‘Stiekem hebben we genoten van Trumps leugens, dat kunnen we beter onder ogen zien’

In de weken voor 6 januari 2021 veranderde de tekentafel van Nora Krug onder haar handen in een soort wormgat waar heden en verleden samenvielen. ‘Het was een uiterst onaangename ervaring’, vertelt ze vanuit haar huis in Brooklyn, New York.

De gelauwerde kunstenaar en illustrator werkte aan een geïllustreerde versie van Over tirannie, de bestseller waarin de Amerikaanse historicus en Yale-hoogleraar Timothy Snyder terugblikt op autoritaire regimes uit het verleden om daaruit lessen te trekken voor het heden. Het waren intense maanden, zegt Krug. Ze had zich volledig ondergedompeld in de tekst: ‘Illustreren is voor mij altijd een manier om diep betrokken te raken bij wat iemand schrijft’, zegt ze. Tegelijk begon ook de werkelijkheid om haar heen zich steeds meer naar de tekst te buigen.

Beschreef Timothy Snyder bijvoorbeeld hoe Europese democratieën (in Duitsland, Italië en Rusland) bezweken nadat één partij de macht had gegrepen via een combinatie van verkiezingen en valse praktijken, dan begon zich in haar eigen land steeds duidelijker af te tekenen hoezeer president Donald Trump en de Republikeinse partij bereid waren zich te bedienen van vergelijkbare methoden: het bij voorbaat verdacht maken en later ongeldig verklaren van de verkiezingsuitslag.

En waar Snyder uitlegde hoe in totalitaire staten de controleerbare werkelijkheid werd afgedaan als leugen en verzinsels als feiten werden gepresenteerd, zagen Amerikanen hoe het aantal onwaarheden dat hun president uitte steeg tot recordhoogten van tientallen, soms honderden per dag. 

‘Het griezeligst was dat toen ik zijn hoofdstuk over paramilitairen begon te illustreren’, zegt Krug. Snyder waarschuwt voor het gevaar van burgermilities, met historische verwijzingen naar gewapende groepen als de IJzeren Garde in Roemenië of de Pijlkruisers in Hongarije. ‘Dat was precies toen in Amerika schijnbaar uit het niets groepen als de Proud Boys zich begonnen te roeren.’ Die extreemrechtse club werd door Trump steeds meer als een soort presidentiële knokploeg beschouwd (‘Proud Boys: hou je in en sta paraat’, zei hij tijdens een op televisie uitgezonden verkiezingsdebat). Het mondde ten slotte uit in de gewelddadige bestorming van het Capitool, door een uitzinnige meute die, aangespoord door de president, de in hun ogen gestolen verkiezingswinst van hun grote leider opeiste.

Heden en verleden begonnen zich over elkaar heen te krommen. ‘Ik illustreerde een bestaand boek, maar het voelde alsof ik een visueel dagboek maakte, alsof ik visuele journalistiek bedreef. Hoewel veel van Over tirannie over het verleden gaat, was het alsof ik verslag deed van wat ik op dat moment zelf meemaakte, van wat er zich afspeelde in Amerika, hier en nu.’

Het is de wonderlijke aantrekkingskracht van Over tirannie, het pamflet dat Timothy Snyder – laat dit even tot u doordringen – in februari 2017 publiceerde, meteen nadat de 45ste president van de Verenigde Staten was beëdigd. Trump had nog lang niet alles van zichzelf laten zien.

Toch vond Snyder het tijd voor een waarschuwing. In twintig handzame hoofdstukken biedt hij evenzoveel handreikingen om je als individu te verzetten tegen de stappen van een wanna be dictator, of op zijn minst om de signalen van een afbrokkelende democratie te herkennen. Sta pal voor maatschappelijke instituties – een rechtbank, een krant, een wet, een vakbond – is bijvoorbeeld zo’n aanbeveling. Maak oogcontact en ga in gesprek, is een andere. Waarna Snyder telkens verwijst naar concrete voorbeelden uit het nazisme, fascisme en communisme om het belang van zijn suggesties te onderstrepen. En hoewel hij in Over tirannie nooit Trump bij naam noemt (en zijn boekje zeker ook van waarde is voor lezers in andere landen), is toch duidelijk dat hij (vooral) op de kwetsbaarheid van Amerika doelt.

