direnak.
Adibidez: Aizu, zer ordu da? Edo andre, mutil, lagun... segun norekin hizketan ari den.
Hona gaizki neurturiko zortziko handi bat:
Kantatuko dut bertso bat
gustatzen zaiguna
hizkuntza ez al da
maite dugun laguna
Neurtzea ez da sekula
izan lan biguna
saia beharra dela da
denok dakiguna.

-2
-2
-4
-1
-2
-2
-2
-2

Hainbeste silabaren hutsa duela, bertso hau ez da ez bertso ez ezer. Begira orain emaniko hitzez osatua:
Kantatuko dut bertso bat, jaunak
guri gustatzen zaiguna
gure hizkuntza ez al da gero
guk maite dugun laguna?
Neurtzea ez da sekula ere
izan lan oso biguna
saia beharra dela da
noski denok ondo dakiguna.
Bertso hau kantatzen baduzu, belarria gozatuko dizu. Edo behintzat ez dizu minik egingo. Emaniko hitzekin
mila konbinapen ezberdin egin daitezke, eta hainbat aproba eta ariketa egin ondoren, beti aurkituko duzu hitz horietatik
mordo bat, nonahi ondo egokitzen direnak.
HIRU SILABATIK GORAKOAK
ADBERBIOAK:
Bederen,
behintzat,
akaso-agian-beharbada,
batere,
seguru-segurki-segurrenik,
erabat-zeharo-osoki-biziki, batipat, behinipehin-behinik behin-behinepin, horratik-horratio-horratino, horretaz-horretan,
benetan-egitan-egiazki, arean, funtsean, orduan, orden-ostera, nolanahi, nolabait-zelanbait, inola, sarritanaskotan-frangotan-anitzetan, ederki-ederto, poliki-polito, alegia, dirudienez. Honela, horrela, hemendik, hortatik, bertatik.
IZENORDEAK: 1) Pertsonalak: -Herori, zerori, berori, neroni, geroni, neronek, herorrek, zerorrek, berorrek,
beraiek.
-Zueri, haieri, hareri, neroni, herorri, geroni, zerorri, beraiei.
2) Erakusleak: -Berorrek, horiek.
-Horiei, beraiei.
-Honetan, horretan, haretan, hauetan, horietan, haietan.
POSESIBOAK: -Neronen, herorren, beraren, beraien, geronen, zerorren, zeroien, nihaurren, hihaurren,
guhaurren, zuhaurren.
-Beronen, berorren.
ELKARRIZKETA HITZAK: Gizona-gizonak, entzule-entzulea-entzuleak, adiskide-adiskidea-adiskideak,
laguna-lagunak, anaiak, anai-arrebak, neba-arrebak, senide-senideak, ahaide-ahaideak, mutila-mutilak, gaztea-gazteak,
jaun-andreak.
ONA-0NAK: lagun, jende, jaun, entzule, adiskide...
MAITE-MAITEAK: lagun, jende, jaun, andere, entzule...

ADBERBIO BIKOITZAK
Badaude azkenik bi hitzez osatzen diren adberbioak, oso erabiliak:
-Hain zuzen, hain suertez, dena den, dena dela, nolanahi den, nolanahi dela, gaur egun, bihar-etzi, hitz batez,
hitz batean, hitz bitan, segurasko, sarri askotan.
-Hona hemen, horra hor, hora han, hona bada, horra bada, hora bada, hona ba, horra ba, hara ba.
-DENEZ: agi, itxura, antza.

ERE: inoiz ere, inola ere, inor ere, inon ere, ezer ere, deus ere, sekula ere, beti ere, hemen ere, nolanahi ere,
noiznahi ere, nonbait ere.
Hauek denak ERE kendu arren ondo daude. Beraz, ken nahiz jar. Hain noiznahi eta nolanahi erabiltzekoa
izanik, baliakizun handia da hitz hau.
Adibide bat jartzeko, zortziko txiki bat handira pasatuko dugu.
Bertsolaritzak badu
oraindik indarra
uste da baina ez da
arbola iharra.
Itzaltzen baldin bada
dakarren txingarra
ez da sugile txarra
goizeko pitarra.

3
2
3
2
3
2
3
2

Bi silaba falta diren lerroetan, jakina, ez dago hiru silabakoz hornitzerik. Hona nola geratuko litzatekeen zortziko
handi posible askotariko bat:
Bertsolaritzak badu benetan
oraindik ere indarra
uste da baina ez da inola
hura arbola iharra.
Itzaltzen baldin bada nolabait
orain dakarren txingarra
ez da segurki sugile txarra
hortan goizeko pitarra.
Hainbeste silaba sarturik ere -hogei guztira-, zortziko handi hau itxuroso geratzen baldin bada, ikusi ditugun
hitzak zer baliotsuak diren froga hoberik ezin eman.

II
ATZIZKIAK
Bigarren sail handia atzizkiena da. Badaude atzizkiak -eta ez bat edo bi bakarrik-, elkarren aldakin izanik,
silabaz ezberdinak direnak. Hala, esaterako, zergatik edo zergatikan. Atzizki hori noiznahi ageri dena da. Silaba baten
gora-behera eduki ahal izateak neurtzeko balio handia ematen dio.
Badaude atzizkiak, kendurik edo ipinirik, alde handirik ematen ez dutenak. Adibidez hemen edo hementxe. XETXE atzizki hau oso maiz sartzekoa da, komeni bada, eta ez du esanahirik asko aldatzen. Berez, hemen-hementxe ez
dira berdinak, baina kontesturik gehienetan berdintsu dira.
Badaude atzizki sinonimoak, baina silabaz ezberdinak. Adibidez, TZA eta GOA: alkatetza eta alkategoa.
Honelakoak ez dira asko eta, izanda ere, ez dira hain baliosak, batetik bestera pasatzeko gehiago pentsatu behar delako.

Badaude, azkenez, atzizkia sartzean edo elkarkuntza egitean, era batetik bestera silaba baten aldea ematen
dutenak. Adibidez, Madrila-Madrilera, urrundik-urrunetik eta abar. Badago batez ere atzizki sail bat, hitzetik zuzenki edo
hitzaren genitibotik ezartzeko modua ematen duena: aitakin-aitarekin, nigatik-niregatik eta abar. Badirudi genitibotik
egitea arau zabalagoa dela, baina hori ez da hemengo kontua. Orain axola zaiguna da era biak erabiltzen direla
hizkuntza mintzatuan eta bertsolaritza horretaz balia daitekeela.
Goazen orain atzizki guztiak sailean ematera:
ANTZ-ANTZA, UNTZ-UNTZA: Norantz-norantza, noruntz-noruntza, harantz-harantza, haruntz-haruntza,
honantz-honantza, honuntz-honuntza, etxerantz-etxerantza, etxeruntz-etxeruntza, beherantz-beherantza, beheruntzbeheruntza, aurrerantz-aurrerantza, aurreruntz-aurreruntza...
AZI-ARAZI: Eginazi-eginarazi, entzunazi-entzunarazi, janazi-janarazi...
AZO-ARAZO: Galazo-galarazo, joazo-joarazo...
ARTE-ARTEAN-ARTIO-ARTINO: Hil arte, hil artean, hil artio, hil artino...

DIK-TIK-DANIK: Gaurtik-gaurdanik, lehendik-lehendanik, noiztik-noizdanik, atzotik-atzodanik, betitik-betidanik,

aspalditik-aspaldidanik, oraindik-oraindanik, bihartik-bihardanik...
IK-RIK: Huts-hutsik, zuzen-zuzenik, hits-hitsik, beltz-beltzik, epel-epelik, fin-finik, motel-motelik...
Gabe-gaberik, garbi-garbirik, triste-tristerik, bare-barerik, libre-librerik, oso-osorik...
KI: Gizon-gizonki, zuzen-zuzenki, fin-finki, errez-errezki, apal-apalki, umil-umilki, azal-azalki, latz-lazki, bizibiziki, alai-alaiki, triste-tristeki, mingots-mingoski...
RO: Argi-argiro, garbi-garbiro, geldi-geldiro, bizi-biziro, handi-handiro...
Apalki-apalkiro, biziki-bizikiro, samurki-samurkiro, egiazki-egiazkiro...
KIN-KILA-KILAN: Gurekin-gurekila-gurekilan, zuekin-zuekila-zuekilan...
LA-LARIK: Dela-delarik, zeta-zelarik, gaudela-gaudelarik, zirela-zirelarik, duela-duelarik, zaigula-zaigularik...
IK-IKAN: Zergatik-zergatikan, delarik-delarikan, oraindik-oraindikan, ikusirik-ikusirikan, bizirik-bizirikan, bihotzikbihotzikan, geroztik-geroztikan...
TAKO-TARAKO: Zertako-zertarako, horretako-horretarako, ezertako-ezertarako, zernahitako-zernahitarako...
Betiko-betirako, orduko-ordurako, etziko-etzirako...
NEKO-NERAKO: Deneko-denerako, datorreneko-datorrenerako, zeneko-zenerako, gareneko-garenerako...
TZAT-TZAKO:- Niretzat-niretzako, inorentzat-inorentzako...
- Amatzat-amatzako, ontzat-ontzako, urretzat-urretzako...
XE-TXE:-Hola-holaxe, hala-halaxe, bezala-bezalaxe, berehala-berehalaxe, honela-honelaxe, horrelahorrelaxe...
-Hor-hortxe, hemen-hementxe, han-hantxe, orain-oraintxe, orduan-orduantxe, hartan-hartantxe,
honetan-honetantxe ....
-Hau-hauxe, hori-horixe, hura-huraxe, hari-harixe, horri-horrixe...
-Hauek-hauexek, horrek-horrexek, harek-harexek...
MEN-PEN-MENDU-MENDI: Adimen-adimendu, sentimen-sentimendu, begirapen-begiramendu, pentsamenpentsamendu, hondamen-hondapen-hondamendi, kontsolamen-kontsolapen-kontsolamendu, itomen-itopen-itomenduitomendi, urkapen-urkamen-urkamendu-urkamendi...
GANA-GANAINO: Guregana-gureganaino, horiengana-horienganaino, zuengana-zuenganaino...

TERA-TERAINO: Esatera-esateraino, izatera-izateraino...

TZERA-TZERAINO: Hiltzera-hiltzeraino, sartzera-sartzeraino...
RA-RAINO: Etxera-etxeraino, herrira-herriraino, zerura-zeruraino, gora-goraino, behera-beheraino, kalerakaleraino...

TXO: Gauza bat-gauzatxo bat, hitz-hiztxo, haur-haurtxo, lagun-laguntxo, apur-apurtxo, pixka-pixkatxo, zerbaitzerbaitxo, borda-bordatxo, habia-habiatxo, pauso-pausotxo, egun-eguntxo...
O: Gauza-gauzao, hitz-hizo, haur-hauro, apur-apuro...
TSU: Berdin-berdintsu, hala-halatsu, honela-honelatsu, pare-paretsu, bezala-bezalatsu, gehien-gehientsu,
onen-onentsu, igual-igualtsu...
TZA-TZEA: Bizitza-bizitzea, heriotza-heriotzea, ezkontza-ezkontzea, jaiotza-jaiotzea, oroitza-oroitzea...
(Atzizkia TZA ala TZE izan, alde horixe gertatzen da artikulua ezartzean: Heriotza + a = heriotza. Heriotze + a =
heriotzea).
Z: Galduz-galduaz-galduez, ikusiz-ikusiaz-ikusiez, ibiliz-ibiliaz-ibiliez...
Z-N: - Onean-onez, txarrez-txarrean, indarrez-indarrean, negarrez-negarrean, zoritxarrez-zoritxarrean,
zorionez-zorionean, beharrez-beharrean, aurrez-aurrean, ustez-ustean, kontuz-kontuan, gehienez-gehienean, gutxienezgutxienean, umorez-umorean, gizonez-gizonean, luzez-luzean, trukez-trukean, hutsez-hutsean...
- Trenez-trenean, barkuz-barkuan, abioiz-abioian, zaldiz-zaldian, igandez-igandean, astelehenezastelehenean, kotxez-kotxean,autoz-autoan...
- Gauez-gauean, egunez-egunean, bakez-bakean, katez-katean...
Z-TAN: Argiz-argitan, ilargiz-ilargitan, ilunez-ilunetan, urtez-urtetan, ustez-ustetan, kontuz-kontutan, gogozgogotan, astez-astetan, mendez-mendetan, zuriz-zuritan, bakez-baketan, ordez-ordetan, hutsez-hutsetan, penazpenatan, nolaz-nolatan, inolaz-inolatan...
A: Pentsatu-pentsatua, ikusi-ikusia, egin-egina... eta aditz guztietan. Baliakizun hau amaigabea da eta balio
handikoa. Zenbat aldiz ez da esan behar pentsatu dut, egin dute, ikusi dugu, entzun dut eta abar? Horiek guztiak berdin
ondo daude honela: pentsatua dut, egina dute, ikusia dugu, entzuna dugu eta abar.
REN-N: Amaren-aman, herriaren-herrian, inoren-inon, alkatearen-alkatean, goikoaren-goikoan... (Hau berez
laburduretan tokatzen da, baina hemen ere bego).
El-ER-ERI: Zuei-zuer-zueri, denei-dener-deneri, haiei-haier-haieri, gizonei-gizoner-gizoneri...
DE: Gara-garade, zara-zarade, dira-dirade, ginen-ginaden, ziren-ziraden...
ERLATIBOA: Eman hitza-emandako hitza-emaniko hitza-ematen den hitza; nik egin lana-nik egindako lana-nik
eginiko lana-nik egin nuen lana... (egiten dudan lana, egingo dudan lana... segun zer denbora dagokion).
E ARTIZKIA: Hona-honera, horra-horrera, hara-harera, hontan-honetan, hortan-horretan, hartan-haretan,
hontaz-honetaz, hortaz-horretaz, hartaz-haretaz... Hola-honela, hala-harela, hola-horrela... Iruna-Irunera, Irundik-Irunetik,
Irungo-Iruneko, Parisa-Parisera, Paristik-Parisetik, Parisko-Pariseko, Zarautza-Zarautzera, Zarauztik-Zarautzetik,
Zarauzko-Zarautzeko...

