Sal: 1 Hejmar: 1 Kovareke Azad, Serbixwe, Bêteref û Xelkî

Wergera Pirtûka
Ez Mecbûrî Te Me Shakespeare û Sê Mêrên Jin û Wêje
Bêcidiyeta Wergêrê Rûrehman
Sedat Yurttaş Kurd Mihemed
Lokman Polat Ayhan Erkmen Hemkoçer

LATİF EPÖZDEMİR SEDAT YURTTAŞ

OCCO MAHABAD LOKMAN POLAT
AYHAN ERKMEN ÎKRAM OGUZ

NÎHAD GÛLTEKÎN ALÎ GURDÎLÎ

NARÎN OMER ELIND MIZÛRÎ
MIHEMED HEMKOÇER EYYUP GÛVEN

HÜSAMETTİN TURAN CÎHAN HESEN

ÇORÊ ARDA EMÎN AKSÛ
TÊNGÎZ SIYABENDÎ PAŞA AMEDÎ

MIHEMED HESKO YASEMÎN ELBAN

YAQÛB KURMANC MOUHEMED EHMED
MERVAN SERHILDAN DİLBİRÎNÊ D. MÛŞÊ

PEYAM XORASANÎ ZANYAR PAKRİST

EDNAN DOGAN
SEYFEDÎNÊ WELEKORÎ
MEHMÛD BADILÎ
AZAD EKKAŞ
MEHMED DEHSİWAR
RÛMET MED QENDÎL ŞEYXBİZÎNÎ
MİHEMED ERZURUM
ŞEVGER ÇOLO
HEJARÊ FARQÎNÎ
WELAT BAZÎDÎ
KURDÎ SPACE
HOGIR AR

BI HUNERMEND ARMANC RE NIVÎSKARÎ Û XWEKUŞTIN

HEVPEYVÎNEK BALKÊŞ OCCO MAHABAD
 KOVAREKE AZAD, SERBIXWE, BÊTEREF Û XELKÎ

ÇAND, HÛNER, EDEBIYAT, ZARGOTIN, CIVAK, ZANIST, ZARGOTIN, KLAM,

STRAN, DENGBÊJÎ, XWARIN, TEKNÎK Û BI MIJARÊN DIN.

● Koordînatorê Giştî yê Bernamegeh Groupe: Occo Mahabad

● Edîtor: Mihemed Keskîn, Cîhan Soylu

● Qapax, Rûpelsazî, Dîzayn: Rezan Kaya

● Ji Bo Têkîlî: bernamegeh@gmail.com

www.bernamegeh.org

Her nivîskar ji nivîsên xwe berpirsiyar in.

 JI EDÎTOR
Merheba xwendevanên hêja û qedirbilind. Em wek Bernamegeh bi naverok û rûpelsaziyeke cuda bi
hejmara xwe ya yekê ji bo çand û hunera Kurdî dixebitin. Di vê hejmarê de gellek nivîskar bi kedên xwe li
ber we ne. Hêvîdar im hûn ê herdem bi destekên xwe yên xurt pişta me bigrin.

Hûn ê jî di dema xwendina kovarê de bibînin ku hinek nivîskarên me li gor rêz û qaydeya Alfabeya Cela-
det ku hîma wê ji berê ve hatibû qebûlkirin gotarên xwe nivîsandine. Lê hin nivîskarên me jî li gorî Rêbera
Rastnivîsê ku hê niha jî tê nîqaşkirin ku çiqas rast e an jî nerast e zerar û feydeyên wî hene tunene, li gorî
Rêberê nivîsandine. Mixabin tê dîtin ku zimanê me yê ku berê çiqas kêmasiyên wî hebin jî gihîştibû
standartekê lê niha ev hîm û standart ji destê çend kesên ku xwestine xizmetê bikin zimanê Kurdî
belawela bûye. Êdî her Kurd li gorî kêf û hişmendiya xwe nivîsên xwe dinivîsin. Ji aliyê gramer û
nivîsandinê de anarşiyeke mezin derketiye holê. Hêvîdar im em xeta û kêmasiyên xwe bi lez û bez bibînin
ku bi destê xwe zimanê xwe xera nekin.

Pirsgirêka duyemîn jî mixabin hîn kovarên Kurdî yên tên weşandin mîna eşîret, terîqet an jî cimeatên
biçûk xizmet dikin. Zêdetirîn kovarên dost, nas û cînaran tevdigerin. Hûn nikarin di van kovarên weşandî
de nivîskar û rûyên cihê cihê bibînin û bixwînin. Bi tenê reklam û danasîna çend nivîskar û aliyan dikin.
Hûn ê bibêjin ku şev û roj bi hev re digerin, dixwin an jî ken û henekan dikin.

Lewma Bernamegeh deriyên xwe vedike her der, dor û kesên ku heya niha nikaribûne xwe îfade bikin.
Bernamegeh XELKÎ ye ne elîtîst e. Bernamegeh platformake azad e ne girêdayî siyaset an jî sermiyaderekî
ye.

Bernamegeh wek mala we di xizmeta we de ye. Kerem bikin bi hemû fikr û ramanên xwe hûn jî tevlî vê
platforma azad û serbixwe bibin.
 NAVEROK
3- Editor 46- Çima Ên Hişmend Zêdetir Xemgîn in - Yaqûb
Kurmanc
4 - Naverok
48- Ditirsim (Lênûsa Dilê Min) - Ednan Dogan
5- Nivîskarî û Xwekuştin - Occo Mahabad
48- Dayika Botî - Şevger Çolo
10 - Bi Hunermend Armanc re Roportajeke Balkêş -
Mihemed Keskîn 49- Dêrika Çiyayê Mazî - Eyyup Gûven

13- Helbest - Welat Bazîdî 51- Rolê Edebiyatê Li Ser Demê Koronayê - Elind
Mizûrî
13- Ber Bi Sêdarê - Mouhemed Ehmed
52– Di Kultura Kurdî De Kofî - Hüsamettin Turan
14- Ez mecbûrê te me - Sedat Yurttaş
53- Biharîstan- Seyfedînê Welekorî
18- Evînname - Emîn Aksû
54- Gula Ermenî (Gula Keşe) Evîniya Stranê - Narîn
19- Jin û Wêje - Mihemed Hemkoçer Omer

24- Dengbêj Seyîd Fadil Cizîrî 56- Hesenê Metê, Nivîskarê Deryaya Ramanan -
Mehmed Dehsiwar
25- Wergera Pirtûka Shakespeare û Bêcidiyeta
Wergêrê Kurd - Lokman Polat 58- Peyvin Ku Ajalvanên Xorasanî Bi Kar Tînin -
Peyam Xorasanî
28- Helbest - Cîhan Hesen
60- Bextewarî, Hevaltî, Trajedî û Huner di Ramanên
29- Sê Mêrên Rûrehman - Ayhan Erkmen Arîstotalesî de - Alî Gurdilî

31- Heq - Dilbirînê Deşta Mûşê 62- Çîrokek Li Ser Çîroka 'SOSINÊ' - Mervan
Serhildan
31– Di Bin Siya Avê De - Hejarê Farqînî
67- Xweşî û Vegotina Çîrçîrokê - Paşa Amedî
32- Çîroka Serdestan û Qilûlikên Bindestan - Îkram
Oguz 69- Gotin û Bêjîn Di Reh û Rîşeya Xwe De - Qendîl
Şeyxbizînî
33- Şîneçivîk - Azad Ekkaş
71- Salnameya Gel- Yasemîn Elban
34- Afirandin û Pêşketina Alfabeya Kurdî Kurmancî
li Ermenistana Sovyetê de (1921-1991) - Têngîz 73- Siwarê Gogerçînê Tahirxanê Qelenyê -
Siyabendî Mihemed Erzurum

38- Thales, Anaximandros û Anaximenes - Çorê 74- Evdelê Zeynê û Şêx Silê Dengbêj Kerem Behsa
Arda Wan Dike - Nihat Gültekin

42– Keledoş 80- Neynik û çavên xwezaya jiyanê: Krzysztof

Kieslowski - Rûmet Med
43- "Zêro" nevîyê êşê, ristevanê evînê Xwendinek di
romana "Zêro" de ya nivîskar Ezîz Xemcivîn - 82– Hal û Merc—Latîf Epözdemîr
Mehmûd Badilî
83– Feza Çi Ye? Kurdî Space
45- Birano..! - Mihemed Hesko (Birasoz)
85- Teknolojî Hûnera Hemdem Diafirîne - Hogir Ar
45- Oxirbe ji te re - Zanyar Pakrist
 Nivîskarî û Xwekuştin

Occo Mahabad

Di dîrokê de gellek kes û nivîskar hene ku xwe emelê ehmaqan şîrove dike. Arîsto
kuştine. Her xwekuştin sedemên cuda arîstokratekî ye alîgirê hêzdaran e. Bi dîtina wî,
dihewîne. Di vê çalakî û biryara kesane de mirina xelkê feqîr û reben girîng nîne.
mirov di tûrika jiyana xwe de gellek raz û
hestên tevlihev û nefambar vedişêrin. Em Epikuros ger mirov bextreş û bêsiûd be dikare
nikarin mijara xwekuştinê bi pêşdarazên bi mafdarî xwe bikuje loma întixarê çalakiyeke
beredayî mehkûm bikin. Divê baş bê fêmkirin rewa dibîne. Li gorî wî her mirov azad e ku xwe
ku nakokî û aloziyên heyî yên jiyanê xwe bi siya bikuje. Epikuros giringiyê dide azadiya fikr û
mirinê ve nîşanî civatê didin. Loma pirsa "Gelo ramanên mirovan.
çima xwe kuşt?" piştî mirinê giringiyê nade
wate û sedemê. Hûn rast bibînin an jî nebînin Cicero ji ber sedemên olî û civakî li dijî
her xwekuştin ji sedî sed mijareke şexsî ye ku li xwekuştinê disekine.
gorî mantalîte û hebûna xwe sedemên rewa û
mafdar dihewîne. Mirin û xwekuştin jin, mêr,
zarok, netew nas nakin.
Ramyar û fîlozofên serdema pêşîn û nûjen di
vê diyarde û bûyera girîng de cuda cuda EPÎKUROS
fikirîne û tevgeriyane.

Sokrat canê mirovan milk û sermiyana

Xwedayan dibîne lewma ne alîgirê xwekuştinê
ye lê dibêje ger mirov mecbûr bimîne
xwekuştin ferz e. Platonparêzên Nû yên wekî Pythagoras,
Plotinos û Porphyrios jî li dijî xwekuştinê
derdikevin.

Seneca heke mirov zehf kal be û zewqa jiyanê

nemabê xwekuştinê rêyeke mafdar teswîr
dike.

Albert Camus bi hêrs dipirse: "Gelo jiyan

SOKRAT tiştekî ewqas watedar e ku mirov bijî? Wate
nemîne çîrok û serpêhatiya mirinê dest pê
Eflatun jî wekî Sokrat întixarê rê û rêbazeke dike." Lewma di hişê Camus de xwekuştin
rast nabîne, taswîp nake ji xêncî sedemên mijareke pêwîst û watedar e.
mecbûrî.
Nietzsche xwekuştinê erênî dibîne û dibêje:
Arîsto bi temamî li dijî xwekuştinê derdikeve. "Mirov heyîneke xurt nîne, jiyan her roj
Întixarê karê hemwelatiyên bêkêr û xerab lawaziyê bi bêhêvîtiyê ve derdixe pêşberî me.
dibîne û rave dike. Li gorî Arîsto jiyan Ji ber vê carinan çalakiya herî mezin, esîl û
diyariyeke mezin e ku ji me re hatiye dayîn şanaz xwekuştin e.
divê qedr û qîmeta wê bê zanîn. Întixarê wek Întixarê biryara kesên azad qebûl dike.

5
 Di teoriya Erich From de ajoyên civakî girîng
Schopenhauer jiyanê tiştekî erjeng dibîne in ne tehnên kesane û zayendî. Li gorî wî her
xwekuştinê bi dildarî dipejirîne. Bi fikra wî ev mirov di hundirê civakê de dibe mirov. From
civat bi dizî, kuştin, şêlandin û bi hezaran xwekuştinê pirsgirêkeke civatî qebûl dike û
xerabiyan cihekî kambax, rezîl û kepaze ye wisa dinirxîne.
lewre întixarê wek rêya xelasbûnê dipejirîne.
Civaknasên serdema nûjen jî li ser întixarê ji Karl Menninger întixarê di navbera jiyan û
hev cudatir fikirîne û sekinîne. mirinê de wekî şerekî dijwar û jêneger
dibîne. Li gorî fikra wî kîjan xurt be ew
Emil Durkheim xwekuştinê rastiyeke civakî qezenc dike.
şîrove dike. Li gorî wî kesên ku xwe dikujin
êdî bi civatê re li hev nayên bi zanebûn qestî
canê xwe dikin. Durkheim di întixarê de siya
tenêtî, bêhêvîtî û belengaziyê digere.

Kant xwekuştinê naperijîne wekî tiştekî

şermdêr û kerixîner dibîne.

KARL MENNINGER

Ol û baweriyên modern jî xwekuştinê li gorî

KANT xwe rave kirine.

Ola Îslamê xwekuştinê guneheke mezin

dibîne bi teqez qedexe dike girîngiyê dide
Javata û Melvin Seeman di bingeha jiyana mirovan. Lewma rêjeya întixaran li
xwekuştinê de biyanîbûna mirov û civatê gorî lêkolînên kirî di hundirê Misilmanan de
dibînin. Li gorî wan mirovên modern, pirr hindik in.
belengaz û tenê ne rizgarbûnê di xwekuştinê
de digerin. Piştî ferman û nêrînên alim û mirovê dînî
yên Augustin, Ola Xaçpareziyê întixarê erênî
Li ser întixarê gellek teoriyên psikolojîk jî nake û nasepîne. Di serdema kevn ya klasîk
hene dixwazim fikrên çend psîkologan bînim de rewş hinekî cudatir e carinan
ziman. Xaçperestên bawermend ji bo ku ji
zordestiyê xwe xelas bikin mecbûr dimînin bi
Li gorî Sigmund Freud ji bo mirov tişta herî komî an jî şexsî întixar dikin. Di roja me de
girîng diyardeya zayendîtiyê ye. Freud otorîteyên Xirîstiyanî ji xeynî mezheba
întixarê wek sadîzmeke rihî îfade dike. Li gorî Protestanî xwekuştinê gunehekî erjeng
wî mirovên ku rihê wan birîndar û nexweş dibînin û napejirînin.
dikarin xwe bikujin.

6
Ola Cihûtiyê xwekuştinê wekî olên din yên
sereke gunehekî li hemberî Xwedê qebûl dike.
Lewma li dijî xwekiştinê disekine. Cihûtî jiyanê
pîroz dibîne.

Olên wek Hînduîzm, Budîzm û Caynîzim li

hemberî întixarê hikmên dijwar negotine û
neanîne ziman. Hema hema em dikarin bibêjin
ku rê dane xwekuştinê û teşwîq kirine bi kirinên ŞIKOYÊ HESEN
xwe.

Xwekuştin bi sedan reng, sedem û armancan

dikarin derkevin pêşberî me. Lê dive em fêm
bikin ku xwekuştin rastiyeke civakî ye mixabin Şiko di beşa kurdî ya radyoya Yêrîvanê de dest
herdem dê rastî me were. Dawiya dawî nivîskar bi edîtoriyê dike û di navbera salên 1959 û
jî mirovekî/ê ye dikene, digirî, bedbext an jî 1961'an de jî karê şêwirmendî û wergêriyê dike.
bextewar dibe. Hêza nivîskar qelema wî/wê ye. Demekê edîtoriya Radyoya Rewanê dimeşîne. Di
Bi qelem û fikrên xwe pêşengiya civatê dike. sala 1961'an de bi sedema perwerdehiyê diçe
Civat fêm neke jî ew mecbûr e rola xwe ya dîrokî Leningrad'ê û ser zimannasiyê doktoraya xwe
bilîze û bibe neynik û ûjdana civatê. Di dinyayê dike. Di sala 1965'an de di Enstîtuya Gelên Asya
de gellek nivîskarên jêhatî bi sedemên cihê xwe û Afrîkayê de beşa Kurdolojiyê temam dike.
kuştine.
Helbestên Şiko cara pêşî di rojnameya
Ez ê ji xwendevanan re behsa jiyana çend Zanîngehê de û dûre jî di rojnameya Rêya Teze
niviskarên Kurd û yên Biyanî bikim ku xwe de tên weşandin û car caran jî li radyoya Kurdî
kuştine. tên xwendin. Şiko dibîne ku dewleta Sovyetê
pişta Kurdan digire, her derfetê radixîne pêşî
Dema ku behsa xwekuştinê derbas bibe nivîskar wan, ziman, çand, huner û jiyana Kurdan mezin
û helbestvanê Kurd Şikoyê Hesen tê bîra min. û bilindtir dike ji ber vê mebestê herdem dibe
alîgirê dewleta Sovyetê.
Şikoyê Hesen di sala 1928an de li gundê
Camuşvana biçûk ku girêdayî navçeya Axbarana Şairê dildar, qelemhêz û hestiyar Şikoyê Hesen
Ermenistanê ye tê dinyayê. Malbata Şiko piştî di sala 1976an de xwe dikuje lê hê jî sedema
şerê cîhana yekemîn ji ber qetliyama dewletê xwekuştina wî ya rasteqîn nayê zanîn. Gora wî li
xwe xelas bike mecbur dimîne ji Dîgora Qersê paytexta Gurcistanê ya bajarê Tîflîsê ye.
koçî Ermenistanê dike. Şiko hê pênc salî ye bavê
wî Hesenê Mido dimire. Apê wî Sofî lê xwedî Heta mirina Şiko sê heb pirtûkên wî çap dibin. Di
dike. sala 1961an de pirtûka Qalçîçek, di sala 1966an
de pirtûka Tembûra Kurda, herî dawî di sala
Şiko piştî xwendina xwe ya seretayî, navîn û ya 1970an de Meremê Dilê Kurd.
dawî di sala 1948an de diçe zanîngeha Yêrîvanê Piştî mirina Şikoyê Hesen bi navê "Perwaza
beşa ziman û zanistiyê dixwîne. Bi xelaskirina Welat" û "Payîz û Ba" du heb pirtûkên wî çap
zanîngehê ve di navbera salên 1954 û 1957an dibin.
de mamostetiya zimanê Ermenkî dike.

7
Ez çiqas qala wî şairê zimanhez, helbesthez, Di sala 1991an de li Şeqlawayê di Kongreya
fîdekar û jêhatî bikim dilê min diêşe. Şiko Yekitiya Nivîskarên Kurd de dibe endamê
nivîskarekî wêdetir însanekî ye. Divê Yekîtiya Nivîskarên Kurd.
xwendevan bizanibin û têbigihîjin ku her
xwekuştin çalakiyeke kesane ye û li gorî xwe Berhemên wî heta niha di gellek rojname,
sedemên rast û mafdar dihewîne. kovar û malperan de hatin weşandin. Pirtûka
wî ya Li Xurbetê di sala 2013an de li Bakur ji
Divê neyê zenkirin ku xwekuştin qelsî an jî aliyê weşanxaneya Avestayê tê çapkirin.
bêhêzî ye. Ji ber ku her xwekuştin bi zanebûnî Ev şairê dilgeş di sala 2019an de mixabin di
tê kirin û xwestin. Ka ji xwe bipirsin "Gelo çend mala xwe de xwe darde dike. Mebesta
kes dikare ku xwe bikuje konê xwe bar bike ji xwekuştina wî ji raya giştî ve tucarî nehat
vê dinyaya fanî". zanîn.

Nivîskarê duyemîn yê Kurd ku xwe kuştiye Piştî helbestvanên Kurdan divê em hinek jî bala
dixwazim bi we bidim nasandin ew xwe bidin nivîskarên cîhanê. Gellek nivîskarên
helbestvanê zîrek Mihemed Omer Osman e. cîhanê yên întîxar kirine hene wek mînak;
Mihemed Omer Osman di sala 1957an de li Virginia Woolf, Mayakovskî, Walter Benjamin,
taxa Dêrgezên bi ser bajarê Silêmaniye ye tê Sylvia Plath, Cesare Pavese, Stefan Zweig, Jerzy
dinyayê. Dema pola sêşemê dixwend ji ber şerê Kosinski û gellek navên din.
di navbera Iraq û Îranê xwendina xwe nivî
dihêle. Di sala 1975an de dest bi karê Lê ez ê ji we re bi tenê qala du nivîskarên
nivîsandin û rojnamegeriyê dike. Carinan ji ber cîhanê bikim ku bandoreke mezin li ser
sedemên darayî karkeriyê dike. xwendevanên cîhanê hiştine.

Helbestên wî ji aliyê ciwanên Kurd ve pirr tê Parêzvanê bizava futurizmê nivîskar û şanoger
hezkirin. Ji ber helbesta wî ya Generalê Payîzê Vladimir Mayakovski di sala 1893yan de li
ku di dîwana wî ya Li Xurbetê cih digirt navê wî Gurcistanê ji dayik dibe. Bi saya fikr û ramanên
wek Generalê Payîzê hat binavkirin. xwişka xwe Bolşevîkan nas dike di 15 saliya xwe
de dibe endamê Partiya Qomînîst ya
Bolşevîkan. Ji ber çalakî û nêrînên xwe yên
Sosyalistî pirî caran tê girtin û dikeve hepsê.

MIHEMED OMER OSMAN VLADIMIR MAYAKOVSKI

8
Piştî damezrandina dewleta Sovyetê ji bo
pêşxistin û fêmkirina bizava Futurizmê hewl Plath helbesta xwe ya pêşî di heyşt saliya
dide, dixebite, gellek helbest û tekstên xwe de dinivîse. Di sala 1940an de bavê wê
şanoyê dinivîsîne. dimire.

Dostê wî yê ku jê zehf hez dikir Sergey Ev mirin jiyana Plath tevlihev û serobino
Yesenin li Leningradê întîxar dike. Ev bûyera dike. Piştî mirina bavê wê tê dîtin ku Plath
întîxarî dilê wî pirr diêşîne û tesîreke mezin nexweşê psîkiyatrik ya manik depresif e.
lê dike.
Di sala 1950an de li Smith Collegeê dixwaze
Mayakovski gellek caran ji ber fikrên xwe xwe bikuje lê bi ser nakeve wek birîndar
yên rexneyî tê şermezarkirin lewma ji aliyê xelas dibe. Demeke kurt ji ber vê bûyera
nivîskarên din zêde nehatiye hezkirin û xêrnexwez li tîmarxaneyê dimîne.
qebûlkirin.
Di sala 1955an de li koleja Smith diqedîne.
Rihê Mayakovski weki zarekî biçûk û delodîn Piştî kolejê zanîngeha Cambridgeê dixwîne û
bû. Tucarî ji aliyê derdora xwe ve nehat xebatên xwe yên nivîskî li wir didomîne.
fêmkirin. Em dikarin bêjin ku ew mirovekî Gellek helbestên wê di rojnameya Varsity ya
tenê bû. zanîngehê de tên weşandin.

Vladimir Msyakovski di sala 1930yan de bi Di sala 1956an de bi helbestvanê Înglizî Ted

çeka xwe ya emegdar xwe dikuje. Hughes re dizewice jiyana xwe li Londonê
Nivîskara duyemin ya biyanî ku jiyana wê didomîne. Lê ji ber nexweşiya wê ya
zêde zêde bandorker û balkêş e dixwazim psîkiyatrîk ya manik depresif zewaca wê
hinek behs bikim ku bila xwendevanên me zêde dewam nake mêrê xwe berdide jê
hinekî binasin. vediqete bi zarên xwe re bar dike cihekî din
maleke kevn û erzan kirê dike.
Helbestvan û nivîskara Emerîkî ya zarxweş
Sylvia Plath di sala 1832yan de li Di sala 1963yan de ji ber jiyana xwe ya feqîr,
Massachusettsê ji diya xwe dibe. belengaz û dijwar zarokên xwe di odeyekê
de kilît dike berê xwe dide mitbaxê serê xwe
dixe hundirê firinê bi gaza firinê xwe dikuje.

Hûn jî dibînin ku xwekuştin rastiya jiyana

cîhana me ye. Helbet gellek sedemên
xwekuştinê hene: Sedemên psîkiyatrîk,
felsefîk, olî, civakî, îdyolojîk, ekonomîk û yên
şexsî.

Sedem her çi bibe jî ev tercîha kesan e. Hûn

bûyer û rastiya xwekuştinê qebûl bikin an jî
nekin ew ê herdem her roj şopa xwe bi siya
mirinê ve derxe pêşberî we.
SYLVIA PLATH

9
 Bi Hunermend Armanc re Roportajeke Balkêş

Mihemed Keskîn

1. Niha bawer im xwendevanên me meraq dikin

gelo Hunermend Armanc kî ye çawa jiyana
xwe didomîne.

Ez di sala 1960’î de li Omeryayê gundê Herbê

hatimê dinê, Omerya herêma di navbera Masertê
(Omerlî) û Nisêbînê dikeve ku girêdayî Mêrdînê ye.
Di sala 1970ê de em derbasî Îskenderûnê bûn û
mala bavê min, hê jî li wiran e. Ez piştî salên 90î civatê, nikarin klîbekê bikşînin û xwe bidin
derketim ji derveyî welat û li Swêdê bi cîh bûme. 20 nasandin. Bi we divê çi bikin ku xwe bidin
sal e bi karê bernameyên TV’yê mijûl im û di heman nasandin.
demê de karê hunerî dikim.
-Ez baweri m ev dem ev pirsgirêk hatiye
2. Gelo li gorî we rewşa muzîka kurdî ya îroyîn çareserkirin, ji ber ku niha tora civakî (sosyal
çawa ye? medya) gellek derfetên baştir dide ev jî lê nû, li ser
Youtube û malperên din bawer bike niha
Gellek helwest hene û di heman demê de di hemî temaşevan û guhdar zêde bûne, ji ber alternatîfê
rengê muzîkê derdikevin pêş, ev gellek hestê mirov zêde li pêşiyan wan hene. Di kanalê TV’yê de huner
pêş dixe û wek tê zanîn hunera kurdî ne tenê bi li gorî sîyasetê tê meşandin.
kurmancî ye, lê em dikarin bêjin bi hemî zaravayên
din jî, pêşketinên baş hene. Lê ger ku mirov bi çavê 4- Gelo çima şîrketên muzîkan an jî medyayên
rexneysî temaşe bike, helbet bi xwe re gellek sereke yên kurdan ji xêncî çend hunermendan cih
kêmasî û tevlihevî jî tîne. nadin wan civanên zîrek. Hûn medyaya kurdî
vedikin her meh her sal reklam, xeber û
3. Em dibînin gellek hunermendên civan û ji ber roportajên eynî kesan hene. Çima herdem eynî
bêderfetiyê nikarin deng û awaza xwe bigihînin rûyên naskirî ser medyayên kurdî ne. Hûn vê
rewşê çawa dinirxînin?

-Min li jor jî, hinek vekir. Baş e ku tora civakî li pêş

ketiye. Niha derfetên hunermendên ciwan an jî,e m
bêjin nû, bêtir heye.
Mixabin mirov dikare bêje sîstemek hatiye avakirin,
û hunermendên nû, nikarin bi carekê re derkevin
pêş, helbet mijarek gellek berfireh e rastî,ez
naxwazim bibe polemîk, dibe kû şaş bê fêmkirin.

10
 mirov li pêş dixe mirov nikare bi tiştekî din re
bide muqayesekirin. Helbet ez ji bo kesekî ku bi
xwaze zimanê xwe li pêş bixe ez dibêjim. Dibe
mirov bi rêk û pêk bimeşîne, Loma jî, rola
rêvebirê dublajê gelek girîng e.

7- Ez carinan televizyonên Bakur vedikim xwe

bi xwe dibêjim çima fîlmên biyanî nayên
Kurdîkirin çima kurdên me hesreta fîlmekî ne.
Televîzyonên kurdan şev û roj bi propaganda û
ajîtasyon re mijûl in. Gelo hûn vê rewşa
5- Em dibînin asîmîlasyon û oto- medyaya kurdî çawa dibînin?
asîmîlasyoneke mezin heye çima kurdên me li
zimanê xwe xwedî nakin. Bi we li dijî Me gellek carî hewl da. Yek mafê telîfê yê
asîmîlasyonê muzîk dikare roleke çawa pêk fîlmên nû budceya (butçe) kanala me têr
bîne? nedikir, yan dî fîlmê ku tu hilbijêrî ji aliyê
revêbiriyê ve, wexta tê hilbijartin li naverok û
Dinya îro li ser teknolojî û dîjîtalê tê dîzayn konsepta wê dinêrin, çiqas li gor sîyaseta me
kirin, Medya sîyaseta herî sereke dimeşîne. Di ye, wê demê gava tu li erzan bigere û bijarebe,
sala 1995’an de gava yekemîn kanala kurdî Med tu çiqasî dublajek xweş çêbikî jî, cîhê xwe
Tv. Dest bi weşanê kir kurd jî, fermî ketin nav vê nagire.
sîstemê û biryarek gellek hêja û di cîh de bû. Lê Loma jî, Medya zêde derfet bi dest naxîne. Niha
mixabin her kuteknolojî li pêş ket, her çiqas dinêrim qanaleke bi navê Ava Tv dest pê kiriye,
kanalê kurdan zêde jî bû, lê li hemberî lê nizanim çima bi xwe çênakin û tenê
kapitalîzmê zêde nikarin li ber xwe bidin. Ji ber rêzefîlmên Tirkan Dublaj dikin, ger bi rastî ji bo
ku sedema yekemîn hemî kanalên me dibin gel bixwazin tiştekî baştir bikin û derfeta wan ya
baskên sîyasetê de ne,yan dî, kanalê dunyayê,bi Aborî heye, dikarin gellek alternatîfên din
reklam û bi sponsorê gellek mezin jîyana xwe biafirînin û li hemberî helwestên hişk jî,
didomînin. Ji bo Kanalên kurdan ew derfet namînin.
tune. Bernameyên ku ji bo ciwanên îro bikarîbin
xwe tê de bibînin pir kem in. Dîsa zimanek dibê
ji mal dest pê bike. Mixabin ruhê me kurdewarî
ye, lê mejîye me yê dagirkeran e. Jixwe ku
beravajî vêna ba, niha her çar perçe rizgar dibû.
Em aşiqê zimanê dijminê xwe ne. Heta carna jê,
ji bo wî zimanî em ji wan xweştir biaxivin, em
zêde xwe diwestînin. Ji xwe ez dikarim bêjim yê
ku rola xwe dileyîzîne muzîk e. Ji TV’yan bêtir
Hunera Kurdî bala gel dikşîne.

6- Em dizanin we demek karê dublajê jî kiribû.

Gelo karê dublajê zor e yan na?

Karekî gellek bi wate ye, bawer bike ewqas

11
8- Hûn jî zanin di nava Kurdan de çanda
rexnekirinê tune. Hûn mijarekê rexne bikin ya
we dikin bênamûs, xayîn yan jî heqeretên
curecur dikin. Di vê meselê de fikrên we çi ne
gelo? Kurdên ku ji sibê heta êvarê
demoqrasiyê dixwazin çima rexnekirinê wek
sûcekî dibînin?

Ji kurdan bêtir em bêjin, rêxistinên sîyasî . Hûn

jî dizanin yekemîn hevoka rexne û rexnegirî di
nav hêza PKK ê de dest pê kir. Ez jî bi xwe bi
salan e di nav dezgêhê vê rêxistinê de kar dikim
û wek sîyasî jî, bêtir nêzîkî xwe dibînim. Di her hemberî hev bi tolerans bin, em vê li pêş xînin.
rêxistinê vê haraketê de civîn çêdibin, di van Bala xwe bide dagirkerên kurdistanê hemî bi
civînan de hemî hevalên ku beşdar dibin li hev re di bin re şer dikin, lê ku mijar bû kurd û
hemberî hev ku pêwîst be, rexneyên gellek berjevendiyên kurda di 24 seetan de dibin
dijwar dikin û di wê civînê de her tişt çareser birayên hev û civîn li ser civîna li dar dixin. Em
dibe. Lê mixabin ev demokrasî ji bo kes an jî Rêxistinên Kurd yekemîn em ji hev ne razî nin û
saziyên ji derve tune ye. Kes an jî sazî gava ya herî xerab dijminên me ewqas bi dest û
tiştek PKK rexne dikin, li hemberî xwe gellek lingên xwe ketine nav me (ajan) di gellek
helwestên tund dibînin û li gorî min şaş e. mijaran de em nikarin serbixwe tev bigerin.
Gellek carî li hemberî min jî ji aliyê hinek kesan
nîqaşên sîyasî tên vedivin, lê ez gellek bi hemd li 10- Roportajeke pirr xweş bû spas dikim bo
tev digerim, ji ber ku ez li xwe rêxistina xwe ji we. Hûn dixwazin wek dawî çi bêjin ji
warê teorî be gellek serdest im. Ez ê çima hêrs xwendevanên kovarê re.
bim? Hêrs bûn karê nezanan e.
Gelê kurd hûn çi ol, çi zarava, ji çi herêmê bin, ji
9- Gava mesele û mijar Kurdên me bin meriv bîr nekin hûn berî her tiştî kurd in. Û dîsa ji bîr
mixabin diweste. Gelo Kurdên me divê îro çi nekin hemî sazî û partîyê me yê çêbûne ew
bikin ku pêş bikevin? qebûl bikin û nekin, hûn herdem rexnê xwe
bikin lê di heman demê de çalak bin ne tenê li
Mijarek gellek berfireh e, pirtukek têra vê pirsê ser tora medyayê. Alîkar bin li xizan û fêqîrên
nake. Tenê hemî kesayetî, sazî û rêxistin dibe li xwe, rê nedin ji bo dijmin bi dilê xwe bi me
bilîze. Ez Ecem,Tirk û Ereban gellek baş dizanim.
Di vê roja ku em bê dewlet in jî, bawer kin em ji
wan gellek bêtir şareze, zana û jîrtir in. Xwe
kêm nebînin li her qada ku hûn lê dijîn her yek ji
we bila mîna sazûmankarek, serokek, rêxistinek
û welatparêzêk gelê xwe be. Em dikarin bi wan
lê, tenê dagirkeran bi sedsalan e di navbera
herçar perça de sîstemek û sînorek xwe danîne.
Perçekirina wê hinek zahmet e. Hemî ev e pirs
girêk.
Ji kovara we re ez spas dikim ji bo vê firseta we
da min, serkeftin ji we re dixwazim.

12
 Dema Dayik rondikên xwe
di landika hêvîyan de dilorînin Ber Bi Sêdarê
û li ber bayê payîza welêt
xewnên xwe dihêrin û dibarînin…! Li keştiyekê siwar dibim
wê çaxê evîna te … Di şeveke ezman sayî de li kolanê ji
di dilê min de hişyar dibe stêrkan semayekê dardixim
û ez li ber pêlên lehiya hêsirên dayikan Nikarim navê te bêjim Ditirsim qaqlîbaz
roda diçim navê te li ser lêvê min birevînîn
Welatê min..
Ji keştiya xeyalan dadikevim
Diçim ji vêderê Ber bi
Hinek hesret sêdarekê ve dimeşim
Hinek xem Û dibêjim
Hinek bendemana te Xwezî! min berdana lêvên te ye di nav
Hinek nehatina te lêvên min de hêsîr mayî bi tu tiştî
Hinek bêdengiya te nepejiranda
Hinekî ji te
Hinekî ji xwe Sêdar nîvfetisî min davêje
Hinekî ji me bi xwe re dibim û diçim. Sêdar jî min bê te qebûl nake berxê

Were Bê te mîna demjimêra bi dîwar ve li

were eger rojekê tu hatî maleke bê xwedî lêdilim
bila keskesor Ji qehran rûyê xwe parçe dikim
xwe li bedena me bipêçe Xwezî min tu nehêla porkurê
bê sînor.
bila şalûl û bilbil Dizûrim ji navkelîbûna xwe
stiranekê ji himêzkirina Mirin jî min naxweze bê te canê
min û te re bistirên Kesekî ehil'îman jî tune niviştekê ji te re
tenê li hember min rûnê çêkim
kêlî bi kêlî temenê min bidize Li serê xewnan jî tu tune yî
bibe perestgeha evîna xwe Bi dereweke bedew jî min nikaribû tu li
bike şaneşîn , ba xwe bisekinanda
Tu tê da bibe gul, Çiqas dem bihurî min nikaribû tu jibîr
Ez jî bibim gulîstan. bikira nikaribûm.

