—Kurmanji Kurdish— A Reference Grammar with Selected Readings

—Kurmanji Kurdish— 

A Reference Grammar 

with Selected Readings 

W. M. Thackston

PHONOLOGY 

CONTENTS 

Alphabet and sounds ...................................................................................... 1 

The aspirated and unaspirated stops............................................................... 3 

Stress .............................................................................................................. 4 

Orthographic variants..................................................................................... 4 

Doubled consonants ....................................................................................... 4 

The furtive i....................................................................................................4 

SUBSTANTIVES 

§ 1. The Noun................................................................................................. 7 

§ 1.1. Gender.................................................................................................. 7 

§ 1.2. Inflection .............................................................................................. 7 

§ 2. Demonstrative Adjectives and Her ‘Every’ ............................................ 9 

§ 3. The Indefinite State ............................................................................... 10 

§ 4. The Primary Construct Case ................................................................. 11 

§ 4.1 The Adjectival Construct .................................................................... 12 

§ 5. The Secondary Construct: The Construct Extender.............................. 14 

§ 6. Synopsis of Noun States of Cases......................................................... 16 

§ 7. Personal Pronouns................................................................................. 17 

§ 7.1 The Reflexive Pronoun Xwe................................................................ 19 

§ 8. Prepositions, Postpositions, Circumpositions ....................................... 19 

§ 8.1. Contracted Prepositions ..................................................................... 21 

§ 9. Numbers ................................................................................................ 21 

§ 9.1. Ordinal Numbers................................................................................ 24 

§ 9.2. Months of the Year and Days of the Week ........................................ 25 

§ 9.3. Telling Time....................................................................................... 26 

§ 10. Comparative and Superlative Adjectives............................................ 26 

iii

THE VERB 

§ 11. Present Copulas................................................................................... 29 

§ 12. ‘To Have’ and the Existential Verb Hebûn......................................... 30 

§ 13. The Infinitive....................................................................................... 31 

§ 14. The Present Tense ............................................................................... 32 

§ 15. Compound Verbs ................................................................................ 34 

§ 16. The Formation of the Present Subjunctive.......................................... 35 

§ 16.1 Uses of the Present Subjunctive........................................................ 37 

§ 16.2. The Future Tense.............................................................................. 40 

§ 16.2. Xwestin ‘To Want’ ........................................................................... 41 

§ 16.3. Karîn ‘To Be Able’ .......................................................................... 41 

§ 17. The Imperative .................................................................................... 42 

§ 17.1. The Vocative .................................................................................... 43 

§ 18. The Simple Past (Intransitive) ............................................................. 43 

§ 18.1. The Past Habitual/Progressive (Intransitive) ................................... 44 

§ 18.2 The Simple Past (Transitive): The Ergative...................................... 45 

§ 18.3 Number Agreement in Extended Ergative Verbs.............................. 48 

§ 18.4 The Past Tense of Xwestin ................................................................ 49 

§ 18.5. Loss of Ergativity............................................................................. 49 

§ 19. The Past Participle............................................................................... 49 

§ 20. The Present Perfect Tense (Intransitive) ............................................. 50 

§ 20.1. The Present Perfect Tense (Transitive/Ergative) ............................. 50 

§ 21. The Past Perfect Tense (Intransitive) .................................................. 52 

§ 21.1. The Past Perfect Tense (Transitive/Ergative) .................................. 53 

§ 21.2. The Past Perfect Tense of Karîn and Zanîn ..................................... 57 

§ 22. The Past Subjunctive........................................................................... 55 

§ 23. The Future Perfect Tense .................................................................... 56 

§ 24. The Modal of Karîn ............................................................................ 57 

§ 25. The Irrealis Mood................................................................................ 57 

§ 25.1. The Past Conditional........................................................................ 58 

iv

§ 25.2. The Past Perfect Conditionals .......................................................... 59 

§ 26. The Passive Voice............................................................................... 62 

§ 27. Postposed Verbal Complements ......................................................... 63 

§ 28. Factitive Verbs .................................................................................... 64 

§ 28.1. The Periphrastic Factitive Construction........................................... 65 

OTHER SYNTACTICAL FEATURES 

§ 29. Subordinate Clauses and Subordinating Conjunctions ....................... 66 

§ 30. Relative Clauses.................................................................................. 67 

§ 31. The Emphatic Jî .................................................................................. 70 

§ 32. Expressions of Temporal Duration ..................................................... 71 

§ 33. Sequence of Tenses after Past Verbs of Perception ............................ 71 

§ 34. Questions with Ma .............................................................................. 72 

Synopsis of Verb Tenses and Moods........................................................... 74 

Common Verbs with Irregular Present Stems.............................................. 79 

Conversion Table for Arabic and Cyrillic.................................................... 81 

Grammatical and Orthographic Differences between “Standard” Kurmanji 

and Ex-Soviet Kurmanji ....................................................................... 83 

READINGS 

Qedrîcan, “Rojên Derbasbûyî ............................................................... 86 

Osman Sebrî, “Çar Leheng: Leheng I: Ferzende Beg” ......................... 91 

Kurdo Husên, “Başoke” ........................................................................ 94 

Şahînê B. Soreklî, “Vegera Mal” ........................................................ 101 

“Cumhûriyeta Kurdî ya Mehabadê” ................................................... 107 

Firat Cewerî, “Kêzika Bênav” ............................................................ 111 

__________, “Li Mala Rewşen Bedir-Xan” ....................................... 116 

__________, “Sedsaliya Celadet Alî Bedir-Xan” ............................... 120 

Nûredîn Zaza, “Xurşîd” ...................................................................... 130 

__________, “Gulê” ........................................................................... 133 

Zeynelabîdîn Zinar, “Bavê Nazê” 138 

....................................................... 

v

Mahmut Baksî, “Çar Aliyê Me Agir E” .............................................. 145 

Hesenê Metê, Labîrenta Cinan ........................................................... 152 

Reading Selections in Cyrillic-Script Kurmanji 

„Зәрдәшт П’ехәмбәр‟ ........................................................................ 157 

„К’ӧрд у К’ӧрдстан‟ .......................................................................... 158 

„Автономиа Културие у Щие Хәбате‟ ............................................ 162 

Аветис Аһаронйан: „Р’зго-Сеп’о‟ .................................................... 165 

К’т’ебед Тә’зә: „К’ӧрдстана Башур Иро‟ ....................................... 173 

Reading Selections in Arabic-Script Kurmanji 

Celadet Ali Bedir-Xan, “ نﺎ-.ﻧﺎﻴﺑ ﻰﭬﺎ, نﺎﺘ(ﺳدﺮ# و دﺮ# /Kurd û Kurdistan 

Bi Çavê Biyaniyan” ......................................................................... 175 

__________, “ ﱴﲪر ﻮﭼ ﳻرﺎﮔ ﱏﲈﺣر ﺪﭭﻋ ﺦﻴ(ﺷ/Şêx 

Evdirehmanê Garisî 

Çû Rehmetê” ................................................................................... 180 

Perwîz Cihanî, “ ﻪﻧﰷ ﻪﺗ ێرﻮﮔ/Gurê 

Tekane” ........................................... 187 

Kurdish–English Vocabulary..................................................................... 196 

Ex-Soviet Kurdish–English Vocabulary.................................................... 245 

General Index............................................................................................. 264 

vi

PREFACE 

KURDISH BELONGS to the Western Iranian group of the Indo-Iranian branch 

of the Indo-European family. The two principal branches of modern literary 

Kurdish are (1) Kurmanji, the language of the vast majority of Kurds in 

Turkey, Syria, Armenia, and Azerbaijan, and of a few in Iraq and Iran, the 

area designated by Kurdish nationalists as “North Kurdistan” (Kurdistana 

Bakûr), 1 with an estimated fifteen to seventeen million speakers, and (2) 

Sorani, the language of most Kurds in Iraq (four to six million speakers) 

and Iran (five to six million speakers), the area designated as “South 

Kurdistan” (Kurdistana Başûr). Although the two languages are closely 

related, Kurmanji and Sorani are not mutually intelligible and differ at the 

basic structural level as well as in vocabulary and idiom. Since all varieties 

of Kurdish are not only closely related to Persian but have also been mas- 

1 The line dividing Kurmanji from Sorani runs roughly diagonally from northeast 

to southwest. The extreme northwest of Iran and the northernmost tip of Iraq fall 

into the Kurmanji-speaking area. An article in Hawar (No. 2 [1932], p. 9) explains 

the geographical distribution as follows: “La langue Kurde se divise en trois dialectes 

principaux: 1- Le dialecte du Nord, 2- Le dialecte du Sud, 3- Le dialecte du 

Nord-Ouest. (1) Le dialecte du nord est parlé par tous les Kurdes du Kurdistan 

occupé par les turcs, par les Kurdes de la Caucasie jusqu’à Kere-Bax [Qarabagh], 

par ceux de la république d’Erivan, par les Kurdes de la Syrie, par une partie des 

Kurdes de l’Irak habitant le Mont Sindjar et la contrée située au nord d’une ligne 

partant du sud du Sindjar par Mosil, et atteignant à l’est la ville de Rewandiz, 

ensuite par les Kurdes de la Perse habitant le nord et l’ouest du lac de Urmî, par les 

Kurdes du Khorasan, au nord-est de la Perse…. (2) Le dialecte du sud est parlé par 

les Kurdes de l’Irak et de la Perse à partir du sud de la ligne Mosil–Rewandiz et du 

lac de Urmî vers le sud et sud-est, jusqu’aux limites méridionales des Kurdes 

Bextiyarî. (3) Le dialecte Nord-ouest est le dialecte des Kurdes Dumilî. Du Dumilî 

on ne peut pas tracer une limite fixe quelconque, parce que trop melangé avec les 

Kurdes Qurdmanc parlant le dialecte du Nord le Qurdmancî. Tout de même les 

points de condensation de ce dialecte sont: Dêrsîm, Palo, Genc, Çepekçûr, Maden, 

Pîran, Egil, Sîwereq, Pêçar, Çermiq.” 

vii

KURMANJI KURDISH 

sively influenced by Persian, the dominant literary and cultural language of 

the area for the last millennium, Kurdish is best approached with a knowledge 

of Persian, and for that reason reference to Persian syntax has been 

freely made throughout the presentation of the grammar. 

Sorani has been the second official language of Iraq since the creation of 

that country after World War I and has many decades of literary activity 

behind it. Kurmanji, which was given its present written form by Jeladet Ali 

Bedir-Khan in the early 1930’s, is still far from being a unified, normalized, 

or standardized language. For historical and political reasons it has not been 

a written means of communication in the largest area in which it is spoken, 

and only recently has publication in Kurmanji begun in earnest—and that 

mostly among émigré communities in Europe, Sweden in particular. With 

the abundance of regional dialects, it is not possible to give a description of 

all the variants that may be encountered, although every effort has been 

made to describe the main ones that occur in the written language. There 

are, for example, regions in which the umlauted ü of Turkish is a regular 

feature of the spoken language, but it is not indicated in the writing system. 

There are areas in which Kurdish has become so inextricably entangled with 

Turkish and/or Arabic and/or Persian that the grammatical structure of the 

language has been affected, while the Kurmanji of former Soviet areas like 

Azerbaijan and Armenia, which has been written in Cyrillic letters since the 

late 1930’s, has been influenced by Russian. 1 The language described herein 

is, to the extent possible, what has been adopted as a norm by the majority 

of writers. 

The readings, chosen to give samples of a broad range of prose writing, 

are provided with running vocabulary glosses beneath the texts, and the 

glosses in the readings are also contained in the Kurdish–English vocabulary 

at the end of the book. Words considered to be absolutely basic vocabulary 

are not glossed in the notes, since it is assumed that these words either 

are known already or will be actively acquired by looking them up in the 

1 

Like most regional and ethnic languages of the early Soviet Union that did not 

have a traditional alphabet and a long history of literature, Kurmanji was given a 

Latin-based alphabet in 1929, but it, like the others, was Cyrillicized by Stalin’s 

decree in 1937. Since the collapse of the Soviet Union, Azerbaijan has switched to a 

modified Latin alphabet, and it is assumed that the little Kurdish written in Azerbaijan 

has followed suit. Kurdish produced in Armenia is now written in both Cyrillic 

and a slightly modified form of the normal Latin Kurmanji letters (see the conversion 

table for Arabic and Cyrillic on p. 80). 

viii

PREFACE 

vocabulary in the back. Generally words are not glossed more than once in 

the notes because any word encountered a second time should be learned 

actively. Words are glossed after the first instance only if they are rare 

enough to warrant being ignored for acquisition. The Kurdish–English 

vocabulary contains over 3,000 words, which should represent a good basic 

working vocabulary for the language. 

Kurmanji has been and is written in a variety of alphabets. Foremost 

today is the Kurmanji used in Turkey and Europe, which is written in a 

modified Turkish Latin alphabet. In Armenia and Azerbaijan, 1 Kurmanji is 

written in Cyrillic letters, and enough readings in Cyrillic Kurmanji have 

been given, together with a brief analysis of the main differences between 

Turkey Kurmanji and ex-Soviet Kurmanji, to enable the student to develop 

a facility in reading that medium. There were once Kurdish-speaking Armenians 

in the Ottoman Empire, and they wrote Kurmanji in the Armenian 

alphabet. With the exception of Syria, Kurmanji is not widely spoken in 

countries that use the Arabic alphabet, and since Syrian Kurds use the Latin 

script when they write Kurdish, the Arabic script is little used for modern 

Kurmanji. In the early days of literary Kurdish, however, when the Arabic 

alphabet was still widely known in Turkey and Latin-script Kurdish was 

new in Syria, Arabic was used in tandem with the Latin. Two articles by 

Jeladet Ali Bedir-Khan from early issues of the journal Hawar, when it was 

published in both alphabets, are given as examples. Some Iranian Kurdish 

journals include a few pages of Arabic-script Kurmanji for the Kurmanjispeaking 

Kurds who live in Iran, and a specimen of this type, a story by 

Perwîz Cîhanî, is given at the end of the reading selections both in the 

Sorani-based Arabic script in which it was printed in the Iranian Kurdish 

journal ﻩوﴎ Sirwe in 1990 and in the Latin Kurmanji in which it was reprinted 

in Alole (pp. 23–27), a collection of his stories published by Doz 

Yayınları in Istanbul in 2005. There are some minor differences between 

the two versions, and they are signaled by asterisks in the Latin text. 

The readings, chosen to give a fair sample of the range of prose writing 

1 

The major concentrations of Kurdish population in the former Soviet Union are 

in Armenia and Azerbaijan. From 1923 to 1929 there was an autonomous Kurdish 

region in Azerbaijan called Kurdistana Sor (Red Kurdistan). There are a few Kurds 

in Georgia, and there is a Kurmanji-speaking Kurdish population of more than half a 

million people in northeastern Iran and Turkmenistan, to which they were exiled in 

the seventeenth century. 

ix


today, are provided with running glosses beneath the texts, and the glosses 

in the readings are also contained in the Kurdish–English vocabulary at the 

end of the book. Words considered to be absolutely basic vocabulary are not 

glossed in the notes, since it is assumed that these words either are known 

already or will be actively acquired as they occur. Generally words are not 

glossed more than once in the notes because any word encountered a second 

time should be learned actively. Words are glossed after the first instance 

only if they are considered rare enough to warrant being ignored for acquisition. 

The readings and biographical sketches of authors have been taken 

mainly from Mehmet Uzun, Antolojiya Edebiyata Kurdî, 2 vols. (Istanbul: 

Tümzamanlar Yayıncılık, 1995), which may be consulted for further reading. 

The readings in Cyrillic Kurmanji, which have not been glossed but 

have a separate vocabulary at the end of the book, have been taken from 

R’ya T’eze, a Kurdish newspaper published in Armenia. 

For dictionaries of Kurmanji, the following may be consulted: 

Chyet, Michael L. Kurdish–English Dictionary. New Haven: Yale University 

Press, 2003. 

Галлиямов, Салават. Кордско–Башкордско–Англо– 

Русский Словарь. Ufa, 2000. 

İzoli, D. Ferheng Kurdi–Tırki Türkçe–Kürtçe. Istanbul: Deng Yayınları, 

1992. A comprehensive dictionary for those who know Turkish. 

Unfortunately the gender of Kurdish nouns is not indicated. 

Курдоев, К. К. Курдско-Русский Словарь. Moscow, 

1960. 

Rizgar, Baran. Kurdish–English English–Kurdish Dictionary. London: 

M. F. Onen, 1993. With around 25,000 Kurdish words and phrases, 

this is a useful dictionary for reading. 

Saadallah, Salah. Saladin’s English–Kurdish Dictionary. Istanbul: 

Avesta, 2000. Contains around 80,000 entries. 

Цаболов, Руслан Лазарович. Этимологический Словарь Курдсково 

Языка. Moscow: Восточная Литература, 2001. 

For on-line and downloadable dictionaries and word lists for Kurdish and 

a variety of languages, see www.ferheng.org. 

x

The Phonology of Kurmanji Kurdish 

Alphabet and sounds. The Kurdish alphabet is based on the Turkish adaptation 

of the Latin alphabet, and for the most part words are written as they 

are pronounced, although there are several important features that are not 

indicated in the writing system. These are noted below. International Phonetic 

Alphabet (IPA) equivalents are given in square brackets. 

Vowels: 

î û 

i u 

ê o 

e a 

î is like the ‘ee’ in ‘beet,’ IPA [i], as in nîv [niv] ‘half.’ 

i is like the ‘i’ in ‘bit,’ IPA [I] as in dil [dIl] ‘heart’; in closed syllables 

ending in m, i is often pronounced as a close central unrounded vowel 

[ˆ], i.e. very close to the Turkish ı, as in vedixwim [»vQdIxwˆm] ‘I 

drink.’ 

ê is like the ‘ai’ in ‘bait,’ IPA [e], without the y-offglide of English, as in 

hêz [hez] ‘power.’ 

e is like the ‘a’ in ‘bat,’ IPA [Q], 1 as in berhem [bQR»hQm] ‘product,’ except 

(1) in the sequence ew, where it is pronounced [´] as in ew [´w] 

‘that’ and dewlet [d´w»lQt] ‘state,’ (2) when it is followed by y but not 

in the same syllable, in which case it is pronounced like the ‘e’ in ‘bet’ 

[E], as in odeya [o»dEyA] ‘room,’ and (3) in post-stress positions, particularly 

word-finally, where it is pronounced [E], as in miróvek [mI»ro- 

1 The [Q] pronunciation of this vowel is taken as standard; for many speakers, 

however, it is closer to [E], the vowel of English ‘bet,’ in all environments. 

1

vEk] ‘a man’ and díçe [»dItSE] ‘he goes.’ 

û is like the ‘oo’ in ‘boot,’ IPA [u], as in bûn [bun] ‘to be.’ 

u is like the ‘u’ in ‘put’ and ‘bull,’ IPA [U], as in du [dU] ‘two’; the sequences 

gu and ku are pronounced by some as [gµE] and [kµE], particularly 

in closed syllables like gur ‘wolf,’ pronounced either [gµER] or 

[gUR]. 

o is like the ‘oa’ in ‘boat,’ IPA [o], without the w-offglide of English, as 

in nod [nod] ‘ninety.’ 

a is like the ‘a’ in ‘father’ and ‘balm,’ IPA [A], as in bav [bAv] ‘father.’ 

Consonants: 

bilabial labiodental dental/alveolar palatal velar uvular glotto-pharyngeal 

plosive p, p t, t k, k q 

b d g 

fricative f s x h, h 

nasal m n 

v z x ‘ 

ş ç, ç 

j c 

approximate w y 

flap, trill r, r 

lateral l 

b is the ‘b’ of English [b] 

c is pronounced like the ‘j’ in ‘judge’ [dZ] 

ç is the aspirated ‘ch’ like the ‘ch’ in ‘church’ [tSH] (see below) 

ç is the unaspirated ‘ch’ of English ‘eschew’ plus pharyngealization [tS ÷ ] 

(see below) 

d is like the ‘d’ of English [d] 

f is like the ‘f’ of English [f] 

g is the hard ‘g’ of English, as in ‘go’ [g] 

h is like the ‘h’ of English [h] 


2

h is pronounced, in areas in which it occurs, like the ح of Arabic (a voiceless 

pharyngeal fricative, [ħ]); in areas where it is not so pronounced, it 

is not differentiated from h 

j is the ‘j’ of French, the English ‘g’ in ‘beige’ [Z] 

k is the aspirated ‘k’ of English ‘key’ [kH] (see below) 

k is the unaspirated ‘k’ of English ‘sky’ plus pharyngealization [k ÷ ] (see 

below) 

l is a liquid ‘l’ as in Persian, like the l in ‘lee’ [l] 

m is the ‘m’ of English [m] 

n is the ‘n’ of English [n] 

p is the aspirated ‘p’ of English ‘pie’ [pH] (see below) 

p is the unaspirated ‘p’ of English ‘spy’ plus pharyngealization [p ÷ ] (see 

below) 

q is a voiceless uvular stop, like the Arabic ق [q]; it is pronounced like 

‘k’ but farther back in the throat 

r is a flap as in Persian and Italian [R]; does not occur word-initially 

r is a trill, like the ‘rr’ of Spanish [r]; all initial r’s are trilled; the trilled r 

is only sporadically indicated in the orthography by rr (e.g. pir ‘very,’ 

which is sometimes written pirr), otherwise it is not indicated in the 

writing system 

s is the ‘s’ of English [s] 

ş is pronounced like the ‘sh’ in ‘ship’ [S] 

t is the aspirated ‘t’ of English ‘tie’ [tH] (see below) 

t is the unaspirated ‘t’ of English ‘sty’ plus pharyngealization [t ÷ ] (see 

below) 

v is the ‘v’ of English [v] 

PHONOLOGY 

w is the ‘w’ of English ‘we’ [w] except before i, î, and ê, when it is a 

close back unrounded semivowel [µ], like the ‘u’ in French cuire and 

huit 

x is pronounced like the ‘ch’ in German ‘Bach’ and the Arabic خ, a voiceless 

uvular fricative [x] 

x is a voiced uvular fricative [ƒ], the ghayn (غ) of Arabic; it is the voiced 

counterpart to x 

3

y is the ‘y’ of English ‘yes’ [j]; also indicates the diphthongs ay and ey 

z is the ‘z’ of English [z] 


‘ is not part of the orthographic system, but it is given in the vocabulary 

to indicate the Arabic ‘ayn (ع). In parts of the Kurmanji-speaking area, 

particularly those closer to Arabic-speaking areas, the ‘ayn is pronounced 

as in Arabic (a voiced pharyngeal fricative, [¿]). Vowels pronounced 

with a preceding ‘ayn are marked with an underscore (e = ‘e, 

as in ereb ‘Arab’) 

The aspirated and unaspirated stops. 

p, t, k, and ç are aspirated stops, as in English ‘pie,’ ‘tie,’ ‘key,’ and ‘chew’ 

p, t, k, and ç are unaspirated stops, as in English ‘spy,’ ‘sty,’ and ‘ski,’ and 

‘eschew,’ and are accompanied by slight pharyngealization. They are 

not indicated in the writing system, and they are not universally observed 

by all speakers, but where they occur they contrast on the phonemic 

level. They are indicated in the this book by an underscore: cf. 

pêlav [pHelAv] ‘wave’ and pêlav [p ÷ elAv] ‘shoes,’ kal [kHAl] ‘unripe’ 

and kal [k ÷ Al] ‘old man,’ tîn [tHin] ‘thirst and tîn [t ÷ in] ‘heat,’ çal 

[tSHAl] ‘speckled’ and çal [tS ÷ Al] ‘pit, well’ 

Stress. All nouns and adjectives are lightly stressed on the final syllable. 

Most grammatical elements added to nouns (-ek, -ê, -a) are enclitic and thus 

unstressed (miróv > miróvek, gúnd > gúndê, odé > odéya), with the exception 

of the plural suffixes -ên and -an, which are stressed (kúrd > kurdêń, 

kurdán). 

The hierarchy of stress in verbs is as follows: 

(1) The negative prefixes na- and ne-, as in náçim [»nAtSˆm] ‘I don’t 

go’ and néçû [»nQtSu] ‘he didn’t go.’ 

(2) Preverbs like ve-, hil-, da-, and wer-, as in védixwim [»vQdIxwˆm] 

‘I drink,’ híldidin [»hIldIdIn] ‘they lift,’ dáqurtand [»dAqURt ÷ And] ‘swallowed 

it,’ and wérgerand [»wQRgQrAnd] ‘translated it.’ 

(3) The modal prefixes di- and bi-, as in díaxiftim [»dIAxIftˆm] ‘I was 

speaking,’ and bíaxive [»bIAxIvE] ‘let him speak.’ 

4

PHONOLOGY 

(4) When there are no prefixes on finite verbal forms, the final syllable 

of the verb stem is stressed, as in axíftine [A»xIftInE] ‘they have spoken.’ 

(5) The infinitive is stressed on the final syllable, as in axiftín [AxIf»tIn] 

‘to speak.’ 

Orthographic variants. Some writers prefer to use the Turkish undotted ‘ı’ 

for ‘i’ and the dotted ‘i’ for ‘î.’ They write dizanim as dızanım and zanîn as 

zanin. 

Doubled consonants. Doubled consonants are quite rare in Kurdish, and 

almost all the doubled consonants of Arabic and Persian loanwords are 

reduced to a single consonant, e.g. تﺪـــﻣ muddat > mudet, ﻼـــﻣ mullâ > mele, 

ﻪـﺴﺳ ـ ﺆـﻣ 

mu’assasa > muesese, and تﺪـﺷ shiddat > şidet. The few double consonants 

that survive are in learned borrowings like ummet ‘religious community,’ 

welle ‘by God,’ seff ‘class,’ and muswedde ‘draft copy.’ 

The furtive i. Kurdish does not tolerate all final consonant clusters. When 

an intolerable final consonant cluster appears, it is broken by the vowel i, 

called the ‘furtive i,’ which disappears when a vowel-initial enclitic or suffix 

is added to the word. Words like aql ‘mind, intelligence,’ esl ‘origin,’ 

emr ‘age,’ and emr ‘order’ are aqil, esil, emir, and emir 1 when by themselves 

or when followed by a consonant-initial suffix (aqil ‘mind,’ kêmaqil 

‘foolish,’ ew kêmaqil bû ‘he was foolish,’ and aqilmend ‘intelligent’). When 

followed by a vowel-initial enclitic or suffix the i is dropped, as in aqlê te 

‘your mind,’ ew kêmaql e ‘he is foolish,’ kêmaqlî ‘foolishness,’ bi eslê xwe 

‘in one’s origin, originally,’ emrê min ‘my age’ and emra serdar ‘commander’s 

order.’ The furtive i is indicated in the vocabulary by an italicized 

i, e.g. aqil, esil, emir, fêhim. Kurdish writers are not in agreement on the 

1 

Aqil ‘mind’ (with furtive i), from the Arabic ﻞ ـــﻘـــﻋ, is to be distinguished from the 

homograph aqil that means ‘intelligent, reasonable’ (from the Arabic ﻞ ـﻗﺎـS). 

The latter 

is stable as aqil even in compounds (aqilane ‘intelligently’). There are two words 

spelled emir, emir (a variant of umr ﺮ ـﲻ) 

‘age’ and emir (from the Arabic ﺮ ـﻣا) 

‘order’; 

they both contain furtives i’s. 

5


writing of the furtive i, and many omit it, particularly when it is unstressed, 

i.e. some write ez fêhim dikim ‘I understand’ while others write ez fêhm 

dikim. 

For practicing Kurdish pronunciation, there are stories with printed text 

and audio available on the internet at www.dibistanakurdi.com. For the 

stories, select “Çîrok” in the “Hilbijartî” list. The words in the stories are 

included in the vocabulary at the end of the book. 

6

THE GRAMMAR OF KURMANJI KURDISH 

SUBSTANTIVES 

§ 1. The Noun. A Kurdish noun in the absolute state, i.e. without any ending 

of any kind, gives (1) the generic sense of the noun and (2) the definite 

sense. It is also the “lexical” form of the noun, i.e. the form in which a noun 

is given in a vocabulary list or dictionary. Thus, a noun like kitêb ‘book’ 

may, depending upon the context, mean ‘books (in general)’ or ‘the book’ 

(the one that has already been introduced). There are no articles of any kind 

in Kurdish. 

§ 1.1. Gender. All Kurmanji nouns are either masculine or feminine. Each 

and every word must be learned along with its gender, and there is little 

helpful that can be said concerning determining gender, as grammatical 

gender appears to be randomly assigned. Beings that are male or female by 

nature are assigned to the corresponding grammatical gender class, and as a 

rule, the names of towns, cities, and countries are feminine; all abstract 

nouns ending in -î are feminine; all infinitives used as nouns are feminine; 

and nouns ending in vowels tend to be feminine. 

Words borrowed from Arabic, which has gender, do not necessarily correspond 

to the gender assignment in Arabic. Kitêb ‘book’ is feminine in 

Kurdish; the Arabic word from which it is derived, بﺎ$ ﺘﻛ $ kitāb, is masculine. 

Words borrowed from Persian and Turkish, neither of which has gender, are 

randomly assigned gender. 

§ 1.2. Inflection. Nouns are inflected in four cases, nominative, oblique, 

construct, and vocative. The construct case will be treated in §4 below, and 

the vocative will be treated in §17.1. 

There are no particular endings for the nominative, and the nominative 

7

plural is identical to the nominative singular. Nouns are actually masculine 

or feminine only in the singular; the plural is common, and there is no gender 

differentiation of plural nouns. 

In the oblique case, feminine singular nouns add unstressed -ê (or -yê if 

the noun ends in a vowel; feminine nouns that end in e either add -yê or 

change the e to ê), unmodified masculine singular nouns do not change, 1 

and all plural nouns add stressed -an (or -yan if the noun ends in a vowel). 

Words that end in -î change the î to -iy- before adding any endings. An 

example of a masculine noun is mirov ‘man,’ and examples of feminine 

nouns are jin ‘woman’ and ode ‘room’: 

NOMINATIVE OBLIQUE 

MASC. SING. miróv + — miróv 

FEM. SING. jín + ê jínê 

odé 

+ yê odéyê 

or e > ê odê´ 

PLURAL mirov + án mirován 

jín + án jinán 

odé + yán odeyán 

gundî´ î > iyán gundiyán 

The nominative case is used for (1) unmodified subjects and predicates of 

equational sentences (see §11) 

Ode paqij e. The room is clean. 

Ev mekteb e. This is the school. 

(2) subjects of all intransitive verbs (see §14) 

Gundî di mêvanxana Reşo de rûniştîbûn 

û daxaftin. 

The villagers were sitting and talking 

in Resho’s reception room. 

and (3) the patients of all past-tense transitive verbs (see §18.2). 

1 When a masculine singular noun is modified by a demonstrative (see §2) or in- 

definite (see §3), it does change. 


8

The oblique case is used for (1) direct objects of present-tense verbs: 

Ez miróv dibînim. I see the man. 

Ez mirován dibînim. I see the men. 

Ez jínê dibînim. I see the woman. 

Ez jinán dibînim. I see the women. 

(2) complements of prepositions: 

ji miróv from the man 

ji mirován from the men 

ji jínê from the woman 

ji jinán from the women 

di odéyê de 

di odê´ de 

in the room 

(3) the second member of a construct chain (see below §4): 

gundên kurdan villages of Kurds 

(4) agents of past-tense transitive verbs (see below §18.2). 

In the case of nouns coordinated by the conjunction û ‘and,’ only the last 

member of a series shows a case ending if there is one. 

Tu kitêb û kovaran dibînî? Do you see the books and journals? 

Ji bo rojên bê, ez plan û bernaman 

çêdikim. 

SUBSTANTIVES 

I’m making plans and programs for 

the coming days. 

There are a few nouns that contain the vowel a, usually in the final syllable, 

like ba ‘wind,’ bajar ‘city,’ ziman ‘language,’ mar ‘snake,’ welat 

‘country,’ and agir ‘fire,’ that may show an internal change of the a to ê for 

the oblique case, i.e. bê, bajêr, zimên, mêr, welêt, and êgir. The use of the 

internal oblique is optional. 

§ 2. Demonstrative Adjectives and Her ‘Every.’ When functioning as 

attributive adjectives, the nominative demonstratives are ev ‘this, these’ and 

ew ‘that, those.’ They modify both singular and plural nouns and show no 

differentiation between masculine and feminine. In the oblique, however, ev 

9

SUBSTANTIVES 

nine indefinite nouns have an oblique case, the endings of which echo the 

oblique demonstrative endings (-î for masc. and -ê for fem.). 

NOMINATIVE OBLIQUE 

MASC. ´-(y)ek ´-(y)ekî 

FEM. ´-(y)ek ´-(y)ekê 

mirov > miróvek the man > a man 

Miróvek hat. A man came. 

Ez miróvekî dibînim. I see a man. 

kitêb > kitê´bek the book > a book 

Li ser masê kitêbek heye. There’s a book on the table. 

Ez kitêbekê dibînim. I see a book. 

derî > deríyek the door > a door 

Ez deríyekî vedikim. I’ll open a door. 

The relatively little-used indefinite plural is formed by adding -(n)in to 

the absolute singular for the nominative and -(n)inan for the oblique. 

kur > kúrin some boys 

derî > derîńin some doors 

îstgah > îstgáhin some stations 

§ 4. The Primary Construct Case. The construct links (1) two nouns in a 

limiting or possessive relationship and (2) an attributive adjective to the 

noun it modifies. The first noun in a construct string, the one that is limited, 

is in the construct case, the endings for which are as follows for all nouns 

ending in consonants: 

DEF. SING. INDEF. SING. PLURAL 

MASC. -ê -ekî -ên 

FEM. -a -eke -ên 

These endings are exemplified by the nouns mirov ‘man’ (masc.) and jin 

11

In a series coordinated by the conjunction û, only the last noun shows the 

construct ending. 

gelek serok û birêvebirên partiyên 

siyasî 

many heads and leaders of political 

parties 

şexsiyet û rewşenbîrên kurdan personalities and intellectuals of the 

Kurds 

§ 5. The Secondary Construct: The Construct Extender. The primary 

construct is used, as has been seen, to connect noun to noun (to noun, indefinitely) 

or noun to a single attributive adjective. These two categories 

cannot be mixed: the first noun in a noun-noun construct cannot be modified 

by an adjective, and a noun cannot be modified by more than one adjective 

with the construct. In cases other than these two, the secondary construct 

with a “construct extender” is used. The extenders are as follows: 

MASC. SING. 

yê 

SUBSTANTIVES 

FEM. SING. 

ya 

COMMON PLURAL 

yên 

The extenders are used (1) to add a modifying noun to a noun-adjective 

construct, (2) to link an adjective modifying the first noun in a noun-noun 

construct, and (3) to add an additional adjective to a noun-adjective construct. 

As examples, (1) a phrase like hejmareke nû ‘a new issue’ is a normal 

noun-adjective construct, but since this type of construct is closed, in order 

to modify the construct further in any way, such as ‘a new issue of the 

journal,’ the construct extender is used: hejmareke nû ya kovarê, where 

the feminine extender ya agrees with the feminine head noun in the construct, 

hejmarek. 

destê rastê yê Cengî Jengi’s right hand 

Cumhûriyeta Kurdî ya Mehabadê The Kurdish Republic of Mahabad 

navên din yên vê ekolê other names of this school 

(2) In a noun-noun construct string like navê wî mirovî ‘that man’s 

name,’ the extender is used to modify the first noun in the string: navê wî 

mirovî yê rastîn ‘that man’s real name.’ 

15

zimanekî min yê taybetî a special language of mine 

dîroka Kurdistanê ya nêzîk the recent history of Kurdistan 

xebat û fedekariyên xwe yên şexsî his own personal struggles and sacrifices 

(3) In a noun-adjective string like rojnameyeke kurdî ‘a Kurdish newspaper’ 

the extender is used to modify the noun with another adjective, as in 

rojnameyeke kurdî ya rojane ‘a daily Kurdish newspaper.’ Other examples 

are as follows: 

helbestvanê Ferensî yê ji sedsala 

nozdehan 

the French poet of the nineteenth century 

rojnameyeke rojane ya bi kurdî a daily newspaper in Kurdish 

darbeyeke mezin ya ekonomîk a great economic blow 

keç û jinên Ewrupî yên porzer û çav 

şîn 


blonde and blue-eyed European girls 

and women 

In some dialects the extenders are ê, a, and ên (without the initial y), and 

they are used particularly when the preceding word ends in a vowel. 

dilê wî ê pola his heart of steel 

mala birê min ê mezin my big brother’s house 

kulma zêbit a guvaştî the officer’s clenched fist 

şeva me a dawî our last night 

zendên xwe ên xurt his strong arms 

zarokên gund ên belengaz the poor children of the village 

An optional—and fairly rare—alternative masc. sing. construct extender 

uses the same ending as the indefinite, î. 

nivîskarekî din î zîrek another clever writer 

şaîrekî kurd î bijarte a recognized Kurdish poet 

bi wî dengê xwe î bilind in that loud voice of his 

§ 6. Synopsis of Noun States and Cases. 

16

MASCULINE ABSOLUTE/DEFINITE 

SINGULAR PLURAL 

NOM. – mirov – mirov 

CONSTR. -ê mirovê -ên mirovên 

OBL. – mirov -an mirovan 

DEMONS. OBL. -î wî mirovî -an wan mirovan 

MASCULINE INDEFINITE 

NOM. -ek mirovek -in mirovin 

CONST. -ekî mirovekî -ine mirovine 

OBL. -ekî mirovekî -inan mirovinan 

FEMININE ABSOLUTE/DEFINITE 

NOM. – jin – jin 

CONSTR. -a jina -ên jinên 

OBL. -ê jinê -an jinan 

DEMONS. OBL. -ê wê jinê -an wan jinan 

FEMININE INDEFINITE 

SUBSTANTIVES 

NOM. -ek jinek -in jinin 

CONSTR. -eke jineke -ine jinine 

OBL. -ekê jinekê -inan jininan 

The syntactical hierarchy of noun forms is: (1) the coordinating conjunction 

û, which supersedes all case endings; (2) the construct; (3) the oblique. 

That is, the oblique case is superseded by the construct, so a noun that 

should syntactically be in the oblique case but which is also the first member 

of a construct is in the construct case rather than the oblique. In turn, 

both the construct and the oblique cases are superseded by the coordinating 

conjunction, so only the last noun in a coordinated series in either case 

shows its case ending. 

ji heval û hogirên (const.) wî mirovî from that man’s friends and companions 

ji heval û hogiran (obl.) from friends and companions 

17

kitêbeke nû ya min a new book of mine 

xaniyê me our house 

(2) direct objects of all present-tense verbs (and all verbs formed from the 

present stem of the verb) 

Tu min dibînî? Do you see me? 

Ez te dibînim. I see you. 

Ew me dibîne. He sees us. 

Em nikarin wan bibînin. We cannot see them. 

(3) complements of prepositions and circumpositions 

ji min from me 

ji wî from him 

ji wê from her 

bi wan re with them 

(4) agents of all past transitive verbs (see §18.2 below) 

Te ez dîtim. You saw me. 

Min ew dîtin. I saw them. 

§ 7.1 The Reflexive Pronoun Xwe. The reflexive pronoun xwe has, in and 

of itself, no person or number but takes its person and number from the subject 

of the verb in the clause in which it occurs. It can thus mean, as a possessive, 

‘my own, ‘your own,’ ‘his/her own,’ ‘our own,’ or ‘their own’ as 

well as the objective ‘myself,’ ‘yourself,’ ‘him/herself,’ ‘ourselves,’ ‘yourselves,’ 

or ‘themselves.’ Xwe must be used as both possessive pronoun and 

object pronoun to refer to the subject of the verb, i.e. the personal pronouns 

cannot be so used. Constructions like kitêba min ‘my book’ and hevalên 

min ‘my friends’ are viable in any clause in which ‘I’ is not the subject of 

the verb, but not in sentences like “I see my book” and “I went with my 

friends,” where kitêba xwe and hevalên xwe must be used. 

Dêlikek teva du cewrên xwe li ser riya 

min xuya dibûn. 

SUBSTANTIVES 

19 

A bitch used to appear on my route with 

her two pups.

Li dora xwe dinêrim. I look around myself. 

Ferzende di ranê xwe da birîn bû. Ferzende was wounded in his thigh. 

With past transitive verbs (see §18.2), xwe takes its person and number 

from the logical subject (= agent). 

Ezê vegeriyama Şamê, minê hevalên 

xwe ên li wir bidîtana. 

Te xwe ji bîr dikir û te çemê bajarê 

xwe tanî bîra xwe. 

I would have returned to Damascus; I 

would have seen my friends there. 

You forgot yourself, and you remembered 

the river of your town. 

§ 8. Prepositions, Postpositions, Circumpositions. Certain prepositions, 

particularly bi, di, ji, and li, occur as circumpositions that envelop the 

complement, that is, the preposition itself marks the beginning of the prepositional 

phrase, and the end of the complement is marked by one of the postpositions, 

ve, de, or re (or the variants, va, da, and ra). 

The postpositional element does not always, in and of itself, add anything 

substantial to the meaning of the prepositional phrase, and most prepositions 

occur without the postpositional element without any significant distinction 

in meaning. Others need the postpositional element to define the 

signification of the preposition, as di … de ‘in’ vs. di … re ‘with’ and ji … 

ve ‘from’ vs. ji … re ‘to, for, with.’ Generally the postpositions have the 

following significations: de indicates stationary position in or at; re indicates 

accompaniment; and ve indicates motion away from. 

Common prepositions and circumpositions: 

ba to, towards 

ber in front of, toward 

bêî (bêyî, bêy) without 

berî before 

bi with, by means of (see below) 

bi … re with, along with 

bi tenê except for 

bi xêra due to, thanks to 

derveyî outside of 

di … de in 


20 

di … re by, via, with 

di … ve through 

di bareya …de about, concerning 

digel with 

di nav … de among, amidst, 

inside of 

di navbera … de between 

heta until, as far as 

ji from, of (partitive) 

ji … re to, for, with

ji … ve from; as of, since 

ji bilî other than, aside from 

ji bo for, for the sake of 

ji nava from amongst 

ji xeynî other than, aside from 

li (… de) in, at, to 

li cem together with 

li ber in front of, before 

li dijî against 

li dora around 

ligel together with 

li gora according to 

li pey after, behind 

li pêş in front of 

li rex beside 

li ser on, above, about 

mîna like 

piştî after 

ser on, to 

ta until, up to 

tevî along with 

wek(e) like 

As a rule, prepositions are followed by nouns and pronouns in the oblique 

case. The exception is the preposition bi: when it is used to create an adverb 

(like bi şermdarî ‘modestly’) or a compound adjective (like bi quwet 

‘powerful’), the complement is in the nominative case. 

Pêlên bayê hênik bi şermdarî derbasî 

hundirê oda te dibûn. 

Û bi rastî tu mîna gula ji lûla tufingê 

derkeve, tu ji malê derketî 

Waves of cool breeze were passing 

modestly into your room. 

And truly you went out of the house like 

a bullet shot from the barrel of a rifle. 

yek ji şaîr û nivîskarên herî bi quwet one of the most powerful poets and 

writers 

Since a circumposition envelopes the whole of its complement, it may extend 

through a relative clause (for which see §30), as in the following: 

Gelo mirov kane ji {berhemên ku bi 

zimanên din têne nivîsandin} re bibêje 

berhemên kurdî an jî edebiyata 

kurdî? 

Ew ê bixwaze bi {yekî ku nêrîna wî 

nêzîkî nêrîna wê ye} re bizewice. 

SUBSTANTIVES 

I wonder if one can speak of works that 

are written in other languages as Kurdish 

works or Kurdish literature. 

He would like to get married to someone 

whose outlook is close to his own. 

§ 8.1. Contracted Prepositions. Four prepositions have contracted forms 

21

with third-person singular complements: 

bi + wî/wê > pê ji + wî/wê > jê 

di + wî/wê > tê li + wî/wê > lê 

If there is a postposition, it appears along with the contracted form of the 

preposition (jê re, tê de, etc.). 

Kesê ku heval, hogir û şagirtê wî bû û 

pê re dimeşiya… 

Mêrik odaya min û nivînê ku ezê tê de 

razêm, nîşanî min da. 

Mizgînî digihîje Emîn Alî Bedir-Xan, 

ku jê re lawikek çêbûye. 

The person who was his friend, companion, 

and pupil and who walked with 

him… 

The man showed me my room and the 

bed in which I would be sleeping. 

The news reaches Emin Ali Bedir-Khan 

that a son has been born to him. 

Mela lê nêrî û got… The mulla looked at him and said… 

Te lê vegerand. You replied to him. 

§ 9. Cardinal Numbers. The cardinal numbers are as follows: 

1 yek 

2 du, didu 

3 sê, sisê 

4 çar 

5 pênc 

6 şeş 

7 heft 

8 heşt 

9 neh 

10 deh 

11 ya(n)zdeh 

12 dwanzdeh 

13 sêzdeh 

14 çardeh 

15 panzdeh 

16 şanzdeh 


17 hivdeh 

18 hijdeh 

19 nozdeh 

20 bîst 

21 bîst û yek 

22 bîst û du 

23 bîst û sê, &c. 

30 sî (sih) 

40 çil 

50 pêncî 

60 şêst 

70 heftê 

80 heştê 

90 nod 

100 sed 

101 sed û yek 

22 

102 sed û du, &c. 

200 dused 

300 sêsed 

400 çarsed 

500 pêncsed 

600 şeşsed 

700 heftsed 

800 heştsed 

900 nehsed 

1,000 (yek) hezar 

2,000 du hezar 

3,000 sê hezar 

4,000 çar hezar 

5,000 pênj hezar 

6,000 şeş hezar 

7,000 heft hezar

8,000 heşt hezar 9,000 neh hezar 10,000 deh hezar &c. 

Compound numbers are formed with the conjunction û, as in 

çil û yek forty-one 

pêncî û heft fifty-seven 

The number yek and all subsequent compound numbers ending in yek are 

ordinarily declined as feminine singular with construct in -a and oblique in 

-ê. 

di 91’ê de di nod û yekê de in ’91 

Lê ew yeka han wî bêhêvî nake. But that one (thing just mentioned) does 

not make him despair. 

Ev yeka han ji tradisyona Celadet 

Bedir-Xan û bi xêra kovara wî 

Hawarê dibe. 

SUBSTANTIVES 

This one (thing just mentioned) is from 

the tradition of Jeladet Bedir-Khan and 

is thanks to his journal Hawar. 

When yek is used as a pronoun referring to a person, however, it takes the 

appropriate gender. 

ew yekê wan that one (masc.) of them 

ew yeke wan that one (fem.) of them 

The numbers du through neh, and all subsequent compounds ending in 2 

through 9, as well as the thousands, are inflected as plurals with a regular 

oblique in -an. 

di sala 1984’an de di sala hezar û nehsed û 

heştê û çaran de 

li 4’a aprîla 1946’an de li çara aprîla hezar û 

nehsed û çil û şeşan de 

in the year 1984 

on April 4, 1946 

All numbers ending in zero (except the thousands) are declined as masculine 

with construct ending in -ên, but the oblique ends in -(y)î. 

di salên 1300’î de di salên hezar û sêsedî de in the 1300s 

23

di navbera 1968–70’yî de di navbera hezar û nehsad 

û şest û heşt û heftêyî 

de 

Oidupusa Sofokles bi kêmanî 

berî niha bi 2450 

salî hatiye nivîsandin. 

Oidupusa Sofokles bi 

kêmanî berî niha bi du 

hezar û çarsed û pêncî 

salî hatiye nivîsandin. 

between 1968 and 1970 

Sophocles’ Oedipus was 

written at least 2450 

years ago. 

Numbers that modify nouns are indeclinable and are followed immediately 

by the noun counted, and the noun is plural—of course this will show 

only in the oblique and construct cases. 

The numbers ‘2’ and ‘3’ by themselves are didu and sisê; when they 

modify nouns and when they are part of a compound number they are du 

and sê, and nouns following them are construed as plural, as are the nouns 

after all numbers. 

Apê min û du kes çûn nava şikeftê. My uncle and the two men went inside 

the cave. 

piştê du rojên din after two more days 

Her du çavên wê sor, wek du pizotên 

êgir bûn. 

Its two eyes were red, like two brands of 

fire. 

Sê hefte û çar roj mabûn. Three weeks and four days remained. 

piştî şeş meh û 14 (çardeh) rojan after six months and fourteen days 

Temporal expressions of duration of time (“for X amount of time”) and 

instance (“X number of times”) are in the oblique case. 

Sê roj û sê şevan di wî cihî da ma. He stayed in that place for three days 

and three nights. 

Ez heşt caran hatim girtin. I was arrested eight times. 

Pênc, heşt, deh caran ew lat bilind 

dibûn berî ku giranbûna wan wan 

bikişîne binê golê. 


Five, eight, ten times those stones 

skipped before their weight pulled them 

to the bottom of the lake. 

§ 9.1. Ordinal Numbers. With the exception of ‘1st,’ ordinal numbers are 

24

formed from the cardinal numbers plus the suffix -(y)an, as in the follow- 

ing: 

1st ewel(î) 

2nd diduyan, duduyan 

3rd sisiyan 

4th çaran 

5th pêncan 

6th şeşan 

The ordinals are construed as normal adjectives. 

Bi hatina cunta faşîst a diduyan re ez 

jê hatim avêtin. 

7th heftan 

8th heştan 

9th nehan 

10th dehan 

11th yanzdehan 

12th dwanzdehan &c. 

With the coming of the second Fascist 

junta I was thrown out of there. 

di hejmara Hawarê ya 4’an [çaran] de in the fourth issue of Hawar 

Roja sisiyan laşê kurê xwe da pişta 

xwe û bir mal. 

Xeyn ji dengê segekî tu dengên din ne 

dihatin guhan, lê dirêj ne kir, dema 

dengê segekî bû yê duduyan û sisiyan 

û çaran. 

SUBSTANTIVES 

On the third day he put his son’s body 

on his back and carried him home. 

Aside from the sound of a dog no other 

sounds could be heard, but it wasn’t 

long before there was the sound of a 

second, third, and fourth dog. 

There is an alternative set of ordinals formed in the Persian manner with 

the suffixes -em and -emîn, as follows: 

1st yekem(în) 

2nd duyem(în) 

3rd sêyem(în) 

4th çarem(în) 

5th pêncem(în) 

6th şeşem(în) 

7th heftem(în) 

8th heştem(în) 

9th nehem(în) 

10th dehem(în) 

11th yanzdehem(în) 

12th dwanzdehem(în) &c. 

These ordinals tend to be used in set phrases like şerê cîhanê yê yekemîn 

‘the First World War’ and cara yekem ‘the first time.’ 

§ 9.2. Months of the Year and Days of the Week. There are several nomenclature 

systems in use for the months. The names of the first set are 

borrowed from French, and they are as follows: 

janvîye/januar January fevrîye February 

25

mars March 

aprîl April 

mê May 

jûen June 

jûîya July 

ût August 

september September 

oktober October 

november November 

desember December 

The names of the second set either correspond to or were borrowed directly 

from the Arabic versions of the ancient Semitic month names that were adjusted 

to fit the Julian calendar months of the Roman Empire. May and July 

have fallen out of use in this set. The names are given with their Arabic 

equivalents in parentheses: 

çileya paşîn January ( ﱏﺎﺜﻟا نﻮﻧﰷ) 

ab August (بآ) 

sibat February (طﺎﺒ(ﺷ) 

adar March (رادا) 

nîsan April (نﺎﺴ.ﻧ) 

hezîran June (ناﺮ[ﺰﺣ) 

eylûl September (لﻮﻠﯾا) 

çiriya pêşîn October ( لوe ﻦ[ﴩd) 

çiriya paşîn November (ﻦ[ﴩd 

ﱏﺎﺜﻟا) 

çileya pêşîn December ( لوe نﻮﻧﰷ) 

The third set consists of traditional Kurdish names for a few months: 

reşeme February 

tîrmeh July 

avdar March 

gulan May 


Dates are written and read as follows: 

31’ê adara 1947’an sî û yekê adara hezar û 

nehsed û çil û heftan 

gelawêj August 

îlon September 

di 26’ê nîsana 1893’an de di bîst û şeşê nîsana 

hezar û heştsed û nod û 

sisiyan de 

di 25.07.1974’an de di bîst û pêncê tîrmeha 

hezar û nehsed û heftê û 

çaran de 

March 31, 1947 

on the 26th of April 1893 

on 25 July 1974 

The days of the week (all feminine) are as follows. The b of şemb is normally 

deleted in the nominative case and restored in the oblique and con- 

26

struct cases, as in şem (nom.) but roja şembê (obl.): 

şem(b) Saturday 

yekşem(b) Sunday 

duşem(b) Monday 

sêşem(b) Tuesday 

çarşem(b) Wednesday 

pêncşem(b) Thursday 

în Friday 

§ 9.3. Telling Time. In all expressions for telling time, the basis of the expression 

is saet (or the variant seet) ‘hour.’ 

Saet çi ye? What time is it? 

Saet deh e. It’s ten o’clock. 

Saet nêzîkî dudiyê piştî nîvroje (nîro) 

bû. 

It was nearly two o’clock in the afternoon. 

saet sisê sibehê/şevê three o’clock in the morning/at night 

§ 10. Comparative and Superlative Adjectives. The comparative degree 

of the adjective is made by suffixing -tir. There are only a few irregularly 

formed comparatives, viz. pir ‘much’ > bêtir ‘more,’ baş ‘good’ > çêtir 

‘better,’ and mezin ‘big’ > meztir (as well as the regularly formed mezintir) 

‘bigger, older.’ Adjectives ending in t drop the t before the addition of 

-tir (pêwist > pêwistir, not *pêwisttir, and xurt > xurtir, not *xurttir). The 

preposition of comparison is ji, as in the following examples. 

Min ji her tiştî bêtir ji wan hez dikir. I liked them more than anything. 

Hin ji wan, bi balefiran, ya jî bi 

gemiyên mezin dûrtir çûbû. 

Ew pêwist e ku nivîskarên me li ser 

jiyana gundî û axayan biaxivin, lê 

pêwistir e ku ew ji bîr nekin ku kurd 

li şehran jî dijîn. 

Some of them had gone further in planes 

or large ships. 

It is important that our writers speak of 

the life of villagers and lords, but it is 

more important that they not forget that 

Kurds live in cities too. 

Ez tenê şeş salan ji te mezintir im. I’m only six years older than you. 

Erebiya min ji kurdî û turkiya min 

çêtir bû û çêtir e jî. 

SUBSTANTIVES 

My Arabic was and still is better than 

my Kurdish and Turkish. 

Tu her roj xurtir dibî. You get stronger every day. 

27

‘More than’ followed by a number is expressed by bêtirî (or pirrtirî) + 

the number: 

Hûn bêtirî pêncî mitrî di binê zemîna 

Parîsê de bûn. 

Pirrtirî dused û pêncî kuştî ji leşkerên 

tirkan hebû. 

You were more than fifty meters beneath 

the ground of Paris. 

There were more than two hundred fifty 

slain among the soldiers of the Turks. 

The superlative is indicated by context, not by a special form. The first 

example in this section could just as well be translated as “I liked them the 

most of anything.” A comparative adjective followed by a construct usually 

gives the superlative sense, and a following construct is the equivalent of 

the English “in.” 