Een waarschuwing is nog geen voorspelling natuurlijk. Maar ook waarschuwingen kunnen uitkomen. Vijf jaar geleden, bij het verschijnen van Over tirannie, beweerde menigeen nog dat het zo’n vaart niet zou lopen met Trump, dat de Republikeinse partij die paljas wel in het gareel zou houden, dat de Amerikaanse democratie wel tegen een stootje kon. Maar sindsdien blijken belangrijke gebeurtenissen in Amerika steeds vaker te passen in de patronen die Snyder had geschetst – tot en met het excommuniceren van gewetensvolle conservatieven die Trump niet willen volgen.

Toen bleek welk een vooruitziende blik het boek bezat (of beter: hoe actueel de lessen van de geschiedenis nu zijn), vond de uitgever het tijd voor een nieuwe versie, waarin Snyders woorden vergezeld gaan van beelden. Snyder vroeg Nora Krug (45). De Amerikaanse van Duitse afkomst maakte eerder de veelgeprezen graphic novel Heimat, waarin ze op zoek gaat naar de rol die haar familie speelde in de Tweede Wereldoorlog. Krug weet dus hoe de geschiedenis kan doorwerken in het heden. Net als Heimat gaf ze Over tirannie – Twintig lessen uit de twintigste eeuw, dat deze week bij uitgeverij Balans verscheen, het uiterlijk van een plakboek, vol eigen tekeningen, oude foto’s, plaatjes uit archieven en andere knipsels. Een boek dat je op zolder van je grootouders zou kunnen aantreffen en dat je bij het openslaan het gevoel kan geven dat het verleden rechtstreeks tot je spreekt.

Ja, misschien was ze wel geknipt voor deze baan. Toch twijfelde ze, vertelt Krug. ‘Ik voelde me gevleid, want ik bewonder Snyders werk, en ik besefte hoe belangrijk dit boek is. Maar ik was ook een beetje bang. Dit boek is zo politiek, er zit geen verhalende component in. Terwijl al mijn eerdere werk bestond uit het illustreren van verhalen met een emotionele spanningsboog. Maar dit is een boek van ideeën, principes, ideologieën.’

Daar komt bij: Snyders schrijfstijl is glashelder en onontkoombaar. ‘Dat maakte me in het begin ook wel een beetje onzeker’, zegt Krug. ‘Omdat ik me afvroeg of dit soort tekst niet een ander type illustrator nodig had, een politiek cartoonist, of iemand met een heel duidelijke beeldtaal. Maar dat is niet wie ik ben, en Snyder wilde dat ik het deed.’’

Voelde u ook schroom op een ander gebied? Toen Over tirannie uitkwam, in 2017, en de nieuwe president net was beëdigd, kreeg Snyder de kritiek dat zijn vergelijkingen tussen het trumpisme en nazisme of fascisme vergezocht waren, of juist te makkelijk. Inmiddels wordt zijn visie breder gedeeld, maar was u niet bang voor het Godwin-verwijt dat de Tweede Wereldoorlog er te snel bij wordt gehaald?

‘Nee, op dat vlak had ik geen enkele schroom. Ik denk dat Snyder juist geen makkelijke vergelijkingen trekt. Hij vergelijkt Trump niet met Hitler. Hij gelooft ook niet dat de geschiedenis zich herhaalt; het geloof in herhaling is juist een problematische manier om over geschiedenis na te denken, want dat verblindt ons en dan zien we niet wat er werkelijk aan de hand is. Dat is misschien even gevaarlijk als de geschiedenis veronachtzamen. Wat Snyder doet: hij legt bepaalde methoden in de geschiedenis bloot, vergelijkt strategieën. Zoals tussen de manier waarop de Italiaanse fascisten in het interbellum de pers intimideerden en als onbetrouwbaar voorstelden en de wijze waarop Trump dat deed.

‘Mijn doel met mijn illustraties is om te versterken wat Snyder beoogt, en dat is: lezers inprenten dat we moeten erkennen dat we het verleden onder ogen moeten zien en ervan moeten leren. Dat was ook het basisidee van mijn vorige boek, Heimat: dat we niet vergeten dat we zijn opgetrokken uit onze geschiedenis, dat de geschiedenis nog niet voorbij is. Dat we ernaar moeten blijven kijken, ook naar de ongemakkelijke onderdelen. We mogen ons geen patriotten noemen als we onze blik vernauwen tot de positieve momenten.’