Welat Bazîdî Mouhemed Ehmed

13
 Ez mecbûrê te me
Sedat Yurttaş

bibirîya.
Ez, pişt nîvro û bi hemû dirêjahiya şev a reş
li benda xeberek jinikê sekinîbûm. Tû Ev hal ji bo min bi mane ya xwe ya gotinê,
xeberek jê derneketibû. Pêsanîya di nava kerasatek rasteqîn bû. Bi bêhntengî û bi
serê min de derneketibû. Heçkû di danê kabûsan ve tijî pişt nîvroyek, êvarek dilzîz û
sibehê de, jê re, her çiqas saet ne belî buya jî, şevekê dirêj î bi nalîn şûnda, hal û hewala
min çûyîna xwe ya bajarê wê qutebir gotibû. min ber bi ya herî xerab, bi nediyariyek bê
Ger nehatinek min biqewûmîya jî, dê hezkirî û bê evîndarîyê ve diçû.
miheqeq min xeberek bidaya wê. Lê him
neçûm û him jî min tu xeberek nedabû wê. Di tevahiya wê waxtê de, min qîma xwe pirî
Min bi vî awayî, li gorî xwe haleke nediyar caran bi kontrola telefona xwe ya peyaman
ava kiribû û hêvî kiribû ku dê jinik neçar neanîbû û ji bo tedbîr facebooka xwe jî, ne ji
bimaya û li min bigerîya. Sekna min, hêvîya peyik, ji ser browserê kontrol kiribû û
xeberekê mizgînîya evîn ê bû. Lê sekna min sekinibû. Car caran jî bi hêviya rakirina wî
bê bergîdan mabû. ya astengkirina facebookê li qutîka lêgerînê
nav û paşnavê wê bi
Hinek qûrnaziya lezgînî û bi
şerqî û hinek jî di elimandinî zûtirkê
esasê xwe de, bi nivisandibû û di hê
bêhna helwesta vê cihê vala da lêgeriya
bêrêtiyê, min hêvî bûm. Dihate
kiribû ku careke din fahmkirin ku cihê
ez û jinikê bikaribin min ê di lîste ya
bi hevre têkiliyên redkirinê de,
xwe raxin ber nehatibû guhertin.
çavan û bi vê rê ya
xapînok bikaribin Mîna ronkahiya rojê
bi dor firehî, her tiştî dubare, sêbare bi hevre li rastê bû ku, jinikê têkiliyên xwe û di nava
biaxivin. Hevî tezekirina axaftinê û hêza a min de, heye ku tu çênebûbû, qedandibû.
hezkirin ê evîn bû. Bêtêkilî bêhezkirin û bêevînî. Jinik bi
biryardarî ji min dûr disekinî. Ji ber vê yekê
Nebû. Hewla min vala derketibû. Serobinî min, serê sibehê heya ku dest dida zû,
bûbûm. Wisa têkçûbûm ku ji jinikê xeberek berovajiya her rojê, ji xwe re neskafeyek bi
ji rêzê jî, dê ji bo min di qîmeta ava jiyanê de şîr çênekiribû û venexwaribû. Bi bayê bezê,
bû. Lê li min negeriyabû û jî, ji min re xwe ji mal avêtibû der. Heye ku, ji
peyamek jî neşîyandibû. Wisa xûyabû ku fetisandinê filitibûm.
hest û helwesta min, bi qasî mîsqalekê jî, jê
re ne xem, ne derd û ne jî bar bû. Bêxemî Ez serî di berde, li erebeya xwe siwar
belkî hinek hezkirin lê ev tu ne evîn bû. bûbûm. Berîya ku kontaxa erbeyê
biçerixînim, careke din min li “whatsapp” ê
Jinikê bi helwesta xwe, têkiliyên me ên ku mêze kiribû. Gelo, jinikê mîna ku demek
pir li cihekê jî rûneniştî, dikaribû biqedanda dirêj bû, her sibeh ji min re “Rojbaş”
û bi biryardariyeke mezin î bêqisûr nîşan dinivisand, heye ku careke din
bida ku hemû têkiliyên xwe ji min û ji bin ve nivîsandibûya. Nivîsandin hezkirin,

14
nivîsandin evîn bû. Lê an. Whatsappê jî serê bixûranda. Xweziya tekira xwar, an cam
xwe kribû ber xwe. Lê min, dîsa jî mîna ku j vekira û sînga xwe bida ber bayê sar. Di wê
imin re peyamek ahtibe jê re mesajek, kêliyê de, destê min, bêyî iradeye min dirêjî
bersîvek nivîsand. bişkoka radyoyê bû. Mîna ku hinek ji min re
bibêjin:
“Rojbaş xweşikbûn!”
“Tu çi sekiniyî. De veke wê quzilqurta
Mesaj, di tewrê têkiliyê me de, ber bi radyoyê!..”
nezanînê ve şîyand. Bi bayê sibehê re birê
kir.

Di pêy mesajê re erebe şixûland. Giran giran

bi rê ketim. Ji aliyekê de guhên min, bi
hatinek mesajekê re xwe bel kiribûn û li
aliyekê jî bêdengiya dirêj î kûr û tarî guhdarî
dikirin. Hedûrî nediketê min. Bi navberên pir
kin, li ekrana peyaman, di cihê vikîvala da
dinihêrîm.

Sekin jî, nerîn jî û hêvî jî bê encam bû. Rewş

yekser li ser neyînî yê bû. Mîna ku jinikê
çend roj berê ji min re nivîsandibû “Bi xatirê
te!” û deriyê ku her dem jê min re li ser pişte
vekirî, yê whatsappê xirp û hatibû girtin. Min
dengê çerixîna kilîtê bi guhên xwe bihîstibû.
Lê dîsa jî min bi xwe nikarî bû. Bi sekna
xwe, bi gurpîna dilê xwe, bi hêviya xwe
nikarî bû. Lê demjimêr, her dibihûrî.

Ji bo min, dinya bi carekê de bêmane bûbû.

Ku bi piranî min erebeya xwe bi kêf diajot, Min, bi tevgerek heytehol radyo vekir û bi
ajovaniya xwe mîna cûreyek azadîyê, mîna heman biryardariyê dengê wê bilind kir. Ji
xweserîyek cihêreng hîs dikir, wê sibehê ji bo hoperloran dengê Samîme Sanay’a ku di
min berovajî bûbû. rengê sûlavkê de gûr û zîz bilind dibû û bi
heman xweşikahî û hestiyarîya xwe ve
Rê yên ku jê derbas dibûm, derdor, dar û ber, hundirê erebeyê tijî kir. Camên erebê û canê
avahî û pir, ezman û ewir û hemû tiştên ku li min bi hevre lerizî. Kelecan û coş û girûzî li
ber çavên min diketin ji naveroka xwe vala laşê min belav bû. Helbest a navdar, ya Atilla
bûbûn. Her tiştên dorê dagerîbûn heyokên İlhan “Ez mecbûrê te me, nikarî bizanîbî” bi
maneyên xwe wenda kiribûn. Bi tenê bi meqamê “Nîhawend” de li ser derd û kulen
elimandinekê, erebeya xwe di nava min bi nalînan venişt.
bêdengiyek mezin, kûr û dip î dirêj de ber bi
cihê xwe yê kar ve diajot. Lê mîna ku ber bi Şaşî û dilxweşî di nava hev de bû. Kilamekê,
nezanînekê ve biçim. Min nedizanibû ku ve şiîrekê, dengekê, awazekê ew û ruhê wî min
diherim û dê li wêrê çi bikim. Gelo min ê ê şikestî, encax ewqas dikaribû fahm bike.
destê xwe li ser badokê bihişta an danîya ser Vebêje û ewqas pê re hevbeş be. Fahm kirin
vites ê. Porê xwe tevda, an rihê xwe hezkirin, fahm kirin evîn bû.

15
Ji aliyekê de, gotinen Li ser vê îhtîmalê min
helbestê hûzna, valahî û bixwe bixwe re; “Baş e, lê
bîrkirina hundirê min yekser min hîç jê re peyamek
mezin, ji aliyekê de jî neavêt ku!” bi dengeke
watedar dikir. Gotinên nizm î bêçare gote.
helbestê çend caran li pêy
hev bi dengê bilind dubare Di pêy qedandina kilamê
kir şûnde bi lezgînî ji re, di destê min de bi tenê
telefona erebeyê pê li girtina radyoyê mabû. Bi
bişkokên nimreyên telefona dilgiranî bişkoka radyo yê
jinik a dilreq, xweşik, delal, girt.
xapînokû û xeyîdok kir.
Rê ya kin a ku diçû cihê min ê kar, wê rojê
Ax ger jinikê bersiva telefona min bidaya, mîna ku wê qet neqede wisa dirêj dihat. Ne ji
telefona xwe vekiraya (!) dê bêsekin bi qasî biharê, ne jî ji rohnkayiya sibeha xweşik a wê
ku helbest di bîra min de bû, dê jê re bi dengê sibehê hayedar bûbûm.
xwe yê herî bikeser, şikestî û hewcedar
bixwenda. Ji dûr ve bûya jî, dê min jê re mîna
Dema derbasî ofîsa xwe bûm, min nedizanî
ku li ber wê cûnnî şikandibe, çok dabe, bê şik
bû e-mailên xwe jî li min asteng kirîye an na.
bi çavên xûmam, bi dilê xwe yê birîndar jê re
Ger binivîsim, dê bigihîje ber destê wê an na.
serenat bikira. Lewra li cihê mijara maîlê: “Bi rastî ez
nizanim ev maîl dihê bigihîje te an na!”
“Ez mecbûrê te me, nikarî bizanibî nivîsand û tiştên ku wê sibehê min jiyabûn bi
dor firehî, lê bêyî ku nivîsê rast bikim jê re
Navê te mîna mixekê di aqlê xwe de şîyand.
digrim
Çavên te mezin mezinî dibin. Heman maîl şiyand û hem jî heman peyam
Ez mecbûrê te me nikarî bizanibî şîyand whatsapp’a û sms’a wê. Bêyî ku li
Hundirê xwe bi te germ dikim …” hişyarîya sînorên peyvan mêze bikim, hemû
tikand in.
Encax di telefonê de sosretiyek hebû. Mîna
ku telefon qet li alîye hember negere, Di pêy mail, wathsapp û mesaja sms’ê, bi
bêhemdê xwe, bê îşaretek ji xwe bere bi dawî hestên kûr ên bi xwe heyf anînê hêdî hêdî pê
dibû. Tu dengek tunebû. Çend caran ceriband li bişkokên nimreyên telefona wê kir. Du
şûnda, bi bêhêvitî dev ji gerê berda. carên ewilî mîna dengê ku di erebeyê de
bihîstibû, bêbersîv, valahîyek û tarîyek bihîst.
Dihate fahm kirin ku di axaftina me ya herî Di ya sêyemîn de qêriyam “Xwedayo!” bi
dawî de, jinikê çawa ku ji min re gotibû “Ger şaşwazî û şahî min fahm dikir ku telefona wê
tu careke din ji min re peyamekê biavêjî ez lê dide. Min nefesa xwe kûr kûr girt û da.
dê nimreya telefona xwe jî biguherim!” û Çend caran li ser hev min bi zimanê xwe
wisa xûya dikir ku, gef û gura xwe xwe bi cih lêvên xwe şil kirin. Hîn şaşiya min a bi şahî
anîbû. derbas nebûbû ku jinik, bi hemû zindîtiya
xwe û bi awayekî ji xwe bi bawer û bê paxaf;
Jinikê, tişta ku herî bêîmkan dihate xûya
kirin, di sînorên herî tûj de helwest nişan “Fermo!” got û telefon bersivand.
dabû.

16
 Ax, ew li ser eynî xwe negirtina ku di nava
kelîyan de li atoman belav dibe!
Ax, ew sekna nafîle ku di qirikê de tahlek
jahrîn dihêle!

Di destê min de telefona ku ji alîye hember, ji

alîyê jinikê ve xirp û hate girtin:

“Gelo mirov dikare çend caran hilweşe?”

Min çavên xwe girtin. Nefesek kûr î din girt Bixwe bixwe bi dengeke nizim pirsî. Tiştê
û da der. Bêyî ku bizanibim peyamên min qutebir, ez careke din bi tevahî hilşîyayî,
xwendîye an na, zêdetir ji aliyekê dirêjî rûxîyayî bûm.
kompîtura xwe ya ku jê dengê kilama wê
sibehê hîn bilind dibû, gotinên wê mêze kir.
Bêyî biaxifim, bêyî ku bifikirim, bêyî ku
sînorekê têxim navbera xwe û wê, bi hemû
coş û dilzîziya xwe min dest bi xwendinâ
helbestê kir.
Risteyên çarîna pêşin li pêy hev xwend.
“Fermo” ya jinikê bi îhtîmalek mezin ji
derveyî sekna wê, heya dikare ji adetan der
dihate bersivîn.
Lê jinik, tiştên ku dijîyam, ji hiznê ta SEDAT YURRTTAŞ
bihecînê, ji kelecanê ta coşê, ji şaiyê ta fahm
kirine, di dawiya dawiyê de heye ku aşîtîya
navbera me de xelisandina têkiliyê bi dilreqî
tahn da alîyekê, bêyî ku qiymetekê bide hewl
û hêvîya min bi dengeke tije gef û gur:
Sedat Yurttaş di sala 1961ê de li
“Li min siyê neke bes e! Ji te dûr bi têra xwe Amedê hate dinyê. Dibistanên
aramim.” got û hevpeyvîn qedand. Telefon li seretayî, navîn û lîse li Amedê
ser rûyê min girt. Xalek tund danî ser dawiya xwend. Di pêy mezûniyeta
têkiliya min û xwe. Xalek tunda danî ser “Fakulteya hiqûqê ya Zanîngeha
hêvîya min a hezkirin û evîn ê. Stenbolê, li Amedê dest bi parêzerîyê
kir. Di hilbijartina giştî 1991an de, ji
Ax, ew rê ya ku bi berjêr û berjor, ji keserê kontenjana Partiya Ked a Gel HEPê
ber bi bihecînê dere! di (Partîya Sosyal Demokrat ya Gel)
Ax, ew şiverê ya şemitok a ku ji kelecanê ber SHP bû parlamenterê Amedê. Hate
bi coşê hildikişê! girtin û darizandin. Şanzdeh mehan
Ax, ew baxê peywên belawela ku ji şaşiyê di hepsê de ma. Ji damezrîner ên
dirêjî pê fahm kirine dibe! PENa Kurd û endamê PENê ye. Li
Ax, ew arezûya ku ji şer daxwaza aşitiya Amedê dijî û hîn dinivîse.
çîqila ziravok a zeytûnê dike!
Ax, ew bi destê xwe yên berepaş wêda kirin a
ku mîna kevir li ser dil rûdine!

17
EVÎNNAME

Hişsen'anîyekî beytbeyhûde me Di çîrokên li ser devê dengbêjên

Botanê de
Di cehenema dil'aran de
Nalîna stranên Zînperest Mem im ez
Xwelîya meytê xwe berhev dikim
Çend temen, çend xortanî
Li şevînên berfînan
Min di çemên bêbextîyê de fetisandin
Bir bi bir kerîyên êşan diçêrînîm nizanim
Li nizarên awirrûxandî.. Lew min girî ji dilê Bekoyan jî anî
Lew dev ji min berde birînê Tu bawer nekî vaye bê dengîya Dîclê
Hew dikarim bi rondikên şewitî Û reşgirêdana Birca Belek..
Te li ser darbesta nefesê bigerînim.

Zinar bi xwînê dinivîsin navê min

Zindanîyekî bêwelat im Li qedera enîya karxezalan,
Li binê bîrên di çolên devê maran de bi bîna zilf û xalan Siyabend im.
wendayî
Minminîkên mirênê
Mîna Yusifê Ken'anî
hêsirên Xecê dikişînin birîna min.
Ez û bîr û dîwar û mar
Lew li min gor e îro
Ro hilnayên ji axa sar
Ev çiyayên spîxemîlîn li ber çavên
Nû fêhm dikim jana Zuleyxaya bê min.
bînahî
Lew li min heq e
EMÎN AKSÛ
Jehra devê marî
Û heyateke beytilşe li ber vî dîwarî..

18
 Jin û Wêje
Mihemed Hemkoçer

Dema em dibêjin: jin, yekser hişê me diçe Axa bûye, bûyer û qewmîna vê dastanê
ser dayikê, xayîg û xûşikê, yar û dîlberê, û Gundê Hemamê bûye, Hevdil û hevbengiyê
ew jî ku eger bi dik bêne şîrovekirinê, helbet xwe jî Gênc Osman bûye, Gênc Osman jî ji
wateyên wan ên herî mezin jiyan, jîn, dayîn, Sîwazê bûye, xudî leşker û Urdiyekî bi nav û
evîn û heyîna me ya li vê dunya fît û fereh e. deng bûye, çawa dikeve bin bandora evîna
Û dema em qala wêje jî bikin, helbet tevî Nazê û jiyana wan tevlihev dibe, em ê di vê
hindik em çêra roman, çêrok, helbestê dikin, sitirana ku Nazê bi xwe afirandiye de , em ê
û ji van herdu gotinên ku me kirine binihêrin ka gelo dahîna jinan gihîştiye kîjan
navnîşana gotara xwe û me pir bi kurtî ew pileyê !?
dane nasîn, me xwest ku em deriyekî ji
dergehên mezin ên folklora gelê Kurd li Piştî afirandina vê stiranê û xweşikbûn û
Efrînê - çiyayê Kurmênc- li rojavayê navdengiya wê, ev kilam bi rêya berderê
Kurdistanê, yên ku hêj mendelkirî, liçerp û Nazê dighîne dev û zimanê xelkê û hêdî hêdî
bi kilît, em ji wan deriyan, deriyekî vekin û dengbêjan ezber kir û li dîwanan nav da, ta
em guh û bala xwe bidinê ka gelo çi di paş ku bû folkilorekî hêjayî parastinê.
wan dergehan de heye!? an jî em binihêrin Sitran bi Navê Gênc Osman e û pir
ku çavên me çi di wan qonaxan de dibînin û dengbêjan ew lorandiye, lê min ev beş ji
kêl dikin!? devê dengbêj Bav Seleh wergirtiye.

Tevî ku ev babetên em qala wan dikin hêjayî

pir lêkolîn û şopandinê ne , lê li vir em ê wek
agahdariyek piçûk û nîşeyek e girîng bidin
xûyakirin û diyar bikin, daku em mafê jinan
biçesipînin û rişme û mora wan a hunerî em
winda nekin û nedin piştguhxistinê û
biparêzin û nebin gunehkarên wan.

Û eger em çendî pesna jinan jî bidin û kar û

barê wan ê ku di jiyanê de wan hilgirtiye ,
ger em bidin xûyan û vekolin jî, sedî sed em
nikarin ji bin barê wan derkevin û ne jî em
dikarin mafê wan bi cî bikin û wan ji xwe
razî bikin ! lê li vir, em ê li ser kar û hunera
jinek ji jinên kurdên Efrînê yên ku folklora
me xemilandine, em ê nimûneyekê ji wan
bînin ziman ku çawa di çand, wêje, huner û
dahînê de rolekî girîng û balkêş lîstine û
dîroka me pê zengîn kirine û herwiha
bandora xwe gihîştiye kîjan asteyê !?

Leheng û dahînera babeta me jinek bi navê

Naza Menên e, ji gundê Şerra, navçeya
Efrînê, Çiyayê kurmênc, Kurdaxê, Rojavayê
Kurdistanê. Hevjîna Ehmed Axa yê Omer

19
 GÊNC OSMAN Û NAZA MENÊN Lê anê bejin balavê Gêncê min zirav e darek ji darê
behîvê, şivek ji şivê beyamê
Lê anê....
Ne mila xuva bihata li kuderê ne li kuderê.. li
Lê anê bejin balavê Gêncê min zirav e hembera deşta cûmê, li pozê çayê Bêriqdêr, li pesarê
Lê dayê bejin balavê Gêncê min zirav e ji tayê qudret Hemamê
nêrgizê Ne min bala xwe dayê li bejinê, li balavê, li yardamê
Êlkana firqeta bayê eşqê lêdixê diçelqê û dihezê Bejin balava Gêncê min li hev e mîna şiva îmamê
Ne mila xuva bihata li kuderê ne li kuderê..lê anê li Erê min bala xwe dayê di ber pişta Tereblûsê re
qeza xetayê li ber pêla deryê û dengizê dibirûsê kalana qamê
Ne Gêncê min î bi rê ketî ji welatê dê û bava ji Gêncê min kê devê xwe bigerînê welat û memleketê
Sîwazê xerîba û bajarê şamê
Min go te devê xwe gerand welatê xerîba mekev
bajarê şamê
Tu kê li ku bêlê min karê, min mekirê, min belayê,
min telamê…
Ê de bajo Gêncê min bajo bajo rêdûrê min bajo
Lê anê..
Lê anê bejin balavê Gêncê min dîsa zirav e
lê anê bejin balava Gêncê min dîsa zirav e
Ji darî ruman û rumbaza
Ne mila xuva bihata li serê çiyan û li gaza
Ne bila anê..rojek hilata ji kul û kedera dilê min û
Erê..... Gêncê min re
Hele rojikê ji rojê rebî alemê tu balê xwe pêde li halê Mila lêxista li serê Serhedê ez bi qurbano li nav
min bilmezê sendelê berfê li gebaza
meraqê dila li mera dixê bi eletê bi merezê Bila anê.. ji wê bi şûnda lêxista li kuderê ne li
kuderê ..lê anê bila lexista li çemê Diclê û Xabûrê di
hele rojekê siwar be li hespê çal, tu vê nişana teresên ber re bihata dengê qamûş û saza
Tirkan û Osmanliyan bêxe ji omizê
bila ji wê bi şûnda lêxista li kuderê ne li kuderê li
Siwar be li hespê çal li hêteka çayê me yî Kurda, ez çelîka deşta Sirûcê li taqimê Kîka, Kêtika, Dudyan û
ê bibêm Gêncê min î bûye mêvanê min tolê..min Beraza
tolqizê...lo lo lo lo
Lê anê bila ji wê bi şûnda lêxista li kuderê ne li
Êde bajo Gêncê min bajo ..law law law kuderê, li Feratê bêrecikê di ser re bihata dengê
Lê anê.. qulingan û qaza

Lê anê bejin balavê Gêncê min zirav e Bila ji wê bi şûnda derbas bikira hêteka çayê
Kurmênc ciyê dîlbera, bilmeza esmera, zeriyan û
gerden gaza

20
Lê anê.. caw e, di mabêna cêw û xêse da serî min bi qurbano
çar
Lê anê bila derbas bikira bajarê Diyarbekira şewitî
ciyê mêran û mêrxwaza
Ne mila ji wê bi şûnda lêxista li qerma Qereşdaxê li metelîk in Gêncê mino ne mejdîn e
taqimê Dumilya, Koçera û zaza
De bajo Gêncê min bajo bajo
Bila derbas bikira bajarê Istanê, li bajarê Istanê, li
Istembûlê lêxista li taxa heraca, nerinda, fesata, Lê anê ..
bêbexta, Anadoliyan û canbaza Min go dûr e li dûr e
Xwedê xerakê dînê danînê mala xêrnexwaza Law Gêncê mino dûr e li dûr e
Gêncê mino li me re dihermînin bextan û miraza Agirê meraqê me re bişewitê, bi şewatî ye bi kizûr e
Erê mila miraz hazira bikira, xwedê mirazê me Erê bila ji kul û kedera dilê min û te re li pozê çayê
herdu aşiqan û bilmeza Xelatê li Sîpanê li ciyê Siyamend û Xecê bibariya
êvarek ji êvarê berfeka hûr e
çarşemê Ne bila bihata
êvarek ji êvarê xumexuma Firatê me yî
çarşemê bila li ber bêrecikê di ber re dengê
serê min û Gêncê çemê me yî Xêbûr e
min bihata dengê Erê ji berê paşê da çayê
ruman û dumbilbaza me Kurda çayekî bilind
De bajo Gêncê min e, bi bilbil e, bi şelûr e
bajo bajo.. were mere Şamê, şam
Havîn e.. dûr e

Havîn e Gêncê min Lê anê..

havîn e
Havîn e rêdûrê min havîn e Xeberdana xeber dan..ne gotin li wlatê xerîban li
Havîn e havîna me bi tîn e gundê Cindirêsê, ne Gêncê min î ketî bin şeyekî hûr
e
Eza bi birîn im qanad û piyê li min şikîne
law law law law…
Birînê min li min zengirîne
Lê anê..
Dinya dêdigê felek e, felek jî xayîn e
Xeberdana xeber dan..ne gotin li wlatê xerîban li
Ez bi qurbano tiştek ji me re namîne gundê Cindirêsê, ne Gêncê min î ketî bin şeyekî hûr
e
Ê li taliyê ji me re bimîne
law law law law…
Gazek dudu xase ye Gêncê mino ya jî qalibek sabûn
e Li welat û memleketê xerîba, li gundê Cindirêsê, li
kûraniya deşta Cûmê Gêncê min î ketiye bişekî hûr e
eger çiqas meriyekî zengîn û xwenedan be kefenê
xwe yî xase ye, meriyekî fiqare be kefenê xwe yî

21
Erê ji yacîkî ve ketî telama qîza zabitê Tirka, ji Lê anê…
yacîkî ve jina malmidûr e
lê anê bi ser de hekîmê Entabê bang kir go:law law
De mere Şamê, Şam dûr e, Gêncê mino Şam dûr e law law…
Li bajarê Şamê, li gokmeydanê, li taxa Kurdan û law Gênco: nexwaşiya te ne Gênca dirên e
Kurmancan, li Salihiyê Eskerê Gêncê min pir e,
tabûr bi tabûr dikê telîm û terbiya şûr e Ne jî avêtî koka zimên e

law law law law de bajo bajo Gêncê min bajo bajo Ne ji giraniya şûr e, ne ji kevên e

Lê anê hespê Gêncê min hespekî çal e Nexwaşiya te yaman e, nexwaşiya eşqê ye serê min
bi qurbano dermanê te tune ye li bajarê qoci Helebê,
Ez ê gerdenê xwe qutkim li bajarê Diyarbekira ne li bajarê Entabê, law Gêncê mino ne li cem hekîm
şewitî ji hespê Gêncê xwe re bikim nal e
Lê anê ez ê ji gustîlê pîçan, ji hespê Gêncê xwe re
bikim mêx û bismar e û ne luqmên e

Lê anê ez ê qeter û merhevê guliyên Ev derda derdekî yaman e, derdê

mor qutkim ji hespê Gêncê xwe re zemên e
bikim dox û hefsar e… Gêncê mino nexwaşiya zemên e
şevekê ji şevê zivistanê dirêj e ker û de here Gêncê min here.. law derdê te
lal e Gêncê min î tê da dinale, yaman e, Gêncê mino ne bi îlac û ne bi
nexwaş e, nexwaşekî bêhal e dermên e
Ê kê devê xwe bigerînê têkevê Gêncê mino derdê te ne bi îlac û ne bi
welat û memleketê xerîba, xwaziya dermên e
anê bi Gêncê xwe re bibama û hogir
û heval e, law law law law De here êteka çayê Kurmênc derman û
îlacê te li cem serbaşa keç û bûkên
De bajo de bajo Gêncê min bajo şikaka ez bi qurbano li cem Naza
bajo Menên e..
Lê anê seriyê min dêşê nizanim çi law law law law…
jan e
De bajo Gêncê min bajo bajo
Ez nizanim gêncek ji Gênca dirên e, Gêncê avêtî
koka zimên e Lê anê..
Lê anê ku ez nizanim agir û meraqê dila çetin e, Lê anê..
avêtî serê kaban û çongan meraqa keça cîrên e
Law Gêncê mino were mere Şamê
Ez nizanim ji giraniya şûr e, nizanim ji kevên e
Law xerîbê mino were mere Şamê, Şam dûr e ne
lê anê...nizanim tebetê welatî me nerind e dibên dil î nêzîk e
filanê li filên e
Law Gêncê mino mere Şamê, Şam dûr e ne nêzîk e
Sebê xatirî wê şorê ez ê devê xwe bidim bajarê
Entabê ser hekîm û şabirtê zemên e Bajarê Şamê ji berê paşê de bajarekî pir gedûk e

Hele mila canê min î can sekê nizanim çiqasa merez Ji serê mêran û mêrxwazên wekê te re çarşî mazat e
û derdê lê ne him jî sûk e

22
Erê tu mekeve bajarê Şamê, li bajarê Şamê eskerê Taxim û sîng û berê min karê xezalê ji te re ne bûye
Gêncê min tabûr e nizanim urdîk e helbek ji helbê mastê koçerlera li pozê yayla û
zozana di ser re qeymaq e di bin re hîn î ter e
Li ketina ber destê xerîba law .. kî yê li ber serê te
rûnê Gêncê mino law law kî yê te hêdîk e Law mere Gêncê min mere
tu hatî welat û memleketê xerîba serê min bi taxim û sîng û berê min karê min xezalê ji te re ne
qurbano ji xerîba re tu kê qorîke bûye penêrê koçerê Dumilya li pozê qerma
Qereşdaxê li binê selek û sepeta heta bi xunavê sibê
Li welat û meleketê xerîba serê min bi qurbano avê ji bin der e
kesek tune ye te hêdîk e
Ava memikê min rebenê ji te re ne bûye ava
Tu were hêteka çayê Kurmênc taxim û sîng û berê Eboheyatê yanîk ferat e, yek kewser e law law law
Naza Menên ji te re buharek ji buhara rengîn e him law… de bajo Gêncê min bajo xerîbê min bajo
bi gul û him kulîk e
Lê anê......Dîsa min go mere Gêncê min mere
Him ade ye him çeltîk e
Ez bi qurbano.. min bala xwe dayê vê sibê hespê
Heta çerxa felekê heye xelkê narîn ê te xudîke Gêncê min î çal e, berdeha Gêncê min î li ser dînaye
law law law law… de bajo, de bajo Gêncê min bajo zer e
bajo … Lê anê............ Lê anê bi ser xwe da berdayî şapik û şelwer e
Min dî xelkê narîn bang kir go: law law …Nazê Ne devê xwe digerîne welat û memleketê xerîba û
bang kir go mere Gêncê min mere rêdûrê mino were pêda dere
mere
Simêlê sor û sinî ne kirine per e
Taxim û sîng û berê min karê xezalê ji te re kaxez e,
rûpel e, him defter e Law mere Gêncê min mere
Law mere Gêncê min mere rêdûrê mino were mere
Taxim û sîngê min karê xezalê ji te re text e. rewal e, Min dî dîsa xelkê narîn bang kir go: were mere
doşek e, doşeme ye… Gêncê mino him mermer e mekeve welatê Tirka
Law mere Gêncê min mere Law law pişta xwe mede welatê Tirka, Tirk î zalim
e, bêbext e, Anadolî ye ji berê paşê da mîna marê
Taxim û sîng û berê min rebenê ji te re cilek ji cilên kaşa ye heger li tîna rowê bi mera dadê mera nagînê
Kurmancî ye mitêlek ji mitêlê herîrî serê min bi
qurbano him jî ber e siyê
Law mere Gêncê min mere heger li siyê bi mera dadê mera ji siyê nayê dere
Taxim û sîng û berê min karê xezalê ez bi qurbano ji Law were mekev wlatê van zaliman, welatê Ereban
te re buharek ji buhara rengîn e, gul û gupik ê lê têne
der e Serê min bi qurbano heger li rûçik û siwê wana
vegere, siwê wana seke destpêkê wana Xeyber e
Law mere Gêncê min mere
Erê li serê îdan û erefatan, li şan û şoretan, li çarşem
Di taxim û sîng û berê min de zoyê memika mîna û kefaletan, li min rebenê vegere law law law law…
çayê Xelat û Sîpanê xwe dane ser e
De bajo de bajo rêdûrê min bajo bajo Gêncê min
Law memikê min rebenê mîna çayê Xelat û Sîpanê bajo.
xwe dane ser e law law law law…
Mihemed Hemkoçer vê stranê ji Bavê Saleh girtiye.
Law mere Gêncê min mere
Efrîn/Şiyê

23
 Dengbêj Seyîd Fadil Cizîrî bi strana xwe ya
“Heyran Jaro” li herêma Botanê tê nasîn. Dengbêj
Fadil ji zarokatiya xwe ve di dîwanên şevbêrkan
de cih girtiye û dengê wî li Botanê zêde tê
hezkirin.

DENGBÊJ FADIL CIZÎRÎ

Seyîd Fadil Cizîrî sala 1962’an li gundê Seletûnê yê
Silopiya ji dayîk bûye. Dayika Seyîd Fadil Cizîrî, Sêvê
jî dengbêj bûye û dengbêj Fadil bi kilamên dayika xwe mezin bûye.

Dengbêj Fadil di temenê xwe yê biçûk de elaqeyeke zêde nîşanî stranên dengbêjiyê dide û
her strana ku ji dayîka xwe dibihîze ji ber dike.

Seyîd Fadil di 14 saliya xwe de dest bi strîna kilaman dike û piştî vê yekê li herêma Botan,
Serhedê gelek deverên başûrê Kurdistanê digere û di dîwanên şevbêrkên dengbêjan de cih
digire, dengê xwe pêşkêşî gel dike.

Seyîd Fadil di dîwanên dengbêjên Botanê de jî bi şevan heya seatên serê sibê dengbêjiyê
dike. Dengbêj Seyîd Fadilê Cizîrê li herêma Botanê zêdetir bi kilama ‘Heyran Jaro’, hat
naskirin û gellek kes bi vê stranê Fadilê Cizîrê bi bîr tînin.

Bi demê re guhdarên Seyîd Fadil zêde dibin. Seyîd Fadil Cizîrî kilamên payîzok, dengbêjî û
dewetê dibêje. Gelê Botanê jî elaqeyeke mezin nîşanî kilamên Seyîd Fadil dide û ji bo dengê
wî qeyd bikin li gel Seyîd Fadil her tim têkiliyê datînin.

Di qezaya tirafîkê de Seyîd Fadil kurê xwe Cemal ji dest dide û piştî kurê wî nexweşiya
‘Parkînson’ pê re çêdibe. Seyîd Fadil ev 7 sal in li hemberî nexweşiya ‘Parkînsonê’ li ber xwe
dide. Piştî nexweşiyê Seyîd Fadil dest ji dengbêjiyê berdide.

Wî û zarokên wî di “qedexeya derketina derve” ya 14’ê Kanûna 2015’an de 25 rojan li taxa

Cûdî li ber xwe daye û kurê wî Murat Ergul jî di berxwedana Cizîrê de jiyana xwe ji dest daye.

Dengbêj Fadil Cizîrî di Tîrmeha 2018an de jiyana xwe ji dest da û koça dawî kir.
 Wergera Pirtûka Shakespeare û Bêcidiyeta Wergêrê Kurd

Lokman Polat

Weşanên Helwestê li Stockholmê hatibû

Diyar e pirtûkên ku li Swêdê li Stockholmê weşandin. Pirtûka Shakespeare ya bi navê
li kurdî hatine wergerandin ji alî xwendevan “Romeo û Juliet” jî ji alî wergêr Aram
û hinek wergêrên kurd ve nayê zanîn. Dibe Gernas ve hatibû wergerandin û ew jî ji alî
ku haya hinek wergêrên kurd ji wergera van Weşanên Helwestê ve di sala 2002’yan de li
pirtûkên ji edebiyata cîhanê tunebe, loma jî Stockholmê hatibû weşandin. Her wiha
dema pirtûkek werdigerînin her wekî ku cara Soneyên Shakespeare jî ji alî Husein
pêşîn wan ew pirtûk yan jî pirtûkên filan Muhamed ve li kurdî hatibûn wergerandin lê
nivîskarê cîhanê wergerandiye kurdî. ne wekî pirtûka matbû, wekî e-pirtûk li
înternetê hatibû weşandin.

Niha em bên ser wergera Kawa Nemir û

cidîyeta wî ya wergêriyê.

Werger kar û xebateke cidî ye. Ji bo

wergereke têkûz zanatî, zanîna her du
SHAKESPEARE zimanan û zanîstiya hunera wergerê pêwîst e.
Û di serî de jî cidiyet lazim e. Wergerên
necidî, wergêrên bêcidîyet zirarê didin
Li Swêdê pirtûkên Dostoyevskî, Çexov, hunera wergerê. Wergêrê ku li gor kêfa dilê
Tolstoy, Puşkîn, Shakespeare, Balzac, Vîktor xwe di berhemê de tahrîfat bike, tiştên di
Hugo, Xelîl Cibran, Borges, Cervantes, berhemê de tunebe her wekî ku hebe lê zêde
Pîrandelo, Yaşar Kemal, Samed Behrengî, bike, ev bêcidîyetî ye.
Aleksander Jaba û gelek nivîskarên din yên
cîhanê li kurdî hatine wergerandin û Xwendevanê kurd ên ku wergera Soneyên
weşandin. Dema wergêrê kurd Kawa Nemir Shakespeare ya bi wergêra Kawa Nemir
pirtûkeke Shakespeare li kurdî wergerand, bixwîne dê bimîne şaş û ecêb. Ji xwe re lê
her wekî ku cara pêşî wî pirtûka Shakespeare binêrin, Shakespare di berhama xwe ya edebî
wergerandiye kurdî, nûçeyên bi vî rengî di de behsa edebiyatvanên kurd, behsa bapîrê
masmedia kurdan de hatin weşandin û edebiyata kurdî Ehmedê Xanî û berhema wî
malpereke bi sernivîsa “Êdî Shakespeare bi ya nemir Mem û Zînê kiriye lê haya
kurdî ye” balê kişand ser vê wergerê. xwendevanên kurd jê tunebûye (!)