Xurşîd dewlementirê gund bû. Khurshid was the richest (person) in the 

village. 

Wî li kurê xwe dinêrî û xwe bextyartirê 

dinê dizanî. 

He used to look at his son and consider 

himself the luckiest (person) in the 

world. 

A true superlative adjective is made by adding -tirîn to the adjective, and 

such superlatives precede the nouns they modify: 

Mezintirîn nav ku bi ziman û 

edebiyata kurdî ya klasîk re bûye 

yek, Ehmedê Xanî ye. 

The greatest name that has occurred in 

the classical Kurdish language and literature 

is Ahmad Khani. 

A second type of superlative is made with herî preceding the adjective. 

Like -issimo in Italian, herî gives a superlative sense of “really,” e.g. herî 

girîng means “most important” in the sense of “really important.” Superlatives 

of compound adjectives like bi quwet ‘powerful’ and past participles 

used adjectivally like lipaşmayî ‘backward,’ where the addition of -tir 

would be awkward or impossible, are signaled by herî. 

Ew yek ji şaîr û nivîskarên herî bi 

quwet ê mekteba “Hawar”ê bû. 

Nêçirvanekî herî dilêr jî newirî bû bi 

roj di nav re derbas bibûya. 


28 

He was one of the most powerful poets 

and writers of the Hawar school. 

Even a really intrepid hunter would not 

have dared to pass through in the daytime.

Cumhûriyeta Mehabadê di dîroka 

Kurdistanê ya nêzîk de yek ji 

bûyerên herî girîng e. 

Kurdistan herêma Tirkiyeyê ya herî 

lipaşmayî ye; Mêrdînê bajarê Tirkiyeyê 

yê herî lipaşmayî ye; Nisêbînê 

qeza Mêrdînê ya herî bi derd e; Stilîlê 

nehiya Nisêbînê ya herî belengaz e; 

Zivingê gundê Stilîlê yê herî lipaşmayî 

ye. Li gorê nifûsa min ez li şikefta 

jimar dido ya vî gundî hatime dinyayê. 

SUBSTANTIVES 

29 

The Republic of Mahabad is one of the 

most important events in the recent 

history of Kurdistan. 

Kurdistan is the most backward part of 

Turkey; Mardin is the most backward 

city in Turkey; Nusaybin is the most 

wretched district of Mardin; Stilîl is the 

most destitute part of Nusaybin; Ziving 

is the most backward village in Stilîl. 

According to my identity card, I was 

born in cave number two of this village.

THE VERB 

§ 11. Present Copulas. The present-tense copulas (‘am, is, are’) are enclit- 

ics, i.e. unstressed, but they are usually written as separate words. 

POSTCONSONANTAL POSTVOCALIC 

im in me ne 

î in yî ne 

e in ye ne 

Examples of postconsonantal copulas: 

ez kurd im ‘I am Kurdish’ em kurd in ‘we are Kurdish’ 

tu kurd î ‘you are Kurdish” hun kurd in ‘you are Kurdish’ 

ew kurd e ‘s/he is Kurdish’ ew kurd in ‘they are Kurdish’ 

Examples of postvocalic copulas: 

ez bi wî re me ‘I’m with him’ em bi wî re ne ‘we are with him’ 

tu bi wî re yî ‘you’re with him’ hun bi wî re ne ‘you are with him’ 

ew bi wî re ye ‘s/he’s with him’ ew bi wî re ne ‘they are with him’ 

The negative ne (stressed) is positioned before the complement (or whatever 

is negated, but not before the copula). Examples of copulas with negatives: 

ez ne kurd im ‘I’m not Kurdish’ em ne kurd in ‘we aren’t Kurdish’ 

tu ne kurd î ‘you aren’t Kurdish’ hun ne kurd in ‘you aren’t Kurdish’ 

ew ne kurd e ‘s/he isn’t Kurdish’ ew ne kurd in ‘they aren’t Kurdish’ 

Other examples are as follows: 

Tu xwêndekár î. You are a student. 

Tu xwêndekárekî báş î. You are a good student. 

Tu né xwêndekárekî báş î. You are not a good student. 

Báş e. It is good. 

30

Né báş e. It is not good. 

Ev xaníyek e. This is a house. 

Ev xanî´ ne. These are houses. 

Ev né xaníyek e. This is not a house. 

Ez ne ji eşîra we me, ez ne çiyayî û ne 

jî deştî me; ez bajarî me. Lê beriya 

hertiştî, ez jî merivek im. 

I am not from your tribe; I am not a 

mountaineer or from the plains either; I 

am an urbanite, but before anything else 

I am a person. 

The combination of an oblique plural ending in -an and the first-person 

singular enclitic im usually becomes -a me instead of -an im. 

Ez yek ji wan nivîskara me. I am one of those writers. 

Ez jî yek ji wan kurda me ku … I too am one of those Kurds who … 

Ez bi xwe yek ji wan kesa me ku … I myself am one of those people who… 

§ 12. ‘To Have’ and the Existential Verb Hebûn. The existential verb ‘to 

exist’ is hebûn, the present and past conjugations of which are as follows: 

PRESENT PAST 

ez héme em héne ez hébûm em hébûn 

tu héyî hun héne tu hébûyî hun hébûn 

ew héye ew héne ew hébû ew hébûn 

The third-persons singular and plural are used for ‘there is’ and ‘there 

are’ respectively. 

Gotineke pêşiyên me heye. There is a saying of our ancestors. 

Ger xwendevanên kurdî tunebin 

sedemê wê hene. 

Pir kes li dora min hebûn ku ji şiîran 

hez dikir û şiîr dinivîsandin. 

Di çavên wî da ronahiyeke dijwar 

hebû. 

THE VERB 

If there are no readers of Kurdish, there 

are reasons for it. 

There were many people around me who 

enjoyed poetry and wrote poems. 

There was a hard light in his eyes. 

The negative of heye is tune ‘there is not any…, there is no…,’ and the 

31

negative of hebû is tunebû ‘there was not any…, there was no….’ 

Madem ku zimannivîs tune, ev dewletçêkirin 

çi ye? 

As long as there are no writers, what’s 

the use of creating this state? 

Di vî warî da otorîteyeke resmî tune. In this regard there is no official authority. 

Divabû ku ew kêzik wê şevê bihata 

kuştin an na xew li min tunebû. 

That bug would have to be killed that 

night or else there would be no sleep 

for me. 

There is no verb in Kurdish equivalent to the English verb ‘to have.’ 

Kurdish expresses possession by the possessive construct followed by the 

appropriate third person of the existential verb—heye ‘there is,’ hene ‘there 

are,’ hebû ‘there was,’ or hebûn ‘there were.’ 

Pirsiyareke min heye. I have a question. 

Pirsiyareke min hebû. I had a question. 

Pênc zarokên wî hene. He has five children. 

Cihekî bajarê Mehabadê yê taybetî di 

dilê me de heye. 

The city of Mahabad has a special place 

in our hearts. 

§ 13. The Infinitive. Kurdish infinitives end in -in, -în, -an, or -ûn, are 

stressed on the final syllable (dîtín ‘to see,’ meşiyán ‘to walk,’ tirsîń ‘to 

fear’), and are construed as feminine nouns. The use of the infinitive as a 

noun occasionally coincides with English usage, but it is more often used 

where the English gerund (“-ing”) is used. 

Axaftin, xwendin û nivîsîna bi zimanê 

zikmakî, ji her mirovî re pêwîstiyek 

e. 

piştî weşandina kovara xwe bi salekê û 

piştî avakirina Cumhûriyeta Tirkiyê 

bi deh salan 


To speak, to read, and to write in one’s 

native language is a requirement for 

every person. 

a year after publishing his journal and 

ten years after the founding of the Republic 

of Turkey 

An unmodified direct object of an infinitive precedes the infinitive and 

forms a generic compound with it. Thus, qehwe vexwarin ‘to drink coffee,’ 

32

ojname xwendin ‘to read newspapers,’ kovar weşandin ‘to publish journals,’ 

and hotêl çûyîn ‘to frequent hotels’ are generic compounds. A modified 

direct object of an infinitive is linked to the infinitive by an objective 

genitive construct. So, vexwarina qehweya xwe ‘to drink one’s coffee,’ 

xwendina rojnameya xwe ya bi kurdî ‘to read one’s newspaper in Kurdish,’ 

weşandina kovara xwe ‘to publish one’s journal,’ and çûyîna min ya 

hotêlê ‘my going to the hotel,’ where the objects and complements are definite, 

indefinite, or modified (i.e. not generic), become construct phrases. 

Ez dixwazim her sibeh bi vexwarina 

qehweya xwe re rojnameya xwe ya bi 

kurdî jî bixwînim. 

I want to read my newspaper in Kurdish 

every morning while drinking my coffee. 

Bi çûyîna min ya hotêlê dilê xwe girtin. They were offended by my going to the 

hotel. 

The infinitive is also used with the preposition ji bo to express purpose: 

Ji bo dîtina wan ez çûme Sûriyê. I went to Syria in order to see them. 

Min bihîst ku li welatên Rohelat çil sal 

xebat divêt ji bo çêkirina şerbikekî 

ferfûrî. 

THE VERB 

I have heard that in the countries of the 

Orient forty years of labor are needed in 

order to produce a porcelain vase. 

§ 14. The Present Tense. The present tense corresponds to the English 

present used for habitual action (“I work”) and to the present progressive 

(“I’m working”). It is formed from the present stem of the verb. 

The present stems of a few very common verbs are totally irregular and 

must be learned as a principal part of the verb (e.g. dîtin ‘to see’ > bîn-, 

xwestin ‘to want’ > xwaz-). With few exceptions, verbs with infinitives 

ending in -an, -iyan, -în, and -ûn are regular and form the present stem by 

dropping those endings. Verbs that end in -andin (for which type see §28 

below) form their present stems by changing the -andin ending to -în- (e.g. 

mirandin ‘to cause to die’ > mirîn-). 

To form the present tense, the stressed progressive/habitual modal marker 

dí is prefixed to the present stem, and the following suffixed personal endings 

are added to the stem. 

33


CONSONANT STEMS VOWEL STEMS 

-im -in -m -n 

-î -in -yî -n 

-e -in — -n 

Examples of conjugation are as follows. In Kurmanji, pronominal subjects 

are not optional and must be expressed. 

ÇÛN/-Ç- ‘GO’ (CONSONANT STEM) ŞUSTIN/-ŞO- ‘WASH’ (VOWEL STEM) 

ez díçim em díçin ez díşom em díşon 

tu díçî hun díçin tu díşoyî hun díşon 

ew díçe ew díçin ew díşo ew díşon 

In the negative, the modal marker di is replaced by stressed ná-. 

ez náçim em náçin ez náşom em náşon 

tu náçî hun náçin tu náşoyî hun náşon 

ew náçe ew náçin ew náşo ew náşon 

If the present stem begins with a- or ê-, the prefix di- may drop its vowel 

and becomes d-, as in axaftin/axiv- ‘speak’ and êşandin/êşîn- ‘to hurt,’ the 

present tenses of which are either daxivim or diaxivim ‘I speak’ and either 

dêşînim or diêşînim ‘I hurt.’ 

There are two verbs with irregular conjugations in the present tense, hatin 

‘to come’ and anîn ‘to bring.’ In both these verbs the dí- modal marker 

has assimilated to the present stem and appears as t-. Their present conjugations, 

affirmative and negative, are as follows: 

HATIN ANÎN 

ez têm em tên ez tînim em tînin 

tu teyî hun tên tu tînî hun tînin 

ew tê ew tên ew tîne ew tînin 

ez nayêm em nayên ez naynim em naynin 

tu nayeyî hun nayên tu naynî hun naynin 

ew nayê ew nayên ew nayne ew naynin 

34

There are also two verbs, zanîn ‘to know’ and karîn ‘to be able,’ that are 

irregular in the negative. They form the negative with ní instead of na. 

ZANÎN KARÎN 

ez nizanim em nizanin ez nikarim em nikarin 

tu nizanî hun nizanin tu nikarî hun nikarin 

ew nizane ew nizanin ew nikare ew nikarin 

The present tense is used for (1) present habitual action (“I go”) and (2) 

present progressive action (“I’m going”), and context usually makes it clear 

which tense should be used in English. Normal word order in Kurdish is 

subject, object, verb. 1 Complements of verbs of motion (where one comes, 

goes, brings, etc.) tend to follow the verb in the oblique case, as in the first 

example below. 

Ez naçim doktor. Ez derman venaxwim. 

Derziyê jî naxwazim. 

Xelkên Mehabadê wê roja han mîna 

karnevalekê pîroz dikin, dehol û zurnevanên 

bajêr lêdixin, Mehabadî jî bi 

destên hev digirin û direqisin. 

Du jinên gundî nêzîktir dibin, heta ber 

derê lojmanê tên, Mamoste Kevanot 

çav li wan dikeve û bi matmayîn 

dibêje… 

THE VERB 

I’m not going to the doctor. I’m not 

taking medicine. I don’t want stiches 

either. 

The people of Mahabad celebrate that 

day like a carnival, they play the city 

drums and clarions, and Mahabadis join 

hands and dance. 

Two village women get closer. They 

come up to the door of the lodging. 

Master Kevanot looks at them and says 

with astonishment… 

§ 15. Compound Verbs. Compound verbs, which do not differ significantly 

from their counterparts in Persian and Sorani, consist of a nonverbal element 

(preverb or complement) and a verb. In Kurmanji some compound 

verbs are consistently written as one word, like hildan ‘to lift,’ which consists 

of the preverb hil and the verb dan ‘to give’ (present stem d-), vekirin 

1 

Full normal word order is: (1) temporal expression, (2) subject, (3) direct object, 

(4) miscellaneous prepositional phrases, (5) verb, (6) directional complement. Many 

other orders are possible, but when any element is moved from its normal position it 

is highlighted or emphasized in some way. 

35

‘to open,’ which consists of the preverb ve and the verb kirin ‘to do’ (present 

stem k-), and rûniştin ‘to sit down,’ which consists of the preverb rû 

and the verb niştin (present stem nê-); others are written as two separate 

words, like behs kirin ‘to discuss’ and alîkarî kirin ‘to help.’ The diprefix 

is added to the verbal part of the compound, i.e. after the nonverbal part. 

Stress in the affirmative is on the preverb. 

ez védikim em védikin ez béhs dikim em béhs dikin 

tu védikî hun védikin tu béhs dikî hun béhs dikin 

ew védike ew védikin ew béhs dike ew béhs dikin 

ez híldidim em híldidin ez rûdinêm em rûdinên 

tu híldidî hun híldidin tu rûdinêyî hun rûdinên 

ew híldide ew híldidin ew rûdinê ew rûdinên 

In the negative the stressed prefix ná- takes the place of di- in compound 

verbs: 

ez venákim em venákin ez behs nákim em behs nákin 

tu venákî hun venákin tu behs nákî hun behs nákin 

ew venáke ew venákin ew behs náke ew behs nákin 

ez hilnádim em hilnádin ez rûnánêm em rûnánên 

tu hilnádî hun hilnádin tu rûnánêyî hun rûnánên 

ew hilnáde ew hilnádin ew rûnánê ew rûnánên 

Depending upon the semantics of a given compound, many compound 

verbs can be extended to include any and all matter that complements the 

nonverbal part of the compound. For instance, compound verbs like alîkarî 

kirin ‘to help’ and behs kirin ‘to discuss’ can be extended through a construct 

(or multiple constructs) as in the following examples. In extended 

constructs the construct takes care of modifications and relationships that 

are expressed by various means in English, usually with prepositions. 

Ew jî alîkariya kovara Enstîtuya kurdî 

ya Parîsê dike. 


36 

He also helps out on the journal of the 

Paris Kurdish Institute.

Em behsa beşê kurdên Kurdistana 

Tirkiyeyê dikin. 

We are discussing the role of the Kurds 

in Turkey’s Kurdistan. 

Close compound verbs of the hildan ‘to raise’ and vekirin ‘to open’ type 

do not admit extension through a construct. They take normal direct objects 

before the verb. 

Ji peyayên gundî hinek ji dûr ve silavê 

li wî hildidin. 

Soviyetî pirtûkên dersan yên bi kurdî 

çap dikin û dibistanên kurdî vedikin. 

THE VERB 

A few of the village men raise a greeting 

to him from afar. 

The Soviets print schoolbooks in Kurdish 

and open Kurdish schools. 

§ 16. The Formation of the Present Subjunctive. Like the present indicative, 

the present subjunctive is formed from the present stem of the verb and 

the personal suffixes. The modal marker for the subjunctive is bí-. Unlike 

the dí prefix, bí does not usually drop its vowel in favor of an initial a in the 

stem, but in some dialects it may do so (i.e. baxivim for biaxivim). 

ez bíçim em bíçin ez bíaxivim em bíaxivin 

tu bíçî hun bíçin tu bíaxivî hun bíaxivin 

ew bíçe ew bíçin ew bíaxive ew bíaxivin 

In compound verbs, the bí- prefix is optional, and it is usually omitted 

with close compounds (generally speaking, those that are written together as 

one word and, by and large, verbs compounded with kirin unless there is an 

extended complement). When the bí- prefix is omitted, the absence of a 

modal prefix identifies the verb as subjunctive, as in ve-xwarin (ve-xw-) ‘to 

drink’ and hil-dan (hil-d-) ‘to lift’: 

ez véxwim em véxwin ez híldim em híldin 

tu véxwî hun véxwin tu híldî hun híldin 

ew véxwe ew véxwin ew hílde ew híldin 

The negative prefix for the subjunctive is né-, which replaces bí- where it 

occurs. Where there is no bi- prefix, the negative is attached to the verbal 

part of compounds. 

37


ez néçim em néçin ez hilnédim em hilnédin 

tu néçî hun néçin tu hilnédî hun hilnédin 

ew néçe ew néçin ew hilnéde ew hilnédin 

There are two present subjunctives of the verb bûn ‘to be, become,’ with 

and without the subjunctive marker bi-. The conjugation without the marker 

is used when the verb means ‘be’; the conjugation with the marker is used 

when the verb means ‘become’ and when it is part of a compound verb. 

‘BE’ ‘BECOME’ 

ez bim em bin ez bíbim em bíbin 

tu bî hun bin tu bíbî hun bíbin 

ew be ew bin ew bíbe ew bíbin 

In the negative the distinction between ‘be’ and ‘become’ is lost, and there 

is only one negative present subjunctive. 

ez nébim em nébin 

tu nébî hun nébin 

ew nébe ew nébin 

There are two present subjunctives of hatin ‘to come.’ One is regularly 

conjugated based on the stem wer- without the bi- prefix; the other is regularly 

conjugated based on the stem bê-, a contraction of bi- and yê-, the 

present stem of hatin. 

WER- STEM YÊ- STEM 

ez werim em werin ez bêm em bên 

tu werî hun werin tu bêyî hun bên 

ew were ew werin ew bê ew bên 

The negative present subjunctive of these two variants is as follows: 

ez néwerim em néwerin ez néyêm em néyên 

tu néwerî hun néwerin tu néyêyî hun néyên 

ew néwere ew néwerin ew néyê ew néyên 

There are also two present subjunctives of çûn ‘to go.’ One is regularly 

38

congujated based on the stem ç- with the bí- subjunctive marker; the other 

is regularly conjugated based on the stem her- without the subjunctive 

marker. 

Ç- STEM HER- STEM 

ez biçim em biçin ez herim em herin 

tu biçî hun biçin tu herî hun herin 

ew biçe ew biçin ew here ew herin 

Negatives are predictably formed: 

THE VERB 

ez néçim em néçin ez néherim em néherin 

tu néçî hun néçin tu néherî hun néherin 

ew néçe ew néçin ew néhere ew néherin 

§ 16.1 Uses of the present subjunctive. The present subjunctive is used in 

the following instances: 

(1) independently—i.e. not dependent upon a preceding construction—as 

a deliberative (English ‘should’). 

Ez îro bêm? Should I come today? 

Îcar em çi bikin? Now what should we do? 

(2) in the first persons singular and plural as a cohortative (‘let me, let’s’) 

and in the 3rd persons as a hortatory (‘let him…, may he …’). The hortatory 

is often preceded by bila ‘let.’ 

Peşî ez bibêjim ku … First let me say that … 

Ew derî veke. Let him open the door. 

Em herin! Let’s go! 

Bi siyasetê bila ew mijûl bibin. Let them get involved in politics. 

(3) as complement to all verbs and constructions of desire and wanting 

(see §16.2), ability (see §16.3), necessity, deciding, ordering, etc. 

Lazim e tu Kurmancî biaxivî. It’s necessary that you speak Kurmanji. 

39

Di vê babetê de ez naxwazim tiştekî 

bibêjim. 

Tu dikarî hinekî behsa xwe û jiyana 

xwe bikî? 

Em kurd in û kurd gereke berî hemû 

zimanan, bi zimanê xwe biaxivin, 

bixwînin û binivîsin. 

Berî her tiştî gereke ez nîşan bidim ku 

ji mefhûma “kovara îslamî” ez çi tiştî 

fehim dikim. 

I don’t want to say anything in this 

regard. 

Can you speak a bit about yourself and 

your life? 

We are Kurds, and Kurds ought to 

speak, read, and write in their own 

language before all other languages. 

Before anything else, it is necessary for 

me to indicate what I understand by the 

concept of an “Islamic journal.” 

Gereke kovar xwe zencîr nekin. It is necessary that journals not fetter 

themselves. 

Wî pirr caran biryar dabû ku êdî li 

xurînî cixarê nekişîne. 

Doktor divê rêyekî nîşanî me bide û 

derman binivîsine. 

Many times he had decided not to smoke 

cigarettes any more on an empty stomach. 

The doctor must show us a way and 

write a [prescription for a] remedy. 

(4) after a number of conjunctions like berî ku ‘before’ (which is usually 

followed by the subjunctive), çaxê ku ‘when’ (which is followed by the 

subjunctive when it refers to the future), and mîna ku ‘as though.’ See §30. 

Berî ku ez derkevim derveyê welêt, min 

soranî nebihîstibû. 

Çaxê ku firseta min çêbibe, ez ê bi şev 

û rojan bo ziman û edebiyata kurdî 

bişixulim. 

Mîna ku di berê de naxoşiyek di 

navîna wan de hebe… 

Before I went outside the country, I had 

not heard Sorani. 

When I get the opportunity, I will work 

day and night for Kurdish language and 

literature. 

As though there was some unpleasantness 

between them before… 

(5) in the protasis (the “if” clause) of a possible conditional with reference 

to the present or the future: 

Ger ev rast be, … If this is true, … 

Ger ew bibin yek, ew dikarin her tiştî 

bikin. 


40 

If they unite, they can do anything.

(6) in all purpose clauses, usually introduced by ji bo ku ‘in order that’: 

Ez diçim xwendegehê ji bo ku ez 

bixwînim. 

I go to school in order to study. 

Ez dixwînim ji bo ku bibim mamoste. I’m studying in order to become a 

teacher. 

Ji bo ku tu ji nexweşiyê bifilitî, divê 

doktor li te binêre û bi nexweşiya te 

bizanîbe. 

In order for you to get rid of your illness, 

it is necessary for the doctor to have a 

look at you and diagnose your illness. 

(7) in clauses complementary to adjectives, where English usually has a 

complementary infinitive: 1 

Gelê me, gotin û kelîmeyên ku dizane 

jî ne amede ye ku ji sembol û herfan 

bixwîne. 

Our society is not ready to read even 

words it knows from symbols and 

letters. 

(8) In relative clauses introduced by indefinite relative pronouns like herkesê 

ku ‘anybody who’ &c.: 

Herkesê ku bi kurdî binivîse, di destpêkê 

de û heta demeke dirêj, ê pergî 

zehmetiyên mezin were. 

Anybody who writes in Kurdish will encounter 

major difficulties at the beginning 

and for a long time. 

(9) In relative and result clauses after negative expressions: 

Tiştek ne dihat xuya kirin ku mirov 

bibêje ev ê bikaribe bibe sedema ewte 

ewta kûçikên gund. 

Salên min ne ewqas zêde ne ku ez 

bibêjim, ez pir jiyame û min gelek 

dîtiye. 

Nothing could be made out that one 

might say it could be the reason for the 

barking of the dogs of the village. 

My years are not so many that I could 

say I have lived a lot and seen much. 

1 But not in clauses dependent upon adjectives that describe situations or actions 

that actually pertain or have taken place, which are in the indicative mood, as: 

Ez xwe bextiyar dibînim ku mamostetiya 

gundeki weha bûye para min. 

THE VERB 

41 

I count myself lucky that a teaching job 

in such a village has been my lot.

(10) In relative clauses with indefinite antecedents, often preceded by 

wek or mîna ‘like.’ See §22 (3). 

Mîna gula ji lûla tufingê derkeve, tu ji 

malê derketî. 

Dîtina wî bû mîna kêra ku tu di birînê 

de bigerînî. 

You lit out of the house like a bullet shot 

from the barrel of a rifle. 

Seeing him was like a knife you twist in 

a wound. 

Two verbs, karîn ‘to be able’ and zanîn ‘to know,’ do not form their 

present subjunctives as other verbs do but use the form of the past subjunctive 

(see § 22 below) instead. 

§ 16.2. The Future Tense. The future tense is formed by adding -ê or dê to 

the personal pronouns followed by the present subjunctive conjugation. Tu 

+ ê is often contracted to tê (tû ê and tiwê also exist), and ew + ê may be 

contracted to wê, although the contraction is not mandatory. The conjugation 

of the future tense of çûn (affirmative and negative) is: 

ezê (ez dê) biçim emê (em dê) biçin ezê (ez dê) neçim emê (em dê) neçin 

tê (tu dê) biçî hunê (hun dê) biçin tê (tu dê) neçî hunê (hun dê) neçin 

ewê (ew dê) biçe ewê (ew dê) biçin ewê (ew dê) neçe ewê (ew dê) neçin 

When the subject of a future-tense verb is a noun, wê, ê, or dê comes after 

the noun. All the future markers are reflexes of the present stem (ێو wê) 

of the verb ﱳـــﺴـــfو wîstin ‘to want,’ which still exists in Sorani Kurdish and 

which has produced this synthetic tense much like the English future compounded 

with ‘will.’ 

Dema em dê bighêjin Ewropa, 1 keçên 

porzer li Ferensa û li Swêdê wê li ser 

porê me dîn bibin. 

Ew dibêje ku ewê bi siyasetê ve mijûl 

nebe. 


When we get to Europe, the blonde girls 

in France and Sweden will go crazy for 

our hair. 

He says he won’t get involved in politics. 

1 Kurdish, like French (quand nous arriverons en Europe), uses the future after 

‘when’ when it has a future implication. 

42

Ya meriv ê israr bike û bi kurdî binivîse, 

yan jî meriv ê zimanekî din ku ji 

kurdî gelekî pêşketîtir e, tercîh bike. 

“Ya rebî, ezê çi bikim?” min di dilê 

xwe de got. 

Either a person will insist and write in 

Kurdish, or a person will prefer another 

language that is much more advanced 

than Kurdish. 

“O Lord, what will I do?” I said to myself. 

§ 16.2. Xwestin, ‘To Want.’ The Kurmanji verb for “to want” is xwestin 

(present stem xwaz-). Verbal complements are in the present subjective. A 

full inflection of the present tense of ‘to want to go’ is as follows: 

ez dixwazim biçim em dixwazin biçin 

tu dixwazî biçî hun dixwazin biçin 

ew dixwaze biçe ew dixwazin biçin 

When the subject of xwestin and the subject of the following subjunctive 

complement are the same, the subjunctive follows in the same person, as in 

the following examples. 

Ez naxwazim vê behsê dirêj bikim. I don’t want to prolong this discussion. 

Ew dixwaze ji avakirina Cumhûriyetê 

re bibe piştgir û alîkar. 

THE VERB 

He wants to become a supporter and 

helper in the founding of the republic. 

When the subjects are different, however, the conjunction ku usually intervenes, 

and the subject of the subjunctive verb must be expressed. 

Bavê wî dixwaze ku ew bixwîne. His father wants him to study. 

Bavê min dixwaze ku ez bixwînim. My father wants me to study. 

See note on the past tense of xwestin at §18.3 below. 

§ 16.3. Karîn, ‘To Be Able.’ The verb ‘to be able’ is karîn (present stem 

kar-). Karîn is regularly conjugated in the present, often without the diprefix, 

and it is followed by a subjunctive complement. The negative present 

is formed with ni- instead of na-. Below is given the full present conjugation, 

affirmative and negative, of ‘I can go/I can’t go’: 

43

ez dikarim biçim em dikarin biçin ez nikarim biçim em nikarin biçin 

tu dikarî biçî hun dikarin biçin tu nikarî biçî hun nikarin biçin 

ew dikare biçe ew dikarin biçin ew nikare biçe ew nikarin biçin 

Hevalê hêja, tu karî xwe bi me bidî 

nasandin? 

Tu dikarî, ji kerema xwe re, hinekî 

behsa xwe û jiyana xwe bikî? 

Meriv nikare di hengamekê de li çend 

cihan be. 


Dear friend, can you introduce yourself 

to us? 

Can you please talk a bit about yourself 

and your life? 

A person cannot be in several places at 

once. 

Karîn does not form its present subjunctive in the normal manner. For it, 

see §22 below. For the past tense of karîn see §21.1 and note 3 on p. 54. 

A dialectal variant of this verb, kanîn, is used by some writers. 

§ 17. The Imperative. The singular imperative of verb stems ending in 

vowels is formed from bí- + the present stem. To present stems that end in 

consonants is also suffixed an unstressed -e. The plural imperative is identical 

to the 2nd-person plural subjunctive. As is the case in the subjunctive of 

close compound verbs, the bí- prefix is usually omitted; in open compounds 

it is generally found but may be omitted. 

INFINITIVE PRESENT STEM SING. IMPT. PL. IMPT. 

bûn ‘be’ b- bíbe bíbin 

-bûn ‘become’ -b- -be -bin 

çûn ç- bíçe bíçin 

girtin gir- bígire bígirin 

hildan hil-d- hílde híldin 

kirin k- bíke bíkin 

rûniştin rû-nê- rûnê rûnên 

şustin şo- bíşo bíşon 

vekirin ve-k- véke vékin 

Hatin and çûn form imperatives on their second present stems, wer- and 

44

her- respectively. 

hatin wer- were werin 

çûn her- here herin 

The negative imperative prefix is né-. 

THE VERB 

bûn b- nébe nébin 

çûn ç- néçe néçin 

girtin gir- négire négirin 

hildan hil-d- hilnéde hilnédin 

kirin k- néke nékin 

rûniştin rû-nê- rûnénê rûnénên 

şustin şo- néşo néşon 

vekirin ve-k- venéke venékin 

§ 17.1. The Vocative. In the vocative the stress shifts to the first syllable of 

the noun and the following endings are added: 

MASC. SING. FEM. SING. PLURAL 

-o -ê -ên/-no 

Hiş be, kúro! Be quiet, boy! 

Were, kéçê! Come here, girl! 

Kárkerên, yekgirin! Workers, unite! 

Zû bin, hevalno! Be quick, friends! 

The difference between the -ên ending and the -no ending for the plural is 

dialectal. 

§ 18. The Simple Past (Intransitive). The simple past (preterite) of intransitive 

verbs is formed by adding unstressed personal suffixes to the past 

stem of the verb. The past stem is derived by deleting the -(i)n ending of the 

infinitive; this will leave a past stem in a consonant, û, î, or a. 

AFTER CONSONANTS AFTER VOWELS 

45


-im -in -m -n 

-î -in -yî -n 

— -in — -n 

Examples of the simple past inflection are from hatin ‘to come,’ bûn ‘to 

be,’ tirsîn ‘to fear,’ and man ‘to remain.’ 

HATIN BÛN 

ez hatim em hatin ez bûm em bûn 

tu hatî hun hatin tu bûyî hun bûn 

ew hat ew hatin ew bû ew bûn 

TIRSÎN MAN 

ez tirsîm em tirsîn ez mam em man 

tu tirsiyî hun tirsîn tu mayî hun man 

ew tirsî ew tirsîn ew ma ew man 

The negative is formed by prefixing né-: 

ez néhatim em néhatin ez nébûm em nébûn 

tu néhatî hun néhatin tu nébûyî hun nébûn 

ew néhat ew néhatin ew nébû ew nébûn 

ez nétirsîm em nétirsîn ez némam em néman 

tu nétirsiyî hun nétirsîn tu némayî hun néman 

ew nétirsî ew nétirsîn ew néma ew néman 

The Kurdish simple past tense usually corresponds closely to the English 

past tense. 

Tu bi pelikan çûyî jor. You went down the stairs. 

Demekê jî midûrê dibistanê bûm. For a time I was a school principal. 

Hemû man bêdeng. They all remained silent. 

However, since the Kurdish simple past tense indicates anything that took 

place or has taken place in the past, it sometimes corresponds to the English 

present perfect tense. In journalistic and advertising usage, the simple past 

tense is used in headlines and story titles, where English normally uses the 

46

present, as in the following: 

Kaset û cd derket li hemû mûzîk 

marketan. 

Konferansa Tevgera Jinên Azad bi 

dawî bû. 

Li başûrê Kurdistanê di 10 salên dawî 

de 2733 kes mirin, 4913 kes jî 

birîndar bûn. 

The cassette and CD have come to (are 

available in) all music stores. 

The conference of the Liberated 

Women’s Movement has ended. 

2,733 people have died and 4,913 people 

have been wounded over the last ten 

years in the south of Kurdistan. 

A distinction between the two meanings of the verb bûn, ‘to be’ and ‘to 

become,’ is shown in the past tense by the placement of the verb. When it 

means ‘to be’ it follows the predicate, but when it means ‘to become’ the 

verb comes between the subject and the predicate, as in the following: 

Ew zabitekî jîr û jêhatî bû. He was a talented and worthy officer. 

Ew bû zabitekî jîr û jêhatî. He became a talented and worthy officer. 

§ 18.1. The Past Habitual/Progressive (Intransitive). The past habitual (‘I 

used to go’) and progressive (‘I was going’) is formed by adding the habitual/progressive 

prefix dí- to the simple past. 

ez díhatim em díhatin ez díçûm em díçûn 

tu díhatî hun díhatin tu díçûyî hun díçûn 

ew díhat ew díhatin ew díçû ew díçûn 

Gava diçûm dibistanê û vedigeriyam, 

dêlikek teva du cewrên xwe li ser riya 

min xuya dibûn û bi min da direyan. 

Leşkerên tirk wek pelkên daran di ser 

pişta hespan de dihatin xarê. 

THE VERB 

When I was going to school and coming 

back, a dog and her two pups used to 

appear in front of me and bark at me. 

Turkish soldiers were coming down 

from the backs of horses like leaves of 

trees. 

For past habituals in di-, the negative is regularly formed by prefixing néto 

the affirmative (and not, as in the present tense, by combining the negative 

prefix with di-): 

47

uilt into dît. The second conjugation reflects changing patients. 

DIFFERENT AGENTS; STABLE PATIENT 

min ew dît I saw him me ew dît we saw him 

te ew dît you saw him we ew dît you saw him 

wî ew dît he saw him wan ew dît they saw him 

STABLE AGENT; DIFFERENT PATIENTS 

wî ez dîtim he saw me wî em dîtin he saw us 

wî tu dîtî he saw you wî hun dîtin he saw you 

wî ew dît he saw him wî ew dîtin he saw them 

Negatives are formed by prefixing né- to the affirmative. 

wî ez nedîtim he didn’t see me wî em nedîtin he didn’t see us 

wî tu nedîtî he didn’t see you wî hun nedîtin he didn’t see you 

wî ew nedît he didn’t see him wî ew nedîtin he didn’t see them 

The past habitual/progressive is regularly formed by adding the dí- prefix 

to the verb and nédi- for the negative. 

min ew didît I used to see him wî ez nedidîtim he didn’t use to see 

me 

Pronouns in the oblique case are the clearest indicators of agency. Noun 

agents are also in the oblique case; however, masculine singular nouns are 

not marked for the oblique. 

Alfred Nobel piştî mirina xwe, serweteke 

mezin li dû xwe hişt. 

THE VERB 

Alfred Nobel left behind a large fortune 

after his death. 

Mêrik bi kenekî ne ji dil got… The fellow said with a smile not from 

the heart… 

Feminines, of course, are marked in the oblique, as are masculines modified 

by a demonstrative and all plurals. 

Jinikekê çaya me anî. A woman brought our tea. 

Wî mirovî çay anî. That man brought tea. 

Gundiyan tiştek negot. The villagers didn’t say anything. 

49

If any one in a series of co-ordinated verbs in the past tense is transitive, 

the ergative construction takes precedence and the agent is marked. 

Rewşen Xanimê demekê bêdeng ma, 

kûr kûr fikirî û cigarek vêxist. 

Mme Rewshen remained silent for a 

moment, lost in her thoughts, and lit a 

cigarette. 

In the example above, neither ma nor fikirî is transitive, but since the final 

verb in the series, vêxist, is transitive and therefore ergative, the agent, 

Rewşen Xanimê, is in the oblique case. 

The ergative verb agrees in person and number with its patient (logical 

object), but since the patient is in the nominative case and unmodified plural 

nouns do not have an external plurality, the number is indicated only by the 

verb, as in the following examples. Compare: 

Wê kaxiz ji dest wî girt. She took the page from his hand. 

Wê kaxiz ji dest wî girtin. She took the pages from his hand. 

In the second example only the plural verb girtin indicates the plurality of 

the patient kaxiz. 

Me ew helbest xwend. We read that poem. 

Me ew helbest xwendin. We read those poems. 

Here only the plural verb xwendin indicates the plurality of the patient ew 

helbest. 

Just as in a series of co-ordinated nouns only the last noun shows case, in 

a series of co-ordinated past transitive verbs with a plural patient, only the 

last in the series shows the plural. In the following example, the patient, 

destên xwe ‘their hands,’ is plural, but only the second of the two verbs, 

anîn, shows the plurality. 

Havalan destên xwe bi hustiwên hev 

re bir û anîn. 


The friends reached out and put their 

hands on each other’s necks. 

§ 18.3. Number Agreement in Extended Ergative Verbs. In the past 

tenses of compound verbs whose complements can be extended through the 

construct (like behs kirin ‘to discuss,’ which can be extended as behsa … 

50

kirin ‘to discuss something,’ and bal kişandin ‘to attract attention,’ which 

can be extended as bala … kişandin ‘to attract the attention of someone’), 

the verb agrees in number (singular or plural) with with the last element 

(not necessarily the last word) in the extension, i.e. if the last element in the 

extension is plural, it attracts a plural verb, as in the following: 

Wî ji min re behsa serpêhatiyên xwe 

kirin. 

He discussed his adventures with me. 

Here the extended patient is behsa serpêhatiyên xwe ‘discussion of his 

adventures,’ and the past verb kirin agrees in the plural with the last element 

in the sequence, serpêhatiyên xwe ‘his adventures.’ 

Wêneyên min bala rojname û 

hunermendan kişandin. 

My pictures attracted the attention of 

newspapers and artists. 

In this example the extended patient is bala rojname û hunermendan ‘the 

attention of newspapers and artists,’ and the plural verb kişandin agrees 

with the last element in the sequence, the plural hunermendan ‘artists.’ 

Kemalîstên tirk fermana bi dardakirina 

Emîn Elî Bedirxan û hersê 

kurên wî jî derxistin. 

THE VERB 

The Turkish Kemalists issued an order to 

hang Emin Ali Bedirkhan and all three 

of his sons. 

In this example the extended patient is fermana bi dardakirina Emîn Elî 

Bedirxan û hersê kurên wî ‘an order to hang Emin Ali Bedirkhan and all 

three of his sons,’ and the plural verb derxistin agrees with the last element 

in the extended patient, hersê kurên wî ‘all three of his sons.’ 

§ 18.4. The Past Tense of Xwestin. The past tense of a transitive verb like 

xwestin is ergative, but the following subjunctive complement is not. 

Therefore, even when the subject of the two verbs is the same, the two pronouns—one 

oblique for the ergative and the other nominative for the subjunctive—must 

be expressed, and optionally ku may intervene between the 

two verbs. An example is the conjugation of the phrase “I wanted to say”: 

min xwest (ku) ez bibêjim me xwest (ku) em bibêjin 

te xwest (ku) tu bibêjî we xwest (ku) hun bibêjin 

wî xwest (ku) ew bibêje wan xwest (ku) ew bibêjin 

51

Min xwest ku ez ji gund derkevim û ji 

xwe re berî berî çem bimeşim. 

Ew tiştê ku di ser û dilê min de bû û 

min dixwest ez bidim, pêk nehat. 

I wanted to get out of the village and 

walk by myself along the river. 

The thing that was in my heart and mind, 

and which I wanted to give, didn’t 

come to be. 

§ 18.5. Loss of Ergativity. For stylistic reasons ergativity may be lost in 

past transitive verbs. Normally this happens only in expressions like “I saw 

that…” and “I said that…” when the verb is followed by a subordinate 

clause as its complement: 

Min gotim ku… I said that… (not min got) 

Min dîtim ku… I saw that… (not min dît) 

Otherwise all tenses and moods constructed on the past stem of transitive 

verbs are normally ergative. In some eastern dialects, however, ergativity is 

sporadically lost. The criteria for this loss have not been determined. 

Di hundurê kûlê da sosreteke reş û 

giran dîtin. 


Inside the hut/hole ??? they saw 

something unusual, black and heavy. 

§ 19. The Past Participle. The past participle is formed by adding -î to the 

past stem of verbs whose stems end in consonants. With past stems that end 

in -a and -û the participle is formed by adding -yî to the past stem. With 

past stems that end in -î, the past participle is identical to the past stem. 

CONSONANT STEMS VOWEL STEMS 

hatin > hat > hatî ‘come’ man > ma > mayî ‘remained’ 

şustin > şust > şustî ‘washed’ çûn > çû > çûyî ‘gone’ 

kirin > kir > kirî ‘done’ kirîn > kirî > kirî ‘bought’ 

In meaning the past participle corresponds fairly closely to the English past 

participle: hatî ‘come,’ vekirî ‘opened,’ şustî ‘washed’ as in 

cilên şustî washed clothes 

welatekî pêşketî an advanced country 

52

THE VERB 

welatekî lipaşmayî a backward country 

kitêbeke çapkirî a published book 

Negative participles are formed by prefixing ne-, as in 

kitêbên neçapkirî unpublished books 

cilên neşustî unwashed clothes 

benên nexuyayî unseen bonds 

tiştên negotî unsaid things 

§ 20. The Present Perfect Tense (Intransitive). The present perfect tense 

of intransitive verbs is formed from the past stem with the following endings: 

STEMS ENDING IN CONSONANTS STEMS ENDING IN VOWELS 

´-ime ´-ine ´-me ´-ne 

´-iye ´-ine ´-ye ´-ne 

´-iye ´-ine ´-ye ´-ne 

Note that the second and third persons singular are identical. Examples 

from hatin ‘to come’ and çûn ‘to go’ are: 

ez hatime em hatine ez çûme em çûne 

tu hatiye hun hatine tu çûye hun çûne 

ew hatiye ew hatine ew çûye ew çûne 

The negative is formed by prefixing né- 

ez nehatime em nehatine ez neçûme em neçûne 

tu nehatiye hun nehatine tu neçûye hun neçûne 

ew nehatiye ew nehatine ew neçûye ew neçûne 

§ 20.1. The Present Perfect Tense (Transitive/Ergative). The present perfect 

tense of transitive verbs is made from the agent pronouns plus the 

endings given above, but the construction is ergative, as in the simple past. 

53

Examples reflect changing agents (‘I, you, &c. have seen him/her/it’) and 

changing patients (‘he has seen me, you, &c.’). The negative is formed by 

prefixing né- to the verb. 

DIFFERENT AGENTS; 

3rd-PERSON SINGULAR PATIENT 


3rd-PERSON SINGULAR AGENT; 

DIFFERENT PATIENTS 

min ew dîtiye me ew dîtiye wî ez dîtime wî em dîtine 

te ew dîtiye we ew dîtiye wî tu dîtiye wî hun dîtine 

wî ew dîtiye wan ew dîtiye wî ew dîtiye wî ew dîtine 

min ew nedîtiye me ew nedîtiye wî ez nedîtime wî em nedîtine 

te ew nedîtiye we ew nedîtiye wî tu nedîtiye wî hun nedîtine 

wî ew nedîtiye wan ew nedîtiye wî ew nedîtiye wî ew nedîtine 

Generally, the present perfect tense of Kurdish corresponds fairly closely to 

the English present perfect (“I have come”). 

Min heta niha çar kitêb çap kirine. Until now I have published four books. 

Gelo ew jî wek min winda bûye. I wonder if he too, like me, has become 

lost. 

But the Kurdish present perfect is in all respects the exact equivalent of the 

Persian past narrative (hatime = ما ﻩﺪــﻣآ, 

maye = ﺖ ــﺳا 

ﻩﺪــﻧﺎــﻣ). 

In Kurdish, as in 

Persian, the present perfect tense is used for anything that happened in the 

past, the effects or results of which are felt to be relevant to the present or to 

the topic at hand. Compare, for instance, the following two examples with 

their literal translations: 

Wî tu caran tiştekî wilo negot. “He never said any such thing.” 

Wî tu caran tiştekî wilo negotiye. “He has never said any such thing.” 

The first example in Kurdish is a simple statement of fact, as in English. 

The second example can only be said in English if the person about whom it 

is said is still alive; if he is dead, we have to say, “He never said any such 

thing.” In Kurdish, however, the present state of the person is irrelevant; 

what pertains is whether his not having said any such thing is or is not felt 

to be relevant to the present—i.e., is it still true and relevant to the topic at 

54

hand that he never said such a thing? If so, present perfect; if not, simple 

past. 

Other examples of usage are as follows: 

Jiyana min gelekî bi şequdeq bihuriya. 

Tenê dê bi kurtî bibêjim: Ez di 

Sibata 1953’an de, li Hedhedkê hatime 

dinê. Pêşî, min xwendina olî li 

cem bavê xwe xwendiye. Îcar piştre ez 

derketime feqîtiyê û li hin medreseyên 

Kurdistanê geriyame. 

My life has been spent mostly in misery 

and hardship. I will only say in brief: I 

was born in February 1953 in Hedhedik. 

First I had religious instruction 

with my father. Then I became a religious 

student and made the rounds of 

some schools in Kurdistan. 

In this example, the writer’s first verb, bihuriya, is in the simple past tense 

as a statement of fact, while English demands the present perfect. Thereafter, 

that the writer was born in 1953, studied with his father, became a 

religious student, etc. are all relevant to his having had a miserable life, 

which is the topic at hand. Therefore he uses the present perfect tense. 

Diya min li wir bûye û meriyên wê îroj 

li her du hêlên xeta hesin bi cîh dibin. 

THE VERB 

My mother was from there, and today 

her people live on both sides of the 

“Iron Line.” 1 

In this example the writer says literally, “my mother has been from there” 

because the fact that his mother was from there explains why he has relatives 

on both sides of the border. 

§ 21. The Past Perfect Tense (Intransitive). For intransitive verbs with 

past stems ending in a consonant, the past perfect tense, which is functionally 

equivalent to the English past perfect (‘I had come, you had gone’), is 

formed from the past stem + i + the past tense of bûn ‘to be.’ Verbs with 

past stems ending in a vowel form the past perfect tense from the simple 

stem + the past tense of bûn. Some writers shorten a final î in the stem to i 

(i.e. ez tersibûm ‘I had feared’ for ez tersîbûm). Examples of conjugation 

are from hatin and çûn. 

ez hatibûm em hatibûn ez çûbûm em çûbûn 

1 The “Iron Line,” coined on the model of the “Iron Curtain,” is Turkey’s border 

with Syria and Iraq, which divides Kurdistan. 

55

tu hatibûyî hun hatibûn tu çûbûyî hun çûbûn 

ew hatibû ew hatibûn ew çûbû ew çûbûn 

The negative is formed by prefixing né- to the verb: 

ez nehatibûm em nehatibûn ez neçûbûm em neçûbûn 

tu nehatibûyî hun nehatibûn tu neçûbûyî hun neçûbûn 

ew nehatibû ew nehatibûn ew neçûbû ew neçûbûn 

Tu caran neketibû bîra min ku ezê 

rojekê ji hîvê jî nefret bikim. 

Pirraniya mirovên bajêr çûbûn havîna 

xwe li ber lêvên derî û dengizên 

başûr derbas kin. 

Heta demek pir dirêj bi heval û dostên 

xwe re jî nepeyivîbû. 

Never had it occurred to my mind that 

one day I would hate the moon. 

Most of the people of the city had gone 

to spend their summers on the shores of 

the seas in the south. 

He hadn’t spoken to his friends and buddies 

for a very long time. 

§ 21.1. The Past Perfect Tense (Transitive/Ergative). The past perfect 

tense of transitive verbs is formed, like that of intransitive verbs, from the 

past stem + -i- + the past tense of bûn on the ergative model. Past stems that 

end in vowels add bû directly without the -i-. 

min dîtibû I had seen (it) me dîtibû we had seen (it) 

te dîtibû you had seen (it) hun dîtibû you had seen (it) 

wî dîtibû he had seen (it) wan dîtibû they had seen (it) 

wî ez dîtibûm he had seen me wî em dîtibûn he had seen us 

wî tu dîtibûyî he had seen you wî hun dîtibûn he had seen you 

wî ew dîtibû he had seen him wî ew dîtibûn he had seen them 

Îngilîzan zimanê hindiyan qedexe 

nekiribûn. 1 


The English had not banned the Indians’ 

language. 

Wî pirr caran biryar dabû ku… Many times he had decided that… 

1 

For the reason for the plural verb, see §18.3. 

56

Wê rojê, germa havînê tu gêj kiribûyî. On that day the heat of summer had 

made you dizzy. 

Bi fikira ku belkî mêrik li hemberî 

polîsan rabe û tiştekî bi kar bîne, 

polîsekî demanca xwe jî kişandibû. 

Thinking that the man might resist the 

police and use something [as a weapon], 

a policeman had drawn his pistol. 

As in Persian, the past perfect tense in Kurmanji is not necessarily tied to 

a temporal reference as it is in English. It is often used independently for a 

past tense with a somewhat more remote signification where English would 

have a simple past, particularly in narratives. 

Gava min di hevpeyvîneke bi Osman 

Sebrî re, pirsa ku wî “kengî dest bi 

nivîsandinê kiriye” kiribû, wî gotibû 

ku … 

Tu heta niha li ku bûî? —Ez bîskê 

çûbûm mala Ehmed. Ji wir jî em çûn 

komelê. 

THE VERB 

When, during a conversation with Osman 

Sebrî, I asked (not “had asked”) 

when he had started writing, he said 

(not “had said”) that … 1 

Where have you been till now? —I went 

to Ahmad’s house for a bit. From there 

we went to the society. 2 

§ 21.2. The Past Perfect Tense of Karîn and Zanîn. The past perfect form 

of the verbs karîn ‘to be able’ and zanîn ‘to know’ is used as the normal 

past tense. Thus ez/min dikaribûm means ‘I was able, I could,’ and min 

dizanibû means ‘I knew.’ As in the present tense, the negatives of these 

verbs are formed with ni-, as in ez/min nikaribûm ‘I wasn’t able, I 

couldn’t’ and min nizanibû ‘I didn’t know.’ Negatives with di- (past perfect 

progressive) are nedi-. Complements of the past perfect of karîn are 

either in the present subjunctive or in the past conditional (see §25.1 below). 

For sequence of tenses in clauses following the past perfect of zanîn, 

1 

In this example, both Persian and Turkish might very well have the past perfect 

tense in both positions ( مدﻮ $ ﺑ هﺪ$ 

ﻴﺳ $ ﺮ$ 

ﭘ, 

sormuştum and دﻮ $ ﺑ ﻪ$ 

ﺘﻔﮔ $ $ , demişti) to imply that 

significant time has passed since the exchange occurred. Since the example is without 

a secondary time reference, English would not use the past perfect. 

2 

Here the first verb is in the past perfect because the speaker wants to convey that 

he had gone to Ahmad’s house before he and the others went somewhere else. 

57

see §33. 

Çavên Nazê nedikaribûn êdî hêstiran 

paş ve vegerînin. 

Nazê’s eyes couldn’t keep back the tears 

any longer. 

Wî baş dizanibû ku wê rê şaş ne kiriye. He well knew that he hadn’t made a 

mistake. 

A rastî me nizanibû em bi ku da diçin. We really didn’t know where we were 

going. 

Although, strictly speaking, karîn is intransitive, in the past tenses the 

choice of nominative or oblique subject pronoun is generally dictated by the 

complementary verb. When the complementary verb is intransitive, the 

nominative pronoun is used and karîn is conjugated as an intransitive, as in 

the following: 

Ez êdî nikarîbûm li ser lingan rawestiyama. 

I was still not able to get up on my legs. 

Ez nikarîbûm jê re bibûma alîkar. I wasn’t able to be helpful to him. 

When the complementary verb is transitive, the oblique pronoun is used and 

karîn is conjugated as an ergative, as in the following: 

Te nikaribû awirên xwe ji destê çakêtê 

vala dûr bikî. 

Qederê mehekê min nikarîbû dora xwe 

bidîta. 


You couldn’t take your eyes off the 

empty sleeve of the jacket. 

For a month I wasn’t able to see my surroundings.. 

§ 22. The Past Subjunctive. The past subjunctive is formed like the past 

perfect, but instead of the past tense of bûn, the present subjunctive of bûn 

is added, and to the whole is added the bí- subjunctive prefix (which may be 

omitted for stylisic reasons) or né- for the negative. As with all past tenses, 

the past subjunctive is nonergative with intransitives and ergative with transitives. 

INTRANSITIVE TRANSITIVE/ERGATIVE 

ez bihatibim em bihatibin min bidîtibe me bidîtibe 

tu bihatibî hun bihatibin te bidîtibe we bidîtibe 

58

ew bihatibe ew bihatibin wî bidîtibe wan bidîtibe 

ez nehatibim em nehatibin min nedîtibe me nedîtibe 

tu nehatibî hun nehatibin te nedîtibe we nedîtibe 

ew nehatibe ew nehatibin wî nedîtibe wan nedîtibe 

The past subjunctive is used (1) after all constructions that take subjunctive 

complements (see §16.1) when the complement is in the past. 

Gereke baran barîbe. It must have rained. 1 

Ger car caran di hin cihan de çirûskin 

pêketibin jî, dewlet bi xurtî çûye ser 

wan, bi girtin, lêdan û îşkencê dengê 

wan birîne. 

If occasionally in some places some 

sparks have caught fire, the state has 

attacked them forcefully and silenced 

them through arrest, beating, and torture. 

(2) In past relative clauses with indefinite antecedents and in past clauses 

introduced by indefinite relatives like ‘whoever,’ ‘whatever,’ ‘no matter 

who,’ ‘no matter what,’ ‘however much,’ &c. 

Kurdên ku navên Salih û Celadet 

Bedir-Xan nebihîstibin pir kêm in. 

Herçiqas me berhemên van nivîskaran 

baş nexwendibin jî … 

Te îşev çi kiribe divê tu ji min re 

bibêjî. 

Kê bi çi awayî nerazîbûna xwe ya li 

dijî dewletê anîbe ziman, kî bi çi 

awayî li dijî dewletê derketibe, kê bi çi 

awayî ji bo bidestxistina mafên gelê 

kurd têkoşîn dabe, dewlet heta niha 

bi eynî metodên nemirovane çûye ser 

wan. 