Waarom is het zo belangrijk om steeds maar weer de geschiedenis erbij te slepen? We zijn toch ook wel in staat om in het heden, vanuit humanistische waarden, te oordelen wat goed of slecht is?

‘Omdat de geschiedenis een onveranderlijk voorbeeld geeft. Een humanistisch standpunt daarentegen is maar een theorie, een verzameling morele overtuigingen. En die morele overtuigingen kunnen met de tijd veranderen. Wanneer er een nieuwe president in Polen is, kan die beslissen dat we niet meer moeten spreken over bepaalde aspecten van de Tweede Wereldoorlog. Ideologieën veranderen, regimes en technologische ontwikkelingen veranderen. Ze komen op en verdwijnen weer. Maar de geschiedenis blijft altijd hetzelfde, de feiten veranderen niet. Ze zijn er, ze spreken voor zich, ze zijn niet afhankelijk van een regime. Morele overtuigingen zijn gewoon te kwetsbaar om volledig op te vertrouwen.’

U koos ervoor om van Over tirannie geen graphic novel in de klassieke zin te maken: geen stripverhaal of een getekend verhaal. U maakte een soort plakboek.

‘Het boek gaat natuurlijk over ideeën. Elk hoofdstuk presenteert een nieuw idee. Als ik dat één op één had vertaald in tekeningen, was de lezer zich gaan vervelen, ben ik bang. Dus ik heb gekozen voor een veelheid aan afbeeldingen: mijn eigen tekeningen, soms in stripvorm, soms paginagrote illustraties. Maar ook historische foto’s, bijvoorbeeld uit de Tweede Wereldoorlog. Plus oude ansichtkaarten, illustraties uit medische handboeken, middeleeuwse prenten, noem maar op. Ik hoop ermee te onderstrepen dat tirannie universeel is, en tijdloos.’

U voegde zelfs foto’s toe van onderwerpen die Snyder niet bespreekt: van de slavernij, van inheemse Amerikanen.

‘Ja, dat was belangrijk voor mij. Niet omdat ik daarmee zeg dat Timothy Snyder iets heeft gemist; hij concentreert zich op zijn vakgebied, de Europese geschiedenis van de twintigste eeuw. Maar zijn boek gaat over tirannie en tirannie kan zoveel vormen aannemen. Het is duidelijk niet alleen een Europees probleem. Slavernij op Amerikaanse bodem was tirannie, het doden van de Amerikaanse Indianen was tirannie, de gruweldaden in Vietnam, waar talloze burgers door Amerikaanse soldaten zijn vermoord, waren tirannie. Dat was een perspectief dat ik naar voren wilde brengen.’

Voegde u vaker iets toe aan Snyders betoog?

‘Ik denk dat illustraties altijd een laag toevoegen aan een tekst, ze bieden een emotionele ingang tot een onderwerp, met een directheid die tekst niet heeft. Dat is verrijkend, zeker in boeken over onderwerpen als geschiedenis en oorlog, die we graag abstraheren, waarin we de grote lijnen willen zien. We vergeten weleens dat de geschiedenis werd geleefd door mensen, dat het een opeenstapeling is van individueel beleefde momenten in de tijd.

‘Ik wilde het dus persoonlijk maken. Ik wilde laten zien dat we allemaal deel uitmaken van de geschiedenis. Het gaat niet alleen over de nazi’s, het gaat niet alleen over Trump, of over de ene tiran en de andere, en de historische parallellen daartussen. Ik wilde laten zien dat het ook over terugkerend menselijk gedrag gaat, over menselijke impulsen.’

Zoals?

‘Snyder beschrijft hoe Donald Trump gemiddeld meer dan vijfentwintig leugens per dag vertelde. Dat hoofdstuk illustreerde ik met ansichtkaarten die rond 1910 populair waren; in primitieve fotomontages tonen die bijvoorbeeld jagers die een konijn zo groot als een hert hebben geschoten, of boeren die een peer zo groot als een os hebben gekweekt. Ze tonen aan dat we altijd een voorliefde voor overdrijving hebben gehad. Ik denk dat toen Trump zich kandidaat stelde voor het presidentschap, het probleem was dat we er stiekem wel van genoten om hem te horen liegen en overdrijven en vreselijke dingen zeggen. Die hang naar overdrijving en spektakel maakt deel uit van onze menselijke natuur. We zouden ons daar meer rekenschap van moeten geven.’