Pirtûkên Shakespeare berî ku Kawa Nemir Dîsa Shakespeare behsa Melayê Cizîrî û
Soneyên wî wergerîne li Swêdê hatibûn Feqiyê Teyran kiriye, navê van nivîskarên
wergerandin. Pirtûka Shakespeare ya bi navê nemir yên kurd li cîhanê belav kiriye û haya
“Bazirganê Venîsiya” ji alî wergêr Cankurd kurdan jê tunebûye (!) berhema Ehmedê
ve hatibû wergerandin û di sala 2001’ê de ji Xanî ya nemir “Mem û Zîn”ê wergire (!)

25
Dîsa Shakespeare behsa Melayê Cizîrî û
Feqiyê Teyran kiriye, navê van nivîskarên
nemir yên kurd li cîhanê belav kiriye û haya
kurdan jê tunebûye (!) Spas ji Kawa Nemir
re ku kurdan ji vî tiştî haydar kir (!) Hinek
berhema nemir a Ehmedê Xanî “Mem û
Zîn”ê ji “Romeo û Juliet”a Shakespeare
giranbuhatir dibînin. Gelo nebe ku
Shakespeare berhema xwe ya bi navê
“Romeo û Juliet” ji ber berhema Ehmedê
Xanî ya nemir “Mem û Zîn”ê wergire (!)

Henek li cihek, lê tiştê ku wergêr Kawa

Nemir kiriye ji henekê jî wê de tişteke gelek
xirab e, tahrîfateke bêsewiye û bêcidîyet e. Li wergêra Soneyan binêrin, Xwedêgiravî
Spas ji malpera “Diyarname”yê re ku bala Shakespeare gotiye :
xwendevanan kişandiye ser vê bêcidîyetiya
wergêr Kawa Nemir. “Ku bi Mem û Zînê hevser, guhê te kerr
dike,” Rûpel 69 – Sone – 8
Di malpera “Diyarname” de bê şîrovekirin
wergêra soneyên Shakespare ku Kawa Nemir (Mem û Zîna Ahmedê Xanî.)
wergerandiye pêşkêşê xwendevanan kiriye.
Malpera “Diyarname” bi sernavê “Çend “Tê bidî bide, te pirr kirin Mela û Feqî,”
mînak ji wergera Kawa Nemir” wiha gotiye: Rûpel – 73 – Sone – 10
“Helbestvan û werger Kawa Nemir demek
berê soneyên William Shakespeare (Yanî Mellayê Cizîrî û Feqiyê Teyran.)
wergerandin kurdî… Di wergera xwe de
Kawa Nemir navê Feqiyê Teyran, Melayê “Heylê Dema Dehaq, te bivê, pencên şêr ko
Cizîrî, Ehmedê Xanî, Mem û Zînê, bik,” Rûpel – 91 – Sone – 19
Cegerxwîn bikar aniye.
(Dehaq dehaqê efsaneya Kawa û Newrozê
Vane hin ji wan wergeran. Gotin ê wergêran ye.)
û gotin ê helbestvanan e. Li ser şêwazê,
hebûn û nebûna vê tiştên ku bêne gotin hebin “Da rindiya Mem bo mirovên ku bên
em li bendê ne.” bimîne.” Rûpel – 91 – Sone – 19

Min temamê pirtûkên Shakespeare xwendine (Mem jî Memê Alan e anku Memê dastana
û li ser berhemên wî pirtûkeke bi navê Mem û Zînê ye.)
“Westayê peyv û hevokan Shakespeare”
nivîsiye û weşandiye. Di tu pirtûkek xwe de Di Soneyên, Sone 21, Sone 32, Sone 35,
Shakespeare qala Dehaq, Mem û Zîn, Sone 125. de jî navên kurdî hatine bikaranîn.
Melayê Cizîrî, Ahmedê Xanî û Feqiyê
Teyran û Cegerxwîn nake. (Ma qey De ji xwe re li cidîyeta wergêr binêrin! Û
Cegerxwîn berî Shakespeare yan jî di dema şîroveya wê bila xwendevan bi xwe bikin.
Shakespeare de jiyaye!….) Kawa Nemir ji
xwe re ji serê xwe ev tişt derxistine û di nav Divê werger li gorî şêwaz, rêziman û
wergera Sonetên Shakespeare de cih dayê. rastnivîsîna wî zimanî be.

26
Û her wiha divê orîjînala wî neyê xirabkirin
û wekî ku Kawa Nemir kiriye bi kêfî gotin û
nav û tişt, mişt lê neyêne zêdekirin. Dema
mirov li gor pîvanên zanîstî yên hunera
wergerê li wergerên Kawa Nemir dinêre,
wergerên wî ji tiştek re nabin, têde tahrîfat LOKMAN POLAT
hene, lêzêdekirin heye.
Polat di sala 1956’an de li navçeya Licêya
Amedê hatiye dinyayê. Ew berî sala 1980’yî
çend caran ji aliyê dewletê ve hat girtin û
Wekî çend gotinên dawî ez vê bibêjim; Ji dûv re jî hat berdan. Di encamê de bêyî ku li
hemû zimanan bêtir pêwîstiya zimanê kurdî dadgehê amade bibe, deh sal û nîv ceza
bi wergerê heye. Divê kurdî bi wergerê bê xwariye. Wî beriya salên 1980’yî li welat
dewlemendkirin û pêşbikeve. Divê hemû belavokên siyasî dinivîsand. Mecala mercên
cure pirtûk li kurdî bêne wergerandin. Ji bo xebatên polîtîk li ber wî hate sînorkirin û ji
bi şêweyeke profesyonelî karê wergerê bi rêk ber xetereya girtin û zîndanîkirinê di sala
û pêk were weşandin pêwistî bi sazgehên 1980’î de derket derveyî welatî. Pêşîn çû
wergerê heye. Ji bo pêşveçûna çand, Îranê û paşê çû Suriyê û Libnanê.
edebiyat û zimanê kurdî rola kovarên kurdî û
malperên kurdî (weşanên elektronîk yên bi Ji sala 1984’an û vir ve li Swêdê dimîne.
kurdî) gelek girîng in. Hem ji bo Kovara ”Helwest”ê derdixist û di rêvebiriya
dewlemendiya naveroka kovar û malperan kovara Hêviya Gel de xebitî. Di gelek kovar
werger pêwîst in. Hem jî ji bo pêşketina û rojnameyên kurdî de nivîsên wî belav bûn
çand, edebiyat û zimanê kurdî werger û niha jî belav dibin. Piraniya berhemên wî
pêwîste. Lêbelê divê wergêr bidirustî karê edebî ne.
wergerê pêk bîne.
Di sala 1984’an de li Swêdê bi cîh bû. Li
Swêdê dest bi nivîsandina çîrokan kir. Gelek
Shakespeare dibêje: “Tu mîras bi qasê çîrokên wî di rojname û kovarên cihê de
dirustiyê dewlemend nîn e.” Divê mirov hatin weşandin.
dirust be û cidî be. Kar û xebata xwe bi
şêweyeke cidî û bi cidîyet pêk bîne. Heta niha 38 pirtûkên wî derketine. Ji wan
çar heb bi tirkî, sî û sê heb jî bi kurdî ne. Ji
pirtûkên wî yên kurdî duwanzdeh roman û
Divê Kawa Nemir dev ji bêcidîyetiya xwe yanzdeh jî kurteçîrok in. Sê romanên wî li
berde û kar û xebateke cidî di hêla wergerê tirkî hatine wergerandin. Lokman Polat ji bo
de bike. zarokan jî 4 pirtûk wergerandine kurdî û
kovarek bi navê Helwest li Stockholm û
kovarek bi navê Ronî li Stenbolê weşandiye.
Niha jî Kawa Nemir dibêje Cegerxwîn şaîr / Lokman Polat di destpêka damezrandina
helbestvan nîn e. Eh Cegerxwîn şaîr nîne û Komeleya Nivîskarên Kurd de cîh girtiye
Kawayê ku paşê kurdî fêr bûye, şaîr e(!). lêbelê endamtiya wî ya komelê niha nadome.
Diyare piştê 10 salan bêcidîyetê didome. Ew endamê PEN’a Navnetewî û endamê
Yekîtiya Nivîskarên Swêdê ye. Polat niha di
malpera “Çandname” û “Rojnameya
Kurdistan” de gotar dinivîse.

27
 Dizanim ne birizayî wan hatiye
kolandin
Lê girî nasnameya keda wan e
Li ser eniya min binêre Binêre
Û Evîndar bi dengvedana bê re
di nav keledûmana xêzikên Bêramûsan
ku hatine xêzkirin de noq CÎHAN HESEN Bêxatirxwestin ji hembêza hev
bibe vediqetin

Temaşe bike ku, Binêre li xemginîyê binêre

çend êşan xwe tê de komî ser hev kirine Ku çawa hebûna min di xeleka wan xêzikên
Û xwe berdane nav çavên min di bîbikan de rêzbûyî de tê
mexelbûne Pelçiqandin
Ku çawa stêrk bi stêrk ji esmanê çavên min
Binêre ku vedimirin û li eniya min tên veşartin
Çend şervanan tê de ji westandinê şer bi xew
ve çûne Binêre
Û çend jinên wêrek di pêsîrên xwe de azadî Kolanên vala ên walatekî bindest
xwedî kirine Ji tenêtiya xwe diqîrin
Ku laşê jineke nûgihayî bi ava pêlên
Binêre deryayek şîn hatiye şûştin
Çend malên wêranbûyî
Tev tê de bûne kavil Binêre
Û çend gundên çiyayî di guliyên xwe de Rêza dûr binêre
dişewitin Ew ne rêza mûriyan e
Temaşe bike Ew rêza koçkirina miletê min e
Zarokên sêwî ken ji lêvên hev parsek dikin Ji xilwetgeha dilê min koç dikin
Dayîkên reşgirê dayî
Kitanên xwe yên meles ji hêsran didoşin Binêre
Û li ber deriyê malê dîlokan dibêjin Çend konên xemê hatine vekirin
Binêre
Binêre Wisa li ser eniya min
Bîra girî bi destên kedkaran tê de hatiyê Narivîna welatê min diyar bûye
avdan Binêre delalê min binêre.

28
 Sê Mêrên Rûrehman

Ayhan Erkmen

Çûme aliyê odê, rûniştiye kêleka kalekî

Dema min bîhîst ku apê Yilmaz koça dawîn heyştê nod salî…’
bar kiriye, rêwitiya me ya bi hev re hat bîra
min. Di têyîba texsîya wî de stranekê Seyad fîrar û qaçaxê ji destê romê ye, derbasî
destpêkir, ji kur ve axînek kişand, medê wî alî Rewanê dibe, li dû xwe Zulfinaza
guherî û ser stranê parîkî peyîvî û giriya. dergîstiya xwe ya bedewa êl û eşîrê dihêle.
Berî wî jî ez du cara disa bibûm şahidê Ne dikare bê û ne dikare xeberekê bişîne,
heman tiştî. Bi Apê Yilmaz re dibûm şahid haja malbatê jî jê tune, sal ku derbasdibin
ku; Sê mêrên rûrehman, sê stran guhdar weswese dilê wî dixwe, difikire ku niha
kirin û giriyan. Nizam stranên sedan sal berê muhuba dilê wî dane kalekî heyştê, nod salî
hatibûn gotin, çi dihanîn bira wan, pê ra ji dev û pozê kalê di nav sîng û berê zeriya
zerda ye. Edo Dêran pir bi hestewar digot.
Heman derd di helbesta xwe ye ‘Rev’ de
anîbû ziman. Du bira ji destê cendirma li
berbangeke kur, ji berî dikê sibê, berê xwe
didin serê çiyê. Destê birayê mezin ji Xezalê
bûye. Xezal ji rewşê ne razi ye, Edo Dêran
dibê;
EDO DÊRAN
Dîsa kete bîra min
XEZAL
distiran û digiryan. Helbestvan û mamostê Porê zer
min Edo Dêran bi strana Seyadê Şame ya Çavên reş
‘Apo’, Apê Îskender bi strana Evdalê Û kenê delal va
Zeynikê ya ‘Tema Lawo’ û herî dawî Apê
Gilî gazinê xwe meyne ser meda
Yilmaz bi strana Ahmedê Agirî ya ‘Şêx
Zahir’ ve şewata dilê xwe bi min re par ve Reva me,
kiri bûn. Erê niha her sê jî najîn. Reveke pir bê eman e
Derd kul û birîneke bê derman e.
***
Nizanim êdî hestewarbûn û hesrên wî,
Helbestvanê nemir Edo Dêran bi xwe jî lerizandina dengê wî, ji bo Zulfînazê bû an ji
heman stran xweş digot, dema wê bigota bo Xezalê, lê ya min tê derxist barekî
diranên xwe yên çêkiri derdixist, û bi awirên xemgîniyê yî pir giran li ser dilê wî bû.
kûr dem û der terk dikir, diçû dema dengêj û Kezeba wî diperitand.
stranê, dengê wî dişibî dengê Seyadê Şame û
dest pê dikir Apê Îskender ji berî 12 îlonê, rayedarekî
paye bilind e û bi we derfetê, gelek kesan
‘…Wî de Apo dike mala bavê zeriya min ji vî
gundî barke dike xwedî nan û mal. Ez û zarên wî em
De tu rabe ebakî derwêşa, tûrikekî parseka hevalê hev bûn. Ji bo karekî ez çûbûm
biraziyê xwe re karke… serdaniya wî, li malê tenê bû. Ez êpêce
Ez çûme aliyê malê muhuba dilê min li mal rûniştim û me behsa salên berîn kir.
nîne

29
Ji cihê rûniştî rabû ser xwe çû, ji nava zimana zane. Li Qulpê (Tuzluca) midûrê
kasêtan kasetêk geriya, dît di têyîbê de cih kargeha xoyê ye. Di nav serhildana gilîdaxê
kir, qaset pêşta paşta pêça û strana Evdalê de cih digire û yekîna wî lê dide du balefiran
Zeynikê ya Temo Lawo eyarkir û rûnişt. Bi dadixe, dibêjin parçeyên wan hê jî li wan
tevî dengbêj dest pê kir geh got, geh giriya, deran e. Her kes bi şerefa xwe, di hezirana
geh jî guhdar kir. 1927 de Şêx Zahir Serfermandarê Tirk
Kazim Orbay esîr digire, pê re xeber dide,
…Ax tew dinyayê, ax tew kaliyê behsa dew û doza xwe dike, ji bo here par ve
Ax Temo lawo mirin çêtir e ji feqîriyê… bike, wî berdide lê ji du meh peyê vê bûyerê;
Bi Xwedê li dîwanên mîran û hakiman diajon ser yekîna Şêx Zahir şervanên wî
Lawo ez mêrekî çê me Omerê Besê tê kuştin, bê hurmetiyê dikin,
De sala par vî çaxî serê wî jêdikin, ji bo gel bidin tirsandinê,
Ez di nava civat û cakiyan de rûniştî bûm gund bi gund digerînin. Nezanan, nizanin ku
De sala îsal bayê felekê li min dabû… gelê, wî seriyî sond bixwe. Erê wek gotina
dawiya stranê ‘Birîna Şêx zahir xetarê de ye,
Apê Îskender ji malbateke dewlement bû, bê fayde ye’ ber bi dawiya serhildanê ji pey
tim di nav wê dewlemendiyê de jiya. Derdê çar bira stêrka wî jî dirije.
wî ne feqîrî bû; lê nizam ji bo derdê Bavê
Temo siyarê Cindî digiriya an bi bîra civatên
berê dikir ku dost û hogir, qedir û qiymet
dihat zanîn.

Apê Yilmaz jî texsiyeke wî hebû, bi qezanca

wê taxsiyê çar zarê xwe jî dan xwendinê û AYHAN ERKMEN
anî ber firînê. Rojeke me bi texsiya wî rêwîtî
dikir, qasêteke dengbêjan digot, dema ku Ew di sala 1973yan de li Dîgora Qersê ji
strana dengbêj Ahmedê Agiriyê ya ‘Şêx dayik bûye. Wî beşa hiqûqê xwendiye û çar
Zahir’ dest pê kir ji kur ve axînek kişand, salan jî li Qersê parêzeriyê kiriye. Di
De lê Hedê rebenê tu rabe sibeye de şerekî hilbijartinên 2004 û 2009an de li bajaroka
giran li me çêbû Bazarcixa Dîgorê wek şaredar hatiye
Li gola nawirê, dayê rebene li hidûdê hilbijartin. Di dawiya sala 2011an de hatiye
Îranê… girtin û 7 salan di zindanê de maye. Ji berî
Hela rabe tu sêr bike, kesekî xwedanî xêra girtinê du pirtûkên wî hatibûn çapkirin.
tune
cewabekî bihere ji kirê celaliya re… Di sala 2005an de pirtûka Abdurrahman
Birîna Şêx zahir xetarê de ye, bê fayde ye Alaca/ Edo Dêran (Biyografî-Weşanxana
Perî)
Medê Apê Yilmaz guherîbû, ser kesayeta Di sala 2009 de pirtûka Şev û Deng
Şêx Zahir parîkî peyîvî û giriya. Debara malê (Helbest-Weşanxana Lîsê)
û çaleçala dinyayê, emrê wî xweribû. Got ‘ez Niha li ber destê wî ji bo çapkirinê 5
di zemanekî xerab de hatime dinê ku ji her dosyayên wî hene; çîrok, helbest, fabl, şano
tiştî re bihayek birîne û em jî bûne pêlîstoka û ceribandin.
wan, ketine derdê debarê. Ji bo kurda ji destê Di heman demê de Çîrokbêjiyê dike; bi
min qet tiştek nayê, ez ê bi çi rûyî herim alîkariya şîrketeke prodîksiyonê çîrokan wek
hizûra wan eshaba’ vîdeo-çîrok dikişînin û di televîzyonên kurdî
de û li ser youtubê diweşînin.
Şex Zahir bi Rûsî û Farisî jî nav de çar

30
 HEJARÊ FARQÎNÎ

DİLBİRÎNÊ DEŞTA MÛŞÊ

Di Bin Siya Avê De

Qamişên ji payîzê mayî

Dirêjî li ser av in
Bîna masîvanan fire ne canim
Em li ber goleke mezin
HEQ Û ne masîvan in
Ne jî bîn fire
Cil bi rahêjtinê Xiyarên me tal in
Têne raxistinê Firingiyên me bi şekir
Rûyên hevalên min esmer e
Heq bixwestinê! Simbêl qeytan in
Tê stendinê... Hinek ji me bêsebr
Hinekî bisebr in
Lê bi berxwedanê! De Seyîdo agir dade
Tê bidestxistinê. Em li hêviya çay in
Lo Enwero
"çelengo ez gorî te"
Kaş ke ha kaş ke
Te yek qetand ji dêya xwe.

31
 Çîroka Serdestan û Qilûlikên Bindestan

da li pîneyan digerin. Ger ku parçeyek ji

pîneyê rizyayî jî bibînin, bi fesal digrin û li
navrana şalê xwe dixin.

Bi şalê xwe yê pînekirî qûna xwe ya tazî

diniximînin… Dûra vedigerin, li ser tazîbûna
ÎKRAM OGUZ hevalên xwe dest bi qilûlikan dikin û kêfa
xwe tînin.
Halbûkî di tekoşîna civakî da rastî û xeletî
birayê hev in. Di encamê da serkeftin hebe,
Gotinek pêşiyan e, dibêjin; „Tucarê têk diçe, xeletîyên ku heta wê gavê hatibin kirin,
dest davêje defterên kevn.“ wenda dibin ya jî parçeyek ji rastîyê tên
Gera tucar a di nav rûpelên defterê da, gera qebûlkirin.
jibo serkftinê nine. Bixwe jî dizane, sedema
têkçûna wî, ew bixwe ye. Lê dîsa jî li pîneyek Lêbelê dema ku têkçûyîn encam bide, wê
digere û dixwaze bi wî kêmasîya xwe ya gavê jî hemû tiştên ku rast hatibin kirin û
têkçûyînê veşêre. gotin, ew jî alametên îxanetê tên binavkirin.
Loma dibêjin, dîrok çîroka serkeftîyan e.
Dema ku ez li hest û helwestên Kurdên ku di Di wê çîrokê da xeletî û kêmasî cîh nagrin û
medya civakî da hespê xwe bi rehwan bi hostayî tên veşartin.
dibezînin, dinêrim, ev gotin tê bîra min.
Carcaran dikenim… Rastîyên binketîyan wek qedera wan a reş li
enîya wan xeletî tê nivîsandin. Hemû xeletî û
Carcaran jî diqahirim û ji hale xwe û wan ra kêmasîyên serkeftîyan jî bi peyv û hevokên
digirîm. Jiber ku Kurd miletek têkçûyî ne. zêrîn va tên xemilandin. Serkeftî di çîroka
Loma li rû vê dine ew milete, ku ji tahma xwe da wek lehengên bêhempa bi cîh digrin
serkeftinê bêpar ma ye. û dibin serdest. Binketî jî bi qilûlikên pûç û
vala bihev dikevin û dibin xizan û bindest…
Sedem ev binketîya civakî ye, ku Kurd bi Kurd bindest in. Lêbelê bindestîya wan ji
tena serê xwe ya jî bi heval û hogirên xwe va nezanî û xizanîyê nayê.
hewl didin û dixwazin tahma serkeftina
civakî bigrin û pê dilşa bin. Lêbelê ew tahm, Hemû zana û rewşenbîr û ronakbîr in!..
tahmeke çawa ye, bi rastî wê jî nizanin. Her yek bi zimanek diaxifin û serîyek
Loma li kirin û kiryarên xwe mêze nakin û dikişînin. Li hevparîya xwe nagerin, li cudahî
nabînin… Li nezanî û kêmasîyên xwe û kêmsîyên hev digerin. Loma serdestên
venagerin. Jiber ku pozbilind in. wan, jixwe ra li ser pişta wan çîrokên nû
dinivîsînin. Ew jî bi qilûlikên pûç û vala lihev
Di ser pozên xwe ra li derûdora xwe mêze zêde dikin û dema xwe derbas dikin.
bikin jî, di bin çavan ra û di nav qirş û qalan

32
 Charles Bukowskî Azad EKKAŞ

Şîneçivîk
Di dilê min de şîneçivîkek heye dixwaze
Di dilê min de şîneçivîkek heye dixwaze
derkeve
derkeve
lê ez pir jîr im, tenê carina wî
Lê ez pê re gelekî hişk im,
bi şev berdidim derve
Dibêjimê, li vir bimîne,
ku hemî di xew de bin.
ez nahêlim kesekî te bibîne.
Dibêjimê, ez zanim tu li wir î,
loma xemgîn mebe.
Di dilê min de şîneçivîkek heye dixwaze
Paşê wî vedigerînim,
derkeve
Lê ew piçekî jî dixwîne,
lê ez wîskiyê lê dikim û dûya cixareyan
a li wir, min nehîştiye ew tam
dikişînim hundir
bimire.
û qehpik, meyger
Û em tev hev radizin
û karmendên dokana şînkatiyan
wanî
tew nizanin ku
tev wê soza me ya nihênî
ew
û ev ê han evqas dilnarîn e ku bihêle zilam
di vir de ye.
bigirî, lê ez
nagirîm, ka tu digirî?
Di dilê min de şîneçivîkek heye dixwaze
derkeve
lê ez pê re gelekî hişk im,
Dibêjimê,
Bimîne ramebe, ma tu dixwazî Helbest: Charles Bukowskî
min tevlihev bikî?
Dixwazî mesele xera bikî?
Dixwazî firotana pirtûkên min li Ewrupayê
Wergêr: Azad EKKAŞ
têk bidî?

33
 Afirandin û Pêşketina Alfabeya Kurdî Kurmancî

li Ermenistana Sovyetê de (1921-1991)

"Kordûyena", "Gordî", di nav dîrokzanên

e r m e n i y a n d e " W a r ê
Kordûxan","Kordêk",''Welatê Medan'' û
hwd. Di dîroknasî û kronolojiya ermeniyan
de Kurd wekî Med têne bîranîn. Çavkaniyên
Asûriyan jî Medan wekî K(g)utî dihesibînin.
Di derbarê cîhê rûniştina wan eşîrên Kardû
TÊNGÎZ SİYABENDÎ de jî agahî heye, ku di sala 841-an de di
navbera wan û leşkerên Farisan de şerekî
dijwar çêbûye.
Pêşgotin
M. Çamçyan û X. Înçîçyan dinivîsin ku Kurd ji
Berî ku em li ser mijara lêkolîna xwe Medan pêşde hatine, ku ewana (kurd) bi
rawestin divê em berê xwe bidin û bi navê Med hatine naskirin û wan re dibêjin
kurtahî binihêrin ku ka Kurd kî ne. Kurd yek ji Kurd û ew devera ku ew lê dijiyan jê re
kevintirîn gelên dinyayê ne ku li rojhilata Kordux dihat gotin. Li gorî gelek zanyaran
kevnar de li ser axa jiyane. Li vir lazim e ku Mediya (678 B.Z - 550 B.Z.) dewletek Kurd
bala xwe bidin ser wê yekê wekî gelek bûye. M. Xorênatsî bi gelemperî behs dike
neteweyên din ku di gel kurdan jiyan dikirin ku Mediya li ser sînorê rojhilata Ermenistanê
ji dîrokê wenda bûne an bi gelên din re bûye.
asîmîle bûne. Di heman demê de kurdên
bêwelat li hemberî zilm û zordariyên Piştî ku Koroşê Faris padîşahiya Medan
serdeman derketine û bi vî awayî ne tenê ji hilweşand û serdestiya Mediyan bidawî kir,
hebûna xwe, lê belê ji zimanê xwe jî xwedî gelek eşîrên Medan hêdî-hêdî ji çiyayê
derketine û xelas bûne. Zagrosê derketin û li çiyayên Ermenistanê
bicîh bûn.
Li gorî dîrokzanan, bav û kalên kurdan yên
neîranî eşîrên Gutiyan in, ku B.Z di sedsala 1- Hebûna Kurdan li Qefqasê
an de di nav eşîrên Mediyan de hêdî-hêdî
heliyane bûne bav û kalên kurdên nûjen a bi Kurd her tim li Qafkasyayê hebûne bi taybetî
navê Med,lê herwiha navên xwe yên etnîkî jî li ser wê axê ku niha Azerbaycan tê
parastine: binavkirin. Med bapîrên kurdan xwedî
dewlet bûne li wir jiyana xwe derbas kirine
K(g)utî,Kurtî, Karda, Kordûx, Gurdiyanî, û rola xwe jî lîstine. Bê guman hewcedarî bi
Guranî, Gurtî. Ev navên ku li jorê hatin lêkolîneke zanistî û kûr heye da ku hebûna
rêzkirin di berhemên dîrokzanên kevnar ên Kurdan li Qafkasyayê bi zelalî şirove bike. Li
Ksenofon, Strabon, Ptolemeus û yên din, û gorî dîtineke gelêrî hebûna Kurdan li
her wiha di berhemên dîroknûs û erdnasên Qafqasê ji van sê hêmanên jêrîn ve girêdayî
ermeniyan de jî derbas dibin. Navê welatê ye,lê divê em destnîşan bikin ku dîroka
kal û bavên kurdan di nav xebatên kurdên Qafqasyayê diha kevin e:
dîroknasên Roman û Yewnaniyan de

34
1. Kurd yekemcar li Qefqasê di sedsalên û dîrokî ve bêpar maye. Lê sedema herî
X-XI de di dema Mîrîtiya Kurd a Şedadîyan mezin bêdewletbûn e, ku hîn jî bandoreke
(951-1199) de hatine bicihkirin. neyînî li ser pêşketina kurdî ya wêjeyî dike,
lê divê em bi şahî diyar bikin ku sedsala 20-
2. Di serdema Şah Abbas de 24 eşîrên an ji bo gelê Kurd bidestxistineke nû di gel
kurdên kurmancîaxêv ên Îranê ber bi xwe anî. Beşek ji Kurdan ji welatê xwe dûr li
Qefqasê hatin dûrxistin. Bi vê yekê nifûsa Ermenistanê di tevahiya dîroka Kurdan de
kurdan a li Qefqasê zêdetir bû. roleke mezin lîstin. Bi alîkarî û piştgiriya
dûgela Ermenistanê Kurd bûn xwedî
Bi taybetî di sala 1587 de nifûsa kurdên alfabeyê. Kîjan jî bû sedema pêşxistina
derdora Laçîn û Qerebaxê bi hatina van zimanê zikmakî û herwiha parastina dîrok,
eşîran re zêdetir bûne. çîrok, zargotin, stiran,destan,wêje û hwd.
Piştî afirandina tîpên Kurdî gelek dibistan
3. Tête pejirandin ku vê carê ji sedema hatin vekirin, pirtûk hatin çapkirin û rojname
bûyerên sedsala 19-an û 20-an bi taybetî ji bi zimanê dayikê hate weşandin.
sedema şerê Osmanî-Rûsan (1877-1878) û
Şerê Cîhanê yê Yekem (1914-1918) tevgera Kurdiya Bi Tîpên Ermenî
hejmareke mezin a Êzidiyan berbi devera
Qefqasê, nemaze Gurcistan û piştre Ji bo wan kesan ku dixwazin derbarê
Ermenistanê koçber bûne. dîrok,çand, zargotin û hwd a Kurdan lêkolîn
bikin dikarin berhemên nivîskarên ermenî
Zimanê Kurdan wek çavkaniyek pêbawer bikar bînin,nemaze
xebatên dîroknasên ermenî yên sedsala
Pêwendiyên dîrokî yên ermeniyan û kurdan navîn. Yên ku di berhemên xwe de
gelekî kevin in. Ev herdu miletên kevin ji mêj nimûneyên zimanê gelê kurd, zargotin û
ve cînarên hevûdu bûne. Piştî gelek wêjeyê jî bi transkrîba alfabeya ermenî
karesatên sedsalan jî dîsa dostaniya wan parastine. Yek ji wan nimûneyên kevnar em
berdewam bûye û şahidiya vê yekê di destnivîsa № 7117 ya Matênadaranê de
zargotina wan a zengîn e. Gelek serhildêrên dibînin. Dostê gelê Kurd, zimanzan H.
Rojhilat û Rojavayî wek mîna Yewnan, Rom, Açaryan destnîşan dike ku ew di sedsalên X-
Ereb, Tirkên Selcûq, Mongol û hwd di dîrokê XI de hatine nivîsandin.
de her tim hewl dane wekî zimanê Kurdan
tune bikin,lê ser neketine. Zimanê kurdî, Divê bê zanîn ku hejmarek ji mînakên kevn û
zimanekî ji şaxa zimanên îranî yê bakûr dewlemend yên zargotinên gelê Kurd bi
rojavayê malbata zimanên hind û ewropî ye. tîpên Ermenî hatine nivîsîn. Berhemên
Hemû gelên cîranên hev ji ber sedemên navdar ên jêrîn jî bi Kurdiya tîpên Ermenî
cihê, ji aliyê zimên ve jî bandor li hev kirine û hatine nivîsandin: «Hemê Mûsê», «Leyl û
peyv dane hev û ji hev stendine.Çawa ku Mecrûm» û strana «Mele Mûsî Seyran».
bandora zimanê Ermen, Faris, Tirk û Ereban
li ser zimanê kurdî hebûye wisa jî bandora Di nav wan de balkêş in «Qandîlî Siyapûş û
zimanê kurdî li ser wan hebûye. Ji ber ku Heozbek», «Canbalî», «Hazim Axa», «Mîrza
zimanê kurdî zimanê gelekî bindesthîştî ye, Axa,Telî Eyşa», «Siyabend û Xecêzerê»,
îmkanên pêşdexistina sazî yên neteweyî «Memê û Zînê», «Devrêşê Evdiyê Êzidî»,
nebûne û ji aliyê lêkolîn, lêgerîn, pêşxistina «Hemûdê Şankê».
ziman û çandê, hebûnên civakî

35
Hêjaye ku em xebata Komîtasê jî bibîr bînin Piştî hilweşandina Împratoriya Rûsyayê û bi
ku ji bo tomarkirina stranên folklorî yên Şoreşa Cotmehê li seranserê Qafqasyayê bo
kurdî kiriye. Di hejmara pêncemîn a gelên kêmjimar gellek derfetên xwebûnê,
«Berhevoka Etnografîk a Emînyan» de nexasim jî di warê çand û hunerî de, xwe
xebatên Komîtas ku ji 13 zargotinên Kurdî didin der. Di navbera salên 1920-37’an de bi
pêk tên wek mînak «Kuluk û Garo», «Mez û taybetî li Ermenîstanê ji hêla hikûmeta
Zîn», «Sêvhacî», «Hemê Mûsî" û yên din Bolşevîkan û alîkariya hin zanayên ermen ên
hatine cîwar kirin. ku bi kurdî zanibûn, di warê xwendin û
nivîsandinê de li dibistanên kurda tevdigerin.
Balkêş e orîjînalên wan bi tîpên ermenî Di vê heyamê de yekem car di sala 1921’ê de
hatine nivîsîn. Bitaybetî wergera Mizgîniya ji hêla hikûmetê ve dibistanên seretayî û
Metta,Lûqa,Marqos û Yûhenna pir balkêş e gellek navendên xwendin-nivîsandinê tên
yên ku bi tîpên Ermenî û bi Kurdî di sala vekirin. Ji hêla Hakob Xazaryan (Lazo) ê
1872-an de hatine nivîsîn. Divê bê zanîn ku ermen ve bi navê ‘Şems’ pirtûka dersê ya bi
ev yekemîn wergera berfireh e di dîroka alfabeya ermenî, lê bi kurdî tê amadekirin.
wêjeya kurdî de. Bê guman ger serpêhatiya Lazo di pêşgotina pirtûka «Şems» de dibêje
Kurdiya bi tîpên Ermenî di dîroka wêjeya dike ku rastî gelek tengasiyan hatiye. Berî
kurdî de xwedan cihekî girîng be. amadekirin û çapkirina vê pirtûkê demekî
dirêj fikirîye ka li ser kîjan bingeha zaravayên
Afirandin û pêşketina alfabeya kurdî li kurdî alfabeya xwe amade bike. Di pêşgotina
Sovyeta Ermenistanê de dikare li ser sê xwe de berdewam dike û dibêje ku li me
qonaxan de dabeş bibe: xweş hat ku em zaravayê Kurmancî
1. Alfabeya «Şems» ya Lazo (H. hilbijêrin. Pişt re xwestiye li ser bingeha
Xazaryan) - 1921 tîpên latînî,erebî û fînîqî alfabeya kurdî çê
2. Alfabeya Latînî ya E. Şemo û Î. bike,lê dibîne ku ew yek dikare bibe sedema
Marogûlov - 1929 hin tengasiyan û tîpên ermenî bikêr û baş
3. Alfabeya Kîrîlî ya H. Cindî, E. Evdal, W. dibîne. Bi vî awayî alfabeya kurdî ya yekemîn
Nadirî – 1944 li ser bingeha tîpên ermenî amade dike.

Alfabeya Latînî ya E. Şemo û Î.

Marogûlov (1929)

Di sala 1925-an li Lenînakana Ermenistanê

de ji bo kurdên ji welatên wek Azerbaycanê,
Gurcistanê, Turkmenistanê we derbareyê
jiyîna civakê û her wekî

din konferans tên lidarxistin û tê de li ser

çend mijaran gotûbêj tê kirin. Di
biryarnameyên kongreyê de her wiha
pêwîstiya rakirina nexwendewariyê û

şandina keçan bo dibistanê jî hatiye

Alfabeya «Şems» ya Lazo (1921) destnîşankirin.

36
Kongreya jorîn biryar dide ku ji hukumeta
Ermenîstanê daxwaz bike ku alfabeya kurdî
ya li ser bingeha tîpên ermenî were rakirin û
alfabeyeke din li ser bingeha tîpên latînî
were çêkirin. Alfabeya Lazo ya bi navê Şems
ku li ser bingeha tîpên Ermenî di sala 1921
an de hatibû amadekirin heta sala 1928 an
di dibistanan de dihate bikaranîn.

Lê belê divê em destnîşan bikin ku hin

kêmasî û şaşiyên wê pirtûkê hebûne. Ji ber herwiha nivîskarên kurd wek mîna W.
wê yekê jî daxwaza alfabeyeke nû tê kirin. Nadirî,E. Evdal û N. Maxmûdov jî bûn alîkar.
Hikûmeta Ermenistanê ew pêşniyar red Heyanî di van salên dawîn de jî pirtûk bi
nekir û ferman da ku alfabeya nû were tîpên kîrîlî dihatin çapkirin.
amadekirin.