THE VERB 

Kurds who haven’t heard the names of 

Salih and Jeladet Ali Bedir-Khan are 

very few. 

However much we haven’t read the 

works of these writers well… 

Whatever you’ve done tonight, you have 

to tell me. 

Whoever has expressed by any means 

whatsoever his discontentment with the 

state, whoever has combatted the state 

by any means whatsoever, whoever has 

made an effort by any means whatsoever 

to attain the goals of Kurds, until 

now the state has attacked them with 

the same base methods. 

(3) after weke ku ‘as though’ in the past for hypothetical situations and in 

1 

Compare this with the present subjunctive: gereke baran bibare ‘it must rain.’ 

59

elative clauses with an antecedent preceded by wek or mîna ‘like.’ 

wek peza ku ço li serî ketibe like a sheep on whose head a stick has 

landed 

(4) The past subjunctive form of two verbs, karîn ‘to be able’ and zanîn 

‘to know,’ is normally used as the present subjunctive. 

Însan naxwazin ku kesên din bizanibin 

ew tiştên weha dixwîne. 

Em dixwazin bizanibin. We want to know. 

People don’t want others to know that 

they read such things. 

Ev girîng e ku mirov bizanibe … It’s important that one know that… 

Ez ne bawer im ku tu kes bikaribe 

bibêje ku rewşa ziman û edebiyata 

kurdî baş e. 

Kêm berhemên gel û miletên din yên 

evqasî kevin hene ku mirov bêî alîkariya 

ferhengan bikaribe jê têbigihê. 

Ji bo ku bikaribim razêm, min di serê 

xwe de plana ku ezê çawa û bi çi awayî 

bikaribim wî benderuhî bikujim, 

çêdikir. 


I don’t believe that anybody could say 

that the style of Kurdish language and 

literature is good. 

There are few works belonging to other 

such ancient groups and nations that 

one could understand without the help 

of a dictionary. 

In order that I be able to sleep, I was formulating 

a plan in my head how and by 

what means I would be able to kill that 

creature. 

§ 23. The Future Perfect Tense. The future perfect is formed, like the future, 

by adding ê to pronominal subjects or wê to nominal subjects, and the 

verb is in the past subjunctive. Effectively only two verbs, zanîn and karîn, 

occur in this tense, and they are used for a past modal of ‘know’ and ‘can,’ 

like the English modal ‘would know’ and ‘would be able’ (and not like the 

English future perfect ‘I will have known’), as in the following conjugations: 

zanîn karîn 

ezê bizanîbim emê bizanîbin ezê bikarîbim emê bikarîbin 

tê bizanîbî hunê bizanîbin tê bikarîbî hunê bikarîbin 

60

ewê bizanîbe ewê bizanîbin ewê bikarîbe ewê bikarîbin 

Êdî her kes wê bizanîbe ku karê me 

çiqas bi zehmet e. 

Tiştek ne dihat xuya kirin ku mirov 

bibêje ev ê bikaribe bibe sedema ewte 

ewta kûçikên gund. 

Now everybody would realize how difficult 

our work was. 

Nothing could be made out that one 

might say it could be the reason for the 

barking of the village dogs. 

§ 24. The Modal of Karîn. The verb karîn ‘to be able’ in the past subjunctive 

and future perfect corresponds to the English modal ‘could’ or ‘would 

be able.’ When the modal indicates present or future time it is followed by 

the present subjunctive, as in the following examples: 

Gava mirov pirsek wilo ji te bike, tu ê 

navê kîjan romana xwe bidî? —Mixabin, 

ez ê nikaribim bersiva vê 

bidim. 

Ji bo ku ew bikaribe alfabeya xwe di 

nava kurdan de belav bike, ew biryara 

derxistina kovarekê dide. 

Asûrî, ereb, ermen, û faris cîranên me 

ne û yên herî kevin in, lê mixabin di 

bareya edebiyata wan de tiştekî 

nizanim ku bikaribim ya me û yên 

wan bidim ber hev. 

THE VERB 

When someone asks you such a question, 

which novel of yours would you 

name? —Unfortunately I wouldn’t be 

able to give him an answer. 

So that he could spread his alphabet 

among the Kurds he decided (hist. 

pres.) to bring out a journal. 

Assyrians, Arabs, Armenians, and 

Persians are our neighbors, and very 

anciently so, but unfortunately I don’t 

know anything about their literatures 

that I could compare ours with theirs. 

§ 25. The Irrealis Mood. Kurmanji Kurdish is particularly rich in irrealis— 

or contrafactual—modals. There are two modal tenses devoted to the irrealis, 

a past conditional and a past perfect conditional, of which there are two 

varieties. 

§ 25.1. The Past Conditional. The past conditional is made by prefixing bíand 

adding the following endings to the past stem. In close compound verbs 

the bí- prefix may be omitted. 

61

CONSONANT-FINAL STEM VOWEL-FINAL STEM 

bí- stem -ama bí- stem -ana bí- stem -ma bí- stem -na 

bí- stem -ayî bí- stem -ana bí- stem -ya bí- stem -na 

bí- stem -a bí- stem -ana bí- stem -ya bí- stem -na 

The past conditional of intransitives is intransitive and non-ergative; the 

past conditional of transitives is ergative. 

INTRANSITIVE ERGATIVE 

ez bihatama em bihatana wî bidîtama wî bidîtana 

tu bihatayî hun bihatana wî bidîtayî wî bidîtana 

ew bihata ew bihatana wî bidîta wî bidîtana 

ez nehatama em nehatana wî nedîtama wî nedîtana 

The past conditional of bûn does not normally have the bi- prefix when it 

means ‘be.’ Its conjugation is as follows: 

ez bûma em bûna 

tu bûya hun bûna 

ew bûya ew bûna 

In compound verbs and when it means ‘become,’ the past conditional of 

bûn does have the bi- prefix. 

Nêçirvanekî herî dilêr jî newirî bû bi 

roj di nav re derbas bibûya. 

Wê ferqiyeta herdu zaravayên kurdî 

yên mezin hêdî hêdî hindiktir bibûya. 


Even a really intrepid hunter would not 

have dared to pass through in the daytime. 

The difference between the two large 

Kurdish dialects would gradually have 

decreased. 

The past conditional is used (1) as the complement to the past perfect 

tense of karîn, which is, as has been stated, the normal equivalent to the 

English past tense of ‘be able.’ While the present tense of karîn is followed 

by the present subjunctive, in some dialects the past perfect is followed by 

the past conditional. See the following examples. 

62

Wek berê îdî nikaribû barê giran hilgirta. 

Heta destpêka salên 1930’î jî, Celadet 

Ali Bedir-Xan nikaribû nameyek bi 

kurdî binivîsanda. 

Her miletî di hundurê sînorên împeretoriyê 

de dikaribû hunera xwe bi pêş 

bixista, edebiyata xwe biafiranda, bi 

zimanê xwe perwerdeya xwe bikira. 

He wasn’t able to carry heavy loads any 

more like before. 

Until the beginning of the 1930s Jeladet 

Ali Bedir-Khan couldn’t write a letter 

in Kurdish. 

Every nationality within the borders of 

the empire could advance its own art, 

create its own literature, and carry out 

its education in its own language. 

(2) It is similarly used as the complement to the past tense of diviya or 

diva bû, the past and past perfect tenses of divê ‘must, have to,’ and in 

some dialects as the complement to the past tense of xwestin ‘to want.’ 

Mîr Zoro nedixwast navê sultan 

bibihîsta. 

Di vê dersê de her şagirtekî diva bû li 

ser serpêhatiyek xwe bipeyiviya yan jî 

çîrokek ji çîrokên ku bihîstibû bigota. 

Li gorî peymana Îngilîz û Sovyetiyan 

û li gorî biryara Yekîtiya Neteweyan, 

diviyabû Sovyet di demeke kurt de ji 

Îranê derketa. 

THE VERB 

Mir Zoro did not want to hear the sultan’s 

name. 

In that class every student had to speak 

about an adventure or to tell a story he 

had heard. 

In accordance with the Anglo-Soviet 

pact and in accordance with the decision 

of the League of Nations, the 

Soviets were supposed to withdraw 

from Iran in a short time. 

(3) It is used for the verb bûn ‘to be’ in both parts of a past contrafactual 

conditional (see §25.2). 

§ 25.2 The Past Perfect Conditionals. There are two past perfect conditionals 

in use, but they seem to be mutually exclusive, i.e. depending on 

dialect a given speaker will use either one or the other. (1) The first past 

conditional is formed by prefixing the subjunctive prefix bí- for the affirmative 

or né- for the negative and suffixing -(y)a to the past perfect: 


ez bíhatibûma em bíhâtibûna min bídîtibûya me bídîtibûya 

63

tu bíhatibûya hun bíhatibûna te bídîtibûya we bídîtibûya 

ew bíhatibûya ew bíhatibûna wî bídîtibûya wan bídîtibûya 

ez néhatibûma em néhatibûna min nédîtibûya me nédîtibûya 

tu néhatibûya hun néhatibûna te nédîtibûya we nédîtibûya 

ew néhatibûya ew néhatibûna wî nédîtibûya wan nédîtibûya 

(2) The second past conditional is formed by prefixing the subjunctive bíor 

né- and substituting ba- in place of bû in the past perfect. 


ez bíhatibam em bíhatiban min bídîtiba me bídîtiba 

tu bíhatibayî hun bíhatiban te bídîtiba we bídîtiba 

ew bíhatiba ew bíhatiban wî bídîtiba wan bídîtiba 

ez néhatibam em néhatiban min nédîtiba me nédîtiba 

tu néhatibayî hun néhatiban te nédîtiba we nédîtiba 

ew néhatiba ew néhatiban wî nédîtiba wan nédîtiba 

The past conditional mood is used in the following instances: 

(1) In past contrafactual conditional sentences, the verb of the protasis 

(the “if” clause) is in the past perfect conditional mood (with or without 

bi-), and the verb of the apodosis (the result clause) is in either the past perfect 

conditional or the future perfect conditional. When either part of a past 

contrafactual conditional contains the verb bûn, it is in the past conditional, 

not the past perfect conditional. When the apodosis contains the verb karîn, 

it is usually in the future perfect conditional. 

Ma eger Aristo ne yunanî, lê çînî bûya, 

wê bikaribûya felsefa xwe pêk bîne? 

Mewlana eger ne parsî, lê meselen bi 

tirkî nivîsandibûya, ma wê bikarîbûya 

Mesnewî biafirîne? 

Ger ez neçûbûma Dêrikê, min Girê 

Tûrcelê nedîtiba. 


64 

If Aristotle had been not Greek but 

Chinese, would he have been able to 

put his philosophy together? 

If Mevlana had written not in Persian 

but, for instance, in Turkish, he 

wouldn’t have been able to create the 

Masnavi, would he? 

If I hadn’t gone to Dêrik, I wouldn’t 

have seen Turjel Hill.

Ez bawer im ger ez ne kurd bûma jî, 

min ê dîsa li ser kurdan binivîsanda. 

Ger wilo dom bikira ew ê şerpeze û dîn 

bibûya. 

Ger wî destê xwe ji siyasetê bikişanda, 

wî ê hewcedariya ku ew nameyeke 

dirêj ji Mustefa Kemal Atatürk re 

bişîne, nedîta. 

I believe that, even if I weren’t a Kurd, I 

would have written about Kurds anyway. 

If it had continued like that, he would 

have gone crazy. 

If he had given up politics, he would not 

have considered it necessary to send a 

long letter to Mustafa Kemal Atatürk. 

The phrase ne ji … bûya ‘were it not for …’ is a past conditional construction. 

Ne ji Celadet Beg bûya, me nizanîbû 

ku zimanê kurdî zimanê nivîsandinê 

ye an na. 

Were it not for Jeladet Beg, we wouldn’t 

have known whether Kurdish was a language 

for writing or not. 

(2) as a past or modal complement of past constructions that demand a 

subjunctive, like lazim in the first example and complement to an indefinite 

antecedent in the second: 1 

Lêbelê lazim bû ku me ji derekê ve 

dest bi vî karî bikira û me kir. 

Rîskeke mezin hebû ku wan ez tewqif 

bikirama. 

Diviyabû Sovyet di demeke kurt de ji 

Îranê derketa. 

Xelkê wê çaxê newêrîbûn xwe nêzîkê 

kesên sosyalîst bikirana. 

THE VERB 

On the other hand, it was necessary that 

we begin this labor somewhere, and so 

we did. 

There was a great risk that they would 

arrest me. 

The Soviet [Union] was supposed to 

have withdrawn from Iran in a short 

time. 

People at that time didn’t dare to get 

close to socialist persons. 

1 

Some writers follow the Persian model and use the present subjunctive after 

these expressions, but the past conditional is much more commonly used. 

65

Te dixwest jinek porzer û laş spî û 

dagirtî bi te re baya. 

You wanted there to be a blond-haired, 

white-skinned, well-built woman with 

you. 

Some writers use it after berî ku ‘before’ with reference to past time: 1 

Aw nivîsarên ku ji Hawarê re dihatin 

şandin, berî ku bihatana weşandin 

kesî ew di ber çav re derbas dikirin? 

Did anyone review the writings that 

were sent to Hawar before they were 

published? 

(3) Following a past perfect or modal of karîn ‘to be able’ for an unfulfilled, 

unfulfillable, or unrealized situation, i.e. what one couldn’t do, 

couldn’t have done, could have done but didn’t, or should or shouldn’t have 

done. 

Di mehên destpêkê de ez nikaribûm jê 

re bibûma alîkar. 

Ew dikaribû bibûya yek ji şaîrên dema 

xwe yê herî navdar. 

Meriv dikaribû ew bi her tiştî bi nav 

bikirina, lê ne … 

Îmkanên min ku ez bikaribûma vegeriyama 

Batmanê, Sêrtê an jî Diyarbekirê 

bimama, bijiyama, tune bû. 

Kesên ku bikaribana binivîsiyana jî 

gelekî kêm bûn. 

In the initial months I wasn’t able to be 

helpful to him. 

He could have become one of the most 

famous poets of his age. 

One could call them anything but not … 

There were no possibilities for me that I 

could return to Batman, Siirt, or even 

Diyarbekir and remain and live there. 

Persons who could write were very few. 

With the addition of ê/wê/dê to the past conditional, a future conditional 

modal (‘would, should’) is produced. 

Berî min, kesin din ev şixul bi ser 

xistibûn. Çima min ê nekira? 

Lê wî biryara xwe dabû, wî ê bixwenda. 


Others before me had put this business 

in their heads. Why shouldn’t I do it? 

But he had made his decision: he would 

study. 

1 

Other writers prefer the present subjunctive exclusively after berî ku. 

66

Ez pê bawer bûm ku meriv ê bikaribûya, 

bi zimanê kurdî, romanek ava 

bikira. 

Ji rûniştevanên wê, mirov dê bigotaya 

Kurdistan e. 

I believed that one should be able to produce 

a novel in Kurdish. 

To judge by the inhabitants of it, one 

would say it was Kurdistan. 

Ew ê gelek nebaş bibûya. It would have been very bad. 

(4) After xwezî ‘would that, I wish’ or the verb xwiziyan ‘to wish’ for 

unfulfillable wishes in the past, often without the bi- prefix. 

Ax, xwezî wî zanîbûya ez çiqasî bi vê 

peyvê diêşiyam. 

Xwiziya wî satila Nazî jî bi xwe re anî 

ba bo tijî av bike. 

THE VERB 

Oh, would that he had known how 

pained I was by those words. 

He wished he had brought Nazi’s bucket 

too to fill it with water. 

§ 26. The Passive Voice. The passive voice is constructed from the verb 

hatin (conjugated in all persons, moods, and tenses) plus the infinitive. Examples 

of the passive are the following conjugations of hatin dîtin ‘to be 

seen.’ For any other passive verb, simply substitute the infinitive for dîtin. 

PRESENT INDICATIVE PRESENT SUBJUNCTIVE 

‘I am seen, &c.’ ‘that I be seen, &c.’ 

ez têm dîtin em tên dîtin ez bêm dîtin em bên dîtin 

tu têyî dîtin hun tên dîtin tu bêyî dîtin hun bên dîtin 

ew tê dîtin ew tên dîtin ew bê dîtin ew bên dîtin 

FUTURE SIMPLE PAST 

‘I will be seen, &c.’ ‘I was seen, &c.’ 

ezê bêm dîtin emê bên dîtin ez hatim dîtin em hatin dîtin 

tê bêyî dîtin hunê bên dîtin tu hatî dîtin hun hatin dîtin 

ewê bê dîtin ewê bên dîtin ew hat dîtin ew hatin dîtin 

PRESENT PERFECT PAST PERFECT 

‘I have been seen, &c.’ ‘I had been seen, &c.’ 

ez hatime dîtin em hatine dîtin ez hatibûm dîtin em hatibûn dîtin 

67

tu hatiye dîtin hun hatine dîtin tu hatibûyî dîtin hun hatibûn dîtin 

ew hatiye dîtin ew hatine dîtin ew hatibû dîtin ew hatibûn dîtin 

PAST SUBJUNCTIVE PAST CONDITIONAL 

‘that I have been seen, &c.’ ‘had I been seen, &c.’ 

ez hatibim dîtin em hatibin dîtin ez bihatama dîtin em bihatana dîtin 

tu hatibî dîtin hun hatibin dîtin tu bihatayî dîtin hun bihatana dîtin 

ew hatibe dîtin ew hatibin dîtin ew bihata dîtin ew bihatana dîtin 

PAST PERFECT CONDITIONAL I PAST PERFECT CONDITIONAL II 

‘I would have been seen, &c.’ ‘I would have been seen, &c.’ 

ez bíhatibûma dîtin em bíhâtibûna dîtin ez bíhatibam dîtin em bíhatiban dîtin 

tu bíhatibûya dîtin hun bíhatibûna dîtin tu bíhatibayî dîtin hun bíhatiban dîtin 

ew bíhatibûya dîtin ew bíhatibûna dîtin ew bíhatiba dîtin ew bíhatiban dîtin 

In the present and present subjunctive of hatin, the third-person singular 

forms are sometimes tête and bête (cf. Sorani ﻪـــ jkﺑ betà) instead of tê and bê, 

as in the first two examples below. The agent of a passive verb is expressed 

by the circumposition ji aliyê … ve. 

Em hêvîdar in ew ê jî di nêzîk de bête 

çap kirin. 

Her ziman û edebiyat bi hin nav û 

kesan ve tête nasîn. 

Ji xwe ez ji welatê xwe hatibûm dûrxistin. 

We are hopeful it will soon be published. 

Every language and literature is known 

by a few names and persons. 

I had been exiled from my country by 

my own self. 

Bi salan bi vî navî ve hatiye naskirin. He has been known for years by this 

name. 

Ew di nava kurdên her çar perçeyên 

welêt de tê naskirin û hezkirin. 

lê carekê hatibû vêxistin û divabû ku 

were kişandin. 


It is known and loved among Kurds of 

all four parts of the country. 

but once it had been lit it would have to 

be smoked. 

Gavên wî bi lez pêş ve dihatin avêtin. His steps were being taken quickly. 

68

Sê rê hebûn; an ez dê bihatama girtin, 

di girtîgehê de biriziyama, an ez ê ji 

aliyê MÎTê ve bihatma kuştin, an jî 

min ê welatê xwe terk bikira. 

Stranên ku heta niha nehatine gotin, 

zimanê ku nehatiye vejandin, 

edebiyata ku nehatiye nivîsandin, 

klasîkên ku nehatine çapkirin û 

belavkirin, kultura ku nehatiye 

nasandin û gelek tiştên din… 

There were three alternatives: I would be 

caught there and thrown into prison, or 

I would be killed by the MIT, 1 or I 

would leave my country. 

Songs that haven’t been sung yet, a 

language that hasn’t been revived, 

literature that hasn’t been written, 

classics that haven’t been printed or 

published, a culture that hasn’t been 

recognized, and a lot of other things… 

§ 27. Postposed Verbal Complements. Directional complements often follow 

the verb directly and are in the oblique case without a preposition. 

Min pêşniyaza xwe şand Swîsreyê. I sent my proposal to Switzerland. 

ew çend libên ku digihîştin wan 

welatan jî 

Ew ji welatê xwe dengbêj û stranbêjên 

tîne Stenbolê. 

even those few copies that reached those 

countries 

He brings singers from his country to 

Istanbul. 

The postposed complement is sporadically indicated by the addition of e 

to the verb, but this is not so regular a feature of Kurmanji as it is in Sorani 

(see Sorani §44). The addition of the directional -e to most forms of the past 

tense makes most resulting verbs indistinguishable from the present perfect 

tense, although the third-person singulars are different (pres. perf. hatiye 

‘has come’ vs. directional hate ‘came to’). Context usually makes the tense 

clear. 

Ez çûme Sûriyê. I went to Syria. 

Me ji gund barkire Nisêbînê. We moved from the village to Nusaybin. 

Dengê xişxişekê hate min. A scratching sound came to me (= 

reached my ears). 

A postposed third-person pronominal complement is indicated by the ad- 

1 MIT, Millî İstihbarat Teşkilatı, National Intelligence Organization, the Turkish 

secret police. 

THE VERB 

69

Ew di wir de dide xuya kirin, ku kurd 

ne tirk in. 

THE VERB 

71 

There he makes it clear that Kurds are 

not Turks.


§ 29. Subordinate Clauses and Subordinating Conjunctions. Subordinating 

conjunctions in Kurdish consist generally of prepositions + ku. A short 

list of common subordinating conjunctions follows: 

berî (or beriya) ku (+ pres. subj.) 

before 

bê(î) ku (+ pres. subj.) without 

çaxê ku when 

da ku (+ pres. subj.) in order that 

digel ku although 

dema (ku) when 

gava (ku) when 

gelo whether 

gorî ku as 

hema ku as soon as (+ past or 

pres. subj.) 

herwekî ku just as 

heta (ku) (+ pres. subj.) in order 

that; (+ past) until 

ji ber ku because, on account of 

the fact that 

ji bo ku (+ pres. subj.) in order 

that 

jibona (ku) (+ pres. subj.) in 

order that 

ku (+ pres. subj.) in order that 

madem ku as long as 

mîna ku as though 

paşê ku after 

piştî ku after 

ta ku as long as 

weke (ku) as 

wexta (ku) when 

Conjunctions that mean ‘after’ (paşê ku, piştî ku) are followed by an indicative 

verb, present or past according to sense. 

Paşê ku min pîsîtiya wan dît, ez ji wan 

bi dûr ketim. 

Piştî ku vî merovî çend gotinên xwe 

peyivî, şagirt rûniştin. 

After I saw how bad they were, I avoided 

them. 

After this man spoke his few words, the 

pupils sat down. 

Conjunctions that mean ‘before’ are normally followed by a present subjunctive 

verb. The correct tense for English translation is gained from context. 

Berî ku ewrekî reş yê şînê bi ser vî 

bajarî de bigire, ji pişt çiyan rojeke 

bêhawe xweş bilind dibe. 

Before a black cloud of mourning covers 

this city, an extraordinarily nice day 

breaks from behind the mountains. 

72

Beriya ku em dest bi dersên xwe bikin, 

dixwazim ji we re çêlî tiştekî bikim. 

Berî ku ez bersiva vê pirsa te bidim, ez 

tiştekî biçûk li ser gotina we bêjim. 

Berî ku ez derkevim derveyî welêt, min 

soranî nebihîstibû. 

Berî ku leşker li ber xwe binêrin, Ferzende 

ajote ser wan 

Before we start our lessons, I want to 

discuss something with you. 

Before I answer this question of yours, 

let me say a little something about what 

you all have said. 

Before I wound up outside the homeland, 

I hadn’t heard Sorani. 

Before the soldiers looked in front of 

themselves, Ferzende attacked them. 

Conjunctions that mean ‘when’—dema (ku), gava (ku), çaxê (ku), wexta 

(ku)—are normally followed by an indicative verb (past, present, or future 

according to sense). 

Gava ku mirov ji derve li avahiya 

hotêlê dinihêrî, hotel gelekî xweş û 

luks xuya dikir. 

Pirr nivîskar, dema dixwazin li ser 

kurdan binivîsin, jiyana kurdî di 

pencerek teng de dibînin. 

Dema em dê bighêjin Ewropa keçên 

porzer li Ferensa û li Swêdê wê li ser 

porê me dîn bibin. 

Dibe ku anuha pir neyêşe, lê wexta ku 

êşiya, tu bibêje, em derman bidine te. 

When one was looking at the hotel building 

from the outside, it looked very 

nice and deluxe. 

Many writers, when they want to write 

about Kurds, see Kurdish life through a 

narrow window. 

When we get to Europe, blonde girls in 

France and Sweden will go crazy over 

our hair. 

It shouldn’t hurt much anymore, but 

when it hurts, you tell us so that we 

may give you some medicine. 

All conjunctions that mean ‘in order that’ are followed by a present subjunctive 

verb (except karîn and zanîn, which use the past subjunctive form 

for the present subjunctive). 

Ji bo ku bê tirs û fikarê bikaribim 

razêm, min di serê xwe de pîlana ku 

ezê çawan bikaribim wî benderuhî 

bikujim, çêdikir. 


73 

In order that I might be able to sleep 

without fear or worry, I was formulating 

a plan in my head how I could kill 

that creature.

Divê tu herî bajêr, ji bo ku tu têkevî 

mektebê. 

Serdar Îhsan Nûrî, Ferzende digel şêst 

siwarî şande nav eşîrên serhedan da 

ku sedek hesp peyda bike. 

Em radipelikîn penceran da ku em 

çîrokan bibihîzin. 

You have to go to town in order that you 

attend to school. 

Commander Ihsan Nuri, sent Ferzende 

with sixty cavalrymen among the tribes 

of the borders in order to find a hundred 

horses. 

We used to creep up to the windows in 

order to hear the stories. 

Conjunctions like weke ku ‘as,’ which do not necessarily take a following 

subjunctive, may do so when doubt is implied. 

Weke ku hun zanin… As you may know… 

Compare the above example with the following, where no doubt is implied: 

Weke ku hun dizanin… As you know… 

The conjunction her ku has a variety of meanings for translation, but the 

basic meanings are “the more…the more” when there is a comparative 

involved (or implied) and “every time” for temporals. 

Her ku roj bilind dibe, Mehabadî 

dikevin tevgerê. 

Her ku ber bi dibistanê tê û nêzîktir 

dibe, bêtir jî diyar dibe ku kalekî 

salmezin e. 

Her ku hejmareke nû ya kovarê 

derdiket, ew mîna zarokekî dilşa 

dibû. 


The higher the sun rises, the more the 

Mahabadis fall into activity. 

As he approaches the school, the closer 

he comes, the more it becomes apparent 

that he is an old man of great age. 

Every time a new issue of the journal 

would come out, he used to be as happy 

as a child. 

Her ku with a 3rd-person singular form of çûn in an appropriate tense is 

used for the constant increase of something (“to keep getting…”). 

Dengê ji ezmên herku diçû bêtir dibû. The noise from the sky kept getting 

louder. 

Her ku diçe dunya piçûk dibe. The world keeps getting smaller. 

74

Tirs herku çû bêtir bû û tamarên 

Şerko sist kirin. 

The fear kept getting more and weakening 

Sherko’s nerves. 

§ 30. Relative Clauses. Relative clauses in Kurdish are introduced by the 

relative pronoun ku (or the variant ko) ‘who, which, that.’ Unmodified 

antecedents of the relative are in the construct case (tiştê ku ‘the thing that,’ 

sala ku ‘the year which,’ welatekî ku ‘a country that,’ tiştekî ku ‘a thing 

which,’ tiştên ku ‘things that,’ çîrokên ku ‘stories which’). Modified antecedents 

have the construct extender (zimanê me yê ku ‘our language, 

which,’ dayka xwe ya ku ‘his mother, who,’ tiştên din yên ku ‘other things 

which’). When relative clauses are embedded within the main clause, there 

is no distinction between restrictive and nonrestrictive relative clauses. 

Min meqaleyên ku bi zimanê kurdî 

hatibûne nivîsandin dîtin. 

Ji dengê zarokên ku li der û dor dilîstin 

pêştir deng tunebû. 

Digel ku gelek salên dirêj di ser re 

derbas bûne, ew alfabe û rêzimana 

ku ji aliyê Celadet Bedir-Xan ve hatiye 

danîn û di kovarên wî de hatiye bikaranîn, 

îro jî bersiva hewcedariya 

zimanê kurdî dide. 

Ew wî zimanê ku li ber mirinê ye jîndar 

dike. 

I saw articles that had been written in 

the Kurdish language. 

There was no sound from the children 

who had been playing in the vicinity 

before. 

Although many long years have passed, 

the alphabet and grammar that were 

established by Jeladet Bedir-Khan and 

were used in his journals satisfy the 

needs of the Kurdish language even 

today. 

He is revivifying this language, which is 

on the verge of dying. 

When relative clauses follow the main clause they are introduced by yê 

ku, ya ku, and yên ku and are nonrestrictive. 

Dengê segên gund Şerko dîsa hişyar 

kir, yê ku ji kêfxweşiyê hema hindik 

mabû bifire. 


Li ser milek wî jî tûrek mezin hebû, yê 

ku di hindirê xwe de şekir û tiştên din 

yên ku ji qaçaxçiyan hatibûn kirîn, 

dihewandin. 

75 

The sound of the village dogs once again 

awoke Sherko, who was almost flying 

from happiness. 

Over one of his shoulders there was a 

large sack, which contained sugar and 

other things that had been bought from 

smugglers.

With the exception of temporal expressions (‘the year in which,’ ‘the 

days during which,’ etc), in relative clauses in which the antecedent is other 

than the subject or object of the verb in the relative clause (i.e. types like 

‘the thing of which I was afraid,’ ‘the man with whom I went’), the syntax of 

the relative is indicated by a referent pronoun (literally “the thing which I 

was afraid of it,” “the man who I went with him”). 

Tiştê ku Celadet Bedir-Xan jê ditirsiya, 

bi serê kurdên Tirkiyeyê ve 

hatiye. 

Gelo tu çima naçî wî welatê ku tu li wir 

ji dayikê bûyî û evqasî jê hez dikî? 

Mêrik odeya min û nivînê ku ezê tê de 

razêm, nîşanî min da. 

The thing of which Jeladet Bedir-Khan 

was afraid has happened to the Kurds of 

Turkey. 

I wonder why you don’t go to that country, 

where you were born and which 

you like so much. 

The fellow showed me my room and the 

bed in which I would sleep. 

Temporal expressions do not normally have a referent pronoun, and the 

relative ku after temporal expressions is usually best translated as ‘when.’ 

Piştî sala 1972 ku derketim Ewrûpê… After the year 1972, when I went off to 

Europe… 

Piştî 12ê Êlûna 1980, ku cunta sisiyan 

a faşîst li Tirkiyê hate ser hikim… 

After September 12, 1980, when the 

third fascist junta came to power in 

Turkey… 

Relatives without noun antecedents use yê ku ‘he who,’ ya ku ‘she who,’ 

and yên ku ‘those who’ or kesê ku ‘one who,’ kesa ku ‘one (f) who,’ and 

kesên ku ‘persons who.’ 

Ya ku ji min re derî vekir berdestka wê 

bû. 

Îro di nava kurdên me yên Sûriyê de 

yên ku kurdî bi alfabeya erebî dinivîsînin, 

çi bigire tune ye. 

Ew kesên ku dixwazin huner û edebiyat 

bikevin bin bandora polîtîkaya 

rojê… 


76 

The one (fem.) who opened the door for 

me was her servant. 

Today among our Kurds in Syria, those 

who write Kurdish in the Arabic alphabet 

are practically nil. 

Those persons who want art and literature 

to come under the influence of the 

politics of the day…

As in English, there is an occasional elipsis of the relative ku when the 

relative is the object of the verb in the relative clause. 

Min fahm kir ku tiştên min nivisîbûn, 

ne şiîr bûn. 

Te xwest bibî başoke, ew teyrê te pirr jê 

hez dikir. 

I understood that the things I had written 

were not poetry. 

You wanted to become a falcon, that 

bird you liked so much. 

§ 31. The Emphatic Jî. The Kurmanji enclitic jî, equivalent to the Sorani 

enclitic ﺶـــf -îsh, the Persian ﱒ, and the Turkish de/da, emphasizes the word 

that precedes it. Its meanings range from ‘even’ to ‘also,’ but it is often untranslatable 

since the function it serves is taken care of in English by voice 

inflection and intonation (italicization or underscore in writing). It is often 

helpful to think of jî as a spoken underscore. 

Bêguman ew ne Xweda ye. Kêmasî û 

şaşiyên wî jî hene. 

Min mamostetiya zimanê erebî dikir û 

ez demekê jî midûrê dibistanê bûm. 

Di gelek waran de ew hê jî mamostayiya 

me dike. 


Of course, he isn’t God. He too has 

weaknesses and faults. 

I used to teach the Arabic language, and 

also for a time I was a school principal. 

In many respects he is still teaching us. 

§ 32. Expressions of Temporal Duration. There are two constructions for 

temporal duration, the first of which is the more commonly used. 

(1) The formula for present expressions of temporal duration (“I’ve been 

here for two hours”) is as follows: (bi) length of time + e (or in) + (optional 

ku) + present-tense affirmative verb or present-perfect negative verb. 

Du saet e ku ez li vir im. I’ve been here for two hours. 

…zimanekî mîna kurdî ku bi sedsalan 

e nebûye zimanê nivîsandinê 

…a language like Kurdish, which has 

not been a language of writing for centuries 

Ji kengê ve ye ku tu bi kurdî dinivîsî? Since when have you been writing in 

Kurdish? 

77

Hefteyek e ku min ew nedîtime. I haven’t seen him for a week. 

Bîst û yek sal e ku ez neçûme welêt. I haven’t gone to the homeland for 

twenty-one years. 

Ev heftê sal in ku gelê kurd ji derdê vê 

nexweşiya han dinale. 

The Kurdish nation has been complaining 

of the pain of that very sickness for 

these seventy years. 

In past expressions of temporal duration (“I had been here for two hours 

when…”), the formula is: length of time + bû + (ku) + past-tense affirmative 

verb or past-perfect negative verb. 

Du saet bû ku ez li vir bûm. I had been here for two hours. 

Bîst û yek sal bû ku ez neçûbûm welêt. I hadn’t been to the homeland for 

twenty-one years. 

(2) The second construction literally means “this is my (X amount of 

time) that I am (doing something),” as in the following: 

Ev panzdeh salên min in ez têgihîştime, 

ku welatekî bê ziman ne tu 

welat e. 

Ev 55 salên min in ku ez di nava vê 

xebatê de me. 

Deh salên te li şehri Parîsê derbas 

bûbûn. 


For fifteen years now I’ve understood 

that a country without a language is no 

country (lit. “these are my fifteen years 

I have understood that…”). 

I’ve been in the midst of this struggle for 

55 years now (lit. “these are my 55 

years that…”). 

You had been in the city of Paris for ten 

years (lit. “your ten years had passed”). 

§ 33. Sequence of Tenses After Past Verbs of Perception. While presenttense 

verbs of perception (seeing, hearing, thinking, realizing, feeling, 

guessing, &c.) do not pose any particular problem for English-speakers, 

past-tense verbs of perception are followed, as in Persian, by the tense of 

the verb that would have been used by the speaker at the time of the perception. 

In English all such verbs are thrown back by one tense. 

78

Wî hîs kir ku tenê ye. He felt he was alone. (i.e., at the time, he would 

have verbalized his feelings 

as “I am alone”) 

Ez têgihîştim ku zimanekî 

min yê taybetî heye. 

Min dîtim ku mamoste 

ne tê ye. 

Em difikirîn ku ev roj ê 

neyê. 

Mîna ku dizanibû wê 

polîs destê wî kelemçe 

bikin, herdu destên xwe 

dirêjî polîs kirin. 

Min zanîbû wê saetê ava 

germ peyda nabe. 

I came to the realization 

that I had a special language. 

I saw that the teacher was 

not there. 

We used to think that this 

day wouldn’t come. 

As though he knew the 

police were going to 

handcuff him, he extended 

both his hands 

toward the policemen. 

I realized that at that hour 

there was no hot water to 

be found. 

(i.e. what I said to myself 

at the moment of realization 

was, “I have a special 

language”) 

(i.e. what I would have 

said to myself at that 

moment was, “The 

teacher is not here”) 

(i.e. what we used to think 

was, “That day will not 

come”) 

(i.e., at the time, he would 

have said to himself, “the 

policemen are going to 

handcuff me”) 

(i.e., at the time, I would 

have said to myself, 

“there is no hot water”) 

§ 34. Questions with Ma. The particle ma, which is the equivalent of the 

Persian ﺮ ـﮕﻣ ـ , introduces an affirmative question to which a negative answer is 

expected (English, “you don’t know, do you?”). 

Ma rast e? That’s not right, is it? 

Ma ez ê karibim careke din rûyê dinyê 

bibînim? 

Ma ji bo me tu derên bê tehlîke, bê 

tirs hene? 


I won’t ever be able to see the face of the 

earth again, will I? 

For us there aren’t any places without 

danger, without fear, are there? 

It also introduces a negative question to which an affimative answer is expected 

(English, “it rained last night, didn’t it?”). 

Ma em jî eynî tişt nakin? We do the same thing, don’t we? 

79

Ma tu ne herdem di odakê de yî? You are always in a room, aren’t you? 

The reply to such a question need not be in the affirmative, but an affirmative 

expectation is implied by the asking of such a question, as in the following 

exchange: 

Gava mêrik bêdeng ma, jinikê dîsa 

got, 

—Erê, ma ne wilo ye? 

—Na, ne wilo ye! mêrik bi hêrs got. 

When the husband remained silent, the 

wife said once again, “Yes, that’s how it 

is, isn’t it?” 

“No,” the husband said irritatedly, “it’s 

not like that!” 

Ma also has the contradictory force of ‘but,’ particularly in questions that 

also contain an interrogative (‘who,’ ‘where,’ ‘why’) or gelo, which introduces 

a “wondering” querry and can be implied. 

Çavên te girtî bûn û germa dijwar laşê 

te sist kiribû, te gêj kiribû. Ma hişê te 

li ku bû dema telefona li ber te, li ser 

masa te, lê xist? 

Your eyes were closed, and the oppressive 

heat had weakened your body, had 

made you dizzy. But where was your 

mind when the telephone in front of 

you on your desk rang? 

Erê, ez im, ma tu kî yî? Yes, it’s me, but who are you? 

Min xwe dît di Xoşnav de… ma gelo 

ewê xwe di hinekên din de bibîne? 


I saw myself in Khoshnav, but I wondered 

if he would ever see himself in 

others. 

Ma saet çand e? I wonder what time it is. 

80

READINGS IN KURMANJI 

QEDRÎCAN 

[Qedrîcan ku navê wî yê esasî Abdulqadir Ezîz Can bû, yek ji şaîr û nivîskarên herî 

bi quwet ê mekteba “Hawar”ê bû. Ew him şaîr û him jî pexşannivîskar bû. Digel 

gelek şiîrên wî yên bedew, gelek kurteçîrokên wî yên xweş û nûjen hene. Ew sala 

1916’an li Dêrika Mêrdînê hate dinê. Wî li mekteba gund dest bi xwendinê bir û 

paşê li Xwendegeha Bilind a Mamostayan li Îzmîrê xwend û bû mamosta. Wî li 

Anteqyê û li Îskenderûnê mamostatî kir.] 1 

Rojên Derbasbûyî 

Piştî jiyineke sê salan jiyineke tal û şêrîn ez ji Amûdê bi dûr diketim… 

Çend hevalên min ên fedakar û çend sûxteyên min ên wefakar dora timobîla 

me girti bûn. Yek, du heval xuya ne bûn; Xwedê zane ne ji bêbextî, dibe ko 

ji diltengiya ji hev qetandinê çavên wan bar ne bû bû û ne hati bûn… 2 

Bi kel û girî min û hevalan destên xwe bi hustiwên hev re bir û anîn. Me 

hevdû dispart Xwedê… Bi germiyeke wusan me destên hev diguvaşt ko 

dilên me ji hev re digotin: Emê her û her heval û bira bimînin… 3 

1 nav m name; esasî original; şaîr m poet; nivîskar m writer; herî very; bi quwet 

powerful; mekteb f school; Hawar a Kurdish journal; him…him both…and; pexşan 

f prose; şiîr poetry; bedew splendid; kurteçîrok f short story; nûjen modern; 

hatine dinê to be born; dest birin bi (+ inf.) to begin; xwendegeh f school; bilind 

high; Anteqya Antioch; Îskenderûn Alexandretta; mamostatî kirin to teach. 

2 jiyin = jîyîn life; tal bitter; şêrîn sweet; Amûda ‘Amūdā, a town in Syria near 

Qāmishlī; bi dûr ketin (kev) ji to leave behind; heval friend; fedakar devoted; 

sûxte theological student; ên = yên; wefakar faithful; dora … girtin to surround; 

timobîl f automobile; xuya bûn to show up; bêbextî disloyalty; ko = ku here ‘as if’; 

diltengî f sadness; ji hev qetandin to part from one another; çavên wan bar 

nebûbû ‘they hadn’t been able to bear the sight.’ 

3 kel û girî crying and weeping; hustu m neck; spartin Xwedê to entrust to God, 

to say goodbye; germî f warmth; wusan thus; guvaştin (guvêş) to squeeze; her û 

her forever and ever; man (mîn) to remain. 

86

Gava timobîl bi rê ket, bê hemd çend hêsir ji çavên min herikîn… Ji alîkî, 

ji hevalan bi dûr diketim, ji aliyê din birîna hêta min ez diêşandim; giyanê 

min dihejiya; min ne zanî bû êşa vê birînê ewê çiqas dom bike û ewê çi li 

eniya min binivîse! 1 

READINGS 

*** 

Gelek rojên xweş û pir rojên reş min li Amûdê derbas kirin. Paşiya paşîn 

ez bûm zelûlê serencameke kirêt. 2 

Gava diçûm dibistanê û vedigeriyam, dêlikek teva du cewrên xwe li ser 

riya min xuya dibûn û bi min da direyan. Cewrekî gurî bû, çavekî wê kwîr 

bû, rîşekê nêviyê rûyê wî şewitandi bû… Cewrikê din kurmî bû, mîna bi 

nexweşiya firengiyê lê be, gava direya kewtîn û kazkaza wî, nola kwîsiyê 

lablabik bi berde ma be, bi der diket… 3 

Belê van cewrikan timî dixwestin riya min bibirin… min jî guh ne dida 

wan… ne dihate bîra min ko rojekê hestiyekî bavêjim ber wan û xwe ji wan 

biparêzim. Rojekê ji nişka ve cewrikekî—Xwedê zane ê kwîr bû—ji paş ve 

bi hêta min girt û ez birîn kirim… 

Tixtoran ji min re hewa guhastin û cih guherandin berpêş û “Eyndîwer” 

nîşan kir. 4 

*** 

Timobîla me hêdî hêdî ji Amûdê bi der ket û paşê lezand; hevalan, hetanî 

1 bi rê ketin to start out; bê hamd reluctantly, unwillingly; hêsir m tear; herikîn 

to flow; ji alîkî (= aliyekî) on the one hand; ji aliyê din on the other hand; hêt f 

thigh; êşandin to hurt; giyan m soul; hejiyan to be excited; êş f pain; dom kirin to 

last; enî f forehead; nivîsîn to write. 

2 xweş good, happy; reş black, bad; derbas kirin to spend (time); zelûl despondent 

(+ construct ‘because of’); serencam f outcome; kirêt awful, vile. 

3 dêlik f bitch; teva with; cewr pup; li ser riya on front of; reyan to bark; gurî 

scabby, mangy; kwîr blind; rîş f hair; nêvî (= nîvî) half; şewitandin to burn; kurmî 

wormy; mîna like; nexweşiya firengiyê syphilis; lê bûn bi to be afflicted with; 

kewtîn barking; kazkaz f wail; nola like; kwîsî m tortoise; lablabik m marsh. 

4 

timî always; riya … birin to block the way of; guh dan to pay attention to; hestî 

m bone; parastin (parêz) to defend; ji nişka ve suddenly; ê kwîr the blind one; 

birîn kirin to wound; hewa guhastin to have a change of air; cih m place; guherandin 

to change; berpêş kirin to propose; Eyndîwer ‘Ayn Dīwār, a small place in 

Syria directly south of Cizre; nişan kirin to indicate. 

87


em ji hev wenda bûn, destên xwe ji min re kil dikirin. Timobîl, her ko diçû, 

xwe diguvaşt… li aliyê çepê çiyayên Kurdistanê li alî rastê çola Cezîrê û 

şorezara Erebîstanê diherikîn. Xunaveke bêdeng hûrik hûrik dibariya. Şifêr 

digot: Xwedê bike baran boş nebare û em xwe bigihînin Qamişlokê… 1 

Xwedê em ji herî û çiravê parastin, baran ne bariya. Lê hetanî em gihiştin 

Qamişlokê xwenavê rûyên me dialast. 2 

Bi lez û bez min xwe gihand cem tixtor. Birîna min pansiman kir û hinek 

derman da min. Roja din em gihiştin Dêrikê, li ba hevalekî bûm mêvan, lê 

bi şev xewnine bi tirs ez vediciniqandim. Birîna min diêşiya. 3 

Sibehê ez li timobîlekê geriyam, bi dest ne ket, vêcar li ser hespan me 

berê xwe da “Eyndîwerê.” Piştî du saetan em gihiştin wir. Ji xortên wir 

Fetahê Mele Sadiq û Mihemedê Mele Ehmed derketin pêşiya min û bi rûkenî 

û bi dilgermî destê min guvaştin. 4 

*** 

Di yekê Adarê de gihiştim “Eyndîwerê.” Herkesî ji min re digot: Bextê te 

baş e, tu di serê biharê de hatî vir, ji îro pê ve bihar e, bihara Eyndîwerê 

mîna bihara zozanên Kurdistanê ye. 5 

Ev fala ko herkesî ji min re vedikir, wusan derneket. Bi hêjmar, mehek û 

sê rojan, bi şev û bi roj baran bariya. Bi hezar dijwarî min xwe digihand 

dibistanê. Sûxteyên dibistanê, mîna yên Amûdê, pirê wan kurd bûn. Ji lewra 

1 lezandin to accelerate; hetanî until; wenda bûn to be lost; dest kil kirin ji…re 

to wave at; her ko diçû ‘the farther it went’; guvaştin to squeeze; çiya m mountain; 

çol countryside; Cezîre Upper Mesopotamia; şorezar f desert; Erebîstan Arabia; 

herikîn to flow; xunav f sprinkle, light rain; bêdeng silent; hûrik hûrik little by 

little; bariyan to rain down; şifêr driver; baran f rain; boş abundant; xwe gihandin 

(gihîn) to get oneself to. 

2 herî f mud; çirav f muck; parastin (parêz) to protect; hetanî by the time; 

gihiştin to reach; xwenav (= xunav) f sprinkle, light rain; alastin (alês) to lick. 

3 bi lez û bez hurriedly; xwe gihandin cem to get oneself to; tixtor doctor; pansiman 

kirin to dress; derman m medicine; li ba at the house of, with; ve-ciniqandin 

to startle. 

4 sibehê in the morning; geriyan li to look for; bi dest ketin to be found; vêcar 

then, so; hesp horse; berê xwe dan to set out for; saet hour; gihiştin (gihêj) to arrive 

at, to reach; xort m youth, young man; rûkenî f smile; dilgermî f warmth. 

5 Adar March; herkesî everybody; bext m luck; zozan m mountain pasture. 

88

READINGS 

me zû hevdû nas kir û me zû ji hev hez kir… 1 

Qederê mehekê min nikari bû dora xwe bidîta, bi şev baran… bi roj 

baran… êdî canê me bawî bû bû, hundirê me zingar girti bû. Birîna min jî 

hêj dixebitî, min bawer ne dikir ko ewê kînga rehet bibe. 2 

Piştî mehekê bi şun da, niva, roj derket, giya şîn bû, gul û çîçekên 

rengereng xuya kirin… min fam kir ko buhara Eyndîwerê bihareke welatî 

ye. Li hember: Çiyayê Cûdî, wargehê Nûh Pêxember, di bin de çemê 

“Diclê” diherike. Li berê çem “Cizîra Botan” welatê Mem û Zînê xuya dike. 

Ev her sê bargehên dîrokî di jiyîna min de wergerandineke mezin çêkirin û 

giyanê min bi axa wê derê ve girêdan… Di rojên baranê de, dost û hevalan 

ji min re digotin: Malava bihna xwe teng meke, îro sibe, baran ê bisekine, 

êdin bihar e, emê herin “Pira Bafet” seyranê, tiwê bibînî çi cihekî xweş e, çi 

cihekî xweş… Min û hevalan çend seyran çêkirin. Vêcar dora “Pira Bafet” 

bixwe hati bû. Rojekê, me xwarina xwe bi xwe re bir û em çûn “Pira Bafet,” 

pira dîrokî (dibêjin di zemanê Mîr Mihemedê yekdest de ava bûye). Bi rast 

jî cihekî pir xweş bû. Dicle, di bin lingên me re diherikî. Birca Belek rind 

xuya dibû, li ser Cûdî berfa sipî diçirisî… 3 

Hetanî êvarê em li wir man… Hevalê yekta û rûhşêrîn Mehemedê Mele 

mîna hergav weke şalûlekî dikirî şeqeşeq, ji dîwana Cizerî perçên dilşewat 

1 fal (f) ve-kirin to make a prediction; wusan like that; der-ketin to turn out; meh 

f month; dijwarî f difficulty; pirê wan most of them; ji lewra for that reason; zû 

soon; nas kirin to get to know; hez kirin ji to like. 

2 qeder f fate; can m body; bawî rheumatic; hindir m inside; zingar girtin to rust; 

hêj still; bawer kirin to believe; kînga ever; rehet bûn to get well. 

3 

giya f grass; şîn green; gul f rose; çîçek f flower; rengereng many-colored; fam 

kirin to realize; buhar f spring; welatî country (adj); hember opposite; Çiyayê 

Cûdî Mt. Judi, the mountain on which Noah’s ark came to rest; wargeh f camping 

site; Nûh Noah; pêxember prophet; çem m river; Dicle f Tigris; herikîn to flow; 

Cizîra Botan the mesopotamian region on the Botan River; welat m country; bargeh 

f headquarters; dîrokî historical; wergerandin f alteration; mezin great; ax f 

land; der f place; girê-dan bi…ve to attach to; malava ‘be reasonable’; bihn f 

breath; bihna xwe teng kirin to be upset; sekinîn to stop; êdin from now on; 

seyran (f) çê-kirin to go on an outing; pir f bridge; tiwê = tu + ê; bixwe hatin to 

come into one’s own, to be at one’s best; xwarin f food; zeman m time; yekdest as 

a piece; ava bûn to be built; birc f tower; rind beautiful; berf f snow; sipî white; 

çirisîn to gleam. 

89

dibijart û destê xwe bi aheng kil dikir û digot: 1 

“Me di dil de heye narek ko disijit seqerê 

Birîna min hêdî hêdî rehet dibû. 

Erzihala ko nivîsî me bi xûna cegerê.” 2 

*** 

Êdin wexta girtina dibistanan hat. Ji alîkî kêfxweş, ji aliyê din dilnexweş 

bûm. Ezê vegeriyama Şamê, minê hevalên xwe ên li wir û ên li ser rê 

bidîtana. Lê destê min ji Eyndîwerê û hevalên Eyndîwerê ne dibû. Şaîrekî 

çiqas rast gotiye: “Gava meriv li cihekî dimîne, bi însan û axa wê derê ve bi 

benên nexuyayî tên girêdan, kînga meriv ji wir diçe, ew benên ha dilê meriv 

ber bi xwe ve dikişînin û diêşînin…” 3 

Gava ji Eyndîwerê derketim, mîna roja Amûdê qirika min tije girî bû bû. 4 

*** 

Roj, meh, sal… çiqas zû derbas dibin. Ev bûn du sal—ne kêm, ne zêde— 

ji wan cihan, ji wan hevalan bi dûr ketime. Li cihine wisan dimînim ko ne 

“here” ne “were” dibîsim; guhê min ji vê ahenga piresteşî bê par maye. Li 

dora xwe dinêrim ji berdêla Cûdî û Diclê leylanine xapînok dibînim. 5 

Hevalekî dewsa Mehemedê Melê, ew dewsa vala, tijî bike nîne—Xwedê 

giyanê wî bihuştîn bike—sûxtê min jî ne Biro û Remo nin, ji diyariya wan 

deran bi tenê tiştek bi min re maye; di hêta min de hêj jehra diranê wî 

cewrikî dilive. Ew cewrikê bê xwedî; ew cewrikê serberdayî… 6 

1 yekta unique; rûhşêrîn lighthearted; hergav always; şalûl magpie; şeqeşeq 

chatter; dîwan f divan, collected works; Cizerî Jizarî, a Kurdish poet; dilşewat f 

sadness; bijartin (bijêr) to choose; kil kirin to wave. 

2 nar pomegranate; sijîn to ooze (disijit the archaic 3rd-person singular present = 

disije); seqer f a poison that drips from a tree in hell; erzihal letter; xûn f blood; 

ceger f liver. 

3 wext f time; girtin to close; kêfxweş happy; dilnexweş unhappy; ve-geriyan to 

return; ên = yên; însan people; ax f land; ben f string; nexuyayî invisible; girê-dan 

to attach, to tie; ew benên ha those very strings; kînga when. 

4 qirik f throat; tije full of; girî weeping. 

5 bîstin (bîs) to hear; aheng f melody; piresteş worship; bê par deprived; leylan f 

mirage; xapînok deceitful. 


6 

dews f place; vala empty; tijî kirin to fill: hevalekî dewsa … tijî bike nîne 

90

READINGS 

OSMAN SEBRÎ 

[Her ziman û edebiyat bi hin nav û kesan ve tête nasîn. Yan jî, ji bervajiyê, gava 

meriv qala hin nav û kesan dike, welatekî, zimanekî û edebiyatekê tê bîra merivan. 

Herwekî ku Victor Hugo ziman û edebiyata klasîk û Jean-Paul Sartre ya nûjen ya 

fransizan; Goethe ziman û edebiyata klasîk û Heinrich Böll ya nûjen ya almanan; 

Fîrdewsî ziman û edebiyata klasîk û Sadiq Hîdayet û Ehmed Şamlû ya nûjen ya 

farisan tînin bîra merivan. 1 

Herwiha hin navên kurdî jî bi ziman û edebiyata kurdî re bûne yek. Bê şik, 

mezintirîn nav ku bi ziman û edebiyata kurdî ya klasîk re bûye yek, Ehmedê Xanî 

ye. Ev yeka him ji bo zaravayê kurmancî û him jî ji bo zaravayê soranî rast e. 

Lê belê, herçî edebiyata kurdî ya nûjen e, ji ber perçebûna welêt, 1923, riyên 

zaravayên kurmancî û soranî ji hevûdu vediqetin. Zaravayê kurmancî bêgav dimîne 

û nikare tevgerên geş yên edebî bîne pê—ji bilî tevgera Hawarê. 2 

Hawar, ji aliyê mîr Celadet Bedirxan dihat weşandin. Celadet Bedirxan serok, 

pêşeng, plançêker û sernivîskarê kovarê bû. Û navên din yên vê ekolê li doraliyê wî 

civiyabûn. Lê kesê ku heval, hogir û şagirtê wî bû û pê re dimeşiya, bi her awayî 

alîkarî li kovarê dikir, Osman Sebrî bû. Osman Sebrî navê duduyan yê vê ekolê bû. 