Berdin kontsonantez amaituriko guztiak: Babel, Eibar, Gasteiz, Turin, Israel, Pekin, Arrangoitz, Bristol...
GAN-GANDIK-GANA-GATIK-KIN: Nigan-niregan, nigandik-niregandik, nigana-niregana, nigatik-niregatik, nikinnirekin...

Berdin: zu-zure, gu-gure, aita-aitaren, nagusia-nagusiaren, hau-honen, hori-horren, hura-haren...

Azken atzizkiok genitibotik edo hitzetik zuzen ekar daitezke. Hitzetik zuzen eginiko batzu ez dira hain egokiak:
nikin, zukin, gukin. Beste batzu oso desegokiak: haukin (honekin esateko, ez hauekin laburturik). Horikin (horrekin
esateko). Honek esan nahi du genitibotik hartzea arau orokorragoa dela. Badaude hitzetik zuzen atereak bakarrik esaten
direnak ere, zergatik adibidez. Baina hau, zerengatik esanik ere, ez dago gaizki hartzerik, haukin edo horikin bezala.
Artizki guztiok ikusi ondoren, milaka ariketa egin daiteke, milaka konbinapen posible baitago. Edozein bertsotan
baliakizun hauetariko batzu ez agertzea harrigarria litzateke. Horrek esan nahi du baliakizun hauek neurriaren giltz handi
bat ematen digutela. Jar dezagun adibide bat.
Bertso gaizki neurtua:
Hemen gara gu
kantuz alaiki
eseri baikara
zertako jaiki.
Hitz batez behar dut
zuzen ebaki
ez al gaude lanik
gabe hobeki?
Bertso bera ondo neurtua:
Hementxe garade gu
kantuan alaiki
eseriak baikara
zertarako jaiki.
Hiztxo batez behar dut
zuzenki ebaki
ez al gaude lanikan
gaberik hobeki?
Liburu osoa bete liteke honelako adibidez, baina hori ez da oraingo helburua. Hemen lanerako tresnak ematen
ditugu. Ariketak egiteko materiala. Tresna hauek lantzea beste metodo bati dagokio. Horretan hasitakoan, bakarka nahiz
taldeka ekin, berehalaxe ohartuko zarete neurgailu handi bat darabilzuela eskuetan.

III
HITZ ELKARTUEN EGITURA
Euskaraz hitz elkartuen egitura oso ugaria eta funtsezkoa da. Adibidez, ibilpide bi hitz elkarturik sorturiko hitza
da: ibili eta bide. Sarritan bi hitzak elkartzean, hitz bakarra egiten dute: herrialde, gizarte, artalde eta abar. Beste askotan
bi hitzek bereiz jarraitzen dute, bikotea eginik bezala: etxe gaina, mendi gailurra, aker hatsa, diru hotsa...
Non dago joko honen sekretua? Genitiboaren atzizkia jatean. Etxearen gaina, mendiaren gailurra esan
beharrean etxe gaina, mendi gailurra egiten dute. Egitura hau, izan ere, genitibozko egitura baita. Lekuzko genitiboan ere
berdin gertatzen da: kanpoko jendea-kanpo jendea, herriko musika-herri musika eta abar.
Egitura honetan aditzek euren atzizkia galtzen dute: sorlekua, ikasgela, ikustokia... eta ez sortulekua, ikasigela,
ikusitokia...
Hitzek euren azken bokal organikoa galtzea ere normala da: heriotza orduan-heriotz orduan, herrizain-hertzain,
alabaorde-alaborde...
Laburki esanik, hitz elkartuen egitura hitzari atzizki bat ezartzea bezala da. Atzizkia izan beharrean, hitza
denean, hitz elkartuetan gabiltza. Hain zuzen, badaude hitz asko, era batera hitzak eta atzizkia direnak: alde, aldi, buru,
bide eta abar. Atzizkitzat erabiltzen ez diren hitzak ere, analogiaz, era berdinean uztartzen dira: mendi lurra, trumoi
soinua, ardo botila, hil kanpaia... joko hau hitz guztiekin daiteke.

Esan dezagun azkenik bi hitz, genitiboz ala genitibo gabe elkartu, bi gauza ezberdin direla. Gauza bat da zaldi
gainean edo zakur antza eta beste bat zaldiaren gainean edo zakurraren antza. Ez dago, beraz, zein dagoen ondo
esaterik. Biak daude ondo, bakoitza bera tokatzen denan. Zaldi gainean gauza orokorra edo jenerala da, zein zaldi
adierazi gabe. Zaldiaren gainean, ordea, zaldi mugatua edo konkretua da, artikulu mugatzailea horretarako baitarama.
Beste gauza bat da biak nahastea eta horretarako erabiltzea. Orduan ez al dago bata nahiz bestea erabiltzerik?
Horretarako balio izan ezik, alperrik ari gara. Baina ez. Gramatikaz ezberdinak izan arren, sarritan bata nahiz bestea
erabiltzea berdin da. Edo, berdin-berdin ez bada ere, berdintsu behintzat. Esaterako, berdintsu da norbaiti esatea: hik
zakur antza daukak nahiz hik zakurraren antza daukak nahiz hik zakurren antza daukak, azken hau plurala delarik.
Genitibo singularraren laburdura ere izan daiteke: zakurraren antza edo zakurran antza.
Jo dugu, beraz, beste giltz handi batera. Egitura bata ala bestea erabili, silaba baten edo biren aldea dago. Oso
egitura ugaria eta euskararen funtsezkoa izanik, neurgailu handi gertatzen da. Goazen orain hitz zerrendak ematera.
ADBERDIOAK
1) IZENEKIN: Azpian, gainean, ondoan, alboan, aldamenean, inguruan, bueltan, ondoren, pean, artean,
bitartean, aurrean, atzean, ostean, baitan, buruan, orduan, barruan-barnean-barrenean, goienean, bila, gisa, eske,
moduan, bezala, lez-legez, antzean, aldean (Gernikako aldean edo Gernika aldean), gabe (diru gabe edo dirurik gabe),
erdi (mundu erdi edo mundurik erdi), parean, alde, truke, ordez, bidez.
2) ADITZEKIN: Arte, artean, artio, bitartean, aurrean, aurretik, bezala, lez-legez, orduan, ala-ahala (eginala,
egin ahala), arren, ezik, alde, ordez, aina, hainbat, beharrean-beharrez.
IZENAK
1) ATZIZKITZAKO HITZAK: Alde, aldi, haro, arte, barne-barren, ahal, ezin, bide, buru, gabe, gale, gela, gose,
gura, nahi, lagun, lan, leku, toki, min, poz, ondoren, ondo, talde, tegi, une, tresna, zale, zori, behar, denda.
2) BESTE HITZ BATZU: Antz, itxura, traza, tankera, usain, hats, kirats, gogo, azken, grina, kolore, kutsu, gailur,
tontor, sail, multzo, gose, egarri, jario, ertz, txoko, bazter, era, modu, oin, garai, sasoi, giro, pila, pilo, fama, aspe, kontu,
damu, mota, klase, irudi, falta, sobra, ordu, denbora...
3) ADITZEKIN: Zale, zaletasun, gogo, nahi, grina, ondoren, min, paz, toki, leku, modu, garai, giro, kontu, falta,
behar.
Hauek guztiak hiru eratara molda daitezke: ikus zale, ikusi zale, ikusteko, zale; ibil nahia, ibili nahia, ibiltzeko
nahia eta abar.
Goazen orain adibideak jartzera:
Adberbioak izenekin: Mahai azpian, kotxe gainean, plaza ondoan, eguzki pean, baso inguruan, gerri bueltan,
lagun artean, leiho aurrean eta abar.
Adberbioak aditzekin: Ikusi arte-ikus arte, ekarri artio-ekar artio, ikasi bezala-ikas bezala, barkatu orduan-barka
orduan, irentsi aina-irents aina, irakurri ezik-irakur ezik, salbatu beharrean-salba beharrean, anparatu bitartean-anpara
bitartean...
Atzizkitzako hitzak: Gose aldia-gosearen aldian, lagun artean-lagunen artean, diru galea-diruaren galea, gaitz
ondorena-gaitzaren ondorena eta abar.
Beste hitzak: On antza-onaren antza, gezur itxura-gezurraren itxura, hil usaina-hilaren usaina, mundu azkenamunduaren azkena, sagar mota-sagarren mota eta abar.

Aditzekin: Har nahia-hartu nahia-hartzeko nahia; zabal grina-zabaldu grina-zabaltzeko grina; ekar asmoa-ekarri
asmoa-ekartzeko asmoa; erakus faltarik-erakutsi faltarik-erakusteko faltarik...

Oro har, bikote gisa doazenean, hitz guztiek balio dute joko hau egiteko: ikas usterik-ikasteko usterik ez du, etor
denborarik-etortzeko denborarik ez nuen izan, ibil legerik-ibiltzeko legerik baldin bada eta abar. Kasu hauetan, lizentziarik
izatekotan, I edo TU atzizkia aditzari ez kentzea litzateke: ikasi usterik, etorri denborarik, ibili legerik... Forma hau gogor
samar egiten da, baina lizentzia gisa pasa daiteke.
Badaude aditzak, ale bakarra egiten dutenak edo atzizkia kentzeko modurik ematen ez dutenak, eduki ere ez
baitaukate: bete, ase, jan, jo, egin, egon, esan, jasan, bota eta abar. Hauei ez dago ezer kentzerik, baina hala ere bi
aukera geratzen dira: jan ordua-jateko ordua, egon lekua-egoteko lekua, eman garaian-emateko garaian, bota gurabotatzeko gura eta abar.
Bertso neurketan zer egokiera daukan ikusteko, hona mila ariketa posibletariko bat:
Bertso gaizki neurtua:
Mahai gainean
da idazteko makina
sorgin antza dauka
horrela egina.
Banabil erosi arte
beste bat berdina
hor amaitzen da nire
diru grina.
Bertso bera ondo neurtua:
Mahaiaren gainean
da idaz makina
sorginen antza dauka
horrela egina.
Banabil eros arte
beste bat berdina
hor amaitzen da nire
diruaren grina.
Bertso gaizki nahiz ondo neurtuan, esaerak berdintsu naturalak dira, baina bigarrena ondo neurturik dago eta,
tentelkeria bada ere, bertsoa da. Esan beharrik ez dago hankamotzak luzatzeko balio dutenek hankaluzeak mozteko ere
berdin balio dutela. Bi silaba falta direnean, mahaiaren gainean kantatuko da eta bi sobra daudenean, mahai gainean.
Batean zein bestean, joko bera da, alderantziz aplikatua.