Di sala 1926 an de Erebê Şemo û Îshaq Çavkanî:

Morogûlov projeyek nû ya alfabeya latînî
ava dikin. Ev jî di sala 1929 an de li Bakûyê tê 1. X. Abovyan, "Kurd, Êzidî" (bi ermenî),
pejirandin. 1986, Yêrêvan.
2. A.Û. Derboyan, Çêkirin û Pêşketina
Di heman salê de, pirtûka “Xo-Xo Hinbuna Kurdiya Wêjeya Li Ermenistana Sovyetê de
Xondьna Nvisara Kуrmançi”(Xwe bi xwe (bi ermenî)
hînbûna nivîsandina Kurmancî) tê çapkirin û 3. Hecîyê Cindî, Akademiya Zanistî ya
weşandin. Êdî ji sala 1930-an û vir de gelek Ermenistanê, Zanistên Civakî (bi ermenî) №
pirtûkên wêjeyî,perwerdeyî, zanistî,felsefî û 5, 1962
hwd têne çapkirin. 4. V.A. Baybûrdyan, Peywendiyên Ermenî û
Kurdan di Împaratoriya Osmanî de (bi
Alfabeya Kîrîlî ya H. Cindî, E. Evdal, ermenî), Yêrêvan-1989
W. Nadirî (1944) 5. X.M. Çatoyêv, Kurdên Ermenistana
Sovyetê (bi Rusî), Yêrêvan, 1965
6. N.X. Maxmûdov,Gelê Kurd (bi ermenî),
Piştî demekê ji hêla Stalîn ve alfabeya latînî Weşana Dewleta Ermenistanê, Yêrêvan,
ya kurdî tê qedexekirin û li şûna wê alfabeya 1959
kirîlî cih digire. 7. K. Çaçanî, Dîroka Çapemeniya Kurdî "Rya
Teze" 1930-1955 (bi kurdî), Yêrêvan, 2008
Di sala 1941’ê de hikûmeta Ermenîstanê 8. Pirtûka «Şems» (bi ermenî),
biryar dide ku alfabeya kurdî bi kirîlî bê Êcmiyasîn,1922
amadekirin û bo vî karî jî Heciyê Cindî tê 9. “Xo-Xo Hinbuna Xondьna Nvisara
peywirdakirin û di sala 1944’an de alfabe tê Kуrmançi” (bi ermenî) ,Î. Marogûlov û E.
amadekirin, ku bi dehan sal xwendekarên Şemo, Weşanxaneya Dûgelî, Yêrêvan, 1929
kurdî bi vê alfabeyê hatin perwerdekirin. 10. L.G. Xaçêryan, «Teoriya Pêjdahatin û
Pêşketina Ziman li gorî Vardan Arêvelsî»
Di vî karî de nivîskarên ermenî
G.Xapantsyan, H. Açaryan û hinek ên din û

37
 THALES, ANAXIMANDROS Û ANAXIMENES

Çorê Arda

a weke gazê û cismên hişk(yanê yê ku

Thales niştecihê Miletos’ê ye, (B.Z 624- 546) neheliyayî) ên weke cemedanan de ava
de jiya ye. Thales berî her kesî ‘’Pêgirtina rohnbûyî-tîrbûyî heye. Ji ber vê yekê ev tişt
Rojê welew Rojgirtinê’’ dihese û radigihîne. dibe sedema du cûreyên hebûnê. Wê çaxê
hebûna hertiştî "av" bixwe ye. Thales, livê,
guherînê û bûyînê, ji bo hebûnê weke
taybetiyek hewcedarî dipejirîne. Lê ji hêlkê
ve di binê guherînê, livê û bûyînê de li tiştekî
"nayê guherandin" heye an na li wê digere.
Yanê li cewherekî timî wek xwe dimîne
digeriya, li ser vî esasê dirawestiya û ev pirs
ji xwe’r sewal dikir. Talî Thales him ji
guhertinê bawer dikir-dipejirand, him jî ji
tiştekî ku tim weke xwe diminî bawer dikir.
(2) Bikurtasî di esasê perspektîfa Thalesî de,
THALES her çiqas tişt biguhere, veguhere û dagere jî
talî di hemû guhertinan de cewherek heye,
ew kakil jî av e.
Yanê berî her kesî vê bûyerê hîs dike. Ev
pêşdîtinek zanyariyê ye. Feqet, ev ji bo wî ne Thales feylesofekî Dibistana Mîletosê ye,
nişîdê dehabûnê bû, ji ber ku Lydîa-Mîletos heta feylesof û zanyarê ewilî tê pênasekirin.
bûbûn yek û ji hêlkê ve jî ji hêla çandê Lydîa- Li gorî feraseta Thales Arkeya hemû tiştî ji
Babîliyan têkiliyan wan bi hevdu ra hebûn. "Av"ê dizên, cewherê hertiştî "Av" e. Yanê
Stêrknasên Babiliyan "Pêgirtina Rojê welew her tişt diguhere-vediguhere, lê talî di hemû
Rojgirtin" li gor serdemên esasên 19 salan guhertinan de, binyada wan celebên "av"ê
jixwe dîtibûn."Pêgirtina Hêvê an jî Hêvgirtin" ne, ango ji avê dizên. Thales, hemû
jixwe tam pê dizanîbûn û dîtibûn. Yanê guhertinan li ser esasê elemanta avê
Babiliyan gelekî ji stêrnasiyê fêm dikirin. Lê ji radiwestîne. Hebûn û xwezayê li ser vî esasê
ber ku "Pêgirtina Hêvê an jî Hêvgirtin" hêlek avê radiwestîne, ango hemû tiştên li ser
wê xuya dibû û hêlek wê nedixuya loma ji dinyê ên heyî gişan dixe hundirê perspektîfa
ber vê sedemê pirsgirêk derdiketin holê. xwe’y "Av"ê . Hebûn ji avê tê, ger av tune
Feqet, ne Thalesî, ne Babiliyan nizanîbûn ji be, wê çaxê heyîn jî dê tune be. Thales avê
bo çi "Pêgirtina Tavê an jî Hêvgirtin" ewilî weke vejîna dinyê-xwezayê û paşê
gergerok e, an jî dizîvire. Li gorî gotina, weke bingeha vejîna mirovan dibîne.
Thales li Misirê geriyaye û disîplîna Ji ber ku av tune be, ne Zoolojî, ne
Geometriyê ji wir haniye Grekê. Thales, li Antropolojî û ne Botanîk diwelidin welew
Yewnanê ji nav heyşt zanyariyan jê yek ew dijîn. Av, him xeterebûnê, him jî
bû. Peyva Thalesî dike zana an jî wî pêş ve hewcedarbûnê di dawa xwe de kedî dike. Ji
derdixîne ev e: "Tişta en baş Av e." Li gorî bo jiyandina kirde-bireseran û hemû
Thalesî erd li ser avê ye, hemû bireser ji avê zindîyan elementeke krîtîk e. Mînak, av
za(welidî ye) ne.(1) Li gorî Thalesî, hilma avê dikare hemû tiştan bide berxwe, her

38
tiştî li bin guhê hevdu bixîne, baran ji avê weke avê bi sînor û taybetiyên bisînor di
dizê ger bahozek xurt çêbibe an jî şekeliyek xwe de bihewîne, îcar çawa dikare tiştên
çêbibe dikare gelek tofana bi xwe ra cûda û cûrbicûr di dawa xwe de xwedî bike,
bizeyîne. Hewcedariya wê, ji xwe diyar e, ger heta beravajî hev in. Mînak; êzing dişewite,
av tune be, ne însan, ne teba, ne şênayî lê li gorî feraseta Thalesî ev tişt (yanê
diminin. Gişên ew ê hişk bibin. Cihê ku ji avê şewitandin) jî, teşeyeke ava tîrbûyî ye.
dizên an jî cihê ku şil in: Behr, gol, robar, Feqet, av naşewite, berevajî tiştekî
cihê nermijokî, cihê kevzokî, cihê kufikî … vedimirîne. Wê çaxê tiştekî weke agir
hwd van têgihan hinek nexweşiyê bi xwe ra dişewitîne ew ê çawa ji avê çêbûbe, an jî ew
diafirîne, hinek jî ji bo ekolojiyê gelekî pêwist ê çêbibe.
e. Heta ji bo jiyanê di dikeke herî bilinde ye.
Av hilberîne, ger hilberîn tune be wê çaxê
zûwabûnê pêk bê, her der zûwa û hişk bibe,
wê çaxê hilberînê jî têk biçe, ev jî tê wateya
dawiya dinyê. Talî Thales bi perspektîfek
xwezayî li avê dinêrî. Mînak: Heger peykerek
li holê be, divê ev peyker ji hin tiştan hatibe
afirandin, loma Thales divê ruhê vî peykerî
ANAXIMANDROS
av e, yanê anatomî û cevherê peyker ji avê
dizê. Xweşikbûna bedena peyker, şiklê wî,
hemû alavên ku tê de hatiye şixulandin giş ji
avê dizên. Esil di Talesî de "Av" xweza ye û Agir, ew ê çawa bibe çeşnekî avê.
xweza jî Xweda bi xwe ye. Anaximandros vî tiştî weke notr dibîne û
dibêje; ya/ê ku hebûyî divê hîna ji hev
Anaximandros: veneqetiyayî û ji hev necûdayî ne weke
"Abadîn, bêsînor û nediyarbûyî ye" ji vî tiştî
Anaximandros feylesofê mîletosê yê ra jî dibêje Apeiron.(4) Di vir de diyalektîk
duyemîn e. Di der heqê zayina wî de tiştekî derdikeve ber sifra çavên me yanê guhertin,
diyar tune ye. Anaximandros, wek Thalesî vajîbûn, dagerîn ango li gorî Hegelî her tişt ji
nafikire ew li gorî bêjinha hişê xwe nêrîneke tez-sentez-dijtezê pêk tê…hwd. Yanê ger yek
din derdixe pêş û dibêje cewhera heriştî tenê deshilatdar be, divê ên din gerek ji holê
"Bêpêşî-Bêdawî" ye. Li gorî Anaximandros rabin, hemû element bi hevre bi awayekî
pîvana "Hewa’yê, Av’ê, ya Êgir" diyarde ye. dîyalektîk pevre girêdayîne, têkiliyên wan bi
Her element bo Împaratoriya xwe berfireh hevdu ra hene. Li gor nêrîna Anaximandros,
bike her daîm dişixulin. Lê tim di navbera esasê afirandina xwezayê an jî a dinyê ji
wan de pîvaneke bêgavî heye, an jî zagonek bêpêşî(îlksîz) û ji abadînê(sonsuz) dizên.
xwezayî di têkiliya wan de hene. Yanê
Anaximandros dibêje ger av tenê cewher be, Anaximenes:
wê çaxê divê av di her tiştî de gerek
deshilatdarbûya, gerek elementên din Ev feylesofê dawiyê ye, ew jî feylesofê
têketina bin hikumdariya elementên din. dibistana Mîletosê ye. Jidayîkbûna dîroka wî
Feqet, element berevajî hevin, agir dikare baş ne diyar e. Li gorî feraseta Anaximenes
avê bitefîne, ji ber vê yekê jî tenê elementek kakilê her tiştî "Hewa"ye. Feqet, li gorî
nikare bibe deshilatdar an jî bibe abadîn.(3) Anaxismenes, Hewa" di hundirê êgir de
Li gorî Anaximandros, divê tiştên li dorhêla diparzûne(süzülmek) û dûre tîr(yoğunlaşma)
xwe em dibînin cûda û cûrbecûr in. Tiştekî dibe vediguhere avê, her ku tîr dibe

39
 hewcedariyeke herî giring e. Ango Av=Jiyan
vediguhere axê-keviran, li gorî feylesofê me e.
dinya weke maseyek girovere û hewa her
tiştî dipêçe an jî hawîrdor kiriye. Yanê di AGIR: Ev têgih ji bo jiyanê him xetereyan,
nerîna Anaximenes de jî bingeha hertiştî ji him hewcedariyan di kozika xwe de xwedî
"Hewa"yê hatiye(5) dike. Agir tiştan zûwa dike, yanê tiştekî
Talî her sê feylesofên "Dibistana Mîletosê" li zûwabûnê di xwe de dihundirîne, lê av
ser têgihên xwezayê ramiyane, loma bi beravajî êgir e. Agir têgiheke ronahiyê-
xwezayê dest pêkirine û ketine rê û di vê germbûnê û zûwabûnê ye, agir jî têgiheke
rêwitiyê de her sêyan ji xwe ra lêkolîn, pirs û deshilatdar e welew xurtbûnekê di dawa
ramînên xwe afirandine, ji bo ku xwe xwe de xwedî dike. Esil her sê element jî him
bigihêjîne heqîqeta hebûnê. deshilatdar in û him jî ji bo heyatê hewcedar
in . Ger agir bi ku cihî keve, ew cih dibe pîşot
Thalesî, "Hebûn û Vejîna" her tiştî di "Av" ê û talan, yanê zûwa dike tiştekî li pê xwe
de dî ye. Anaximandrosî, "Hebûn û Vejîna" nahêle, lê biqasî avê pêwistiya êgir ji bo
her tiştî di ( pîvana hersê elementan û heyatê hewcedar e. Ji ber ku bo xwarinekê,
bêpêşî-abadînê de dî ye. Anaximenesî, bo ewlehiyê, bo germbûnê, ji bo ronahiyê…
"Hebûn û Vejîna" her tiştî di "Hewa"yê de dî hwd pêwistêyên êgir pirr in. Ango Agir=Jiyan
ye. Heraklitosî, "Hebûn û Vejîna" her tiştî di e.
"Agir" de dî ye. HEWA: Çawa Agir û Av him xetereyên wê û
him jî hewcedariyê wê hebûn bo Hewa’yê jî
Empedoklesî jî "Hebûn û Vejîna" her tiştî di heman tiş derbasdar e. Ger mirovek an jî
"Ax"ê de dî ye. zindîyek di atmosfereke bêhewayî de bimîne
AV: tiştekî şil e, nedawî û nermayî ye loma teqez ew ê bimirin û şîn nebin. Lê hewa li
dibe sedemên gelek talokeyan. Xetereyên ji gorî herdu elementên din hîna hewcedariya
avê diafirin: Kûfik, bahoz, lehî û şekelî… hwd. wê heye, ji ber ku mirov an jî heywan dikarin
Wê çaxê li gorî van têgihan "av" heman heta demekê bê av û agir bisekinin, feqet
demê de deshilatdariyê di xwe de hewa ewqasî derfetê nade mirovî û hemû
vedihewîne, gava şekeliyak an jî bahozek zindiyan bêgav dihêle. Talî hewa jî di jiyanê
rabe ew ê gelek tiştan bide berxwe û de deshilatdar e. Lê bê hewa nabe. Ango
biherimîne.Deshilatdariya avê tenê ji van Hewa=Jiyan e.
tiştan nayê gava av tune be, wê çaxê hemû Welhasil her sê element ji bo jiyanê di
zindî ew ê hişk bibin û bimirin. Dêmeg av roleke krîtîk de ne. Nefesa jiyanê her sê
him deshilatdariyê , him jî hewcedariyê di element in û hemû zindî koleyên van her sê
xwe de vedihebîne. Av, deshilatdarê elementa ne. Loma ji hêla hewcedariyê û
xwezayê ye û perçeyekî xwezayê bi xwe ye. xeteriyê deshilatdar in. Ji ber vê yekê her sê
Av, deshilatdarê mirov, ajalan û şênayê ye. feylesof ji ber hewcedarî-talokeyên wan
Vana giş koleyên avê ne. Wê çaxê av tune elementan dibe ku her sê elementên heyatê
be, hilberîn jî dê ji holê rabe, a ku hilberînê deshilatdar dîbin. Talî her sê feylesofên
dizeyîne dîsa av bixwe ye. Welew mirov dibistana mîletosê li gor xwe li ser ramiyane,
dikare wiha bêje pêdiviya hilberînê ji avê tez-sentez û dijsenteziyên xwe berbiçav
heye. Av, çiqasî xwedî hilberîn be, ewqas jî kirine. Ev tê vê wateyê ku di lêkolînên xwe
talokeyên wê henin. Av, bi serê xwe de feylesofên xwezayê an jî feylesofên
elementeke dîyalektîkê ye. Bi kurtasî "av" ji xwezaperest çav deshilatdariya xwezayê
bo hemû jiyanê ketine û hêdî hêdî pirs, meraq û hwd bi wan
ra afiriye.

40
Têgihiştine ku Xweda element in. Xweda di
her sê elemantan de ne. Wê çaxê ên ewilî
xweza afirandiye dibe ku hikumdarê
xwezayê be?

Jixwe xweza bixwe Xweda ye . Talî her sê

feylesofên me ji bo wan Xweda elemantê
wan in. Pirraniya wan li ser hêmayên weke
stêrk, stêrknasî, hîv, roj, av, hewa, agir, ax û
hwd rawestiyane.
ÇORÊ ARDA

Çavkanî:

1)Bertrand Russell, Dîroka felsefeya Rojava,

Cîlda yekemîn,Werg,Muammer
Di sala 1979’an de li Heremiya Dêrika Çiyayê
Sencer,Weşan,Say r,127-128
Maziya Mêrdîn ji dêya xwe welidî ye.
2) Prof.Dr.Ahmet Arslan ,Destpêka(Têketina) Dibistana seretayî û navîn û lîse li Dêrikê
Felsefê,Weşan ,Vadî, r,63-64 xwendiye. Li Zaningeha Dîcleyê beşa
Wênesaziyê qedandiye. Niha mamostetiyê
3) Bertrand Russell,Dîroka Felsefeya Rojava, dike.
Cîlda Duyemîn,Werg, Muammer
Sencer,Weşan,Say, r,129-130 Heta niha du romanên wî ji weşanxaneya
Belkiyê weşiyane navên romanên wî : “496 û
4) Prof.Dr.Ahmet Arslan, Destpêka(Têketina) Roman” e. Her wiha gelek nivîs û çîrokên wî
Felsefê,Weşan, Vadî, r,63-64
di kovarên weke “Çirûsk,” “Heterotopia”,
5)B ertrand Russell,Dî ro ka Fel sefeya
“Felsefevan,” “Dilop” û ” Axa Sor” de
Rojava,Cîlda Yekemîn, Werg,Muamer
Sencer,Weşan,Say,r,130-131 derketine. Her wiha gelek wêneyên wî bûne
bergên ser roman û kovaran.

Niha jî bi awayekî peryodîk ango bi rêk û pêk

rexneyên helbest, çîrok û romana diweşîne di
malpera “Diyarnameyê”de. Zewicî ye û
zarokekî wî heye.

41
 KELEDOŞ

Keledoş, xwarineke pêjgeha kurd e.

Li herêmên Serhed, Botanê pirr tê xwarin.

Ji koma xwarinên sîr û mastê ye. Li hin deveran cuda bin jî, ji keşkê tê çêkirin. Dahn, nok, goşt û
giyayên ku zivistanê hişk dikin, tevlî hev dikin û dikelînin. Ku hazir dibe nan hûrdikin û li ser nan
dikin û tê xwarin.

Li Serhedê ji sîr û mastê çêdikin. Berkelîna wê nan an pelhevîrka badayî (hin caran dagirtî), sîr,
mast, îsota reş, rûn, xwê ye. Îsota reş di nava rûnê qijilandî de bi ser de dikin.

Li Çewlîg, rojhilatê Kurdistanê, Sêwas û gelek deveran ji dêvla nanê pişirandî, şikevaya pêçandî
û dagirtî bikartînin. Li Kanîreşê jê re sîrapel dibêjin, hinekê cuda ye ev.

SER KELEDOŞÊ ÇEND GOTİNÊN KURDAN

Keledoşa herî xweş a xelkê ye.

Keledoşê ne bi kevçiyê, bi destan bixwin lewra kewaniya malê sîr-mast jibîr kiriye.

Her tişt dikele, lê keledoş, didoşe. (Heger pelhevîra dagirtî qul be, ava xwarinê dikevê, dema
mirov bixwe dişibe guhanên ku şîr jê tên. Ji bo kewaniyên malê yên ne pisporên viya dibêjin.)

Keledoş xwarina dewlemendan e.

Çavê xizanan li goştê qeliyê ye.

Heger dizê keledoşê ez bim, ka quşxane. (Ango wisa bitehm e ku bi tevî quşxaneyê tê dizîn).
 "Zêro" nevîyê êşê, ristevanê evînê

Xwendinek di romana "Zêro" de ya nivîskar Ezîz Xemcivîn

hevpeyvîna di navbera kesayetiyan de û

helwest û kelemên ku li pêş wan derdikevin,
li vir sawîrên Zêro dibin çareserî ku helbestê
bi henteşa wê ya bilind derbarê her êşê,
kelemê û xemgîniyê, di bin çengê peyvê de
birêse, roman wisa bi "peyvê" destpêdike, lê
MEHMÛD BADILÎ çi peyv, peyveke helbestî û di heman gavê
de peyveke alozî. (Peyv bi xwe ji kunca
Ne karekî hesane li ser helbestvanekî ku zimanê lerzok bi tewşî direvin... hindek kes
têkeve zevîya romanê û xwe bi karekî wisa - hene darê stûr bi destê xwe girtine, û hindek
ligorî pîvanên romanê- mijûl bike, lê wêje bi pirs hene li ber deriyên nûçeyan avis in!. Rû
xwe cihaneke berfireh e û nivîskarê jîr û 5) Romannivîsê me wisa ji destpêka romanê
xwedî ezmûn li gorî karînên xwe yên hunerî ta dawiya wê, her carê di rêya henaseya
dê karibe tiştekî ber bi çav bide û biafirîne. Li helbestê re bihna xwe vedide û dikişîne.
vir pirsek xwe radixe, gelo helbestvanê me
Ezîz Xemcivîn yê ku stêra wî li asîmanê Kesayetiya Zêro:
helbestê bêhtir diçirse, ta kîjan radeyê di
Zêro kesayetiyeke xwemal û jînewarî ye, ne
avakirina romana xwe ya bi navê " Zêro " de
xeyal e, ne fantazî ye, wek gelek kesayetiyên
ku sala 2019an ji weşanên SerSera hatiye
civakê ye, lê cudahiya wî ku ew bi xwendina
çapkirin, bi ser ketiye. pertûkan û nivîsandinê ve mijûl e. Ji
"Zêro" navê romanê ye, Zêro kesayetiya malbateke xizan e, lê ji zaroktiya xwe de dê
sereke ye di nava romanê de ku hemî bûyer û bavê xwe wenda kiriye, li ber destê ap û
û çîrok bi zimanê wî bi xwe ji cihekî ta bi jinapa xwe mezin bûye, jîr e, jêhatî ye,
cihekî dîtir wek bîranînan têne ristin û xwendevan e, serê wî bi şîretên perwerdeyî
vegotin, ew bîranînên salane çi kevin û çi yên rast û durist dagirtî ye, tev ku sêwî ye jî,
nuh, çi yên ku Zêro bihîstine û çi yên ku bi lê li ser rewiştên baş û qenc perwerde bûye.
çavên serê xwe dîtine bi rengekî ji rengan di Ji ber vê yekê em dibînin, di nava romanê de
warê danûstinadina wî de bi demê re, bi herdem Zêro hewl dide ku nekeve şaşiyan û
kesên hawîrdora wî re, bi cih bi xwe re ku dûrî tiştên kirêt here weku li ser xêzek rast
her carê ji kavilên bîrdanaka wî bi zimanekî jiyana wî divê ku bibûre, evîn û jiyanek bi
helbestiyane, nerm û tenik dadiweşin, di rûmet armanca wî ya sereke ye.
gelek cihan de di nava bûyeran de tev ku
( Tirên nêzîkayiyê li Helebê dike..Rû 18) li vir
kesayetiya Zêro ya sereke ye di kesayetiya
bîranînên Zêro dîsa tev radibin dema ku çav
yê nivîskar de wenda dibe, Zêro bi xwe dibe
li wan Kedîgehên Mirîşkan dikeve..
nivîskarê romanê nemaze derbarê

43
Bûyera ku bi serê dê û bavê wî de têt ku girtin ji ber ku li bal Dolî, jina navosere ya
herdu bi ew hesinê kehrebekirî ve jiyana Libnanî kar dikir, ku di heman gavê de
xwe ji dest didin ku bavê wî bi hesinê ewlekarên Sûriyê hevjînê Dolî dikujin û dûv
kehrebekirî ve kehrebe dibe û wisa dêya wî jî re wê jî.
dema bi hewara wî ve dihere û dimire. Bi vî
rengî Zêro sêwî dimîne, ap û jinap, wî xwedî Jiyana Zêro li vir ranaweste, kêferatê dike ku
dikin, mezin dibe, dixwîne, digihê asta ku karekî dî ji xwe re bibîne, bi alîkariya Agob
bibe karmend lê ji hêla ewlekariya dewletê hevalê xwe yê Ermenî li karekî rast tê, di vê
ve ji karmendiyê bi behaneya ku ew li ser navê de li ser perava deryayê, keçeke Kurd ji
dewletê kesayetiyek metirsiye bêpar dibe, malbateke Kurd ku ji sî salî ve li Libnanê dijîn
Zêro bê çare dibe, bêkarî û gelek pirsgirêkên nas dike, navê keça Kurd Darîn e. Zêro yê ku
din yên siyasî û civakî jiyan û mana wî li ji himêzeke germ bêpar e zû bi zû dilê wî serî
welêt bêwate dikin, biryarê dide ku ji bajarê jê distîne, hez dike, ew û Darînê tevna evîna
xwe (Hesekê ) derkeve û berê xwe bide xwe dirêsin û soza şûkirinê bi hevûdû re
Beyrûtê, wisa Zêro nameya xatirxwestinê ji didin. Gelek çîrok, gelek bûyer,di nava
apê xwe re dihêle û dibe rêbiwar, li Beyrûtê romanê de li ser zimanê Zêro têne ristin, ta
diçe bal hevalê xwe yê zaroktiyê Seydo, li bal bi buhara Erebî ku ji welatê Tunisê destpêkir
Seydo bi cih dibe taku karekî ji xwe re dibîne ta gihişt Sûriyê jî.
û wisa jiyaneke nû destpê dike.
Ev bûyerên ha carina bi rengekî helbestî û
Babeta sereke ya romanê: carina bi rengekî raporî têne vegotin, her
weku bîranînan carê li rawestgehekê têne
Di nava her romanekê de babeteke sereke raxistin û herdem yê gotebêj Zêro bi xwe ye,
heye, wisa bûyera romanê ya sereke tev li belê ew lehengê romanê ye û ligora xwe
ser digere ji bilî hin bûyerên din dibe ku peyvan dirêse, ev yek dihêle ku ku
nesereke bin jî, lê di wê çarçewê de ne, wek hevpeyvîn di navbera kesayetiyan de pir
pirsgirêkekê divê ku li dawiyê bê kêm be û rola kesayetiyên din bi xwe hinekî
çareserkirin. Min hewl da ligorî xwendina lawaz û qels be di vegêrandina bûyeran de.
xwe ku ez vê babeta sereke bibînim ango Lê ya giring Zêro û Darînê miradên wan bi
pirsgirêka sereke, min nedît ji bilî ew hev dibin, navê wan ji hêla Nivîsgeha
metirsiya ewlekarî ya dewletê li ser Neteweyên yekbûyî tê bijartin ku derkevin
kesayetiya Zêro bi xwe, ku hişt dest ji welatê Ewropa û bi hev re li asîmanê evînê bifirin.
xwe berde û biryarê bide ku ticarî nema li
welatê vegere, welatê ku li ber çavê Zêro Dawî:
bûbû zindaneke mezin, daristaneke tev êş û
tirs û kuştin û zor û bêparî. (welat zindaneke Derbarê evê romanê weku em di henteşa
mezin e..tarî ye..jiyan lê nabe.. jînenîgariya kesayetiyekê de bin, kesayetiya
Zêro bi xwe û nîgaş, hizr û ramanên wî di
Her tişt lê qedexe ye.. (Rû 47). Tev ku Zêro li derbarê jiyanê de, jiyana li welêt ku tev êş û
gorî şîreta apê xwe dikir ku tim dûrî siyaset û zor û zordestî ye, dibe ku çare li vir ne erênî
jinan here, lê li Sûriyê weku em tev dizanin çi be jî, lê ji bo berdewamiya jiyanê, ji bo
mirovê xwe bi xwendina pertûk û hebûnê, ji bo afirnadinê, ji bo hêviyê û ji bo
nivîsandinê ve mijûl dikir, di bin çavdêriya jiyaneke azad, ma gelo yê nivîskar û xwedî
ewlekariyê de bû. tev derketina Zêro ji welêt pênûs di hindurê zindaneke mezin de, dê çi
jî, lê dîsa, ji wê çavdêriyê xelas nabe, li karibe bike.
Beyrûtê jî, ji hêla ewlekariya Sûriyê ve tê

44
 ZANYAR PAKRİST

MİHEMED HESKO

Oxirbe ji te re

Oxirbe ji te re
Û rîya te vekirîbe
Liser pî xwe limin nenêre
Birano..! Tew guh mede min
Êdî ji xatirxwestinê
Rengê dijmin gelek in Dil zelûl bûyê
Rût, tazî û çillek in Bibêhemdî kela min radibe
Bi gotin, dost û yar in Ne mexsûze na
Ji dil ve hovên har in Hêsran di qebaxê çavan de
Li hev hatin li ser me Golgirtine.
Û heftûheşt jê dibarin
Li hev kirin ji ber me Ne bidest mine seknandina wan
Tenê ji bo ku Kurd in Firmêskên ji nav agir tên
Xwedî dîrok û erd in Çîye kul be dişewîtê
Ji dîrokê ditirs in Hinekî biwa rondikên germ
Bê rewişt û ters in Birînan dikewînim
Lê êş ew êşaye
Hovin li me hatin hev Kengî dixwazî pirske
Xweş rojên me kirin şev Wê bersiva te bidin
Em mane bê cih û war Çavê sorbûyî dilê melûl
Ev çi xişm e, ey hawar Bedena jihevketî
Warê leheng û şêran Neku min nizanibû
Naç e ji bîra mêran Wê rojeke bêguman
Efrîn rind û delal e Eme xatir jihev bixwazin
Ji dest hovan dinal e. Lê bes min nizanbû
Ku wê ew ro ewqas nêzik be
Lê hema dîsa jî dibêjin
Oxirbe ji te re berxa min

45
 Çima Ên Hişmend Zêdetir Xemgîn in

Yaqûb Kurmanc

Başî û xweşî diyardeyek e ku mirov bi dijwarî bikin û dixwazin bi armancên xwe yên bilind
dikare wê di ên hişmend de peyda bike. ê jiyanê re beraberî hev bikin.jiber vê yekê
Hebûna hevparek wefadar di jiyanê de, bêhemdî xwe dû sedemên ne rast digerin ku
malbatek pak û şixulekî baş belkî ji bo bi xwe pê tawanbar bikin. Ên hişmend carna li
dawîanîna janên derûnî ên hişmend ne bes ser bûyerên ku berê hatine serê wan difikirin
be. Çend sedemên girîng hene ku rehetiya û tenê bûyerek jî ku di jiyana wan de
kesên wiha tevlîhev dike. qewimîbe dikare hişê wan lawaz bike û
xemgîn bibin.
1:Pişkinîn û vekolîna diyardeyên jiyanê ên
ku hişmendiya wan li jor be her gav dest bi
lêkolîn û pişkinîna diyardeyên derûbera xwe
dikin. Lêkolîn wiha xûya dikin ku zêde
fikirkirin li ser diyardeyên ku nayên
bidestxistin, mêriv ji jiyanê westî û bêhêvî
dike. Durist e ku ên hişmend di pişkinîna
diyardeyên curbecur de gelekî jêhatî ne ,
lêbelê divê mirov bipejirîne ku hewce nake
ku hemû diyardeyan yekoyek li ser bifikirî û
lêkolîn bikî. Hin caran jibîrkirina hin tiştan
baştirîn dermanê jiyanê ye.

2: Diyardeyên jiyanê li gel armancên xwe

yên sereke re beraberî hev dikin. 4: Herdem dû tiştên mezin diçin.

Ên hişmend di jiyana xwe de tim omîdî û Her çiqasî jiyana wan xweş û rind be dîsa jî
hêviyên wan zêde ne û hergav ev hêvî û bi vê yekê nerazî ne û ji ber hebûna
xwestekên wan pêk neyên, derhal hişmendiya wan ya herî zêde, armanc û
nerazîbûna xwe nîşan didin. Ev hêvî û meseleyên mezin di ser wan de derbas
xwestekên wan girêdayî beşeke taybet a dibin.arman û meseleyên ku nikarin bidest
jiyana wan nîne û belkî di hemû beşên jiyana bixin û dibe sedem ku di jiyana xwe de
wan de wekî kar û pêwendiyên wan ligel xweşiyê nebînin. Jiyana normal û hêsan ji bo
kesên din re jî girêdayî ye. wan qet nexweş e û hergav li pey tiştên
tekane û awarte digerin.Tiştên ku li rastiyê
3: Ên hişmend her tiştî li ber çavê xwe de qet tunenin.
dijwar û zexm dibînin.
Mînak:gelo tu difikirî ku ev gerînge jîngeha
Ên hişmend ne tenê di serkeftin û têkçûnên te ya sereke nîne û tu jibo gerînge û
xwe de belkî di hemû beşên jiyanê de meyla serdemeke din hatî çêkirin?!
wan ew e ku her tiştî ber çavê xwe zext Ev pirsa jibo kesên wiha normal e û qet ecêb
bigrin.yanî surişta wan wiha ye ku dem bi namînin.
dem li ser riftar û hewla xwe şirove û lêkolîn

46
5:ti kes wan fêhm nake yan tiştên ku li ser
difikirin mirovên normal ti carî nikarin wan 6: hin vekolînên zanistî nîşan didin ku
tiştana fêhm bikin. navbera hişmendiya zêde û nexweşiya
derûnî têkiliyek heye,lê gelek zanistvan
Pêwîst e ku em hemû di jiyana xwe de dibêjin nediyar e ku nexweşiya derûnî ên
peywendiyên me ligel hev hebe û em hevdu hişmend jiber hebûna hişmendiya wan ya
fêm bikin. Jiber ku di civakê de civîn û zêde be, jiber ku gelek nêhêniyên hiş û
rûniştina mirovan ligel hev di kêmkirina mejiyê mirov hene ku hê nehatine dozîn
gelek paxavan(perîşanî û xemgînî) de tesîra (peyda kirin).
wê heye.
Heta eger tûşî nexweşiya derûnî jî nebin,
Lêbelê çêkirina pêwendiya ligel ên hişmend dîsa jî mirov dikare nîşanên perîşanî û
pirr dijwar e û tenê hejmarek kêm dikarin xemgîniyê di ên hişmend de peyda bike jiber
ligel wan peywendiyeke dualî çêbike. Bi giştî ku derbarê tiştên derûdora xwe zêde li ser
hest dikin ku tenê ne û wisa guman dikin ku difikirin.
hemû ji wan aciz bûne.
Aqilê wan ê lêgerrîner û nêrînkûr,ew kirine
Zanistê îsbat kiriye ku ên hişmend hez nakin pozisyoneka wisa ku li ser sedema hebûna
ku derbarê tiştên normal yên jiyanê wek xwe jî têkevin pirsan û di jiyana xwe de
xwarin û vexwarin,ger û seyran, werzişê û vebîniyek xurt bikin.
hwd bipeyivin belkî li ser tiştên girîng û
efsanewî di jiyanê de diaxivin.

47
 EDNAN DOGAN ŞEVGER ÇOLO

DITIRSIM (LÊNÛSA DILÊ MIN)

Tu yî lênûsa vî dilê min,

kêlî bi kêlî qedera min dinîvisînî. DAYIKA BOTÎ
Ez im canê,
dihesidim, dema çavek li te dimeyzîne, Dayê hat yek botî bu
dihesidim, dema bilbil bo te awazan dixwîne. Xweşik ew wek qotî bu
Ez, yê te me Bi xemla netewî ve
tu ya min î Ji dil milek sotî bu
ditirsim, feleka bêbext her xayîn e.
Gotin vêya derwêşe
Destê wêya bikêşe
Tu yî xweziya min dildarî, Bila bo me rast bêjê
tirs û xofan çirke çirke bi xwe re tînî. Lê xwiya dil tejî êşe
Ez im canê,
dihesidim, gava bayê îlahî te dihelisîne, Vê civaka tevizî
ditirsim; pirpirîkên bax, eşqên biyanî ji tere Ta bi çoka lerizî
bine. Nav xwînê de gevizî
Ez, yê te me Dil ji bona kizkizî
tu ya min î
ditirsim, feleka bêbext her xayîn e. Êşa dayê girane
Bê xwedî bê dermane
Tu yî hebûna vê dinya min Kesek nayê hewarê
kef û şahî, derd û kulan bi xwere tînî. Ji ber pencê gurane
Ez im canê,
dema te xwest can ji bo te dibaxşîne,
dihesidim, dema tîrêjên rojê li rûkên te
dixîne.
Ez, yê te me
tu ya min î
ditirsim, feleka bêbext her xayîn e.