Li ser Hawarê xebat û weşîna wê, gelek caran, ez bi Osman Sebrî, Rewşen Bedirxan, 

Cegerxwîn û Hesen Hişyar re peyivîme. Li gor van xeberdanan, Osman Sebrî 

him wekî nivîskar, alîgir, rêvebir û him jî, pir caran wekî karker di weşîna kovarê de 

beşdar bûye.] 3 

‘there is no friend to fill the place of…’; bihuştîn in paradise; diyarî f gift, 

memento; der f place; hêj still; jehr f poison; diran m tooth; livîn to stir; bê xwedî 

godless, damned; serberdayî stray. 

1 leheng champion; ziman m language; edebiyat f literature; ji bervajiyê 

conversely; qala … kirin to pronounce; klasîk classical; nûjen modern; fransiz 

French; alman German; faris Persian. 

2 herwiha likewise; bê şik doubtless; zarava m dialect; perçebûn f fragmentation; 

hevûdu each other; rû ve-qetîn to take separate directions; bêgav helpless; tevger f 

activity; geş flourishing; ji bilî except for. 

3 

ji aliyê by (with passive); weşandin to publish; pêşeng scout; plançêker 

planner; sernivîskar editor; kovar m journal; ekol f school; doralî m surrounding; 

civiyan to gather; heval companion; hogir m intimate friend; şagirt m apprentice; 

meşiyan to walk; alîkarî kirin to help; weşîn f publication; peyivîn bi … re to talk 

with; li gor according to; xeberdan f information; alîgir helper; rêvebir guide; 

karker worker; beşdar bûn di … de to participate in. 

91


Çar Leheng: Leheng I: Ferzende Beg 

Di sala 1929-an da şerê Agirî hêdî hêdî berve xurtbûnê diçû. Şervanên kurd 

li her alî welêt berên xwe didan Agirî û li dora serdarê şoreşê Îhsan Nûrî 

xwe didan hev. Hingê ji bo parastina sînorê çiyê û gaziyên bi lez siwarî divyabûn 

û di çiyê da hesp hindik mabûn. Serdar Îhsan Nûrî, Ferzende digel 

şêst siwarî şande nav eşîrên Serhedan da ku sedek hesp peyda bike, serê her 

gundê dewlemend hespek an dudu jê dixwestin. Civandina hespan ne karek 

e ku ji hikûmetê bihata veşartin. Zuka haya hikûmetê jê bû. Serdariya 

leşkerên tirk yê rojhilat du alayî siwarî şandin pêşiya Ferzende. Herdu alayî 

ne dûrî hev berî dabûn erdima ku tê da hesp dihatin civandin. 1 

Li pêş Geliyê Zîlan alayiyek ji wan raste Ferzende hat, lê nexwest bi tena 

xwe şerî wî bike, ji ber ku dizanîn Ferzende kî ye. Ji lewra dûredûr li pê çû 

heya alayiya din jî xwe digehîne ser. Lê Ferzende bîra vê yekê dibir û nedixwest 

herdu alayiyan li ser xwe bigehîne hev. Bê dudilî hespên ku civandibûn 

sipartin deh siwaran, bi pêncî siwarî dirêjî alayiya tirk kir. Şer bi awakî 

birûskin dest pê kir. Şervanên kurd bê ku tifingê biteqînin, li pê bavê Efrasiyab 

ajotin ser nîveka alayiya dijmin. Devê tifingên wan bê minet dighan 

qefsinga neyar, wek colek gurên dev bi xwîn bikeve nav keriyek pez. Turkan 

ev celeb şer nedîtibûn, nedikarîn sînga xwe ji devê tifingên şehsiwarên 

kurd biparêzin. Kurdan tifing dest bi dest berra pîsîra neyar didan. Leşkerên 

tirk wek pelkên daran di ser pişta hespan de dihatin xarê. Bîstek neborî 

neyar dest ji ber hev berdan û her yek bi alîkî da revîn. 2 

1 şer m war, battle; Agirî Ağrı, in extreme eastern Turkey; hêdî hêdî little by little; 

ber ve … çûn to become; xurt strong, powerful; şervan warrior; berê xwe dan to 

head for; serdar leader; şoreş f revolution; xwe dan hev to unite; parastin (parêz) 

to defend; sînor m border; gazî warrior; bi lez in haste; siwarî bûn to mount; hesp 

m horse; hindik few; eşîr f tribe; serhed border; da ku in order that; peyda kirin to 

find; dewlemend wealthy; xwestin serê … to request from; civandin to put in 

motion; hikûmet f government; ve-şartin (şêr) to hide; zuk obvious; hay f 

attention; serdarî f leadership; leşker soldier; tirk Turk(ish); rojhilat east; alayî f 

regiment; ne dûrî hev not far from each other; erdim f region. 

2 

gelî m valley; raste straight toward; bi tena xwe by himself; ji lewra therefore; 

dûredûr far away; pê behind, backward; xwe gehandine ser (gehandin = gihandin) 

to arrive; bîra … birin to take into consideration; dudilî hesitation; sipartin (sipêr) 

to entrust; bi awakî like; birûsk f lightning; tifing f gun; teqandin (teqîn) to shoot 

92

Holê keysa dijmin ketibû Ferzende û digel siwarên xwe yên mêrxas da 

ser pişta wan. Hespên tirkan ne evçend beza bûn, kurd bi hêsanî dighanê û 

ew di ser pişta hespan da tanîn xar. Saetek neborî, qada şer ji cendekên 

tirkan hate dagirtin, gelek hesp û tifing bê xwedî mabûn. 1 

READINGS 

Gava alayiya duduyan giha qada şer ji Ferzende û siwarên wî pê va kes 

nedîtin. Berî ku leşker li ber xwe binêrin, Ferzende ajote ser wan, wek 

bazên ku dikevin nav refê qulingan, her ew di ser pişta hespan da tanîn xar. 

Herwekî destên tirkan girêdayîbe bes deng ji tifingên kurdan dihatin. Ji 

lewra şer dom nekir, alayiya duduyan jî revî û pişta xwe da kurdan. 2 

Ji ber ku hespên kurdan westiyabûn û ji hal ketibûn gelekî li pê dijmin 

neçûn û li qada şer vegerîn. Pirrtirî dused û pêncî kuştî ji leşkerên tirkan 

hebû, ji kurdan tenê sê kes birîndar bûbûn û birîna wan sivik bû. Heke gotin 

û nivîsandina bûyereke holê hêsan be jî bawerkirina wê hinekî dijwar e, lê 

ev bû, ya ku wê rojê qewimî. Piştî şer qediya Ferzende hesp û tifingên 

kuştiyan civandin û berê xwe da hêla Agirî. Pişti vî şerî bi çar pênc rojan 

herdu alayiyên tirk nedikarîn siwarên xwe yên pij û belav buyî bigehînin ser 

hev. Piştî hatina ser hev û xisara xwe nasînê, fedî kirin ku Ferzende bi pêncî 

siwarî ew holê şerpeze kirine, qumandanê herdu alayiyan raporek derewîn 

şandin ji serdariya leşker ra ku eşîrên Geliyê Zîlan tevda alîkariya Ferzende 

kirine, ji lewra hinde leşker hatin kuştin. Li ser vê raporê bû ku hukumeta 

tirk heştê gund li Geliyê Zîlan, tevî kal û pîran, jin û zarokan, da şewitandina 

heştê gundên kurdan. 3 

(gun); li pê in the manner of; ajotin ser to attack; nîvek f half; dev m mouth; bê 

minet relentlessly; qefsing f breastbone; neyar m foe; col m pack; gur wolf; kerî f 

flock; pez sheep; celeb m sort, kind; sing f breast; şehsiwar rider, horseman; tifing 

berra … dan to aim a gun at; dest bi dest continually; pîsîr (= pêsîr) f windpipe; 

pelk leaf; dar f tree; hatin xarê to fall down; bîstek neborî it didn’t take long before; 

revîn to flee. 

1 holê thus; keys f advantage; mêrxas gentleman; dan ser pişta to pursue; beza 

fast-running; hêsanî ease; qad f field; cendek m corpse; da-girtin to cover; xwedî 

owner. 

2 gihan to arrive at; baz hawk; ref m flock; quling crane; herwekî (+ subj.) as 

though; bes a lot; deng m noise; pişta xwe dan to turn one’s back on. 

3 

ji hal ketin to be exhausted; pirrtirî more than; kuştî slain; birîndar wounded; 

sivik slight; heke if; bûyer f event; qewimîn to happen; qediyan to be finished; hêl 

93


Mêraniya Ferzende ne tenê ev bûye, di gelek şeran de mêraniyên holê 

kirine, lê zanîna me di vî warî da gelekî teng e. Yek jê, di şerekî Agiriyê 

mezin (1930) da tirkan çepera wî li ser tehtekî nasîn. Nêzîka dused gulleyên 

tepan berdanê, çeper bi ser hevda hilweşî, Ferzende di ranê xwe da birîn bû. 

Hevalên wî xwestin hinekî ji çepera hilweşî bi dûrxin, heya hinakî vehêse, 

lê bavê Efrasiyab qîma xwe bi lavayî û daxwaza wan neanî û got: 1 

—Gava rom bizane ku torinekî Hesenî du gavan ji çepera xwe bi şûnda 

çûye, dê vê yekê ji xwe ra serdestî bizanin. Ez qîma xwe bi mirinê tînim, lê 

ne bi vê yeka han. 

Di cihê xwe da ma heya êvar bû û şer sekinî. Rehma Xwedê lê bit, ew ji 

pêşengên lehengên Kurdistanê bû ku dirêjiya umrê xwe rev nenasî. 2 

KURDO HUSÊN 

[Nivîsandin jiyana gel e. Neynika bûyeran e, raxistina daxwaziyan e. Pirr nivîskar, 

dema dixwazin li ser kurdan binivîsin, jiyana kurdî di pencerek teng de, di kulekek 

tarî de dibînin, di dan û standina çend gundî û çiyayiyan de dibînin. Ew pêwist e ku 

nivîskarên me li ser jiyana gundî û axan biaxivin, lê pêwistir e ku ew ji bîr nekin ku 

kurd li şehran jî dijîn, diêşin, mezin dibin. Pêwist e ku nivîskarê kurd birçiyê zanebûn 

û nûyînê be, û berhemên çanda navneteweyî bixwîne, nas bike, ji wan fêde 

bike. 3 

Hêviya min ji nivîskarên îroj ew e ku ew rêyek nû li ber romana kurdî fireh vekin 

f direction; pij scattered; belav bûn to be dispersed; xisar f loss; fedî kirin to be 

ashamed; şerpeze kirin to devastate; qumandan commandant; rapor report; derewîn 

false; tevda altogether; hinde (+ sing.) some; kal old man; pîr old woman; jin 

woman; zarok child; şewitandin (şewitîn) to burn. 

1 mêranî f bravery; di vî warî in that regard; çeper f barricade, hide-out; teht m 

mountain range; gulleya tepan mortar fire; bi ser hevda hil-weşîn to collapse; ran 

m thigh; bi dûr xistin ji to drag away from; ve-hisîn (hês) to rest; qîm f satisfaction; 

qîma xwe anîn bi to accede to; lavayî pleading; daxwaz f request. 

2 rom Byzantines, i.e. Ottomans; torin grandson; gav f pace, step; serdestî f rule; 

rehm f mercy; bit = be; pêşeng vanguard; dirêjî f length; umr m lifetime; rev retreat. 

3 

gel m nation; neynik f mirror; bûyer f event; kulek f hole; çiyayî hillbilly; axa 

agha, chieftain; birçî hungry; çand f culture; navneteweyî international; fêde kirin 

ji to benefit from. 

94

û kirasekî nû jê re bidirûn. Lê çanda navneteweyî mîna lehiyê ye: her tiştî li ber xwe 

dibe. Naskirina edeba cîhanî erê pirr pêwîst e, lê nivîskarê kurd nabe nasnama xwe 

di nav de winda bike û dûrî reh û pencên çanda xwe bikeve.] 1 

READINGS 

Başoke 

Saet nêzîkî dudiyê piştî nîvroje bû û, wê rojê, germa havînê tu gêj kiribûyî. 

Te pencere vekiribû û ji derve, pêlên bayê hênik bi şermdarî derbasî hundirê 

oda te dibûn. Pirraniya mirovên bajêr çûbûn havîna xwe li ber lêvên derî û 

dengizên başûr derbas kin. Hin ji wan, bi balefiran, ya jî bi gemiyên mezin 

dûrtir çûbû, çûbûn nav giravên Ferensî, dûr ji germa Parîsê û bêhna benzîna 

makînan. Lê tu, Siyamendê Xelo, tu girtiyê bajarê Parîsê bûyî, girtiyê xwe 

bûyî, girtiyê cîhanê bûyî. Te karekî pîsik peyda kiribû û rojên te herdem 

wekhev derbas dibûn, wekhev bûn. Pirraniya caran, dema karê te tev dibû, 

tu li kêlekên çemê Sen digeriyayî. Te xwe ji bîr dikir û te çemê bajarê xwe 

tanî bîra xwe, ava wî û gul û sewsenên li kendalên wî. Gelek caran gotina 

helbestvanê Ferensî yê ji sedsala nozdehan Alfred de Musset dihat bîra te: 

“Piyala min ne mezin e, lê ez ji piyala xwe vedixom.” Çemê bajarê te mîna 

Sen ne pirr fireh û mezin bû û qesir û koşik û balaxane li her dû aliyên wî 

nebûn. Lê te pirr ji çemê şehrê xwe hez dikir. Ava çemê te ji nav dilê wan 

çiyayên bilind derdiket, xwe dida hev, pirr dibû û di nav xaniyên ji ax û 

kerpîçan, bi evînî derbas dibû, dûr diçû û di nav gundên dûr re winda dibû. 2 

Pencera oda te vekiribû û dilê te girtî bû, teng bû. Çavên te girtî bûn û 

1 fireh kirin to expand; kiras m appearance; dirûtin (dirû) to sew; lehî f flood; 

edeb f literature; cîhanî world (adj.); reh û penc root. 

2 

başoke falcon; nîvroje noon; germ f heat; havîn f summer; gêj kirin to make 

dizzy; pencere f window; ve-kirin to open; derve outside; pêl f wave; ba m wind; 

hênik cool; bi şermdarî modestly; derbasî hundirê … bûn to pass into the interior 

of; ode f room; pirranî f majority; derbas kirin to spend (time); lêv f edge; derî (= 

derya) f sea; dengîz ocean; başûr m south; balefir m airplane; gemî f ship; girav f 

island; bêhn f stench; benzîn f gasoline; makîne f car; girtî prisoner, imprisoned; 

cîhan f world; pîsik nasty; herdem always; wekhev alike; dema when; kar tev bûn 

for things to be going well; kêlek f bank; çem m river; Sen the Seine; geriyan to 

stroll; av f water; gul f rose; sewsen lily; kendal f mountain slope; helbestvan poet; 

Alfred de Musset (1810–1857), French poet; piyale f glass; fireh broad; qes(i)r f 

palace; koş(i)k f pavilion; balaxane f balcony; ax f earth; kerpîç m sun-baked brick; 

evîn f love; winda bûn to be lost. 

95

germa dijwar laşê te sist kiribû, te gêj kiribû. Ma hişê te li ku bû dema 

telefona li ber te, li ser masa te, lê xist? 1 

—Siyamend? Tu yî? Dengekî bi zimanê zikmakî pirsî. Dengekî kûr û 

hênik. Te lê vegerand: 2 

—Erê, bira, ez im, ma tu kî yî? 


Û dema hevalê te yê biçûkaniyê û zaroktiyê navê xwe hilda, kêm mabû 

ku dila te ji kêfa ji sînga te derkeve, bû mîna çivîkên girtî ku bê berdan di 

azmanekî bê aso. Dema Cengî navê xwe got û ji te re got li çi îstgahê li 

hêviya te bû, te germa havîna Parîsê ji bîr kir, te xwe ji bîr kir û bi dengekî 

bilind te ji hevalê xwe re got: 3 

—Cengî, di ciyê xwe de bimîn. Ez ê wek gule bêm! 

Û bi rastî tu mîna gula ji lûla tufingê derkeve, tu ji malê derketî û te berê 

xwe da tirêna di binê erdê de, te berê xwe da “Mêtro.” Te xwest bibî 

başoke, ew teyrê te pirr jê hez dikir û te xwest bayê dûrbûnê bi baskê xwe 

biqelêşî. 4 

Deh salên te li şehrê Parîsê derbas bûbûn. Deh sal ji jiyana pîs, ji 

windabûnê, ji sejîtiyê, ji sihitiyê. Te xwe herdem didît mîna qurmê dara 

mirî, mîna naynika şikestî, mîna pelân kovarek kevin, avêtî di nav gemara 

bajarê Parîsê yê sar. Mehek sax derbas nebûbû ji hatina te ku hemû xewnên 

te belav bûbûn, ji hev ketibûn, bûbûn mîna dûmana cixarek li ber bayê 

xurt. 5 

1 dil girtin to feel sad; dil teng bûn to be homesick; girtî closed; laş m body; sist 

kirin to debilitate; hiş m awareness; ku where?; mase f table; lê xistin to ring. 

2 zikmakî native, inborn; kûr deep; ve-gerandin li to reply to. 

3 erê yes; biçûkanî f childhood; zaroktî f childhood; hil-dan to blurt out; kêm 

mabû ku (+ subj.) almost; kêf f joy; sîng f breast; der-ketin to leap out; çivîk 

sparrow; girtî captured; ba (obl bê) wind; ber-dan di to release into; azman m sky; 

aso f horizon; îstgah f station; li hêviya … bûn to wait for. 

4 gule f bullet; bi rastî truly; lûle f barrel; tufing (= tifing) f rifle; tirên f train; di 

binê erdê de underground; başoke falcon; teyr bird; dûrbûn f distance; bask m 

wing; qelaştin (qelêş) to split. 

5 

pîs bad; sejîtî f filth; sihîtî f irritation; qurm m tree stump; mirin to die; naynik f 

mirror; şikestin to break; pel m page; avêtin (avêj) to throw away; gemar f filth; 

sar cold; sax whole; ji hev ketin to fall apart; dûman f smoke; cixar f cigarette; 

96

Erê, pirr tişt hatin guhertin di jiyana te de. Tu nikarî bawer bikî çiqas tişt 

hatin guhertin. Her tişt hatibû guhertin û qesir û xaniyên xewnên rojan xwe 

li ber germ û serma wê bêxwediya Parîsê negirtin. Di nava te de, xweliyê 

şûna avahiyan û xewnên şêrîn girt û mirine, ji rojên pêşî, perda xwe ya reş 

raxist di nava te de. 1 

READINGS 

Deh sal buhurîbûn û te ne gotinek ji hevalê zaroktiyê jî negirtibû, ne 

bihîstibû. Carna te ji xwe dipirsî: Gelo ew jî wek min winda bûye, bêxweda 

û bêbawerî maye? Di hundirê mêtro de, te ev pirs ji xwe kir, lê pêlên 

bîraniyan di qahfê serê te de li hev ketin, kefdan û te bersîva wê pirsê neda. 

Bi rastî te ew pirs ji bîr kir ji ber ku te nedixwest bersiva wê bidaya. 

Merovên di hundirê mêtro de, li ber çavên te bûn mîna rewrewkê. Gelek 

caran, te xwe di mêtro de ji bîr dikir û li îstgahin dûr peya dibûyî. Loma, wê 

rojê, hayê te ji te hebû, te nexwest danîşî û tu ji piyan mayî û çavên te herdem 

li navên îstgahan man. Deqe bi deqe, tu nêzîkî hevalê xwe dibûyî, 

diketî nava jiyana rast. 2 

Pirr bi te nexweş bû ku tu bi tenha xwe, bi serê xwe biçî pêşiya dostê 

xwe. Te dixwest jinek porzer û laş spî û dagirtî bi te re baya. Te dixwest wê 

porê xwe yê zêrîn raxistibaya li ser milên te û te ew bi hevalê xwe bida 

naskirin. Lê mîna kurm, tu rût bûyî, û wê rojê, tu diçûyî pêrgî hevalê xwe, 

bi tenha xwe û dilê te mişt kelem bû. 3 

Gelek caran, dema tu û Cengî diwestiyan, hûn li ser kendalên li dora çem 

rûdiniştin û we ji hev re digot: Dema em dê bighêjin Ewropa, keçên porzer 

li Ferensa û li Swêdê wê li ser porê me dîn bibin. We digot keç û jinên 

Ewrupî yên porzer û çav şîn yan çav kesk xwe didin kuştin ji bona xortên ji 

xurt strong. 

1 bêxwedî lonely; xwelî f ash; şûn f place; avahî f edifice; girtin to die down; 

perde f curtain; ra-xistin to spread. 

2 buhurîn to pass; bihîstin to hear; carna sometimes; gelo I wonder if; bêxweda 

godless; bêbawerî unbelieving; pêl f wave; bîranî f memory; qahf m cavern; kefdan 

to foam; bersîv f answer; rewrewik f mirage; peya bûn to get off; loma for that 

reason; ji piyan standing; deqe bi deqe any minute now; rast real, true. 

3 

nexweş displeasing; porzer golden-haired; laş spî fair-skinned; dagirtî wellbuilt; 

por m hair; zêrîn golden; mil m shoulder; dan naskirin to introduce; kurm 

worm; rût naked; çûn pêrgî to go to find; mişt full of; kelem m thorn. 

97


Rojhilata Navîn û ji bona sîngên wan yên pirr bi pirç û mû. 1 

Lê Siyamendê Xelo, baweriyên we pirr ji rastiyê dûr bûn. Keçên li ser 

porreşan dîn dibûn dihatin hijmartin le ser her deh tiliyên destan. Tiştekî 

din, xort û zilamên Ewropa jî, wek we, ji jinan hez dikirin, dikeniyan, 

diêşiyan, û xwedî jin û zarok bûn. Rast e, Xwedê ji rastiyê hez kiriye, rast e 

te pirr keç peyda kirin, ji ber ku tu pirr bedew bûyî di du-sê salên peşî de, lê 

yekê ji wan jî nexwest bi te re bimîne, jiyana xwe bi te re saz bike, di bin 

banekî de, li dora agirekî xwe ji can û dil bide te. Rast e destên te li ser sed 

bedenî çûn û hatin û tiliyên te pirr sîngên spî givaştin. Rast e car-carna 

lêvên te yên herdem tî têr dibûn. Lê te çi ji wê windabûnê derxist? Ma tu ne 

herdem di odakê de yî? Odake mîna koxa mirîşkan, mîna qula rêviyan? Tişte 

ji ber wan keçan mabû, çend wênên zerbûyî bûn, çend namên evînê û 

qirktaliyek bi mezinbûna dengizan. Dema te tifa xwe dadiqurtand, devê te 

herdem zuha dibû, pûç dibû û zimanê te, mîna perçek textê mirî, di devê te 

de giran bû. 2 

Tu di hundirê mêtro de bûyî û mijûl dibûyî. Serê te ji bîraniyan giran bû. 

Te dizanîbû ku Cengî jî, mîna te, tenha bû, ji ber ku ew bi tenha xwe ji 

Swêdê dihat. 

Roja dawî, roja ku te paseportek peyda kir, tu û Cengî hûn ji bajar dûr 

ketin. We berê xwe da çiyayên bilind. Gotinên we pirr bûn û dilê we mişt 

bû ji tiştên negotî, lê hûn wê rojê bêdeng man. Baran ketibû û bêhna axa şil 

û gihayê ter xurt dihat û digihaşt bêvila we. Ava çem jî, wek we, bêdeng bû, 

wê rojê. We şehr li dû xwe hişt û hûn çûn nêzîkî çiyayên bilind. Hûn li ser 

keçên porzer û çavşîn û kesk neaxiftin. We dixwest çavên xwe têr bikin ji 

wan çiyayên şaşik spî, bikevin nav berfa wan. Lê sînor herdem daxwaziyên 

1 westiyan to stop; kendal f slope; em dê bighêjin = emê bigihêjin; gihaştin 

(gihêj) to reach; wê = ê; dîn bûn li ser to be mad for; ji bona for; xort youth; bi 

pirç û mû hairy. 

2 

bawerî f belief; porreş black-haired; hijmartin to count; tilî f finger; zilam guy; 

keniyan to laugh; bedew splendid; jiyana xwe saz kirin to make a life; ban m roof; 

beden m body; givaştin (givêş) to squeeze; lêv f lip; tî thirsty; têr bûn to be slaked 

(thirst); kox f coop; mirîşk f chicken; qul f hole; rêvî fox; wêne f picture; zer bûn to 

yellow; nameya evînê love letter; qirktalî f bitter aftertaste; bi mezinbûna as vast 

as; dengiz sea; tif f spit; da-qurtandin to swallow; dev m mouth; zuha dry; pûç 

useless; ziman m tongue; perçe f piece; texte m board; giran heavy. 

98

we dibirin. Nêrînên we difirîn li ser hesinê tirênê. Leşkerên tirk bi tufing li 

ber çavên we winda dibûn… Belkî ji ber ku hezkirina te ji wan çiyayên 

bilind pirr bû ku te pirr ji başokan jî hez dikir. Te herdem dixwest bibî başoke, 

baskên xwe li hev xî di ezmanekî şîn de û xwe berdî li ser serên wan 

çiyayên bilind. 1 

READINGS 

Tu ji hundirê mêtro derketî. Mêtro wek rehên xwînê, di canê Parîsê de 

belav dibûn. Tu herdem aciz dibûyî dema tu bi pelikan diketî zikê bajêr. Her 

carê tu diketî nava zemînê de, te ji xwe re digot: Xwedê, ma ez ê karibim 

careke din rûyê dinyê bibînim? Ev tirsa han bi serpêhatiya te û bi jiyana nû 

û dijwar girêdayî bû. Li welatê xwe, dema tu diketî hundirê şikeftan te xwe 

li ser axa hênik vedizeland, tu diketî zikê dayika xwe. Di teriya şikeftan de, 

tirs û sawa te winda dibûn. Te çavên xwe digirt û carna jî te gewdê xwe 

digirt û carna jî te gewdê xwe dida hev, çogên xwe dixist zikê xwe û tu 

dibûyî mîna zarokê şeş mehî, di zikê dayika xwe de. Nava mêtroya Parîsê, 

te pirr ditirsand û li ber çavên te dibûn “labîrenta” windabûnê. 2 

Dema mêtro rawestiya, tu bi pelikan çûyî jor û bêhna te fireh bû dema tu 

gihaştî rûyê zemînê. Tirên bi rêzê rawestiya bûn û laşên wan yên hesinî û 

sincirî di bin roka havînê de bêhna mirovan diçikand. Çavên te li hevalê te 

geriyan û dilê te di sînga te de kir kurpe-kurp. Tirênin dihatin û tirênin 

diçûn û însan, di hundirê îstgaha fireh û bêhewa mezin de, mîna xweliyê 

bûn, mîna bizrê kullî bûn. Te gez li lêva xwe kir û te nedixwest hêsirên 

çavên te bêne xwar. Lê dema te hevalê xwe dît û tu bi ber de çûyî, du hêsirin 

mezin, cardî jî, çavên te şil kirin. Çentek biçûk li ber, Cengî li hêviya te 

bû û çavên wî li çavên te digeriyan. 3 

1 mijûl bûn to be preoccupied; şil damp; gihayê ter refreshed; bêvil f nostril; li dû 

xwe hiştin to leave behind; çavşîn û kesk blue- and green-eyed; axiftin li ser to 

speak of; têr kirin to satiate; şaşik spî white-turbaned; sînor m border; daxwazî 

birîn to block a desire; nêrîn f view; firîn to fly; hesin m iron; baskên xwe li hev 

xistin to flap one’s wings together. 

2 reha xwînê artery; aciz helpless; pelikan stairs; zik m belly; zemîn f earth; 

serpêhatî f experience; ve-zelandin to stretch out; terî f bottom; saw f fear; çavên 

xwe girtin to close the eyes; gewdê xwe girtin to hug oneself; gewdê xwe dan hev 

to curl up; çog f knee; tirsandin to frighten. 

3 

jor up; bêhn (f) fireh bûn to be out of breath; rêz f line; sincirî flaming; ro f sun: 

roka = royeka; bêhn (f) çikandin to suffocate; kurpe-kurp kirin to thump; fireh 

99


Wê rojê dîtina Cengî bû mîna kêra ku tu di birînê de bigerînî. Destê rastê 

yê Cengî ketibû nav devê makinekê li Swêdê û hatibû birîn. Wê destê yê 

çepê dirêjî destê te yê rastê kir. Dema te ew hembêz kir û bi herdu destan 

bedena wî li ser sînga xwe guvaşt, wî destê xwe yê çepê li pişta te xist û 

hêsirên wî jî bêfedî û bêşermî, hatin xwar, mîna hêsirên te. Hûn bûn du 

zarokên deh salî û di wê îstgahê de borînî, bi we ket. 1 

Û hate bîra te, dema carna tu û Cengî di newalên li dora çem de, li ser 

kevirên pehn û latên sivik digeriyan û we ew heldibijartin. We bi hiner ew 

kevir davêtin li ser rûyê ava golan. Latên sivik û şahîtok ji destê we derdiketin 

û dibûn mîna hechecikên ku, bi firê, nikilên xwe li avê dixistin û 

bilind dibûn. Pênc, heşt, deh caran ew lat bilind dibûn berî ku giranbûna 

wan wan bikişîne binê golê. Bi dîlana kevirên pehn li ser rûyê avê, dilê we 

jî dîlan dikir û bayê welat kenê we û şadiya dilê we li hawîrdora çem belav 

dikir. Di lîstika xar û kapan de û di avêtina latên sivik li ser rûyê golan de 

Cengî pirr xurt bû. 2 

Wê roja ku germa Parîsê te gêj kiribû, û di wê îstgaha fireh de, Cengî destê 

xwe vedişart, çakêtê xwe avetibû ser milê rastê. Lê, Siyamend, wê rojê te 

dikir û nedikir, te nikaribû awirên xwe ji destê çakêtê vala dûr bikî. 3 

Cengî çiqasî di ber dilê te da û ji te re got ku ew hîn bûbû bi destê çepê 

her tiştî bike, te dizanibû ku birîna wî pirr fireh bû û kula dilê wî ji çûna 

destekî dijwartir bû. Hundirê Cengî jî, wek hundirê te, ji camê bû û ew cam 

hatibû şikestin, hûrhûrî bûbû. 4 

vast; bêhewa airless; xwelî ash, dust; bizir m seed; kullî cotton; gez kirin to bite; 

cardî once again; şil kirin to wet; çente f suitcase. 

1 kêr f knife; gerandin (gerîn) to twist; birîn to sever; dirêjî kirin to extend; 

hembêz kirin to embrace; beden f body; guvaştin (guvês) to press; bêfedî shameless(ly); 

bêşermî unashamedly; borînî bi we ket ‘you could be forgiven.’ 

2 newal f valley; kevir m rock; pehn flat; lat f stone; sivik light; hel-bijartin to 

select; hiner m skill; gol f lake; şahîtok gay; hechecik swallow; bi firê in the open 

air; nikil m beak; bilind bûn to skip; giranbûn f weight; kişandin (kişîn) to drag; 

dîlân f dance; şadî f happiness; hawîrdor f surroundings; lîstik f game; xar û 

kapan name of a game. 

3 ve-şartin (şêr) to hide; çakêt m jacket; te dikir û nedikir try as you might; awir 

f glance; awirên xwe dûr kirin ji to take one’s eyes off; vala empty. 

4 

hîn bûn to learn; kul f pain, suffering; cam f glass; hûrhûrî smashed to smith- 

100

READINGS 

Wê roja dawîn, tu û Cengî bêdeng bûn. Hûn bê axaftin ketin rehên mêtro. 

Hûn di zikê bajarê Parîsê de winda bûn. Deriyê mêtro vebû û hûn hatin 

daqurtandin, mîna pirr mirovên din. 

Hûn bêtirî pêncî mitrî di binê zemîna Parîsê de bûn û hûn li ser rêya 

vegera welat mejûl bûn. Hûn li ser çiyayên bilind û li ser başokan axiftin. 1 

ŞAHÎNÊ B. SOREKLÎ 

[Di sala 1946’an de ez li gundê Mezrê, başûrê rojavayê Kurdistanê, hatim dinê. 

Bavê min, M. Elî Soreklî ber destpêkirina şerê cîhanî yê duwem ji gundekî Soregê 

(Sêwreg) hatiye ev beşê welêt. Diya min, Nayla Bozanê Ebrûş, li wir bûye û 

meriyên wê îroj li her du hêlên xeta hesin bi cîh dibin. 2 

Ez heft salîn, bê ku bi zimanê erebî bizanibim, ketim xwendegeha bajarê Kobanî. 

Navê bajêr yê mîrî Eynilereb e. Dû xwendina heşt salan li wir ez çûme bajarê 

Helebê, li wê derê min xwendina lîsê di sala 1965’an de kuta kir. Di dawiya wê salê 

de ez bo xwendinê çûm bajarê Viyen. Ta dawiya sala 1968’an min li bajarên 

Vienna, Graz û Munşîn zimanê almanî û dûre beşê rêzanî û aboriyê dixwend. Bo 

sedemên aborî û yên din, ez di dawiya wê salê de hatim Australya û ji wê demê şûn 

ve min piraniya rojên xwe li bajarê Sydney derbas kirine. Di destpêkê de ez di karê 

makînîstiya trimbêlan de mijûl bûm, dû re min biryar stend ez dîsa vegeriyam 

zanîngehê. Di salên xwendinê de ez bi roj diçûm zanîngehê û bi şev di klûban de, 

yan wek şofêrê taksî dixebitim. Di dawiya sala 1977’an de min xwendina xwe bi 

şehadeyên “bachelor of arts” û “diploma of education” kuta kir. Piraniya qûrsên 

xwendina min li ser zimanên îngilîzî, almanî, rêzanî û pêdagojîkê bûn. Ji wê demê û 

vir de ez di kare şîretvaniya hînkirna zimanan û mamosteyetiyê mijûl dibim. 3 ] 

ereens. 

1 axaftin (= axiftin) to speak; da-qurtandin to swallow; bêtirî more than; zemîn f 

ground; rê f road; veger f return. 

2 başûr m south; rojava m west; destpêkirin f beginning; merî relative; hêl f side; 

xeta hesin f the “Iron Line,” the border between Turkey and Syria; bi cîh bûn to 

live. 

3 

mîrî governmental, official; Eynilereb ‘Ayn al-‘Arab, a small town just inside 

Syria south of Sürüç; Heleb f Aleppo; lîsê lycée, high-school; kuta kirin to 

complete; Viyen Vienna; Munşî Munich; rêzanî f politics; aborî f economics; ji wê 

demê şûn ve from that time on; makînîstî f mechanics; trimbêl f automobile; 

biryar stendin (stîn) to make a decision; dîsa again; zanîngeh f university; klûb 

bar; şehade f degree; qûrs course; şîretvanî consultation; hîn-kirin to teach; 

101

Vegera Mal 

“Yadê, bavo ê kengê vegere?” pirsî Azad bi dengek nizim. Te digot belkî ne 

dixwest kesek din xeyn ji dayka wî pirsê bibihîse. Nazê kir ku wê dengê 

kurê xwe ne bihîst, lê nihêri û got: “Zû qedeha xwe vala ke, bo ez ji te re 

dîsa tijî kim. Zû, zû hengê çay sar ne bûye.” Azad dest ne avêt qedehê û ne 

jî li dayka xwe nihêrî. Ber çend salan, dema ew hê mindalek biçûk bû, wî sê 

çar qedeh çay li ser xwarina firavînê vedixwarin, lêbelê çaya îroj wek ava 

dilopan soravîn bû, ne tama xwe tama çayê bû û ne jî şêraniya xwe. Wek 

rojên kevin şekirê kapikîn jî di tasê de tune bû, bo mirov çêke devê xwê û 

çayê li dû bir xwe ve ke. “Yadê, bavo ê kengê vegere?” dîsa pirsî Azad ji 

dayka xwe, ya ku ji dest na hat der carek din guhên xwe der heqê pirsa lawê 

xwe de ker bihêlê; rabû ser xwe, bervê Azad maşiya, li ber wî danişt, her du 

destên xwe li dora wî gerandin, ew hembêz kir û bi dengek pir nizim di 

guhê Azad yê çepê de got: “Azad, min jî bîra bavo kiriye, wek te; an belkî 

hê bêtir. Ew ê were; îşellah hefta li pêş. Ger na, meha tê ew ê were. Têye 

bîra te ew çawa şevekê tevî hevalek xwe rakirî û tûrikên şekir û xurman 

kirin destên te. Ew ê di van rojan de dîsa were; ez dizanim.” 1 

Hejmara lêxistina dilê Azad bi bersiva dayka wê re rabû jor û baş hat bîra 

wî, çawa bavê wî ew di kûraniya şevê de cara berê ji xew rakir. Berf wê 

demê hê tune bû; dawiya payîzê bû, li derve vîzevîza bê bû. Ew saeta wê 

şevê wek xewnek şêrîn dihat bîra wî. Hundur xaniyê wan ji dûyê cixaran tijî 

bûbû. Mirovek zixim, demançe li piştê, tifing li pêş, ser dawiya doşega wî 

rûniştibû û bavê wî jî ew kiribû hembêza xwe, radimûsa û tûrikên armûxanan 

didan wî. Dû rohilat, dema ew ji xew rabû, ji şeva çûnî tenê bîna dûyê 

mamosteyetî f teaching, pedagogy. 


1 

yadê momma!; kengê when?; ve-gerîn to return; nizim low; belkî maybe; xeyn 

ji other than; bihîstin (bihîs) to hear; kirin ku to pretend that; kur son; nihêrîn li to 

look at; qedeh f cup; çay f tea; dest avêtin to touch; hê still; mindal child; firavîn f 

midday meal; lêbelê but; dilop m drop; soravîn dark red; tam f taste; şêrani f 

sweetness; kevin olden; şekir m sugar; kapik bran; tas f bowl; xwê f salt; der heqê 

about, concerning; destên xwe gerandin li dora … to put one’s arms around; 

hembêz kirin to embrace; bavo daddy; îşellah God willing; hefte f week; ger na if 

not; meha tê next month; çawa how; ra-kirin to take away; tûrik m sack; xurme f 

date; dîsa again. 

102

cixaran di hinder de mabû. Dayka wî tûrikên şekir û xurman buhirî, Nazê, 

dayka wî, tenbe li wî kiribû. 1 

READINGS 

Azad hê di hembêza Nazê de bû, dema dayka wê hat bîra wê. Zarokiya 

dayka wê jî wek ya Azad derbas bûbû. Kalê Nazê, Heme, di navbera salên 

1946 û 48’an de tenê sê caran di nîvên şevan de hatibûye mal û dû re şevekê 

li ser sînor hatibûye kuştin. Çavên Nazê ne dikaribûn êdî hêstiran paş ve 

vegerînin, yên ku dest pê kirin li ser ruyê Azad bibarin. Kur û dê dilên xwe 

bi girî honik kirin. 2 

*** 

Mam Reşîd ji bîrê av dikişand. Vê sibê dinê pirr sar bû; bayê şeva buhirî 

berf li ser erdê işk û luht kiribû. Her roj keça wî Bihar diçû avê, lêbelê îroj 

Mam Reşîd zû ji xew rabûbû, nimêja sibê kiribû û hatibû ser bîrê avê ji ber 

qîza xwe ve bikişîne. Rojên Mam Reşîd hemî li vî gundî derbas bûbûn. Di 

wan de yên xweş jî û yên reş jî hebûn, lê tev hemî kêmasiyan jî, ew ji jiyana 

xwe razî bû, ta sala buhirî, dema kulfeta wî rojekê nexweş ketibû û dû-sê 

rojan miribû. Mirina şûşa wî şahiya dilê wî jî bi xwe re kiribû axa gornê û 

nema êdî kesekî ken li ser lêvên wî dîtibû. 3 

Ji zaroyên Mam Reşîd tenê Bihar hê bêkar bû. Ewên din hemî xudan 

kulfet bûn û îroj li şûnên din diman. Lêbelê nuha bûkek wî tev mindalê xwe 

bi wî û Biharê re li gund rûniştibûn, çiku kurê wî Seyid jî wek mêrê Nazê 

pêşmerge bû. 4 

1 hejmar f number; lê-xistin to beat; kûranî f depth; berê first; ji xew ra-kirin to 

rouse from sleep; payîz f autumn; vîzevîz f rustling; ba (obl bê) wind; saet f hour; 

dû m smoke; zixim huge; demançe f pistol; doşeg f mattress; ra-mûsan to kiss; 

tûrik m bag; armûxan gift; dû after; rohilat dawn; bîn f odor; buhirîn to take 

away; tenbe (= tenbih) kirin li to warn. 

2 derbas bûn to pass, be over; kal old man, grandfather; di navbera between; dû 

re afterwards; hêstir m tear; bariyan to rain down; dê mother; dilê xwe honik kirin 

to soothe the heart; girî f weeping. 

3 mam paternal uncle; bîr m well; av (f) kişandin to draw water; dinê (= dinya) 

weather; erd f ground; işk dry; luht kirin to leave bare; keç daughter; nimêj f 

prayer; qîz daughter; hemî totally; kêmasî f deficiency; razî bûn ji to be satisfied 

with; ta until; buhirî last, past; kulfet f wife; şûş sudden; şahî f joy; gorn f grave; 

nema êdî no longer; ken m smile. 

4 

zaro child; bêkar unmarried; ewên din the others; xudê kulfet married (of a 

103


Mam Reşîd satila xwe tijî kir, ew li şûnê hişt û hebkî wê de çû, li ser 

kevirek reş rûnişt, tûrikê titûnê ji beriya xwe derxist û dest pê kir cixarekê 

bipêje. Keleboxa ji satila avê radibû bi kinî bala wî kişand ser xwe, lê dû re 

her du çavên wî xaniyên gund bo xwe kirin nêşan. Hat bîra wî ku çawa wî û 

Resûl Mamend, xezûrê Nazê, ber salne pirr xaniyên xwe di hindir zikê sê 

heftan de, yek li kêleka yê din lêkirin. Bê ku bixwaze, stûyê wî berva hêla 

mezelê gund leviya û çavên wî têkoşiyan ku gora Resûl di nav yên din de bi 

cih bikin. Dûyê cixarê giran giran di her dû bêvîlên wî re derdiket û xwe di 

nav bayê sar de wenda dikir. Tama cixarê ji her dem bêtir tal bû di devê wî 

de û li kêfa wî ne dihat, lê carekê hatibû vêxistin û divabû ku were kişandin. 

Di dilê xwe de Mam Reşîd li pêçandina wê poşman bûbû, çiku wî pirr caran 

biryar dabû ku êdî li xurînî cixarê ne kişîne. Waye cixareyek li vala çû, di 

ev rojên teng de, dema ku tiştên wek titûn û çayê û şekir bûbûn wek dermên. 

1 

Mam Reşîd kutek din li cixarê xist, ew di bin lingek xwe vemirand, rabû 

ser xwe, satila avê bi destê rastê rakir û hêdî hêdî ber bi mal meşiya. Valabûna 

destê çepê di qafê de fikrek peyda kir, ku xwiziya wî satila Nazî jî bi 

xwe re anî ba, bo tijî av bike. Her der vê sibê gewr spî xuya dikir xeyn ji 

malan. Serên kaşên li derdora gund ji mij xuya ne dikirin. Xeyn ji dengê 

segekî tu dengên din ne dihatin guhan, lê dirêj ne kir, dema dengê segekî bû 

yê duduyan û sisiyan û çaran. Mam Reşîd satil danî û li dora xwe mêze kir. 

Tiştek ne dihat xuya kirin ku mirov bibêje ev ê bikaribe bibe sedema ewte 

ewta kûçikên gund. Hê Mam Reşîd di vê girikê de mijûl bûbû, dema dengê 

balefiran ji dûr ve ket guhên wî. Wisa, ew tê gihişt çima deng bi segan 

man); şûn f place; nuha now; bûk daughter-in-law; çiku because; pêşmerge guerilla. 

1 

satil f bucket; hebkî (= hebekî) a bit; titûn f tobacco; berî f pocket; der-xistin to 

take out; pêjîn to light (a cigarette); kelebox f sloshing; bi kinî slightly; bala … 

kişandin to attract the attention of; nêşan kirin to focus on; xezûr father-in-law; 

kêlek f edge; yek li kêleka yê din one next to the other; lê-kirîn to build; stû m 

neck; hêl f direction; mezel m graveyard; levîn (= livîn) to move; tê-koşiyan to 

make an effort; gor f grave; bi cih kirin to make out; giran giran heavily; bêvîl 

nostril; tal bitter; kêf f enjoyment; vê-xistin to light; pêçandin to roll; poşman bûn 

li to regret; çiku because; li xurînî before breakfast; waye look here, see now; li 

vala çûn to be wasted; teng tight; derman (obl dermên) m medicine. 

104

ketiye; dîsa dest avêt satilê, ew rakir û meşa xwe domand. Hatina dengê 

balefiran di van rojan de ne tişteke ecêb bû. 1 

READINGS 

Dengê ji ezmên herku diçû bêtir dibû. “Tu caran weha nêzikî gundê me 

ne kirine” di dilê xwe de digot Mam Reşîd, dema ku gurmîniyek wek dengê 

tavek meha nîsanê hat guhan, pirr dirêj ne kir gurmîniyek din wek bêtaran 

îcar ji hêlek gund hat û erd di bin lingên wî del hizand, satil vê re ji dest 

xist. Gurmîniya çaran Mam Reşîd li ser qûnê xist, yê ku ber xwe da bo rabe 

ser xwe û dît çawa xaniyê wî û yê Resûl di hundur dûmanek gewr û reş de 

winda bûne. Her du çongên wî ketin ber, dîzên wî sist bûn û janek zirav 

xwe berda kûraniyê dilê wî; ew li ser zik ket xwar û rûyê wî di komikek 

berf de winda bû. 2 

*** 

Dinê hê sar bû, lê yekî dizanibû ku zivistan êdî mala xwe hêdî hêdî bar 

dikê ye. Sê hefte û çar roj mabûn ku Newroz xwe bigihîne holê. Şerko, 

mêrê Nazê, di şeva reş de nêzîkî li gund dikir. Îroj ew bi tenê xwe û du 

hevalên wî li gundek din mabûn û ew ê ber rojhilat dîsa li şûnekê hevûdu 

bidîtina. Barê Şerko ne sivik bû. Xeyn ji klaşnîkovê malek gullan li pişta wî 

bû; çar bombeyên destan di tûrikekî de, bi qayîşa wî de hatibûn girêdan û li 

ser milek wî jî tûrek mezin hebû, yê ku di hindirê xwe de şekir, çayî, şûşak 

qazaxî û tiştên din yên ku ji qaçaxçiyan hatibûn kirîn, dihewandin. Îro kurê 

Mam Reşîd jî hin titûn û hûr-mûrên din bo malbata xwe tev Şerko 

şandibûn. 3 

1 kut xistin to puff; ve-mirandin to put out; meşiyan to walk; qaf m head; fikir f 

idea; xwiziya (= xwezî) if only; gewr spî grayish white; kaş m slope; derdor f 

environs; mij m mist; seg m dog; sedem f cause; dirêj kirin to last long; gotin (bêj) 

to say; ewte ewte barking; kûçik dog; girik m conundrum; balefir m airplane; têgihiştin 

to understand; domandin to continue; ecêb strange. 

2 ezman (obl ezmên) sky; herku diçû bêtir dibû ‘grew louder the closer it came’; 

gurmînî boom; tav f downpour; nîsan f April; bêtar storm; del hizandin to shake 

violently; qûn f backside; dûman smoke; çong f knee; dîz knee; sist weak; jan pain; 

zirav thin; kûranî f depth; komik f pile. 

3 

hê still; zivistan f winter; mala xwe bar kirin to pack up and leave; hol f view, 

sight; mêr husband; nêzîkî kirin li to approach; hevûdu each other; bar m load; 

klaşnîkov f Kalashnikov rifle; malek gullan a cartridge belt; bombeya destê hand 

grenade; qayîş f belt; tûr m sack; şûşe f bottle; qazaxî butane; qaçaxçî smuggler; 

105


Ev bûbûn nêzîkî pênc mehan ku Şerko û şûya xwe hê pênc deqe ji çavên 

yên din dûr bihev re derbas ne kiribûn. Dilê wî dikir gupe gup û gavên wî bi 

lez pêş ve dihatin avêtin. Destên wî yên işk û sar ê bi canê Nazê yê nerm û 

şêrîn germ bibana. Wey hawar, wî çiqas bîra Nazê û Azad kiribû! “Şekir û 

xurmeyên Azad, ez ê ber ji mal derkevim bidimê” di dilê xwe de digot 

Şerko. Dû re ew demek din di hundur derd û xeman de winda bû: Ta kengê 

ê bidomîne ev rewşa xirab; kengê aşitî ê vegere van dorhêlan; kengê azadî û 

serbestî ê têkevin şûna sitemkarî û zordariyê…? Dengê segên gund Şerko 

dîsa hişyar kir, yê ku ji kêfxweşiyê hema hindik mabû bifire. Kişandina 

cixarek din û ew ê bigihîşta mala xwe, bo xwe têxe binê lihêfê û bedena 

xwe û ya Nazê bike yek, bo winda bibe di evîna dilan de, bo dûr keve ji 

derd û kulên dinê… Ew ê dû re qazaxî berde paporê, avê bo çayê bide ser, 

cixareyek qalind bipêçe, guh bide ser dengê Nazê û ji wê re bipeyive. Dema 

wan têr şor kirin, ew ê deng li Azad ke, wî di hembêza xwe de bide 

rûniştandin û ramûse, dîsa ramûse û carek din. Dû re ew ê tûrikên naylon 

yên tijî şekir û xurme bide wî… 1 

Tirsek sivik bi nişka ve ket dilê Şerko, yê ku bi dengek nizim ji xwe pirsî: 

“Kuro lawo, ka xanî?” Wî baş dizanibû ku wê rê şaş ne kiriye. Wî û segên 

gund hev naskiribûn û kûçikê Mam Reşîd bi wî re dimeşiya, yan xwe davêt 

bin lingên wî, wek ku dixwaze haya wî bikişîne ser tiştekî. Tirs herku çû 

bêtir bû û tamarên Şerko sist kirin. Bi carekê ve wî dît çawa tirsa nuha daye 

ser tirsa ji mirinê. Rojek derbas nedibû, bê ku ew û mirinê li çavên hev ne 

nihêrin, lê tu caran tirsa mirinê tamarên wî wisa sist ne dikirin, ew êdî fêr 

bûbû wê rewşê. Dema ew gihişt dara ku bavê wî di roja bûyîna wî de 

çandibû, tenê komên kevir û xweliyê li şûna xaniyê wî û yê Mam Reşîd 

kirîn to buy; hewandin to contain; hûr-mûr little item; malbat f family; şandin to 

send. 

1 

şû spouse; gupe gup kirin to pound; gav avêtin to take a step; wey oh; hawar 

cry for help; derd pain; xem grief; ta kengê how long?; rewş f manner; xirab evil; 

aşitî f truce; dorhêl f environs; azadî f liberty; serbestî f freedom; tê-ketin şûna … 

to take the place of; sitemkarî f tyranny; zordarî f oppression; hişyar kirin to 

awaken; hindik mabû bifire “little remained that he fly” = he amost flew; xwe têxistin 

to throw oneself; lihêf f quilt; papor f kerosine cooking stove; qalind thick; 

peyivîn ji…re to speak with; şor kirin to chat; deng kirin li to speak to; tûrik m 

bag; naylon plastic. 

106

xuya dikirin. 1 

READINGS 

Pêşmerge pişta xwe da darê û kir ne kir bigirî, lê ne dikaribû. Jan û gurr û 

şewat û qehra di dilê wî de ne dixwestin xwe têxin hindir hêstiran bo werin 

der. 2 

Cumhûriyeta Kurdî ya Mehabadê 

Nûdem, No. 9 (1994): 282–85. 

Cihekî bajarê Mehabadê yê taybetî di dilê me de heye. Ew di nava kurdên 

her çar perçeyên welêt de tê naskirin û hezkirin û ji bo ku ew di nava nivşe 

nûhatî û nûgihiştî de neyê jibîrkirin, navê wê li zarokan tê kirin. 3 

Berî ku ewrekî reş yê şînê bi ser vî bajarê de bigire, di 22’ê çileyê paşîn 

1946’an de, Xwedê li vî bajarî tê rehmê, ji pişt çiyan rojeke bêhawe xweş 

bilind dibe, bi germî û tîrêjên xwe zivistana sar û dijwar bi dûr dixe, di şûna 

wê de bihareke geş tîne. Gava xelkê Mehabadê, ji bo xweamadekirina roja 

pîroz sibehê zû radibûn ser xwe û çav li wê roja xweş dikevin, dilê wan geş 

dibe, kêfa wan difûre û ji bo wê roja xweş ya pîroz ji Xwedayê xwe duan 

dikin. Her ku roj bilind dibe Mehabadî dikevin tevgerê, keçên Mehabadiyan, 

yên ku bi spehîbûna xwe navdar in, cil û bergên bi reng, bi ser bejnên 

xwe yên zirav û bilind de berdidin, çavên xwe yên mezin bi kilên Suphanî 

kil dikin, mîna ku ew ê herin dîlanekê û li wê dîlanê pêrgî hezkiriyên di 

xeyalên xwe de werin, xwe li ba dikin û bi geşî dadikevin meydana Çarçirayê. 

Pîr û jin jî cil û bergên xwe yên kevin davêjin, derd, kul, êş û elemên 

malbat û eşîrê ji bîr dikin, xwe mîna bûkên nûzewicî dixemilînin û bi zar û 

zêçên xwe, di kuçeyên Mehabadê yên zîvironekî de tevlî pêla keçên ciwan 

dibin u xwe berdidin Meydana Çarçirayê. Xort û peyayên Mehabadî yên 

bejinbilind, şal û şapikên xwe bi ser bejnên xwe de berdidin, piştên kesk, 

1 ka where’s; şaş kirin to be mistaken; tamar (= damar) nerve; fêr bûn to learn; 

bûyîn to be born; çandin to plant; tenê only; kom f pile; kevir m stone. 

2 pişta xwe dan to lean against; kir ne kir bigirî ‘he almost wept’; jan f pain; 

gurr f thunder; şewat f burning; qehr f wrath; xwe tê-xistin hindir to put oneself 

inside of; hêstir (= hêsir) tear. 

3 

cumhûriyet f republic; taybetî special; perçe f part; nivşe nûhatî û nûgihiştî the 

younger generation; ji bîr kirin to forget; nav hatin kirin li for a name to be given 

to. 