IV
LABURDURAK
Beste sail mugagabe bat dator hemen: laburdurak edo kontrakzioak. Edozein hizkuntzatan sail handia bada,
euskaraz askoz gehiago. Hizkuntza idatzia nagusitzen denean, hizkuntza mintzatua ere hartara makurtzen da gehienbat,
baina, euskara bezala, oraindik hizkuntza mintzatua nagusi denean, laburdurak oihan trinko gertatzen dira. Hizkuntza
mintzatua nagusi izatea erlatiboa da noski. Hizkuntza idatzirik eza hobeto legoke. Edo hizkuntza idatzi ahula. Hizkuntza
idatzia edo hizkuntza literarioa berdin da. Euskaldun berri bati galdetzea besterik ez dago zer alde dagoen ikasi duen
euskaratik hizketan entzuten duenera. Alde hori hizkuntza guztietan gertatzen baldin bada, euskaraz hainbat gehiago.
Horri euskalkien arteko aldea eransten bazaio, pentsa nora goazen.
Hizkera literario indartsua eta hazia daukaten hizkuntzetan, idatzitik mintzatura dagoen aldea leundu egiten da.
Euskarak badauka, bai, hizkuntza literarioa, baina ahula eta eragin gutxikoa oraindik. Eta gainera daukana ere
euskalkietan banatua. Hortik dator laburdurek gure hizkuntzan hainbeste indar edukitzea. Gainera bertsolaritza hizkuntza
mintzatuaren edo ahozko literaturaren alorrean batez ere dabilela, sail honek garrantzia handiagoa dauka. Garrantzia
batetik eta neurtzeko bide handia bestetik, neurgailurik handienetarikoa izateraino.
Laburdurak esatean, luzadurak ere sail berean sartuko ditugu, hots, hitza laburtu barik luzatu egiten denean.
Adibidez, ziren esan beharrean, zirean. Baina luzadurak oso gutxi eta garrantzi txikikoak dira laburduren aldean.
Horregatik atal honi Laburdurak izena jarri diogu beste gabe.

Laburduretan badago kontuan eduki beharreko gauza garrantzitsu bat. Zenbait laburdura euskara osoarenak
edo euskalki guztienak dira. Beste batzu euskalki batenak edo nahiko inguru zabalekoak, baina ez Euskal Herri
guztikoak. Beste batzu, azkenik, lokalismoak dira, euskaldi beraren barruan ere inguru estuagokoak. Hauekin kontuz ibili
behar da. Esan beharrik ez dago ziurrenak euskara osoarenak direla. lnguru handia harrapatzen duten besteak ere
ziurtzat erabil daitezke. Lokalismoak, ordea, toki hartatik kanpora oso arriskutsuak dira, entzuleengana ondo iritsi nahi
bada behintzat. Zorionez, hemen jarriko ditugun gehienak euskara osoarenak edo inguru handikoak dira. Badaude
lokalismoak ere, baina gutxi.
Lokalismoak leku batekoa esan nahi du. Leku hori, jakina, zabalagoa edo estuagoa izan daiteke. Hemen
hartzen dugun barrutirik txikiena eskualde bat da, Bizkaiko Durangaldea, esaterako. Hortik behera badakigu herritik
herrira, auzotik auzora eta ia etxetik etxera ere, euskara mintzatua lokalismoz josia dela. Baina hauek ez zaizkigu axola,
lan zaila eta alperrekoa bait litzateke gure kasurako. Besteekin ere badaukagu nahiko arlo. Goazen, ba, laburduren
bilduma ematera:
ADITZ JOKATUA
1) N, LA-ren aurretik E. Edo E gabe.
- Genuen, zenuen, gaituen, zuen, duen, gintuen, zituen, huen, nuen... Edo: genun, zenun, gaitun, zun, dun,
gintun, zitun, hun, nun... Berdin genduen-genduan-gendun, nuan, zuan, gaituan, zituan...
- Nukeen, zukeen, nintekeen, dezakeen, legokeen, zenukeen... Edo: nuken, zuken, ninteken, dezaken, legoken,
zenuken... Beraz, KE + N = KEEN edo KEN.
- Dakien, zekien, nekien... Edo: dakin, zekin, nekin... Berdin dakian, zekian. . .
- Duela, zuela, nuela, gaituela, zaituela, dagoela, zegoela...
Edo: dula, zula, nula, gaitula, zaitula, dagola, zegola...
2) Aditzerak eta atzizkiak
TEKE-KE: Nintzateke, litzateke, zinateke, lirateke, ginateke...
Edo: nintzake, litzake, zinake, lirake, ginake...
ZKIO-ZKO-ZKA: Zaizkio, dizkio, nizkion, genizkion...
Edo: zaizko-a, dizko-a, nizkon-an, genizkon-an...
EZAZU-ZAZU: Egin ezazu, ekar ezazue, har ezak...
Edo: egin zazu, ekar zazue, har zak...
Beraz, inperatiboan, jokatzen diren aditzetan, lau forma posible daude: Eman, emak, eman zak, eman ezak.
Erran, errazu, erran zazu, erran ezazu.
EGIN-EIN: Batez ere bizkaierazko aditz laguntzailean. Dagidan, dagian, dagiket, legike...
Edo: daidan, daian, daiket, leike...
EN-EAN: Diren, ziren, garen, zaren, ginen, zinen...
Edo: direan-dirian, zirean-zirian, garean-garian, zarean-zarian, ginean-ginian, zinean-zinian...
DE: Garade, zarade, dirade, ziraden, ginaden, zinaden...
DEZAKET-ZAKET, DEZADAN-ZADAN: Dezaket, dezakek, dezake, dezakezu, dezakezue, dezakete, dezadan,
dezaan, dezazun, dezaten...

Edo: zaket, zakek, zake, zakegu, zakezu, zakezue, zakete, zadan, zaan, zazun, zaten...
Hauetariko batzu gutxi edo hutsa erabiliak dira, baina analogiaz aplikazio okerragorik egin liteke.
TE ken: Daiteke, liteke, zitekeen, ninteke, hinteke...
Edo: daike, leike, zeikeen, neike, heike...
A-I erants: Nabila, dabila, habila, darabila, darabil(a)t. Goazi-goatzi, doazi-doatzi, zoazi-zoatzi...
JOAN: Noa, hoa, doa, zohan... Edo: nihoa, hihoa, dihoa, zihoan...
Edo: nijoa, hijoa, dljoa, zijoan...
KI erants: Daramat-daramakit, daramak-daramakik, daramagu-daramakigu, daramate-daramakite, neramanneramakin-neramakien, zeraman-zeramakin-zeramakien...
TZ-TZA: Banintz-banintza, balitz-balitza, gabiltz-gabiltza, zabiltz-zabiltza, bagenbitz-bagenbiltza...
TEN-TZEN + D: Esaten diot-esateiot, esaten diogu-esateiogu, esaten diote-esateiote, sartzen diot-sartzeiot,
sartzen diogu-sartzeiogu, sartzen diote-sartzeiote. . .

GO-KO + D: Esango diot-esangoiot, esango diozu-esangoiozu, joko diot-jokoiot, joko diozu-jokoiozu...

Beraz,TEN-TZEN edo GO-KO atzizkiekin D hizkiz hasten den laguntzaileari D horixe jatea da jokoa: dut, duk,
du, dugu, duzu, duzue, dute. Eta hauen flexio guztiak: diot, diok, diote, diozu, diguzu, didazu, didak, dizute, diete...
DAU-EU bizkaieraz: Emon dautzut-emotzut-emontzut esan dausku-esausku-esasku, emongo dautsatemongotsat, emon eutson-emontson, emoutson-emotsan, esan euskun-esauskun-esaskun, emongo eutsunemongotsun...
DO jan: Ikusten dozu-ikustezu-ikustenzu-ikustozu, ikusiko dok-ikusikok, ikusiko dozue-ikusikozue, ikusi dozuikusizu...
3) Aditzak
-Eroan, joan, behar, itxaron... Edo: erun, jun, ber, itxain-itxoin-itxon... Ikus beste aditz asko 5) zenbakian.
-ATU-AU: Pentsatu-pentsau, kantatu-kantau, eskatu-eskau, kostatu-kostau, pentsatuko-pentsauko, kantatukokantauko, eskatuko-eskauko, kostatuko-kostauko... Kasu honetan bizkaieraz euskaratik datozen aditzak edo, latinetik
etorri arren, oso zaharrak direnak, ez dira laburtzen. Esaterako, jorratuko, loratuko, parkatu, jokatuko, eskatu, urkatuko
eta gisakoek osorik behar dute, jorrauko, lorauko, parkau, jokauko, eskau, urkauko eta abar barik.
-TU ken: Konparatu nuen, altxatu zuten... Edo: konpara nuen, altxa zuten... TU kentzea potentzialean eta
subjuntiboan arau da. Agian analogiaz beste batzutara ere lizentzi gisa pasatu da, baina ez da normal erabiltzekoa.
Badaude aditzak,TU kendurik ere, erabili ohi direnak: laga, para, errepara, pasa, alixa, kosta...
-DU-TU erants: Izan-izandu, egon-egondu, bizi-bizitu, ari-aritu, nabari-nabaritu... Hauek ez dira asko, baina bai
erabilera handikoak.
4) Deklinabidea
-GENITIBOA: Amaren-aman, zakurraren-zakurran, herriaren-herrian, beraren-beran...
-EAN-EN-IN: Etxean-etxen-etxin, trenean-trenen-trenin, batean-baten-batin, lurrean-lurren-lurrin...
IEN-IN: Handiena-handina, gutxienez-gutxinez...
OEN-ON: Osoena-osona, ondoena-ondona, eroena-erona...
UEN-UN: ltsuena-itsuna, altuena-altuna, seguruena-seguruna...
EEN-EN: Maiteena-maitena, besteena-bestena, luzeena-luzena...
IAN-IN: Begian-begin, herrian-herrin, gorrian-gorrin...
OAN-ON-UN: Kanpoan-kanpon-kanpun, lepoan-lepon-lepun...
UAN-UN: Munduan-mundun, zeruan-zerun, zakuan-zakun...
EAK-IAK-OAK-UAK = EK-IK-OK-UK: Ateak-atek, begiak-begik, jokoak-jokok, munduak-munduk... Laburdura
hau toki batzutan pluralean bakarrik egiten da: tek zabalik daude, baina ateak jo nau. Beste toki batzutan azentuak
bereizten ditu singular-pluralak: tek zabalik dagoz-tik zabalik dagoz eta atk jo nau-atk jo nau.
-AGO-GO-O: Gehiago-gehigo-gehio, handiago-handigo-handio...
Lokalismo arriskurik handiena zenbaki honetantxe dago, deklinabidean alegia. Genitiboaz beste laburdura
guztiak nahiko lokalismo mugatuak dira, euskalki bat beraren barruan ere ezberdin egiten direnak. Argi, beraz, non
erabiltzen diren.
B-D-G-R KONTSONANTEAK
Kontsonante hauexek ematen dute laburduretan sail nagusia eta giltzik garrantzitsuena. Hizki hauek jatea
euskalki guztietako araua da. Arau orokorra, beraz. Eta ugaritasunean zer esanik ez, letra horietako baten bat daramaten
hitzak milaka eta oso garrantzizkoak baitira. Ea nola ordenatzen dugun oihan amaigabe hau.
A) Bokal berdinen bitartean
A-A: Akabatu-akatu, pagatu-patu, preparatu-prepatu, ikaratu-ikatu, arazi-azi, arazo-azo, bada-ba, daramazudamazu... E-E: Ere-e, bere-be, beretu-betu, fereku-feku, debekatu-dekatu... I-I: Eskribitu-eskritu, errezibitu-errezitu,
higitu-hitu... O-O: Zorotu-zotu, txorotu-txotu... U-U: Burutu-butu...
Hauetan denetan gertatzen dena da, kontsonantea jatean, bi bokal berdinek bat egiten dutela. Gehienean,
ordea, ez da bokal normala, apur bat luzatua baizik: aktu, ptu, dmazu, dkatu, eskrtu, txtu, btu... Baina bertsotan
silaba bat ala bi egin behar dira, neurrian sartzeko. Ez dago hizketan bezala bien bitartean geratzerik. Adibidez, puntu
hau zortziko txikian jartzean:

Noiz patuko didazu

ostu zenidana?
Edo:
Noiz paatuko didak
ostu didakena?
Lehenengoan laburdura egin da. Bigarrenean bi silaba kantatzen dira, baina G janda. Edo behintzat duda
handia geratzen da kontsonante hori ahozkatu den ala ez.
B) Bokal ezberdinen artean
A ATZETIK DELA: eraman-eaman, zeraman-zeaman, Zegama-Zeama, ailegatu-aileatu, geratu-geatu,
aprobatu-aproatu, loratu-loatu, zoratu-zoatu, inguratu-inguatu, mugatu-muatu, ugazaba-uazaba, oratu-oatu, berak-beak,
eurak-eak, norberak-norbeak, dira-dia, balira-balia, fidatu-fiatu...
Hemen, arteko kontsonantea jan arren, bi silaba geratzen dira, EA-IA-OA-UA diptongo hautsiak baitira. Baina
diptongo edo silaba bakarra egiteko bidea ere geratzen da, guztiz egokokia ez bada ere. Gertatzen dena, kontsonantea
jandakoan, gero sarritan beste laburdura bat etortzen dela, bokal batek bestea irentsirik edo bazterturik: ailegatu-aileotuailatu, geratu-geatu-gtu, ugazaba-uazaba-uzaba, eurak-eak-ek... Kontsonantea jatea arau orokorra bada, hortik aurrera
zer egiten den, lokalismo kontua da. Toki batzutan eurak, beste batzutan eak, beste batzutan ek. Arau orokorra esateak
ez du denean egiten denik edo egin behar denik esan nahi, toki guztietan lau kontsonante horiek jatea normala dela
baizik. Hitz batzutan ez bada, beste batzutan.
E ATZETIK DELA: gabetu-gaetu, bagetu-baetu, baretu-baetu, paret-paet, paretik-paetik, iretargia-ietargia,
hobeto-hoeto, lore-loe, halare-halae, jabetu jaetu, aldaretik-aldaetik, urkabera-urkaera, abildade-abildae, aginpidetikaginpietik, amore-amoe, dotore-dotoe, gobernadore-goernaore, zure-zue, suge-sue...
Hemen ere goragoko bera tokatzen da, hots, kontsonanteak jan arren, AE-IE-OE-UE diptongo hautsiak dira eta
bi silaba. Neurri kontuan, beraz, lehenean geratzen gara, silaba bakarra egitea nabarmentxo gertatzen baita.
I ATZETIK DELA: Hauxe da kasurik ugariena eta gehien axola zaiguna. Zergatik? Arteko kontsonantea jatean,
beste gabe diptongo bilakatzen delako. Silaba bat, beraz.Al-El-OI-UI beti diptongoak edo silaba bakarrak dira.
Aditu-aitu, kabitu-kaitu, adina-aina, aritu-aitu, agindu-aindu, nabaritu-nabaitu, adizu-aizu, hadi-hasi, dadila-daila,
baditu-baitu, zartagi-zartai, buruzagi-buruzai, bertsolariak-bertsolaiak...
Begiratu-beiratu, segitu-seitu, begitu-beitu, medio-meio, erremediorik-erremeiorik, kreditu-kreitu, mediku-meiku,
aurpegi-aurpei, eskegi-eskei, gehiegi-gehiei, larregiu-larrei, komediak-komeiak, huskeriak-huskeiak...
Loditu-loitu, erori-eroi, zerori-zeroi, horiek-hoiek, mogitu-moitu, goritu-goitu...

Mugitu-muitu, zuritu-zuitu, isuri-isui, iruditu-iruitu, urduritasun-urduitasun, jakinduria-jakinduia, guri-gui...

Hitz batzutan bi tokitan labur daiteke. Esaterako:
Begiratu-beiratu-beiatu-beatu.
Erori-eroi-eoi.
Erremediorik-erremeiorik-erremeioik.
Zerori-zeroi-zeoi.
Bitik bat egitekoan, lehentasuna I-rena da, hau atzetik denean. Esaterako, begiratu. Bat beharrean, beiratu eta
ez begiatu. Zergatik? E-I askoz elkarkoiago direlako I-A baino. Hain elkarkoi, non El silaba bakar gertatzen baita. IA,
ordea, diptongo hautsia da, bi silaba dauzkana.
O ATZETIK DELA: Itxaron-itxaon, egon-eon, zegon-zeon, dago-dao, berotu-beotu, igon-ion, igo-io, fido-fio,
espero-espeo, gero-geo, trago-trao, balego-baleo, gizonago-gizonao.
Hauetan ere, kontsonantea jandakoan, laburdura gehiago gerta liteke: gehiago-gehigo-gehio, itxaron-itxaonitxon, egon-eon-on, dago-dao-do, gizonago-gizonao-gizono.

U ATZETIK DELA: Eduki-euki, ezagutu-ezautu, ezagun-ezaun, dezagun-dezaun, lagunak-launak, degu-deu,

dogu-dou, diagu-diau, dakigu-dakiu, diogu-diou, dezakegu-dezakeu, bizimodua-bizimoua, korupean-koupean, soseguzsoseuz, daukagu-daukaun, etxaguna-etxauna, herenegun-hereneun, astegunak-asteunak, bigun-biun.
U atzetik dela ere asko axola zaigu, diptongoa edo silaba bakarra egiten baitu, IU denean izan ezik. I eta U
atzetik direnean, beti dira diptongo, elkarrekin I aurretik izan ezik. IU bi silaba, baina UI bat. Horrek esan nahi du I
jaunago dela U baino.
Sail hau bukatzeko, neurriari dagokionetik, arteko kontsonantea janda, silaba bakarrera datozenak hauek dira:
Al, El, OI, UI eta AU, EU, OU. Beste guztiak, kontsonantea janda ere, bi silabatan geratzen dira: EA, IA, OA, UA; AE, IE,
OE, UE; AO, EO, IO, UO. Bokal berdinen arteko kontsonantea jatean ere, silaba bakarrera datoz, A) atalean azaldu
bezala.
Badago egin beharreko ohar garrantzitsu bat. Ez dauka eragin berdina, laburdura hitzaren erdian ala azkenean
egin. Esaterako:
Euskal Herrian bazen
hamaika erromei
Edo:
Oso emanak gaude
erromeietara.
Bigarrenean lehenengoan baino askoz gutxiago nabari da laburdura. Izan ere, laburdura zerbait jatea baldin
bada, tranpa egitea bezala baldin bada, ertzean baino erdian gutxiago igarriko da, alde bietatik babesturik baitoa. Adibide
bat jartzeko, soka dantzan edo korru dantzan, aurreskuak edo atzezkuak huts egiten badu, nekez pasako da gordean,
biak sokaren ertz baitira. Norbaitek erdian huts bera egin arren, ordea, lasaiago ibil daiteke.

Era berean, ez da berdin laburdura hitz luzean ala laburrean egin. Bi silaba baizik ez dauzkan hitzari, laburdura
eginez, bat jaten bazaio, silaba bakarrean geratzen da. Erdia galtzen du. Lau dauzkanari ordea, bat jan arren, hiru
geratzen zaizkio eta hitza nahiko adierazita geratzen da. Zenbat eta hitz laburragoa izan, arrisku handiagoa dago bi
gauza gertatzeko. Batetik hitzaren beraren informazioa galdu eta beste hitz batzuekin kointzidentzia eta nahasmena
sortu.
Esate baterako, gari hitza kantatzean, gai esaten bada, beste hitz oso ezagun bat bilakatzen da. Segi laburturik
sei. Zenbakia. Pagatu laburturik patu. Hitz hau berdin izan daiteke paratu-ren laburdura. Badago beste hitz bat, patu,
destinoa edo fatalitatea esan nahi duena.
Kontestuak, jakina, nahastea ken lezake. Baina hitz batean ez ezik, hitz askotan gauza bere egiten bada,
zailago da argitasunari eustea, batez ere laburduren egikeran lekutik lekura alde handiak baitaude.
Esan beharrik ez dago hitzaren luze-laburrean deklinabidea eta atzizkiak ere sartzen direla. Ez da berdin segi
ordez sei esan ala segituan ordez seituan. Ez da berdin zer patu (pagatu) esan ala ez dut patuko. Bigarren kasuan hitza
aditza dela argi dago eta patu edo destinoa berez baztertzen da. Beraz, deklinabidea ere hitzaren osagai da eta
informazioa gehitzen du. Bestalde, arau hau hizkuntza mintzatuak ere errespetatzen duena da neurri handi batez.
Errezago esango da patu zazu hoi, pa zazu hoi baino. Batean patu-pagatu da eta bestean pa-paga.
Laburduren sail agorkaitz honetako ariketa bat jartzeko, nondik hasi pentsatzen ere badago lana, alor
amaigabeak baitaude. Jar dezagun, hala ere, adibide posible horietariko bat, ohiturarik ez galtzeko:

Bertso gaizki neurtua:

Zertan ari gara hemen
komediante gisan
iruditzen zait hau hola
ez daitekeela izan.
Egin dezagun dakiguna
hitz tontorik ez esan
egiari eusten dionak
lana eduki dezan.
Bertso bera ondo neurtua:
Zertan ai gara hemen
komeiante gisan
iruitzen zait hau hola
ez daikela izan.
Ein zagun dakiguna
hitz tontoik ez esan
egiai eusteionak
lana euki dezan.

V
ELIPSIA
Elipsia zerbait ezabatzea edo ulertutzat ematea da. Zerbait hori hitz bat edo gehiago izan daiteke. Baita esaldi
osoa ere. Hona adibide bat elkarrizketan:
- Kaixo, zer moduz?
- Ondo. Eta hi?
- Ni ere ondo. Nora?
- Mendira.
Elkarrizketa hau honela litzateke osorik:
- Kaixo, zer moduz habil?
- Ni ondo nabilek. Eta hi zer moduz habil?
- Ni ere ondo nabilek. Nora hoa?
- Mendira nihoak.
Ikusten denez, lehenengoa hainbat hitz janda dago. Elipsia edozein hizkuntzatako tresnarik handienetakoa da,
ugari erabilia. Euskarak ba al dauka horretan berezitasunik? Sakonegi jo gabe -horretarako ez bait naiz gai ere-, baietz
esango nuke. Euskararen berezitasuna, gaztelaniarekin konparaturik behintzat, elipsia ugariago eta errezkiago egitean
legoke. Sarritan, filmeetan, indioen hizkera elementala imitatzean, gaztelaniaz honelakoak jartzen dituzte:
- Indio jefe no querer. Indio querer libre. Indio no necesitar dinero. Querer tierra y libertad.
Hizkera honek, euskaraz hitzez hitz jarririk, askoz naturalago emango Iuke. Aditza infinitiboan dela, euskaraz
era horretako esaldiak, hizkera normalean ere, ugari erabiltzen dira. Euskarara itzultzean, indioen hizkera hori beste era
batera azaldu beharko litzateke.
Bertsolaritzari dagokionez, elipsia hizketan baino askoz gehiago erabiltzen da. Neurri batzutan batez ere, ez
dago bertsotan egiterik elipsi gabe. Hona Xenpelarrek betroi zaharrari jarritako bertso sortatik lehenengoa:

Mila zortzirehun eta

hiruroita bian
bertso bi jarritzeko
nua abian.
Betroi bat hartu nuen
Hernanin ferian

galantzia egingo
nuela agian
beti ahulerian
tristura begian
ez haren premian
nere familian
Xenpelarrek daukazki
Errenterian.
Erdiko lau puntu jarraiko horiek elipsi hutsez eginak dira: beti ahulerian, tristura begian, ez haren premian, nere
familian. Aditz guztiak falta dira hor: beti dago (dabil) ahulerian, tristura dauka begian, ez gaude haren premian nere
familian. Edozein bederatzi puntukotan, lau puntu horiek elipsi gabe jostea oso kasu bakana izango da. Oro har, edozein
bertsotan elipsi ugari aurkituko duzu, batez ere puntu laburrak direnean, edo hitz gutxitan asko esan nahi denean.
Alderantziz ere gertatzen da, hots, esankizunik ez eta bertsoa bete egin behar. Orduan jokoa alderantziz egitea da.
Elpisia akordeoia ixtea bezala da eta betelana hura zabaltzea bezala.
Euskararen berezitasuna, bertsoan ez ezik, hizketan ere elipsia oso samur gertatzean dago. Ba al dago arrazoi
berezirik? Horretara goaz.
ADITZAREN BEREZITASUNA
Hizkuntzaren bizkarrezurra aditza bada, euskaraz ez gaude horren faltan, bizkarrekoak hartzeko bada ere.
Mundu guztiak daki euskal aditzaren hedadura eta nahasitasun mugagabearen berri. Bi gauza handi gertatzen dira
euskaraz:
1) Alde batetik bi aditz mota daude, nor-nori eta nork-nori-nor.
Transitiboak eta intransitiboak. Aditz mota horiek gaztelaniaz ere badaude, baina ez da nor ala nork berezten.
Ez eta aditz laguntzaile ezberdinik ere erabiltzen. Yo he ido esaten bada, yo he trado ere berdin esango da. Yo eta he ez
dira aldatzen. Euskaraz ordea, bata da ni joan naiz eta bestea nik ekarri dut. Ni-nik eta naiz-dut.
Subjektua esatean, beste gabe aditz mota bat adierazten dugu euskaraz. Aditzak bi sail handitan baldin
badaude, subjektua izendatzeak sail handi horietako batera garamatza, beste saila bat-batean alboraturik. Adibidez zuk
zer ala zu zer galdetzean, bide erdi egina dugu. Zuk zer galdetzean, badakigu egiten duzu, nahi duzu, diozu edo
horrelako aditzen bat dela. Zu zer galdetzean, ordea, badakigu zer zara edo horrelakoren bat dela.
2) Beste aldetik, euskal aditzak bere barruan darama zenbait osagai: nor-nori edo nork-nori-nor. Eta gainera
singularra ala plurala den ere aditzean adierazten da. Gaztelaniaz jar dezagun yo te lo he dado. Euskaraz nik eman dizut.
Eta plurala balitz, nik eman dizkizut (yo te los he dado). Gaztelaniaz aditzak subjektua bakarrik adierazten du. Bestela he
aditz hori beti da berdina: yo se lo he dado, yo os lo he dado eta abar. Beste era batera esanda, gaztelaniaz he esatean,
subjektua bakarrik dakigu: yo. Baina ez dakigu ez nori ez zer, ez singularrik ez pluralik. Dizut esaten ordea, beste gabe
dakigu nik zuri eta zer singularra dela. Dut esatean, badakigu nik eta zer singularra dela eta ez dagoela nori-rik.
Euskal aditzaren berezitasun nabarmen honek elipsiak egiteko ere erreztasun handia ematen du. Esaldiko
osagai nagusiak berriro aditzean adierazirik badatoz, osagaiak kendu arren, aditzak ematen ditu. Edo alderantziz,
osagaiak ematen badira, aditza ken daiteke.Adibidez:
- jipoi ederra eman dizut.
- Zuk niri? Neuk dizut, adiskide.

Bigarren esaldian, zuk niri galderan,jipoi ederra eman didazula janda dago. Hurrengo esaldian, neuk dizut
adiskide horretan jipoi ederra eman janda dago.
Sarritan, aditza ezabatzean, denbora airean gera daiteke. Beste osagaiak han baldin badaude, denbora
kontestuak ematen du gehienean. Gainera denbora adierazteko hitzak ere badira: lehen, atzo, gero, bihar, antzina, orain,
gaur eta abar.
ADITZ LAGUNTZAILEA
Arau orokorretatik zerbait konkretuagora jorik, aditz laguntzailea errez kentzekoa izaten da. Errezen laguntzaile
intransitiboa edo IZAN jaten da: hi lapurra, handia beti astun, zakur gosea negarti, lagura lanerako txarra eta abar.
Laguntzaile intransitiboa errezen kentzekoa izatea bidezko da, sinpleena edo osagairik gutxien daukana baita.
Laguntzaile transitiboa ere aisa ken daiteke. Esaldiaren elementuak adierazirik badaude, hura kentzeak ez
dakar galerarik. Adibidez: Nik panderoa ederki jotzen; azeriak oiloa nahi; gezurrak ibilpide motza, egiak motzago; nahi
dena pentsatu, ahal dena egin eta abar. Aditz nagusia bera jatea sarritan ezinezkoa da, huraxe adierazi behar baita.
Adibidez azeriak oiloa bakarrik esaten baduzu, norbaitek galde diezazuke:
-Azeriak oiloa zer? jan, eraman, harrapatu, nahi, amets egin ala zer?
Badaude aditzak, nagusiak izanik ere, errez jatekoak, oso maizkorrak eta arruntak direlako: egon, ibili, eduki,
egin, ,joan eta abar. Gehien agertzen direlako, errezen kentzekoak. Beraz, alde bietatik baliosak elipsi konturako.
Adibidez: gu hemen ederki esatean, beste kontesturik ez bada, gaude edo gabiltza dago janda. Lapurrak azken txarra
esatean, dauka dago jana. Gaur bizimodua beltz esaldian dago, daukagu, dabil. Han ere zakurra ortosik badiot, dabiltza
edo daude. Astook arrantza badiot, egin, egiten du.
ADITZA PARTIZIPIOAN
Laguntzailea kentzea erreza bada, aditza partizipioan uztea beste gabe egoki dela esatea bezala da.
Gaztelaniazko infinitiboaren parekoa. Adibideak: ibili eta ikusi; txapela jantzi eta ibili; hartu eta jan; joan eta ikusi;
munduan bizi; lehenbizi jakin eta gero hitz egin...
Badirudi hauek inperatibo tankera ere badaukatela. Nondik dator, ba, euskaraz inperatiboaren era bat aditz
partizipioa bera edo intenporala izatea? Badu esaten ari garenaz zerikusia. Esaldi hauek orokorrak ziren, osagai denak
izendatu gabe. Osagaiak izendaturik, hots, nor-nork-nori jarririk, hainbat hobeki: guk ematen digutena hartu; nik denak
izorratu; nik atera eta zuk ordaindu; gazteak jolastu...
ATZIZKIAK
Gorago aipaturiko aditz oso maizkor horiek gehienean euren inguruko atzizkiak dauzkate. Adibidez, egon eta
ibili gehienean non edo zertan dira. Joan, ordea, nora, zertara. Etorri azkenik nondik, zertatik. Beraz, horrelako atzizki bat
agertzen denean, ia aditza ere gainulertzen da. Etxera, kanpora... esaten bada, gehienean joan izango da. Etxetik,
herritik baldin bada, etorri izango da. Non, herrian, etxean izendatu bada, egon izango da.
Arau hau nahiko erlatiboa da. Egon izan daiteke nondik, berdin etorri ere nora eta joan izan daiteke non. Baina
gehienean eta kontestu barruan, aditz horiek jateko, ez da motibo handirik behar.Adibidez:
- Zer egin behar duk?
- Laster etxera.
Erantzun horretan ez dago joan esan beharrik, etxera hitzak adierazten baitu.
- Zer egin behar duk?
- Laster etxea...
- Laster etxea?
- Laster etxera esan nahi diat.
- Ah!

Pentsa etxea ala etxera esan, zer alde dagoen, batean ere aditzik esan gabe.
KONTESTUA
Esan beharrik ez dago hizkuntzan kontestua oso behina dela. Honek sarritan elipsiak berez ekartzen ditu.
Esaldi solteetan gaizki daudenak hizketan edo kontestuan ondo daude. Kontestu gabe hitz egiterik edo idazterik ez dago.
Banaka esaldi galduak diruditenak kontestuan ondo egokitzen dira.
- Olioa dendan.
Esaldi honek, erosketak egiten ari naizela, olioa dendan erosten dela edo horrelako zerbait esan nahi izango
du. Eskasiaz edo krisiaz ari garenean, ordea, esaldi berak olioa dendan dagoela esan nahi du. Hots, etxean ez dagoela
edo falta dela. Kasu batean, beraz, olioa dendan egon eta bestean olioa dendan erosi.
- Gizona kalean.
Esaldi honek gauza asko adieraz dezake: abandonaturik, mozkorturik, bizi, egon,ikusi... kontestuaren arabera.

ESALDI-ESAERAK
Azkenik, esaldi batzu esaera antzeko izan ohi dira. Aditz jakin bat nahiko inguruan daramate, izendatzen ez
bada ere. Esaldi eginak bezala dira, ia esaerak. Zergatik? Elementu horiek bata bestearekin loturik daudelako edo hala
ohiarazi ditugulako. Adibidez, makilaz burutik esatean, badakigu jo edo eman edo horrelako zerbait izango dela. Ez da
makilaz burutik laztandu izango. Berritsuak gezur asko. Hemen esan, asmatu, kontatu edo gisako bat falta da. Euria
goitik behera. Badakigu erori edo etorri edo ari izango dela.
Antzeko beste esaera batzu: buru handian huts handiak; ogia gariz; hil kanpaiak tristura; astoak mandoari
belarrihandi; eta abar. Beste batzutan hitz batek aditz konkretu bat adierazten du: begiak ikusi, suak erre, kanpaiak jo,
bihotzak sentitu eta abar.
Laburpen gisa esan dezagun euskaraz elipsia oso ugaria eta erreza dela, batez ere aditz laguntzailearena.
Aditz nagusietan ohikoenak eta erabilienak kentzea ere oso naturala da. Alderdi honek bertsotarako garrantzi handia
dauka, bai neurrirako, bai bertsoaren egiturarako. Hona Xenpelarren bat:
Ezkondu eta ezkongai
guztiok ondo bizi nahi
dirua dagonian jai.
Familiako buruzagiak
kalte gehiago ere bai
lehenago ardo edan lasai
orain urrutitik usai
etxian nago andrezai.
Bertso guztian aditz nagusi bakarra dago, azken lerroko nago.
Sail hau amaitzeko, esan dezagun euskararen elipsirako erreztasuna hein handi batez premiak eragina dela.
Honek esaldia laburtzeko erak asmarazi dizkigu, gero erabilerak guztiz natural bihurtu dituelarik. Aditzaren barruan
subjektua, datiboa eta konplementua adierazteak elipsibide handia dakarrela argi dago, azaldu dugun bezala. Baina baita
argi dago euskal aditza, gehiena perifrastikoa edo aditz laguntzaileduna izanik, asko luzatzen dela. Ondorioz, bertsotan
bezala, espazio mugatua dagoenean, -eta neurri laburretan oso mugatua-, ez dago elipsiaz beste erremediorik.
Gaztelaniaz pensais, vendrn, cambiaran, termin, dimos, veran, controlo, beban, canto... Euskaraz pentsatzen duzue,
etorriko dira, aldatuko lirateke edo aldatuko lukete-lituzkete, amaitu nuen-nituen, eman genuen-genituen, ikusiko luketelituzkete, kontrolatzen dut-ditut, edaten zuten-zituzten, kantatzen dut-ditut...

Gainera euskaraz aditz asko berez ere bikoitzak dira: gorroto ukan, egarri izan, barre egin, arnasa hartu eta
abar. Hauei aditz laguntzailea eranstean, forma luzeagoak irteten dira. Gaztelaniaz llorais, respirara, lo odi, huyeron,
querreis, convendra... Euskaraz negar egiten duzue, arnasa hartuko nuke, gorroto ukan-izan nuen, ihes egin zuten, nahi
izango duzue, komeni izango litzateke...
Aditza osorik esatekotan, sarritan berak beteko luke bertsoaren espazio guztia edo gehiena. Eta batzutan
gainez egiten du. Horrek elipsia nahitaez aplikatu beharra dakar.