We spelen allemaal een rol in de geschiedenis?

‘Precies. Daarom wilde ik ook dat dit boek het gevoel van interactiviteit oproept. In het hoofdstuk over gewelddadige burgermilities bijvoorbeeld toon ik een stukje papier dat ik op opeenvolgende pagina’s steeds verder opvouw: eerst oogt het nog als een normaal gezicht, allengs wordt het een doodshoofd. Ik wilde er de sluipende transformatie mee laten zien van een individu naar een gewelddadige entiteit. Ik presenteer het als een uitnodiging: het papiertje is zo gefotografeerd en afgedrukt dat het lijkt alsof je het van de pagina’s kunt pakken. Met cijfers en pijlen laat ik zien hoe je moet vouwen. Voor mij is dat een manier om te zeggen: we zijn allemaal in staat in zo iemand te veranderen, als we niet voorzichtig zijn.’

U begint het boek met een zwart-wit foto van een oude Joodse man die recht in de camera kijkt. En ook verder in het boek staan opvallend veel foto’s en illustraties van mensen die de lezer in de ogen kijken.

‘Het is een strategie om mensen het boek in te trekken. Maar het klopt ook inhoudelijk: dit boek gaat over getuige zijn. Timothy Snyder wil dat we getuige zijn van wat er eerder is gebeurd, zodat we ervan kunnen leren voor het heden en de toekomst. Zo selecteerde ik een historische foto van twee ontsnapte tot slaaf gemaakte mannen, die de lezer recht aankijken. Wij zijn getuige van hun benarde situatie, en ik hoop dat de directe confrontatie de kijker aanzet tot de vraag: wat doe ik nu aan het bestrijden van racistisch gedrag, dat de uitkomst is van wat deze twee mannen hebben meegemaakt.’

Wat was voor uzelf het belangrijkste inzicht uit dit boek?

‘Dat we allemaal de noodzaak moeten voelen iets te doen, ook al is dat iets maar klein. Dat wordt ook vaak over het hoofd gezien als we over het naziregime spreken. Vaak zegt men: je kón toen niks doen, je kon je niet tegen het regime verzetten, zonder het met de dood of gevangenschap te bekopen. Maar dat is niet altijd waar. Er waren momenten en manieren om weerstand te bieden, zonder je leven in gevaar te brengen, zoals het delen van voedselbonnen met Joodse mensen. Toch besloten veel Duitsers en andere Europeanen in bezette gebieden dat niet te doen. Dat vind ik echt verontrustend.’

De instructies die Timothy Snyder geeft tot verzet in een afbrokkelende democratie betreffen soms wel heel kleine ingrepen. ‘Maak oogcontact en ga in gesprek.’ Zet dat zoden aan de dijk?

‘Snyder beschrijft hoe de geschiedenis zich zelden ontwikkelt door een big bang, maar meestal voortschrijdt met kleine stapjes. Datzelfde geldt voor de invloed die wij erop kunnen uitoefenen. Snyder haalt Vaclav Havels parabel van de groenteboer aan, die een bordje met de tekst ‘Arbeiders aller landen, verenigt u!’ in zijn etalage zet. Niet omdat hij die kreet uit het Communistisch Manifest onderschrijft, maar omdat hij geen gedoe wil met de autoriteiten. Als iedereen zo’n houding aanneemt, is het verzet in de knop gebroken. Maar als iedereen dit voorgeschreven ritueel negeert, vormt dat toch een soort tegenkracht.

‘Hetzelfde geldt voor oogcontact en gesprekken met de ander aangaan. Je voorkomt er misschien in je eentje geen wereldoorlog mee. Maar doe je het niet, dan kun je angst en onbegrip en wantrouwen voeden. Doe je het wel, dan kun je hoop en verbinding vormen. De verantwoordelijkheid die wij allen dragen is groot, maar wordt feitelijk gevormd door kleine handelingen.’