107


sor u zer li piştên xwe girêdidin, bi coş û heyecan xwe di kuçe û kolanan re 

berdidin Meydana Çarçirayê. Wê rojê, li Mehabadê tu kes di hunduran de 

namînin. Meydana Çarçirayê dibe mîna deryayeke bi reng, tevgera mirovan 

mîna pêlên deryayê dibin. Wê roja xweş, ya ku biharê ji zivistane dizîbû, 

bajarê Mehabadê kiribû mîna seyrangehekê. Li wê meydana ku gelê kurd 

hem xweşî hem jî dilêşiyê jiyaye, te ax biavêa li erdê nediket. Ew qerebalixa 

geş, bi kincên bi reng, bi rûyên bi ken û bi heyecan li benda peyayekî 

bûn. Ew ê peyayek bihata, ji wan re bipeyiviya û mizgîna azadiya wan 

bigihanda wan. Wî ê jî wan re behsa girîngiya wê roja pîroz bikira. Û ew 

peyayê ku ew li bende bûn, di nava çend peyayê din de, bi bejna xwe ya 

bilind û bi cubeyê xwe yê fireh bi jor ket, çû ber maseyeke dirêj û li pişt 

masê li ser lingan rawestiya. Ew peya Qadî Mehemed bû. Wî demekê bi 

dilekî geş çavên xwe li ser wê qerebalixa mirovan gerand, hîsê wî yên neteweyî 

bilind bûn, kêf û heyecana wî fûriya û bi dengekî nizim û giran dest bi 

peyva xwe kir: “Gelê kurd, gelekî serbixwe ye, divê li ser axa xwe, bi azadî 

bijî, qedera xwe bi xwe tayîn bike, loma îro ez di huzûra we de Cumhûriyeta 

Kurdî ya Mehabadê îlan dikim.” 1 

1 

ewr m cloud; şîn (= şwîn) f mourning; çileyê paşîn January; bêhawe 

exceptional(ly); germî f heat; tîrêj f ray; zivistan winter; dijwar difficult; bi dûr 

xistin (x-) to drive away; xelk m people; xwe amade kirin to prepare oneself; roja 

pîroz glorious day; geş joyful; fûrîn to bubble, boil; ji Xwedayê xwe dua kirin to 

pray to one’s God; tevger f movement; spehî beautiful; navdar bi renowned for; cil 

û berg clothes; bejn f stature; zirav thin; kil f collyrium, kohl; dîlan f wedding 

feast; pêrgî … hatin to meet; xeyal f dream; kevin old; avêtin (avêj) to throw 

away; elem pain; malbat f family; eşîre tribe; bûk bride; nûzewicî newly-wed; 

xemilandin to adorn; zar û zêç household members; kuçe lane; zîvironekî twisting; 

de tevlî mixed up with; ciwan pretty; xwe ber-dan di…re to betake oneself to; 

meydan f square; xort youth; peya man; bejinbilind tall of stature; şal m baggy 

Kurdish trousers; şapik m short Kurdish jacket; ços enthusiasm; heyecan excitement; 

kolan f street; derya f sea; zîn (zê) to come to life; seyrangeh f place for an 

outing; gel m people, nation; jiyan to live; qerebalix f crowd; li benda waiting for; 

mizgîn f good news; gihandin to deliver; behsa … kirin to discuss; girîngî f importance; 

cube m robe; mase f table; çavên xwe gerandin li ser to look around at; 

hîs f feeling; neteweyî national; peyv f speech; serbixwe independent; qeder f destiny; 

tayîn kirin to determine; huzûr f presence; cumhûriyet f republic; îlan kirin 

to announce. 

108

Pêla mirovan diheje, keç û jin dilîlînin, mêr tivingan ber bi hewa ve 

berdidin. Coşî û geşiyek dikeve nava wan mirovan, bang dikin, diqîrin, 

destmalên bi reng li ba dikin… 1 

READINGS 

Di îlankirina Cumhûriyate Mehabadê de piraniya axa û serokeşîrên kurd 

jî beşdar dibin. Serok û nûnerên eşîrên mîna; Mehabad, Mameş, Mingûr, 

Kevork, Zerza, Herkî, Beyzade, Barzan û hwd… 2 

Qadî Mehemed zêde napeyive. Ew di wê kurtepeyivandina xwe de ji bilî 

îlankirina Cumhûriyetê, ji kurdan re behsa yekîtî, hevkarî û miletbûna 

kurdan dike. Hêviya wan ya çilmisî geş dike. Paşê dadikeve jêr, cubeyê xwe 

yê fireh ji xwe dike, bi tena unîformayekî Sovyetî û şaşika xwe ya spî 

dimîne. 3 

Lê xelkên Mehabadê wê roja han mîna karnevalekê pîroz dikin, dehol û 

zurnevanên bajêr lêdixin, Mehabadî jî bi destên hev digirin û direqisin. 4 

Hema piştî îlankirina Cumhûriyetê, di bin serokatiya Qadî Mehemed de 

serokeşîr û pêşevanên kurdan li hev dicivin û bi alîkariya Sovyetiyan hukûmetekê 

ava dikin. Qadî Mehemed dibe serokcumhûrê vê hukûmetê û wezîrtî 

û serokwezîrtî jî di navbera pêşevanên kurd yên din de têne belavkirin. 5 

Cumhûriyeta Mehabadê di dîroka Kurdistanê ya nêzîk de yek ji bûyerên 

herî girîng e. Civateke feodalî, ku hê nenasê kapîtalîzmê û îndustriyê bû, 

hêdî hêdî ber bi bajarvaniyê ve gavan diavêje, bi alîkariya Sovyetiyan cumhûriyeteke 

nûdem pêk tê, ji bo liserlingan mayîna Cumhûriyetê artêşek tê 

avakirin, lê belê li gorî artêşê welatên dorhêlê artêşeke qels, bi sîlehin sivik 

1 lîlandin (lîlîn) to ululate; tiving (= tifing) f rifle; coşî f enthusiasm; geşî f joy; 

bang kirin to cry out; qîrîn to scream; destmal f handkerchief; li ba kirin to throw 

into the air. 

2 piranî f majority; serok-eşîr tribal chieftain; nûner representative; hwd = her 

wekî din etc. 

3 zêde much; ji bilî in addition to; hevkarî f cooperation; miletbûn f nationalism; 

hêvî f hope; çilmisî faded; da-ketine jêr to come down; ji xwe kirin to take off; bi 

tena only; unîforma m uniform; şaşik f turban. 

4 karneval f carnival; dehol f drum; zurne f clarion; zurnevan clarion player; lêxistin 

to play (an instrument); bi destên hev girtin to join hands; reqisîn to dance. 

5 

hema immediately; serokatî f leadership; pêşevan leader; civîn to meet; alîkarî 

f help; hukûmet f government; ava kirin to establish; serokcumhûrê president; 

wezîrtî f ministry; serokwezîrtî f prime ministry. 

109


ku ji Sovyetê tê şandin. Lê belê dîsan jî, serok û birêvebirên Cumhûriyetê bi 

enerjî û baweriyeke xurt ji bo Cumhûriyeta xwe dixebitin, dixwazin ji 

civaka eşîrtî bi dûr bikevin, elemanên xwe hînî ajotina otomobîlan, hînî şer 

û xweparastinên modern dikin, ji bo pêşdexistina civaka xwe, xwendevanên 

xwe ji bo xwendina dibistanên bilind dişînin Sovyetê. Herweha bi çapxaneya 

ku Sovyetî dide wan, pê rojnameya xwe ya rojane Kurdistan, 

kovarên mîna Hawar, Agir, Hîlale û hwd. derdixin, pirtûkên dersan yên bi 

kurdî çap dikin û dibistanên kurdî vedikin. Bi weşandina kovar û rojnameyên 

bi kurdî bal û meyleke baş ji ziman u edebiyata kurdî re çêdibe, 

cih bi cih navên hin şaîr û nivîskaran tê bihîstin. Yek ji şaîrên wê demê 

Hejar e. Hingî mamosta Hejar ji bo marşa Cumhûriyetê bi zaravayê soranî 

helbestekê dinivîsîne û ew helbest bi alet û awazekî nûjen tê gotin. 1 

Cumhûriyeta Kurdî ya Mehabadê ji bo hemû kurdan dibe hêviyek, loma 

Barzanî digel hêzeke xurt ya çekdar berê xwe dide Mehabadê û li wir û der 

û dora wir bi cih dibe, dixwaze ji avakirina Cumhûriyetê re bibe piştgir û 

alîkar. 2 

Digel ku temenê Cumhûriyeta kurdî ya Mehabadê gelekî kurt e jî, dîsan 

em dibînin ku kurdên me yên ku qet tradisyoneke wan ya dewletbûn an 

dîplomasiyê tune bû, dîsan ew zû adapte dibin, di wê kurtedemê de gelek 

danûstandinên dîplomatîk datînin. Lê mixabin ku danûstandinên wan yên 

dîplomatîk jî di hundurê sînorên Îranê de dimînin. Ji ber ku tiştê em dizanin 

danûstanên wan bi dinyaya derve re qet çênebûye. Ji xwe ger danûstandinek 

1 dîrok f history; bûyer f event; civat f society; nenas unfamiliar; bajarvanî f 

bourgeoisie; gavan avêtin ber bi…ve to take steps toward; nûdem modern; pêk 

hatin to come into being; liserlingan mayîn to remain standing; artêş f army; li 

gorî in comparison with; dorhêl f surroundings; qels weak; sîleh m weapon; sivik 

light; birêvebir leader; bawerî f belief; xebitîn to labor; civak f community; eşîrtî 

tribal; bi dûr ketin to cease to exist; eleman teacher; hînî … kirin to teach; ajotin 

to drive; şer m war; xweparastin f self-defence; pêşde-xistin to advance; xwendevan 

literate; dibistan f school; çapxane f printing press; rojname f newspaper; 

rojane daily; kovar f journal; pirtûk f book; ders f lesson; weşandin f publication; 

bal f interest; meyl f inclination; çê-bûn to be created; hin some; şaîr poet; nivîskar 

writer; marş f anthem; zarava m dialect; helbest f poem; alet m tool; awaz m 

sound; nûjen modern. 

2 

hêz f force; çekdar armed; piştgir supporter; alîkar helper. 

110

i dinyaya derve re hebûya û dinyaya derve an yekîtiya neteweyan Cumhûriyeta 

wan bipejirandina, ew ê ji bo hilweşandina Cumhûriyeta Mehabadê 

nebûna alîkar. 1 

READINGS 

Kurdên Îranê saleke bi hevî buhurandin û ji bo ku ew jî êdî sermiyanê 

xwe bûn, wan xwe gelekî serbilind û bi rûmet hîs dikirin. Lê belê hêdî hêdî 

hêviya wan diqurmiçî, kêf û şahiya wan di qirika wan de dima, her ku diçû 

cih li wan teng dibû. Li gorî peymana Îngilîz û Sovyetiyan û li gorî biryara 

Yekîtiya Neteweyan, diviyabû Sovyet di demeke kurt de ji Îranê derketa. Ji 

Îranê derketina Sovyetê dibe dawîhatina Cumhûriyeta kurdî ya Mehabadê. 

Piştî bipaşdevekişandina Sovyetê ya ji Îranê bi demeke kurt, Cumhûriyeta 

Azerbeycanê hildiweşe û paşê jî Faris berê xwe didine Kurdistanê. 2 

Qadî Mehemed, birayê wî Sadrî Qadî û pismamê wî Seyfî Qadî, 31’ê 

adara 1947’an, saet sisê sibehê ji mal têne derxistin û berê wan didine 

Meydana Çarçirayê. Bajar kerr e, xelkê bajêr di xew de ne, Qadî Mehemed, 

bira û pismamê xwe li Meydana Çarçirayê, di bêdengî û kerrîtiya şevê de, bi 

sêpiyên cihê cihê ve têne daliqandin. Laşên wan yên pak, ji hemû xerabî û 

kirêtiyan dûr, di hênkahiya sibeha adarê de li ba dibin. Dawiya çîroka 

Cumhûriyeta kurdî ya Mehabadê tê. 3 

FIRAT CEWERÎ 

[“Ez di sala 1959 an jî 1960 li gundekî Dêrika Çiyayê Mazî, li Balfisê, li beriya 

Mêrdinê hatime dinyayê. Di sê çar saliya min de ji ber tunebûna malê dinyayê me 

mal bar kir Wîranşar. Li wir em du salan man. Paşê bi belavkirina erd ya bi destê 

1 temen m age; gelekî very; kurt short; qet (+ neg.) not at all; dewletbûn statehood; 

an or; adapte bûn to adapt; danûstandin f relation; mixabin unfortunately; 

dinya f world; derve outside; ger even if; Yekîtiya Neteweyan the United Nations; 

pejirandin to accept, recognize; hil-weşandin to destroy, to cause to collapse. 

2 buhurandin to spend (time); sermiyan head of household; serbilind proud; 

rûmet f respect; hîs kirin to feel; qurmiçîn to crumble; qirik f throat; peyman f 

agreement; biryar f decision; der-ketin to pull out; bipaşdevekişandin f withdrawal; 

hil-weşîn to collapse; Faris Persian. 

3 

bira brother; pismam cousin; adar f March; kerr silent; kerrîtî f silence; sêpî f 

gallows; da-liqandin to hang; kirêtî f defilement; hênkahî f coolness; li ba bûn to 

go with the wind; dawî f end; çîrok f story. 

111


hikûmetê, perçek erd li Balfisê para me jî ket. Em dîsan bi paşde vegeriyan gund û 

em hûr û gir di nav wî erdî de xebitîn. Û hingî ji ber dîndariya bavê min, min û 

birayê xwe yê mezin me dest bi xwendina dînî kir. Min ta bi demeke xwendina dînî 

û ya dibistanê bi hev re meşandin. Di salên 70’î de me mal bar kir Nisêbînê. Piştî wê 

bi demekê ji bo kar ez çûme Îzmîrê. Çûyîna min ya Îzmîrê bû guhertina jiyana min. 

Nêrîna welathezî li wir bi min re çêbû. Sala 1977’an ku ez vegeriyam Nisêbînê, 

mijûliya min bi tenê bû siyaset. Di 78’an de me di bin navê “Xortên Şoreşger Yên 

Demokrat” de komeleyek vekir. Ji sala 1978’an û ta destpêka 1980 ez serokê ve 

komelê bûm. Di 80’yî de ji ber hin sedeman ez ji welêt derketim. Ji wê salê heta bi 

niha ez li Swêd dijîm.”] 1 

Kêzika Bênav 

Piştî rêwîtiyek dirêj ez ji Şamê gihîştim Qamişlokê. Ji bêxewiyê û ji 

guhertina hewa û xwarinê ez gêj bûbûm. Wê êvarê, her çiqas hin malbatên 

kurdan nexwestin ez herim hotêlê û bi çûyîna min ya hotêlê dilê xwe girtin 

jî, dîsa min bi ya xwe kir; ji bo rehetiya xwe û bi fikira ku ezê her roj bikaribim 

serê xwe bişom, ez çûm hotêlê. 2 

Qaşo hotel luks bû. Ji xwe gava ku mirov ji derve li avahiya hotêlê 

dinihêrî, hotel geleki xweş û luks xuya dikir. Li gora hotêlek Rojhilata 

Navîn û bajarekî piçûk, ger em paqijiyê deynin aliyekî, hêwana wê jî ne 

xerab bû. Nizanim çima, lê dibe ji ber ku ez biyanî bûm û xwediyê paseporteke 

Swêdî bûm, ne şagirtên hotêlê, lê xwediyê wê bi xwe bi min re mijûl 

1 Mêrdin Mardin; hatine dinyayê to be born; ji ber on account of; mal bar kirin 

to pack up and move; Wîranşar Viranşehir; paşê later, then; belavkirin f distribution; 

erd m land; hikûmet f government; perçe m piece; par f share; ve-geriyan 

to return; hûr û gir xebitîn to toil; hingî then; dîndarî f religiousness; dînî religious; 

ta bi demeke for a while; dibistan f elementary school; bi hev re together; 

meşandin to carry out; Nisêbîn Nisibin; kar m work, job; Îzmîr Izmir, Smyrna; 

guhertin to change; jiyan f life; nêrîn f thought, idea; welathezî f patriotism; çêbûn 

to be created; mijûlî f occupation; bi tenê only, solely; xort (m) youth; şoreşger 

revolutionary; komele f society; ve-kirin to open, to start; destpêk f beginning; 

serok m president; sedem f reason; der-ketin ji to leave; niha now; jîyîn (jî) to live. 

2 

piştî after; rêwîtî f journey; Qamişlok Qamishli in northeastern Syria; bêxewî 

sleeplessness; hewa f air; gêj bûn to be dizzy; dilê xwe girtin bi to be put out by, to 

be insulted by; bi ya xwe kirin to do as one wants; rehetî f comfort; bi fikira ku 

thinking that. 

112

dibû. 1 

READINGS 

Gava ku mêrik odeya min û nivînê ku ezê tê de razêm, nîşanî min da, 

galonekî mazotê jî anî û ji min re sobe dada. 2 

—Swêd sar e; lê şevên biharan welatê me jî sar e, bi ken got, şevbaşî da 

min û derket. 3 

Ez demekê wilo bêdeng li ser nivînê xwe rûniştim û min çavên xwe li 

hundirê odê gerand. Ji serşuştin û razanê pêve tu tişt nedihate bîra min. Ji 

ber ku min zanîbû wê saetê ava germ peyda nabe, di destên min de bi tenê 

razan mabû. Her çiqas pakbûna nivîna ne bi dilê min bû jî, min kincên xwe 

ji xwe kir, lampa xwe vemirand û hêdî ketim nava nivînê xwe. Hema ku 

xilmaş bûm dengê xişxişekê hat min. Bi bihîstina deng re min bi hêz serê 

xwe li ser bahlifê rakir, guhên xwe miç kirin û li wî dengî guhdarî kir. Îcar 

ne bi tenê dengê xişxişê, her wisa dengê çîzçîzikê jî hat min. Ez bi xwe ji 

kurmik û kêzikan ditirsim, an jî ez ji wan zehf acizim, loma ez ji nav nivîna 

pekiyam û min zû lampe pêxist. Çer ku min lampe pêxist, min dît ku tiştek 

bi lez ket qelîşteka dîwêr. Demeke dirêj sola min di destê min de bû û ez li 

benda wî tiştî rawestam. Di wê navberê de jî, ji bo ku ez bê tirs û fikarê 

bikaribim razêm, min di serê xwe de plana ku ezê çawa û bi çi awayî bikaribim 

wî benderuhî bikujim, çêdikir. Ez demeke dirêj li benda mam, lê ew 

derneket. Ez weha westiyabûm, ku êdî nikarîbûm li ser lingan rawestiyama. 

Min sola di destê xwe de danî û bêî ku lampê vemirînim, min xwe li ser 

nivînê xwe dirêj kir. 4 

1 qaşo supposedly; derve outside; avahî f edifice, construction; xuya kirin to 

seem, to appear; gorî for, as for; Rojhilata Navîn the Middle East; paqijî f cleanliness; 

anîn aliyekî to put aside; hêwan f porch; xerab bad; ji ber ku because; biyanî 

foreign; xwedî possessor, owner; şagirt m apprentice, boy; bixwe personally; mijûl 

bûn bi…re to take care of. 

2 mêrik fellow; oda f room; nivîn m bed; ra-zan (zê) to sleep; nîşan dân to show; 

galon gallon; mazot f kerosine; sobe f stove; da-dân to light. 

3 Swêd Sweden; sar cold; şev f night; bihar f spring; ken m smile; şev başî dan to 

say good night; derketin to leave, to emerge. 

4 

dem f moment; welê thus; bêdeng silent; rû-niştin to sit down; çavên xwe li 

hundirê … gerandin to have a look around the inside of; ser-şûştin to wash the 

hair; bi tenê only; her çiqas no matter how much; pakbûn cleanliness; bi dilê … 

bûn to be to one’s liking; kinc m clothes; ji xwe kirin to take off; lampe f lamp, 

113


Bi xişxiş û çîzçîzeke din, min dît ku kêzikek mezin (min tu caran kêzikên 

wilo mezin nedîtibû) ji qelîşteka dîwêr derket û bi dîwêr ve rapelikî. Erê, 

bawer bikin min kêzikek wilo qet nedîtibû. Herdu çavên wê sor, wek du 

pizotên êgir bûn. Pozê wê reş û deqeke spî lê bû. Serê wê biçûk bû, mîna 

serê mûriyekê; lingên wê baş nedihatin xuyakirin, lê ji çaran zêdetir bûn. 

Gava diçû ber zikê odê rengê wê kesk dibû, ku xwe berdida jêr rangê wê 

dihat guhartin, sorereş dibû. 1 

Min jî xwe li ser nivînê xwe dirêj kiribû, herdu destên xwe xistibûn bin 

serê xwe û her li wê kêzikê temaşe dikir. Te digot qey ew bi min re ketibû 

qayîşê, ez hêrs dikirim. Carinan bi lez bi dîwêr ve radipelikî, diçû ber zikê 

odê, demekê li wir radiwestiya, bi çavên xwe yên sor li min mêze dikir, serê 

xwe çend caran dihejand û dû re bi lez xwe bedida jêr. Na, divabû ew kêzik 

wê şevê bihata kuştin, an na xew li min tunebû. Ez dîsa weke berê bi lez ji 

nav nivîna pekiyam, min rahişt sola xwe ku biavêjimê, lê kêzikê çivek da 

xwe û dîsa ket qelîşteka dîwêr. Ta ku ez li ser lingan bûm ew derneket, lê 

gava min xwe li ser nivîna dirêj kir, ew dîsa derket û dîsa weke berê bi jêr û 

jorê dîwêr ve çû û hat. “Ya rebî, ezê çi bikim?” min di dilê xwe de got. Tu 

nabêjî westandinê zora min biribû û hema ez bi wî awayî bi xew ve çûbûm. 2 

light; ve-mirandin to put out; hêdî hêdî slowly; hema ku as soon as; xilmaş 

sleepy; deng m sound; xişxiş f scratching; bi hêz forcibly; bahlîf f pillow; bilind 

kirin to raise; guhên xwe miç kirin to prick up one’s ears; guhdarî kirin li to listen 

to; îcar now; ne bi tenê…her wisan not only…but also; çîzçîzik f buzz; kurmik m 

worm; kêzik m bug; zehf extremely, really; aciz helpless, unable to cope; loma 

therefore; pekiyan to rise up suddenly; pê-xistin to turn on; çer ku as soon as; lez f 

speed; qelîştek f crack; dîwar (obl dîwêr) m wall; sol f show; li bendî (or benda) 

waiting for; ra-westan to get up; navber f distance; bê tirs û fikarê without fear or 

worry; pîlan f plan; çawan how; bi çi awayî by what means; benderuh m creature; 

kuştin (kuj) to kill; pîlan çêkirin to make a plan; êdî (+ neg.) no longer; li ser 

lingan on one’s feet; danîn (= da-anîn) to put down; bêyî ku without; xwe dirêj 

kirin to stretch out. 

1 tu caran never; wilo so; ra-pelikîn to crawl; bawer kirin to believe; qe at all, 

ever; sor red; pizot m brand, torch; agir (obl êgir) m fire; poz m nose; reş black; 

deq f spot; spî white; mîna like (prep.); mûrî f ant; ling m leg; zêdetir more; çawa 

ku when; zikê odê ceiling; kesk green; xwe ber-dan jêr to put oneself under; 

sorereş reddish black. 

2 

temaşe kirin li to look at, watch; qayîş f rivalry, competition; hêrs kirin to 

114

Min xewnek ecêb di xew de didît. Di şerekî nenas de, hevalên min hemû 

şehîd ketibûn. Ez jî birîndar bûbûm û di nava xwînê de vedigevizîm. Bi wê 

birîna xwe ya xedar, bi rik û hêrseke ecêb min xwe ji ber dijmin dida alî û 

ez bi çiyê ve radipelikîm. Ji bo ku xwe nedim dest û şopê ji ser xwe winda 

bikim min xwe davêt şikeftekê. Şikeft teng û tarî bû. Di wê şikefta teng û 

tarî de, ji nişkê ve mareki stûr û bi quloç êrîş tanî min. Demeke dirêj min û 

mêr li ber hev dida. Geh wî li min dixist ez bi çend gavan bi paş de dipengizandim, 

geh min lê dixist ew bi çend gavan bi şûn de dişand. 1 

READINGS 

Dawî dawî min bi hêz destek lê xist û ez bi êşeke giran ji xew şiyar bûm. 

Gava ez rabûm, ez di xwêdanê de mabûm. Her du çongên min dihejiyan û 

xureke ecêb laşê min girtibû. Min kir û nekir çavê min yê çepê venebû. 

Gava ku min di destê xwe danî ser, min hîs kir ku wek hêkekê werimiye û 

tiştek pêve zeliqiye. Min ew tişt bi neynûkan da alî û bi çavê rastê wa baş lê 

nihêrî; min dît ku kêzika min e. 2 

Ez hingî têgihiştim ku min di xew de destê xwe li ser çavê xwe xistiye û 

ji berdêla kuştina mêr, min kêzik kuştiye. 

Ji wê rojê pê ve ez neçûm hotêlê û heya bi hefteyekê bi zor werimandina 

enrage; carinan sometimes; ra-pelikîn to creep; hejandin to shake; dûv m tail; an 

na or else; wek berê as before; ra-hiştin to pick up; avêtin (avêj) to throw; çiv dan 

xwe to zigzag; cardin once more; ya rebî O Lord!; zor f strength; zor birin to sap 

the strength; hema right away; bi xew ve çûn to go to sleep. 

1 xewn-dîtin to have a dream; ecêb strange; xem f worry, anxiety; şer f war, 

battle; nenas unknown; heval m friend; hemû all; şehîd ketin to fall as a martyr; 

birîndar wounded; xwîn f blood; ve-gevizîn to wallow; birîn f wound; xedar terrible; 

rik f anger; xwe dan alî ji ber to hurl oneself against; dijmin enemy; rapelikîn 

to crawl; xwe dan dest to let oneself be captured; şop f track, trail; şopê ji 

ser xwe winda kirin to throw a pursuer off track; şikeft f cave; teng narrow; tarî 

dark; ji nişkê ve suddenly; mar (obl mêr) m snake; stûr thick; quloç m league; êrîş 

anîn to attack; li ber hev dan to tangle; geh…geh now…again; xistin li to hit; gav 

m step; bi paş de back; pengizandin to make jump; şûnde backwards; şandin to 

send. 

2 

dawî dawî finally; êş f pain; giran heavy; ji xew şiyar bûn to wake up; xwêdan 

f sweating; çong f knee; hejiyan to quake; xur f itch; laş m body; min kir û nekir 

no matter what I did; hîs kirin to feel; hêk f egg; werimîn to swell; zeliqîn bi…ve 

to be stuck to; neynûk f fingernail; nihêrîn li to look at. 

115

çavê min daket. 1 

Lê navê kêzikê ji min re bû mereq. Min ji kîjan xelkê Qamişlokê, gundiyên 

der û dora Qamişlokê, kurdên Şam û Helebê pirsî û kêzik ji wan re 

terîf kir, her gotin: 

—Xeyo, weleh em nizanin. 2 

Li Mala Rewşen Bedir-Xan 

Kurdistan Press, 1987 

Piştî rêwîtiyeke dirêj, ez berdestê êvarê, li Baniasê, ji otobusê peya bûm. 

Banias bajarekî xweş e, bi a min yek ji bajarên Sûriyê yê herî xweş e. Bajar 

li kêleka deryayê hatiye avakirin. Bi awira pêşî piraniya bajarvaniyan 

dewlemend dixuyin. Dibe ku jî mirov dewlemendiya wan di lixwekirin û 

otomobîlên wan de dibîne. Herçiqas rûniştevanên bajêr ereb jî bin, dîsan 

mirov peyayên bi çefî û egal û jinên sernuxumandî kêm dibîne. Li vî bajarê 

Sûriyê yê nûjen, xanimeke kurd dima. Keça Salih Begê, dotmam û kevaniya 

Celadet Begê… Kaxeza navnîşana vê Xatûna han di destê min de bû û yên 

ku ez pêrgî wan dibûm, min navnişana wê ji wan dipirsî. Gotineke pêşiyên 

me heye, dibêje “Mirov bi pirsê dihere Xursê”. Ez jî bi pirsê gihîştim ber 

avahiyekê, hebeki li ber deriyê avahiyê rawestiyam û min hêdî bi heyecan li 

derî da. Ya ku ji min re derî vekir berdestka wê bû. Jinekê bi tirkiyeke 

osmanî, lê bi devoka çerkezan bixêrhatinî da min, çenteyê min ji destê min 

girt û ez birim odeya rûniştinê, ba Rewşen Xanimê. Rewşen Xanimê jî bi 

mêvanperweriyeke kurdî û bi rûyekî bi ken bixêrhatinî da min û ez bi cih 

kirim. 3 

1 ji berdêla instead of; heya bi until; hefte f week; werimandin f swelling; da- 

ketin to subside. 


2 navê kêzikê ji min re bû mereq ‘I was curious about the name of the bug’; 

kîjan whichever, no matter which; xelk m people; der û dor f environs; Heleb f 

Aleppo; terîf kirin to describe; xeyo (Arabic khayyo) a typically Syrian form of 

address, ‘fellow, friend’; weleh by God! 

3 

rêwîtî f journey; berdestê toward; bi a in the opinion of; kêlek f edge; awir f 

glance; bi awira pêşî at first glance; piranî f majority; bajarvanî citizen; dewlemend 

wealthy; xuyîn to appear, seem; li xwe kirin to dress; rûniştevan inhabitant; 

çefî f kafiyya, Arab headdress; egal the rope that holds the kafiyya on the head; ser- 

116

Ez jî bi dilşahî rûniştim. Piştî kurtesohbetekê min çavên xwe li resimên li 

dîwêr gerandin. Resimên ku pêşî li ber çavên min ketin, resimê hersê biran; 

Sureya, Celadet û Kamûran Bedir-Xan bûn. 1 

READINGS 

Piştî şîva êvarê min ji Rewşen Xanimê pirsî: 

—Gelo tu ê bikaribî bi niyeta kurtehevpeyvînekê xwe bidî naskirin? 2 

—Ez keça Salih Bedir-Xan û jina Celadet Alî Bedir-Xan im, got û jê pê 

ve tu tişt negot. 

Ji xwe bes e jî. Kurdên ku navên Salih û Celadet Bedir-Xan nebihîstibin 

pir kêm in. An jî kurdên xwende û bîrewer yên ku haya wan ji Celadet û 

xebatên wî tunebin, çi bigire nîn in. 3 

—Ê baş e, xebat û xwendina Rewşen Xanimê bi xwe çi ye û çi bû? 

—Weke kar, min mamostetiya zimanê erebî dikir û ez demekê jî midûrê 

dibistanê bûm. Erebiya min ji kurdî û turkiya min çêtir bû û çêtir e jî. Ji ber 

vê yekê xebatên min yên rewşenbîrî jî bêtir bi zimanê erebî dibû. Min bêtir 

bi erebî dinivîsand û ji zimanên din werdigerande erebi. Min pirtûkên jî bi 

navê “Hin Rûpel Ji Edebiyata Kurdî” bi erebî, berpêşî xwendevanên ereb 

kiriye. Min carna jî hin bend di Hawarê de belav dikirin. 4 

Gava ew bi kurdî dipeyivî wê hin zehmetî dikişand, ew carna di nav re bi 

min re bi tirkî dipeyivî; bi tirkiyeke pir xweş û bê kêmasî… 5 

nuxumandin (= nixumandin) to cover the head; dotmam cousin; kevanî wife; 

kaxez f paper; navnîşan f address; pêrgî … bûn to meet; Xurs Khurasan; avahî f 

building; hebekî for a while; li derê dan to knock on a door; berdestik servant; 

tirkî Turkish; osmanî Ottoman; devok f accent; çerkez Circassian; bixêrhatinî dan 

to welcome; çente f suitcase; odeya rûniştinê sitting room; mêvanperwerî f 

hospitality; bi cih kirin to have s.o. sit down. 

1 dilşahî f pleasure; kurtesohbet f chat; resim m picture. 

2 şîv f dinner; gelo I wonder if; niyet f intention; kurtehevpeyvîn f short interview; 

xwe dan naskirin to introduce oneself. 

3 xwende literate; bîrewer intellectual; an jî or rather; hay (f) ji knowledge of; çi 

bigire nîn in ‘are practically nil.’ 

4 mamostetî f teaching; midûr principal; çêtir better; ji ber vê yekê for that 

reason; rewşenbîrî intellectual; wer-gerandin to translate; rûpel m page; berpêşî 

kirin to offer; bend f article. 

5 

zehmet (f) kişandin to have trouble; bê kêmasî flawless. 

117

—Niha jî ez vê pirtûka han werdigerînim erebî. (Pirtûkek li ser Sultan 

Evdilhemîd bû). 

—Ji bo çi ev pirtûk û ne yeke din? 

—Weşanxaneyekê ev ji min xwestiye, bêtir vê bala wan kişandiye. Tu ya 

rastî bixwazî, bi wergerandina vê pirtûkê çend quruş pere jî digihîjin destên 

min. 1 

Bivê nevê sohbeta me carna diçû dema rehmetî Celadet Beg û kovara 

Hawarê. 

—Yadê, tu dikarî ji kerema xwe re bi kurtî behsa dema Hawarê bikî? 

Hawar li ku u çawan derdiket, yên zîrek ku tê de kar dikirin kî bûn? 2 

—Çapxaneya Hawarê li mal bû. Yek ji mijûliyên rehmetî yê sereke 

derxistina Hawarê bû. Min jî alîkariya wî dikir. Piştî demekê, gava ez hînî 

rêzkirin û ambelajê bû, kar hêsantir bû. Hingî Osman Sebrî û Qedrîcan jî li 

ba me diman, herdu jî pir jêhatî bûn. Dû re Îbrahîm hebû, ew bi rastî jî 

rewşenbîr bû. Osman Sebrî çar mehan li cem me mabû, hîn jî min nizanîbû 

ku ew Osman Sebrî ye. Wan Osman Sebrî, bi Hecî Husên bi min dabûne 

naskirin. 3 

—Hin kes dibêjin ku kovara Hawarê bi alîkariya fransizan derdiket, ma 

rast e? 

—Na, ne rast e. Hawar ne bi alîkariya fransizan, lê bi destûra wan derdiket. 

Ne bi tenê Hawar, her wisa Roja Nû jî bi destûra wan derdiket. 4 

—Gelo ku îro fransiz li vir bûna, wê rewşa kurdan çawan bûya? 

—Wê rewşa kurdan her wilo bûya. Fransiz jî kolonyalîst in û yên ku em 

îro di bin destên wan jî de ne kolonyalîst in. 

—Ma rast e ku armanca Celadet Beg avakirina Kurdistaneke monarşî 

1 weşanxane f publishing house; bêir more; bal (f) kişandin to attract the atten- 

tion; quruş piastre; pere money. 

2 bivê nevê like it or not; rehmetî the late; yadê “mother,” an affectionate term of 

address for an elderly woman; kerem f generosity; zîrek hard-working; kî who? 

3 rêz-kirin to sort; ambelaj f packaging; hêsan easy; li ba in the house of, with; 

jêhatî diligent; li cem with; X bi Y bi Z dan naskirin to introduce X to Z as Y. 

4 destûr f permission. 


118

û? 1 

—Kî vê bibêjin ew bêbextiya li rehmetî dikin. Wî tu caran tiştekî wilo ne 

gotiye, ne jî daxwaz kiriye. Wî her digot, divê Kurdistan bi destê hemû 

kurdan bête ava kirin. Çi karker, çi gundî, çi mele, çi axa û beg hemû xwediyê 

Kurdistanê ne. Armanca rehmetî Kurdistanek demokratîk û yekbûyî 

bû. Ji xwe Kurdistan yek e. A niha jî hin xort dibêjin em ji Kurdistana Tirkiyê, 

hin dibêjin em ji Kurdistana Îranê, hin dibêjin em ji Kurdistana Iraqê û 

hin jî dibêjin em ji Kurdistana Sûriyê ne. Bi a min ev ne rast e, şaş e. Kurdistan 

yek e û sînorên ku li Kurdistanê hatine kişandin ji derveyî îrada kurdan 

hatiye kişandin. Ew sînorên emperyalîzmê ne. 2 

—Ew Celadetê ku îro ji aliyê hemû kurdan ve tête hezkirin, gelo ji Rewşen 

Xanimê re çawan bû? 

—Ew ne bi tenê mêrê min, lê ew her tiştê min bû. Ew bavê min, birayê 

min, hevalê min, mamostayê min bû. Ez jî yek ji wan kurda me ku îro 

kêmasiya tunebûna wî dikişînim. 

—Windabûna vî peyayê bi rûmet çi tesîr li jiyana te kir, ev trajedî çawan 

çê bû? 

—Mirana wî ez mehû kirim, dinya bi ser min de hilşand. Mesûliyeteke 

siyasî, civakî û aborî di stûyê min de hişt. Ji xwe dawîhatina jiyana wî ya bi 

trajedî jî, ji bo başkirin û hebekî bipêşdexistina aboriya xwe bû. Lê nebû, 

ew kar bû sedema mirina wî. 3 

—Çi bû ya ku bû sedema mirina wî? 

—Tacirî, pembo… Em gelekî destteng bûbûn. Ji ber vê yekê rehmetî rabû 

zeviyên hevalekî xwe bi nîvî çand, kire pembo. Ji ber kêmbûna avê, wî dest 

bi kolandina bîrekê kir u navê bîra xwe jî kire “Bîra Qederê”. Ew di wê bîra 

xwe wer bû û mir. Wî bîra xwe bi destê xwe kola. 4 

Piştî van gotinan Rewşen Xanimê demekê bêdeng ma, kûr kûr fikirî û 

1 armanc f aim, goal; ava-kirin to establish; monarşî monarchical. 

2 bêbextî f disloyalty; daxwaz kirin to desire; şaş mistaken; îrade f will. 

3 bi rûmet honored; tesîr f effect; mehû kirin to wipe out; mesûliyet f responsi- 

bility; 

READINGS 

4 

tacirî f commerce; pembo m cotton; destteng poor; bi nîvî in equal shares; 

çandin to plant; kolandin to dig; wer bûn di to fall into; kolan to dig. 

119

cigarek vêxist. Wilo xuya bû ku wê hê jî ew bûyer ji bîr nekiribû. Min jî 

nexwest ez zêde bi dû sedemên ku çima “wî bîra xwe bi destên xwe kola” 

bikevim, min gotin dagerande ser tiştekî din: 1 

—Çi ji xortên kurd yên li Ewrûpayê dikeve serê te? Ew dikarin çi bikin? 

—Ger ew bibin yek, ew dikarin her tiştî bikin. Yekîtî, divê hûn yekîtiyekê 

di nava xwe de çêbikin. A niha bi dehan kovar û rojname derdikevin, çira? 

Ma ger hûn werin ba hev û sê–çar kovar û rojnameyên bi kalîte derxin, ne 

çêtir e? 

Heya ku ez li ba wê bûm, wê ji min re got, got û got. Destê min ji vê 

mirova gotinxweş, zarşêrîn, zana û rewşenbîr nedibû. Di mêvandariyeke 

kurt de wê ez hînî pir tiştan kirim, dîrokek ji min re got… 2 

Sedsaliya Celadet Alî Bedir-Xan 

Nûdem, No. 8, 1993 

Di 26’ê nîsana 1893’an de, yanî berî niha bi sed salî mizgînî digihîje Emîn 

Alî Bedir-Xan, ku jê re lawikek çêbûye. Emîn Alî Beg bi vê mizgînî û 

nûçeya han kêfxweş û dilşa dibe, pêlên evîna dilê wî ya li hemberî jina wî 

ya çerkez xurt û gur dibin û navê vî zarokê nûçêbûyî dike Celadet, Celadetê 

biçûk, zarok û neviyê Bedir-Xaniyan, ji dinyayê bêhay, ji sirgun û zehmetiyên 

jiyanê bêxeber mezin dibe; zarokekî esmer, xwînşêrîn, biaqil û qedirgir 

jê derdikeve. Rewşa vî zarokî malbatê kêfxweş dike, biaqilî û giraniya wî 

dilê bavê wî Emîn Alî Beg fireh dike, hêvî û baweriyeke xurt dide malbat û 

merivên wî. Bavê wî yê xwende û dinyadîtî, ji bo ku lawê wî yê çeleng li 

Stenbolê di nava çerxa asîmîlasiyonê de asîmîle nebe, ji kultur û zimanê 

xwe, ji stran û çîrokên xwe yên kurdî bi dûr nekeve û mîna kurdekî xwenas 

bigihê, ew ji welatê xwe, ji kevnebajarê kultur û medeniyetê, ji Cizîra Botan, 

dengbêj û stranbêjên kurd tîne Stenbolê û Celadatê biçûk û jîr bi stran û 

çîrokên kurdî, bi hest û hîsên kurdî mezin dike. Celadet car caran naveroka 

1 kûr kûr fikirîn to be lost in thought; ketin be dû to go after; gotin da-gerandin 

to change the subject. 


2 

yekîtî f unity; bi kalîte quality (adj); destê min ji … nedibû ‘I couldn’t get 

enough of’; gotinxweş well-spoken; zarşêrîn eloquent; zana learned; mêvandarî f 

visit; dîrok f history. 

120

stran û çîrokên xwe ji hevalên xwe yê çerkez, ermen, yunan û tirk re dibêje, 

bi wî temenê xwe yê biçûk kultura xwe bi wan dide naskirin, bal û meyla 

wan dikişîne ser kultur û zimanê xwe. 1 

READINGS 

Celadet di xortaniya xwe de hewesa xwe berdide ser eskeriyê, dixwaze di 

dibistaneke eskerî de bibe xwedî rutbe û nîşanan û di ordiya Osmanî de 

têkeve cepheyan. Celadetê ku wê paşê xwe bi hemû hêza xwe ve biavêje 

meydana kultur û ziman û bibe humanîstekî bêhempa, ji bo çi eskerî bala wî 

dikişîne û ji bo çi ew dixwaze têkeve dibistana herbiyê, dê u bawî bi xwe jî 

pê nizanin. Heta tê gotin ku ev biryara wî bêî dilê dê û bavê wî bûye. Lê wî 

biryara xwe dabû, wî ê bixwenda. Wî biryara xwe bi cih anî, kete dibistana 

herbiyê, dibistana xwe bi serfirazî qedand û bû zabitekî jîr û jêhatî. Celadetê 

Zabit di dema şerê cîhanê ê yekemîn de, di ordiya Osmanî de dikeve cephê 

û ji sînorên Tirkiya îro bi dûr dikeve, dihere Qefqasyayê û li Baku û Tebrîzê 

dimîne. Lê ordiya wan zêde li ber rûsan xwe nagire û ew împeratoriya ku ji 

Qefqasyayê bigire heta welatên Balkan bi sedsalan hukumdarî kiribu, hêdî 

hêdî ji hev de dikeve, ordiyên wê cih bi cih dişikên û ew împaratoriya ku bi 

sedsalan jiyana xwe domandibû, êdî dimire. Hem împeratoriya Osmaniyan 

dimire, hem jî tu nemabû ku Tirkiyeya îro jî ji navê rabûya. Lê di bin 

serokatiya Mustefa Kemal û bi alîkarî û piştgiriya kurdan, şerê bi gotina 

tirkan “xelasiyê” tê dayin u welat ji bin destê bi gotina tirkan “dagirkeran” 

derdikeve, piştî kongreyên Erzerom û Sîwasê bingehê Cumhûriyeta îro tête 

avêtin û ew roj ev roj e îdeolojiya avakirê cumhûriyetê Mustefa Kemal “Kemalizm” 

dibe mîna vîrusekê û dikeve laş û mêjiyên bawermendê vê îdeolojiyê. 

Digel ku ev heftê sal in di ser avakirina Cumhûriyetê re derbas bûye 

jî, hê ji vê nexweşiya han re tu derman nehatiye dîtin, serê bijîşk û opera- 

1 

sedsalî f centennial; nîsan f April; yanî i.e.; mizgîn f good news; lawik baby 

boy; çê-bûn to be born; nûçe f news; kêfxweş happy; dilşa glad; li hemberî toward; 

çerkez Circassian; gur powerful; nevî grandson; bêhay ji unaware of; sirgun exile; 

zehmetî f trouble; bêxeber ji oblivious to; esmer dark-skinned; xwînşêrîn delightful; 

biaqil intelligent; qedirgir estimable; giranî f gravity; dil fireh kirin to delight; 

xwende literate; dinyadîtî experienced; law son; çeleng handsome; Stenbol f Istanbul; 

çerx f circle; asîmîlasyon f assimilation; asîmîle assimilated; kultur culture; 

stran f song; çîrok f story; xwenas self-aware; kevnebajar m ancient city; medeniyet 

f civilization; dengbêj singer; stranbêj professional singer; jîr talented; hest f 

feeling; hîs f emotion; naverok f contents; çerkez Circassian; ermen Armenian; 

yunan Greek; temen m age; bal û meyl (f) kişandin to draw the attention. 

121


torên ku xwestine vê vîrusê bikujin, an çareyekê ji vê nexweşiyê re bibînin, 

hatiye jêkirin u ev heftê sal in ku gelê kurd ji derdê vê nexweşiya han 

dinale. 1 

Celadet Beg û beşek ji malbata xwe li dijî neheqiyên sîstemê derdikevin û 

dixwazin ji bo kurdan, ji bo nasnav û welatê wan têkoşînê bidin. Cumhûriyeta 

ciwan nikarîbû ev debar bikira, bi rê û metodên nemirovane çûn ser 

vê malbata bermayên mîrekên Cizîra Botan û gelek ji wan êşandin, kuştin, 

ji welêt bi dûr xistin, sirgûnî welatên xerîbiyê kirin. Di nava yên sirgûnbûyî 

de Celadet Bedir-Xan û malbata xwe jî hebûn. Stemkarî û sirgûna kambax 

ev malbata esilzade û zexim ji hev de dixist, berê wan bi welatên xerîbiyê 

vedikir. Bavê Celadet Emîn Ali Beg û birayê wî yê mezin Sureya Beg xwe 

diavêjin welatê xwediyê medeniyetên kevnar Misrê, Celadet û kekê xwe 

Kamûran Beg jî berê xwe didine Almanyayê. Ev mirovên bi disiplîn û 

xwedî berpirsyar li Almanyayê nabin hêsîrên jiyana sirgûnê û têk naçin, lê 

bi jîrî dest bi xwendina unîversîteyê dikin, di dersên xwe de gelekî bi serketî 

dibin û zû xwe dixin çavên mamosteyên xwe û ji bo kurdan dibin mînakên 

çak û qene. Celadet Beg ji derveyî dersê xwe yê dibistanê jî gelek berhemên 

cihê cihê dixwîne, li ser tevger, nêrîn û felsefeyê cihê cihê radiweste. Mîna 

gelek ronakbîrên wê demê ew jî gelekî ji Nietzsche hez dike, cih bi cih di 

bin tesîra felsefeya wî de dimîne û pirtûka wî ya bi navê “Zerdeşt Wilo 

Kerem Kir” ji ber serê xwe hilnayne û bi xwe jî dibîne ku ev filosofê Alman 

yê mezin bê çiqasî di bin tesîra felsefeya pêxember Zerdeşt de dimîne. Piştî 

wê bi salên dirêj ew ê beşekî biçûk ji pirtûka Nietzsche di Hawara xwe de 

biweşîne û bi wî awayî Nietzsche bi bîr bîne. 2 

1 xortanî f youth; hewes f desir; eskerî f the military; rutbe rank; nîşan decoration; 

ordû f army; cephe front; bêhampa unparalleled; herbiye f war department; 

serfirazî f distinction; zabit officer; jîr hard-working; jêhatî assiduous; Qefqasya f 

the Caucasus; rûs Russian; împeratorî f empire; hukumdarî kirin to rule; ji navê 

ra-bûn to disappear; piştgirî f support; xelasî f deliverance; dayîn = dan; şer dan 

(dayîn) to fight a war; şerê bi gotina tirkan “xelasiyê” the war of what Turks call 

“liberation”; dagirker founder; Erzerom Erzerum; Sîwas Sivas; bawermend believer; 

bijîşk physician; operator surgeon; jê-bûn to be excised; nalîn to lament. 

2 

li dijî againt; neheqî injustice; sîstem f system; nasnav m culture; têkoşîn f 

struggle; debar kirin to manage; nemirovane unmanly; bermaye f remnant; mîrek 

petty ruler; sirgûn kirin to exile; kambax devastating; esilzade aristocratic; zexim 

122

Lê her hişê wî li ser welatê wî ye, her liv û tevgereke ku li welatê wî çêdibe 

dilê wî şa dike, hêviya wi xurt û qewîn dike. Gava di sala 1925’an de 

di bin serokatiya Şêx Seîd de li Kurdistanê serîhildan çêdibe, hêviyên Celadet 

Beg xurt dibin, ji bo biserketina şoreşê tiştê ji destê wî tê ew dike. Lê pir 

naçe, artêşa tirk bi ser serîhildanê de digire, serok û birêvebirên serîhildanê 

digirin, bi rê û metodên nemirovane li nava kuçe û kolanên gund û bajarên 

Kurdistanê gulebaran dikin. Gund û bajaran jî wêran dikin û heta gorî ku 

carinan kal û pîrên kurdan niha behs dikin, heçê navê wan bi tîpa “Ş” dest 

pê dike, ew têne kuştin. Gava ordiya tirk ji Kurdistanê vedikişe, li dû xwe 

gundên wêran, xaniyên xerabe û di nava şewat û dixanê de zarokên sêwî u 

stûxwar dihêle. Ev bûyera han tesîreke neyînî li Celadet Beg dike, hêviya 

wî dişikîne, demekê destê wî li kar û xebata siyasî sist dike… 1 

READINGS 

Serîhildana Şêx Seîd şikest, ew birayên ku bi tirkan re ji bo xelasiya 

Tirkiyeyê şerê “xelasiyê” kiribûn, ji aliyê birayên xwe yên tirk û musulman 

ve hatin gulebarankirin, gundên wan hatin wêrankirin, daristanên wan hatin 

şewatandin. Ev hemû ji bîra Celadet Beg naçin. Ew bi wan bîranînan radizê, 

bi wan radibe. Gav û saet ew di bîra wî de ne. Ew li riyekê digere. Li riya 

xelasî û serbixwebûnê. Li riya felatê… Ew bi wî serê xwe yê tijî fikrên têvel 

berê xwe dide Libnanê, diçe Bêrûdê. Li Bêrûdê kurd gihane hev. An jî 

rewşa kambax, stemkarî, jiyana sirgûnê ew anîne ba hev. Wan di nava xwe 

de komeleyek bi navê “Xoybûnê” ava kirine û ew dixwazin tola xwîna 

şehîdên xwe wergirin, welatê xwe yê ji dest çûye bi paş de bistînin û ji wê 

jiyana zehmet ya welatên xerîbiyê rizgar bibin, li ser axa welatê xwe bi 

azadî û xweşî bijîn. Celadet Beg tavilê xwe digihîne vê komeleyê û dibe 

strong; kevnar ancient; Misr f Egypt; kek elder brother; Almanya f Germany; 

berpirsyar responsible; hêsîr captive; têk çûn to fail; bi serketî successful; mînak 

example; çak good; û qene at least; berhem m literary work; cihê cihê various; tevger 

f activity; nêrîn f view; felsefe f philosophy; ronakbîr enlightened; kerem kirin 

to speak; filosof philosopher. 

1 

liv f movement; dil şa kirin to gladden the heart; qewîn strong; serîhildan f 

rebellion; biserketin f success; pir naçe “it doesn’t take long before”; bi ser serîhildanê 

girtin to put down a rebellion; gulebaran kirin to open fire; wêran kirin to 

lay waste; heçê whoever; tîp f letter; ve-kişîn to withdraw; şewat f conflagration; 

dixan f smoke; sêwî orphan; stûxwar cowed; li dû xwe hiştin (hêl) to leave behind 

oneself; neyînî negative; sist kirin to weaken. 

123


yek ji endamên wê yê girîng. Hîn wilo sal dibe 1927 û di bin serokatiya 

Îhsan Nûrî Paşa de, li Agiriyê kurd radibin ser xwe û dixwazin biyaniyan ji 

welatê xwe biqewirînin. Ev serîhildana ku li çiyayê Agiriyê diqewime bi 

alîkarî û piştgiriya Xoybûnê dibe. Komeleya Xoybûnê tavilê li hev dicivin; 

axa, serokeşîr, pêşengên civatê li hev dicivînin û dixwazin serîhildanê 

berfireh bikin. Ew xeberê digihînin serokatiya serîhildanê û bi wan didin 

zanîn ku ew ê ji milê Sûriyê de li tirkan bixin û bi wî awayî serîhildanê fireh 

bikin û bikin berxwedaneke Kurdistanî. Lê tirk bi artêşeke xurt, bi tanq û 

top û balafiran digirin ser Agiriyê û çi benderuh dikeve ber wan, ew dikujin. 

Serokê serîhildanê Îhsan Nûrî Paşa xwe dide alî, diçe Îranê û piştî bi salan 

di nava tenêtî û bêdengiyê de, bi hesreta welêt çavên xwe digirin û ji vê dinyayê 

koç dike. 1 

Ev şikandina han jî dilê Celadet Beg bêhawe dişikîne, heta tê gotin ku 

piştî wê baweriya wî bi siyasetê sist dibe, ew xwe bi hemû hêza xwe davêje 

meydana kultur, ziman û edebiyata kurdî. Ew dibîne ku piştî şikestina 

serîhildan û liberxwedanên kurdan, kurd ji aliyê moral ve jî dişikên û ji tirsa 

karbidestên Cumhûriyeta Tirkiyeyê ew ji ziman û kultura xwe bi dûr dikevin, 

dibin biyaniyên xwe. Ew têdigihîje ku piştî nifşekî du nifşan dê gelek 

kurd asîmîle bibin, ji xwe û ji nasnava xwe bi dûr bikevin û dê bi wî awayî 

navê kurd û Kurdistanê ji ferheng û nexşeyên cîhanê bête maliştin. Ji bo ku 

ew pêşî li vê yeka han bigire, ew tavilê dest diavêje alfabeya xwe, ya ku wî 

di salên 1919’an de nîvcî hiştibû û wê li ser hîmê alfabeyên latînî durust û 

têkûz dike. Ji bo ku ew bikaribe alfabeya xwe di nava kurdan de belav bike, 

zimanê kurdî yê nivîskî bi wan bide zanîn, ew biryara derxistina kovarekê 

dide û navê kovara xwe dike HAWAR. Ew hejmara pêşî ya Hawarê di 

panzdehê gulana 1932’de derdixe. Di pêşgotina hejmara pêşî ya kovarê de, 

1 

daristan f forest; bîranîn f memory; razân (razê) to go to sleep; serbixwebûn f 

independence; felat f freedom; têvel various; Bêrûd f Beirut; komele f society; 

xoybûn f selfhood; tol (f) wer-girtin to take revenge; xwîn f blood; şehîd martyr; bi 

paş de standin (stîn) to get back; rizgar bûn ji to be delivered from; tavilê at once; 

endam member; girîng important; hîn still; biyanî foreigner; qewirandin (qewirîn) 

to drive out; qewimîn to take place; li hev civîn to move together; berfireh 

kirin to expand; mil m side; berxwedan f resistance; tanq f tank; top f cannon; çi 

benderuh like wild animals; xwe dan alî to retreat; tenêtî f isolation; bêdengî f 

silence; hesret f yearning; dinya f world; koç kirin to decamp. 