VI
DIPTONGOAK
ETA DIPTONGO HAUTSIAK
Diptongoak bi bokaleko bikoteak dira: Al, OI, UA, EA eta abar. Bikoteok silaba bakarra edo bikoitza egin
dezakete. Zeintzu dira diptongoak edo silaba bakarrak eta zeintzu silaba bikoitzak edo diptongo hautsiak?
Gai honek garrantzi handia dauka bertsotarako. Beharbada hau, ikusten ari garen neur-giltza baino areago,
neurriaren muga edo baldintza litzateke. Aukera baino gehiago araua. Gaztelaniaz eta euskaraz diptongoak ez dira
berdin. Gaztelaniaz io, ia, ie, iu, adibidez, diptongoak dira beti, I-ren gainean azenturik ez badaramate: leccin, ocasin,
gracia, tienen eta abar. Cin, sin, cia, tie silaba bakarrak dira eta ez ci-n, si-n, ci-a, ti-e. Diptongo hori hausteko,
azentua behar da: roco, mana, bravo.
Euskaraz, ordea, IA, IE, IO, IU dira hain zuzen diptongo izateko uzkurrenak. Hauek beti dira diptongo hautsiak
edo silaba bikoitzak. Gaztelaniaz: o-ca-sin, pa-sin, me-dio. Euskaraz: o-ka-si-o, pa-si-o, me-di-o.
Bertsotan erdaratiko hitzak ez baitira gutxi erabiltzen, arau hauek ondo erabiltzea komeni da. Berdin
euskarazko hitzetan ere. Bi bokalek diptongoa bi eratara egin dezakete: hitzaren barruan eta hitzetik hitzera. Hitzaren
barruan: eutsi, daukagu, diona eta abar. Hitzetik hitzera: bete arte, bota inoiz, jaiki omen. Hauetan hitzetik hitzerako zubia
da. Lehenengoa bokalez amaitzen da eta bigarrena bokalez hasten. Azter ditzagun bi kasuok banaka.
HITZ BARRUAN
Hona arau nagusia: I eta U atzetik edo bigarren direnean, beti da diptongo, euren buruekin izan ezik. Hau
bidezko da, zeren ez luke zentzurik II edo UU izanik, I edo U esatea edo diptongotzat hartzea. Hitz barruan horrek ez
dauka funtsik. Beste gauza bat da hitz batetik bestera, geroago ikusiko dugunez.
Beraz, I edo U bigarren direla, beti diptongo. Salbuespen bakarra U aurretik I denean. Orduan ez da diptongoa,
diptongo hautsia baizik: I-U. Horrek esan nahi du, biak elkarrekin batzean, I dela nagusi.
Beste kasu guztiak diptongo hautsiak dira.
Diptongoak: Al, El, OI, UI eta AU, EU, OU.
Diptongo hautsiak: EA, IA, OA, UA;AE, IE, OE, UE;AO, EO, IO, UO. Eta IU.

Diptongoak: Hau-tsi, sei-an, gai-tu, gaur, hau-rrak, sa-soi-a, i-jui-ka, geu-re, a-rau-tu, bal-koi, hau-ei, bei-ra,
Gas-teiz, Za-rautz.
Diptongo hautsiak: A-te-a, ze-ha-tu, be-gi-a, ba-li-a-tu, ko-me-di-an-te-a, e-ro-a, ko-ro-a, mun-du-a-ri, zai-e, geni-en, o-he, zai-zu-e, le-hoi, da-ri-o, o-ka-si-o-an.
Gaizki ebakirik: o-ka-sio-rik, ma-i-tea-ren, kan-bio-a, be-gie-ta-tik, ga-ur, o-ro-in.
I eta U bokal bereziak eta kideak direla ikusteko, hona bi xehetasun gehigarri. Ez dago hiru bokalez silaba
bakarrik ahozkatzerik, I edo U ertzetan direla izan ezik. Daitekeena da iai, uau, ieu, uou, uoi eta abar silaba bakar bezala
ahozkatzea. Beste hauekin, ordea, hori inola ere ezin da, gure hizkuntzan behintzat: aea, oia, eio, uae, aue eta abar.
Hirukote hauek nahitaez honela ahozkatu behar dira: ae-a, oi-a, ei-o, ua-e, au-e.

I edo U ertzetan dauden hirukoteak hiru letrakoak al dira benetan? lai, uau, ieu eta horien lehen I eta U hain
bokal zehatzak eta garbiak al dira? Hain zuen, bi bokalok atzeko bokalari, hizkuntza mintzatuan, halako zerga edo zama
uzten diote. Toki askotan begia, balio, dakien honela ahozkatzen dituzte: begija, begiya, begixa; balijo, baliyo, balixo;
dakijen, dakiyen, dakixen.
U-ren kasuan, zenbait lekutan, mundua, duen, inguruan honela ahozkatzen dituzte: munduba, duben,
inguruban. Bokal honek I-k baino askoz gutxiago eragiten du fenomeno hori. Hortik ateratzen da, berriz ere, euskaraz
bokalik bereziena eta harroena I dela.
HITZETIK HITZERA
Hitz bat bokalez amaitzen eta hurrengoa bokalez hasten denean, bi bokal horiekin silaba bakarra edo diptongoa
egin ala ez, hori da oraingo auzia. Adibidez: dezala inoiz, daukate ogia. Dauden bezala uztea zilegi da, jakina. Baina hau
ere egin daiteke: de-za-lai-noiz, dau-ka-teo-gi-a. Honela silaba bat gutxiago geratzen da. Noiz eta nola daiteke lotura
hau?
1) Dudarik ere ez, hitz barruan diptongo egiten zuten bokalak tokatzen direnean, bat egitea naturalena da.
Daukana ikusten, dago inbiditan, duzu, ikusten, hamaika urte edo dau-ka-nai-kus-ten, da-goin-bi-di-tan, du-zui-kus-ten,
ha-mai-kaur-te.
2) Bokal berdinak bat egitea ere egoki da hitzetik hitzera. Ari izaten, eduki inola, dezala anpara, balego ogirik,
daukate etxean, zaigu ustela edo a-ri-za-ten, e-du-ki-no-la, de-za-lan-pa-ro, ba-le-go-gi-rik, dau-ka-te-txe-an, zai-gus-tela. Hitz barruan bat egite honek ez luke zenturik. Hitz bati zertarako jarriko zaizkio bi bokal, gero bakarra egitekotan?
3) Beste guztietan ere, hitzetik hitzera, bi bokalekin diptongo egitea ez dago gaizki. Daukate orduan, daude
ateak, daukagu ondo, espero argirik, dezala eten edo dau-ka-teor-du-an, dau-dea-te-ak, dau-ka-guon-do, es-pe-roar-girik, de-za-lae-ten.
Diptongo egiteko, I eta U bigarren izatea onena baldin bada, lehenengo direnean gertatuko da gogorren. Hitz
barruan IA, IE, IO, IU eta UA, UE, UO derrigor diptongo hautsiak izan behar dutela bagenion, hitzetik hitzera ere,
diptongo egitekotan, hauexek izango dira gogorrenak. Adibidez: badaki orduan, ikusi aterik, baleki ematen, bedi urtebete,
digu arima, gaitu eraman, geratu orduko. Hauek ere egin daitezke honela: ba-da-kior-du-an, i-ku-sia-te-rik, ba-le-kie-maten, be-diur-te-be-te, di-gua-ri-ma, gai-tue-ra-man, ge-ra-tuor-du-ko. Ahal dela, I aurretik dela batez ere, ez nuke
honelakorik egingo, baina egitea ez daiteke gaitzets.
4) Baina argi. Badago hemen kontuan eduki beharreko arau zuzentzaile bat. Lehenbizi, ez da berdin bi bokal
berdinez ala ezberdinez bat egitea. Berdinen artean, bokaletariko bat desagertu egiten da. Ikusi inoiz = i-ku-si-noiz.
Hemen I bat zeharo ezabatu da, apur bat luzeago ahozkatzen bada ere. Ez dago egon ere bi bokal berdinez silaba
bakarra egiterik, bat galdu gabe. Bigarren kasuan, ordea, bokal ezberdinez silaba bakarra egiten denean, silaba bat
galdu da, baina ez bokalik. Daukate orduan = dau-ka-teor-du-an.
Silaba bakarra egitean, bi bokalek hor jarraitzen dute, elkarri loturik bada ere. Horrek esan nahi du hitza osorik
entzuten direla. Bokal berdinez silaba bakarra egitean, hitz batek zati bat galtzen du: i-ku-si-noiz. Hemen inoiz hitzak zati
bat galdu du, noiz bilakaturik. Orduan, batez ere hitz laburrak direnean, hitzaren zati handia galtzea gerta daiteke.
Adibidez bi hil, -hatxerik ahozkatzen ez duenaren ahoan-, bat egin eta bil kantatzen bada, hil hitzaren gehiena galdu da.
Gainera gertatzen den hitza beste hitz oso ezagun bat bilakatu da: bil. Bi silabako hitzak jarririk ere, arriskugarri da.
Dauka ate = dau-ka-te. Hemen ate hitzak erdia galdu du eta entzuten den hitz bategina daukate da, beste hitz oso
ezagun bat.
Beraz, bi gauza eduki behar dira kontuan. Alde batetik hitzak bere izatetik zer proportzio galtzen duen eta
bestetik sortzen den emaitzak ea nahaspiderik dakarren, oso hitz ezberdina eta ezaguna den aldetik.
Hitz baten galera proportzionala bistan dago handiagoa dela, hitza laburrago denean. Komeni ikusterik =
komenikusterik. Galduriko I hori gora behera, bi hitzak sobera adieraziak geratzen dira. Galera proportzional txikia eduki
dute. Da han, ordea, dan egiten bada, ia erdia galdu da eta gainera hitz berri nahasgarria sortu. Ari inoiz = arinoiz egiten
bada, galera proportzionala txikiagoa da, baina hala ere nahiko handia. Eta gainera inoiz barik noiz entzuten.

Bokal ezberdinez hori egitean, hitzaren zatirik galtzeko arriskurik ez dago, baina bai nortasuna galtzeko edo
lorrintzeko. Da hil, hatxerik ahozkatzen ez den tokietan, dail kantatzen bada, hitzak osorik entzuten dira, baina itxura
arraz diferentez. Nortasun gabe.
Arlo guzti honetan kontestuak asko erabakitzen du. Segun esaldia nola datorren, kontestu batean ondo dagoen
jokoa bestean gaizki gertatzea ez da harrigarri. Ez dago, beraz, arau matematikorik ematerik. Esanak laburturik:
A) I eta U bigarren direnean, egokiena da hitzetik hitzera bi bokalak silaba bakarrean biltzeko.
B) Beste guztietan ere egoki da, I edo U atzetik direla okerren delarik.
C) Kontuz bi hitzetariko bat edo biak laburrak direnean, batez ere bokal berdinak badira.

VII
HITZ SINONIMOAK
ETA ANTZEKOAK
Neurriaren beste giltz handi bat hitz sinonimoak eta antzeko hitzak dira. Sinonimoak, adiera batean behintzat,
gauza berbera esan nahi duten hitz ezberdinak dira. Esaterako, maiz-sarritan, jausi-erori, irten-atera, etorri-jin eta abar.
Honek aukera handia ematen du, zeren, gauza bera esateko, silabaz ezberdinak diren hitzak baldin badira, komeni
zaiguna sartuko dugu. Asko al dira hitz horiek? Ez gutxi. Eta gainera hitz oso erabiliak. la esan daiteke ez dagoela hitz
garrantzitsurik, bere sinonimorik ez daukanik. Hizkuntzaren dispertsio edo sakabanatze hau, beste ikuspegi batetik
begiraturik, kaltegarri gerta liteke zenbait gauzatarako. Bertsotarako, ordea, badauka bere alde on handia.
Beste hitz asko, sinonimoak izan ez arren, antzekoak dira eta, kontesturik gehienetan, berdin da bata nahiz
bestea erabili. Esaterako, erre eta kiskali ez dira sinonimoak, baina gehienean ez dira bien arteko aldea nabarmentzeko
erabiltzen. Gernika erre zuten, suak erre ditzan, erreta negok eta abarren ordez Gernika kiskali zuten, suak kiskal ditzan,
kiskalita negok esatea ia berdin da. Antzeko hitz hauek ere ez dira gutxi. Eta gehienean ez daukate silaba kopuru bera.
Hortik neurtzeko komenentzi handia.
Hitz sinonimoak eta antzekoak ez ezik, hitz guztiz ezberdinak ere kontestu batean berdintsu gerta daitezke.
Demagun jipoi ederra hartu nuen esatera noala. Hiru hitz daude hemen: jipoi, eder, hartu. Hitz bakoitzaren ordez beste
hainbat jar daiteke, antzekoa ere izan ez arren, kontestuan egoki datorrena.
Jipoi: paliza, astinaldi, beroaldi, karga, egur, zigor, zorro, fardel, pasada, pasio, sarri, erregalu... Ederra: ona,
galanta, handia, polita, dezentea, izugarria, biribila, zorrotza, egundokoa, mundiala... Hartu: batu, bildu, jaso, irabazi,
harrapatu, ekarri, sufritu, jasan, aurkitu, lortu, inguratu, leporatu, bizkarreratu...