48
 Dêrika Çiyayê Mazî

Eyyup Gûven

Dêrika Çîyayê Mazî di Kurdîstana Bakur de li Qerejdaxê, Koçer û pir eşîrên mezin li vê
herema başûrê rojhilat deye. Dema mirov derê jiyana xwe berdewam dikin.
bixwaze dîroka navçê fam bike pewîst e bi Di navça Dêrikê û li gundê Derikê pir eşîr
du alîyan lê binere. Lênerîna yekemîn hene. Li navçê Rutî, Abasi, Mahmudî, Salkî,
avakirina navende navçêye, a dûyemin Xidri, Deliki, û Çayî, li gunda bi navê, Sefî,
avakirina şaristanê li der dora navçê ye. Ber Sorikî, Sarxwanî, Bêreşî, Hamî, Porî, Menda,
vê yekê em dixwazin bahsa avakirina Metînî, İzolî, Şeyxî,Terkî,û Dewreşekî, heye û
navênda navçê bikin. giş Kurd in.

Avakirina navenda navçê nezî 450 sal berê ji Em li avakirina duyemîn binêrin li derdorê
alî qebîla mala Davidê Kalo hatiye çîya û berîya Derikê şaristanek pir kevnare
avakirin.Mala davidê kalo bi eslê xwe de heye, ev şaristaniya di dema şikefta dest pê
Kurd e u Ji eşîra Rutan e. Eşira rutan di dike û berdevam dike û digêhêje mîtannî
navenda Erzurum Hozat û Pulumur eşîrek pir
mezin e.

Ev qebîla ji herêma dersîmê ber mêrkujiyê

koçber dibe û tê sînorê Amedê yê herêma
têrkan. Li vê derê gundekî bi navê rutan ava
dike. Li herÊma Têrkan mîrekî pir zilimkar he
bû gundê derdora wan giş bi vî mîrî
girêdaye. Demek derbas dibe li hev nake mîr
û zilamê xwe digre ser qebîla mala dawidê
kalo u vê qebîlê talan dike. Şerekî pir mezin
derdikeve di vî şerî de xwe digîne mîr , mîr Akad,Sumer,Pers,Bizans,Roma,Sasanî, Artuk,
dikuje û ji gundê rutan bar dike dema bar Med û heya dema 1923yan.
dike bi mala Dawidê kalo re û mala Qeya jî bi Heyşt taxên navçê hene. Taxa kelê (Taxa
wan re bar dike û tê heya sinorê Dêrikê. rutan),taxa kanîya guzê(Taxa ebassîyan),taxa
çîya,(Taxa Fîllehan ,cuhu û salkîyan) taxa
Dema ev her du qebîlena tê sinorê dêrikê kanîka biçûk,(Taxa mahmudîya) taxa reza,
mala davidê kalo li ser zinarê navçê bi cih (Taxa eso emikê), taxa heramiya taxa
dibe navê wê herêmê dibe “Gare Rezê tilbisim û taxa qetaro. Navça Dêrikê di
Devid” û mala Qeya li berîyê bi cih dibe navê destpêkê de heya 1923yan de bi Amedê re
wê herêmê dibe” Xirbê Qeya” an “Mêrga giredayî bû ji sala 1923 şûn de bûye navça
Qeya”. Di vê demê de navenda navça Dêrikê Mêrdîn.
hîn nehatîye avakirin. Dawidê kalo li kanîya
guzê qesrekê çêdike û ji wê demê şûn de Dêrik sê alîyê wê zinar e pişta xwe daye
navenda Dêrikê tê avakirin. Erdnîgara dêrikê çiyayê mazî, berê we li wêrenşarê û qoserê
sê aliyê we zinar e û aliyê dinê kasi çav çava ye. Berrîya Dêrike ji quntarê çîyayê mazî
dibîne berîye û di ro ava ye navçê de deşta dest pê dike û her gi bi deştê dadikeve
bilindiya xwe wenda dike.

49
Derik sê alîyê wê zinar e pişta xwe daye zivistanan der dibe û havînan dimiçike, çemê
çiyayê mazî , berê wê li wêrenşarê û qoserê xabê, çemê şêbê,çemê zorava, û çemê circibê
ye. Berrîya Dêrikê ji quntara çîyayê mazî dest û kidaba kulêbe hin ji wan çeman e. Ji xêndî
pê dike û her gi bi deştê dadikeve bilindiya wan çeman jî hin gol û barajên ji bona
xwe wenda dike. Li ser milê çepê sînor û erdê avdanê bi navê Kunreş, Subetan,Qurixî û
wê digêheje deşta qoserê û îklîma wê zivistan sepnat ê, ku ji terefê dewletê hatinen çekirin.
û havînan bi dijwarî derbas dibe. Palê Kaniyê di navçê de kaniya kulêbe, kaniya
bervaren çîyayê mazî bi piranî dar-û-deviyê guze kaniya buçûk û kaniya misrikê, kanîya
berî û mazîn e . Di van salên dawî her gi diçe paan e, Dêrîk bi ser sînorê Şemrex, Qoser,
dar û devîye wê zêdetir dibe. Li berîya Sere Kaniyê û Wêranşarê ye. Rû pîvana
Dêrikê her çiqas cihê keraç hebî erdê bereket Dêrîkê 1397 km kare ye 71 gund û 91 mezra
pirtir e. heye. Lê berk û statuya gunda hat guherandin
bûne tax, bî gîştî hejmara navçê 61.200 e.
Li va erd na wek genim, ceh,nisk û nok tê
çandin lê belê li Dêrikê ê pir bi nav û deng Raqima dêrikê 780 metre ye û bilindahiya
zeytûn e. Li navçe nêzî mîlyon darê zeytûna çîyayên wê 1500 metreyî derbas nake.
dide heye. Zeytunê herî baş cinsê bi navê Çiyayê wê bi navê çiyayê mazî tê bi nav
”Xilxalî”ye. Piştî van saliye dawiyê hin bin kirin. Dêrik bi beriya xwe li ser sînorên deşta
gav û pêngavên li mintiqayê çêbûn û gelek heranê ku heta dighe erdên Nisêbînê ye.
bir hatin kolan çandina weke Berîya Dêrike bi kevirê şehar in. Girqijotên ji
pembo,garis,kuncî û bîstanê avî zêdetir bû. Li berî dirokê de teqiyane û wan derdora belav
erdê şehar û heta palên qerejdaxê ji çiltuka bûne. Vê gavê ji wan qirqijotan maddeya ku
birincê tê çandin. Ji xendÎ wan tiştna şûn de bi navê “klinker” e û di çêkirina çimento de
rêzên tirî, bahçeyen hijîra, darê hinara, wek haven tê bikaranin û derdikeve.
mişmiş û gûz û ji her cureyê fêkî pêk tên.
Navça Dêrikê di warê siyasî û edebî pir
Debara kesên li nava bajêr rûdinî li ser deman niviskar û rewşenbîr lê mezin bûye. Wek
û cenaniya rêz zeytûn û beşekî biçûk mele Hesenê Tawikî, Melle Eskender kazîm,
dikandarî û bazirganiyê mijûl dibe. Debara Seydayê Cigerxwîn, (seydayê cigerxwîn li
gundiyê li hêla çiya rûdinî li ser xwedîkirina dêrîkê li cem seydayê mele eskender şagirtî
pez hejik û ezingan e, ê li berîye ji li ser kiriye.) û wek bûka derikya Eyşe Şan. Lê
çandinî û zireetê ye. Ji xendî zireete tişteki bê belê ên li Dêrikê xwedê daye wek Reşîdê
kirin tuneye. kurdî,Qedrîcan, Edîp Qarahan û wek
rewşenbirê ne navdar Ezîzê Biro, Mecîto,
Di dîroka mêrdin de kîjan devleta û kîjan Ahmedê Cimaa, Eliyê Sitika. Ên mîn navê
şaristaniya li ser mêrdîn hukum kiribe Derik wan nenîvîsandiye nêzî pêncî nîvîskar û
jî jixwe ketiye bin hukumdariya wan. Haya hunermendê xwedî behrem û xelatgîrtî ye
demek nêzîk ji qismek mezin ji rûniştvanên heye.
Dêrikê Ermenî bûn. Di van salen davî de ji
ber sedemên aborî civakî û siyasî Ermeniyên Di warê siyasî de gava herî mezin ku li
Dêrike ber bi Stenbolê,Sûrî Ewrûpa û Dêrikê mezirandina “Kurt Kulubi”ye. Lê belê
Emerîka koç kirin. Ve gavê yek malbatê wan mirovê “Kurt Qulubi” damezirand giş hat
li dêrîkê maye. girtin an dadgeha mezin daliqandin ji mirovê
qulebe xwest. Wek bi navê Heci Seydî û di
Di dema xwe de sennetkarî di destê dema şerê şêx seîd de wek bi navê Mecîto.
ermeniyan de bû, di dêrikê bahsa 5 dêran Li navçe dîroka şaredariyê di sala 1874an de
dike yek ji van dêran yên dîrokî “Dêra Sor”e dest pê dike. Berê navê wê mahfel û paşî bi
(Surp Kevork) ku li ser navê ermeniyan navê “Xelqebî “berdewam dike. Di sala
maye. Dêrîk ji hêla av û çem û kaniyan 1926an de bû “Şaredarî.”
dewlemendê heremê ye. Piraniyan çema

50
 Rolê Edebiyatê Li Ser Demê Koronayê

Elind Mizûrî

Ev qonaxe dibe westgehek edebî wêĵeyî û dê

cêwaziya xwe hebît ĵi her qonaxek dî, ger
bibînîn yan hest pê bikeyn rêĵek mezin ĵi
nivîskaran miĵûlî nivîsînê bûne , heya niha di
karim bibêĵim ku hiĵmarek berhemên edebî
wêĵeyî hatine nivîsîn ku taybetmendiya vê
qonaxê pêve diyar e û zorbeya herî mezin li
ser barûdoxê îro yê peĵîka koronayê ye û
rêĵeya mezintir helbest bûye, çonke helbest
asantirîn rêka derbirînê ye di her kawdanekî
de ĵi her miĵareke dî ya edebî , ji ber wê êkê
Koron (covid 19) ew peĵîka hemû cîhan helbest bûye dergehê șîret û amoĵgaryan û
heĵandî û bûye reșeyek bo hemî mirovan, îro hișyarkirna xelkî li ser metirsiya peĵîka
cîhan hemî weke zîndenekê lê kirye, lewra koronayê ya ku bûye egerê ĵêk dorbûn û
ev serdeme dê bîte qonaxek taybet di hemû veqetyan û vederbendbûna wan.
beyav û sikterên ĵiyanê de, her weha dibe
werçerxanek di beyavên wêĵeyî edebiyatê
de, çimkî edebiyat beşek herî mezin e di
ĵiyana xelkî de ،û eger ne ĵi egerê
vederbendbûna xelkî di malan de, dibe
hander ku xelkekê xwendevan zêdetir
penayê bibe ber xwandinê û zêdetir nêzîkî
pertûkan dibin û bi taybetî nivîskar û
rewșenbîr.

Her wesa ger li ser stranê ĵî birawestîn

hindîke helbeste stûna serekî ya stranê ye û
çendîn stran hatine dirûstkirn ev çende ĵî
bûye hokar ku helbest di wê berfirehiyê de
bi bihête dîtin çi helbest mîna be yan ya
biçûkan be , çonke îro peyama her dû
rengan êk peyam bûye û her weha gotarê ĵî
rolê xwe dîtiye,l ê goman nîne ku miĵarên dî
yên wêĵeyî ĵî dê diyar bin wek çîrok û roman
û pexșan, lê çimkî ew zêdetir pêdîvî bi
diriștinê û demî karîkteran e, ĵi ber wê êkê
demek dirêĵtir divêtin.

51
 DI KULTURA KURDÎ DE KOFÎ

Hüsamettin TURAN
Li ba jinên Kurd, gellek babetên girêdanê hene. Mûş. Taybetî jî jinên Colemergê kofî bikar
Em dê tene li ser kofîyê bisekinin. Kofî tînin.
perçekinceke Kurdî ya neteweyî ku taybetî ji bo Li bakur û başûrê Kurdistana Bakur taybetî jî
jinên Kurd e. Xweşikî û masûmîya jinan îfade jinên extiyar kofî bikar tînin. Jinên zewicî ku
dike. Serê jinan piranî bi rengên zer, sor û kesk kofî bikar tînin, sîngê wan girtî ye lê bi reng e.
tên xemilandin. Li ba keçikan girêdana serî bi reng e, lê sîngê
wan vekirî ye. Ev tê wê maneyê ku ew keçen
Kurdistanîbûnê herî zede ev reng îfade dikin. ezeb in. Jinên zevicî û ezeb ji ber vê yeke
Kofî, perçekinceke jinan e ku bi hezaran sal in kofîyên cuda bikar tînin. Îro ji ber bajarvanî û
wekî aksesûar tê bikaranîn. Çêkirina kofî weha modernîteyê ev edet asîmîle bûne. Êdî şuna
ye: Kofî di textê hunandinê ku ji re “elbik” tê kofîyan, leçek û çît girtine.
gotin tê hunandin û di nav wê de qedîfeya ku Tiştên ku ji zaroktîya min tên bîra min jinan
dişibe qûmê hey. Perçeyên bi reng wekî heft kofî piştî nîşanê gire didan. Berê wê ya serê wan
guliyên por bi kofîyê tên girêdan. vekirî bû yan jî bi çît digirtin. Maneya wê ev e:
Herweha li her kofîyê nîv-zêr tên pêvekirin. Li Ev kes dergîstiya hinekan e. Bi vê, rê li ber
gorî rewşa malbatan li hin kofîyan 24 zêr tên tacîzan jî dihat girtin. Bi gotineke din li ba
pêvekirin. Hinek jî ji vê hejmarê kêm an zede Kurdan kofî ji keçikî derbasbûna jinbûnê ye. Ev
ne. Li Kurdistanê kofî herî zede ji aliye jin, jî bi dergîstîbûnê dest pê dikir. Ev dihat wê
keçen ciwan û meran ve tê bikaranîn. Berê maneyê ku ew dê êdî ji hinekên din re nebûya
piranîya jinên Kurdan kofî bikar danîn. jin. Di derbarê meran de baş nayê bîra min, lê li
Hin jinên ciwan li ser kofîyê çarçef jî bikar ba meran ew zûtir dest pê dikir. Ev sosyolojîya
tînin. Jin û keçên ku tene kofî bê çarçef bikar Kurdan jî nişan dide. Kofî li hin herîman ji keçe
tînin jî hene. tê hunandin.

Jinên îxtiyar kofîyan bê çarçef bikar tînin. Lê Li ser wê jî şar tê girêdan. Jinan, zêr û zîvê xwe
herêma Serhedê li Kurdistana Bakur, beravajîyê yê herî girîng li pêşîya kofîyê gire didan. Biskên
vê ye. Jin berê çarçef li xwe dikin û kofîyê jî li xwe bi awayekî gulî dikirin û li nêzî guhan bin
ser çarçefê gire didin. kitayê dihatin girêdan. Kitan di bin çenge de
Li bajaran an jî li riyan wexta mirov jinên bi beşê sîngê dixemiland. Li gorî rewşa aborîya
kofî dibine, ji kofî û kincên wan mirov dikare malbatê kalîte û şiklê kofî dikaribû cuda be.
texmîn bike ku ew ji kuderê ne. Ji kîjan eşîrê ne Jinan piştî emrekê kofî ji sere xwe danîn, ji ber
jî tê texmînkirin. Kofî û kincên jinên eşîretên ku keçe wekî qûm giranî çê dike û rê li ber
Kurd li Kurdistanê ji hev cuda ne. Aksesûar ji serêşê vedike. Lê dîsa jî hin jinên aristokrat heta
kîjan malbatê hatîne nişan didin. Li Kurdistanê mirinê jî kofî bikar danîn. Yên kofî derdixistin
motîfên kofîyan li herêman cuda ne, ji ber vê jî jî, çît bikar danîn ku ew jî carnan dibû sebebê
em dikarin wan li gorî herîman kategorize bikin. serêşê.
Mînak: Herêmên wekî Dêrsim, Serhed, Îro li Kurdistanê kofî zede nayê bikaranîn, lê li
Colemerg (Hekarî), Koçgirî, Amed, Behdînan, hin herêman hîn jî hene.
Xerzan, Bişêrî, Çikakî, Erdelan, Hewreman, Hêvî dikim ku li Kurdistaneke ku bingeha xwe
Deşta Berrîyê, Toran nuha jî tên binavkirin. ya taybet û azad temam kiribe, bi beşdarîya
Di lêkolînên kulturîyên di derbarê folklora kesên ku dile xwe dane folklorê dezgeheke
Kurdî de divê ev herêmên cuda bên analîzkirin, aksesûarê ya Kurdistanê ava bibe. Dikare bi rîya
ji ber ku her herêm xwedîyê motîfa taybetî ye, dezgehên weha dewlemendîya folklora
wekî mînak Adiyaman, Sîvas, Mereş, Meletî, Kurdistanê derkeve holê.
Erzincan, Erzurum, Dêrsim, Agirî, Wan, Betlis,

52
BIHARÎSTAN Qedehek mey bîne ji xunava
gerdenê
Vexwim avjîna qedîm bimînim li
jînê
Li ser rûyê vê dunyê.
Biharîstana min Biharîstana min
Biharîstana welatê min Stêrk ji ezmanê çavê te dibarîn
Her deverên te bûye gul û gulîstan Hîv ji şerma rûyê te çûbû ava
Li rûyê te xwezayî şîn bûye
Mêrg û çîmen vebûne Roj li hember bedewiya te
Her alî kulîlkên reng bi reng Zer dibû weke şimayê diheliya
Gul û nêrgiz şîn bûne Bayê qederê serxweş bibû
Li her deşt û newalan Çerxa felekê şikiya bû
Li her rûbar û berpalan Çendik û çend milûk û şahînşah
Baxê lalezeran hatine raxistin Textê wan wergeriyan
Sor dikin wek xwîna Cangoriyan Û taca serê wan ketîbû
Kaniyên kena derbûne Çend hezar alem hatin
Delav delav co bi co Jiyan li ser parzemîna te û çûn
Wek rûyê dîlber û gulşenan Çiqas dem borîn çiqas qîrne
Her alî ve jê evîn diherike derbas bûn

Xwisîya şevê li ser gerdanê te Tenê Yezdan ma qedîm

Bilqok bilqok dibiriqî Yek jî tu yê qedîm bimînî heta

dawîya dinê
Meya eşqê diciviya
Baharîstana min.!
Li nav xalên bin guharan
Ez ê xwe bavêjim meyxana dile te
SEYFEDÎNÊ WELEKORÎ
Bang bikim li saqî

53
 Gula Ermenî (Gula Keşe)

Evîniya Stranê

zemawenda malbatekê li dar dixist û ji nişka

ve çav li Gulê dikevin. Dilê wî bi çavan re
semadar dibe û berê xwe dide xwediyê
ahingê û wiha diaxive: “Ez hatim li ba we
saxlim, nûşîncan û hişmend. Dema çavên
min li vê keçikê ketin ez berve cîhaneke din
NARÎN OMER şopandim. Bi Xweda ez ji vir naçim eger tu
wê ji min re nexwazî”.
Dîroka me Kurdan bi kesên afrêner û Malbat daxwza Ebdêl napejirîne. Lê
cûdawaz di hemî zeviyên jiyan û bexçeyên Evdal bêzar namîne û zanîbû yê bi dengê
wê de dewlemend e. Huner û dengbêjî ji wê xwe yê ku çiya dihejîne dê derbasî dil û hişê
dewlemendiyê ne. Gulê bibe. Ew û Gulê di şevbihêrkeke binav
û deng de li hev dicivin û distirînin. Gul ji dil
Huner çiqilekî herî girîng û balkêş e. Em
û çan jê hez dike û şahiya şûkirina wan li
navê gelek hunermend û dengbêjên dilsoz û
hemî hêlên Kurdan deng dide.
jêhatî dibînin, lê mixabin gelek ji wan
nemaze yên jin hin windayî û hin jî veşartî
mane. Hêvîdar im ku karibim çirûskên
 Çîroka duyem: Tê gotin ku Gul jî
ronahiyê li ser wan vêxînim.
hezkirina xwe ji Evdêl re eşkere dike
û jê dixwaze ku bibe hevjîna wî. Lê
Evdal razî nabe, ji ber ku ew hevjîndar
bû, yan din Gul ne ji ola wî bû. Ji
aliyekî din vet ê gotin ku malbata
Gulê erê nekir. Ji ber ku Ebdal bi jin
bû û ne ji ola wan bû.

Gula Ermenî yan Gula Keşe li sedsala

nozdehan yek ji wan dengbêj û hunermendên
bi cûdawaziya xwe û bi deng û nazikiya
hestan navdar e. Navê wê bi navê dengbêjê
navdar “Evdalê Zeynikê” ve hate girêdan.

Çîroka Gula Ermenî û Evdalê Zeynikê:

Du çîrok li ser evîniya wan hene. Tê gotin
Evdal Zeynikê li gundê Gula Ermenî ahenga

54
Çîrok çi dibe bila bibe, lê ya girîng ew e ku Gula Ermenî ji gundê “Xamûrê” bû. Tevlî
navê wan di dîroka çanda Kurdî de hatiye ku Gul ne Kurd bû, lê dimîne findek ji
xemilandin û çîroka evîniya wan wek du findên hunera Kurdî. Belê evînî dikare
evîndarên yekcan û yekdil hatiye nîşandan. hemî tiştan vajî hev bike û ji nemanê
Dibêjin ku Gulê jineke rind, zanyar û çiraxên hebûnê vede û ronî bike.
vîndar bû. Lewma di civakê de cihê rêz û
rûmetê bû.
Silav û aramî li giyanê dengbêja evîndar
Gula Ermenî re.

Gul hestnazik û peyvxweş bû. Dengê wê

mîna solafên Kurdistanê zelal û bi pêl bû.
Dikarî bi demjimêran dengbêjî bidomanda.
Evdalêl tu dengbêj li hember xwe nedidîtin
ku wek wî bistirên, lê Gulê ev yek kir. Sê
roj û sê şevan û hin jî dibêjin heft roj û heft
şevan li pey hev li beramberî Evdêl stira.

Jidayîbûna Gul: Mixabin li ser jidayîkbûn .....................................

û kobûna dawî ya Gulê zanyariyên durust
neketin ber destên min. Lê rêzdar 1. - Ev çîrok di Romana nivîser û
Mihemedê Ozon dibêje: “Dema Gulê û romannivîs Mihemedê Ozon de hatiya
Evdêl hev nas kirin, Gul pazdehsalî bû û gotin.
Evdal sihsalî bû.”
*-Gula Ermenî, tîrêja yekemîn e ji pirtûka
min yan bi navê "Tîrêjên vejînê" ye. Pirtûk
Eger Evdal di navbera slên “1913 - 1800” î li ser 18 Stranbêj û dengbêjên jin hatiye
de jiyaye, helbet Gul jî di sedsala ``19``an amadekirin û çapikirin di çapxaneya
de jiyaye û çûye ser dilovaniya xwe. Tu SerSera de bi rêveberiya Dr. Beşar
zanarên diyar dikin ku Gul temenekî dirêj Mistefa. Berlîn, Elmanya.
jiyaye neketin ber destên min.

55
 Hesenê Metê, Nivîskarê Deryaya Ramanan

Mehmed Dehsiwar

Nivîskarê bi nav û deng Hesenê Metê, ku hate weşandin. Gername ku tê de behsa gera
yek ji nivîskarên herî berhemdar e, di sala xwe ya Kurdistanê dike, di sala 2005ê de
1957ê de li bajarê kevn Erxenê hatîye weşîya. Gotinên gunehkar di sala 2008 û
dinyayê. Piştî cûntaya leşkerî ya sala 1980ê Îşev jî salek piştî wê gihîşt xwendevanan.
wî jî mîna gelek sîyasetmedarên kurd dev ji Novela Li Dêrê du sal pişt re û Pêsîrên dayê
welatê xwe berda û li paytexta Swêdê jî di sala 2003ê de derçûn. Piştî çend salan
Stockholm bi cî bû. Hê di salên destpêka novela wî ya bi navê Hevsar di sala 2018ê de
penaberîya xwe de dest bi xebata nivîskarî û hate weşandin. Gelek ji van pirtûkan bi tirkî,
wergerîyê kir û di nav salan de bû yek ji erebî û swêdî jî hatine wergerandin. Ez ê
nivîskarên herî berhemdar û hezkirî. hewil bidim ku li ser xebat û berhemên wî
çend gotinan bînim ziman.
Hesen tevî ku nivîskarên bi nav û deng ên
mîna Puşkîn, Dostoyevskî, Tjechov û Hêvî dikim ku ez ê bikaribim bi van rêzan
Tunström wergerand kurdî jî, di eslê xwe de hunera wêjeya Hesenê Metê bi xwendevanan
nivîskarê çîrok/novel û kurteçîrokan e. Ew bi bidim hezkirin.
zimanekî xweş û hêsa xwendevan di nav Di çîroka Îşev û çîroka dawîn de nivîskarekî
çîrokên xwe de dixeriqîne û mîna mirîdekî ku hewil dide ser nivîskarîye xwe tîne ziman.
şêxan li pey xwe kaş dike. Dema mirov dest Çendî ku nivîskarê çîrokê hewil dide jî, di
pê dike û dixwîne jî, ta ku mirov bi dawî nivîsandinê de zehmetî dikşîne û bêjeyên ku
neyne pirtûkê ji destê xwe bernade. dixwaze nikare bîne zimên. Ew ji hêlekê ve
Naverokên pirtûkên wî têkel bin jî, şik li ser difikire û ji hêlekê ve dibihîze ku bi
tuneye ku giranîya naveroka berhemên wî dengekî nizim û ji kûrî ve derî vedibe. Ew
civakî û fîlozofîk in. Wî di destpêka guh nadê vê û wisa dihesibîne ku deng şaş
nivîskarîya xwe de giranî da kurteçîrokan û ji bihîstîye. Ew pê ketîye û hewil dide ku
her awayî ve lê serdest e. Bi zimanê xwe yê jîyana xwe bîne ziman û binivîse, lê bi ser
hêsan û herikbar ew xwendevanên xwe bi nakeve. Paşê ew serê xwe di ramanên kûr de
xwe re di çîrokên xwe de lal û bêzar dike. bilind dike û wê li hember xwe dibîne;
Xwendevan pê re carê digirî, carê dikene û porşehkirî û bi bedewîya xwe lê dinêre.
carê jî difikire. Çend rêz ji Îşev û çîroka dawîn:
Hejmara berhemên wî gelek in û kurteçîroka ”Ez îşev nayêm”, ew devliken dibêje. Ew
wî ya pêşîn Ardû hê di sala 1990ê de hate bersiv nade. Ew wisa bawer dike ku wî
weşandin. Sala piştî wê Smîrnoff derket. nebihîstîye û careke din dibêje:
Novela pêşîn Labîrenta cinan yek ji bêtirîn
pirûka kurdî ye ku hatîye xwendin û li ser ”Min got ez îşev nayêm. Ez ê hemû şevê bi
hatîye nirxandin, di sala 1994ê de derket. Şeytên re bim, pê re kêf bikim û pê re
Epîlog di sala 1988ê û Tofan jî du sal pişt re razim:”

56
Ew bersiv nade, lê ew li benda bersivekê digihîje ku mêrê wê ji ber evîna Yeldayê
ye. Ew naxwaze têkilî pêwendîyên wê û nexweş ketîye û dike bimire. Jina wî paşê
Şeytan bibe, lê ji bo ku gotinên wê bi dawî ti çareserîyê nabîne û nameyekê ji Yeldayê
werin dipirse: ”Û paşê?...” re dişîne ku were û di salên dawî de li ba
”Paşê …” ew dubare dike, lê nikare wî bimîne, pê re bijî. Tevî ku dilê wê pê pir
bersivê bide. Ti peyv nayên bîra wê. Û diêşê jî, naxwaze mêrê wê di rojên xwe
hingê ew peyva dawî ya serpêhatîyên xwe yên dawîn de bêyî evîna xwe bimîne.
dinivîse: ”Paşê…” Rojeke dema ku Behram çavên xwe vedike
Paşê ew fêm dike ku çîroka wî dê qet bi û dibîne ku Yelda ber bi derî ve tê, ew
dawî neyê. Her mîna ku dawîya jîyanê difikire ku ew êdî mirîye û li behiştê
nayê û bi hevdu re nayê girêdanê. gihîştîye Yeldayê. Yelda jê re bi zimanekî
Hesenê Metê pirê caran îronî dike û ji şêrîn behsa nameya jina wî dike û alîkarî
xwendevan re behra ramanan dihêle. dike ku Behram bi ser xwe ve were.
Dixwaze xwendevan di serê xwe de hebekî Behram tevî evîndara xwe li hember
bifikire û bide pey yan jî beşdarî bike. penceşêrê û mirinê tokoşîn dide û di
dawîyê de bi ser dikeve. Doktor bi xwe jî
Tenêtî yek ji babeta ku nivîskar car bi car heyirî dimînin ku Behram baş bûye.
lê vedigere. Her wiha dojeh û evîn; bêtirîn
evîna platonîk û azad. Gelek tiştên ku ew Piştî ku ji nexweşxaneyê derdikevin, herdu
di çîrokên xwe de tîne ziman tabû ne û bi hevdu re diçin mala Behram. Jina wî ji
dikare serê xwendevan têkel bike. Ji ber nişka ve dibîne ku mêrê wê di gel qehpika
wê ye ku Xwedê û Şeytan di gelek çîrokên Yelda tê malê, nizane ka ku bigirî an jî
wî de cî digirin. Ew evîna xwe bi awayekî bikene. Bêyî ku tiştekî bêje, derî ji wan re
feylesofî bi Xweda ve girê dide lê her wiha vedike. Ew her wiha çay û kulîçe jî datîne
qederê jî bi zanyarî mehkûm dike. ber wan, lê ne berê xwe dide jinikê û ne jî
pê re diaxive. Ew di vir de dixwaze
Îronî û ramanên ku Hesen dixwaze bîne bandora evînê û nakokîyên wê bi awayekî
ber çavên xwendevanan, ji rastîya jîyanê xweser û guhertî bîne ber çavan.
tên. Ew li hember tenêtî û xweragirtîyê
giranî dide pêwîstîya hewcedarîya Çîrok bi serê xwe ne çîrokeke yekane û
mirovantîyê û pêwendîyê. Ew van tiştan bi bêhempa ye, lê ew bi awayekî wisa xweş û
hêsantî dike ku bala mirov dikşîne û rê bêjeyên wisa guhertî hatîye hunandin ku
dide ramyarîyê. mirov pir jê hez dike. Stîla ku ew dinivîse
mirov bi xwe ve girê dide û dide
Di Çîroka dawîn de nivîskar evîneke fikirandin. Tevî ku ev çîrok bi tenê çend
qedexe tîne ziman. Behramê şaîr dibe rûpel in jî, mirov wisa bawer dike ku
evîndarê jineke bîyanî ku navê wê Yelda mirov pirtûkeke qalind xwendîye. Jixwe
ye. Ji ber ku ew zewicîye, pêwîst e ku ew Hesenê Metê jî mirov bi vî awayî dixe bin
evîna xwe veşartî bihêlin. Piştî ku jina wî bandora edebîyata xwe.
pê dihise û zorî didê, Behram soz û bext
dide ku dev jê berde. Lê piştî ku Behram Hesenê Metê bê şik yek ji wan nivîskarê
dev ji Yeldayê berdide, bi nexweşîneke herî bi bandor e û wisa jî xweş û bi çêj
giran dikeve. Herdu evîna xwe di hundirê dinivîse. Ew ji kûrahîya dilê xwe dinivîse û
xwe de vedişêrin û ji hevdu vediqetin da di serê xwendevanan de pirsên nû û piralî
ku malbata Behram parçe nebe. vedike. Çi mixabin ku xwendevanên
zimanê kurdî kêm in, lê heke wî bi
Behram ji ber nexweşînê dixin zimanekî bîyanî binivîsanda, ew ê teqez
nexweşxaneyê û jina wî dibîne ku mêrê wê bibûya yek ji nivîskarên herî navdar ên
roj bi roj ber bi mirinê ve diçe. Ew tavilê tê cîhanê.

57
 Peyvin Ku Ajalvanên Xorasanî Bi Kar Tînin

Peyam Xorasanî

Her kesî ku kurdan nas bike peyvendiyên pez qer

wan ser ajalan jî dizane ku xwediyê çandek pezê sor
bingehî ne , ji ber vê yekê ku bo hemû pezê sîs : pezê spî
qesmên ajalan peyveke taybet di nav zimanê pezê beş
kurdî de çêbûye. pezê qemer : pezê esmer en rengtarî
pezê beş
Lê ji ber vê peyvên ser ajalvanî li Xorasanê pezê qerqaş
zêde neguheriye û esla xwe dagirtiye. Min pezê serireş
hinek peyv ser ajalvaniyên Xorasanê amade pezê serisîs
kiriye lê hîn jî zêde peyv hene ku mixabin Beran
dem çê nîne ku hemî binivîsim. Berx
kavir
Heywan Berindîr : berxên mê 1 ta 2 salî
Perende/firinde xanberindîr : mihê 2 ta3 salî
Mirîşk berindir : berxêm nêr 1 ta 2 salî
Dîk Hogeç : beranê çarsalî
çêlik : zarokê mirîşkan Bizin
elok Kar
pûndik Bizina çûr : bizina bi tiftik
Nêrî : bizinê nêr
dewar Karik : karên hûr
Pez Gîsk : karên 6meh heta 1 salî
mî/mih Tiştûr : bizinên 1 ta 2 salî
pezkovî Bizaştir : bizinên mê 2 ta 3 salî

58
Hevûrî : bizinên nêr 2 ta 3 salî zêdan : rehm
Qertenêrî : bizinên nêr ku kal bûye Gurçî : gurçik
Kerî şîlaf : şîrdan(jê meya bo penêrê îstefade
Sexel : keriyê berx û karan dikin)
Dirûf/dirîv : teto an nîşan kirin fatik
Hevrîng : meqesên gir (bi taybetî bo Hûr : ûr
birrîna hiriya mihan) stû/uskor
Berxbir : kesên ki hirî berxê dibire Rûvî zirav
Berxşo : kesên ku berxê piştî hirî birîn dişo Qirtik
Bêrî : cihê ku mih an bizinan didoşe Herî : hirî
Dotin/dohtin
Dûw/dûv Nexweşî
Daw : beranê bi daw Qolinc : zikêşa
Boç/boçik/doçik zerik/zerdî : nexweşîya Jaundice
Koz : kom kirina ajalan nexwşîya reş : Anthrax , hebreş , hebreşk ,
Xesandin/gon kişandin : Exte kirin tebe , hebxurî , şerb , şêrpençe
Gom : xaniyê ku pezî yan dewaran yan Mûmar : nexweşîya Intestinal worm
naxiran an pêrehan Gurî : nexwşîya gurî bûn
Ga : Ga nêr piftik : nexwşîya Blisters
Canege : Ga ciwan Kunêr : pirzik,pizirûk,xişrûk, zirpik, pizrik,
Mange : Ga mê niqteyên sor yên dikevin leşî
golik : çêlên yan gayên hê biçûk Ta : agirê ku jiber nexweşîye dikeve leşê
nogin : çêla êdî ne golik û baqole ye lê hê Gahnreşk : nexweşîya guhan
nehatiye jiyê zanê kurmî : nexwşîya ku leş kurmî dike
keplek : nexwşîya ku ceger kepekî dibe
Leş Nexwaşîya tebeqê : Picorna virus
Gan : gandîl nexwşîya sil : TB disease , nexweşîek
cîcik : gupika memikê zûxavî ku pircaran mirov dikuje
kezeb : cegera spî Nexwaşîya Yaman : nexweşîya Glanders ,
çîger : cegera reş sîrace (nesaxiya ku navbera însan û
pizdan : hevalzarok hespane)

59
 Bextewarî, Hevaltî, Trajedî û Huner di Ramanên Arîstotalesî de

Alî Gurdilî

Arîstotales, B.Z. di sala 384an de, li hêsîn tê?’ û a herî girîng jî, ‘Jiyana mirovan
Madedonyayê ku wê demê Qraltiya çawa û bi çi hawî, dikare baştir bibe û bi pêş
Yewnana Kevnare bû, hatiye dinyayê. Bavê bikeve?’ ji bo wî gelekî girîng bûn. Felsefe, ji
wî, doktorekî qraltiyê bûye. Tê zanîn ku piştî bo Arîstotales zaniniya pratîkî bû. Loma jî,
demekê Arîstotales wekî hosta û feylesof bersiva gelek pirsên girîng daye.
hatiye nasîn û hêdî hêdî bûye feylesofekî
xwedîbandûr. Karê wî ê pêşîn û girîng, Yek: Tiştê ku mirovan bextewar dike çi ye
mamostetiya taybet a Skenderê Duquloç gelo? Di ‘Etîka Nikamakhos’ê de, hewl daye
bûye, ku piştre Skendêr bi armanca keşfa xwe ku wan faktorên ku bandûrê li jiyanî
dinyayê ketiye rê. Arîstotales, piştî demekê mirovî dikin, raxe holê. Dibêje ku temamiya
berê xwe daye Atînayê û bi Platon re xebitî mirovên serkeftî, xwediyê hinek wesfên
ye, lêbelê li wir jî namaye û rêya xwe diyar in û xwediyê hinek fazîleta ne. Li gor
berdewam kiriye. Bi navê ‘Lîseyê’ (The dîtina wî, divabû em jî têbigihêjine wan
Lacium) dibistaneke piçûk damezrandîye, ku wesfan, bibin xwediyê wan û bikaribin wan
lîseyên fransî îro jî bi vî navî têne nasîn. vebiguhezine hinek kesên din. Li gor nêrîna
Arîstotales, yazdeh erdem hene, ku ew jî ev
in: wêrekî, maqûlî, azadî, bêhempatî,
gewretî, anor, sebir, rastgotî, jîrîtî, hişmendî
û nefsbiçûkî.