124

di derheqa armanca kovarê de wilo dibêje: “Hawar dengê zanînê ye. Zanîn 

xwe nasîn e. Xwe nasîn ji me re rêya felat û xweşiyê vedike. Her kesê ko 

xwe nas dike, dikare xwe bide nas kirin. Hawara me berê her tiştî heyîna 

zimanê me dê bide nas kirin. Lewma ko ziman şerta heyînê a pêşîn e.” 1 

READINGS 

Ew wî zimanê ku li ber mirinê ye jîndar dike, dixe warê nivîsandinê û bi 

wê yekê şerta heyîna kurdan a pêşî diyar dike. 2 

Ji bo ku kovara wî di çarçoveyeke teng de nemîne, nebe malê grûp, partî, 

an jî bi tenê îdeologiyekê, lê belê ew bibe malê hemû kurdan, dengê hemû 

kurdan, ew dîsan di pêşgotina hejmara pêşî ya Hawarê de weha dibêje: 

“Hawar ji niha û pê ve bi her tiştê ko kurdanî û kurdîtî pê bendewar e, dê 

mijûl dibe. Tinê siyaset jê dûr e, xwe naêxe siyasetê. Hawarê siyaset ji 

civatên welatî re hiştiye. Bi siyasetê bila ew mijûl dibin. Em jî di warê 

ziman, hiner û sinhetê de dê bixebitin.” 3 

Û ew li ser ya xwe dimîne. Ew mîna ronakbîrekî kurd, bi her tiştê ku 

hemû kurdan eleqeder dike ve mijûl dibe, lê xwe tenê bi nêrînekê, an jî bi 

îdeolojiyekê ve girê nade, heta dawiya jiyana xwe, ew Kurdistanî dimîne. 

Lê ez bawer dikim gava ew dibêje ku ew ê bi siyasetê ve mijûl nebe, ne ku 

ew ji rastiya Kurdistanê direve, hebe tune be, ew naxwaze xwe bi rêxistinekê 

ve girê bide. Ger wî bi hemû awayî destê xwe ji siyasetê bikişanda, 

wî ê hewcedariya ku ew nameyeke dirêj ji Mustefa Kemal Atatürk re bişîne, 

nedîta. Erê, ew di sala 1933’an de, yanî piştî weşandina kovara xwe bi 

salekê û piştî avakirina Cumhûriyeta Tirkiyê bi deh salan di bin navê “Ji 

Reîsî Cumhûrê Tirkiyê Xazî Mustefa Kemal Paşa re Nameyeke Vekirî” 

nameyeke dirêj dişîne. Ew wê nameya xwe bi munasebeta bîranîna deh- 

1 bêhawe unparalleled; meydan f field; liberxwedan = berxwedan; karbidest 

authority; nifş generation; nasnav f culture; ferheng f dictionary; nexşe f map; 

cîhan f world; maliştin (mal) to rub out; alfabe f alphabet; durust kirin to make; 

têkûz kirin to arrange; nivîskî written; gulan f May; armanc f aim; heyîn f existence; 

şert f condition; a = ya. 

2 li ber on the verge of; jîndar kirin to revivify; war m arena; diyar kirin to 

make clear. 

3 

çarçove f framework; pêşgotin f preface; ji niha û pê ve from now on; kurdanî f 

Kurdishness; kurdîtî f Kurdishness; bendewar bi connected to; tinê (= tenê) only; 

êxistin (êx) = xistin; civat f social group; bila…dibin ‘it’s all right if they are’; 

hiner m art; sinhet f craft. 

125


saliya Cumhûriyetê û efûya giştî, ku Cumhûriyetê soz dabû, dişîne. Celadet 

Beg di vê nameya xwe ya dirêj de, ku paşê mîna pirtûkekê çap dibe, bi ilmî 

rexneyan li Mustefa Kemal digire û wan ji bo sozdayina wan derewîn 

derdixîne. Herweha ew di nameya xwe de li ser kurdan, li ser nasyonalîzma 

tirkan radiweste û bi metodên lîngiwîstik mînakan ji zimanê kurdî dide. Ew 

di wir de dide xuya kirin, ku kurd ne tirk in û ew xwediyên kultureke cihê, 

zimanekî cihê û miletekî cihê ne. 1 

Em vegerin ser Hawarê. Dema ku Celadet Beg dest bi weşandina Hawarê 

û belavkirina alfabeya xwe dike, hejmara kurdên xwende kêm e, çi bigire 

tune ye. Lê, çend xortên din ên serwextî, ku ew jî ji ber gelek sedeman mecbûr 

mabûn, ku welatê xwe terk bikin û koçî binxetê bikin, digihên Celadet 

Beg û bi alîkarî û teşwîqên Celadet ew dibin xwediyên navên mîna Qedrîcan, 

Nûredîn Zaza, Osman Sebrî, Cegerxwîn… 

Gava min di hevpeyvîneke bi Osman Sebrê re, pirsa ku wî “kengî dest bi 

nivîsandinê kiriye” kiribû, wî gotibû ku wî bi xêra Celadet Beg dest bi nivîsandina 

kurdî kiribû û ku ne ji Celadet Beg bûya, wî nizanîbû ku zimanê 

kurdî zimanê nivîsandinê ye an na. Herweha Nûredînê xort jî deyndarê 

Celadet Bedir-Xan e. Tê gotin ku her tim Celadet Beg Nûredînê xort dipesinand 

û ji bo teşwîqkirina nivîsandinê ew beramberî Anton Çexov dikir. 2 

Çexov bi xwe jî di dema xwe de xort dipesinandin, ew teşwîqî nivîsandinê 

dikirin û gelek caran bi wan dida zanîn ku ew ê bi nivîsandina berdewam 

bibin nivîskarên mezin û navdar. Mirov wê nefsbiçûkahî û ruhiyeta 

teşwîqê di Celadet Bedir-Xan de jî xweş dibîne. Ji bilî navên mîn Qedrîcan, 

Osman Sebrî, Nûredîn Zaza û Cegerxwîn; ger zarokekî, şivanekî an jî 

xwendevanekî jê re nameyek bişanda, wî tavilê ew name di Hawarê de di- 

1 eleqeder kirin to concern; Kurdistanî Kurdistanian, proponent of a united 

Kurdistan; rêxistin f organization; hewcedarî f necessity, need; reîsî cumhûrê president 

of the republic; xazî ghazi; munasebet f occasion; bîranîn f remembrance; 

efûya giştî general amnesty; soz dan to promise; rexne f criticism; sozdayin f promise; 

derewîn false; der-xistin to take to task; mînak m example; cihê different, 

separate; milet m nation. 

2 

serwext knowledgeable; hevpeyvîn f conversation; pirs (f) kirin to ask a question; 

bi xêra thanks to; ne ji … bûya were it not for; deyndar indebted; her tim 

always; pesinandin to praise; teşwîqkirin f encouragement; beramberî … kirin to 

compare to; Anton Çexov Anton Chekhov. 

126

weşand, pesnê wan dida û ew jî mîna nivîskarên Hawarê dinavandin. 1 

Em dibînin, ji roja ku Celadet biryara xwe daye ku ew ê bi ziman û kultura 

kurdî dakeve, ew pê dadikeve, bi xebat û fedekariyên xwe yên şexsî ji 

me re bingehê zimanê me yê ku biyaniyê nivîsandinê bû dihêle. 2 

Wek me li jor jî qal kiribû, gava Celadet Beg dest bi weşandina kovara 

xwe dike, hejmara kurdên xwende kêm e, ji xwe hejmara kurdên ku bikaribin 

bi kurdî bixwîne tune ye. Lê ew yeka han wî bêhêvî nake. Tunebûna 

xwendevanan wî dilşikestî nake û destê wî li karê wî sist nake. Wî xwe bi 

xwe digot: “Ger xwendevanên kurdî tunebin sedemê wê hene.” Sedemên 

wê xuyabûn. Kurdistan serbixwe nebûbû, erdên Kurdistanê yên rizgarkirî 

tunebûn, zimanê kurdî nebûbû zimanê nivîsandin û perwerdiyê. Rastiya 

welêt û rastiya miletê wî ji wî ve xuya bû. Loma wî pir bi sebir, lê bi enerjiyeke 

bêhawe dixwest ku zimanê kurdî têxe warê nivîsandinê û bi wê yekê 

kurdan bike xwedî nasnav û şexsiyetê. 3 

Di sala 1987’an de gava ez li mala xanima wî Rewşen Bedir-Xan bûbûm 

mêvan û min pirsa ku Celadet Beg çawan Hawar derdixist, jê kiribû, wê ev 

bersiva han dabû min: “Şev û roj li rehmetî tune bûn. Gav û saet kaxezin di 

dest de bûn, dixwend, rast dikir, diçirand, dîsan ji nû ve dinivîsand. Hawara 

wî mîna zarokeke wî bû. Her ku hejmareke nû ya kovarê derdiket, ew mîna 

zarokekî dilşa dibû. Lê hemû bar di stûyê wî de bû. Ew gelekî pê re diwestiya. 

Di mehên destpêkê de ez nikarîbûm jê re bibûma alîkar, lê paşê 

gava ez hînî rêzkirin û ambelajê bûm, min karê wî hebekî hêsan kir.” 4 

Ez baş bi tîraja Hawarê nizanim, lê tiştê ku Rewşen Xanimê ji min re 

behs kir, wê tîraja wê ne ewçend bilind be, wê li dor çend sed libî be. 

1 berdewam constant; nefsbiçûkahî f modesty; ruhiyet f spirit; şivan shepherd; 

pesin m praise; navandin to name, call. 

2 fedekarî f self-sacrifice; şexsî personal; bingeh (m) hiştin (hêl) to lay a founda- 

tion; biyanîyê a stranger to. 

READINGS 

3 li jor above; qal kirin to say; bêhêvî kirin to make despair; dilşikestî kirin to 

discourage; rizgarkirî liberated; perwerdî f education; rastî f truth; bi sebir patiently; 

bêhawe extraordinary; tê-xistin warê to establish as an area of; şexsiyet f 

personality. 

4 

mêvan guest; gav û saet at all times; kaxez f paper; rast kirin to correct; 

çirandin to tear up; stû m neck; hînî … bûn to learn; rêz kirin to arrange; ambelaj 

f packaging; hebekî a little bit. 

127


Piraniya wê li nava kurdên binxetê, yanî kurdên Sûriyê dihate belav kirin, 

çend lib digihîştin Tirkiyeyê, çend lib digihîştin Iraqê û ez ne şaş bim çend 

lib jî digihîştin Îranê. Lê ew çend libên ku digihîştin wan welatan jî li hemû 

hezkirên zimanê kurdî belav dibûn. Ji ber vê yekê ye ku em di kovarê de li 

gelek navên kurdên başûr rast tên. Yanî kovar di nava kurdên her welatî de 

bûbû pireya hevdunasînê. Di kovarê de mirov ji bilî kurmancî li zaravayê 

soranî jî, lê bi alfabeya latînî rast tê. Wilo xuya dibe ku di wê demê de bi 

fermî destûra zimanê kurdî li wan welatan hatibûya dayin û hejmara kovar û 

rojnameyên kurdî zêdetir bûya, em ê îro ji problema alfabeyên erebî û latînî 

xelas bûbûna û wê mîna ku di Hawarê de jî belav bûbû, hem kurmanciya 

jêr, hem jî kurmanciya jor bi alfabeya latînî bihata nivîsandin û wê ferqiyeta 

herdu zaravayên kurdî yên mezin hêdî hêdî hindiktir bibûya. Wek tê zanîn, 

Hawar li welatekî ku alfabeya erebî dihate bikaranîn, bi alfabeya latînî 

derdiket. Em wê tesîra Hawarê û xwediyê wê Mîr Celadet Alî Bedir-Xan îro 

jî dibînin. Îro di nava kurdên me yên Sûriyê de yên ku kurdî bi alfabeya 

erebî dinivîsînin, çi bigire tune ye. Digel xwendina wan bi erebî ye, digel ku 

ew di dibistanan de hînî alfabe û nivîsandina erebî dibin jî, dîsan ew xwe 

hînî alfabeya zimanê xwe ya latînî dikin u îro bi sedan nivîskar, bi çendan 

kovar û pirtûkên kurdî ji aliyê kurdên me yên Sûriyê ve têne derxistin. Ev 

yeka han bivê nevê ji tradisyona Celadet Bedir-Xan û bi xêra kovara wî 

Hawarê dibe. 1 

Û tiştê ku Celadet Bedir-Xan jê ditirsiya, bi serê kurdê Tirkiyeyê ve 

hatiye. Piştî şikandina serîhildan û berxwedanên kurdan, tirk bi metodin ji 

mirovatiyê dûr çûne ser kurdan, ew êşandin, girtin, bi dar ve kirin, zimanê 

wan li wan qedexe kirin û dema ku Celadet Beg kovara xwe li Şamê 

derdixist, ji bo her gotineke kurdî li Tirkiyeyê cezayê peran dihate dayin, ji 

cezayê peran zêdetir, pirê caran cezayên bi salan heps dihate dayin. Piştî 

nivşekî, kurd di ber çerxa polîtîkaya asîmîlasyonê ya tirkan de heliyan, ji 

zimanê xwe bi dûr ketin. Ger car caran di hin cihan de çirûskin pêketibin jî, 

1 

tîraj f print run; behs kirin to discuss; lib m copy; binxet f south of the border, 

i.e. Syria; şaş bûn to be surprised; rast hatin li to come across; hevdu-nasîn to 

know each other; ji bilî aside from; fermî formal; destûra ziman grammar; jêr 

lower; jor upper; ferqiyet f distinction; çi bigire practically. 

128

READINGS 

dewlet bi xurtî çûye ser wan, bi girtin, lêdan û îşkencê dengê wan birîne. 1 

Em dibînin ku ew tesîra han ji ruhiyeta Kurdên Tirkiyeyê derneketiye, 

şoreşger û têkoşerê kurd, ku di ber Kurdistana pîroz de serê xwe didin, ji bo 

bidestxistina zimane kurdî bi salan di zîndanan de radizên, lê ew bi xwe 

hewl nadin ku bi zimane xwe binivîsînin, bi zimanê xwe bixwînin, bi 

zimanê xwe bifikirin. Ez carinan ji xwe re difikirim, ku em kurd tenê 

mehekê tirkî protesto bikin (di vir de mexseda min ne ew e ku divê em li 

dijî tirkî bin, ez bawer im tirkên bi rastî dilxwazên kurdan jî wê li dijî 

biryareke wilo dernekevin) kovar û rojnameyê xwe bi kurdî derxin, kovar û 

rojnameyê bi tirkî nekirin, li dikan û çayxanên xwe bi kurdî bipeyivin, li 

mehkemeyan bi kurdî îfadeyên xwe bidin, yanî bi kurtayî di her warê jiyanê 

de bi kurdî bipeyivin û bi kurdî binivîsînin. Erê, tenê mehekê. Ez bawer im 

bi cihanîna biryareke wilo jî wê ne ewçend zehmet be. Hingî em ê bibînin 

ku wê çawan cih li dewletê teng bibe, dinyaya ku pirsa me bi terorîzmê ve 

girê dide, wê çawan li bin guhên hev bikeve. Gava ez van çend rêzan 

dinivîsînim, ez di bin tesîra tevgera Mahatma Gandî de dinivîsînim. Gandî ji 

xelkê Hindistanê daxwaz kir, ku ew kincên îngilîzan li xwe nekin, tiştên 

wan nekirin. Û xelkê wilo kir. Bi wê biryara hindiyan gelek fabrîkayên îngilîzan 

çûne îflasê, darbeyeke mezin ya ekonomîk li îngilîzan ket û biryareke 

wilo bû sedema dawîhatina împaratoriya Birîtanya ya li Hindîstanê. 2 

Lê îngilîzan zimanê hindiyan qedexe nekiribûn. Ger îngilîzan ziman û 

nasnava hindiyan qedexe bikirana, mirov texmîn dike, ku dê Gandî li hemberî 

bûyereke wilo, xelkê hindî vexwenda protestokirina zimanê îngilîzî. 3 

Bi a min biryareke wilo ji bo me çekeke mezin e. Bi biryareke wilo hem 

em ê bikaribin hebûna xwe bidine îspatkirin, hem em ê bikaribin hebûna 

zimanê xwe bidine îspatkirin, hem em ê mehkeme û daîreyên resmî yên tir- 

1 tirsiyan ji to be afraid of; mirovatî f manliness, chivalry; qedexe kirin to ban; 

ceza m penalty; peran heavy; heps f imprisonment; nivş generation; çerx f grindstone; 

polîtîka f policy; heliyan to melt away; çirûsk f spark; pê-ketin to catch 

(fire); lê-dan to beat; îşkence f torture; deng (m) birîn to silence. 

2 şoreşger revolutionary; têkoşer combatant; zîndan prison; hewl dan to struggle; 

protesto kirin to boycott; mexsed f intention; dikan f shop; mehkeme f court; îfade 

f testimony; rêz f line; cûne îflas to go broke; darbe f blow; dawî-hatin to come to 

an end; împaratorî f empire. 

3 texmîn kirin to guess; li hemberî in opposition to; ve-xwendin to call for. 

129

kan mecbûrî wergêran bikin, hem em ê tîraja kovar û rojnameyên tirkan li 

Kurdistanê û li Tirkiyeyê bixînin, hem jî em ê dawîanîna polîtîkayeke ku 

heftê sal in li ser înkariya miletê me hatiye avakirin, bînin. 1 

NÛREDÎN ZAZA 

[Dr. Nûredîn Zaza, navê wî yê rast Yûsuf e. Ew di 1919’an de li Madenê (Paxirmaden) 

hatiye dinê û roja 7’ê Çiriya Pêşî sala 1988’an, saet di 6.30 de li nexweşxaneyeke 

Lozanê, ji ber nexweşîna qanserê çavên xwe ji dinya jîndar girtine. Piştî 

dilovaniya vî rewşenbîrê hêja, bi daxwaziya malbata wî û bi beşdarbûna gelek heval 

û hogirên wî yên perwer, roja 11’an, eynî meh, laşê wî bi merasîmeke şîndar birine û 

sipartine Goristana Şehîdan ya li Lozanê. 2 

Nivîskarê bi nav û deng Dr. Nûredîn Zaza, zaroktiya xwe li Kurdistana Bakûr 

bihurandiye. Ew, piştî rûxandina agirê Şoreşa kurd ya bi serokatiya Şêx Seîd, bi 

kekê xwe Dr. Nefiz re çûye Binxetê (Sûrî). Hêj di çaxê xortaniya xwe de, wî ciyê 

xwe li nav tevgerên welatparêz girtiye û ji bo doza azadiya welêt şixuliye. Herweha 

wî gelek nivîs di kovara Hawar û Ronahî de jî weşandine.] 3 

Xurşîd 

Xurşîd dewlementirê gund bû. Xortekî bi bejn û bal, çeleng û giran bû. 

Rojekê li ber melayê gund rawestiya û gotê: 

—Kurekî min çêbû; jê re navekî şîrîn ji te dixwazim. 

Mela hinekî ma, paşê serê xwe rakir û got: 

—Bila navê wî Cemşîd be! 


—Wek navê min e, û di gund de navekî bi tenê ye, ji xwe min jî ev 

1 çek f weapon; îspat-kirin to prove; daîre f bureau; resmî official; mecbûrî … 

kirin to force to have; wergêr translator; dawî-anîn to put an end to; înkarî f 

denial. 

2 Çiriya Pêşî October; nexweşxane f hospital; Lozan Lausanne; nexweşîn f 

disease; qanser f cancer; çavên xwe girtin ji to close one’s eyes to; dinya jîndar 

the world of the living; dilovanî f affection; hêja worthy; perwer close (friend); 

eynî the same; laş m corpse; merasîm f ceremony; şîndar mourning; sipartin to entrust; 

goristan f cemetery; şehîd martyr. 

3 

nivîskar writer; bi nav û deng renowned; rûxandin f destruction; agir m fire; 

kek elder brother; hêj already; çax m time; welatparêz patriotic; doz f cause; azadî 

liberty. 

130

dixwest. 1 

—Here bi arikariya Xwedê kurê te ji bo te û ji bo milet baş be. 

Xurşîd, piştî ko spasê xwe ji melê re pêşkeş kirin, derket û bi dilgeşî çû 

mal. 2 

*** 

Piştî şanzde salan rojekê Xurşîd dîsa çû cem mela, wek berê xurt û 

xweşik bû. Mela jê pirsî: 

—Dîsan çi ye, mirza Xurşîd? 

—Îsal kurê min Cemşîd xwendina xwe bir serî û di nav hevalên xwe de ê 

pêşîn derket. Min dive îro jê re mewlûdekê bidim xwendin. Ez hêvî dikim 

tu îşev xwe biêşînî bêî mala me û bi dengê xwe ê şîrîn vê mewlûdê ji me re 

bixwînî. 

—Cemşîd hêja ye, ezê jê re mewlûdekê bi kurdî bixwînim. 3 

*** 

Heşt salên din borîn. Xurşîd dîsa rojekê bi çend mirovan ve li pêş mela 

rawesta. Mela lê nêrî û got: 

—Tu her roj xurtir dibî, di rûyê te de nîşanên xortaniyê û jiyînê dixwiyên. 

Ev jî çi ye? 

—Bê derd im seyda, çima pîr bibim? 

—Min divê tu her we bî. Lê bêje dîsa çi ye? 

—Min ji kurê xwe re keça camêrekî xwestiye, dewlemend e, pir pere 

xwest. Lê kurê min yek e û li ber dilê min biha ye. Ji kerema xwe mehra 

wan bibire. 

Mela mehir birî û ew pîroz kirin. 4 

1 dewlemen rich; bi bejn û bal tall; çeleng good-looking; giran grave, serious; 

bila…be let it be; ji xwe min jî ev dixwest ‘it’s just what I wanted.’ 

2 arikarî (= alikarî) f help; spas m gratitude; pêşkeş kirin to offer; dilgeşî f 

happiness. 

READINGS 

3 îsal this year; serî birin to complete; mewlûd f a poem celebrating the birth of 

the Prophet, traditionally recited at festive occasions; hêvî kirin to hope; xwe 

êşandin to trouble oneself; hêja worthy. 

4 

borîn to pass (of time); xuyan (xwiyê) to appear; min divê it is necessary for me, 

I trust (+ subj.); we = weha thus; camêr gentleman; biha bûn to be valuable; mehr 

131


*** 

Piştî çend heftan Xurşîd û Cemşîd li ser keştike piçûk di golekê da diçûn 

bajêr, ji bo kirîna cilên bûk û zavê. Ava golê bê pêl bû, di meha gulanê de 

bûn. Doraliyên golê bi kulîlk û hêşinayiyê xemilandî bûn. Xurşîd li kurê 

xwe dinêrî û xwe bextyartirê dinê dizanî. Cemşîd wek di xewnekê de bû. Bi 

zendên xwe ên xurt, destikên keştiyê zû dilivandin û keştî li ser avê dişemitand. 

Lê carna xwe ji bîr dikir, eqlê wî diçû cihên din. 

Ji nişkê ve destikeke keştiyê ket avê. Cemşîd zû vegerî ser û destê xwe 

dirêjî wê kir. Di wê gavê da destê wî ê din jî, ji keştiyê şemitî û xwe ne girt, 

ket avê. 1 

Lê Cemşîd melevanî ne dizanî. Bi carekê di avê de winda bû. Derket û kir 

hawar. Bavê wî dest avêt ê, lê ne gihayê. Cemşîd li ber çavên bavê xwe çû 

bin avê û nema bi ser ket. 

Xurşîd bi çavên xwe bawer ne dibû û li benda derketina kurê xwe dima. 

Lê ji çend piqpiqokên avê pê ve tiştek xuya ne kir. 

Xurşîd sê roj û sê şevan di wî cihî da ma. Roja sisiyan laşê kurê xwe ê 

nepixî da pişta xwe û bir mal, sibetirê ew veşart. 2 

*** 

Piştî salekê bi şev li deriyê melê dan. 

Derî vebû. Melê li pêş xwe mirovekî dirêj, kal, porsipî u piştxwar dît. 

Berê ew nas ne kir. Paşê melê kûr nêrî û got: 3 

—Ma tu ne Xurşîd î, vê nîvê şevê te xêr e? 

—Belê, ez im, hatime tiştekî bi navê kurê xwe Cemşîd bidim te, ji bo 

(f) birîn to conclude a marriage contract; pîroz kirin to congratulate. 

1 keştî f boat; gol f lake; bûk bride; zava (obl zavê) groom; pêl wave; gulan May; 

doralî circumference; kulîlk f wild flower; hêşînayî f greenery; xemilandî adorned; 

bextyar happy; zend m forearm; destik m oar; livandin to row; şemitandin to 

make slide; eql m mind; ji nişkê ve all of a sudden; gav f moment; şemitîn to slip. 

2 melevanî f swimming; hawar (f) kirin to cry for help; nema not again; bi ser 

ketin to come up; man di benda to wait for; piqpiqok bubble; laş m body; nepixî 

swollen; sibetirê the next morning; ve-şartin to bury. 

3 

li derî dan to knock on a door; kal old, aged; porsipî white-haired; piştxwar 

hunched-over; berê at first; nas kirin to recognize; kûr nêrîn to look closely. 

132

READINGS 

xwendina zarokên gund ên belengaz. 

Xurşîd rabû, kîsek pere danî ser masê. Mela got: 

—Ev pere pir in pir. 

—Belê, îro min nîvê zeviyên xwe firotin. Cemşîd dixwest bi destê xwe ji 

miletê xwe re qenciyên mezin bike, lê Xwedê ne hişt. Niha ez deynê wî 

didim. 1 

Melê destê wî girt û bi dengekî nerm gotê: 

—Cemşîd kurekî baş bû. Xwedê rehma xwe lê bike. Lê dinêrim tu pir li 

ber dikevî. Ew tişt li min jî qewimî. Were, emê hejkirina xwe bidin zaroyên 

gund û ji wan, xortên xwenda, xurt û hêja bînin pê. 

Xurşîd li ser gotina melê hinekî pêjin piştre serê xwe rakir û li melê nêrî. 

Di çavên wî da ronahiyeke dijwar hebû. Xurşîd dile xwe da bû zaroyên 

gund. 2 

*** 

Xurşîd malê xwe, mela zanîna xwe dabûn milet. Piştî şanzde salan di 

gund da daweta çil xortên hêja, xwenda û miletperwer çêdibû û Xurşîd tê de 

bi serê sergovendê girtibû. 3 

Gulê 

Gundî di mêvanxana Reşo de rûniştî bûn û daxaftin. Dijmin ji gund bi tenê 

qonaxakê dûr bû, nixta gundê Şadiyan di nêzîk de wê biketa axa bav û 

kalan. 

Herkes diponijî, li çarekê digeriya. 4 

1 belengaz poverty-stricken; ra-bûn to stand up; kîs m bag; pere m money; danîn 

(= da-anîn) to set down; zevî f field; firotin (firoş) to sell; milet m nation, people; 

qencî f charitable act; deyn (m) dan to pay a debt. 

2 nerm soft, gentle; rehm (f) kirin li to have mercy on; (li) ber ketin to feel sad; 

qewimîn to happen; hejkirin (= hezkirin) f wish, desire; zaro child; xwenda literate; 

anîn pê to produce; pêj(i)n f feeling; piştre then; ronahî f brightness; dijwar 

hard. 

3 mal m property; dawet f festive occasion (here, graduation ceremony); miletperwer 

nationalist(ic); bi serê sergovendê girtin to lead a Kurdish dance line. 

4 

mêvanxane f reception room; axaftin to speak; qonax f one day’s distance; nixt 

f edge; di nêzîk de soon; bav û kal forefather; ponijîn to be engrossed in thought; 

133

Ezman girtî bû; bandevekê ji reşiya şevê re hîn bêtir tirs dida. Di vê gavê 

de derî bi şidet vebû; qiralê çiyan, Qoçoyê Pola, bi heşt mirovên xwe ve ket 

hundir. Cilên wan şil bûn; av di tifingên wan re dihate xwar. Gundiyan gişa 

da ber qîran: “Polayê kurd, sergevazê çiyayên Kurdistanê, fermo!” 1 

Lê Qoço rûnenişt; di nîvê odê da ma û wek serdarekî bi dengekî xurt û 

gur gote wan: “Gundîno! Ev panzde sal in ko ez gunehan dikim. Xelkê 

dikujim. Xerabiyê dikim. Stranên min di van rêlên rojnedîtî de hatin gotin, 

lê ji dihî vir da ji devê tu kesî dernakevin. Belkî ji bo me hemiyan, ev şev, li 

ser axa welêt şeva me a dawiyê be. Ji bo avêtina gunehên xwe ji ser xwe 

min sond xwariye ko dijmin ji welêt derêxim.” 2 

Sorahiya rivîna agirê êzingan di tifikê de li dîwaran dihejiyan. Pola li dora 

xwe dinêrî. Çavên wê diçirisîn. Çil gundî tev de rabûn û gotin: “Em jî sond 

dixwin, em jî bi te re ne, pilingê kurd!” 3 

Di wê gavê de, ji nişkê ve derî vebû, jinikeke zirav, narîn û şîrîn, wek 

pelekî dara bîşengê li ber bayî ket hundir û got: “Ez jî bi te re me; ez jî mêrê 

pola!” 

Gundiyan gişan bi dengekî weke ken kir qîr: “Gula qehbik! Gula bê 

namus!” 4 

*** 

Gulê ji gund bû. Berî çend salan bavê wê bi zor ew da bû yekî. Gulê 

rojekê mêrê xwe kuşti bû, ketibû pê Qoço û li serê çiyan pê re digeriya. 

Gundiyan bi çavekî nebaş lê dinêrîn, her gav jê re dijûn dikirin û deriyên 

çar f remedy. 


1 ezman girtî bû ‘the sky was overcast’; bandev f summit; reşî f blackness; hîn 

bêtir even more; şidet violence; qiral king; şil wet; qîran shout; sergevaz 

(sergevez) pride; fermo (impt.) please (come in). 

2 serdar commander; xurt û gur strong; gunehan kirin to sin; xerabî f harm; rêl 

f forest; rojnedîtî that has never seen the light of day; sond (f) xwarin to swear an 

oath; avêtina gunehên expiation for sins; der-êxistin (= der-xistin) to drive out. 

3 sorahî f redness; rivîn f flame; êzing m firewood; tifik f bellows; hejiyan to 

tremble; çirisîn to sparkle; tev de altogether; piling tiger. 

4 

zirav slender; narîn delicate; şîrîn pretty; pel m leaf; dar f tree; bîşeng f weeping 

willow; mêr man; pola m steel; gişan all; ken laughter; qîr kirin to shout; qehbik 

f harlot; bênamus dishonorable. 

134

READINGS 

xwe her gav tê digirtin. Ji tirsa Qoço ne bûya belkî ew dikuştin. Lê, ne 

tehqîra gundiyan, ne jî tajanga Qoço ji Gulê re ev re nedida berdan. Gava 

Qoço ew dida ber tajanga, Gulê digotê: “Li min xe, pilingê min! Li min xe! 

heya destê te biweste! Tu jîna min î! Ez goriya te me. Bê te ez nabim!” 

Di çiyan de bi Qoço re ger, di şikeftan de raketin, di berfê de qufulîn, jê re 

bextyariyeke mezin bû. 1 

*** 

Wê şevê Gulê dîsa digirî, lê îcar ne ji êşa tajanga Qoço ya ko wek marekî 

xwe li bejna wê a zirav dipêçand. Xew, qet ne diket çavên wê. Dijmin dê 

biketa welêt… Rojên geşî ji bo wan ne diman. Her tişt dibû xeyal. Dengê 

topên dijmin gelek nîzik dihatin bihîstin… Çiyayên Qoço ên serbest diketin 

destê dijmin… Jina gund a pîs li ser vî halî bi girîn difikirî. Li çara xelasbûnê 

digeriya. Divî bû ko gundê xwe, welatê xwe, çiyayê xwe û serbestiya 

pilingê xwe “Pola” ji dijmin biparêze. Ji nişkê ve rabû. Tiştek hatibû bîra 

wê. Xencereke bi şiv girt. Ji şikeftê derket. Riya aliyê dijmin girt û winda 

bû. 2 

*** 

Qoço, bi çil gundiyên xort û mêrxas ve li pêş dijmin kemîn girti bûn. 

Hingûra şevê bû. Li ser çiyayê bilind, nîvreş heyveke sor bi dilekî şikestî 

hêdî hêdî hildihat. Dengê topan hati bû birîn. Pola çavê xwe li ser çiyayên 

xwe, li ser warên xwe geran û bi keser li wan nêrî: 3 

Wî sond xwarî bû; gunehên xwe yên panzde salan wê bi destê xwe 

rakirina, ne hişta ko dijmin derbazî tixûbên welêt bibe… 

Di dilê wî ê pola de agirê serbestiyê pêketi bû. Wî tu caran wek wê şevê 

1 bi zor by force; dan yekî to marry off to somebody; ketin pê to fall in with; bi 

çavekî nebaş nêrîn li to have a low opinion of; ji…re dijûn kirin to curse at; tehqîr 

f deprecation; tajang f lash, whip; gorî f sacrifice; şikeft f cave; qufulîn to feel 

very cold; bextyarî f happiness. 

2 girîn to weep; bej(i)n f body; pêçandin li to coil around; geşî f joy; xeyal 

fantasy, dream; top f cannon; serbest free, open; pîs slutty; parastin (parêz) to 

defend; xencer f dagger; şiv f handle; riya aliyê … girtin to turn one’s face toward; 

winda bûn to disappear. 

3 kemîn girtin to lie in ambush; heyv f moon; war m camping ground; keser f 

sorrow. 

135

hej kuştin û hilanîna tola xwe ne kiri bû. 1 

Demekê, Gulê hat bîra wî. Wî hej vê jinikê dikir. Li dora xwe nêrî; lê 

Gula xwe ya ko wek sihekê jê ne dibû ne dît: 

Di wê gavê de nêrevanekî wan got: “Bala xwe bidin! Ji aliyê dijmin yek 

tê.” 

Siha ko xweya dikir bê tirs û telaş dihat. Dengekî şikên wan rakirin: “Ev 

Gula qehbik e!” 

Gundiyekî din got: “Qehbikê em xistin fexê!” 

“Tifingê berdê Pola! Ew rêberiya dijmin dike!” 2 

Qoço rûyê xwe tirş kiri bû; birhên wî lê gijgijîn, kûr li pêş xwe dinêrî. Wî 

jî gotinên gundiyan rast didîtin: 

Gulê li cem dijmin çi dikir? Ne xwe cihê wan şanî dijmin kiri bû… 

qehbîtî kiri bû!? 

Qoço di bin ronahiya heyva sor re tifinga xwe dirêjî Gulê kir û got: 

—Ha ji te re, Gulê! Berî dijmin berika pêşîn para te be…” 3 

Berikê wek qîrekê tariya şevê çirand û armanca xwe a zirav wek 

çarşeveke hevrîşim raxiste erdê. 

Pişt re Qoço rabû ser xwe û ji gundiyan re got: “Zû bin, hevalno! Emê 

nixta dijmin bigrin!” 

Çûn. Lê dijmin bê li berxwedan revîn. Kurd ketin asêgehê; her der vala 

bû. Bi tenê di odekê de tiştekî ecêb dîtin. 

Serê zabitê dijmin ji laşê wî hati bû birîn û mezel bi xwîn bû. Li ser 

nivînê xencereke bi xwîn diçirisî. 4 

1 derbazî … bûn to cross; tixûb m frontier; pê-ketin to be kindled; tol (f) hil-anîn 

to take revenge. 


2 sih (= sî) f shadow; nêrevan scout; bala xwe dan to pay attention; xweya (= 

xuya) kirin to emerge; telaş commotion; şik f doubt; xistin fexê to put in a trap; 

rêberî kirin to lead. 

3 rûyê xwe tirş kirin to scowl; birh m eyebrow; gijgijîn to be knit (brow); şanî … 

kirin to show to; qehbîtî kirin to prostitute oneself; berik f bullet; par f lot. 

4 

tarî f darkness; çirandin to tear; armanc f target; çarşev f sheet; hevrîşim m 

silk; ra-xistin to spread; erd f ground; hevalno (vocative pl.) friends; nixta … 

girtin to cut off; bê li without; berxwedan f resistance; revîn to run away; asêgeh f 

136

READINGS 

*** 

Qoço xencer rakir; wî ev xencer dabû Gulê. Di kulma zêbit a guvaştî de 

gurzek porên Gulê ên zer pêl dida. 

Qoço kulmikên xwe gez kirin û wî pilingê ko çiya dihejandin ji bo cara 

pêşîn girî û gote gundiyan: “Wê bi min gunehê paşîn da kirin, ji Gula 

qehbik re me qehbîtî kir!” 1 

Bi dengekê têrêş, têrpoşmanî û têrbirîn gotina xwe a paşîn kir: “Gulê! Te 

deynê xwe da, te gunehên xwe rakirin! Niho dora min e, Gulê! Gula min a 

zer!” 

Bi xencera xwîndar wek bayekî ji odê derket, berê xwe da dijmin û nema 

xweya kir. 2 

ZEYNELABÎDÎN ZINAR 

[Jiyana min gelekî bi şequdeq bihuriye. Tenê dê bi kurtî bibêjim: Ez di Sibata 

1953’an de, li Hedhedkê hatime dinê. Ew gund girêdayê bi Qubînê (Beşîrî) ve ye. Di 

wê demê de, bavê min li wir meletî dikir. Pêşî, min xwendina olî li cem bavê xwe 

xwendiye, heta temenê min gihaye deh-dozde salan. Îcar piştre ez derketime feqîtiyê 

û li hin medreseyên Kurdistanê geriyame, li xwendina nehw û serf, şeriet, tefsîr, 

hedîs û hwd. domandime. 3 

Lê demek hat, êdî ew xwendin li Kurdistanê pir sist bû. Îcar piraniya kurdan berê 

xwe dane xwendina nû. Wê hingê ez di 24’ê Hezîrana 1968’an de li Pîranê (Dîcle) 

fortification; vala empty; zabit (obl zêbit) officer; laş m corpse; mezel f room; bi 

xwîn bloody; nivîn m bed; çirisîn to glitter. 

1 kulm f fist; guvaştî clenched; gurz m hank (of hair); pêl dan to wave; kulmik f 

fist; gez kirin to bite; hejandin to cause to tremble. 

2 têrêş full of pain; têrpoşmanî full of regret; têrbirîn full of wounds; deyn (m) 

dan to pay a debt; gunehên xwe ra-kirin to cancel one’s sins; niho (= niha) now; 

dor f turn; xwîndar bloody; nema never again; xweya = xuya. 

3 

Note that Zeynelabîdîn Zinar’s dialect does not always maintain the ergative 

construction in past transitive verbs; şequdeq “hard knocks”; bihurîn to be spent; 

Sibat f February; Beşîrî Beşiri, a town east of Batman; meletî kirin to be a 

professional mulla; olî religious; dozde (= dwanzde) twelve; feqîtî f higher religious 

studies; medrese Islamic school; nehw û serf Arabic grammar; şerîet Islamic law; 

tefsîr Koranic commentary; hedîs hadith, the sayings of the Prophet Muhammad; 

hwd. (abbreviation for her wekî din) etc. 

137


ketim imtihana dibistanê û dîploma wergirtim. Di eynî salê de jî, min li “Îmam- 

Hatîp”a Diyarbekirê domand. Lê piştî yazdehên Adara 1971, bi hatina cunta faşîst a 

diduyan re, ez jê hatim avêtin. Û min li dibistana navîn a petrolê (Batman) domand. 

Ez di 08.11.1973’an de çûm eskeriyê. Lê piştî şeş meh û 14 rojan, ji aliyê Nexweşxana 

Gümüşsuyu ya leşkerî ve, bi rapora “Pûçkirina ji Eskeriyê” jê hatim derxistin. 1 

Di wan salên bihurîn de, min hin meletî kir û li şûna bavê xwe jî gelek car dikirim. 

Piştre ez di 25.07.1974’an de, li Belediya Êlihê (Batman) bûm memûr û heta 

1983’an, çi di Belediyê de çi jî di Maliya Batmanê de, hin wezîfeyên girîng ên 

“Berpirsyariya Aborî” wergirtim. Herweha min ji sala 1976 heta 1979–80, lîseya 

şevê ya Batmanê jî xwend. 2 

Piştî 12’ê Êlûla 1980, ku cunta sisiyan a faşîst li Tirkiyê hate ser hikim hetanî 

1984’an, ez heşt caran hatim girtin. Tenê di sê girtinan de, ez 178 rojan îşkence 

bûm. Di yekê Adara 1984’an de jî bi biryara Dadgeha Leşkerî ya li Diyarbekir, 

Nimre-1, cezayê pênc salan girtîgeh û 20 mehî jî cîhêlkirin wergirtim. 3 

Bi rastî piştî hewqas îşkenceyên bi sosret jî ku li min hatibûne kirin ez bi mana li 

welêt razî bûm. Lê dijmin semaxa saxhiştina min, mîna ya gelek kurdan, nedikir û li 

pey min ketibû çaqoberkê. Îcar ez ji ber wê yekê neçar mam û di dawiya 1984’an de 

ji Kurdistanê revîm, hatim li Swêdê bi cih bûm.] 4 

Bavê Nazê 

Bi adetî, yên ko hindik dizanin gelekî dipeyivin û yên ko 

gelek dizanin hindik dipeyivin. —Ruso 5 

1 piranî f majority; wê hingê at that time; Hezîran f June; Dîcle Dicle, a town 

north of Diyarbakır; imtihan f examination; dibistan f high school; Îmam-Hatîp 

imam-hatip, a Turkish religious training college; Adar f March; cunta junta; faşîst 

fascist; avêtin to expel; navîn central; petrol f petrolium; eskerî f the military; 

leşkerî military; rapor f report; pûçkirin f refusal; der-xistin to throw out. 

2 li şûna … kirin to act in place of; belediye f municipality; memûr government 

official; maliye f tax office; wezîfe f duty; berpirsyarî f responsibility; aborî 

economic; wer-girtin to take up (employment); lîsê high school. 

3 Êlûl f September; hatine ser hikim to come to power; îşkence bûn to be tortured; 

dadgeh f court; ceza (m) wer-girtin to receive a sentence; girtîgeh f prison; 

cîhêlkirin surveillance. 

4 bi sosret unusual; razî bûn li to be content with; semax (f) kirin to bear; saxhiştin 

to let go in good health; li pey … ketin çaqoberkê to hound; neçar man to 

have no alternative; bi cih bûn to take up residence. 

5 

naz f coquettishness; bi adetî usually; heke if; Ruso Rousseau. 

138

Heke mirov ev herdu tişt danîne ber hev dibîne ko tiştên 

ko pê dizane, li gore tiştên ko pê nizane, gelek hindik 

e. —Fontnêl 1 

READINGS 

Nayê bîra min kengî min xwe naskir, lê xweş tê bîra min xew nediket çavên 

min, heya diya min çîrokek ji min re negota. Bi riya çîrokan ez hogîrî odê 

bûm. Ev oda ku bi şev kesên mezin bi gurdarî kirina stiran û çîrokan şevbêrkên 

xwe tê de dibuhurandin. 2 

Lê mixabin rûniştina li wir ji me zarokan re qedexe bû. Dîsa jî her û her 

me hewlê dida derbas bin hundirê odê. Û her car xulamê axê bi guhên me 

digirt, em diqewirandin. Lê ku dihat û Xwedê li hev tanî, bi fen û fîtan em 

derbasî hundir dibûn. Ciyên me ji şûna şekalan bûn. Lê dema em diman ji 

derveyî odê (ew jî gelekî pir bûn) em radipelikîn penceran, da ku em çîrok û 

çivanokan bibihîzin. Le camê nedihişt deng bê me. Loma ji rûhê me, qasî 

ku ji xulamê axê diçû, hewqas jî ji camê diçû. 3 

Di vir de, divê ez rastiyê bêjim; heger em deynin ber carên heval û hogirê 

xwe, ez gelekî kêm caran li ber pencerê dimam. Ji ber ku bavê min qedrê wî 

li gund hebû yek carna ji min re dihiştin ku ez şevbêrkê li nav mezinan 

bikim. Tevî ku di odê de ez di nav şekalan de û nêzîkî ciyê xulam rûdiniştim 

jî her û her ez kêfxweş bûm. Li gor vê bextiyariya min çiqasî heval û 

hogirên min ji min diqehirîn. Û çavên wan bar ne dibûn!… Lê min ev tişt di 

ber guhên xwe re ber dida û xwe di cîhana çîrok û destana de ji bîr dikir. 4 

Heger mezin bi ode bûn, em zarok ne kêmî wan bûn. Oda me garsîna 

1 li gore in comparison with; Fontnêl Bernard le Bouyer de Fontenelle (1657– 

1757), French mathematician. 

2 heya (= heta) … ne until; dê (const. diya) mother; bi riya in the view of; 

gurdarî kirin to pay rapt attention; stiran f song; şevbêrkên xwe buhurandin to 

spend one’s evenings. 

3 mixabin unfortunately; qedexe ji…re forbidden to; her û her always; hewl (f) 

dan to make an effort; xulam manservant; axa (obl axê) agha, chieftain; bi guh 

girtin to grab by the ears; qewirandin to drag away; bi fen u fîtan by hook or 

crook; şekal f shoe; derve outside; ra-pelikîn to creep; pencere f window; da ku in 

order that; çivanok f fairytale; bibihîzin = bibihîsin; cam f glass; rûh m spirit; qasî 

ku as much as; hewqas that much. 

4 

qed(i)r m power; tevî ku although; hogir friend; qehirîn ji to get angry with; 

çavên wan bar ne dibûn ‘they couldn’t stand to see it’; cîhan f world; destan tale. 

139

nava gund û teyan û zolilkên dora wê bûn. Heger çîrokvanê mezinan nêzîki 

axê rûdinişt, lê ez çîrokvanê zarokan di nav wan de, ez di ciyê xweş u baş, 

bi şahnazî û payetî rûdiniştim. Lewra min xwe bi zanîbûna çîrokan di ser 

hevalê xwe re digirt. Di nav wan de hawayê dengbêjên mezinan dikir, xwe 

bi vî alî û wî alî de dihejand, dikuxuyam da ku deng zelal bibe û min çîrokên 

ku di odê de bihîstibûn ji wan re digot. Carna jî min hin çîrok ji cem 

xwe çêdikirin. Bi hawakî ku min hinek ji vê çîrokê, hinek ji ya din digirt û 

bi hev perçîn dikir. Lê hevalên şareza “dizîti”ya min nasdikirin û digotin: 

“Te ev ji wê çîrokê û ev jî ji yan han biriye.” Bi kurtî, qulopaziya min nediçû 

serî. 1 

Û rojekê ji rojan, dawiya havînê tiştekî ku hîç ne li ber bala min bû bi min 

re bihurî. Bavê min ji min re got: 

—Divê tu herî bajêr, ji bo ku tu têkevî mektebê. 

Min navê bajêr bihîsti bu, çimkî mala birê min ê mezin li wir bû. Û bêyî 

ku ez zanibim çima, lê tim û tim navê bajêr li cem min bi navê nanê firnê, 

şekir û helawê hatibû girêdan. 2 

Lê bêxwediya mektebê çi ye? 


Tu dibê qey bavê min di dilê min de bû, dema peyivî: 

—Kurê min, mekteb mîna odê ye, lê tenê ji bo zaroka ye. Di vir de ji 

çîrokê odan xweştir dibêjin. 

Ji kêfa, min xwe negirt, bi bazdan ez derketim nav gund û ban ban kir: 3 

—Ezê herim bajêr… Ezê herim mektebê. 

Û di nava xwe de min digot “lê bêtirs ezê çîroka bibihîzim.” 

Di demek kurt de hevalan hemûyan xebera çûna min a bajêr bihîstin. Wan 

jî doza çûna mektebê ji dê û bavên xwe kirin. Lê doza wan bi cî nehat, 

1 heger if; garsîn f village square; teyan large bathhouse basin; zolilk bloom; 

çîrokvan storyteller; şahnazî f pride; payetî f honor; dengbêj singer; kuxuyan = 

kuxîn to cough; zelal clear; bi hev perçîn kirin to rivet together; şareza proficient; 

dizîtî f secret; qulopazî f patchwork; çûn serî to succeed. 

2 havîn f summer; li ber bala … bûn to be on one’s mind; mekteb f elementary 

school; çimkî because; bira (constr. birê) brother; bêyî ku without; çima why; tim 

û tim ever and always; nan m bread; firne f bakery; şekir m sugar; helaw f halvah. 

3 

baz-dan to dance; ban ban kirin to shout. 

140

lewra ji zû de qedera wan bi şivantiyê û gavantiyê ve hatibû girêdan. Bi 

qiriktalî giriyan. Ma gelo çi çek di destên zarokan de heye ji xeynî rondikan! 

1 

READINGS 

Demek dirêj neçû, min berê xwe da bajêr û cara yekem ji xuşka xwe ya 

biçûk û diya xwe bi dûr ketim. Û min dev ji heval û hogirên xwe yên ku bi 

xemgînî min bi rê kirin, berda. 2 

Di bajêr de hamû tişt li ber çavên min bi nuhîtî xuya dikir. Trimbêl, avayî 

û heya hesên vir ne mîna yên gund bûn. Da ku ez xwe biyanî di nav zarokên 

vir de nibînim, min ew didan ber hevalên gund, min digot: “Ev mîna Felemez 

e, evê han wek Husnîko ye û ev bira jî mîna Cenbelîko ye. Û ev…?” 

Zarok wiha li bajêr pirr bûn, mîna gêrikan. Ez ji hejmar diketim û li ber 

çavên min zarokên nenas di şûna dostên min de radiwestiyan. Di vir de hîn 

bêtir dilê min bi ser gund û malê ve bû û min bêriya wan dikir. 3 

Dawiya dawî ew roj hat, ku birê min ê mezin ez birim dibistanê. Erê! 

Dibistana ku ji bo wê ez li vir im. Di sikakên bajêr de me gelek fitil û çiv 

dan xwe heya em gihîştin avayiyek mezin mîna oda axê. Birê min destê 

xwe bi alî wê ve kir û got: 

—Ev mekteb e. 

Hîn em negihîştin, ku derbasî hundirê wê bin, şagirtên dibistanê mîna 

kulmozê di me derbûn. Erê, ez jî wek wan bi birdilka reş bûm. Lê min xwe 

didît qijakek sipî di nav qijakan de. 

Birayê min derbasî ba mudîr bû û piştî demek ne dirêj li min vegeriya û 

got: 

—Min navê te nivîsand. Û di vê seffê de tê bixwînî—birê min destê xwe 

bi alî odake ve kir—û tê bi van zarokên re bî. Di vir de wî destê xwe bi alî 

komikek zarok kir û bêdeng ez hiştim û derket. 4 

1 doz f cause, reason; ji zû de from early on; qeder f fate; şivantî f sheep herding; 

gavantî f cow herding; qiriktalî f bitterness; çek m weapon; ji xeynî other than; 

rondik f tear. 

off. 

2 xuşk f sister; dev ber-dan ji to leave; bi xemgînî sorrowfully; bi rê kirin to see 

3 nuhîtî f newness; trimbêl f automobile; avayî f building; hes f emotion; bira 

really; gêrik ant; bêrî (f) kirin to miss. 

4 

sikak street; fitil dan xwe to turn; çiv dan xwe to zigzag; şagirt pupil; kulmoz f 

141

Bi rastî heger ez ne çiyayî bûma û ji gotinên xelkê netirsiyama, minê bida 

pey birê xwe. Lê min bi çiyayîtiya xwe girt, ez mam li ciyê xwe bêdeng. Û 

lêxistina zengil riya vegerê li ber min birî. Bi dengdana zengil deng ji 

şagirtan biliya û bêpejniyê perdên xwe avêtin ser hewşê. Bi dengdana 

zengilê duduyan hemûyan bi bazdan berê xwe dan devê deriyê seffê xwe û 

bi rêz rawestiyayî man. Ez jî ketim nav refê xwe. Pişt re yeko-yeko em 

derbasî hundir bûn. Li hundir cara yekem min kursî û masê dibistanê dît. Di 

dilê xwe de min got: “Û ev jî di oda de tuneye!” 1 

Di seffê de li cîkî vala rûniştim, bê ku ez ji kesî bipirsim. Ji nişka ve 

merovek bi kincên efendîtî derbasî hundir bû. Gurînî bi şagirtan ket, ji ber 

rabûn. Bi gurîna wan ez veciniqîm, lê min xwe girt û ez jî mîna wan bi 

temene sekinîm. Piştî ku vî merovî çend gotinên xwe peyivî, şagirt rûniştin, 

ez jî bi wan re… Dûre deng ji seffê biliya. Merovê efendî bi awirên xwe di 

nav me de geriya, heya li ser min sekinî. Li min nêrî û peyivî. Hemûya berê 

xwe bi alî min de vekirin. Min cî ji xwe re nedidît, dilê min dihat guvaştin 

bê ku zanibim ezê çi bikim. Di vê demê de kurikê tenişta min hilmisek li 

min da û bi zimanê me got: 2 

—Çima tu bersîva mamoste nadî? 

Bi dengekî bilind min lê vegerand: 

—Ma efendî çi ji min dixwaze? 


Şagirtê li tenişta min û pê re yên din jî bi hêl keniyan. (Diyar bû li ser 

gotina efendî dikeniyan.) Efendî awir di wan veda û hemû man bêdeng. Pişt 

re şagirtê li tenişta min bû tercuman di nav min û efendî de. Hat diyarkirin 

beehive; der-bûn di to burst out on; bi birdilka (= bi berdêlk) in value; qijak 

raven; ba presence of; mudîr principal; seff f classroom; komik f small group; bêdeng 

without a word. 

1 heger if; çiyayî hillbilly; dan pey to go after; çiyayîtî f hillbillyness; zengil m 

bell; veger f return; deng-dan to sound; biliyan to arise (sound); bêpejnî f tranquility; 

hewş f courtyard; dev m entrance; ref m row; kursî f chair; mase (obl masê) f 

table; ev di … de tuneye ‘this is nothing like …’ 

2 

cîkî = ciyekî; kincên efendîtî westernized gentleman’s clothes; gurîn clamor; 

ve-ciniqîn to be seized by fright; bi temene respectfully; sekinîn to quieten down; 

dûre then; awir (f) sekinîn li ser for a glance to light on; hamûya = hamûyan; berê 

xwe ve-kirin bi alî … de to turn toward; tenişta next to; hilmis poke. 

142

READINGS 

ku mamoste (dûre piştî demekê min naskir ku ji wan kesan re dibêjin 

mamoste) pirsa nav û temenê min û hin pirsên din dikir. 

Min li dibistanê çend saet qedand, ku ji min re bûbûn wek salan. Hîn bêtir 

min bêriya gund, dê û heval û hogirên xwe kir. Û hîn bêtir rûhê min ji bajêr 

û xelkên wê çû. Ez bi dilşikestî vegeriyam malê û min naskir ku bavê min 

cara yekem ez xapandim. Ez ku gihîştim negihîştim malê, min berê xwe da 

bavê xwe (hîn ew li bajêr bû) û min jê pirsî: 1 

—Kanî stranvan û çîrokvanên te? Û çima ne bi zimanên me dipeyivin? 

Bavê min dît ku bi van gotinên han min nigên xwe zêdeyî xwe avêtin, lê 

tevî wilo ew ji iyarê xwe derneket, bi rûyê min de ne pijiqî. Berovajî, bi 

dengekî dilovanî, ne wek ê hercarî yê di van halan de bi min re peyivî: 2 

—Kurê min, hîn tu biçûk î… Demek dirêj wê nere tê hemû tiştî nasbikî. 