Hitz hauekin mila konbinapen egin daiteke: astinaldi galanta irabazi nuen, beroaldi izugarria bildu nuen, zorro
mundiala leporatu nuen, zigor polita ekarri nuen eta abar. Kontestu batean kantatzen dela emanik, batetik bestera alde
funtsezkorik ez dago, bai ordea abardurena, eta hortxe dago aberastasuna. Ez da berdin ironiaz ala serioski ala
hunkituki ari. Dena dela, hau beste kontu bat da. Hemen axola zaiguna da hitz oso ezberdinez esanahi berdintsua kanta
daitekeela. Beraz, hitz baten ordez beste bat sartzeko aukera handia dago eta hori neurrirako eskuera oparoa da.
Baita errimarako ere. Bi hitzek, silaba kopuru bera eduki arren, esanahi berdina badaukate, errimarako ere bide
handia irekitzen dute. Adibidez, galtza eta praka. Neurrirako bata nahiz bestea berdin da, baina ez errimarako. Gainera
kontuan eduki behar da hitz askok, silaba kopuru bera eduki arren, deklinatzean, silaba baten aldea har dezaketela.
Esaterako, puska-zati. Baina gero puska-zatio, puskaren-zatiaren, pusketan-zatietan eta abar. A-z amaitzen diren hitzek,
deklinatzean, silaba bat gutxiago daukate gehienean. Artikulu mugatzailea eranstean, hitza lehenean geratzen da. Beste
guztietan, ordea, A artikuluak silaba bat gehiago ezartzen dio.
Arau hau hizkuntza mintzatuan ez da denean berdin. Toki askotan denda, adibidez, honela deklinatzen da:
dendea, dendearen, dendeari, dendan, dendatik... edo dendia, dendiaren, dendiari, dendan, dendatik... edo dendie,
dendien, dendieri, dendan, dendatik... Ikusten denez, kasu batzutan, -non, nondik, nora...- deklinabide komunari
darraizkio.

Euskara baturako beste eredua onartu bada ere, A organikodun hitzak honela deklinatzea ez da inola ere
lokalismoa. Bizkaieraren eremu osoan era horretara deklinatzen da eta gipuzkeraren zati handi batean ere bai. Beste
euskalkien berri zehatzik ematen ez naiz ausartzen. Lokalismoak deklinabide beraren barruan letozke: dendea-dendiadendie-dende-dendi eta abar.
Esanak esanik, goazen orain hitz sinonimoen eta antzekoen zerrendak ematera. Ez dira noski zerrenda osoak.
Horretarako lan luzea egin beharko litzateke. Agian gai honek lan exhaustiboa merezi luke, bertsolaritzarako ez ezik,
hizkuntza osorako eta euskalkien hurbilkuntzarako. Dena dela, hemen datozen zerrendek, bertsogintzarako behintzat,
bide handia ematen duten dudarik ez izan.

SINONIMOAK
Abade, apaiz, apez
Adin, edade
Adore, kemen, balore
Agian, akaso, beharbada, ausaz
Agindu, manatu, ordenatu
Agindu, promestu
Agirian, publikuan, bistan
Agudo, azkar, arin, fite, bizkor
Agur, adio
Agure-atso, zahar, adintsu
Agurtu, despeditu
Ahal, botere, ahalmen
Ahal ukan, ahal izan, ezan (dezaket, nezake...)
Aipu, aipamen
Alai, alegera, arrai, alegre
Aldapa, aldats, malda
Aldatu, kanbiatu, mudatu
Alde, alderdi
Alde egin, defendatu, aldeztu
Alde egin, ihes egin, eskapatu
Altzo, magal
Amaitu, bukatu, akabatu, finitu
Anai, anai-arreba, neba-arreba, senide, haurride
Andre, emakume, emazteki, andere
Andre, emazte, esposa
Arbuio, mesprexu, desprezio
Argi, klaru, Mar
Arras, zeharo, guztiz, erabat
Arreta, atentzio, kontu
Arretaz, kontuz
Arrotz, kanpotar
Aski, nahikoa
Asko, anitz, franko
At, kanpo, landa
Aterpe, lehorpe
Atseden, atsen, deskantsu
Atsekabe, nahigabe, desgustu
Atxakia, aitzaki, estakuru

Atxiki, itsatsi
Atzeman, harrapatu
Aukera, okasio, parada
Aurka, kontra
Aurren, aurrenengo
Azaldu, esplikatu
Azaldu, agertu
Azaldu, aurkeztu, presentatu
Azken,azkenengo
Baina, halabaina, ordea, ostera, hala ere
Banatu, partitu
Barru, barren, barne
Base, oinarri
Batzarre, bilera, bilkura
Batzutan, noizbehinka, noizik behin, tarteka, lantzean behin
Begira, beha, so, adi
Behartu, obligatu, derrigortu, arazi
Behintzat, bederen
Bekaitz, inbidia
Bentzutu, menperatu, dominatu
Bera, bigun, beila, samur
Berde, orlegi
Berehala, derrepente, kolpera, atoan, bat batean
Berezi, apartatu, banatu, separatu
Berri, albiste, albiriste, notizia
Bestela, bertzenaz, ostantzean, osterantzean
Bidali, igorri
Bider, aldiz
Bihi, ale, garau
BiIdots, arkume, axuri
BiIdur, ikara, izu
Birao, maldizio, madarikazio, madarikapen
Bistan, agerian
Bota, jaurtiki, jaurti, egotzi
Boz, abots
Bultz egin, bultzatu, sakatu

Burugogor, egoskor, terko

Buztan, isats
Damu, damutasun, garbai
Deabru, debru, demonio

Eskegi, zintzilikatu
Esnatu, ernatu, itzarri, itzartu, iratzartu
Etekin, probetxu, onura
Eutsi, sostengatu, mantendu

Debalde, dohainik, dohan, gratis

Debekatu, galerazi, galazo
Deitu, dei egin, hots egin
Dena den, dena dela, nolanahi ere
Denak, guztiak, oro
Denbora, eguraldi
Denbora, ordu, oren, tenore
Dilindan, eskegita, zintzilik, dingiliska
Dohakabe, zoritxarreko, zorigaitzeko
Dohatsu, zoriontsu
Duda, zalantza
Ebaki, moztu, eten
Ebatzi, erabaki
Ediren, idoro, topatu, aurkitu, kausitu
Egundo, egundaino, inoiz, nehoiz, sekula, inoiz ere
Egunsenti, egunabar, argihaste, askorri, goiztiri
Ehortzi, lurperatu, enterratu
Eltze, lapiko
Enda, arraza
Enpaidu, enparau, gainerako, gainontzeko, gainerateko
Entzun, aditu
Epe, plazu
Era, modu, manera
Eraso, atakatu
Erantzun, ihardetsi
Eri, gaiso
Ero, zoro
Erpe, hatzapar
Erraldoi, gigante
Errenditu, amore eman, etsi
Erresuma, erreinu
Errez, erraz, aisa, aise
Erro, sustrai, zuztar
Erru, kulpa
Erruki, gupida, urriki, urrikalmen, urrikalmendu

Ezberdin, desberdin, diferente

Ezer, deus
Ezin dut, ez dezaket
Fidantza, konfidantza
Fido ian, fidatu
Froga, proba, aproba
Gaitzetsi, kondenatu
Galtza, praka
Gartzela, presondegi, espetxe
Gaur, egun
Gehiegi, larregi, lar, gehitxo, gehixko
Gela, ganbera, koartu
Geroztik, geroztikan, harrezkero
Gizakume, gizaki
Gizaldi, belaunaldi
Gizalege, edukazio
Gizon, senar, esposo
Gizon, gizaseme, gizonezko
Gogaitu, aspertu
Gomuta, oroitzapen, oroitza
Gorde, ostendu, izkutatu
Goretsi, goraipatu, goraldu, goratu
Gorpu, hilotz
Gorputz, soin
Guda, gerra, gerla
Gurpil, arroda, txirringa, errubeda
Gustora, pozik, kontent, kontentuz
Hainbat, aina, adina, beste, bezainbat
Haitz, arroka, harkaitz
Hartu, errezibitu
Hats, kirats, antz
Haur, ume
Hautatu, aukeratu
Hautu, solas, eleketa, berriketa
Hautsi, apurtu, eten
Heldu, oratu, atxiki
Hertsi, hetsi, itxi, zarratu
Higuin, nazka, narda, enpagu

Hitz, berba, mintzo, ele

Hitzegin, berba egin, mintzatu, mintzo izan, elekatu
Hori, beilegi, laru
Horma, paret
Hots, zarata
Hur, gertu, hurbil
Hurren, hurrengo, ondorengo, ondoko
Huts, hutsegin, failo
Huts, ezerez, batez, ezteus, deusez
la, jadanik, dagoeneko
la, kasik
Idatzi, eskribitu, iskiriatu
Ihardun, iharduki, aritu, ari izan, ekin
Iluntze, ilunabar, inular, ilunkera, arrastiri
Iraungi, itzali, amatatu
Ireki, zabaldu
Iritsi, heldu, ailegatu, arribatu
Irri, barre, parra, par

Kokolo, inozente, inozo, zozo

Kopet, bekoki
Kopuru, kantitate
Kosk egin, auskiki egin, haginka egin, horzkatu
Koska, gako, untze
Laban, irristakor, lerrakor
Laban egin, irristatu, laprast egin, irrist egin, lerratu
Lain, adina, beste, bezainbat
Lehenengo, lehenbiziko, aurrenengo
Lez, legez, moduan, bezala
Lehor, siku, idor
Lekuko, testigu
Leun, legun, suabe
Logura, logale
Lohi, zikin, hits
Lortu, erdietsi, eskuratu, jaritsi
Lotsa, ahalke
Lotsa, bildur

Irten, atera, jalki, iIki

Iruditu, begitandu, iritzi
Itzal, geriza, gerizpe
Itzuli, bueltatu, buelta egin, bihurtu
Itzuli, irauli, buelta eman
Izara, maindire, mihise
Izotz, horma, lei
Jaiki, altxatu
Jantzi, arropa, soineko, janzki
Jarraitu, jarraiki, segitu
Jasan, sufritu, pairatu
Jaso, altxatu jausi, erori
Jazarri, pertsegitu
Jazo, gertatu, pasatu
Jin, etorri
Jokatu, apustu egin
Kale, karrika
Kantu, kanta, abesti
Karga, zama
Karta, eskutitz, gutun
Karu, kario, garesti
Kasu, jaramon

Lotu, estekatu
Mehatxu, amenazu
Mesede, fabore
Mesedez, arren, faborez, otoi
Mingots, garratz, mikatz
Mirari, mirakulu, milagro
Mota, klase
Motz, labur
Mozkor, hordi, edale, zurrutari, zurrutero
Nahi, gura
Nabari, nabaritu, ageri izan
Nagusi, ugazaba
Nahasi, nahastatu
Neska, neskatxa, neskatila
Noiznahi, edonoiz
Odolki, odoleste
Ohartu, kargutu, konturatu
Ohitura, ekandu, usantza, usadio
Ohoin, lapur, ebasle
Olatu, uhin
Ona, ongia, ontasuna
Onartu, ametitu, ontzat hartu

Ondo, ongi, ontsa

Ondoan, ondoren
Ondoko, ondorengo
Ondore, ondorio
Ondra, ohore
Ondu, mejoratu
Opa izan, opatu, desiratu
Opor, bakazio, bakantza
Ordaindu, pagatu
Oro, denak, guztiak
Oroitu, gogoratu, gomutatu, akordatu
Orri, hosto
Oso, osoki, txit, agitz, arrunt, biziki
Ostera, ordea
Ostu, lapurtu, ebatsi
Otoi egin, otoitz egin, erregutu
Pasatu, iragan, igaro
Pauso, urrats
Piztu, izeki, ixotu
Pobre, txiro, behartsu
Poeta, olerkari
Premia, behar, beharrizan
Premiazko, beharrezko
Prestatu, preparatu
Probatu, aprobatu
Publikatu, argitaratu, argitaldu
Puska, pusketa, zati
Saiatu, ahalegindu
Sabel, tripa
Sail, arlo, alor
Sakel, poltsiko, patrika
Salatu, akusatu
Saltatu, jauzi egin
Salto, jauzi