Arîstotales têdigihêjê ku hemû erdem, di

navbera du mezîyetan de cih digrin. Wate, di
navbera du wesfên dijraber de ne. Ji vê
têgihiştinê dide rê û dibêje ‘Rêya Navînî’.
Mesela di kitêba duyem ya li ser etîkê de,
ARÎSTOTALES behsa kêf û şahiya ji hedê xwe zêde û
bêhntengiyê dike. Li gor nêrîna wî; axêveriya
baş, kilîda jiyaneke baş e. Ji ber vê yekê jî, li
rê û rêgehên axêveriya baş vedikole.
Arîstotales dema dipeyîviya yan bi yekî re Li gor nêrîna wî; hinek mirov, bi ser nakevin.
dikete minaqeşeyê, rûnedinişt û digeriya û ji Çimkî ne esprîtuel in. Ev rewş jî, bêhna
şopgerên xwe re, digo ‘peripatetics’, yanî mirovan teng dike û dibe sebebê, aciziyê. Di
digo ‘gerok’. Pirraniya kitêbên wî, notên wî rewşekê wiha de jî, dê behsa miroveke ku bi
yên dersdariyê bûn. Tiştê ku herdem jê şaş û kêrî tu tiştî nayê, xeydok e û bi kêrî têkilî û
ecêbmayî maye, xebîtîna dinyayê û danûstandina sosyal nayê, bê kirin. Lêbelê
nesneyên xwezayî bûne û loma jî, gelekî di kesên din, yarî û henekan wekî rê û
bin bandûra wan de maye. rêgeheke bikar tînin. Palyaçoyek, li hemberî
henekekî nikare li ber xwe bide. Rêzê ji kesî
Pirsên mîna ‘Varikek, di hêkê de çawa mezin re nagre û dibe sebebê ken û tîqetîqê. Û
dibe?’, ‘Masiya mirekebê, mirekebê çawa gelek gotinên ku hinek nikarin xeyala wan jî
çêdike?’, ‘Cactus, çima tenê li deverekê bikin, dike.

60
Mirovê xwedîerdem, li vir emelê zêrînî ye. Hişmend û li ser bingeheke seculer, werin fêrkirin. Li gor
e, lêbelê kubar e. Arîstotales tabloya temamiya nêrîna feylesof, erka hunerê ew e ku rastiyên jiyanê
erdeman, di lewnê emelan de amade kiriye, ku bi herdem bîne bîra me û wan, di hişê me de bihêle.
rastî ev xebat hêjayî pesinandinê ye. Gotiye ku wiha
zû bi zû, em nikarin tevgerên xwe biguherînin. Sisê: Heval ji bo çi ne? Di kitêba 8 û 9 a ‘Etîka
Lêbelê, guherîn pêkan e. Li gor nêrîna wî; başî, Nikamakhos’ê de behsa sê hevaltiyên cihêreng dike:
encameke kurmên (hînbûnî, habit) mirovî ye. A yekem, hevaliya kêf û şahîniyê ye. A duyem,
Lewma jî, jê re wext, wêrekî û fersenda kirinê, divê. hevnasiya stratejîk e. Ev herdu hevaltî jî, heta ku
Dîsa li gor dîtina feylesof; mirovên ku ne dilpak avantaja hevalan hebe, hevaltî berdewam dike. A
(xwedîerdem) in, ew ne mirovên xirab in; lêbelê, dawîn jî, hevaltiya rast û dirist e û a rastîn jî, ev e.
mirovên bêsiûd in. Loma jî tiştê ku pêdiviya wan pê Di hevaltiya rastîn de, dibe ku meriv neşibin hev.
heye, ne şermezarî yan heps e. Pêdiviya wan, bi lêbelê, hevaltiya rastîn xemxwarin e. Derdê hevalê
perwerdehî û mamosteyên, baş heye. te ê rastîn, derdê te ye. Keyfxweşiya wî,
keyfxweşiya te ye û ev yek, li hemberî mirovên din,
Dido: Huner ji bo çi heye? Di zemanê Arîstotalesî te xeydok dike. Lêbelê, dibe sebebê hêzdariya te jî.
de hunera herî xwedîbandûr, trajedî bûye. Wê demê, Tu ji sînorên waswas û ramanên xwe, derdikevî.
Atînayî di mihricanên gel de li şanogehên mezin, li Jiyana yeke din jî, digrî nav jiyana xwe û dilê xwe,
şanoyên xwîndar û tirsdar, temaşe dikirin. fireh dikî. Tu jîrtir, hestnerm û bêtir alînegir dibî.
Aeschylus, Epirides û Sophocles, wê demê şairên Erdemên xwe, parve dikî û xuy û xisletên xwe yên
targedyayê yên navdar bûn. Arîstotales, ‘kitêba, gelo xirab, tune dikî. Hevaltî, xwebûnê fêrî meriv dike û
meriv çawa dikare şanoyên baş binivîsîne?’ beşa herî xweş û geş, a jiyanê ye.
nivîsandiye: ‘Poetika’. Di kitêbê de, zanînên
giranbiha hene. Mesela gotiye ku di dema tengasiya Li dinyayeke ku meriv herdem pê mijûl e, raman
lehengan de, hay ji ‘poipetia’yê hebin û bikar bînin. çawa dikevin serê meriv? Yan jî, meriv çawa dibe
Di keştiya Tîtanîk’ê de, Leonardo di Caprio û Kate xwedîraman? Mîna gelek mirovan, Arîstotales jî di
Winslet’ê bi hev re ne (spehî). Lêbelê, keştî li çiyayê bin bandûra sebebên biserneketina mirovan de
qeşayê dikeve (hêwilnak). Anagnoresis, demekê mabû. Li çareseriya, vê meseleyê geriyaye. Wê
ronahîdar e ku leheng têdigihêje trajediya jiyana demê li Atînayê biryar, axlebî di civînên aşkere û
xwe. ayan de, dihatin girtin. Pirranî jî, li Athoratê. Mirov,
ji bo belavkirina ramanên xwe yên populêr, diketin
Trajedî, ji bo çi ye? Çima hewqas mirov têne cem pêşbazîyê. Arîstotales, behsa şexs û temaşevanên ku
hev û serboriyên hêwilnak yên lehengekî protogoist dikevin bin bandûra rewşeke dermantiqî, yan
temaşe dikin? Ji bo têgihiştina vê rewşê, em dikarin deradetî kiriye û vê dîtina xwe, derbasî ser kaxêz
behsa Oidipusî bikin, ku bi şaşîtî bavê xwe kuştiye û kiriye.
piştre jî, bi diya xwe re zewicîye. Piştî ku têdigihêje
çewtiya xwe, poşman dibe, çavên xwe derdixe û Mirov, vê yekê tehamûl nakin. Ji nîqaşên populêr
xwe kor dike. direvin, lêbelê Arîstotales bêtir dilxwaz e. Hunera
retorîkê a ku em niha hê jî bikar tînin, ev e.
Li gor nêrîna Arîstotales, ev yek ‘catharsis’ e. Arîstotales, ji mirovên xwedîfikr, dilpak û cidî
Catharsis, ji xirabiyan destşûştin e. Di vê rewşê de, xwestiye ku li hemberî mirovên ku ne di dereceya
divê em behsa pakijkirina hestên xwe bikin. Bi wan de ne, bi rehm bin, wan kane bikin û vê yekê
taybetî jî, sergêjiya li der û dora, hesta tirs û fêr bibin. Carinan bêwext, bala mirovan daye ser
dilşewatiyê. Li vir, hinek arîşeyên xwezayî xwiya hinek meseleyan: Divê hûn tirsa mirovan bibînin û
dikin: dema lazim dibe, em bi dilşewatî tevnagerin û dilê wan, rihet bikin. Divê hûn aliyên hestyar, a
meyla me, li ser tirsên ecêb û hêwilnak e. Trajedî, meseleyê jî bibînin. Gelo ma dilê miroveke maye?
tîne bîra me ku bûyerên xirab, dikarin werin serê me Ma şerm kiriye? Divê hûn li gor vê yekê tevbigerin.
jî. Zelzele yan leqîneke hêdîka jî, dikare jiyana me Divê hûn rewşa heyî, veneguherînin rewşeke
bi temamî serobino bike. Ji bo vê yekê jî, li hemberî pêkenînî. Çimkî, mirov herdem bala xwe nadin
mirovên ku dibine sebebê encamên xirab, divê em bi meriv. Ji bo ku hûn bikaribin ramanên xwe pratîze
dilşewatî tevbigerin û ne bêrehm bin. Pêdivî pê heye bikin, dibe ku pêdiviya we bi îzah û mînakan jî
ku ev rastiyên girîng, bi awayekî hevpar (collective) hebe.

61
 Çîrokek Li Ser Çîroka 'SOSINÊ'

xemên yekrengî dimeşiya û nas û nenasan li ser

xanî û baniyan bi heyraniyeke bejintewandî
nîşanî hev didan, veguherî; wê qîzê, xwediya
bişirînên heftrengî, taca ku ji top û tevnên
nûranî nisilî; îro vê sibehê bi şahidiya eynika zêrî
çarenûsa xwe bi sir û razên qedîm ve distra.
Kesayeta wekî zad, bi awirên mîrkutî di curmê
MERVAN SERHILDAN dilsoziya neteweyî de dikuta; wê sibehê her tişt,
her kes, her teyr û teba diguherîn; Sosinê li ser
Min xwest ku çîrokeke xwe ya neweşandî ji rê û dirbên din, li ser dika heqîqetê nirx û nexşên
Kovara Bernamegehê re bişînim. Lê fikara ku bedewiyeke nûjen diafirand…
xwendevanên kovarê bibêjin; “Madem te ev
çîrok wek pirtûkekê neweşandiye, ka tu çima “Di hinek fitlekên jiyanê de dîrok hîs û
raber dikî, ya meriv?” ket ber dilê min. Lewma hestên mirov çiqasî xweş difirkîne, rastî çawa dil
min çirokek li ser çîroka bi navê SOSINÊ nivîsand. dineqişîne, dinya çi xweş dizîvire dostino. Dem
hatibû, qewlê xwe birîbû, biryar wergirtibû; ma
Qîzek hebû Li Serhedê bi navê Sosinê, bi rawestan dibû? Rêwiyek bi rê diket malîno, ma
reng û rewş; qîzek hebû li Serhedê bajarê Wanê ev bêdengî çi bû? Hûn ê çi bipirsin zû heyran,
zana, serkan û bîrewer; qîzek hebû li Serhedê bilezînin, keça we Sosin peyarêkek di nav gir û
bajarê Wanê navçeya Kendavê gêrên çavên wê giharên asoyên xwe re vekiriye û dike bi ser rê
yên kesk, eniya vekirî, dev û lêvên li hev, biskên keve, ma ewqasî bêdengî ne pir e?.. Jixwe li vî
zer î zêrînî, bejna dirêj û wecê rengîn, nexşîn û welatî dema ku qîzek biryara çarenûsî weha
strayî difûriyan ser çavên şênî û maliyan... beloq diyar dike, herkes û kûs li bende ne ku
Sosinek hebû li Kendavê, ji kompleksên ezezî yên beriya ser û cîranan, beriya welatiyan û beriya
tije nêm û elem wê de, pir wê de çûbû. Rindî, fitne û fesadan, malbata wê dest lê werde.
xweşikî, xeml û xêl, evînî û heskirina takekesî; Herkes li bende ne ku xetimandina riya
tevî kirasê xweecibandinê, bi hevre û bi giştî ji heqîqetê, bi destê malbatê be. Herkes li bende
xwe kiribûn; ew badbadokên tije sîx û strî zû de, ne ku sosinên welêt biçilmisin. Herkes li bende
pir zû de ye ku gelekî li dû xwe hiştibûn. Sosinê ne ku gul û sosin di bin siya wan de vemirin,
“rindiyeke ewqasî narîn, nazenîn û hingivîn biherifin...
diheband ku bi nihêrînekê toz û dûxan ji eynikan
radikir; bi awirekê dilê birek xort niqir dikir”. Ê de îcar Sosina ku ewqasî bi nav û deng e,
Sibehekê bi ser riyekê diket. Lê wê sibehê, di bin Sosina ku gêrên çavên wê ji keska kaliko geştir e,
awirên ewqasî henûn de, ji eynika dîrokê re Sosina ku enî vekirî ye, dev û lêv şid û badayî ne,
tiştin ji hinavê dil radigihand; bi dizî, bi sondên bejna dirêj û wecê rengîn ji bihuştê kişyayî ne,
bext û bi miradên nepenî, di navbera xwe û gep û gewrî nexşîn û strayî ne; ew Sosina ku
dîmena di eynika pêş xwe de... çavkaniya rindî, xweşikî, xeml û xêl, evînî û
Wê rojê çerxeke cuda digeriya û tiştin hestên bîreweriyê ye; ew Sosina ku kîjan xortî
diguherîn; xem diguherîn, pêwendî diguherîn, dîtiye û ji kê re vegotiye bi êşa dil xistiye; ma
ber û bergî diguherîn; sibeh jî diguherî li ber dibe heyran, ma dibe ku bi tena serê xwe bi ser
dilan... Ew Sosina ku dema li ser rê û dirban bi rê û dirban keve?..”

62
Gewrê, di bin çavan re Sosinê dişopîne, bala wê her ji bo dagerîna nav xewn û xeyalên weha rengîn
li ser e, lê her ku Sosinê li hêla wê dinêre, wek derfeteke zêrîn e.
zîbeqê awiran direvîne, berê xwe diguherîne. “Divê em danezaneke weha binivîsînin ku
Dixwaze ku rewşê fahm bike. Lê ku Sosinê şaş fahm Kendavê bi yekdengî li dora tevgera azadî û edlayê
bike! Jixwe hewce jî nake. Lewra di neqebeke bicive; li Kendavê divê sînerjiyeke civakî biafire ku
çarenûsî de, di fitlekeke dîrokî de; ew Sosina ku wekî polayê herkesî bi ber dika rûmetê ve bikişîne...
ewqasî bîrbir, serkan û serkeftî ye, guman nîn e ku Ger şoreşa Serhedê bi feraseteke kêrhatî tevbigere;
rewşa nû par ve neke, ranegihîne û zelal neke. Deng ger karibe sîxur û saloxgeran di nav sînerjiya civakî
li Gewrê dike. de bêbandor bike, ger karibe bi baskên fireh bimeşe
“Dayê, îro pir kêfxweş im, pir” û hemû dînamîkên civakê bikelijîne, ger karibe plan
“Xêr e qîza min, sedema ev rûkeniya te çi ye, û provokasyonên ku şidetê vedixwînin rawestîne,
ji me re jî ragihîne” ger karibe rêgezan ji xwe re bi al û rêber ke, ger
“Min di waneyê de ji mamosteyeke xwe karibe hiqûqeke hevrejiyanê saz bike, ger karibe bi
bihîstibû, mirovên ku lêkolînê dikin; divê bigerin, vîzyoneke pirengî û pirdengî ya neteweyî pergala
bibînin, bixwînin û bikelijînin. Îro ez ê biçim bajêr rêvebirin û rêxistinkirinê ava bike û ger karibe
bigerim, bibînim, binirxînim û bistrêm” muktesebata hemû dînamîkên welêt misoger bike;
“Baş e qîza min, tu bi serê xwe yî, bavê te jî mizgînî nêzîk e, azadiya Kurdistanê nêzîk e, Serheda
hertim 'Sosinê nirxên zanyaran dihebîne' dibêje ” azad nêzîk e, hemêzkirina heskiriyan nêzîk e...”
“Ka li ku ye, ez ê destê wî maçîkim û dû re “Sosin, Sosin! Xwişka min em hatine Wanê,
biçim” ma tu danakevî?”
“Çûye dikanê, miça wî bi telefonê bişîne” Sosinê dadikeve û berê xwe dide peravên
“Hema tu wekîla wî be û ez destê te behrê, parka bin Keleha Wanê ku navenda komeleya
maçîkim, ma nabe?” mamosteyan bi navê KOMA'yê jî di avahiya ber wê
“Wer, wer, wer hemêza dayika xwe; de ye. Çawa ku maseyeke vala dît, di cih de rûnişt;
Xwedêyo te ji me pir heskiriye ku keçeke ewqasî destê xwe dirêjî pênûsa bêrîka xwe kir lê bi rakirina
şêrîn daye; serê malbatekê Sosinekê bibexşîne!” serê xwe re, ji ser sendeliyê pengizî hewayê:
Li mînîbusê siwar bû, piştre saeta birêketina “Zelalê!”
erebeyê ji delal pirsî. Seroka KOMA'yê ya bajêr Zelalê bi kêf û
“Erebe di çi de diçe?” coşeke mezin û bi kelebêhn ew hemêz kir.
“Saet di neh û pênc deqeyan de dê bi rê “Bi xêr hatiyî, Sosê! Keçê ev çi kambaxî ye,
keve” îcar bêagahî û rûniştina bi çikî tenê çi ye, xaxê?”
Rêwîtiya bi mînîbuseke nû, bi xişr û nişmî; “Ji bo teksîrkirina danezanê hatime, di
di pêvajoya teşedana xewn û xeyalên ciwaneke naveroka danezanê ku me bi hevalên mamoste re
bihuştî de xelatek e belkî. Birêketina mînubusa nû, nivîsandiye de çend tahsîs mabûn, beriya ku ez bêm
paqij û spî; Sosinê dageriya nav bîr û bala nixumî. cem te, min dixwest ku sererast bikim. Lewma
Jixwe dema ku li Enqereyê zanîngeh dixwend jî, bêagahî û bi tenê rûniştim”
dema çûyin û hatinan hertim di erebeyan de Bi ken û kêf derbasî hundir bûn, piştî
teşedana hizr û ramanan, sêwirîna dahatûyê û xwendin û nirxandina metnê, Zelalê çend xalên
lêgerîna nirxên civakê; navçe bi navçe, bajar bi bajar girîng anîn ziman.
û guher bi guher wek nexşeyekê bi kod û şîfreyan ve “Di şûna têgeha ku dibêje 'zext û pêkutî',
girêdida... Vayê destê darbeyekê li ber guhê wê ye, divê em 'polîtîkayên faşîst' bi cih bikin; lê ji ber vêya
dike ku azan bide. Havîna sala hezar û nehsed û dozger dikarin we tawanbar bikin. A çê, em bibêjin
heyştê ye; ji tîr û zextên tîrmehê jî diyar e, 'polîtîkayên faşîzan'; lewra hem heman wateyê îfade
karesateke rûxîner li ser rê ye. Welatê min di xewa dike û hem jî dema darizînê riya xweparastinê
xefletê de ye; ma xema kê ye?.. Kes nelebite, kes vedike ku mirov bibêje 'di çarçoveya azadiya hizrî û
dilzar û tengezar nebe, kes îtiraz neke, gelo wê kî ramanî de hatiye bikaranîn'. Hevala Sosin, danezan
me ji binê ev bîra qîrê derîne? Belkî kes nizane, lê bi gelemperî baş e; lê hewce nake ku em navê
meram û mexseda Sosinê ev e; her dihizire, digere komeleyên din hildin. Bi rastî ez meraq dikim, navê
ku bibîne, dixwîne ku binirxîne; distrê û dikelijîne Komeleya Gundiyên Çarikan çi îfade dike, kî ne, çi
ku riyekê veke. Di mînîbuseke wisa nişmî de rêwîtî, ne?”

63
 bêhemdî ye. Tirkiye di rojekê de bi ber faşîzmê ve
“Me bi hevdengî biryar wergirtiye ku di beralî nebûye. Kar û xebateke bi salan, belkî bi
danezanê de navê komeleyan nenivîsin. Jixwe me ji dehsalan e. Ez jî carinan difikirim, gelo me karibû
bo wergirtina destûra vê danezanê jî serî li tu ew biparasta? Lê kujer ne kesek e, ne malbatek e, ne
meqaman nedaye. Ji ber vê yekê, ger danezan di jî komek e. Li hemberî konseptên dewletekê bi
komeleyê de bi tomarî neyên desteserkirin, însiyatîfa takekesî, bi xweparastina takekesî, yan jî
tawanbarkirina komeleya me hinekî zehmet e. bi hewldana çend kesan; pêşîlêgirtina înfazên bi vî
Komeleya Gundiyên Çarikan, qaşo gundewarên gelî rengî zehmet e. Me nikaribû encam biguheranda. Li
û çiyayî temsîl dike; lê li Kendavê herkes dizane ku Enqereyê keys pê nexistana, wê li welatê wî
kesayetên têkildarî cerdevanan û mirovên ku nêzî Mêrdînê bikuştana... Piştî Celadet, hinek şop û xêz
qeymeqamiyê ne ev komele vekirine. Herwiha dimînin di binbîra mirov de. Di çanda me de têgiha
Komeleya Ciwanên Kendavê jî bi pirsgirêk e. Em bi ku vê kortalê, vê gorê dadigire 'dilsozî' ye... Di bin
hestyarî tevdigerin ku provokatorên nav van giraniya êşên emranede jî, jiyan didome; lê wate ji
komeleyan negihîjin armanca xwe. Bêguman bîr nabe”
armanceke me jî ew e; hinek mirovên ku bi hestên Birînin hene ku tenê şopeke kûr û beloq
xalis tevdigerin û di van komeleyan de cih digirin, nahêlin, lê piştî sal û zemanan jî di demên bibîranîna
em bi ber xeta azadî û edlayê ve bikişînin” wan de, ji nû ve der dibin; birînin hene ku tenê
Danezan di dextîloyê de li ser kaxiza birîndaran bi girî venakin, hîs û hestên dost û
turnusolê hat lêkirin û tomareke danezan hat hevalbendên wan jî zelal dikin; birînin hene ku bîra
amadekirin. Li odeya rêveberiyê herdu tenê man, mirov tije êş dikin; birînin hene ku dibin bîrêşk û di
Zelalê bi çavên reş î zeytûnî awirên tûj wekî xençerê nîrê bibîranînê de bi qeysa gul û Sosinên Serhedê,
dan ser Sosinê. Zelalan jî bi girî vedikin... Ev saetek e ji wan re
“Ka bibêje Sosina Serhedî, hîn jî kes bi vî hatiye gotin ku teksîrkirina danezanê qediyaye, lê
navî bangî te dike gelo? Tu dizanî dema ku tê bîra îro, vê kêliyê herdu heval wek kor û ker û lalan in...
min, bi rojan şehadeta Celadet ji bîra nakim. Gelo Tu li vê kambaxiyê binêre Xwedêyo. Qaşo
me nikaribû ew biparasta?.. Ji kengî de ye ku ez hîs wê hevala xwe biezimanda; qaşo wê rojeke xwe ji
û hestên te, derûniya te û piştî çûyina Celadet teşeya Sosina Serhedî re veqetanda; qaşo wê bi kêf, henek
jiyana te meraq dikim” û şahiyan ew bi rê kira; qaşo wê Sosinê ji hevaltiya
Gelo ji şerma bû, yan ji ber fikara ku dilê tije sir û raz têrkira; qaşo wê dilê xwe jî jê re
hevala xwe bihêle bû, dema ev pirs ji Sosinê re vekira... Serçavan me qebûl e, em vêya, wêya û
kirin, wecê wê yê esmer adetî reş xeniqî bû; dev û tevahiya tîrên ser dilan fahm dikin; li min porkurê,
rûyên zirav di bin siya porê reşde bi kort de çûbûn. ma ev giriya bi îskeîsk, ev lerizîna derûnî û bedenî,
Guhên xwe bel kiribûn û ziq li kûrahiya çavên ev hêstrên bi kulman çi ye, çima nasekine, ev êşeke
Sosinê yên rengîn dinihêrî... Sosinê kesereke kûr çiqasî kûr û tîr e Xwedêyo? Ma bîrêşkek bi saetan
kişand, dev û lêvên xwe li hev jidandin, wekî ku bi dil kêr dike; ma pêleke Behra Wanê bi saetan
venêrîneke sondxwarî xwe temî dikir ku dîrayeta didome û dev û pozên zîndewarên peravan
xwe wenda neke û hîn dû re bipeyive. dijidîne?.. Gotina zêde, ne hewce ye. Şahidên hinek
“Nasnavê Serhedî jî, ji ber helwesta Celadet bûyeran, xwediyên kul û keseran çi bibêjin jî kêm
li min kirin. Em her tim bi hev re digeriyan. Dema e...
ez didam nasandin, digot 'hevala min Sosin' û dû re Çawa ku ji KOMA'yê derket, paşa wê ket
'Sosina Serhedî' lê zêde dikir...” Keleha Wanê, êdî li ser Kolana Kelehê bû; li saetê
Di vegotina wê çirkê de, kulmeke hêstir ji nihêrî û lezand. Her çiqasî barê wê ne pir giran bû jî;
hinavên dil, xwe bera ser çavan dan. Lê dîsa keserek di destekî wê de çenteyê wê, di destê din de jî
kişand, bêhna xwe vekir, nefeseke kûr kişand pişikê. tomara danezanê hebû; meş ewqasî ne hêsan bû.
Bi herdu destan biskên zer î zêrîn bi paş guhên xwe Zelalê çiqasî israr kir jî, alîkarî qebûl nekiribû. Berê
de kevand û nefeseke din kişand. Piştî xwevenêrînê wê li Riya Hevrişim bû, li qoziya ew riya mezin
gotina xwe domand. dikanên masîfiroşan ji dûranî ve xuya dibûn; ew
“Piraniya hevalên wî Mêrdînî, Amedî û masîfiroşên ku çendî caran bi wan re têkilî danîbû...
Rihayî bûn. Ev nasnav, ji aliyê wan ve berbelav bû... Çavên xwe li pêşbirkekê digerand ku tavilê li
Diyar e ku di qada sivîl û demokratîk de, erebeyeke Kendavê siwar bibe. Çawa ku gihîşt rêya
hedefgirtina hinek şoreşgeran, ne rasthatinî ye, ne fireh û mezin, Riya Hevrişim li ser piyê çepê zîvirî,

64
berê xwe da xaçeriya Kendavê... Saet di sisê û nîvan rûpelî pêk tê; te digot qey bi qest û bi meram ji
de derbasî ser Riya Kendavê bû û rawestiya; pêdivî Sosinê re li sûcan digeriyan; te digot qey Sosinê ji
pê tune bû ku heta xeracê bimeşiya. Her çi hîkmeta çend rojan, ji çend mehan û belkî ji çend salan berê
Xwedê bû, di nava çar deqeyan de mînîbusa Zahirê de ye ku bûye hedefa wan; te digot qey îro, di vê
Kor li ber wê rawestiyabû. Zahir, li Kendavê erebeyê de tofan rabûye, tofan. Herkes, tevahiya
ajovaneke navdar e, lê xwediyê mînîbuseke kevn, rêwiyan, ajovan; bi tevahî li derve ne; lê na, hinek
gemarî û xerxote ye; herkes pê dizane: Çikûs e, rêwî li mînîbusê siwar dibûn, hinek dadiketin; hinek
bêyom e, bêmirad e!.. Sosinê ji neçarî siwar bû, li ev rêwî di kerlalî de rawestiyabûn, hinek rêwî dipeyivîn
pîreduldula Zahirê Kor. Tevî Sosinê çarde rêwî û diqîriyan; deng û bêdengî, tebat û lebat, hewar û
qediyabûn, lê ji hundirê mînîbusê bêhneke ji bêhna gazî li nav hev digeriyan... Ma qey geşedaneke pir
sergoyan li poz û pêvilan dida; bêhneke ku dûxan jê asayî bû ku Sosina bi nav û deng, dîl û perîşan dibû,
difûriya; bêhna berateyên çar gundan; de tew dengê li nav komeke kurdan? Ma qey rûdaneke pir ji rêzê
hîbehîb û çîrkeçîrka motor û kaportaya xerxoteyê jî, bû ku semboleke ji nirxên Kendavê tûşî bextreşiyê
ji xêra Xwedê re we bi çavê seriyan bidîta! We bi dibû? Ma qey qewimîneke pir biçûk bû ku xwediya
çavê seriyan bidîta, teqez we yê bigota qîrîna hiznî û sir û razên vê sedsalê bi qeyd û kelepçeyan derdest
şîniyan e ku ewqas dengên bi êş û azar li nav hev dibû?..
digeriyan.
Ezbenî, ji vê mînîbusê reşbînî difûriya;
reşbîniyeke ku ji vir û heta Kendavê didomiya. Di
vê erebeyê de hîs û hesteke qurifok rû dida. Ma kê
got, kê vexwend û kê bangewazî da ku îro li
mînîbusa vî çikûsî, vî bêyomî û vî xêrnedîtê bêmirad
siwar bibe, gidiyano? Sosina rengîn her ku dixwest
wekî demên berê li ser pişta xewn û xeyalên xwe
bibeze, bifire; bajar bi bajar, navçe bi navçe û guher
bi guher bigere, bibîne, binirxinê û bikelijîne; lê
teqereqa vê erebeyê, nedihişt li wan deveran bimîne;
lê teqereqa vê erebeyê, wekî xençereke bêxêrê di ser
dilê wê de diçikiya; lê teqereqa vê erebeyê wek
tofaneke ku wê ji darên bêgulî de bixîne, bi qurpîn û
pelqîn li devika serî dida.
Berê Sûka Xeratan, dû re Zanîngeh li milê
çepê man. Sosinê pelek ji tomara danezanê kişand,
bêdeng û hêdîhêdî xwend heta wê çirka. Mînîbusa
Zahirê Kor ji nişka ve û bi xijîneke lezgîn li ber Zahirê Kor geh bi vî aliyê mînîbusê de, geh bi wî
qereqola Çemê Reş rawestiya. Li derdora bîst leşkerî aliyê mînîbusê de bixiroş, çimomimo û şaşwaz
mînîbus dorpêç kirin bi helahela. Çawîşekî bi dibeziya. Şanika çavê Koro wek mewîjeke reş a
şêwaza çort a leşkerî ferman dida leşkeran û heman girhebî hildayî, pêşiya dîtinê lê dibirî, herdu çavên
kesî serê xwe di deriyê mînîbusê re dirêjî hundir sipîsax bêreşik û eletewş dipitpitîn; Zahir di bin
dikir û fermanek jî dida rêwiyan. giraniya esira vê rojê de diazirî, diqirqilî, diperpitî.
“Em venêrîna nasnameyan dikin, Dema ji kêlek de helwesta çawîşan û tevgera
nasnameyên xwe bidin” leşkeran a tije qisawet didît û vedigeriya li rêwiyên
Rêwiyekî navosere, di ber xwe de dimizmizî, pîreduldula xwe dinihêrî çavekî wî çik, ê din jî pik
tiştin digot. vediguherî; di bin tirsa ku Sosina Gewrê, taca serê
“Berê rez baş bû, terezê jî lê da!” Şêro û periya xewnên xort û ciwanên Kendavê di
Di wê çirkê de leşkeran rêwî daxistin û di mînîbusa wî de dihat derdestkirin, îtiraf dikir ku di
mînîbusê de lêgerîn kirin, berabera. Te digot qey, nav xiroş û peroşeke dijwar de û di bin barekî weha
berê zanibûn ku danezan di ev erebeya xerabe de ne; giran de dieciqî. Êdî li pêş çavên herkesî, qidûmê
te digot qey hinekan ji wan re gotiye tomareke ajovanê 'duldula bi bêhn û berate' dişikest û herkesî
danezan di bin palgeha Sosinê de nixumî ye; te digot didît ku ji çong û çîpan, heta porê qota serî dilerizî.
qey ji kengî de zanibûn ku pêçeka danezanê ji çarsed

65
Ew mewîjoka di cuha çavê çepê de zîldayî, vê çirkê dikin wekî roniya çavan. Qebûl nakin zext û zora ser
wekî pîzpîzkek ku di bin tava tîrmehê de li dawiya Sosina dilovan”
nepixa xwe edilî be, dibiriqî. Ma çi bû, çi diqewimî “Bilezîne Zahir” digot hinekan, “ vegere em
di vê mînîbusê de heyra? Kê dizanibû ku danezan xwe bigihînin Sîteya Pîşesazan, em xwe bigihînin
belgeyeke ji belgeya sûcan e; kê ji kîjan leşkerî re rê malekê, dikanekê ku ji warê xêrxwazekî telefonî
û dirbên Sosina Serhedî bi ta û derziyê ve kiriye; Şêroyê Şakir bikin, bila hay jê hebe ku Sosinê li
kîjan leşkerî perwerdeya têgihên ku di danezanan de qereqola cedirmeyan a Çemê Reş hatiye
ye dîtiye; heta nuha kê dîtiye heyra, kê dîtiye? Kîjan derdestkirin, dîl û perîşan...”
dozger û dadgeran biryar daye ku danezanên li rasta Zahirê Kor kir û nekir, çawîşên qereqolê rê
han, bêyî şik û guman, rasterê dikevin stûyê nedan ku bigihê cem Sosinê, da ku jê bipirse, “ji bo
Sosinan?.. Ezbenî deng vedidin li ber guhan, axîn û te ez dikarim çi bikim, ey keça şêr û şepalan?”
waxîn dertên ji devê canik û camêran. Li ber Nedixwest ku ji wir biqete, lê li ser daxwaza
dikevin, ma çawa dibe ku sorgula Sosinan dibin, ji rêwiyan girrîn bi erebeyê xist û berî da Kendava bav
nav gurmika wan? Hinek rêwî siwar dibin, hinek û kalan. Îro vê esirê, çiqasî giran e barê ser milan.
rêwî dadikevin ji xerxoteya Zahirê Kor a kambax û Îro vê esirê, tu dibê qey gola erebeyan teqiyaye,
wêran. Deng û bilîn li nav hev digeriyan ji çar çiqasî girgêjî heye li ser riyan. Îro vê esire, serê
aliyan, qetqetî dipeyivîn rêwî û şahidên ber qereqola ajovan û rêwiyan berjêr e, polîpoşman in ku tişt ji
Çemê Reş a li ser stûna bextreşiyan; qîreqîra dilzar û destê wan nehat û bêkeys man li hemberî rûreşiyan.
tengezaran, heywax û hewara welatiyên li dorûdorên Îro vê esirê, ji poşmaniyê jî wê de, xwe sûcdar dikin,
qereqolê ji pişta qeraçê dildaran hildidan... çend kesên wekî Zahirê ajovan. Îro vê esirê, ne
“Telefon” digot hinekan, “çawîş nehişt ku ajovan û ne jî rêwiyên belengaz nabêjin, “Xwedê,
Koro telefona qereqolê bi kar bîne, bo ku ev caba heqê bizina kol ji ya qoçek re nahêle, heyra”. Îro vê
nexêrê ji dê û bavê Sosinê re ragihîne” esirê bajar bêdeng e, navçeya peravên evînê û warê
“Birin, birin” digot hinekan, “destên wê dildarên serhedî Kendavê bêdeng e, dinya alem ker
kelepçe kirin û rakişandin, heta dera han” û lal e; îro vê esirê ma qey kes bîr nabe ku bibêje,
“Serî netewand” digot hinekan, “çiqasî zor “Sosina ku ewqasî bi nav û deng e, Sosina ku gêrên
danê jî bi serbilindî di ber xwe dida” çavên wê ji asîmanê şîn geştir û nexşîntir e, Sosina
“Sosinê nûreke nûranî ya Xwedê ye” digot ku enî vekirî ye, dev û lêv şid û badayî ne, bejna
hinekan, “bi rabûn û rûniştina xwe, bi tehsîla xwe û dirêj û wecê rengîn ji bihuştê kişyayî ne, gep û gewrî
bi serkaniya xwe bûye sembola ciwanan. Biçûk û nexşîn û strayî ne; ew Sosina ku çavkaniya rindî,
mezin, jin û mêr, kal û pîrên Kendavê; tev jê hes xweşikî, xeml û xêl, evînî û hestên bîreweriyê ye;
ew Sosina ku kîjan xortî
dîtiye û ji kê re vegotiye, bi
êşa dil xistiye; ma dibe
heyran, ma dibe ku bi tena
serê xwe dîl û girtiya destê
qereqolek cedirme be; ma
dibe ku destên bi dar li
Sosina Serhedî rabin û
kiryarên tije êş û elem di nav
tebatiyeke seqiyayî re
çelenga dil birizîne,
bitemirîne û di gola
bêdengiyê de bixeriqîne?..
Gelo dibe, yan nabe
gelî guhdar û xwendevanan?
Hûn jî di vê meraqê de
bimînin heta ku nivîskar
pirtûka vê çîrokê diweşîne...