Û çîroka jî wê ji we re bêjin. Lê li ser ziman; divê tu nasbikî ku zimanê me 

yê malê ye, û ew zimanê din ê mektebê ye—bavê min destê xwe danî ser 

milê min û berdewam kir—kurê min, baweriya min bi te tê. Maşellah tu bi 

hiş î û di demek ne dirêj de tê wek bilbil bi zimanê hukûmetê bipeyivî. 3 

Min ji bavê xwe ne pirsî, çima zimanê me yê malê ye û çima yê din yê 

mektebê ye. Lewra di mala me de gotinên mezinan nedibûn didu û her û her 

wê bi ya wan bûna. 

Roj û meh buhurîn, lê her û her dibistan nebû mîna odê ji xeynî dersa înşa 

çimkî ew dersa han ji dûrahî çîrok û çîvanok tanî bîra min. Û bi rastî jî vê 

dersê ji yên din bêtir ez dêşandim. Ne tenê wilo, heya ruhê min ji dibistanê 

dibir. 4 

Di vê dersê de her şagirtekî diva bû li ser serpêhatiyek xwe bipeyiviya 

yan jî çîrokek ji çîrokên ku bihîstibû bigota. Dema dor digihîşt min, min 

1 bersîv (f) dan to answer; bi hêl keniyan to laugh out loud; qedandin to complete; 

dilşikestî f disappointment; xapandin to deceive; ku gihîştim negihîştim ‘as 

soon as I arrived.’ 

2 kanî where are?; nigên xwe zêdeyî xwe avêtin to overstep one’s bounds; iyar m 

skin; pijiqîn to blow up; berovajî to the contrary; dilovanî f affection. 

3 mil m shoulder; berdewam kirin to continue; baweri f belief; maşellah goodness! 

(said to ward off the evil eye when something is admired or praised); bi hiş 

intelligent; bilbil nightingale. 

4 dersa inşa composition class; ji dûrahî remotely; êşandin to pain; ruh m soul. 

143

dixwest çîroka li ber dilê min şîrîntir kîjane wê bêjim, lê min nikarîbû; 

lewra devê min diket hev û sermiyanê min ji gotinên zimanê nuh hindik bûn 

nikarîbû alîkariya min bike ji bo ku ya dilê xwe bêjim. Di şûna ku mamoste 

alîkariyê bi min re bike, digot: 

—Ê li dû wî. 

Ax, xwezî wî zanîbûya ez çiqasî bi vê peyvê diêşiyam! Û erê gelek sal 

bihurîn di jiyana min de lê her û her ew gotina han man kulên giran di dilê 

min de. Û çiqasî ji bo vê gotinê di xew de qarîn bi min diket, diya min ez ji 

xew radikirim û digot: 1 

—Kurê min, te xêr e, çima tu di xewê de dikî qerebalix! Hebe tune be 

kabûs li ser dilê te rûniştibû, çima te dikir qarîn? 

Helbet min a rastî ji diya xwe re nedigot û a rast ew bû, diya min, ez ji 

xew radikirim, gava mamosta digot, “Ê li dû wî.” 2 

Carna jî diya min ez ji xew radikirim û dipirsî: 

—Te xêr be, kurê min, tu di xewa xwe de dikeniyayî? 

Diyar bû ku dema mamosta bi zimanê me dipeyivî û dipirsî ez dikeniyam. 

—Kî wê çîrokekê ji me re bêje? 

Min tiliya xwe bilind dikir û digot: 3 

—Ezê… ezê… 


Mamoste rê dida min û ez bi şarezayî dipeyivîm. Piştî temambûna çîrokê 

mamoste digot: “Bravo!” berê xwe dida şagirtan, “Jê re li çepika xin!” 

Belê, roj û meh çûn, dû re salan jî dan dû wan. Gelek tişt di jiyana min de 

hatin guhartin, tenê xwezîtiya nivîskariyê bi min re ma. 

Erê, sal çûn û ez jî bûm mamostê seffa yekem li gundekî. Ev dersa yekem 

e. Şagirt ji ber min rabûn û bi temene man rawestiyayî. Mîna hemû mamostayên 

cîhanê min xwe bi wan da naskirin, yeko yeko navên wan jî pirsî û di 

defterê de nivîsand. Dema dor gihîşt yekî ji wan, ew ma bêdeng û bersiva 

1 serpêhatî f adventure; dor turn; kîjane which?; sermiyan m capital; di şûna ku 

instead of; li du behind, backward; xwezî would that; peyv f words; kul f sorrow; 

qarîn f crying bitterly; ji xew ra-kirin to rouse from sleep. 

2 qerebalix kirin to act up, to flail around; kabûs nightmare; helbet of course. 

3 

keniyan to laugh; tilî f finger; bilind kirin to raise. 

144

pirsa min a li ser navê wî neda. Min lê nêrî û pirsa xwe ducar kir. 1 

—Navê te? 

Ma bêdeng û serê xwe xist ber xwe, ez bi ber wî de çûm. Lewra baweriya 

min hat ku ji min fam nake. Ji bo wilo min bi zimanê kurdî—bibuhurin, bi 

zimanê malê—jê pirsî: 

—Navê te çi ye? 

Şagirt serê xwe rakir. Çavên wê mişt hêsir bûn, bi dev li ken û lêv ricifî 

got: 

—Na…vê min … Xoşnav e… 

Tevizînok bi laşê min ketin û min xwe dît di Xoşnav de… Ma gelo ewê 

xwe di hinekên din de bibîne? 2 

MAHMUT BAKSÎ 

[Ez 46 salî me. Bav ji Bilîsê ye, dayik ji Bişîriyê ye. Ez ji sala 1970 vir li Swêd, li 

Ewrûpa dijîm. Eva hema bû bîst yek sal e ku ez neçûme welêt, yanê kurdistana 

Tirkiyê. Ez çûm kurdistana Iraqê, Îranê û Sûriyê, lê mixabin nikarim biçim kurdistana 

Tirkiyê, sedem, qelem e, fikr e, hezkirina welêt e… tirkan ev rê, ev heq ji 

min stendiye. Bi kurtî jiyana min ev e.] 

Çar Aliyê Me Agir E 

Di navberê de heşt roj derbas bûn. Melkemot hêdî hêdî xwe nêzî me dikir. 

Ji vê gavê me çavên melkemotên bi tirs didît. Em ketibûn taya mirinê. Diya 

min serê me şûşt, kincên paqij li me kir. Piştê du rojên din emê winda 

bibûna. Me bi çavan ji gundiyan xatir xwest. Dîtina me û wan mabû roja 

qiyametê… 3 

Şevek, şevekê havînî pirr dereng, li deriyê me xistin. Ev şev deh rojên me 

1 şarezayî expertise; li çepika xistin ji…re to applaud for; xwezîtî f desire; bi 

temene respectfully; defter f register; ducar kirin to repeat. 

2 fam kirin to understand; bibuhurin ‘excuse me’; mişt hêsir full of tears; lêv lip; 

ricifîn to tremble; tevizînok numb feeling. 

3 melkemot angel of death; ta f fever; paqij clean; xatir xwestin to bid farewell; 

roja qiyametê day of resurrection. 

READINGS 

145

qediyabû. Dadê kincên xwe li xwe kir û çû bi alî derî ve. Hinek sekinî, li me 

mêze kir. Tiliya xwe avête çengelê û derî vekir. Em ji tirsa dilerizîn. Me apê 

xwe Temo zû nas kir. Tivinga Apo di destê wî de diçilwilî. Nifirîn û agir ji 

rûyê Apo dibariya. Çavên Apo tijî xezep û kîn bû, çarmergî li erdê rûnişt, 

tivinga xwe danî ser çokên xwe, qutiya cixarê ji berîka xwe derkir. Apo 

nefes ser nefesê li cixarê dida. Destê wî yê bi cixare dilerizî. Tilîkên Apo ser 

lêvên wî nedisekinîn. Deng jê dernediket. Apo çîroka dadê seh kiribû. 1 

Beriya sê mehan bavê min ji hepsa Diyarbekrê firar kiribû. Babo mehkûmê 

îdamê bû. Cunta faşîst serê bavo dexwest. Ji bona wan, bavo merivekî 

pirr girîng bû. Çaralî lê digeriyan. Lê bavo xwe ji lepên wan xilas kiribû û 

derbasê Binxetê bûbû. Zabitê Tirkan deh roj muhlet dabû diya min. Dadê 

gerek di nav van deh rojan de bavo teslîm bikira. Nexwe di ciyê bavo dê 

dadê bigirtana. Girtina dadê dibû derbeke mezin ji me re. Ji bo vê yekê apê 

min dixwest ku em ji gund derkevin û biçin ba bavo. 2 

Piştê cixarê apo rabû ser xwe û ji min re got: 

—Em ê îşev ji vir herin. Esker ha hatin, ha hatin. Em nikarin zar û zêçên 

xwe, namûsa xwe di bin lingên eskeran de bihêlin. 3 

Dadê di destekî sivik tiştên ku ji me re pêwist bûn da hev. Di nav çend 

deqan de dadê sê boxçe girê da. Livîn, sindoq, firaq û tiştên giran li cihê 

xwe man. 4 

Em ji malê derketin. Şev tarî bû. Çav çavan nedidît. Giraniya şevê wek 

perdekî reş kişiyabû ser me. Haya tu kesî ji me tune bû. Stêrk di tarîtiyê de 

1 dereng late; qediyan to come to an end; dadê momma; mêza kirin to look; 

çengel m hook; lerizîn to tremble; apo (const. apê) uncle; tiving f gun; çilwilîn to 

gleam; nifirîn f malediction; tijî full; xezep f rage; çarmergî cross-legged; çok f 

knee; qutî f box; cixare cigarette; berîk f pocket; nefes dan to puff; tilîk f finger; 

seh kirin to understand intuitively. 

2 babo daddy; heps f prison; firar kirin to escape; mehkûm sentenced; îdam f 

execution; lep m paw; xilas kirin to be saved; muhlet f grace period; gerek (+ past 

conditional) was supposed to; teslîm kirin to turn in; nexwe otherwise; derb f blow. 

3 ha hatin they were coming; zar û zêç household; namûs f womenfolk; ling f 

foot; hiştin (hêl) to leave. 


4 sivik light; dan hev to put together; deqe f minute; boxçe f bundle; livîn m bed; 

sindoq f box; firaq m dishes; giran heavy. 

146

îndî geş bûbûn, diçirisîn. Carna yek ji wan difiriya û ciyê xwe diguhart. Me 

ji wan re digot stêrkên bi dûv. Pîrika min digot, stêrk zarokên ezman in. Ew 

jî dimirin, dikenin, şa dibin û dizewicin. 1 

READINGS 

Belê, em di bin perda tarî de dimeşiyan. Ne haya mirovan, ne jî haya stêrkan 

ji me hebû. Stêrk di kêf û sefa xwe de bûn. Destê eskerên tirkan nedigihişte 

wan. Tirsa wan ji tu kesî, ji tu quwetî tune bû. Min xwaziya xwe bi 

wan tanî. 2 

Em berjêrê newalê bûn. Newal devê xwe wek dêwekî vekiribû. Carna em 

kaş dibûn, diterpilîn, diketin. Giya, sitirî, kevir li ber çavên me dibûn wek 

lawuran, wek cinan. Ji me tirê ku me di jiyana xwe de vê newalê nedîbû. Lê 

rûyê tarîtiyê sar e, nexweş e. Di tarîtiyê de qeza û bela tim dikarin bên serê 

yekî. Mezinên me beredayî negotibûn, pişta xwe nedin mirovên tarî. Yanî 

mirovên durû, bêbest û zalim… 3 

Em li dû hev rêz bûbûn. Apo ketibû peşî. Ji nişka ve hestek çirisî. Em 

veceniqîn û me xwe avête erdê. Apo bi hesta xwe bersiva wan da û ji me re 

got: 

—Metirsin. Heval in. Ewê alîkariya me bikin û wê bi me re werin. 4 

Çar kes bûn. Bi çek û rext bûn. Yek ji wan Bêrîvanê da pişta xwe. Ên din 

bi destên birayê min girtin û em meşiyan. 

Destê min û ê birayê min Azad di nav destê ev de bû. Em ji newalê derbas 

bûbûn û me dabû qûntara çiyê. A rastî me nizanibû, em bi ku da diçin. 

Apo ji me re tiştek negotibû. Min bi dengekê nizim ji Azad re got: 5 

—Bîra te tê Azad? Te dît bavo carna digot, ezê hefteyek bikevim binê 

erdê. 

Azad keniya û bersiva min da: 

1 tarî dark; giranî f heaviness; perde f curtain; hay f awareness; stêrk f star; 

firiyan to fly away; dûv m tail; zewicîn to get married. 

2 meşiyan to walk; kêf û sefa pleasure; xweziya xwe anîn bi to put one’s hope in. 

3 berjêrê down (prep.); newal f valley; dêw demon; kaş bûn to fall backwards; 

terpilîn to roll; giya plants; sitirî m thorn; kevir m stone; lawur wild animal; cin 

genie; tarîtî f darkness; sar cold; qeza û bela misfortune, calamity; tim always; 

durû hypocritical; bêbest uncontrolable; zalim tyrannical. 

4 heste f lighter; çirisîn to flicker; ve-ceniqîn to be startled. 

5 rext m cartridge belt; qûntar f foot of a mountain; nizim low. 

147


—Çawa nayê bîra min, Hêlîn. Ji me ku bavo bi rastî diket binê erdê. Ez 

nizanim vî navî çima bi kar tînin. Em jî îşev ketine binê erdê, wek bavo. Ma 

ne wusa ye? 

Belê, rast e, min got. Tiştên ku bi dizî tên çêkirin, dibin tiştên binê erdê. 

Ger ku binê erdê tunebûya, kes nikaribû, kes nikaribû di ber ordiya Tirkan 

bida. Dê bila di vê tarîtiyê de werin. Wele newêrin ji qula xwe derkevin. 1 

Apo û hevalên din bi peyva min û Azad keniyan. Dengê me çûbû wan. 

Apê min destê xwe danî ser pişta min û got: 

—Aferîn ji we re. Ji vêga ve hûn pirr tişt hîn bûne. Îşê ordiya tirkan zor e. 

Bi milyonan zarokên me şiyar dibin û wê tola me bistînin. Dawiya çiyan, 

newalan nedihat. Êş ketibûn lingên me. Di me de taqet nemabû. Berê ku 

dinya gewr bibe, em ber derê şikeftekî sekinîn. Berqa zerinî ketibû rûyê 

ezmên. Roj hêdî hêdî serê xwe bilind dikir û çiyan dixist bin hikma xwe. 

Apê min û du kes çûn nava şikeftê. Devê şikeftê di giya, qamiş u qirşan de 

mabû. Em li serê çiyakî pirr bilind bûn. Rojê xwe nêzê me diketina rojê, 

rûyê me geş kir. Daran sî da, kevir beriqîn. Tabîet ji xew şiyar bû. Dengê 

zarokên tabîetê dahl û deviyan, newalan, qulan, şikeftan tijî kir… 2 

Piştê qontrolê em ketin zikê şikeftê. Apê min elektrîka desta pê xist. 

Hevalan ji derve hinek qirş anîn, di torbên wan de her tişt hebû. Nan, penîr, 

şekir, çay. Apo çaydanê danî ser agir. Em li dora tifikê kom bûn, nava 

şikeftê honik bû. Zarokên me ketibûn xewê. Haya wan ji dinyayê tunebû. 

Belkî jî, di xewna xwe de bavo didîtin. Dadê, şûşên çayê danî ber me û 

penîr hûr kir. Çay dem digirt. Ji birçîna ûze-ûza zikê me bû. Piştê hewqas 

rêveçûnê, zikê me dest bi îsyanê kiribû. Dadê, şûşan tijî kir. Me bi zilikan 

çayên xwe li hev dan, ji nişka ve apê min li pişta xwe zivirî û elektrîkê da 

kûraniya şikeftê. Şewqa elektrîkê zikê şikeftê qul kir; tarîtî qelişî, paş de çû. 

Marekî gewr wek stûnekî devê xwe vekiribû û pifinî dikir. Li ber marê 

dûpişkekî reş û xurt dûvê xwe dabû ser pişta xwe û dilebitî. Herdu rawir 

wek neyarên hezarsalî êrîşê hev dikirin. Çekên xwe yên bi jahr û tehlûke 

1 bi dizî in secret; ordu f army; bila (optative particle); wêrîn to dare; qul f hole. 

2 

aferîn ji…re good for; ji vêga re now; îş f job; şiyar bûn to wake up; taqet endurance; 

gewr whitish; berq f lightning; zer yellow; qamiş reed; qirş stick; nêz 

near; geş happy; sî dan to cast a shadow; beriqîn to glisten; tabîet f nature; dahl f 

grove; devî f bush. 

148

nîşanê hev didan. Nefreta wan mezin bû. Ne hebûna me, ne jî şewqa elektrîkê 

bala wan dikişand. Qerarê xwe dabûn. Ê yek ji wan bimra. Herhal 

şikeft têra du rawuran nedikir. Mar radibû hicûmê, xwaroviçko dibû, di nav 

toz û telazê de dima. Dûpişk bi sivikbûna xwe nediket faqa mare, xwe baş 

diparast. Em ji tirsa lal bibûn. Ji me tirê ku hawîrdora me tevde mar û 

dûpişk in. Apê min berê tivingê dabû wan, tilika wî li ser tetikê bû. 1 

READINGS 

Şerê wan dirêj ajot. Dawî mar dûpişk qefiland û wê xiste quncekî asê. 

Zimanê xwe yê çetel derxist, devê xwe vekir ku dûpişkê gez ke, dûpişk ji 

nedîve xwe li dîwarê şikeftê xist û xwe avêt ser pişta marê. Serê marê sist 

bû. Mar ricifî, gevizî, perpitî. Mar xwest bi rê keve. Lê nebû… Dûpişk ser 

pişta wê xwe bêdeng kiribû û lê mêze dikir. Neyarekî ji xwe mestir û 

zexmtir kuştibû. Şikeft êdî jê re mabû. 2 

Apê min da xencera xwe û bi alî wan de çû. Diya min bi şalê Apo girt û 

kişand. Qêrîniya wê zikê şikeftê tijî kir. 3 

—Em ji vir herin, diya min got. Ez pirr ditirsim. Mar û dupişkên vê şikeftê 

xelas nabin. Ez naxwazim ez û zarokên xwe bibin xwarina mar û dûpişkan. 

Apê min Temo keniya û got: 

—Tu dîn bûyî, keçê? Ma ji bo me tu derên bê tehlîke, bê tirs hene? 

Tehlîka me bi me re ye. Li bîra xwe nebe, em mahkûmê hikûmatê ne. Em 

gurên serê çiya ne. Ji bo me mar û dûpişk ji eskeran çêtir in. Mar û dûpişk 

1 qontrol f check; elektrîka desta flashlight; pê xistin to switch on; torbe sack; 

penîr m cheese; çaydan f teapot; tifik f hearth; kom bûn to gather; honik cool; 

ketin xewê to fall asleep; şûşe f glass; hûr kirin to crumble; dem girtin to steep; 

birçîn f hunger; ûzeûz f rumble; îsyan f rebellion; zilik straw; li hev dan to stir; 

zivirîn to turn around; şewqa elektrîkê flashlight; qul kirin to pierce; qelişîn to be 

split; gewr whitish; pifinî kirin to hiss; dûpişk (f) scorpion; lebitîn to move about; 

rawir wild animal; neyar enemy; hezarsalî age-old; êrîş (m) kirin to attack; jahr f 

venom; tehlûke danger; nefret f hatred; bimra (= bimira) would die; têra … kirin 

to hold; hicûm f attack; xwaroviçko coiled up; toz û telaz f dust; ketin faqa to fall 

beneath; lal speechless; hawîrdor f environment; tilik f finger; tetik trigger. 

2 dirêj ajotin to last long; qefilandin to tire; xistine quncekî asê to corner; çetel 

m fork; kez kirin to bite; ji nedî ve suddenly; ricifîn to tremble; gevizîn to writhe; 

perpitîn to convulse; mestir (= meztir) bigger; zexm huge. 

3 şal m trousers; qêrîn f scream. 

149


zaf zaf ne ji me çend kesan dikaribin bikujin. Lê esker ger bi me bihesin, 

yek ji me sax namîne… 1 

Apo şûşa xwe teze kir. Serê xwe danî ser destê çepê û dom kir: 

—Ma hewqas jî dibe. Agir bi mala min nekeve… Tiştên Xwedê pirr ecêb 

in, tu li vî tiştî mêze ke. Dinya tev dijmîne mar û dûpişka ne, ew jî dijminên 

hev in… Baş e, firqa navbera wan û kurdan çi ye gelo? Ma em jî eynî tişt 

nakin. Herçar dewletên kolonyalîst û nîjadperest dixwazin me ji cîhanê 

rakin. Ev ne bes e, înca em jî hevdu dikujin, xelas dikin… Herhal em û 

maran-dûpişkan pismamê hev in… Kîn û xezeba me li hev çûne… 2 

Piştê peyva Apo em raketin. Lê ji tirsa xew nediket çavên min. Çavekî 

min girtî, ê din vekirî bû. Dadê digot ku, gava rawir hev dikujin, xwediyên 

wan tên û termên xwe dibin. Çavê min tim li kûrahiya şikeftê bû… 

Em bi dengê helîkopteran rabûn. Ew mar û dûpişkan bi per bûn. Apo xwe 

li ber devê şikeftê dirêj kiribû û bi dûrebînê li wan mêze dikir. Li gora 

rewşê ya me ê şer bikira, an jî emê biketana zikê şikeftê û kûr biçûna… 3 

Roj li ber xatirxwastinê bû, gelî bi gelî, çiya bi çiya rê distand û mehlûl 

dibû. Quweta wê êdî nedigihîşte çiyayên bilind û sertûj. Çiya hindik hindik, 

perçe perçe çavê rojê digirtin û xwe ji germa wê azad dikirin. 4 

Roj çû ava. Bakî honik derket. Em hê di şikeftê de bûn. Apo li ber devê 

şikeftê sekinîbû û li ezmên mêze dikir. Şewqa hîvê devê şikeftê tijî zîv 

kiribû. Min di jiyana xwe de heya îro tiştekî wusa delal, xweşik û rind 

nedîbû. Di zikê şikeftê de seyra hîvê bê emsal bû. Hebûna hîvê dilê min şa 

kir. Xem û kulên min, kesera dilê min, di nav hîvê de winda bû. Di bin hîva 

zîvînî de, çiyan serê xwe dabûn hevdu û diçirisîn. 5 

1 dîn bûn to go mad; tu (+ affirmative verb) any; gur wolf; zaf zaf ne ji me çend 

kesan ‘not many more than a few of us’; hesîn bi to perceive; sax man to remain 

alive. 

2 teze kirin to refresh; firq f difference; navbera between; gelo I wonder; kolonyalîst 

colonialist; nîjadperest racist; bes enough; înca in that case; pismam cousin; 

kîn f enmity; xezeb f rage. 

3 ra-ketin to sleep; term m corpse; kûrahî f depth; per side; dûrebîn f binoculars. 

4 xatir-xwastin to bid farewell; gelî m gorge; rê standin to take one’s way; mehlûl 

bûn to dissolve; sertûj towering; xwe azad kirin to free oneself. 

5 

çûn ava to set; bakî = bayekî; hê still; şewq f light; hîv (= heyv) f the moon; zîv 

150

Me haziriya rêwitiyê dikir. Em êdî ne bê dost û yar bûn. Hîv hatibû 

hewara me. Lê em bi rê neketin. Hîv çiya bi çiya baz dida û diçû. Çiya jî 

rengê hîvê derdiketin û reş dibûn. Apo carina li me mêze dikir û digot: 1 

READINGS 

—Hîv haziriya xwe dika, li ber razanê ye. 

Peyva Apo serê min tevlîhev kir. Çima gelo? Çi gunê hîvê heye? Bo çi 

em ji şikeftê dernakevin û naçin? 2 

Min ji Apo pirsî: 

—Apo, em çima naçin? 

Apo li min zivirî û bersiv da: 

—Hêlîn, keça Apo, ez dizanim tu çi difikirî, lê ez ji te ra çawa bêjim, ma 

gelo ên ku ji hîvê hez nekin hene? Hîva delal, rind, xweşik, hîv ronahiya 

dila, sembola evînê ye… Lê çi feyde, Hêlîn… Hikûmeta Tirkan vê hîva 

delal jî kiriye dijmin û berdaye me. Ew bûye casûsê hikûmetê û me taqîb 

dike. Di bin ronahiya wê de em nikarin ji şikeftê derên. Ewê esker me 

bibînin. Dijmin ji me ronahiyê sitandiye û tarîtî bûye dostê me. 

Peyva Apo zû kete serê min. Apo rast digot. Hawîrdora me tijî esker û 

qereqol bû. Esker tim li welatparêzên kurdan digeriyan. Tarîtî dijminê eskeran, 

dostê me bû, tarîtî me xelas dikir, wana dixwar… 3 

Ez pirr caran fikirîme, mirov dikare ji diya xwe, bav û birayên xwe 

bixeyîde, nefret bike. Lê tu caran neketibû bîra min ku ezê rojekê ji hîvê jî 

nefret bikim. Hîv şahîdê zarokbûna min bû. Li gund çaxê em li ser bana 

radiketin, min tim lê mêze dikir. Ez aşiqê wê bûm. Min derdê dilê xwe jê re 

digot û di xew de diçûm. Ez çi bikim, jiyan xerîb e, jiyan zalim e… Ezê hê 

pirr tişta derbas kim. 4 

m silver; delal lovely; rind beautiful; seyr f view; bê emsal without equal; şa kirin 

to gladden; keser f sadness. 

1 hazirî kirin to make preparations; rêwitî f journey; baz dan to jump. 

2 razan f sleep; tevlîhev kirin to confuse; gune (= guneh) m fault. 

3 casûs spy; taqîb kirin to pursue; qereqol police station; welatparêz patriot; 

xwarin to devour. 

4 xeyîdîn ji to angry with; nefret kirin ji to hate; şahîd witness; ban m roof; aşiqê 

… bûn to be in love with; xerîb terrible; zalim unjust. 

151

HESENÊ METÊ 

Labîrenta Cinan 1 

—Berdin ha, berdin! Berdin, naxir diçe ha!… 2 

Piştî du sê bawîşkên sibê, mamoste Kevanot bi vî dengê gavanê gund ji 

nivînan radibe, ber bi pencerê diçe, li dîmena gund dinêre. Nêrgis ji zû ve 

şiyar bûye, li ser kaniya hewşa dibistanê avê dikişîne û ew jî carina li 

bergeha vî gundê nû temaşe dike, gundiyên ku dewarên xwe rastî naxirê 

dikin qîrewîra wan û heywanan li nav hev dikeve, çend keç û bûkên gundî li 

ser kaniya kêleka dibistanê li hev sekinîne, gavan li berwarê goristana gund 

dewarên hatî li hev dicivîne û her bi wî dengê xwe î bilind diqîre: 3 

—Berdin ha, berdin naxir diçe! 

Mamoste Kevanot pencera lojmanê vedike, bayekî payîza pêşîn li ruyê wî 

dixe û dilxweşiyeke bêpîvan di xwe de hîs dike, bi gavên mamosteyekî 

bextiyar ber bi derê eywanê diçe, şekalên xwe bi ser lingên xwe ve dike, bi 

bertena pîjamê xwe der dikeve hewşa dibistanê, li ser kaniya dibistanê li 

dîmena gund, gundî, goristana hember dinêre, mîna ku destpêka jiyaneke 

bextiyar ji nuha ve bi wî ve xuya bibe, ber bi Nêrgisê dipişire, li ser riya 

kaniya gund, li axpîna teniştê û di riya rezan de gundî li hewşa dibistanê 

dizivirin, dinêrin, ji peyayên gundî hinek ji dûr ve silavê li wî hildidin û bi 

vî awayî xêrhatinê lê dikin, du jinên gundî dane ser riya dibistanê û tên, 

nêzîktir dibin, tev xwarinên sibê heta ber derê lojmanê tên, mamoste Kevanot 

çav li wan dikeve û bi matmayîn dibêje: 4 

—Ev çi ye?… bi Xwedê ev tevgera we naxoş e. Ma qey mala me jî mal e 

û me jî xwarin û vexwarin heye. Me hamû tiştên xwe bi xwe re hanîne… 

—Bila, xoce, bila, dibêjin, xêr û xweşiyê li hatina wan dibarînin û bi van 

1 Hesenê Metê, Labîrenta Cinan (Istanbul: Avesta, 2000), pp. 23–28. 

2 berdin ha ‘hey, let [the animals] out’ (the village herdsman is telling the vil- 

lagers to let their cattle out); naxir f herd. 


3 bawîşk f yawn; gavan m cowherd; dîmen f view, sight; Nêrgis Kevanot’s wife; 

bergeh f view, vista; berwar m slope; qîrewîr f cry, shout; goristan f graveyard. 

4 lojman f lodging; bêpîvan immeasurable; berten f trousers; pişir- to ruminate; 

axpîne f field; matmayîn f astonishment. 

152

gotinên xwe re çav li jina wî dikevin, mamoste Kevanot derbasî hêla hundur 

dibe, hersê jin li hev disekinin, li hev dipirsin, xêr û xweşiyê li hev dikin, dû 

re ew xwarinên sibê di dest Nêrgisê de dimînin û jinên gundî dûrdikevin. 1 

READINGS 

Taştê di lojmanê de tê xwarin, mamoste Kevanot xwe tevgirêdide, derdikeve 

hewşa dibistanê, ro bi sê çar qaman bilind bûye, ji ser sipîndarên kêleka 

dibistanê, li paş wan sipîndaran ji ser darên Mekanê Mala Dînan, ji dar û 

kevirên hawurdor dengê çûçikan bilind dibin, ji zeviyên dûr cirecira dengê 

bihukan tê bihîstinê, ji bilî çend zarokên ku li ber dîwarên hewşên malên 

gund dilîzin kesek bi ber çavan nakeve, herkes mijûlê karûbarê xwe î payîzê 

ye. 2 

Di vê navberê de li paş malên gund, kalekî riyê wî sipî û dirêj daye ser 

riya dibistanê û ber bi jor tê, her ku ber bi dibistanê tê û nêzîktir dibe, bêtir 

jî diyar dibe ku kalekî salmezin e, lê di rêveçûnê de ewqasî nade xuyakirin, 

mîna ku ne ji bo alîkariyê lê tenê ji bo nîşana pîrbûnê gopalekî kevin î 

xweşik di dest pîremer de ye, hîn ji dûr ve bi dengê salmezinekî silaveke 

xêrhatinê li mamoste Kevanot dike û nêzîktir dibe, mamoste Kevanot ji 

hewşa dibistanê derdikeve, diçe destê wî digire û xweşhaliya xwe dibêje, 

herdu jî li wir li hêla der li ber dîwarê hewşa dibistanê rûdinin, beriya ku bi 

hev re têkevin galegalan an jî ji bo ku têkevin galegalan mamoste Kevanot 

bi tevgereke giramgîr berê xwe bi pîremêr de dike û dibê: 3 

—Navê te bi xêr, sofî? 

Pîremêr cî li xwe xweş dike, bi çavekî dostane li mamoste Kevanot dinêre 

û bêyî ku çavên xwe jê bikute, dibêje: 

—Xwedê te bihêle!… navê min Sêvdîn e, Sêvdînê Selîm… ji min re 

dibêjin, sofî Sêvdîn. 

—Navê min jî Kevanot e, sofî. 

—Sitara Xwedê li ser te be!… tu ji kîjan eşîrê î, xoce? 

Kevanot bi giramî û bi zanebûna mamosteyekî dibêje: 

—Eşîra me ne maye, sofî. Di jiyana bajarvaniyê de pîvanên wusa wenda 

1 barandin v.t. to rain down; hêl f direction. 

2 taşt m breakfast; qam f stature (measurement for the height of the sun); sipîndar 

f poplar; çûçik f bird; cirecir f talk; bihuk insect; karûbar m work, business. 

3 kalek m old man; salmezin aged; galegal f conversation; giramgîr respectful; 

dibê = dibêje. 

153

ûne êdî. 

Mîna ku sofî Sêvdîn dilê xwe jî bi rewşa îroyîn bişewitîne bi keservedan 

di ber xwe de dibê: 

—Her ku diçe dunya piçûk dibe û civak jî dibe weke nokên tahtê. Dilovaniya 

dem û dewranê ne maye êdî! 1 

Ji bo kêfxweşiya sofî Sêvdîn, mamoste Kevanot dengê xwe jî hinekî 

bilind dike û dibê: 

—Maşallah te gelek sal derbas kirine, sofî. 

Sofî bi rûkeniyeke şêrîn lê dinêre, destê xwe î vala davêje riyê xwe î mîna 

hirî, çavên xwe bi hev de dikute û: 

—Êê… dibêje, ez jî kêm ne jiyame. Xwedê baştir dizane… lê bi qasî ku 

ez dizanim… li vê dunyayê min jî xwe bi qasî sed û bîst salan kevin 

kiriye… 

Mamoste Kevanot: 


—Maşallah!… Xwedê jiya te dirêjtir bike, sofî!… dibêje û di dilê xwe de 

didomîne: “Sed û bîst sal jî ne hindik e.” 

Sofî Sêvdîn destê xwe dide ser çogên mamoste Kevanot, ditepîne û dibê: 2 

—Xwedê te bihêle!… Xwedê jiya te ji ya min dirêjtir bike! 

—Maşallah!… tu hîn jî li ser xwe î, sofî. 

—Ê… Xwedê bi ya xwe dike. Hertişt di destê wî de ye, dibêje û mîna ku 

sofî Sêvdîn van gotinên xwe jî bipeyitîne, vê carê destê xwe ber bi goristana 

hember radike û bi keservedan didomîne: Gelek meriv di pey min re hatin û 

berî min çûn… çûn û xwe li vê palê ramedandin. Dema bavê min li vir cîwar 

bû, weke anuha tê bîra min, çend malên Mala Dînan li wê hêla kaniyê, 

li berwarê vê goristanê hebûn. Miriyê xwe dibirin bi qasî çar werîsan ji 

malên xwe dûr, di nava daran de dikirine erdê. Ji ser vê kaniyê, heta pişta 

çiyayê jorîn darên kelberû di nav hev de bûn. Hêla jêrîn jî wusa… nêçirvanekî 

herî dilêr jî newirî bû bi roj di nav re derbas bibûya. Ev geliyê ha bi 

daristaneke kûvî hatibû nixumandin. Lê ka?… —herdu destên xwe vedigire 

1 

sofî Sufi, respectful term for an old man; sitar f protection; giramî f respect; 

pîvan f criterion; keservedan f sorrow; nok f chickpea; noka tahtê pebble; dem û 

dewran m olden times. 

2 

kêfxweşî f comfort; hirî f wool; çog = çok; tepandin v.t. to pat. 

154

û li dora xwe mêze dike— hemû birîn, kirin erd û hajotin. Bi xêra ruhê 

pîrozwer re çend dar li vê piştê mane… ne min got, di demên me de dunya 

mezin û xalî bû. Ciyê herkesî û hertiştî tê de hebû. Meriv dikanîbû bi neviyê 

neviyê xwe re, li ciyekî, di hewşekî de bijiya. Lê anuha?… 1 

READINGS 

Mamoste Kevanot bi çavekî lêkolîner li vî pîremêrî dinêre û dibîne bê çi 

porê ku bi serê wî ve maye, çi pirça li dora hustuyê wî î qermiçî û çi mûyên 

li ser zenda wî, giştik jî weke hirîyeke şûştî sipî bûye, mîna ku di qermiçên 

eniya pîremêr de hunera jiyanê, nexşên dîrokê bibîne, di dilê xwe de: “Ser û 

binê vî gundî, ez ê bikanibim ji vî pîremêrî hîn bibim. Rasterast ferhengek 

e, ferhengeke dewlemend e” dibêje û bi mereqdarî ji ferhenga dewlemend 

dipirse: 2 

—Ma hûn ne ji vî gundî bûn, sofî? 

Dema ku pîremêr dibîne guhdarekî dilsoz heye, daxwazeke peyivînê li wî 

jî radibe ku wan hemû demên xwe yên buhurî rûpel bi rûpel veke, bi xwînegoşt 

bike û wan ji nû ve bijî: 

—De wê çaxê jî gund tune bû ku… ne min got… Mala Dînan bû. Ew jî bi 

tevayî çend mal bûn. Dema em ji Serhedan daketin, bavê min çû bû li ser 

kulavê Sofî Dîno rûniştibû. Sofî Dîno, mezinê wan malan bû. Merivekî 

saxik û dilpak bû. Tavilê bi bavê min re bû bû destbirak û ne xwestibû ku 

bavê min bi şûn de derkeve Serhedan. 3 

Mîna ku tiştek bala mamoste Kevanot bikişîne an jî tiştekî nû têkeve bîra 

wî, pirseke din ji pîremêr dike: 

—Ev navê ha… navê Sofî Dîno, kê li wî kiri bû? 

Pîremêr herdu destên xwe ber bi jor vedigire û mîna ku bi xwe jî nikani 

be ji nav derkeve, dibêje: 

—Bi Xwedê… di wan deman de em zarok bûn, lê li gor tiştê ku ez 

dizanim, ev navê ha ne navê wî yê rastîn e. Ji ber tevgerên wî yên nexşîn ji 

1 

peyitandin v.t. to prove; pal f mountainside; xwe ra-medandin to lay oneself 

down; werîs m rope; kelberû wild; nêçirvan m hunter; dilêr intrepid; wirîn = 

wêrîn; kûvî wild, terrifying. 

2 

qermiçî wrinkled; qermiç f wrinkle; ser û bin m the “ins and outs,” everything; 

bi mereqdarî with interest, with curiosity. 

3 

dilsoz sympathetic; xwînegoşt flesh and blood; kulav m felt mat; saxik honest; 

dilpak pure of heart; destbirak blood brother; serhed f border. 

155


malbata wî hinek rabûn ew bi rengdêra “dînitiyê” navandin û hinekan jî ev 

rewşa wî weke “sofîtiyê” bi nav kirin. Herweha navê wî jî ma Sofî Dîno. Lê 

piştî çend nexşên wî, jê tirsiyan, paşîngê li ser vî ruhê pîrozwer ketin dudiliyekê 

û dû re jî gêhîştin wê baweriyê ku ne merivekî vala ye. 

Mereqdarî li mamoste Kevanot tîrtir dibe û dibê: 1 

—Sofî, heyran!… li gor nexş û kerametên çawa ev navê ha… ev navê ha 

li wî kirin? 

—Ne min got… di destpêkê de navnotî bi dû ket û digotin: xerîfî ye… 

Rihma Xwedê li ruhê wî yê pîrozwer be, digotin… de wê çaxê em zarok 

bûn û me hay ji tiştên weha tune bû… lê digotin, di dawiya jiyana xwe de 

evîndarê bûka xwe bû bû û ji dû wê venediqetiya. Digotin, wê çaxê kurê wî 

gelekî şerm kiriye, xwe havêtiye dest û lingên wî ku ew dev ji vî xwiyê xwe 

berde. Lê ne bûye… ev xwiyê ha ji ser ne çûye. Evîneke asimanî girti bûye 

ser. Ji ber vê yekê… ji şevan şevreşeke buharê kurê wî ew li hespê kiriye ku 

bibe Şikefta Zoncikê… meriv nizane ke êdî kurê wî çi fikirye… lê li gor 

gotina jina kurê wî, li nêzîkî devê şikeftê du aferîdên seyr hatine pêşiya vî 

kurê wî û jê re gotine: 2 

“—Ku tu wî tiştê di dilê xwe de bikî, em ê tiliyên xwe di çavên te re bikin!” 

Xwedê dizane bê êdî çi di dilê kurê wî de bûya… Wê şevê kurê wî 

bavê xwe bi şûn de tîne malê û herdu jî dikevin nivînên nexweşiyê. Û di wê 

şevê de, di wê nexweşiyê de kurê wî radibe vê bûyerê ji jina xwe re kat dike 

û bi destê sibê re jî dimire. Amentubîllah, karê Xwedê nexşîn e!… Dema 

şêniyên van çend malan cendekê kurê wî hilanîn, Sofî Dîno di nivînan de 

bû. Ji xwe heta ku mir jî ji nivînan ranebû. Rasterast sê mehên dawiya 

jiyana xwe di nivînan de buhurand. Di ber mirinê de… De îcar çi mirin 

bûye, Xwedêyo!… Mirineke asêwarî! Em wê çaxê zarok bûn… bavê min— 

rihma Xwedê li hemû miriyan, li wî jî be!—bavê min wê çaxê li paş serê wî 

bûye. Çêlî mirina wî dikir û digot: 3 

1 

nexşîn miraculous; rengdêr f description, quality; nexş miracle; paşîngê later; 

tîr dense, dark. 

2 

heyran amazing; keramet saintly miracle; navnotî f notoriety; xerîfî senile; 

havêtin = avêtin; xwî m habit, disposition; asimanî heavenly; şevreş f dark night; 

aferîde m creature; seyr strange. 

3 

ku unless; kat kirin to divulge; amentubîllah “I believe in God,” an exclama- 

156

READINGS 

“—Bayekî eyûbî lê rabû bû.” Li gor gotinên ku bavê min digot, Sofî Dîno 

rabûye kincên xwe çirandiye, xwe deverû havêtiye erdê, mîna Eyûb î 

pêxember wî jî gotiye: 

“—Ez ji kezeba diya xwe şilfûtazî çêbûm û divê ez şilfûtazî jî vegerime 

wir!” Wek ku min got, dûre jî gelek şirove hatin kirin û gotin: Ev ruhê ha, 

ruhekî asimanî ye. 1 

Reading Selections in Cyrillic-Script Kurmanji 

„Зәрдәшт П’ехәмбәр“ 

Ә’бдьлр’аһ’ман Дур’ә 

Р’йа Т’әзә, чаршәм 11-е сентйабре сала 1996-а 

Бәле, жь к’ома гәле Урал Алт’айе—„Т’урани“—п’ехәмбәр р’анәбунә. 

Шаманизм нав wанда һәбуйә, кӧ әw жи сәрбазити у п’арсәкти у 

шалузьти, п’утп’әрәсти (тотемизм) буйә. Дәрwеш у п’арсәктие сәхтәк’ар 

ищат кьрьнә, пе гәл хапандьнә, п’ьртука wи жи т’ӧнә. Ле дине 

Ари у Cамйан һәq бунә. П’ьртуке wанә пироз һәбунә, һ’име wан жи 

сәр т’әwһ’иде (йәкитийа хwәде) бунә. 

Oла Зәрдәшт п’ехәмбәр жи ль сәр wи һ’ими (т’әwһиде) буйә, Йәздан 

(хwәде) Әһрәман хӧльqандйә. Шәр’, нәп’аки у тарити дәсте Әһрәман 

буйә; хер, qәнщи у р’онайи жи дәсте Йәздан буйә. Чаwа кӧ ола Муса 

п’ехәмбәр, Иса у Мәһ’әмәд п’ехәмбәрда жи „хwәде, шәйт’ан у мьлйак’әт 

(фьриштә) хӧльqинә, qәнщи у п’аки дайә дәсте мьлйак’әта, 

хьраби у нәр’ьнди жи дайә дәсте шәйт’ан.“ 

Һьм „Т’әwрәта“ Муса, һьм жи „Qӧрана“ Мәһ’әмәд п’ехәмбәр п’ьр’ 

тьште хwә жь Авәста Зәрдәшт п’ехәмбәр гьртьнә. (Жь хwә дине т’әwһиде 

у һәq һеманда wәк һәвьн. Жь һәв илһам гьртьнә, чьмки сәрканийа 

wан йәкә). 

Ола Зәрдәштда щотк’ари, һ’әйwанәтхwәикьрьн у хәбат ибадәтен 

tion; şênî pl people, residents; asêwarî untimely; rihm f mercy; çêlî kirin to talk 

about. 

1 bayekî eyûbî Job-like turn; xwe deverû avêtine erdê to throw oneself face 

down on the ground; kezeb f womb; şilfûtazî “buck naked.” 

157

мәзьн у гьрингьн. 


„Авәста“ жь сәд бәндайә (фәслайә), гәләк щийада ширәте щотк’ари 

у һ’әйwанәтхwәйкьрьне дьдә. Һ’әтани гәле к’ӧрд у фарьз сәр ола Зәрдәшт 

бунә. Пьшти кӧ ола исламе пешда һат ә’рәба Иран у К’ӧрдстан 

wәргьртьн (зәвткьрьн), бь зоре, кӧштьне, бьр’ин у qәт’ле дине Зәрдәшт 

т’алан кьрьн, дине исламе ль щие wи данин. Бона ола исламе бь 

һ’әзара к’ӧрд кӧштьн, дин зоре бь wан данә qәбулкьрьне. Т’әне ездийа 

дәст жь дине Зәрдәшт бәр нәдан. Бәле, мӧсӧлмана тьште нәбинайи 

анин сәре wан, һ’әтани нһа жи тиньн сәре wан. 

Иро жи әw дәwләте, кӧ дьбежьн әм мӧсӧлманьн, бь наве мӧсӧлмантие 

к’ӧрд кьрьнә к’олә у бьндәсте хwә, зӧлме тиньн сәре wан, 

р’астие әw нә мӧсӧлманьн, ле мьнафьq у сәхтәк’арьн. Mәһ’әмәд 

п’ехәмбәр дьбежә: „К’и кӧ хwәр’а чь бьхwазә әwе жь бре хwәйә дьнр’а 

нәхwазә, әw нә мӧсӧлманә.“ Дәwләте, кӧ наве wан мӧсӧлманьн, жь 

хwәр’а азади, сәрхwәбун, дәwләт у һ’ӧкӧмәт хwәстьн у чекьрьн. Ле 

йәке жь wан к’ӧрдар’а әw һәq нәхwәстьн у әw нәдане, сәрда жи дьбежьн: 

„Әм мӧсӧлманьн, бре һәвьн.“ Р’астие әw нә мӧсӧлманьн у нә жи 

бре мәнә; мьнафьq у дӧр’унә, дьжмьнә гәле к’ӧрд, азади у сәрхwәбуна 

wинә, мафе wийә инсани у демократики т’алан кьрьнә (зоре же стәндьнә), 

һәла дьбежьн әм мӧсӧлманьн. 

Дәма qәт’ла Һ’әләбщәда щвина wан дәwләте мӧсӧлман дәрбаз бу. 

Йәке жь wан алик’арийа к’ӧрда нәкьр, наве wан нәани сәр зьмане 

хwәйи п’ис. Һ’әмуйа алик’арийа Сәддаме т’әрәс у qәшмәр кьрьн. Ле 

wәхта Сәддам дак’ӧта К’ӧвәйт’е, бу зьр’тә-зьр’т у ч’әwкә-ч’әwка wан 

мӧсӧлмане qәшмәр бона нәфт’е. 

Гәле к’ӧрд иди һ’ьшйар у занәйә. Бь wан т’әрха нахапә, занә, кӧ әw 

нә мӧсӧлманьн, бьр’а дькьн, сәхтәк’ар, qәшмәр у зальмьн. Бь наве дин 

у братийа дин мә дьхапиньн, дӧр’ути у нәп’акие дькьн. 

„К’ӧрд у К’ӧрдстан“ 

Р’йа Т’әзә, чаршәм 25-е феврале сала 1998-а 

К’ӧрд (xwә нав дькьн—к’ӧрд, кӧрманщ) жьмә’тәкә Асиа Пешә лапә 

qәдимийә. Эт’ногенеза к’ӧрда у т’ариxа сазбуна дәwләта wан жь 

к’урайа дәwрана те, дһа р’аст жь 3 һ’әзар салийа бәри qӧр’на мә, wәxта 

158

READINGS 

ль Mесопатамиае (К’ӧрдстана башур) бажар-дәwләта Аратае һатьбу 

сазкьрьне. У пашwәxтие жи к’ӧрда нә щарәке бь щур’ед башqә-башqә 

дәwләта xwә вәчекьрьн, ле бь мә’ниед башqә-башqә дәwләтед wана 

батмиш дьбун. Жь wана йа лапә нав у дәнг дәwләта к’ӧрда йә Mидиаейә 

(qӧр’на VII–V бәри дәwрана мә). К’ӧрд нһа һ’имли ль Т’урк’иае, 

Иране, Ираqе, Суриае—сәр т’опраxа К’ӧрдстана т’ариxи у ӧса жи чәнд 

wәлатед майинда дьминьн. К’ӧрд щара пешьн жь дәстпека qӧрна XIX 

һатнә сәр т’опраxа империа Ур’ьсете. Анәгори әсәред пәймана 

Гӧлстанейә сала 1813-а у ӧса жи пәймана Т’урк’менчаейә сала 1828-а 

кӧ синоре ур’ьса-фарьза у ур’ьса-т’ьрк’айә т’әзә һатә к’ьвшкьрьне, 

п’арәкә к’ӧрда, кӧ жь һена бәреда сәр ван т’опраxа дьма, к’әтә нава 

т’әшкила дәwләта Ур’ьсете у бь р’әзәдьли бажарваниа wе qәбул кьр. 

К’ӧрд һ’әсаб дьбьн щьмә’та Р’оһьлата Незик у Oрт’әйә щи у 

дьк’әвьн нава к’омәкә р’аса һьндавропие. Бьнәщийа к’ӧрда йә т’ариxи 

һ’әсаб дьбә Mесопатамиа у нәһ’иед К’ӧрдстана иройинә майин. 

Р’уе wе йәкеда, wәки К’ӧрдстан чәндьк-чәнд щара к’әтьйә бьн дәрба 

зәвтчийа у һатьйә п’арәвәкьрьне, нһа к’ӧрд сәр т’опраxа чәнд дәwләта—Т’урк’иае, 

Суриае, Ираqе, Иране—дьжин. П’арәвәкьрьна К’ӧрдстанейә 

аxьрие, кӧ һатә чарп’аркьрьне, анәгори пәймана Лозанейә 

сала 1923-а qәwьми. 

Р’әqәма к’ӧрдайә т’омәри дьгһижә wәкә 40 милион мәрьва. 

П’ьр’анийа к’ӧрда нһа жи сәр щи-мьск’әнед xwәйә qәдими дьжин. 

Р’әqәма wана ль Т’уркиае 20 милионә, ль Иране 9 милион, ль Ираqе 

5,5 милион, ль Суриае 1,5 милион мәри. Сәр т’опраxа Т’фаqа Шеwрейә 

бәре wәкә милионәк к’ӧрд дьжин, жь милионәки һьнәки зедәтьр 

wәлатед Авропаеда дьжин. 

П’ьр’анийа к’ӧрда бь дине xwәва мӧсӧлмане сӧнинә, ле әва йәка набә 

һ’им, wәки к’ӧрда һ’әсабкьн чаwа бред т’ьрк’айә дине Эллаһ. 

К’ӧрд, кӧ бнәлиед Р’оһьлата Низикә бьнәщинә у йәк сеанийа 

бнәлиед Т’урк’иае зедәтьрьн, бь һәqи чәнд дәһсалийа пьрса сазкьрьна 

дәwләта xwә датиньнә бәр һ’ӧкӧмәта Т’урк’иае, дәwләт, дак’ӧтана 

к’ижане иди чәндьк-чәнд щара сәр т’опраxа К’ӧрдстана бакур һатйә 

миасәркьрьне. Mәһа гӧлана сала 1992-а ль К’ӧрдстана башур (Ираq) 

паши бжартьнед мәщльсе у һ’ӧкӧмәте дәрһәqа сазкьрьна дәwләта 

159


к’ӧрда-ә’рәба йә федеративда говәка Ираqеда һатә ә’ламкьрьне. 

Сәр т’опраxа Т’фаqа Шеwрейә бәре жи гьли дьчә дәрһәqа дасәкьнандьна 

qәза К’ӧрдстанейә автономда, к’ижан xьлазийа салед 20-и бь 

т’әшкила нәһ’иед К’әлбәщәре, Лачине, Кубатлие, Зангелане у Щәбраилейә 

Азербещана Шеwреда һәбу. 

Mәxсус готи бьднә к’ьвше, wәки п’ьр’анийа к’ӧрда сәр т’опраxа 

Т’урк’иае у wәлатед щинар компакт дьжин, у чаwа жоре һатә готьне, 

т’ӧ щара мьләте кемжьмар нинә. Ле һ’ӧкӧмәта Т’урк’иае әва иди 70 

сала зедәтьрә әwе политикае у стратегиа йәкмләткьрьне дьмәшинә, кӧ 

жь алие һ’имдаре дәwләта т’ьрк’а К’әмал Ат’ат’рк’да һатйә qраркьрьне. 

Паши qьр’а әрмәниайә с. 1915-йә ә’йан ль Т’урк’иае нава 74 

салада (с.с. 1920–1994) дӧ милиона зедәтьр к’ӧрд һатьнә кӧштьне. 

Лозунга „Т’урк’иаеда гәрәке т’әне т’ьрк’ бьжин, мьләте майин 

wәлетда нькарьн һәбьн!“ һ’але эт’нополитикие ль р’егионе бәрк’ 

сәрткьр. Стратегиа эт’нососиалие, кӧ һ’ӧкӧмәта Т’урк’иае дьмашинә, 

к’ижане нькари һ’әсаб нәки чаwа qьр’а к’ӧрдайә нәп’әрдәкьри, аxьрие 

гиһандә qьр’а т’әмамийа мьләтед Т’урк’иаейә майин. Qьр’а wана 

гьһиштьйә сәр дәрәща палитика Р’еспублика Т’ур’киаейә р’әсми. 

Mәсәла ве йәкейә qьр’кьрьна к’ӧрда, әрмәнийа, һуна, суриайа, бьлг’арайә 

wәһ’ишти, кӧ алие т’ьрк’ада бь сәдсалийа те миасәркьрьне. 

Бона анализа проблема к’ӧрдайә эт’ногеополитикие пьрсед щиwарбуна 

qәwате wәлатед мәзьн у к’ара wанайә геополитикие нава wә’де 

орт’а qӧр’нед XIX у XX һ’әwще азӧр’укьрьнейә. Шәр’к’арийа бенавбьр’и 

бь т’әвгәлийа ШАЙ, Ур’ьсете, Франсиае, Алманиае, Британиа 

Mәзьн у Т’урк’иае ль Р’оһьлате нав чәнд qӧр’нада гиһандйә пешдак’ьшандьна 

проблема дәрһәqа xәрита Р’оһьлата Незикда у Oрт’әйә геополитикиейә 

т’әзә, пьрс, кӧ иро гәләки фәрз у актуалә. 

Фактора һ’имлийә сәрәкә бона сафикьрьна пьрса к’ӧрда, т’ә’ләбәxтр’а, 

һ’әтани нһа жи нае һ’әсабе чаwа к’ара Ур’ьсетейә геополитикие, 

ле һ’әсаб дьбә чаwа к’ар у мәрәме Британиа Mәзьн у ШАЙ. Р’ожа 

иройин, гәрәке бьднә к’ьвше, т’ә’бийа Федерасиа Ур’ьсете Роһьлата 

Незик у Oрт’әда дьнйа мӧсӧлманиеда гәләки сьстбуйә. 