Sortu, jaio
Tapa, estalki
Tartean, artean, bitartean
Tentel, ergel, tonto
Tiratu, erakarri
Tonba, hilobi
Topatu, aurkitu, kausitu, idoro, ediren
Trebe, abil, artatsu, artoso
Triste, goibel
Txarra, gaizkia
Txerri, urde
Tximista, oinaztu, oinaztura, justuri, ihortziri
Ugari, franko, jori, oparo
Ukan, eduki, izan
Ulertu, aditu, konprenitu, entenitu
Une, momentu, instant
Upa, upel, kupel, barrika
Urri, eskas
Urrun, urruti, asago
Uste izan, pentsatu, iruditu
Ustekabe, ezuste, sorpresa
Zain, begira, beha, itxaroten
Zaindu, begiratu, jagon
Zapatu, larunbat
Zekor, idisko, aretxe
Zehar, barrena, barna
Zenbatnahi, edozenbat
Zentzun, juizio, konorte, korde
Zepo, lakio
Zerga, inpostu
Zernahi, edonor
Zerraldo, katabut, hilkutxa, ateut
Zikoitz, zeken, zuhur
Zilegi, usu

Sarri, maiz, sarritan, sarri askotan, usu

Sats, simaur
Segur, seguru, ziur
Sendi, familia
Sermoi, prediku
So, beha, begira, adi
So egin, begiratu, behatu, aditu
Sobra, sobera

Zinez, benetan, egiazki, egitan

Zoritxar, desgrazia
Zorte, zori, suerte
Zuhaitz, arbola
Zurrut, trago
Zutik, tente, zutunik

ANTZEKOAK
Abere, animalia, piztia, patari, ganadu
Adi, alerta, arretan
Adore, kemen, balore, indar, su
Agertu, erakutsi, bistaratu, ikusarazi
Agindu, prometitu, promestu, enkargatu
Aginte, aginpide, autoritate
Agor, antzu, lehor, idor
Ahaide, senide, pariente
Ahul, makal, indarge, motel
Akort, ados, bat, konforme
Alboan, ondoan, aldamenean
Alderantziz, aldrebes, oker
Alokairu, soldata, jornal, lansari
Alu, arraio, madarikatu, demonio
Antza, tankera, traza, itxura
Aparte, salbu, gainera
Apropos, bereziki, beren beregi, propio
Ardura, kezka, axola, inporta
Arima, gogo, izpiritu
Arran, zintzarri, dunba, txilin, joare
Arrazoi, argudio, argumentu
Arrunt, arlote
Ase, asetu, bete, mukurutu
Asko, hainbeste, anitz
Asmatu, igarri, antzeman
Astindu, iharrosi, dantzatu, eragin
Atze, ipurdi, uzki
Atzipe, tranpa, engainu, amarru
Aurpegi, begitarte, kopet, bekoki
Azaldu, agertu, aurkeztu, presentatu
Azoka, plaza, merkatu, saltoki
Aztertu, arakatu, ikertu
Babes, anparu, itzal, estalmen
Bakan, arraro, bitxi, berezi, espezial
Batu, bildu, elkartu, juntatu, elkarrenganatu
Batzarre, bilkura, bilera, biltzar, junta, sesio

Begirune, errespeto, itzal

Belarri, entzumen
Beltz, ilun, triste, goibel, kopetilun
Beta, asti, denbora, tarte, bitarte
Bira, jira, jirabira, buelta, itzuli, harahonak
Bista, begi, ikusmen
Bihurri, errebelde, hezkaitz, makurgaitz, matxino
Bizkar, sorbalda, lepo
Bortitz, gogor, sendo, indartsu
Burla egin, adarra jo, isekatu, trufatu
Buru, buruzagi, lider, gidari, aurrelari, aintzindari
Buru, kasko, kasket
Busti, beratu, blaitu, -ztatu
Ekaitz, tormenta, denborale, galerna
Epai, sententzia, erabaki, ebatzi
Epoka, garai, sasoi, denbora, aukera, abagune
Eraman, garraiatu, hara-honatu, arrastatu, lortu
Erantsi, ezarri, gaineratu, gehitu
Erra, gorroto, begizko
Erre, kiskali
Erregu, eskari, otoitz
Errita, haserre, agiraka, akar, ateleka, larderia
Ertz, bazter, zoko
Esku, beso
Etsai, arerio, kontrario, kontrako, ixterbegi
Ezkutuan, gordean, isilean
Ezkutuko, isileko, gorde, azpiko
Fede, sinesmen, sineste, uste, itxaropen
Fereku, lausengu, losintxa, ondoesan
Fin, gozo, samur, bera, beila, apatz, xuabe
Flako, argal, mehe, zimel, zimur

Gai, asuntu, auzi, afera, gorabehera, kontu

Gaitz, oker, kalte, txar, ezbehar
Gaizo, gizagaizo, koitadu, errukarri, dohakabe, geldo,
gelbera
Galoi, gradu, maila, kategoria
Ganora, patxada, molde, taxu, arta, esku, trebetasun,
atarramentu, pulamentu

Jan, irentsi, barneratu

Jarri, ipini, ezarri, paratu
Jaso, altxatu, eraiki
Jatorri, etorki, sorburu
Jite, joera, grina, isuri, erori

Garai, aldi, denbora, sasoi, tenore

Gauza, jenero, gai
Gero, etorkizun, izango
Gertu, prest, listo, pronto
Gogo, desira, afan, ilusio, amets, gutizi, leiha
Goi, gain, gailur, tope, sapai
Gustatu, atsegin izan, maite izan, laket izan
Gusto, atsegin, poz, gozamen
Handi, galant, itzel, izugarri, egundoko, alimaleko,
eskerga
Hanka, zango, ostiko
Hasperen, arnasestu, atsanka
Haro, giro, sasoi
Hatz, hatzamar, erhi, behatz
Hazi, handitu, nagusitu
Hedatu, barreiatu, sakabanatu, zabaldu
Hil, garbitu, akatu, akabatu
Hoben, delitu, pekatu
Hodei, laino, lanbro
Hondar, hondakin, soberakin
Hondatu, izorratu, galdu
Ibai, erreka, lats, uhaitz
Ihes egin, eskapatu, hanka egin, alde egin
Ikusi, hauteman, erreparatu, begiztatu
Intziri, ai, zotin, zizpuru, auhen, lantu, kexu
Irudipen, iritzi, uste, aburu
Iturri, sorburu, iturburu, etorburu
Itxoin, itxaron, iguriki, espero
Izpi, fits, lipar
Jale, jatun, tripazai, tripaundi, irensle

Min, dolore, pena, samin, samintasun, oinaze

Mintz, azal, larru
Moldatu, konpondu, arreglatu, atondu, maneiatu
Morrontza, menpetasun, esklabutza
Musu, laztan, mun, pa
Mutil, mutiko, morrosko
Nabari, nabarmen, ageri, bistako, argi
Nabaritu, igarri, somatu, sentitu, antzeman
Nahi, gogo, gurari, nahikari, borondate
Neurri, tamaina, tamainu, hein, izari
Noble, zintzo, xalo, tolesgabe
Oihan, baso, mendi
Oihu, deihadar, garraisi, txilio
Oilar, harro, fanfarroi, gailen, harroputz
Oin, hanka, zango, ostiko
On, polit, dotore, elegante, xarmagarri, bitxi
Ondasun, aberastasun, ondare
Ondo, ongi, ontsa, ederki, bapo, dotore, poliki, galanki
Osasun, osagarri, sanitate, zindotasun
Osasuntsu, sano, zindo, sendo, azkar, bizkor
Oso, total, konpleto, guztizko, erabateko
Ospe, fama, entzute, omen
Otoitz, errezu, erregu
Otzare, saski, zare, otarre
Oztopo, eragozpen, traba, behaztopo

Jolas, dibertsio, entretenigarri, jostaldi, jai, festa

Jolastu, jostatu, dibertitu, entretenitu, olgatu
Justu, justu justuan, ozta-ozta, doidoi
Kanpai, txilin, ezkila
Kapaz, gauza, gai
Kate, lotura, lokarri
Kide, lagun, sozio, adiskide
Kisket, zerraila, maratila, txaramel
Koba, leize, zulo, osin, haitzulo, sakosta
Koko, har, zomorro, mamutx
Kolpe, zartada, danbateko, zaplada
Komedia, istilu, lan, zeregin
Kondaira, historia, istorio
Korde, konorte, sen, zentzun
Larri, artega, urduri, estu, kezkati, dardarti
Lege, arau, erregela
Lehen, lehenago, aspaldi, aurretik, antzina
Lehena, iragana, joana
Lerde, adur, bits, apar
Lerro, ilada, errezkada
Lodi, gizen, potolo, mamitsu
Lotu, estekatu, gatibatu, atxilotu
Maisu, irakasle, gidari
Maitasun, amodio, onerezpen
Maite, kutun, laztan, bihotzeko
Maltzur, azeri, tranposo, zimarkun, amarruti, iruzurti
Marka, arrasto, lorratz, aztarren
Martxa, ibilaldi, joanaldi, txango
Men egin, obeditu, kasu egin, jaramon egin, makurtu, errenditu
Mihi, ezten, izpi, zulakin

Prenda, elementu, ale, puska

Probetxu, on, onura, mesede, etekin
Sail, adar, arlo, sektore
Sari, erregali, opari, eskaintza
Sartu, hartu, kabitu
Seinale, ezaugarri
Sesio, matraka, liskar, droga, errita, haserre
Soro, baratze, ortu, alor
Sos, diru, txanpon, txintxin
Sumin, amorru, amorrazio, ernegu
Susmo, aieru, irudipen
Talde, pila, multzo, koadrila, aldra, andana
Talentu, buruera, burutazio, burutapen
Tokatu, egokitu, gertatu, suertatu
Tokatu, dagokio, zor zaio
Traste, tramankulu, trepetxu
Tresna, erreminta, lanabes, gailu
Truk, truke, trukean, ordez, ordainez
Txar, gaizto, oker, bihurri, zital
Urtu, gastatu, xahutu, eralki
Umore, aldarte, olde, gogo
Utzi, laga, lagatu, abandonatu, bertan beheratu
Xelebre, barregarri, irrigarri, bitxi
Xera, abegi, harrera
Zalaparta, abarrots, arrabots, eskandalu, iskanbila

Pare, bi, biga, bikote

Plazer, atsegin, gozamen
Poz, poztasun, pozkari, kontentu, atsegin, alaitasun

Zantzo, irrintzi, garrasi, txilio

Zapaldu, zanpatu, azpiratu, oinperatu
Zapata, oinetako
Zatar, itsusi, ezain
Zientzia, jakintza, jakinduria.

AURKIBIDEA
LEHEN PARTEA
I.BERTSOLARITZAREN INGURUNEA
Kirol eta jolas
Lehengo dibertsio moldea eta oraingoa
Bertso jarriak
Bi adar
Gaurko dibertsio moldea
Lehengo eta oraingo entzuleri

181
181
182
185
186
187
190

II. BERTSOLARITZAREN BARNEGUNEA

Esaera, testua, kopla, bertsoa
Hitza joko tresna
Berezitasuna eta orijinaltasuna
Inprobisazioa edo bat-batekotasuna
Kalitatea
Bertsolaritza jenero herritarra
Entzuleekiko lotura
Bertsolaritza eta poesia
Zergatik atzekoz aurrera
Zergatik atsegin
Euskararen gaitasunak bertsogintzarako
1) Deklinabidea
2) Esaldiaren ordena
3) Elipsia
4) Azentua
5) Aditza
Euskararen desabantailak bertsogintzarako
1) Artikulua
2) Deklinabidea
3) Aditz perifrastikoa

193
193
197
199
200
203
205
207
210
212
215
219
219
220
221
222
223
224
224
226
226

Arrantzale bertsolariak
Emakume bertsolariak
Euskaldun berriak bertsolari
Bertsolari ahalmenak
Plazagizona edo plazagina
Saio integrala
Kubar puntuko dezimistak

227
229
231
233
235
238
241

BIGARREN PARTEA
DOINUA
Doinuak eta neurri motak
Etena
Nolako doinua
Doinua neurtzaile

249
249
254
256
258

Hotsen kidetasuna
Kontsonante familiak
Bokalak
Kontsonante kideak elkarrekin
Errimaren neurria
Zuzentzaile nagusia
Errimakera ezberdinen bilduma
Oinen sailkapena
Balorapena
Bariazioaren balioa
Deklinabidea

259
259
260
261
262
262
267
269
271
275
276
277

ERRIMA

NEURRIA
Zazpi atal handi
1. Hitzak
2. Atzizkiak
3. Hitz elkartuen egitura
4. Laburdurak
5. Elipsia
6. Diptongoak eta diptongo hautsiak
7. Hitz sinonimoak eta antzekoak
Sinonimoak
Antzekoak

279
280
281
286
290
293
300
305
308
310
314