66
 XWEŞÎ Û VEGOTİNA ÇÎRÇÎROKÊ

Dêya me jî çi wextî karê xwe biqedanda û bihata

nav ciya. Ku dêya me dihat nav ciya em pir bi
kelecan dibûn. Di nav ciya de em bira û xûng har
dibûn û me qelebalîxî dikir, dêya me digot:

“Qelebalixê nekin, hiş bin, ku hûn har nebin,

PAŞA AMEDÎ dengê xwe nekin, ez ê çîrçîrokê bibêjim, zarokno
hûn hazir in, em dest bi çîrçîrokan bikin ya na?.
Me jî digot: “Erê em tev hazir in û bira kesek
Çîrok an çîrçîrok (li gor min çîrçîrok xweştir û dengê xwe neke.” Dêya me: “Ez va ye dest pê
baştir e) qesta min çîrokên folklorik yên di nava dikim ‘Çîrçîrokê, virvirokê, rûnê rokê…’ Bi hêdê
gel de têgotin. Hûn çi dibêjin bibêjin çîrçîrok ji hêdî û carna bi dubarekirî. Em jî li bendê bûn ku
kalanên me gîhîştine kal, pîr, dê û bavê me. Kal û ka îşev diya me çi çîrokê bibêje (carna bi henekî
pîrên me tev çîrçîrokan zanibûn. Kêm-zêde digot) “Çîroka me qediya, Rehmet li xwediya,
çîrçîrok zîndiya xwe hê jî di nav gel de berdewam rehme li dê û bavê guhdaran. Çîroka min
dike. Ferqa çîrok û çîrçîrokê mijarekî din e. Dîrok, qediya…” Em pir bi xemgîn dibûn û carna
orf û edetên berê, jiyan, êş, hest, bûyer, bîr, digiriyan paşê jî dêya me dest bi çîrçîrokê dikir…
hişmendî û çîrçîrok di xwe de dihewîne.
Carna dayîk me dikir şûna egîtan û navên me
Yên ku çîrçîrokan guhdar kirine, bandora bikar dihanî,,,em dibûn lehengê çîrçîrokê. Jixwe
çîrçîrokê li ser wê gelek maye. Ez bi xwe ku li her tim serlehengê çîrçîrokên qezenç dikirin. Em
cem min qala çîrok an çîrçîrokê dibe bi heş û jî bi kêfa guhdarkirinê û serkeftinê em pê şa û
aqilê xwe ez diçim zaroktiya xwe, wê demê dijîm şanaz dibûn.
û kêfê jê digrim. An ji ku wexta çîrçîrokan
dixwînim. Çîrçîrokên bi şewat û bi heyecan, carna jî çîrokên
bi tirs. Ewqas bandora çîrçîrokê li me dikir ku em
Wexta ku ez zarok bûm şevên me pir caran bê ji ber ditirsiyan û xof me digirt ku me serê xwe
çîrçîrok derbas nedibûn. Bi roj wexta ku dê û dikir bin orxanê me li dora xwe mêzedikir ka kî
pîrên me digot “ Hûn vî karî bikin ez ê wexta heye. Bandorî heya du sê roja li me dima, bi şev
raketinê ji we re çîrçîrokan bibêjim. “ Kêfa me pir em newêribûn biçûna der. Carnan jî em ber
dihat. Me sebir nedikir ku êvarbibe, me digot lehengê çîrokê diketin û digiriyan.
dayê niha bibêje, Dêya me: “Kurê min bi roj çîrok
nayê gotin, bi roj xerab e, ne baş e, ard û rûnê Destpêkên çîrçîrokan her tim wiha destpê dikir:
mirov diqede. Mirov feqîr dikeve.” ku dêya me Hebû, tunebû ji Xwedê mezintir tu kes tunebû…
wer digot, me jî: “Baş e dayê, bila ard û rûnê me Hebû, tunebû, carek ji caran, rehmet li dê û bavê
neqede.” Dîsa me bi kêf karê xwe dikir. Em bi guhdaran, Ji xeynî eza û mixtaran…
kêfxweşî li benda çîrçîrokên dayîkê bûn. Hebû, tunebû carek ji caran, rehmet li dê û bavê
guhdaran, tev der û cîranan. ji xeynî Bekoyê
Me şîva xwe dixwar piştî xwarinê ku wexta cî Ewanan…
raxistinê dibû, em bi lez diçûn nav ciyê xwe.

67
 Kal û pîrên me ne mekteb xwendibûn û ne jî
Hebû, tunebû carek ji caran, rehmet li dê û bavê dersa çîrokan girtibûn lê çîrçîrokan gelek xweş
guhdaran, tev sêwî û bêmalan. ji xeynî Rom û digotin, Her yek wek çîrokbêjekî bû. Ev hostetî,
Ereban… aheng, xweşî û vegotina çîrçîrokan bi çîrokên
Hebû, tunebû carek ji caran, rehmet li dê û bavê
guhdaran tev birçî û nexweşan… re xuya bû. Ku yek ji heremên dûr dihat dibûn
Hebû tunebû rehmet li dê û bavê guhdaran. nîvan, mazûvan wî/wan bê çîrçîrok bernedida;
Rehme ne li mala wan (malbatên ku jê him çîrçîrok guhdar dikirin him çîrçîrokan
diqahirîn…) be… digotin. Ji hev çîrçîrok dielîmîn. Bi saya nîvan û
Ev destpêkên çîrçîrokan ji gohê me re pir xweş bazirganan, bi çûyîn û hatina derve… çîrçîrokên
dihat lê me tew jê fehm nedikir. Ji ber wê me pir cûda û cur bi cur li heremên Kurdistanê belev
goh nedida destpêkên çîrçîrokan. Lê îro em tev bûne û gihîştine gelek deveran. Hinek çîrçîrok li
baş dizanin ku pîr û kalanên me van gotinên bi her derê an li her heremê tê gotin û dişibin hev;
wate bi zanebûm hanîne ber hev û hûnandine kin an dirêj, waryantê wan gelek in. Çîrokhez û
xistine destpêka çîrçîrokan. Bi van gotinan dost û çîrokbêj; vebêjiya xwe bi hûnerî berdewam
neyarên xwe diyar kirine, dijminê xwe nîşan kirine. Nifş bi nifş weka avê di nav gel de herikiye
dane… û berdewam bûye. Berê di nav gel de çîrçîrok pir
Çîrçîrok di nîvantiyê bi rewac bû.
de jî gelek xweş bû. Hinek taybetmendiyên
Carna em diçûn çîrçîrokan divê em jibîr
nîvantiya cîranan nekin; di çîrçîrokan de
an diçûn mala yekî, mêr ji jinên egît re rêzdar
li wê malê kom in. Yê egît mêrxas û
dibûn û diciviyan, sozdar bûn. Egît di dema
paşê digotin “ ‘Em şer û li qada şer de bi
çi çîrokê an dijminên xwe re, dijmin ji
çîrçîrokê bibêjin.’ dijminên re xayîntî
“Îşev dora filankesî nekiriye. Yên egît ji bo
ye.’ ‘Ka herin ba filankesî bikin bila ew jî were. gelê xwe bi mêrxasiya xwe, canê xwe feda kirine.
Bê wî şev xweş nabe.’ ‘Bibêje were çaya qeçax e, Serlehengê jin jî gelek in; jin bûne axa û axatî
yê were…’ ” ku çîrokbêjek tunebû an yê ku bi kirine. Ji ber ku kesek wê nasneke xwe kirine
gotinên xwe çîrçîrokan civatê şên û geş bikira li dilqên mêran ta ku xwe bigîhîjîne miradê xwe.
cimaetê neba, hima digotin: “Herin bira Elo jî Carna çîrok li gor gund û herêman bi navê egîtê
were” deverê hatine bi nav kirin.
Carna li hewşan, carna li ber taldên diwaran an li Vegotin û xweşiya her çîrçîrokê ji zarokan re wek
ser xanî û diyaran diciviyan. Qala mesela û fîlmê qartonî, ji civan re wek fîlm, ji kal û pîran re
bûyeran dikirin. Stranan digotin. Paşî jî li wir jî jî sebir e. Di vê dema teknolojiyê de divê çîrçîrok
çîrçîrok dihat gotin bi dor an bi zanebûn digotin: neyê jibîrkirin, bi çi awayê dibe bira bibe divê ji
“ ‘bila apo carekî ji me re biçîrîne; çîrçîrokan zarokan re çêrokan bibêjin û bixwînin ta ku neslê
bibêje’ ” di nava qîr û şematê de dest bi nû ji çîrçîrokan pê par nemine û têkiliya nifşên
çîrçîrokan dikirin. Bi şahî û kêfxweşî me jî guhdar nû û yê berê ji hev qut nebe.
dikir. Yên ku çîrçîrokan xweş digotin ku li malê Ev nivîs ne çîrçîroke ji ber ku qala çîrçîrokan dibe
bûna, bangê çîrokbêj dikirin, çîrokbêj dihat ev jî dişibe çîroka çîrçîrokê. Ez jî weka çîrokbêjan
çîrçîrokên xwe digotin. Ku zû diçû malê ji civatê dawiya nivîsa xwe dînim û weka wan dibêjim;
xatir dixwest û diçû. Civat li pey bangê wî “Çîroka min qediya, rehme li dê û bavê
dikirin, digotin: “ Heciyo! guhdaran. ji xeynî fesadên li ber dîwaran. Bê
‘‘Sawî mawî, salek din dîsa li va bî….” cendirme û tehsîldaran.”

68
 Gotin û Bêjîn Di Reh û Rîşeya Xwe De

bêguman tişta yekemîn ku bala we dikşîne ewe ka

gelo “Vaxten”a Pehlewanî û “Vacîîten”a Avêstayê
çawa bûye “Gotin & û Bêjîn”?! bi dilniyayî ev pirs
pirr durust û di cih de ye, ger kesek şarezaya zimanê
kevn ê Kurdî nebe, ev pirs di ramana wî/wê de tê û
diçe, lê bo kesên ku
şarezaya zimanê kevn û bi taybetî Pehlewanî û
Avêstayê be, dizane çawa hatiye ta gihiştiye îro.
QENDÎL ŞEYXBİZÎNÎ
Di Pehlewanî de her peyvek destpêka wê bi “vî, va,
vê” hatibe, bûye “gu” bo mînak binêre
Di zimanê îroyin a Kurdî de her du lêkerên “Gotin & *vînas bûye gunas, gunha
Bêjîn” tên bikaranîn di demên cuda de, ango lêkera *vîzar bûye guzar
“Gotin”ê bo dema borî ye weke: *vîzer bûye guzer Û
min got, me gotiye, em gotibû *vaxten bûye guxten, goxten, goften, gotin
û lêkera “Bêjîn”ê jî bo dema neborî ye weke: her weha peyvên ku dawîna wê bi “ax”ê hatibe
ez dibêjim, em dibêjin, ew dibêje piranî caran di Kurdî de bûye “J”ê û di farsî de

Lê di rastî de her du lêkeran ango hem lêkera bûye “Z”ê, helbet hin caran jî tenê dengê “x”ê
“Gotin”ê û hem jî lêkera “Bêjîn”ê yek lêker in di nemaye û dengê “t”ê weke xwe maye bê destdan,
zimanê kevn ê Kurdî de. Eger em berê xwe bidin bo mînak binêre
zimanê Pehlewanî û zimanê pirtşka Avêstayê, XT bo J – Z
dibînin her du jî yek lêker in. Di Pehlewanî de *amoxt bûye amoj
“Vaxten” e, di Avêstayê de Vaçîîten” e. *amêxt bûye amêz, hemêz
*pesaxt bûye pesaj
*axt bûye aj
*hêxt bûye hêz
spuxt bûye spuj

her weha
XT bo T
firoxt bûye firot
atexş bûye ateş
soxt bûye sot
doxt bûye dot û
vaxten jî bûye vaten

Bo “Vaçîîten”a Avêstayê jî bi heman awayî û lojîk

pirranî peyvên ku dawîna wê bi “Ç”ê hatiye bûye “J
& Z” bo mînak binêre
roç bûye roj, roz
vêç bûye vêj, vêz
vaçar bûye vazar, bazar
soç bûye soj

69
 niha jî di her du zaraveyan de ew qalb û
çêr bûye jêr, zêr, zîr û şêweyên kevn a Pehlewanî maye tenê
vaçîîten jî ku reha wê “vaç” e bûye “vaj, vêj,
bêj” dengê “x”ê nemaye weke
Û “vaçvîş û vaçayiş” jî weke lêker-nav e.
Pehlewanî weku me got: “Vaxten” e
Di vir de cudahî û gavên guhertinên her du Kurmanckî “Vaten” e
lêkeran jî ji me re zelal bûn, lê tişta balkêş Hewramî “Waten” e
ewe ku lêkera “vaxten”a Phelewanî weke
lêkera “Gotin”ê xwe şêwe kir û lêkera Her du lêkerên “vaxten & vaçîîten” a
“vaçîîten”a Avêstayê jî weke lêkera “Bêjîn”ê Pehlewanî û Aavêsta weke “gotin & bêjîn”ê

xwe şêwe kir. Di rastî de bo demên borî û cihê xwe girtiye di zimanê Kurdîya nû de bi
neborî her du jî her yek lêker bûye di kevn awayeke têr û têj digel demên borî û neborî
de, her weke me amaje pê da di Pehlewanî de xwe guncandiye.
“Vaxten” û di Avêstayê de “Vaçîîten” bûye,
eger me zimanê farsî ya îro jî biinêrin li ser
heman lojîka kevn bo demên borî û neborî Lê her weke agahî û roşnahî bo zimannas û
her “guften” likar e. berçavroniya kesên ku bi karê zimên perjan
in, mijareke pêwîst û taybet e, gere di warê
Lê tiştekî balkêş jî em di zaraveyên rîşenasî û etîmolojîyê de mirov rîşeya her du
Kurmanckî û Hewramî de dibînin ewe ku ta lêkeran bizane.

70
 SALNAMEYA GEL

her malekê de xwarina bi navê poxînê dihate pehtin.

Piştî ku kifletên malê, xwarina xwe dixwarin. Keç û
xortên gund, bi hev re, her yek ji wan kevçiyek ji
xwarina poxînê hildidan û dibirin li serê banê û datanîn
dorê kuleka tenûrê. Bi dûv re xwe ji wir dûr dikirin û
diman hêvî ka dê kengî qijikek bê poxina wan bixwe.
Melume demsela zivistanê qijikan qût û qelat neditîn
ku bixwin, giş birçî bûn, di demekê kurt de qijik tev
diahtin, her yek nikilek li poxînên wan dixistin û her
YASEMÎN ELBAN yek ji wan bi alikî ve difirîn. Wê gavê wan, qijika poxîna
wan xwaribû dişopandin ka gelo, dê bi kijan malê ve
Gelê kurd ên gundan, li gor şert û mercên hewayê û li firde û biçe. Qijik bi alîyê kîjan malê ve biçûya. Ew kes
gor tecrûbeyên kal û pîrên xwe, ji xwe re salnameyek dibû bûk an jî zavayê wî/ wê malê. Hinek gotinokên li
çêkirine. Bi barîna berf û baranê, bi rewşa hewayê ve ser Xaç Xidir Nebî jî wehabûn. Xaç Xidir Nebî, Şîv hebî
pêvajoya salnameyê dest pê kiriye û hesabên xwe tev taştê tunebî, Wey li wî ku li mala xwe nebî, Jina wî
li gor vê salnameyê li hev kirine. Şert û mercên giran dibe jinebî. Orta Xaç Xidir nebî, Kî ne li mala xwe bî,
ên zivistanê bandorekê mezin li ser wan kiriye. Bi Qesasê serê xwe bî.
piranî gundîyan debara xwe li ser heywanan pêk anîne.
Ji ber ku demsala zivistanê pir dirêj kişandiye, qût û ZÎPEDAR (BÛKA BARANÊ)
qelatên heywanan, berîya hatina biharê qedyaye û
berxwedana wan ê derktina heya biharê, pir dijwar Li gor teqwima berî, dawî ya Sibatê keçên gund tev li
bihûriye. Ji ber vê yekê, wan rojên zivistanê hev kom dibin, darekî dirêjane bi sexevîlekê ve girê
hejmartine. Li gor wan demsala zivistanê, ji meha didin. Ew dar ji sexevêlê re dibe wekî du dest. Piştre
Kanûnê dest pê dike, heya meha Çileya paşîn, pir sar û fîsatanekî lê dikin û poşiyekê diavêjine ser serê wê û
seqem derbaz dibe. Piştê ku mehên çileyê derbaz wekî bûkekê dixemilînin. Piştre keçên gund herdu
dibin, îca hêdî hêdî dinya gerim dibe, lê ev yek gelek milên bûka derewî digirin û mal bi mal digerin. Gava
caran ji ber germahiya hewayê hetine xapandin, wan ku diçine li ber derîyê malekê, hemû bi hev re dibêjin:
heywanên xwe ji bo çêrandinê birine zozanan. Lê ji
nişkave, ba û bahoz derketiye û heywanên wan tev Zîp zîp e zîpedar e
telef bûne û wan jî ji ber vê qasê her bûyerê navek lê Sibat here, Adar were,
kirine û heta roja îro ew nav mane. Wekê Xaç Xidir Heke bibare bihar e,
Nebî, Zîpedar, Agirê Filan, Sibatê du roj ji Adarê ker kir
Heke nebare xedar e,
gîskê li tehtê wer kir Gamêşqiran û hwd. Kebaniya çeng zêrînê,
Here kunca malê,
XAÇ XİDİR NEBÎ Ji me re bîne rûnê malê.
Kebanî diçe ji wan re rûn, savar û hêk tîne dide wan,
Her sal nîva meha Sibatê, keç û kurên ezep totikên şor piştre hema zû bi zû satilek av di ser wan de dirijîne.
dibehtin û derengê şevê dixwarin, di ser de av
venedixwarin ku tî bibin. Piştê ku radizan û diketine Keçik jî bi ken û bi lez ji wir direvin û diçine li malekê
xewê, di xewna wan de kî tasek av bidaya wan, qedera din. Malên gund tev seredorî dikin. Bi dûv re
wan bi serê wî/ê kesê ve vedibû û bi wî/ê kesê re savara bi navê maşkule dipêjin. Piştê savar dixwin,
dizewicîn. Gelek caran keçên ezep ev kar pêk dianîn. radibin milê hev digirin bîrite dibêjin û govendê
Car caran xortên malê jî tevlî wan dibûn. Dotira rojê di digerînin.

71
 AGİRÊ FİLAN

Roja 27'ê sibatê, mêrên gund tev li qada

gund diciviyan, her yekî gurzekî dar ji mala
xwe dianîn. Agirekî gur vêdixistin, bi saetan
li dora agir stranên sivik digotin û govendê
digerandin. Li gor baweriya wan, wan
gunehên xwe diweşandin. Xwarina wê rojê
yê taybet jî kiftê tûtiyan bû. Di mala hemû
kesan de ev xawrin dihate pehtin.

SİBATÊ DU ROJ Jİ ADARÊ DEYN KİR GİSKÊ

TEHTÊ WER KİR

Tê gotin ku di gundekî de pîrekê pênc, şeş

gîskên wê hebûne. Bi xelasiya zivistanê re
debara gîskên wê qedyaye. Di dawiya Sibatê
de rojekê tav derdikeve û sermaya hewayê
dîşkê. Pîrê pê dixape gîskên xwe hildide ûdike, lê tiştek bi wan nayê. Meha Sibatê lê
dibe li zozanan. Germahiya hewayê lê xweş dinêre ku tiştek bi pîrê û gîskên wê nehatiye.
tê, du roj dimîne û henekên xwe bi meha Vê carê meha sibatê ji meha Adarê re dibe:
Sibatê dike. Dibe: “Tirt û tirt sibatokê, “Xweha min ê Adarê Bide min du rojên
derketim adarokê min xwarî gangilokê.” Li xedarê, da ez gîzkê ji ser tehtê bînim xwarê.
ser vê yekê meha sibatê hêrs dibe û ji nişka
Sibat ji Adarê du roj deyn dike, şeş şev û şeş
ve ba û bahozek radike. roj bager dom dike. Zor û zerpa xwe heta
dawî nîşan dide. Heya ku pîrê û gîskên xwe
Pîrê bi gîskên xwe ve, xwe dispêrin bin ve dimirin.
tehtan. Ba û bahoz, çar şev û çar roj dom
GAMÊŞQİRAN

Li gor rîwayetan weha tê gotin: Li gundekî,

mêrikekî dewlemend hebûye, çil gamêşên
wî hebûne, di nîvê heyva nîsanê de hewa
gerim dibe û çêre dide der. Mêrik pê dixape,
her çil gamêşên xwe dişîne zozanan. Ji nişka
ve ba û bagerek radibe û berfeke gur dibare,
gamêş tev qir dibin. Ji wê rojê pêve xwediyê
heywanan pêtir hay ji qût û qelatên
heywanan mane û ji wê rojê re gotine
Gamêşqiran. Ev nav heta roja îro maye.

72
 SÎWARÊ GOGERÇÎNÊ TAHIRXANÊ QELENYÊ

MİHEMED ERZURUM

Tahirxanê Qelenyê, bi xwe Heyderî ye û ji Torina Dayê Rebenê,ezê bi diharê Çiyayê Qelenyê diketim
"Mala Şero ye" Kurdên Eranê di salên 1889-90 an ha bi dar e
da cî bi cî li pêşya Şahê Eranê serî hildidin. Şahê Ji êvara Xudê da ji Çiyayê Qelenyê tê surekî sar e
Ecem leşkerekî mezin dişîne ser serdarê Kurdan yê Taxima destê apê Zezê, Bavê Cemîlê kîraza welatê
bi nav û deng Tahirxané Qelenyê. jêr e,
Di navbera Tahirxan û Şahê Ecem da şerekî mezin imama serî karîbar e
çêdibe...Bi texmînî ew şer, di salên - 1890- 92 da Tarxan bi sê denga li Emirxan kire gazî
diqewime.. Go bira hêla konanî jêr bernede
Taxirxan û birayê xwe Emirxan li pêşiya leşkerê Em du tayê bi tenê ne
Eranê lehengiyeke mezin nîşan didin, Berxwe didin Eskerê Şahê Ecem hezar bi hezar di ser me da hate
û revê bi leşkerê Ecem dixin,Lê paşê tevî Celalyan xare
gellek beg û eşîrên Kurda yên din ku alikariya Şane-şunê Apê Zezê Bavê Cemîlê gellek hene
leşkerê Şah dikin, Tahirxan têk diçe ew û birayê xwe Berî hezar û hefsed mêrê Ecem daye
dîl dikevin destê Şahê Ecem.. Pêşî daxistiye Ava Erez, paşî maye li Gêduka
Pismamê Tahirxan, "Kor Huseyîn Paşayê Heyderî" bi Ebaskendê
pênsed sîwarê xwe va erişî İranê dike,berê eskerê Mirata beşliyê di desta da zare zare...
Ecem dide û hêla Qelenyê wan deran zeft dike... Zezê digo Cemilê merumê,
Li ser vê bûyerê di navbera Romê û Îranê da alozî Mi ji te ra nego deng li kekê mi neke
derdikeve. Peyra berpirsiyarên herdû dewletan Bira têkilî şahê Ecem nebe
hevdîtinan çêdikin Şahê Ecem "Tahirxan û birayê wî Eskerê Şahê Ecem giran e,eskerê kekê min hindike
Emirxan berdide. Huseyin Paşa jî ji Îranê Ez ditirsim tu were pê nikare lo lo...
derdikeve... lo looo,de lo lo ,de lo lo,de lo looo...
De lo lo,de lo lo ,ez birindarim biranooo...
EZÊ Bİ DÎHARÊ QELENYÊ DİKETİM.. Dayê rebenê ,ezê bi diharê Çiyayê Qelenyê Diketim
ro berfekê li me barye mînanî hêk e
Ay de lo looo,de lo lo ,de lo lo,de lo looo... Xudêyo tu şewitya Qelenyê xirabkî
De lo lo,de lo lo ,ez birindarim biranooo... îro ji berfê spî dike minanî hêk e
Dayê rebenê ezê bi diyarê qelenyê diketim Tarxan bi sê denga Emirxan kire gazî
îro şerê Tarxan e Go bira, miqat be,hêla konanê jêr bernede
Birano ca rabin sêr bikin Orta min û Şahê Ecem xira buye
Li Çiyayê Qelenyê Tarxan bi sê denga li Emirxan kire Kesekî xwedanê xêra tunine sulha me çêke
gazî Şuda xweş mêra ku ji xudê da neşixule, gellek zor e
Go bavê bavê mino,hêla konani jêr bernede! Mirata béşliyê di destê birayê te da kelem daye
Şahê Ecem bira bi eskerê xwe nebe gumane Heyfa min nayê bi terşu talanê
Nebê eskerê mi girane Şahê Ecem mervekî bê namus e
Yeqîn bizanibe qetla Şahê Ecem Ditirsim tu were erz u eyanê me bibe
Li birayé te mîna qetla du mirîşka ne Serê me herda jêke
Ez çibkim,ji éxbala mi ra,li pêşya Şahê Ecem lo looo,de lo lo ,de lo lo,de lo looo...
Ji évarda ketye pêsîra mi koma Celalyan e De lo lo,de lo lo ,ez birîndarim biranooo...
lo looo,de lo lo ,de lo lo,de lo looo...
De lo lo,de lo lo ,ez birîndarim biranooo... Çavkanî Ahmet Aras

73
 Evdelê Zeynê û Şêx Silê

Dengbêj Kerem Behsa Wan Dike

wan camêrên avrûpî careka din li me zivirîne. Navê

çend nivîskar û lêkolerên rojavayî di sedsala 19an da
hatine Serhedê ev qeyd û nîşe girtine û peyra li
zimanê xwe wergarindine evin Thêrêse Albertine
L.Robinson(1840), Moritz Wagner (1844),
Bodenstedt (1844).Em ji nivîsên wan gelek tiştên
kêrhatî agahdar dibin. Nivîskar û lêkolêr Mehmet
Gültekin di kitêba xwe da behsa Jaubert'ê yek ji
Nihat Gültekin wan gerokane û Qasîdê Napolyon biye dike;” Qasîdê
Napolyon ê bi navê Jaubert ku di sala 1905an da bi
demek dirêj di zindana Bazîdê da mabû, di
Herema Serhedê; ji bajarê Makûyê bigre heta bîranînên xwe da dinivîse ku kurd kilaman pir
Erzurum û Qersê ji wir Muş, Bilîs û Wanê tevahî ra dihebînin û dengê hozanên wan gelek xurt in.
tê gotin. Erdnîgariya vê herêmê zêdetir ji çîya û Jaubert bi berwamî radigihîne ku dengbêjan li ser
banîyên zehf bilind zozan û çêrgehên pêz û dêwêr bûyerên wek zindankirina wî û mirina mîrê herêmê
gelî û newalên bêser û binî pêk tê. Li gel van bilind Mehmûd Paşa ji webayê destanek çêkiribûn.”
waran bi dengê dengbêjên ji wan çîya bilindtir jî
navdar e. Dengbêjên deng zîz û zelûlî. Dengên qasî Di dîroka dengbêjîya Kurdan bi taybetî ya herêma
berfa lûtkeya Gilîdaxê qedîm, qasî ava zozanên Serhedê da dibistanên dengbêjan hebûne. Di vê
Eledaxê û Sînekê zelal û helal. Dema mirov behsa derheqê de Mehmet Gültekin kitêba xwe de wiha
çanda dengbêjiyê bike ew herêm tê bîra mirov. qal dike; “Hin lêkolerên wek Oskar Mann û Basil
Gelek çavkanî destnîşan dikin ku serkêşîya dîroka Nikitin ji qala hebûna dibistanaê dengbêjan ên berê
dengbêjîya welatê me ji herêma Serhedê pêk tê û dikin. Mistafa Xelo Heyran jî bi wan zanyariyên ku
mêjûyê wê jî digîhêje hayamên kevnar. Di nav wan wî ji Evdal vergirtibûn şagirtên xwe ên wek Kerem û
demên dirêj da hunera dengbêjiya Serhedê bêyî qut Mihemede Canşah perwerde kiribûn..” Wek nivîskar
be gîhîştîye roja îro. Di wan taybetîyên welatê -lêkoler Mehmet Gültekin di kitêba xwe da
Serhedê da ji bo zargotinzanan dengbêjî cihekî destnîşan dike Evdal şevekê xevnek dîtîye û carekê
girîng digire. Gelek dengbêj hê jî di nava cimaetê da da nebûye dengbêj.
bi taybetî tên guhdarî kirin. Ser dengbêjan hîn jî
xebatên hêja yê lêkolînê têne kirin. Silqî serê wan Gelek caran hatiye nivîsandin Evdal di sî salî ya xwe
lêkolînên ji tûrê dîrokê gelek tişt derxistine holê û bi da xewnek dîtîye û jîyana wî piştî vê xewnê
rûyê rojê xistine, me gelek tiştên nû jê hînkirine. guherîye. Dinya serûbin dibe, ji qirrika Evdal hebên
garis dirijin û dibe dengbêj. Gor dîtina min ev ne
Ji dusid salî zêdetir e navê Kurdan û zargotina wan li raste, lê mirov fahm dike ku ew şîrove ji qedirgirtina
ser zar – zimanê rêwî, mîsîyonêr, tucar, dîplomat û gel a hember wî tê. Evdal jî weke dengbêjên mayî ji
rohilatnasane. Para dengbêjîya Serhedê di vî warî ekola vê hunerê tê. Ew jî di dibistana dengbêjiyê da
da cîyekî mezin digire. Ji mêj da hunera dengbêjên perwerde dîtîye û ji hostayên xwe bi sedan kilam û
Serhedê bala gelek nivîskar û lêkolêrên bîyanî destan hîn biye. Piştra di pêvajoya sal û zemanan da
kişandiye. Kesên di serdemên kevn hatine vê heremê kilamên ku wî çêkirine û gihîştine dema me
û çûne di derheqê gel erdnîgarî û çanda devkî da repertuara wî dewlemendtir kirine. Evdal bi Şêx Silê
gelek tiştên giranbiha nivîsîne. Gelek kilamên me ra li Qeleniya Îranê straye.
yên hatine jibîrkirin û winda bûne silqî serê keda

74
Gorî lêkolînan Evdal, di sala 1800î de li gundê Qesra İshak Paşa li hev civandibûn. Li wir ji bona
Cemalwêrdî ya girêdayî navçeya Tûtaxa Agirîyê belgefilîmê resitala dengbêjên Bayîzdê hatibû
hatiye dinê. Di sala 1913an da jî mîrateya xwe ya kişandin. Dîroka dengbêjîya Serhedê ya winda bûyî
giranbiha ji me ra hîştiye û koça xwe barkirîye. Evdal saya dengên wan dengbêjan sed sal şunda bi
ji ber çend kilamên xwe yên weke Bavê Temo, Sîyarê awayekî bêhempa vehindirîbû ser xwe. Me ew çax
Gogerçînê û qulînga birîndar hatiye heskirin û du-sê roj bi hev ra derbas kiribûn û ez di wan rojan
naskirinê. Ji ber ku kilamên qala wan tê kirin zêde bi da derheqê huner û jîyana Evdalê Zeynikê da gelek
nav û deng bûne navê kilaman mîna mehlesa wî li tiştên giranbiha hînbibûm. Yaşar Kemal, Evdalê
ser hatine barkirin. Zeynikê weke Homerosê Kurdan bi nav kirîbû. Wê
hevokê tesirek gelek mezin li ser min hîştibû ku ez
Evdêl gelek salan li gundê Toprakkale ya Eleşgirê ketibûm nav lêgerînekê. Ji wir şûnda min meraqdarî
dengbêjîya dîwana Surmelî Mehmet Paşa kiriye. çi kitêbên derheqê Evdêl da dîtin, hemû xwendin. Di
Min li gel Mehmet Gültekin û Sidik Uğurlu di sala kitêba Ehmed Cengiz Çamlıbel da Eskerê Boyik wiha
2010 an da serîyek li vê Toprakkale ya navê wê hat nêrînên xwe anîbûn ziman;” “Zarotyê da navê
kirin dabû. Surmelî Mehmet Paşa kurê Behlûl Evdalê Zeynê wak çirakê pir şemal ketye dilê min.
Paşayê mîrê qesra Bayîzdê ye. Behlul Paşa jî, nevîyê Oda min hebû…Kalên gund, çirokbêj, dengbêj şevên
İshaq Paşa yê avakarê qesrê ye. payîz û zivistanê yên dirêj dihatin, li hev dicivyan
şevbihêrya xwe dikirin. Navê Evdalê Zeynê tim
Merî dikare jiyana Evdêl weke du beşa binirxîne. dihate li ser zimana. Çi rokê derheqa wî da gilî
Beşa pêşîn ji zaroktîya wî hetanî dengbêjîya li qesra dikirin, bi kilam û gilîkirin derheqa leca dengbêjyê ya
Surmelî Mehmet paşa (1850-1865), ya din jî piştî wî û Şêx Silê da digotin, çîroka wî û Gula file,
kuştina Surmelî Mehmet Paşa û ji ber bayê samê Qeymezê Êzdî û şerê Xozandaxê, kurbûna dengbêj,
korbûna herdu çavên wî. Evdalê Zeynikê di nava feqîrya wî û qulingê perşkestî bîr tanîn..Heyf wê
dengbêjên navdar ên Serhedê da yê herî li pêş e. Di demê wek niha mecalên degnivîsandin û xweyîkirina
heman demê da serkêşê wan dengbêjên sedsala zargotina tunebûn, gel jî ewqas serwext nî bû û
19an yê ku hin berhemên wan gihiştîne roja me ye. kesek jî nedifikirî, ku rojekê bê êdî ew nivşê tunebin,
Mirov dikare bi dilrihetî bibêje hîmdarê dengbêjên ew çîrok û kilamên wan ê bi wan ra herin, bêne
herêma Serhedê ye. Nivîskar Ahmet Aras di kitêba jibîrkirin, qîmet û pêwîstya wan çîrok û kilaman jî
xwe ya di derheqê wî da wiha dinivîse;” Evdal ne wê çiqas dem derbas be wê ewqas mezin be…” Piştî
tenê şaîrekî bi nav û deng û dengbêjekî tekane bûye, xwendina min bêtir fehm kir ku Evdalê Zeynikê
ew eynî wextê da destanbêj jî bûye. Bêşik destanên dengbêjek, hilbestvanekî hizkirîye, îro jî berhemên
Kurdan yên eyan, beriya Evdal jî kilamkî hatine wî alîyê gelek dengbêjan de jî tê xwendinê. Paşê min
gotin, lê ewî miqamên nû dane wana û ew li ser ser wê xebata Evdalê Zeynikê Bülent Gündüz re
qaîde û meqamên xwe sitranê.”Evdal gelek cîhên hevpeyvînek çêkir û di rojnamê de weşand . Her diçû
Serhedê gerîyaye. Di jiyana Evdêl da çûyîna dîwana hezkirina min li ser Evdal zêde dibû. Erê çûyîna Evdal
Tahirxan gelek taybet e. Gelek kilam li wir hatine Qesra Tahirxan gelek bala min dikişand. Ji ber ku
gotin û ew kilamana bi awayê nivîskî gihîştine roja malbavana dayîka min li Makûya Îranê ye. Dema ez
îro. Di vê nivîsa xwe da ez dixwazim bi gotinên diçûm Makûyê dihatim ji min ra carna qala ciyên
dengbêj Kerem çûyina Evdêl a dîwana Tahirxan li dîrokî dikirin. Min carek cihê Serdar li wir ziyaret
pêş çavên xwendevanan raxim. Waxtê Bülent kirîbû, lê ji dewsa cihê Taharxan tiştek nemabû. Ji
Gündüz û hevalên wî ji bo amadekirina belgefilîma ber wê sedemê em neçûbûn.
“Jiyana Evdalê Zeynike” hatibûn Bayîzdê jîyana
Evdêl zêde bala min kişandibû. Ew der 60 km ji Makûyê dûr e. Min dema xwendina
xwe li ser Evdêl didomand di kitêba Mehmet
Dema alîkarî ji me xwestibûn em ketibûn nava Gültekin da rastî agahîya dengbêj Kerem ya derheqê
hewldanê. Me dengbêjên Bayîzdê Rikoyê Heqîyê çûyîna Evdêl da daye hatim.
Mozê, Hasan Tanrıkulu, Mecît Tanrıkulu tev anîbûn

75
 Min ji zûva dixwest nivîsarek wiha binivîsim, lê bêje.” “Kurê min -go- dengbêj ba dengbêjê
qismet yê îro biye. Ji ber ku ew çax min di derheqê nastirên, devê bavê ti dengbêjan neketiye li cem Şêx
Şêx Silê û Evdêl da gelek agahî guhdar dikirin. Min Silê bistirên.” Ê-go- axa, xan, ez xulamê te me, em
dema kilamên Şêx Silê û Evdal dixwendin jî min devdelçî nînin, nakevine qoşê, dilê wî dixwaze, bira
dixwest ez tiştekî binivîsim. Xêncî kurdên Serhedê, ew jî yekê bibêje. Waxta ku ûsa go, Evdal rabû ser
kurdên Kafkasyayê jî gelek kilamên wan berhev xwe, ê jê ra yekî bibêje, cika çi diêje(…)Şêx Silê
kirine û kitêbên xwe de çap kirine . Ev tim û tim di go;”Taharxan Beg, eva kî ye?” Go;” Walle nizanim,
dilê min de mabû. hafizek e hatiye vira, hêçika nan danê, nan jî
nexwar.” Xulam dibêje ku ew Evdalê Zeynikê ye.
Di nav dengbêjên Serhedê de dengbêj Keremê Kor jî Taharxan dibêje;” Peyî, ew dengbêjê Surmelî
di nav gel da xwedî cihekî girîng e. Taybetiya Memed Paşa ye, hatiye dîtine min. Zûkin jê ra pezekî
Dengbêj Kerem ya herî mezin aliyê wî yê mîzahîye û serjêkin!” Evdal dibêje; ”Xan, heta ez û dengbêjê te
di stranên wî de jî ev tişt xuya dibe. Dengbêj Keremê têr nevêjin berhev ez tiştekî naxwim.” Ûsa destpê
Kor li Serhedê li gelek wilayet, navçe û gunda kirine kilam avitine ser hev…”
gerîyaye. Cihê ku neçûyê, dera ku pîyê wî lê neketiye
nemaye. Kerem li ser Evdal, Şêx Silê û qesra
Taharxan wiha dibêje; ” ….Diwanê da gelek stira, jê Çawa kilama Evdal û Şêx Silê di nava gel da belav
ra gotin;”Evdal tu xweş distirêyî, xazila tu rojekê biye, kilama Xozandaxê jî ew qas belav bûyî û
rastî Şex Silê bihatayî, cika tu zor î ya Şêx Silê;” Ê-go- naskirî ye. Di sala 1865an artêşa Osmanîyan ya di
ew li Îranê, ez li Romê, destê me nagihêje hev.” Wan bin fermandarîya Surmelî Mehmed Paşa tevger û
jî xilamek danîn li bal Evdal, ew ji Elaşgirê birêket êrîşê dibine ser Kozanoğullarî yên li herêma Edenê.
hatin ji vê Bazîda me ra derbas bûn, ji mala Eyîp Ji ber ku Evdal hozanê dîwana paşê ye ew jî li gel
Axa, ya Evdal Begê Xelikî ra derbas bûn, êvarekê çûn artêşê tevlî seferê dibe.
bûn mêvanê mêvanê Taharxan li Qeleniyê. Qelenî çi Ev şer dibe dawîya desthilatdarîya Kozanoğullarî
ye? Nehiya wî ye. Navê zozana wî çi ye? Elegan e, yên Tirkmen. Ji ber ku ev şerekî gelekî xedare tesirek
ciyê ku lê datîne, arkoza wî Qral e. Taharxan li mezin di dîroka êlên tirk yên li herêmê dike. Li ser wî
dîwana xwe da bûye, êvare cimeat top dibin, şerî hozanê ji eşîra Avşarên Tirkmen Dadaloğlu
dengbêjên wan jî pir in. Dîwana Taharxan e, heyştê gelek helbestên bi nav û deng ristine. Ji ber ku Evdêl
kulavên xuristanî radixistin, hepsa wî jî di bin da bû. jî şer bi çavên xwe dîtîye ewî jî mîna Dadaloğlu
Xwarin hat, pişt ra sinî kişiyan. “Kuro-go(Taharxan)- kilameka gelek zelûlî ristîye. Evdal di vê kilama bi
ewî paşxanê bidine wî mêrikî û ewî hafiz, bira ew navê Xozandaxê da vê trajedîyê radixe ber çavan. Ev
bixwin.” Nizane Evdal e. De Evdal jî dengbêjê kilam hê jî li ser zar û zimanê dengbêjên Serhedê bi
Surmelî Memed Paşa bû, ne yê paşxana ye heyran! awayekî zindî dijî. Evdal di kilama Xozandaxê da
Wexta ku dane pêşîyê, go, ez naxwim. “Kuro-go- ew wiha dibêje;
hevalê ti çima naxwe? “Ê-go- walle, hêca me li
gundê hanê nan xwariye, madê wî naçe.” Evdal kor “Hazer mêri nebe li Xozandaxê winda neke
e, lê zane, paşxanê didinê. Sinî kişîyan, cimaetê Perdê bûka li dar ve neke
destê xwe şûştin, Taharxan go;” Kuro- gazî Şêx Silê Me li welatê Serhedê rûreş neke.”
bikin, bira warê gula me veke”.
Him di vî şerî da û him jî ji ber ku di dema vegera
Şandine pey Şêx Silê hat. De dengbêjên berê li ser wan da bayê samê li wan radibe, ji koma Sürmeli
piya distiran, rûnediniştin, na. Yê wî axayî pişta xwe Memed Paşa gelek kes dimirin. Dema ku ew li ser
dida wî dîwarî, yê vî dida vî dîwarî. Waxta ku riya xwe li cihekî diêwirin Mehmet Paşa bi xwe jî di
efendim hinekî Şêx Silê stira, Evdal jî diricife mîna encama êrîşa ziyakî da tê kuştin. Di pirtûkên bi navê
şiva li nava avê, şair e, aşiq e. Taharxan go; ”Rêwiyê Sicil-i Osmani û Tarih-i Cevdet da jî qala van bûyeran
min, kurkê mêvanê delal, ew hafiz çima ûsa dike?”. tê kirin. Ji ber bayê samê çavên Evdal kor dibin.
Go;” Walle Xan, tu îzîn bidî, bira ewinga jî kilamekê

76
Piştî ku ew vedigerin Elaşgirê bûyereka din a girîng
diqewime. Osmaniyan ji bona şikandina bandora
malbata Sürmeli Memed Paşa li herêma Elaşgirê
qaymeqamek bi navê Çerkez Omer bi cih kiribûn.
Piştî mirina Memed Paşa, Çerkez Omer êrîşê dibe
ser kurên paşê û gelekî zirarê didin wê malbatê.
Ahmedê Mirazî di kitêba xwe da di derheqê bûyerê
da wiha dinivîse; “Kurê xwe re bêjim, di Toprakqalê
da Çerkez hebûn.

Digotin wextekî padîşahê Ûris ew sirgûn kirine.

Hukumeta Topraqelê di destê wan da bûye. Surmelî
Mehmet Paşa roj nedida serê Çerkeza. Wexta ku
Çerkez caba mirina Mehmet Paşa dibhên, Omer dawî da ez dixwazim bibêjim welatê me yî şîrin, gelê
Çerkez, mezine Çerkeza, qaymeqamê Topraqalê ji me yî qedirgiran û zimanê me yî qedîm. Divê em
inyata ra dişîne def û zurne tîne û di hewşa xwe da wan nola ronahîya çavên xwe biparêzin. Dengbêjên
lêdixe….” mîna Evdal û Kerem zêdetir nas bikin.
Ez dixwazim nivîsa xwe bi kilama Lê yeman, lê
Bi hilweşandina mîrektiyên kurdan ra dema yeman biqedînim. Ev kilam ji alîyê zargotinzan
dengbêjan li qesrê mayînê jî dawî dibe. Gelek Prof.Dr. Celîlê Celîl va hatiye tomarkirin. Di adara
dengbêjên li Serhedê êdî alîkarên hunera xwe winda sala 1970yî li gundê Kuçuk Vedî ya li ser nehîya
dikin. Yên wisa bê xwedî mexdûr dimînin yek ji wan Araratê Ermenistanê ji ber zar zimanê Fatîyêv
jî Evdalê Zeynikê ye. Hamîd hatiye girtin.

Dema serdestîya hunera dengbêjiyê jî êdî bi dawî Lê yeman, lê yeman, lê yeman

dibe. Ji ber ku kes alikarîya wan nake û kesên xwedî Lê yeman, lê yeman, lê yeman
derfet ku wan biparêzin jî namînin. Evdalê bi herdu Lê yeman, lê yeman, lê yeman
çavan jî kor bibû, bi qulingekî baskşkestî ku zarokan Lê yeman, zemano, tu xiravî
ew li bestê dîtibûn mijûliya xwe dikir. Wî di kilamên
xwe yê nû da ji kurê xwe Temo daxwaz dikir ku ew jî
Evdalê Zeynê gotê Şêx Silê;
bo qenc kirina çavên wî û cebirandina baskên quling
- Şam ji Helebê berjêrtire, goveka vê dinyayê
wan bibe ser li hekîman bigerîne. Wezê diqîrim, dengê min ketîye, sewta min dernayê,
Wezê bişînim ji torina mala Şero
Zargotina me kurdan da sê tiştên girîng her dem Dermanekî bînin, bixum, biqîrim,
derdikevin pêşîya me. Welat, gel û ziman. Dawîya Dengê mine here qîz û bûkê xelîfê vê Bexdayê.

Lê yeman, lê yeman, lê yeman

Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, zemano, tuyî xiravî

Lê yeman, lê yeman, lê yeman

Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, zemano, tu xiravî

77
Şêx Silê gotê Evdalê lawê Zeynê go; Go, ezê yekê binime serê Şêx Silê heta kurê
- Raste, gilîye teye, Şam ji Helebê berjêrtire, kura rave, bêje
goveka vê dine Zozanê Tahar-xan Eleganê
hêşîn dikin, xal ketinê, Şex Silê gote Evdalê lawê Zeynê, go;
Raste, gilîyê teye, bejna te ne kine, ne dirêje
Go, gelî cimetê ji boy navê Xudê, hûn şahad Ta rihana devê gelîya, wextê xweda şîn dike,
vin, Evdalî lawî Zeynê kalekî herfifîye, ji şax avêje
Antavê heta vira hatye, ruzîyê xwe naxwaze ji
Xudê, dixwaze ji mala Şero dengbêjê torinê. Go, gelî cimetê, ji boy navê Xudê, hûn şahad
vin, Evdalî lawê Zeynê
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Kalekî herifiye, ji Antavê heya vira hatîye, ew
Lê yeman, lê yeman, lê yeman heye ne dengbêj e
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Ewa yek ber devê jina rûnî, qewlik bêje.
Lê yeman, zemano, tuyî xiravî
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Lê yeman, zemano, tuyî xiravî
Lê yeman, zemano, tu xiravî
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Evdalê Zeynê gote Şêx Sîlê go; Lê yeman, lê yeman, lê yeman
- Bejna min ne kine, ne dirêje Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Ta rihana devê gelîya, wextê xweda wê şîn Lê yeman, zemano, tu xiravî
dike, şax avêje

78
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Lê yeman, zemano, tu xiravî
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Evdêl gote Şêx Silo, go;
Lê yeman, zemano, tuyî xiravî - Gelî cimetê! Ez neyi kalim, zozanê me hene
Elegane
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Fêzêda rê û dirbin, binîda kalûskê ecemane
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Par vî çaxî, li gundê me dewat bû,
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Ezê ji Hesepêda ketibûm
Lê yeman, zemano, tu xiravî Ji pêşîya devê min firîya bûn cot dirane
loma
Evdê digote Şêx Silê, Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Digo;- Dîdeme, xweş Dîdeme, Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Çeman û kanîan tên ser meda xuşe-xuşe, ne Lê yeman, lê yeman, lê yeman
welle, leme-leme Lê yeman, zemano, tuyî xiravî
Alîkî me yek Rome, yek Îrise, yek Eceme
Go, dengê min qewale, zar êmin qeleme
Yêk çoka xwe kutaye çoka Evdalê lawê Zeynê, Çavkanî
ew heye Aşiq Kereme * Mehmet Gültekin, Zargotina Kurdên
Dimîne li welatê eceme. Serhedê, Weşanxana Avesta,
* Ahmed Mirazî, Bîranînêd Min rûpel
Lê yeman, lê yeman, lê yeman Weşanxana Deng rûpel 63-64
Lê yeman, lê yeman, lê yeman * Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl- Zargotina Kurda
Lê yeman, lê yeman, lê yeman 3, rûpel 441-442-443-444
Lê yeman, zemano, tuyî xiravî * Ahmet Aras Evdalê Zeynikê Şairê Kurda yê
Efsanewî rûpel 16, Weşanxana Nûbihar
Lê yeman, lê yeman, lê yeman * Ehmed Cengîz Çamlibel, Evdalê Zeynîkê,
Lê yeman, lê yeman, lê yeman rûpel 6-7, Weşanên Deng
Lê yeman, lê yeman, lê yeman * Arşiva min 27.06.2010 100 Yıl Sonra Ez
Lê yeman, zemano, tu xiravî Evdalım- Rojnama Yeniözgürpolitika
* h t t p s : / /
Şêx Silê gote Evdalê lawê Zeynê go; www.bernamegeh.org/2019/06/19/
- Zozanê me heye wê Elegane belgefilme-evdale-zeynike-temase-bike-
Fzêda rê û dirbin, binîda kalûskê ecemane kurtce-belgesel-izle/
Gelî cimetê, ji boy navê Xudê, hûn şahad vin,
Evdalê lawê Zeynê kalekî herifîye
Ji Antavê heta vira hatye
Ezê îro yekê bînime serê Evdalê lawê Zeynê,
bira neyê serê gurê çîyane.
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, zemano, tuyî xiravî

Lê yeman, lê yeman, lê yeman

Lê yeman, lê yeman, lê yeman
Lê yeman, lê yeman, lê yeman

79
 Neynik û çavên xwezaya jiyanê: Krzysztof Kieslowski

Rûmet Med

"Hez bisemax e, Hez dilovan e. Hez her tiştî Derhêner Krzysztof Kieslowski di sala 1941’ê de li
tîne û hêvîdar e. Hez qet xelas nabe..."* serbajara Varşovaya Polonyayê hatiye dinê û
perwerdehiya xwe, yek ji dibistanên sînemayê yên
herî girîng ên Ewropa û cîhanê, ‘Dibistana Fîlman a
Ji destpêka sînemayê bi vir de li seranserê cîhanê, Lotzê’ xwendiye. Bi kişandina belgefîlman dest bi
heta niha bi hezaran fîlman hatine kişandin û sînemayê kiriye û gelek belgefîlmên rastîbîna civakî
‘Hunera Heftemîn’ ango sînema gelek derhêner û yên wekî “Bylem Zolnierzem”” (digel Andrzej
lîstikvan û xebatkarên sînemayê afirandine. Sînema, Titkowî,1970), “Fabryka (1971), “Workers” Nothing
di sedsala 21’emîn de geşedana xwe bi bandorê About Us Without Us” (1971), “Murarz ” (1973) û
zanist û teknolojîyê geştir û xurttir dike. Di dîroka fîlmên xwe ya bi navê “First Love” (1974) ku ji nîv
sînemayê de gelek rêbaz û cureyên fîlman derketine belgefîlm û nîv pevxistinê pêk tê, kişandine. Di van
holê û sînemagerên serbixwe jî ji aliyekî fîlmên xwe fîlman de qala rewş û mercên jiyanê û takekesiya di
dikişînin. Di vê pêvojaya geşedana sînemayê de nava civakê de kirine. Derhêner, digel Krzysztof
gelek derhêneran mohra xwe dane li dîroka Zannusi, Edek Zebrowsk, Agnieszka Holland, Andrzej
sînemayê û yek ji wan jî derhênerê navdar Krzysztof Wajda re tevgereke sînemayê ya bi navê “Sînemaya
Kieslowski ye. Şayîşên Rewiştî” li dar xistin û ev tevgera sînemayê,
fîlmên ku armanca wan hêzdarkirina hiş û bîra cîvakî
Dema ku qala derhêner û senarîstê navdar ê Polonî ne, kişandin.**
Krzysztof Kieslowski tê kirin, pêşî fîlmên wî yên
wekî, “The Double Life of Veronique” (1991), Derhêner Kieslowski, di sala 1976’ê de belgefîlmê
sêbareya; “Theree Colors: Blue” (1993), “Trois xwe ya “Szpital” (Hospital) û piştî salekî jî belgefîlmê
Couleurs: Rouge” (1994), “Theree Colors: “Z Punktu Widzenia Nocnego Portiera” (1977),
White” (1994) û fîlmên televîzyonê ya bi navê kişandin. Bi fîlmê xwe ya “Camera Buff (Amator,
“Dekalog” ku weke 10 beşan hatibûn kişandin, tên 1979) re li bernameya Festîvala Fîlman a
hiş û bîra mirovan. Sînemavanê navdar Krzysztof Moskovayê xelata Mezin girt û li seranserê hat
Kieslowski, hem helbestvan û çîrokbêjekî jidil û hem naskirin. Fîlmê wî ya “Bilind Chance” (1987) di dema
jî fîlozofekî nûjen e. derbeya leşkerî de hate qedexekirin û ev fîlm piştî 6
salan derket li pêşberî sînemahezan.

Derhêner, bi demê re baweriya xwe yên bi sîyaset û

guherînê winda kir û jê dûr polîtîkayê bû, dest bi
kişandina fîlmên takekesî kirin.*** Krzysztof
Kieslowski, di navbera 1988-1990an de ji bo
televîzyona Polonyayê projeyeke bi navê “Dekalog”
amadekir û ev rêzefîlma ku 10 beşan pêk tê, gelek
eleqe dîtin û îlhama xwe ji "10 Ferman"ê girtiye, û
bêrengî û bêruhiya rewşên cîhana nûjenê nîşanî
dide. Di vê demê de li welêt û cîhanê qeyraneke
aborî hatibû qewimîn û rewş û mercên jiyanê dijwar
bû. Derhêner, bi van fîlman re temaşevanan, jê dûr
temaşekirina fîlmên polîtîkayê girt.***

80
Şert û mercên jiyanê bandorê li ser hiş û bîra nivîskarên wekî William Shakespeare, Dostoyewskî
mirovan dikin. Rewşenbîr û ramangerê mezin Karl û Kakfa’yê de maye.***
Marx jî dibêje ku "Ji ber ku, tiştê ku teşe dide
mirovan mercan in. Divê şert û merc bi awayekî herî "Bi vî rengî, tiştên ku dimînin; Bawerî, hêvî û hez in.
mirovî bête avakirin. A rastî derhêner Kieslowski A ku ji van herî raser Hez e..."*
wekî Andrei Tarkovskyî baweriya xwe yên bi guherîn
û veguherînê windanekir û bi tenê nerîna wî ya Di fîlmên Krzysztof Kieslowski de, ziman û dîmeneke
hunerê guherîbû û di hunera xwe de bi awayên helbestkî berbiçav e û bîkaranîna ronî û muzîk û
cuda û resen afirandibû. Baweriya guherîn û rengan cihekî girîng digirin û wî çîrokên jiyanê yên
dîyalektîkê, di replîkeke ya beşa 8. a “Dekalog”ê cuda û resen afirandine. Krzysztof Kieslowski
(1989) de jî xwe dide der, “Şert û merc dibin temaşevanên xwe derdikeve rêwîtiyeke bêhempa û
sedema derketin holê ya qencê an jî xirabê (nebaş). di nava kolanên xwezaya jiyanê de digerîne.
Kieslowski, beşên 5 û 6. a “Dekalog”ê weke fîlmên Derhêner, deng û rengên jiyanê bi awayekî alegorîk
sînemayê jî amadekirin û fîlmê “Krótki Film O û helbestkî dide der. Çîrokên wî wekî xewneke aram
Zabijaniu” (Dekalog 5., 1988) li Festîvala Fîlman a û spî diherikin, û hest û ramanên ruha mirovahiyê
Cannesê Xelata Fîlmê Baştirîn û Xelata Taybet a nîşanî temaşevanan dikin. Kieslowski, di fîlmên xwe
Jûriyê standin. Di fîlma xwe de qala mijara tundî kir de gelek îza û zehmet kişandine û wateya çêkirina
û ruh û rewşa kesên ku bêhez hatine mezinkirin fîlman, di hevpeyvîneke xwe de wiha eşkere dike,
nîşanî temaşevanên sînemayê kir. Piştî vê fîlmê “Çêkirina fîlman tê wateyê ku divê mirov her roj
derhêner, bi fîlmê xwe ya “A Short Film About saet 6ê de rabe. Tê wateya sar, baran û herî; tê
Love” (Dekalog, 1988) re Festîvala Fîlman a San wateya barkirina malzemeyên giran ên ronî..”****
Sabastianê careke din jî Xelata Fîlmê Baştirîn girt û
di fîlmê de qala mijara diyardeya evînê kir. Derhênerê navdar Krzysztof Kieslowski, bi van
fîlmên xwe yên dawîn, di heman demê de zimaneke
Di navbera salên 90’an de pirsgirêkên aborî û polîtîk felsefîk jî afirindine û li ser rewşên sar û bêruhiya
wekî hemû qadên jiyan û hunerê bandorê li cîhana nûjenê sekinîne û gotiye ku li jiyanê bi têne
sînemayê jî kiribû. Krzysztof Kieslowski, di vê dema bawerî û hez û hêvî dimîne. Derhêner, bi van fîlman
nediyar de, fîlmên xwe yên nû, bi çêkeriya Fransayê li seranserê cîhanê pirrtir hat naskirin û mohra xwe
kişandin. Derhêner, di sala 1991’ê de fîlmê xwe ya da li dîrok û hunera sînemayê. Sînemavanê mezin
navdar “The Double Life of Veronique” û di navbera Krzysztof Kieslowski di sala 1996’ê de ji ber qeyrana
salên 1993-94an de sêbareya xwe yên; “Theree dil jiyana xwe ji dest da.
Colors: Blue”, “Trois Couleurs: Rouge”, “Theree
Colors: White” kişandin. Derhêner, îlhama sêberaya Çavkanî:
xwe ji rengên ala Fransayê girtine û di her fîlmekî
de, qala rêmaneke cuda dike; rengê “Şîn” azadî, https://tr.wikipedia.org/wiki/Krzysztof_Kie%C5%
“Spî” wekhevî û “Sor” biratî ne. Fîlmê “The Double 9Blowski
Life of Veronique” (1991) jî mîna fîlmên din ên
derhêner Kieslowski, di atmosfereke bêhempa û https://www.imdb.com/name/nm0001425/
derasayî de diqewime û qala çîroka
rastîhevhatinekê dike û di fîlmê de bikaranîna ronî, * Ji fîlma “Theree Colors: Blue” (1993)
muzîk û rengan, wekî sêbareya “Sê Reng”ê balkêş û
bandorker e. **, ***, **** “Dünya Yönetmenlerinden Sinema
Dersleri”, rûpel: 79, 83, 82. Amadekar: Rıza Oylum.
Li gor derhênerê navdar Krzysztof Kieslowski’yê, Başka Yerler Yayınları.
derhênerên cîhanê yên wekî; Ken Loach, Orson
Welles, Federico Fellini, Ingmar Bergman û Andrei “Kieslowski” - Slavoj Zizek. Encore Yayınları.
Tarkovsky derhênerên mezin in û bandorê li

81
 LATİF EPÖZDEMİR

HAL Û MERC

Cana hela dêna xwe bidê li her der Binêre li kû? erd û axa kî kirne çar perçe bê
serhildanek bêdeng riza.?
Dîsa yeqîn êş û eleman dorpêç kirîye vê Sazûmanek bê însafe ku berê te daye
Gerdûnê. tûnebûnê ,
Lewraye Gûlşelîl û Leylûper di xewê de Êdî bese,heta kengê serî xwarkî li ber
mane dereng mûariza?
Ne dilşa û şadane di xemê ,melûle dara Jîyanek serfiraz mafê te ye,ne tirse ji
Zeytûnê. zanebûnê.

Teyir û tûr, rûhber û ajal di biharê mehtel Bab û kalan ,bi salan te hiştine bê paytext û
mane bê ala
Ka gelo çima ewqas maye sitûxwar kûlîlka Mixabin serketî nebûne bo pêkanîna
Beybûnê? hevrebûnê,
Berfîn û Nêrgiz digel Sosinê,wê rojê rabûn Were tu ey bira, ne beze li dû xeyalên pûç û
pîyane vala
Di roja xîretê de, bune piştevan di sengerê Mirazek bihêle ji bo zarûkan sedem bi
hebûnê. bîrnebûnê.

Eger naxwezî li ser singê xwe,hergîz pî û Beralî bike mafên biçûk,wek Xanî mezin
reşpotînan bifikire
Li çar alî,di çar werzan;ji nû aj bide tu Bila bi keda te kuta bibe dewra şer û
jî ,hebûnê. pevçûnê,
Ma heq, ji te re jî ne heqe,bêpar mayî ji Nav xîreta axa Kurdistanê serê xwe bilind
azadîyan.? bigire
Ez ezî na, lê, yekîtî vedike derîyê Ku hergav kef û şadî bistîne dil,ji hinav û
serxwebûnê.. derûnê.

82
 FEZA ÇI YE?

Kurdî Space

Ji aliyê zanista astronomiyê ve feza, ji ser rûyê erdê Gerstêrkên di rojbendê de ji bo jiyana mirovan
100 mîlango nêzîkî piştî dûrahiyeke 100 xwediyê şert û mercên gelek neyînî ne. Wek mînak;
kîlometriyan destpêdike û êrdimeke (cih) sêberî ye. li Neptûnê ba di saetê de digihîje leza (lezeke) 160
Ev dûrahî li gor bilindahiya parastina rêgehan hatiye kîlomîtroyan. Di valahiya galaksiyan de germahiya
hesab kirin ku peykên ji aliyê însana ve hatiye fezayê -273 pêlik e. Li Venûsênava rojê germahî
çêkirin û keştiyên fezayê bikaribin bêyî ketina heta 500 pêlikê diçe. Di gel vê hûn dikarin li bin
atmosferê rêgehên xwe biparêzin. Hin zanyar baranê asîdên sulfrîk, xulekên romantîk derbas bikin
fezayê wek bêbiniya ku bi her aliyê ve fireh dibe (!).
qebûl dikin, hinek jî sînorê wê kifşe dikin.
Di rojbendê de gerstêrka ku herî germ, ne ya herî
Di Derbarê Fezayê de Agahiyên Ecêbtir: * Ji ber ku nêzîkê tavê ye. Gerstêrka ku herî nêzîkî tavê Merkûr
em bikaribin cismeke asmanî wek gerstêrkek qebû e û rûyê wê ya aliyê tavê nava rojê heta 425 pêlikan
bikin divê sê şertan bîne cih. Ev: 1. Divê ji ber germ dibe. Lê belê êvaran germahî heta -180
girseya xwe xwediyê şeklekî giloverî (kûrewî) be. 2. pêlikan dikeve. Lê Venûs her çi qas li gor Merkûrê ji
Divê xwediyê rêgehekê diyar a li dora stêrkekê be. tavê dûrtir be jî. Ji ber taybetiya keşûbaya xwe
3. Divê li ser rêgeha wê, ji xeynî wê gerstêrk û germahiya wê ya nava rojê heta 500 pêlikan
cismeke asmanî nebe. Di Rojbendê de Heyşt derdikeve. Peyva "astronotê" ji astrona Yunanî tê.
Gerstêrk Henin. Heya sala 2006an, di rojbendê de peyva astronê jî tê maneya deryavan.
hebûna 9 gerstêrkan dihat qebûl kirin.
Peyva Nebûla jî bi latînî ye û di maneya ewrê de tê
Lê Yekîtiya Astronomiyê ya Navnetewî Plûtonê ji bi kar anîn. Nebûla ew tiştin ku bi alîkariya vejena
nav vê senifandinê derxistin. Plûton xwediyê ronahiyê tên xuyanê û ji ewrên gaz û xubarê pêk
şeklekê gilover (kûrewî) ye û rêgeha xwe ya li dora tên. Bi saya nebûlayan stêrk û sîstemên pergal nû
tavê di 248 salan de temam dike. Lê ji ber ku di ava dibin. Germahiya komeke (ewreke) nebûlayê
rêgeha Plûtonê de ji xeynî wê cismên asmanî yên digihîje heta 15 hezar pêikan. di fezayê de dema du
din jî henin wesfa xwe ya gerstêrkiyê dest dide. Li mertal li hev bikevin bi awayê kewakirî bi hev ve
Venûsê rojek beramberê 243 rojên dunyayê ye. dizeliqin. Ji bo vê bûyerê kewakirina sar tê gotin û li
Gera xwe ya li dor tavê jî di 244 rojan de digere. Her dunyayê jî ji bo hin teknîkên hilberînê tê bi kar anîn.
weha zivirîna Venûsê an jî bi kurdî Gelawêj ya li dor Kewakirina sar, ji ber taybetmendiya atmosferê li
xwe, li gorr zivirîna dunyayê gelek hêdî lê li gor dunyayê pêk nayê. ji bilî vê, dema keştiyên asmanî ji
zivirîna li dora tavê gelek bilez e. atmosferê derdikevin nihamek ji oksîtê li ser wan
pêk tê û her weha kewakirina sar nayê dîtin.
Girseya tavê di nav pergala tavê de xwediyê
girseyeke ji sedî nod û neh e. Wek mînak; heger
dertefa we hebûya we dikaaribû yek milyonek
dunya di nav tavê de bi cîh bikira. Ji bo kesên ku
dixwazin bejna xwe dirêjtir bikin, feza derfetên
zêdetir pêkkêşî wan dike. Ji ber ku raskêş tune ye
zora li ser marîpişt radibe. ji ber vê navbera marîpişt
fireh dibin, di hawira fezayê de bejna mirovan bi
qasî 5 cm dirêjtir dibe.

83
 milyonek tavê ye. Di fezayê de rewşa berakêşiyê ji
bo tenduristiya mirovan gelek xerab e.
Di hawira bêrakeş de hejmara şaneyên xwînî yên
sor kêm dibin û ev jî dibe sedema bêxwîniyê. Ji ber
ku yê jêbexşiya kesan bikeve rewşeke xerab,
birîndarbûn jî yê derengtir baş bibin. Her weha hêza
bingehîn ku hem li dunyayê hem jî li gerdûnê
pergalê pêk tîne rakêş e.

Camida ku bi destê însanan ve hatiye çêkirin û herî Ji bo ku tav germahiya xwe bikaribe biparêze
dûrê dunyayê, di sala 1977an de ber bi fezayê ve bi pêwistiya wê bi gaza hîdrojenê heye. Lê hîdrojena
navê Boyager 1 û Boyager 2 hatiye pekandin. ku di tavê de heyî bêdawî nÎn e. Di dawiya dawî de
Keşyiya fezayê ku bi navê Boyager 1, di sala 2005an gaza hîdrojenê yê di tavê kêmtir bibe û yê
de ji sazûmaniya tavê derketiye û ji tavê bi qasî 19 hevkêşeya germahiyê xerab bibe. Di rewşeke weha
mîlyar kîlomître dûr ketiye. Keştiya fezayê, boyager de yê germahiya tavê bêhtir zêde bibe û di encamê
1, xwediyê plaqekê ye û di vê plaqê de agahiyên ku de yê bigihêje asteke wisa ku atmosfera dunyayê li
dunyayê dide nasîn hene. Ev plaq di nav xwe de ber bişewite. Bi îhtimaleke mezin vê bûyerê hê çend
gelek wêne û dengan dihewîne. Bi 55 zimanîslav û hezar nifşê me jî nabînin. Agahiyên ku em di
hêvîdariyên (xwestekên) baş lê bar kirî ye. Her sal derbarê gerdûnê de zanin gelek kêm in.
heyv ji dunyayê 4 cm dûr dikeve.
Ji xeynî texmîna sînor, regendî, destpêk û encama
Her çi qas ev dûrî wek tişteke biçûk xuya bike jî di gerdûnê em nikarin pêş ve herin. Li gor zanyaran
nav salan de (piştî dûrahiyekê) tê texmîn kirin ku di agahiyên ku em heta niha gihîştinê xwedî pareke ji
encama vê dûrahiyê de li ser avhewaya dunyayê sedî pênc e. Ango li hemberî me pareke ji hêz û
gelek bandorek xerab dê pêk were. Lê li gor tarîtiyê, sedî nod û pênc pêk tê heye ku me ew hê
zanyaran, heyv tu caran bi tevahî ji dunyayê dûr keşf nekiriye. Ango em li ser gerstêrkeke wisa de
nakeve. dijîn ku li gerdûnê bi qasê serê derziyê jî nîn e. Ji
xeynî vê di vê gerdûnê de û li ser rûyê erdê mirovên
Dîsa li gor zanyaran heger heyv tune bûya di behran ku wek zereyek toz jî xwedî cih nîn in, xwe wek tişta
de keşûvekêş pêk nedihat, dirêjahiya rojan yê cuda herî girîng dihesibînin.
bûya heta li dunyayê însan jî qet yê nebûna. Bi
mirina stêrkan ve çalereş derdikevin holê û ji ber Her çi qas mirov xwe ev çend piş jî bike, li hemberî
rewşa xwe yên nexuya, însanan di meraqê de gerdûnê xwediyê tu maneyê nîn e. ji niha pêve
dihêlin. Ji ber ku çalereş xwediyê rınahiyekê nîn in hemû mirovahî di heman demî de bi qîrîn û zarîn
yek e yek bi çavan nayên dîtin. tune bibin (helak bibin) tu bandor li ser gerstêrka
Çalereşan bi teleskopên xwedî amûrên taybet ve herî nêzîk jî nake.
em dikarin kifşe bikin. Wekî din jî em hebûna
çalereşan li gor rewşa madeyên der û dora wan jî
dikarin tespît bikin.

Çalereş dibe ku biçûk an jî mezin bin. Li gor

zanyaran çalereşa herî biçûk qasî atomekê ye. Her çi
qas ev çalereşa qasî atomgirseya wê ango madeyên
ku hundur de, beramberê girseya çiyayekî mezin e.
Ji çalereşa herî mezin ku tê zanîn re "girseya super"
tê gotin. Girseya vê çalereşê beramberê girseya 1

84
 TEKNOLOJÎ HÛNERA HEMDEM DIAFIRÎNE

Hogir Ar

Tevî ramana têkiliya teknolojî û hunerê, hûn xeyal bikin hilberînek aqilmend bi
eşkere ye ku teknolojî ji namzetên ciwan re organên dîjîtal re çêbikin, hunerên
cîhanek nedîtbar pêşkêşî dike, cîhê xwe
diafirîne, û derfetê dide ku dîjîtal derdikevin holê, Hunera dîjîtal bi
hêmanên hunerî yên kevneşopî, komputer
sînoran bikişînin. û bernameyên cuda yên computer têne
Mîna ku di demên kevnare de, nûbûn û çêkirin. Ew ji ber ku ew
kifşkirinên ku bandorê li ser afirîneriyê
dikin, ku bertekek aktîf a dema nûjen e, celebek hunerî ya bêhempa ye û ji bo
beşek ji xwezaya hunerê ye ku dê afirîneriyê dimenek nû derxistiye holê gelek
bêrehm û balkêş e. Bûyera vedîtinên
tu carî neguheze. wênekêşiyê yên di sedsala 19-an
Pêdivî ye ku em qala dermankirinê yên ku
bingeha hewldanên xwe yên dîjîtal ên de zayîna hunera dîjîtal tê hesibandin.
afirîner ên li ser teoriyên konseptê nagirin jî Hunera dîjîtal, ku di salên 90-an de dest bi
binav bikin lê ji bilî vê yekê pêşveçûnê kir, niha taybetmendiyek
înteraktîf, tevî temaşevanan,
biryar didin ku balê bikişîne ser visualên
pak û estetîkên ecêb. bidestxistiye. Bi vê taybetmendiyê re,
temaşevanan bi têkiliya xebatê re, dest bi
Hûnera Dijîtal ezmûnên cihêreng kirin. Li gorî pêşkeftina
teknolojiyê, nûbûnên
Hunera dîjîtal; em bi bingehîn dikarin wê
wekî formek hunerê ku berhemên ku bi pêşkeftinê di hunera dîjîtal de dest bi
bikaranîna teknolojiyên dîjîtal hatine afirandinê dike.
afirandin, wê diyar bikin. Gava ku

em amûrên ku destûrê didin cewherê

bêsînor ên huner û teknolojiyên dîjîtal ku

85