Сәрбуна пьрса к’ӧрдайә глобал р’уе wәлгәр’андьна һ’ӧкӧмәтейә сала 

1980-и пешда һат, кӧ бу мә’нийа гӧһастьна стратегиа у тактика Партиа 

160

READINGS 

К’аркәрен К’ӧрдстанейә р’адикал, к’ижан сала 1978-а һатьйә сазкьрьне 

у сәроке к’ижане Ә’бдӧлләһ Oщаланә. 

Ч’ир’ока дәрһәqа wа готи „тер’оризма к’ӧрда“, кӧ т’ьрк’ бәла дькьн, 

бу һ’име политикие бона дәстпекьрьна конфликта ләшкәриейә сала 

1997-а ль нәһ’ийа Ираqейә автономийа к’ӧрда, жь синоре к’ижане гьва 

к’ӧрд „ә’мәлед тер’ористие“ миасәр дькьн. 

Ле р’асти ләшкәре т’ьрк’а политика тер’оризма дәwләте һьндава 

к’ӧрдада дьмәшиньн. 

Т’ә’бийа wәлатед мәзьн һьндава агресиа т’ьрк’айә әшкәрәда дьминә 

нә’фә’мкьри у нә нәзики аqьла. НАТО, кӧ Т’урк’иае һ’әсаб дькә чаwа 

форпоста xwә ль Р’оһьлата Незик, нет у мәрәме wе йә дур-дьреж һәнә, 

бәре ә’wльн пант’юрк’изме сәр ә’рде Т’фаqа Шеwрейә бәре бьдә бәлакьрьне 

у пашәр’ожеда wе идеологие wедәре һе бьдә qәwьнкьрьне. Гьли 

бәре ә’wльн дәрһәqа Пьшкавказе, Асиа Oрт’ә, ӧса жи р’егионед Федерасиа 

Ур’ьсетейә щинарә майинданә. 

Лазьмә мәxсус бьднә к’ьвше, wәки ль алие эт’нополитикиеда К’ӧрдстан 

бона Ур’ьсете те һ’әсабе чаwа мәрт’ал, к’ижан wе жь эк’спансиа 

пант’урк’изме xwәй дькә. 

Ле политика Федерасиа Ур’ьсетейә дәр ниве салед 90-йә дӧдада дһа 

зу шә’дәтие дьдә дәрһәqа бәрбьр’ибуна сәрк’арийа Федерасиа Ур’ьсетейә 

палитикиейә нейтрал һьндава проблема к’ӧрдада. Активбуна 

ә’мәлед органед Ур’ьсетейә шӧxӧлед дәр ви алида дькарбу „статус 

к’воа“ һәйи ль политика Р’оһьлата Незикә орт’әмләтие бь р’адикали 

бьгӧһаста. 

Бь һ’әсабһьлдана фькре жорготи, дһа башә у бь перспективә сазкьрьна 

т’ьфаqа орт’әпар’ламентие, чаwа ль wәлате дәрә дур, ӧса жи 

незик, мәрәме к’ижане буйа пьштгьрийа һ’әжа к’ӧрдайә мләтиеазадарие, 

ӧса жи т’әшкилкьрьна фонда орт’әмләтие бона xwәйкьрьна 

wе һ’әже. 

Хенжь wе, лазьм те һ’әсабе сазкьрьна мәрк’әзе, йане жи wәк’илдарийа 

һ’әжа к’ӧрдайә мләтиейә р’әсми ль сәр т’опраxа Федерасиа 

Ур’ьсете. 

—К’ома эк’сперте бона К’ӧрдстане 

ль р’әx комитейа алие пьрсед гео- 

161


политикиеда йа Дума ФУ дәwләте. 

„Автономиа Културие у Щие Хәбате“ 

(ВАРИАНТӘКӘ ЩАБӘКӘ „ПЬРСА К’ӦРДА“ ЛЬ Т’УРК’ИАЕ ҺАЙӘ) 

Нава ван шәш мәһед ахьриеда се һ’әзар мһащьред к’ӧрд нәлегал чунә 

Италиае. Һьнәк бь гӧмана майина һәрт’ьми, һьнәк жи бь гӧмана 

бьгһижнә qәwм-пьсмамед хwәйә ль Алманиае. 

Ль Европае, анәгори избатиед комисаре Т’МЙ пьрсед мһащьрайи 

сәрәкә, жь wан мһажьра, ед кӧ хәрибиеда һивийа р’ожа хwәшьн у 

гӧманьн статуса мһажьра бьстиньн, щие пешьн к’ӧрд дьгрьн. П’арәкә 

wана жь бакура Ираqенә, ле п’ара п’ьр’е жь Т’урк’иаенә, ә’рза 

к’ижане бона бьк’әвә нава Т’фаqа Европае ниве мәһа декабре бь 

мә’нийа жь к’ӧрда „т’әмьзкьрьна“ Анатолиа башур-р’оһьлате һатйә 

qәр’мандьне. 

Т’урк’иаеда дьбежьн, wәки бал wана „пьрса к’ӧрда“ т’ӧнә. Т’әне 

„пьрса тер’оризма к’ӧрда“ һәйә. Wәки майин һ’әму тьшт анәгори 

нормед орт’әмләтиейә: нава мәхлуqәтийа Т’урк’иаейә п’ьр’мләтда 12 

милион к’ӧрд бь ә’дьли дьжин, олк’ед wанә лапә п’ьр’р’әqәм ль 

бажаред Измире у Стәмболеда, кӧ алие сәнайеда пешдачуйнә, баш 

дьжин, ле ль Т’урк’иае, мьнр’а Анкараеда дьготьн, әгәр „р’астие конфликта 

мләтие һәбуйа, wәлетда wе зуда шәр’е бажарвание бьqәwьмийа.“ 

У диса сәрда зедә дькьн: „Проблем wан щийа дәстпе дьбьн, ль к’ӧ 

р’ӧһ’е шорьше жь дәр те стәндьне, жь wан wәлата, ль к’ӧ лагеред 

һазьркьрьна тәр’ористед жь Партиа К’аркәрен К’ӧрдстане (ПК’К’) 

щиwар бунә“. 

Бәле, проблема к’ӧрда һәйә!— опонентед wанә жь сепаратистед 

баwәр дьбежьн. Т’әрәфдаред ПК’К’ избатийа qәwмандьна адара сала 

1995-а тиньн, wәхта ләшкәрәки т’ьрк’и бь наве Һ’әсән Данара жь 

полка ль бажаре Щоләмерке һеwьри шькле wан һ’әвт шьванед к’ӧрд 

чап кьрьбу у бь qимәте 50-100 һ’әзар лираед т’ьрк’а дьфрот, к’ижан бь 

дәсти командосед т’ьрк’а һатьбунә сәржекьрьне, бьн шьклада жи 

ньвисибун: „Бьра һәр кәс бьзаньбә әм чь тиньнә сәре куч’ька. Әме һа 

жи биньнә сәре һ’әму к’ӧрда.“ 

Анкара к’ӧрда сәр дӧ п’ара п’ар дькә—п’арәк ед интеграсиакьринә, 

162

READINGS 

п’арәк жи ед тер’ористьн. Щӧдаихаз жи сәр wе фькренә, wәки һәйә 

К’ӧрдстан.— „Wәлате щьмә’та чьлмилионейә зеранди у п’епәскьри“. 

Бона гәләка, кӧ к’аши нава ве конфликте бунә, чаwа те к’ьвше, 

нәбарьшбун буйә пьрса һ’ӧрмәтейә сәрәкә, кӧ оптимизме надә. Бь 

гьлики тупикә. Йане жи дьбә „мәщаләкә майин“ һәйә? 

Гәло диwана мәрк’әзие wе бькарибә автономиа административтериториал 

бьдә к’ӧрда? Нькарә. Чьмки, бәре ә’wльн, әве гӧмана 

сепаратизме бькә дьле сәрәкед мләтед майинә кемр’әqәм. Йа дӧда, әве 

бьбә qәwмандьнәкә т’арихи—йане чийә мәрәм бь шәр’ һатә дәстанине, 

демәк тер’ор—мәщала башә. Йа сьсйа, кӧ йа сәрәкәйә, әве бьбә 

мә’нийа п’арә-п’арәбуна Р’еспублика Т’урк’иае, к’ижане бьбә р’еаксиа 

зьнщири—бь щур’е конфликтед орт’ә-эт’никие у орт’әр’егионалие ль 

wәлет. 

Гәло диwана мәрк’әзие wе бькарьбә конфликта т’әви к’ӧрда пе 

структураед зоре—ләшкәр у командоса—бьтәмьринә? Нахер. Шәр’ ль 

башур-р’оһьлате әва иди 13 салә пешда дьчә, анәгори һьнек избатие 26 

һ’әзар мәри һатьнә кӧштьне, 2500 гӧнд wеран бунә, жь нәһ’иед шәр’ 

wәкә милион мьһащьр фьрари бажаред мәзьн бунә. Шәр’ бәрк’ 

дьмәшә, ле незики вәкьрьна грефутке жи набә. 

Мәсәләк. Хьлазийа декабре, чаwа агентиа Р’ейтере ә’лам кьрйә, 

ләшкәред т’ьрк’ паши зә’икьрьна хӧрәк бнәлиед гӧнде qәза Диарбәк’ре 

Бенин кьрьнә нава һ’әсаре. Һәла афисерәки жи бь ултимативи готйә: 

„Һуне т’әви зар’ед xwә бьрчина бьмрьн. Һун йан гәрәке жь вьра бь 

щә’ньмьн һәр’ьн, йане жи һун гәрәке бь готьна мә xwә xwәйкьн“. Бь ве 

йәкева ләшкәр дьxwазә мәщала базаед xwәй кьрьна ПК’К’ бьдә 

бьр’ине, к’омед к’ижанайә сильһ’кьри бь тактика шәр’е партизание у 

тер’оре бунә qәwатәкә т’ам бона ләшкәре Т’урк’иаейә р’егулйар. 

Шәр’е нәтәмьрида хуна һәрдӧ алиед дьжмьн дьк’ьшә, зрарәкә мәзьн 

дьгһижә бнәлиед ә’дьли. К’ӧрд мәщбурьн жь зӧлма һәрр’ожә бьр’әвьн 

у р’әвбәз, мһащьри у хәриби дьбә п’ара wан у зар’ед wан. Коалисиаед 

партиае һ’ӧкӧмәтеда бәр һәв тенә гӧһастьне, һ’ӧкӧмәтед т’әзә тенә 

т’әшкилкьрьне, ле проблема к’ӧрда ль нәһ’иед wәлетә башурр’оһьлате 

диса дьминә чаwа проблемәкә „кәвн“ у „нәшәбьри“. Һәма 

мһащьрийа к’ӧрда бәрбь Авропае жь вьра те, нәньһер’и полис wан 

wаргада р’ейда дькьн, ль к’ӧ һьнәк бона бь „qачахи“ дәрбазкьрьна 

163


мһащьра бәрбь Авропае п’әра чедькьн. 

Бь т’еоретики дькарьн дәст жь сафикьрьна пьрсейә сильһ’кьри 

бьк’шиньн у дәст бь qәйдәкьрьна пьрсейә политикие бькьн. Ле бь 

практики иро мәщала ве йәке т’ӧнә, бона ве йәке лап кем лазьмә, wәки 

сәрк’аред дәрәщәбльнд дәст жь qӧльхе бьк’ьшиньн, дәсте к’ижана нава 

ван 13 салада сәр ч’әке буйә. Нә генералитета т’ьрк’а, нә жи лидеред 

к’омед сильһ’кьри, анәгори логика мәрьвед бь ч’әк, нькарьн wе 

фькрер’а qайил бьн, wеки wана дәшта шәр’да данә дәр. 

Жь хәбәрдана мьнә т’әви политикзана ль Анкарае әз һатмә сәр wе 

фькре, wәки вьра р’ола фәрз „фактора wә’дәйә“. Чаwа щергә wәлатед 

майиндайә, ль к’ӧ бона сафикьрьна һ’ӧщәтед идеологие, йане жи 

сәqьр’андьна конфликта чаwа һасегәһ шашиед нәвсейә бәре у бабахйа 

политикзанайә нәqәнщ те орте. Ль Т’урк’иае проблема к’ӧрда һьнге wе 

qәйдәр’оже дәрк’әвә, гава бь т’әбийәти сьлсьләт бенә гӧһастьне. 

Һәла һатьна лидеред формасиа т’әзә жи дькарә бәс нибә бона дитьна 

формула барьшбуна бажарвание—әгәр һәма ирода дәрһәqа wе йәкеда 

нәфькьрьн, чька чаwа култура к’ӧрдайә xwәxwәтие xwәйкьн, чаwа 

әхтийариед wанә wәкәһәв xwәйкьн, ле ӧса жи „мобилийа сосиалие“— 

мәщала дәwләмәнд буне, һазьркьрьна qӧльхчийа, „к’әтьна нава 

диwане“ бехофкьн. 

Идеа автономиа културие дәwса дайина автономиа териториал— 

xwәсәрәкваникьрьне бона щиед жийина к’ӧрдайә компакт Т’урк’иаеда 

чәтьн те р’ьк’ьнкьрьне. Дора ве идеае һәла һе машоq кем дьшьвьн. Ве 

йәке т’әне һьндава сәрк’арәки пар’ламента Т’урк’иае—дәwсгьртие 

сәрәкwәзир у wәзире к’аре дәри бәре Мурат Карайалчьнда дькарьн 

нәбежьн, к’ижани һ’әтани сала 1995-а сәрк’ари Партиа сосиалдемократиейә 

щьмә’тие дькьр. 

—Мә һәла һе сала 1973-а програма партиа xwәда сазкьрьна система 

һинкьрьна к’ӧрда бь змане де, xәбәрданед бь змане к’ӧрди пе р’адиое у 

т’елевизионе, т’әшкилкьрьна идаред бь профила културр’онкае тер’а 

дитьбу, —Мурат Карайалчьн дьбежә.— Готи мәщале бьднә к’ӧрда, 

wәки әw xwәxwәтиа културие xwәйкьн у изне бьднә wана органед 

диwане у щийида wәк’илед xwә бьбжерьн. Wи чахи пешданина пешьн 

инк’ар кьрьн. Пешданина дӧда ль һәв һат п’ьр’и—һьндьки миасәркьн. 

164

READINGS 

Wәхта әз лорд-сәрәке Анкарае бум жь 1993-а шеwра бажерда жь 56 

депутата wәкә 20-и к’ӧрд бун. 

У пар’ламента мләтиеда р’әqәма к’ӧрдед бь мандата депутатие чаwа 

палитике щер’банди, кӧ бь ордена һ’ӧкӧмәта Франсиаейә легиона 

сианәтева һатйә р’әwакьрьне, да к’ьвше жь п’ара сәләфед бона к’ӧрда 

тер’адити зидәтьр бу. 

—Ль базаред Стәмболе у Измиреда, кӧ нә бажаред к’ӧрданә, ле к’ӧрд 

wанда гәләкьн, навбәйна к’омед этникиеда проблем т’ӧнәнә. Ль wьр 

к’ӧрд т’ам һатьнә интеграсиакьрьне. Тьштәки майинә Анатолиа 

башур-р’оһьлате. Ле вьра жи нава wә’дәда мәщал һәйә щӧхӧл п’акбә, 

чаwа мәсәла сьвдәра орт’а Т’урк’иае у Иранеданә, кӧ ийула сала 1994а 

һатә вәкьрьне, к’ижане мәщал да 400 щиед хәбате бенә сазкьрьне, — 

Мурат Карайарчьн гьли дькә. 

Демәк „пьрса К’ӧрдстане“, йане жи „пьрса тер’оризма к’ӧрда“— 

чаwа wи алие сәнгәр’е дьбежьн, чаwа жи һәбә йа сафибунейә. Кризиса 

Ӧлстере, кӧ жь ве кризисе нә кемтьрә у к’идәре һьм полтикиа туж 

һәйә, һьм фанатизма дин у һьм жи нәбарьшбуна нәвса һәйә хӧләсә 

гьһиштә һена һатьна р’еалиста. Иро әwана щара пешьн дьщә’диньн 

qәна бежьн: „Дәма хатьре тә—сильһ’“. 

—Владимир Михеев, „Известийа“ 

АВЕТИС АҺАРОНЙАН (1866–1948) 

Анкара, Москва 

[Сәрк’арәки Партиа дашнакайи ә’йанә. Сала 1917-а әw сәдре Шеwра 

Әрмәнистанейә Mләтие буйә, ле с. 1919-а сәдре пар’ламента Р’Ә буйә. Һәвр’а- 

хәбәрданед Константинополисе (с. 1918-а) у конферанса П’аризейә ә’дьлаеда 

әw сәроке делегасиа Әрмәнистане буйә. Пәймана Севрейә ә’дьлае (с. 1920-а) 

әwи qол кьрйә у т’әвгәле конферансед Лондоне (с. 1921-е) у Лозане (с. 1922– 

1923-а) буйә. А. Аһаронйан хӧдане гәләк шьер у нвисара вәкьрийә. Сәрһатикә 

wи „Р’зго-Сеп’о“, кӧ дәрһәqа ә’мре к’ӧрдаданә, щара ә’wльн бь змане к’ӧрди те 

нәшьркьрьне.] 

165

Р’зго-Сеп’о 

Р’згане Р’әщәви жь әрмәни т’әрщмә кьр, 1 

жь „Р’йа Т’әзә‟, 30-е сентйабре с. 1999 

Mина иро те бира мьн, әз кӧркәки бьч’ук бум, пенщ-шәш сали. 

Р’ожәкә баһаре, жь ч’йаед мә к’ӧрдәк һатә гӧнде мә. Wәкә ч’йаки бу, 

бльнд у бь һәдәм, әждәһә, зәнде дьреж, п’есирвәкьри у сингп’ьрч, деме 

зәрин у ч’ә’вә к’ур у һурә нәр’әһ’әт, чаwа тәйр—поз мәзьн у фьнщ 

фьрә. Ә’баки риси зәр ле бу, кӧлаве шьвантие намьле бу, чарьх ньгада, 

сәри шә’р’-к’олоз бу, мерәки бистӧпенщ–си сали бу, наве wи Р’зго. 

Һат у орт’а гӧндда сәкьни. Шьван бу һьлбәт—сәр кӧлаве шьвантиейи 

намьлева блура к’ӧрди дардакьри бу, у дәстда чомахәки нькьлкер’ у 

мәзьн, бь дәрбәкә к’ижанева дькарьбу пьшта йәки бьшкенанда. Р’зго 

мерәки һа бу. 

Oрт’а гӧндда сәкни у пьрс кьр, чька гӧнд мот’аще гавен нинә гәло. 

Һәма ӧса пьрси, гьлие хwә нава һәwеда гот, к’и дьхwазә бьра сәкә. 

Шьван лазьм нибу, гаван лазьм бу, у гар’ана гӧнд спартнә wи. У аwа 

Р’зго бу гаване гӧнде мә. Әва йәка тьштәки һаqаси садә бу, wәки чәнд 

р’оже дьне Р’зго лап һатә биркьрне. Тәе бьгота әw һәма гӧнде мәда 

һатьбу дьне у гаванә. 

Сьбе зу, бәри дәрк’әтьна р’ое әw нава гӧндда ньк дьбу, һәван 

пьштева гьредайи, блура хwә һьлдьда у мqаме дьреж ледьхьст. Һ’әтани 

һ’әйwан дькьрә фьшин у жь т’әwла дьфьльтин, гамеш бь гавед фәсал, 

деме чопьр’ у ч’ә’вед мьр’уз, мәдәк фәсал у бь гавед зәхм, ч’еләк 

һ’әмди хwә, ногьн сьвьк у нә’с, бог’ һарәһар у голкед нә’сә, позкьнә бь 

поч’кед ньканди ләзо-бәзо у т’әмам пәй һәв у ль р’әх һәв һәвдӧ дә’в 

дьдан, һәв бин дькьрьн, стрӧ у поч’ка хwә һәв дьхьстьн, к’ом-к’ом 

дьһатьн, дькьрьнә фьшә-фьш, дькьрьнә бор’ә-бор’, р’ез дьбун у бәр 

ч’ә’вед Р’згойи чопьр’р’а дәрбаз дьбун, qасәке гӧһ дьданә дәнге блура 

wи, у паше т’әви гар’ана гәwр дьбун у дьмәшйан. Р’зго бь һ’әwаскари 

дина хwә дьда wан, әw нәфәре мала wи бун. Дәнге блуре дьсәqьри. 

—Һо, һо, һо, һо. 


1 For the Armenian original of this story, see Ա. Ահարոնէան, Ժողովածոի 

Երկերի, vol. 10 (Boston, 1951), “Ռըզգօ-Սեփօն,” pp. 317–28. 

166

READINGS 

Дәнге Р’згойи зиз ньшкева т’әсәлә дьбу, у гар’ана гәwрә бе сәрӧбьн 

бәрбь чоле р’ез дьбун. Нава дәqиqәкеда т’оза һ’әзар сьма дьбу тәлп у 

һәр тьшт дьньхманд, у Р’зго жи нава wе тәлпеда бәта вәдьбу. 

У һәр сьбә бь ви тәһәри. Евара нава т’оза зәрда ӧндабуйи, диса 

дькьрә һорә-һор, гар’ан пашда дани, паше мал-мал дьгәр’йа, пе чомахе 

хwә дәрйа дьхьст, гази дькьр: 

—Нан биньн, нан!… 

Һәр маләке нанәк дьдане, кӧ әwи дькьрә һәвене у дәрбази мала майин 

дьбу. 

Әw к’ьрйа wи бу. 

Һәр р’ож ви тәһәри бу, чаwа кӧ р’о дәрдьк’әт у р’о дьчу ава. 

Дә’не шәве Р’зго к’идәрер’а дьгьһишт wе дәре жи сәре хwә датани, 

р’адьза. Гӧрзә гиһа датани бьн сәре хwә, кӧлаве шьвантие давитә сәр 

хwә у сәр ханйа, дора тәндура, һ’әwшада ә’змен дьнһери, р’адьза. 

Ль к’ӧ р’адьза, нане бәрәвкьри жи ль wьр дьһишт, һәла сәрда жи 

шӧхӧле wе мале дькьр. Әв бу мә’ни, wәки Р’зго меванәки һәр маләкейи 

һ’ьзкьри бу. Әw әwләде гӧнд бу, гӧнд жи гӧнде wи бу. Qазанща wи 

һәбуйа-т’ӧнәбуйа, пе пә’ри нан ә’бура хwә дькьр. Еваре харьнәк, 

шәбәqе жи нане турке пьште бьдане бәси wи бу. К’е бу Р’зго, ч’ьр’а 

һатьбу, жь к’ӧ бу, жь к’ижан ч’йа у баниа бу к’әсәки же нәдьпьрси. 

Р’зго хwәхwа жи qәт хәбәр нәдьда. Пьрса һәбун-т’ӧнәбуна wи гӧндда 

пешда нәдьһат, йан дһа р’аст әw нә әwләде мәхлуqәтие бу, әw әндәмәки 

һ’әйwен бу, хwәхwа жи һ’әйwан бу, безар, у хwәй йазйа нәә’йан. 

Бона гӧнд т’ариха wи дӧ хәбәр бун т’әне: К’ӧрде ч’йа… Mерьв т’ьре, 

р’ожәке нәwаләкеда ч’ие фьрк дабу, qәйа ләqйабу у Р’згое һәма һа 

ә’сабә, 1 бь зәнде мәзьн у намьл, кӧлаве шьвантие намьле, чомах дәстда, 

к’олоз сәри, блура ль п’есире дардакьри һатьбу дьнйа р’оньк, кӧ хwәхwа 

жи ньзаньбу бона чь. 

К’ӧрде ч’ие бу, жь ч’ие хӧльqибу, мәхсус бона хwәйкьрьна гар’ана 

гӧнде мә. 

У Р’зго нә к’ән бәр лева дьк’әт, нә һерс, нә хәйд, нә әшq. Кәр’ у лал 

1 E’sabe has no meaning that can be found in any dictionary; the Armenian 

original has “like a dragon” here. 

167

бу чаwа ч’йа. 

Щар-щара бьн смелада дькьрә мьртә-мьрт у тә дьгот qәй бежи пе 

ч’ә’ва сәрк’арие ль һ’әйwен-щьмә’та хwәйә бе зар-зман дькьр. 

Дора Р’зго ә’мр бь щур’е хwә һол дьбу. Mәрьва шәр’к’ари дькьрьн, 

зәһ’мәт дьк’шандьн, qазанщ дькьрьн, һ’ьз дькьрьн, дьхӧльqин у 

дьмьрьн. Хәма к’ӧрде ч’ие нибу. Әwи гар’ана хwә дьбьрә чоле, дьһатә 

гӧнд у тәе бьгота т’ӧ тьштәк нә дьдит, нәдьхwаст, дьнйаеда т’ӧ тьштәки 

нәдьгәр’йа—хенжь блура хwә, дәнге к’ижане дәрк’әтьна р’ожер’а 

т’әсәлә дьбу у пә’ри нан, кӧ бәр дәрир’а дьдане. 

Т’әне ль дәштед дур, гава ч’еләк йане мәдәк дьза, Р’зго гольк давитә 

сәр мьле хwә, дьһатә гӧнд у бь тәһәрәки дәре хwәйе һәйwен дьхьст. Бь 

һ’ьзкьрьнәкә нәбинайи гольк жь сәр мьла пәйа дькьр, чаwа зар’а хwә, 

у бь ч’ә’вед бәхтәwар, дәwса к’ән сьмеле wи дьр’щьфин, әwи чәнд 

гьлие хwә дьгот. 

—Йәк бьбә һ’әзар, хатун, йәк бьбә һ’әзар. У wе р’оже, wе маледа 

голька т’әзәбуйи һ’әмез дькьр у р’адьза. 

Р’зго, гаване гӧнде мә һа бу. 


—2— 

Сьфтә чаwа п’ьстә-п’ьст, паше чаwа щаwәкә р’асти, гӧндда бәлабу, 

гьва Р’зго дьбә хачп’арез… 

Гӧндда бу шарә’вар, к’ӧлфәта бәр диwара кьрнә п’ьстә-п’ьст. Пирка 

дьготьн, гьва Р’зго хәwнәкә ә’щев дитйә, дьготьн гьва п’ехәмбәр 

хwәхwа һатйә хәwна wи, хоф кьрйа дьле Р’зго—әw чаwанә, wәки тӧ 

һаqас wәхт к’әда хач’парезайә һ’әлал дьхwи у беиман дьмини, гьва 

Р’зго тьрса дьк’әвә ә’рде у дьхәр’ьqә. Wәхта сәр һ’ьше хwәда те, 

дьбәзә бал к’әшиш, ле лава дькә, wи бькә әрмәние хачп’арез, йан на 

дьтьрсә qәнще Хwәде wе диса бе хәwне. Һьнәка жи дьготьн, гьва wе 

шәве Аqуб п’ехәмбәр хwәхwа жь Mасисе бәржер буйә у Р’зго бь 

ч’ә’ве хwә әw каләмере р’уанспи дитйә, кӧ һ’ӧкӧми сәр wи кьрйә зу 

бьбә хачп’арез, йане на әwе һәрдӧ ч’ә’ва корбә. Һьнәка жи дьгот, гьва 

Р’зго шәвәке ль чоле дурва сәр Арагасе агре п’ехәмбәр дитйә. 

Р’зго бь хwә чаwа һәрт’ьм ав һьлдабу дәве хwә, т’әне чәнд щара 

дитьбун әw чаwа жь мала к’әшиш дәрдьк’әвә. 

168

Ә’йда Хатуна Фәрхан 1 READINGS 

бу, евара бәри ә’йде дереда щи ст’ар т’ӧнәбу у 

дина т’әмама ньqьткәке бу—стуна р’асте, ль к’ӧ мерәки бәжнбьльнд 

пьшта хwә дабуйе сәкьнибу. Р’зго бу… 

Йабание бәдбәхт, жь ишьqе, шьклед мьлйак’әта, хәмла т’әхтә, 

льбасед к’әшиш, к’лама зур бубу у нава ви һ’алида стӧхар, хwә 

qьнщьландьбу сәр һәв, щие хwәда дьшәwши, хwә дьда сәр ви ньги йан 

ньге майин у худана ә’нйа хwә т’әмьз дькьр. Дереда һәв дьчун-дьһатьн. 

Пирька хач дәрдьхьст, мера бәр ве ә’щеве бь хоф һәв дьнһерин. Һьнәка 

дькьрьнә п’ьстә-п’ьст, зар’ока бь ч’ә’ве к’ән пе т’ьлйа к’ӧрде ч’йа 

нишан дьдан, кӧ жь ве хьрьнгеле дһа бәр хwә дьк’әт, хwә дьqьнщьланд, 

дьщә’данд нәе к’ьвше, әгәр илащ һәбә бәта вәбә у нава ви һ’алида дһа 

бәрбьч’әв дьк’әт у дьбу пек’әни… 

…Сьбәтьре, лә’де, һ’әйата дереда Р’зго дькьрьнә хачп’арез. 

Т’әмамйа гӧнд һьлшйабу вра—дәрзи бавитана нәдьк’әтә ә’рде. 

…К’әшиш ав сәре Р’зго кьр, мер’он ә’нйа wи хьст, наве wи жи дани 

Степ’анос. 

Р’зго бу әрмәние хачп’арез—Степ’анос. 

…Wәхта ә’рәфат хьлаз бу, щьмә’т һеди-һеди бәла бу. 

—Тьштәки бадьлһәwанә, к’ӧрде ч’йа набә әрмәни, Т’атосе Авропис 

гот… 

—Һь, тә диса дәст пекьр, Авропис—Садо вәгәрьйа сәр—ч’ьр’а набә, 

к’ӧрд нә мәрийә, р’ӧһ’е wи т’ӧнә? 

—Һәйә, һәма к’ӧрд к’ӧрдә, әрмәни жи әрмәни… К’ӧрд ч’ежке 

гӧранә, ч’ә’ве wи ль ч’йа у мешанә… 

—Дә әме бьнһерьн, wе әрмәники жь тә четьр же дәрк’әвә, Садо гот. 

Щьмә’т бәла бу. 

—3— 

Ә’мре Р’згода т’ӧ тьшт нәһатә гӧһастьне. 

Р’зго бу Степ’анос—Степ’анос жи бу Сеп’о. Р’зго-Сеп’о мина бәре 

бәрбанга сьбеда нава гӧндда дьсәкьни, блуре дьхьст, дәwар бәрәв дькьр 

1 

In the original this is the Feast of the Mother of God, August 15th. The translator 

has substituted a Yazidi female saint, usually called Xatûna Fexre, who is invoked in 

cases of difficult childbirth. 

169

у бәре хwә дьда чоле, еваре вәдьгәр’ьйа, маләкеда сәре хwә датани, 

р’адьза. Ә’рәфата, кӧ Р’зго бу хачп’арез һатә биркьрьне, гӧнд диса 

к’әтә т’әфәк’урийа мал-һ’але хwә. 

Сал дәрбаз бун. 

У щарәке, еварәкә баһаре, гава нава гӧндда т’ьжә мәри бун, һ’акьм у 

к’әшиш р’уньштьбун, qсә дькьрьн, Р’зго-Сеп’о т’әви гар’ана хwә пашда 

һат, у нә мина бәре, нава щьмә’та орт’а гӧндда сәкәни. 

К’ӧрдәки әхтийар жь ч’ие һатьбу у баре пәнир анибу нава гӧндда 

дьфрот. 

Сеп’о незьки к’ӧрде әхтийар бу, хwә да сәр чомәхе хwә у дьреждьреж 

wи нһери. 

У ньшкева бь дәнгәки зор кьрә qарин. 

—Һәй һу, әw тойи, Һ’әсое дьжмьн? Тойи… Хwәде тӧ анийи пешйа 

мьн, дә’w һәйә әм сафикьн. 

Гӧндйа бь ә’щебмайи дора һәрдӧ дьжмьна гьртьн. 

К’ӧрде әхтийар р’абу сәр хwә, хwә да сәр чомахе хwә у пьшта хwә 

да диwер у фәсала хwә ньһери. 

—Чь дә’w? әwи һ’әмди хwә гот. 


—Чь дә’w? Тә бир кьр, Һ’әсо, тә баве мьн кӧшт, баве мьн. Әва дәһ 

салә әз пәй тә к’әтьмә, мьн бәр дайка хwә ад-qрар кьрйә, хуна баве хwә 

ә’рде нәһельм. 

—Бәле, һәqә, мьн кӧштйә, каләмер бь һ’әмди хwә щаб да у чомахе 

хwә һ’ьшк дәсте хwәда гьрт. 

—Бәле, һәqә, әре? Дә wәрә мәйдане, жь бәр диwер дур к’әвә, мина 

мера wәрә мәйдане, чомахәк дәсте тәданә, йәк жи дәсте мьнда, йәк мә 

гәрәке сәре хwә дайнә. 

Сеп’о иди т’ӧнәбу, Р’зго һ’ьшйар бубу, к’ӧрде ч’ие бь һерса хwәйә 

бәйанива. Әw жь һерса дьләрьзи, дькьрә мьрин, дьчу-дьһат; у жь ч’ә’ва 

агьр дьп’әкйа, мина пльнге, кӧ дьхwәзә банздә. У әwи кӧлаве пьшта 

хwә кәwки кьр, чомах бльнд кьр. 

—Дә р’абә, wәрә мәйдане, тә баве мьн кӧштйә, мьн соз дайә дайка 

хwә, әм дьжмьне һәвьн. 

Р’әнг ль кале чубу, жь диwер дур нәдьк’әт у щьмә’те дьнһери. 

170

—Әз кальм. Тӧ щаһьли. 

—Дәрба пешьн йа тәйә, тӧ лехә. Һь дьтьрси, к’әвтаре нәмәрд? 

У жь һерса т’әмамийа бәдәна хwәва Р’зго дьләрьзи, дьлке wи ледьхьст, 

дьчу дьһат, чомахе хwә дьбьр тани. 

Гӧндийа ә’щебмайи т’әмаша ви шәр’е беисаф дькьр. 

Кәсәки хәбәр нәдьда, т’әмам кәр’ бун, т’әне дәнге Р’зго у һ’илкәһ’илка 

wи дьһат. 

—Һайде, мина ә’гита wәрә мәйдане, йәкә тӧ жь дәсте мьн хьлаз наби. 

—Сеп’о, лао, чь тә qәwьмийә? к’әшиш готе. 

—Хундаре хуна әде мьнә, баво щан, готи щабе бьдә. 

—Сеп’о, кӧр’е мьн, әw бәр тә нә хундарә. 

—Wәй, әwи әде мьн кӧштйә, әде мьн. 

—Әw әде Р’зго бу, тӧ Сеп’ойи, иди Р’зго нини, тӧ хуне гәрәке 

нәрежи, тӧ әрмәние хачп’арези. 

Сеп’о р’ьсас бу, 1 ч’ә’вед wийә бь хун бәләнгаз бун. 

—Кәко щан, дәсте тә р’адьмусьм. Әз Сеп’омә, баш; әрмәние хачп’арезьм, 

баш; әв дер шә’дә, п’ехәмбәр шә’дә, әви мерьки баве мьн 

кӧштйә. Мьн бәр дйа хwә ад-qрар кьрйә. Дйа мьне гореда ньфьр’а мьн 

бькә. 

—Ньфьр’а к’ӧрда нәгьһижә әрмәние хачп’арез. Әрмәние хачп’арез 

гәрәке бьбахшинә, инщил ӧса дьбежә. 

—Ле дьжмьне мьн саг’-сьламәт һәр’ә? 

—Бәле, саг’-сьламәт гәрәке бьһелә һәр’ә. 

—П’ехәмбәр чь бьгота? 

READINGS 

—П’ехәмбәр жи ӧса дьбежә, гәрәке бьбахшини дьжмьне хwә, дәсте 

wи хунеданә, е тә мер’он кьрйә, готи т’әмьз бьминә, саләке-дӧда бьжинәжи, 

дәсте хwә хуна wида нәкә. 

—Wәй ль мьн баво, wәй ль мьн баво, Р’зго кьрә искә-иск. Һәр’ә, 

Һ’әсо, бой хатре П’ехәмбәр, һәр’ә бой хатре ви әхтийари, һәр’ә. Кале 

баре хwә бәрәв кьр у ләз чу. 

1 

The Armenian text has “stunned” here. 

171

—Һь wә дит?—Т’атосе Авропис гот—к’ӧрд набә әрмәни. 

—Авропис, бәлки тӧ wәймиш 1 нәби, к’әшиш готе. 

—Щики майин р’асти wи бә, wе бькӧжә. Илаһи, әw ч’ежке гӧранә. 

Сәр сәре гӧр инщил хwандьн; гӧр гот, зу бькьн: пәз жь ч’ие дәрбаз 

бу—Т’атосе Авропис гот. 

—4— 

Чаwа һәрщар, һавина wе сале диса баг’ед мә бь р’әзава бол бу. Дьз у 

qачах жи зедә бубун. 

Т’ьрк у к’ӧрдед дьз фәсал мә бьр’ибун. Шәв т’ӧнәбу, wәки нәк’әтана 

баг’-бостане йәки. Һәр кәси хwә нькарьбу шәве жь т’әсәлйа бостане 

хwә бькьра, әw жи паши шӧхӧл-ә’мәле р’ожейи гьран. У паши һәр 

дьзи-т’аланәки гӧнди бәр хwә дьк’әтьн, һерс дьк’әтьн у мәщал дьә’фьрандьн, 

ле ч’арә нәдьбу. Ар’ане нәщар баг’е хwәйи трие гьһишти т’әне 

бона wе йәке к’оква р’акьр, wәки кӧр’е wи шәве т’әсәлйа бег’ нәкьн у 

зьраре нәбиньн. Гӧнди ащьз у һерск’әти бун. У ван р’ожед ащьзаеда 

щарәке, ньзаньм чаwа, П’аносе Совике р’о нава нивро дьзәк гьрт, ани. 

Жьнәкә к’ӧрд бу. Ед майин р’әвибун; әw пирьк к’әра хwәва мабу. 

Пирькәке гот wәки әwе баг’чә т’алан дькьр. 

Дьз гьртьбун, анинә нава гӧнд. Гӧнди бәрәв бун. 

Әw һерса т’омәри, кӧ һ’әвтийа бәрәв бубу, сәр ве к’ӧлфәта бәдбәхт 

һатә р’етьне. Гӧнди сәр һәвр’а дьчун, к’е пер’а дьгьһанд ч’ер’ дькьре. 

—Гәрәке сәре wе бьшкеньн. 

—Сахә-сах ч’әлкьн. 

—Стунева гьредьн, бьра һ’ьшкбә. 

—Хернәдие! Бавежьнә голе, бьра бьхәньqә. 

У щур’е щәза дьгәр’йан. 

Пирьк ль р’әх к’әре хwә сәкьнибу у wе qалмәqалме дьньһери, тәе 

бьгота гьли дәрһәqа йазйа wеда нибу. 

Т’атосе Авропис һат. 


1 

The meaning of weymîş has not been ascertained. In the original the priest says to 

T’atos, who begins everything he says with the word ‘particularly’ (which is omitted 

from the translation), “Curse your ‘particularly’s’!” 

172

READINGS 

—Әв дйа Сеп’о нибә? Һь щьмә’т, иди һун һивйа чьнә? Гази к’әшиш 

кьн, бьра wе жи бькә әрмәни, дәwса йәки дӧ әрмәни һәбьн. Жьна Садое 

зутьрәке бьмьрә, әме бьднә Садо. 

У бей qрара т’омәри незик бу у пиһинәк авитә пире. Һазьра ч’ә’в 

данә ве гава беисаф, һәрчар алйава лехьстьн, пира мә’рьм нава дәстп’ьйада 

нәдьһатә к’ьвше. 

—Wәй әз кӧштьм, әз кӧштьм—пире кьрә qирин у к’әт. У ньшкева 

qуринәкә майин т’әсәлә бу, ор’инәкә зор. 

—У мьн ньзамчие wә… К’әшиш к’ӧйә, к’әшиш? П’ехәмбәре чь 

бьгота… 

Р’зго бу… 

Mина зйаки, хwә орт’а һазьрар’а кьр, гьһиштә к’ӧлфәта пир, жь щи 

р’акьр у хwә да бәр. 

—Дьзә—жь һәрчар алийа готьн—Сеп’о, дьзә. 

—Сеп’о? Чь Сеп’о? Әз Сеп’омә, йан Р’зго? Әгәр Р’згомә, ле хуна 

баве мьн чаwа бу? Әгәр Сеп’омә, әве пира бехwайи ч’ьр’а дькӧжьн? 

Дьзийа ве жь хуна баве мьн четьрә? Wәй ль мьн баво, wәй ль мьн баво. 

Хофәк к’әтә дьле һазьра. 

—П’ехәмбәр к’ӧйә, пьрса мьн һәйә ахьр. Әз Р’згомә, йан Сеп’о, хуна 

баве мьн чаwа бу? Бахшандьн т’әне бона wийә, п’ехәмбәре чь бьгота, 

ай әрмәние хачп’арез? 

Һазьр кәр’-лал пашда вәк’ьшйан. Шәв бу. Р’зго т’әви ве пире нава 

гӧндда т’әне мабу. 

У нава к’учед тә’ри, т’әви пира к’ӧтайи у бриндар дьчу мала к’әшиш. 

Пьрса wи һәбу… 

К’т’ебед Тә’зә 

„К’ӧрдстана Башур Иро‟ 

жь „Р’йа Т’әзә‟ № 2, 25-е феврале (сьбате) с. 1998-а 

Бь ве сәрнвисаре сала 1997-а бажаре Москваеда бь змане ур’ьси 

бәрәвокәк нәшьр буйә. Qьнйатед ве бәрәвокеда чапбуйи әw докладьн, 

кӧ декабра сала 1996-а симпозиума Москваейә ӧлмида һатьнә xwәндьне. 

Симпозиум жь алие сектора к’ӧрдзание йа академиа Ур’ьсетейә 

173


ӧлма у Мәрк’әза изгәр’иед к’ӧрдида hатьбу т’әшкилкьрьне. Т’әви 

хәбата симпозиуме бубун ӧлмдар—к’ӧрдзанед ә’йан, т’арихзан у 

экономист—п’ешәкзанед р’егиона Р’оhьлата Незик у ӧса жи жур’налист 

у палитикзанед к’ӧрд. 

Бәрәвокеда т’әмамийа аспектед проблема К’ӧрдстана Ираqе тенә 

азӧр’укьрьне. Бәрәвок бь мqала сәроке лабораториа изгәр’иед к’ӧрди 

йа института академиа Ур’ьсетейә ӧлмайә р’оhьлатзание, професор М. 

Лазаревва дәстпе дьбә. Мqала wи, кӧ те навкьрьне „К’ӧрдстана башур 

нава т’арих у палитикаеда‟ дәрhәqа этапед т’ариха К’ӧрдстана Ираqейә 

сәдсалийа 20-данә, кӧ бь бәрбьр’ибуна бәрбь qәwмандьнед ироинва 

те азӧр’укьрьне. 

Мqала сәроке Мәрк’әза изгәр’иед к’ӧрди, академик Шәкрое Хӧдо 

дәрhәqа wан вәгӧhастьнед политикиеданә, кӧ паши конфликта дәвтәнга 

Фарьза салед 1990-1991-е ль К’ӧрдстана башур qәwьминә. 

Професор М. Һасрат’йан мqала xwәйә „Т’урк’иа у qәwмандьнед 

К’ӧрдстана башур‟-да дәрhәqа wан qәwмандьнед негативда дьнвисә, кӧ 

Т’урк’иае данийә пешйа xwә у бь wе йәкева h’ӧкӧми сәр qәwмандьнед 

ве р’егионе дькә, мәрәме к’ижане к’уркьрьна конфликта орт’а к’ӧрдаданә. 

Мqалед О. Жигалинае у А. Шәриф палитика Иранейә р’әсми анализ 

дькьн, кӧ hьндава qәwмандьнед К’ӧрдстана Иранеда те мәшандьне. Ван 

мqалада ӧса жи т’ә’бигьртьна лидеред партиаед кӧрдед Иране hьндава 

конфликта орт’а ПК’Д у ЙНК’ те нишан дайине. 

Р’. Сәбри у А. Баг’иров мqалед xwәда палитика у т’ә’бигьртьна 

Суриае у wәлатед ә’рәбайә майин анализ дькьн, кӧ hьмбәри К’ӧрдстана 

Ираqе те мәшандьне. 

С. Шаhбазйан мqала xwәда h’имли сәр конфликта орт’а hәрдӧ 

партиаед К’ӧрдстана башур лапә мәзьн—ПК’Д у ЙНК’ дьсәкьнә. Ве 

мqаледа әw бь обйективи мә’ниед wе конфликте у пәйhатьна wейә 

негатив дьдә к’ьвше. 

Мqала професор Шәрәфе Әшьр дәрhәqа wе палитика wәлатед 

Р’оавае у Ур’ьсетеданә, кӧ салед 90-и ве р’егионеда те мәшандьне у 

h’ӧкӧме wе палитикае сәр шәр’к’арийа щьмә’та к’ӧрдайә мләтиеазадарие. 

174

READINGS 

Баwәр бьки т’әмамийа мqала бь обйәктиви hатьнә ньвисаре у wе 

йәкәва h’әwаск’арьн, wәки хӧдане wан бь фьрәти hьм сәрканиед 

Ур’ьсете у к’ӧрда, hьм жи сәрканиед wәлатед дәрәкә данә хәбате. 

Машоqед т’ариха щьмә’та к’ӧрда у wәлатед Р’оhьлата Незик бь сайа 

ве бәрәвоке дькарьн щаба гәләк пьрса бьстиньн. 

Reading Selections in Arabic-Script Kurmanji 

CELADET ALI BEDIR-XAN (1893–1951) 

Hawar (Sal 1, Hejmar 19: Duşemb 17 Nîsan 1933) 1 

نﺎﺘ(ﺳدﺮ# و دﺮ# 

نﺎ./ﻧﺎﻴﺑ ﻰﭬﺎ-ِ ما ﻰــ 

ﭭﻧ ﻰــ 

ﭭﺑ . ﻪـﯾ 

ﱉ ﰏﻻو نﺎـــ 

ﺘ(ﺳدﺮـ# 

،ﻦـﻣا 

دﺮُ ـﻛ 

ﱰــ 

ﻴﺑ نﺎـــ 

./ﻧﺎــ 

ﻴﺑ ِژ ،ﴗـ# 

ﺮـﻫ 

ِژ ﻩﻮـﺧ 

ﰏﻻو و ﻩﻮـﺧ 

و ﲑـﺸﻋ 

ـ ،ﺪـﻨـُ 

ﮔ ﺮـﻫ 

ﲔــ 

Kﻜﺘﻛ ــ . ﻦـ# 

د سJ ﱰــ 

.ﭼ و 

ﻩﻮــﺧ 

ﱃﺎــﺷ 

ﰷﲑــﺑ 

ىرﺪــﻨــُ 

ﻫ كو ﻩﻮــﺧ 

ىراژV 

نرﰷد ،ﻪــ 

ﻨﻫ ﱃو ﲔـﭬوﺮـ 

ﻣ ﻩد ﻪـﻣ 

ڤJ ِد . ﻦـﺳJد 

ﺪـــ 

ﻨﻠﺑ ﲔـﻛﺮـ 

^ژﴎ 

و كروژﴎ و ﺎــ 

.ﭼ ﻦـ^رJز 

و رَز 

. نﲑﻣﮋb ﺮb ِژ ﻩﻮﺧ ﰏﻻو ﲔa 

Kurd û Kurdistan 

Bi Çavê Biyaniyan 

Fünf Fortrage über den Islam 

(Leipzig: 1912) 2 

Kurd em in. Kurdistan welatê me ye. 

Bivê nevê, em xwe û welatê xwe ji 

herkesî, ji biyaniyan bêtir û çêtir nas 

dikin. Kitkitên her gund, eşîr û 

bajarê xwe wek hundirê bêrika şalê 

xwe dinasin. Di nav me de mirovên 

welê hene, dikarin zer û zinarên çiya 

û serjorek û serjêrekên bilindcihên 

welatê xwe ji ber bijmêrin. 

1 Jeladet Ali Bedir-Khan’s article is reproduced here as it appeared in Hawar in 

both Latin and Arabic scripts. The Latin-script version has been edited only in that 

in the first year of publication ‘q’ was used for the modern ‘k’ and ‘k’ was used for 

the modern ‘q.’ Thereafter modern orthography was adapted. The title of this article 

in the original is “Qurd û Qurdistan….” For more information on Bedir-Khan, see 

www.celadet.de. 

2 Martin Hartmann (1851–1919), Fünf Vorträge über den Islam (Leipzig: Otto 

Wigand, 1912). 

175

ﻮـ# 

ﻪــ 

ﻨﻫ ﻪـﻣ 

ﰏﻻو ﲔـــ 

ﺘ(ﺸe ـ ﻦـﻫ 

ىﺪــ 

ﻨﻫ ﻰـﭬ 

ﻞـﮔ 

ِد 

نرﲀـg 

ﱰــ 

ﻴﺑ kـﻫ 

،ﲍـــ 

/ﺒﺑ ناو نرﲀـg 

ﻩﻮﲞِ ﻩﻮـﺧ 

ما 

. ﱭﭬ ﴪﻟ ،ﲍﻴﳜرد ﭫﻫ ِژ 

سJ ﱰــ 

.ﭼ ﲃــ 

ﻠr ِژ ﻩﻮـﺧ 

ﻻﺎـﻣ 

ىرﺪـﻨـُ 

ﻫ ﺲـﺮ# 

ـﻫ 

ِژ ﲃـــvﺎـــﻣ 

ڤJ ﻦـــﭭـــﻛد 

ﰽو ﱏﺎـــﻴـــﺑ 

ﱃ . ﻪـــﻛد 

ِژ ،ﲍــ 

ﻴﺑد 

ىو ﲔـﯾﱏ{ 

ـ# 

و ﻰـﺠyﻗ 

ــ ﱰــ 

ﻴﺑ ﱙﱙﻩﻮـﺧ 

و ﻪــﻨــﺗﺎــﻫ 

ﱏﺮــﻜــﲮ 

و ﱳــﯾد 

Jﻮــﺑ 

ِژ وأ ﻮــ# 

ﺮــb 

. ﻪﻨKﻜﻴﺗ 

ﲔـﻫ 

ﱃ ﻪـﻣ 

ﲔـﭬﺎـÄ 

و ﻪـﻧ 

ﻩﺪــ 

ﻴﺗ ﻩﻮـﺧ 

ِژ ﻮـ# 

ما ﱃ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔـﻧV 

و راﻮـﯾد 

ِل ،ندJ ﻩﻮـﺧ 

ﻻV ﺪـرﻧ 

،ﻪـﻮﻧ 

ـﺑ 

ﱏﺎــﻴــﺑ 

ﲃــــ 

ﻠ r كو نرﲀــg 

ىژ نﲑــﳤــb 

. نﲑــﳖJ 

ﺎـــ 

yÜﯾد 

ند ﻼــ 

ﻴﻫ ِژ . ﺖــ 

.ﭬد 

ند ﲍـﭬﺎـÄ 

ﻩﺮـژ^ 

. ﲍـــ 

/ﺒﺑ 

ﲃـــ 

ﺘ(ﺸe ـ ﻪـﻧ 

ﲃـــ 

ﺘﻠﻣ و تﻻو ﲔـﯾﱏ{ 

ـ# 

و ﻰـﺠyﻗ 

ــ 

ﲍـﭬوﺮـ 

ﻣ ﻩر ناو ﺎـــ 

yÜﯾد 

ِژ ،ﻩر ناو ِژ . ﻪـﯾ 

ﱏﺎـﺴ/ﻫ 

ــ 

اد ،ﱏﺎــ 

ﻴﺑ ﻦـgرﻮـــ 

ﭙ(ﺴä ـ ﻩزﺎـﳕ 

. ﻦـﺮ# 

ـﮔ 

نرﻮـــ 

ﭙ(ﺴä ـ و Jاز 

و ﲍـــ 

/ﺒﺑ ىراèــ 

.ﻣ و ىرﲀــ 

ﻴﻟآ 

ﰉ ﱴــ 

(ﺸe ـ ﺮـﻫ 

ﻮـ# 

. نkﺒﺑ 

ﻪـــ 

ﻨﺘﻛ ،ﻪــ 

ﻨﺗﺎـﻫ 

ﻮـ# 

ﻪــ 

ﻨﻫ ﱏﺎــ 

ﻴﺑ ﻦـﻫ 

ىژ ﱭـﻣ 

êـﮔ 

ﲎــ 

ﻴﻫ ﻩﺪـﯾزو 

ﲓـ# 

،ﻪـﺮﻧ 

ـ# 

ﺎـﺷﺎـﲤ 

ﱃ ،ﻪـﻣ 

ﰏﻻو ڤJ 

. ﻪﻧﺪﻧﺎﺴ/ﭭﻧ ﱭﻴﺘﻛ ﻩد ﻪﻣ ﻰﻘﺣ ِد و ﻪﻧﻮﺑ ﻪﻣ ﱏﺎﻣز 

،ﻪـﻨﻫ 

ـ ﻩد ﱙﺎـﭘوروأ 

ﱏﺎـﻣژ 

ﺮـﻫ 

ِد ﱃو ﲍــ 

ñﻴﺘﻛ ـ ـ 

ﱏﺎــﻴــﻟü 

،ىﲒــــ 

ﻠ ﮕــgا ،ىúــﺮõ 

ــﻓ 

،ﱏﺎﳌا ،ﳻور 

... پ. 

ه 

ﲌـﺮﯾ 

ـﮔرو 

ﲑـﻜb 

ـ ﻦـﺮg 

ـb 

نﺎــــ 

¢/ﺘﻛ ناو ِژ ،ﻪــ 

ﻴﻫ لد ﻦـﻣ 

. ﲂb ڤﻼﺑ ﻩد نJﻮﺘ(ﺳ نﺎﭬ ِد و ﱙﻰﳒﺎﻣدﺮُﻛ 


Digel vê hindê hin tiştên welatê 

me hene ko em xwe bi xwe, nikarin 

wan bibînin, hêj bêtir nikarin wan ji 

hev derêxînin, û liser vebin. 

Her kes hundirê mala xwe ji xelkê 

çêtir nas dike. Lê biyanî wekê dikevin 

nav malekê ji xweyiyî bêtir qencî 

û kêmaniyên wê dibînin. Ji ber ko 

ew ji bona dîtin û seh kirinê hatine û 

têketine. 

Lê em ko ji xwe têde ne û çavên 

me lê hîn bûne, rind bala xwe nadin, 

li dîwar û banên xwe nanihêrin. Binihêrin 

jî, nikarin wek xelkê biyanî 

bibînin. Jê re çavinen din divêt. 1 Ji 

hêla din dîtina qencî û kêmaniyên 

welat û miletekî ne tiştekî hêsanî ye. 

Ji wan re ji dîtina wan re mirovinen 

zana û pisporin gerek in. Nemaze 

pisporinen biyanî, da ko her tiştî bê 

alîkarî û meyeldarî bibînin û bibêjin. 

Gelek mebin jî hin biyanî hene ko 

hatine, ketine nav welatê me, lê temaşa 

kirine, kêm û zêde hînî zmanê 

me bûne û di hekê me de kitêbin 

nivisandine. 

Kitêbinen welê di her zmanê 

ewrûpayî de hene, rûsî, elmanî, frensizî, 

ingilîzî, talyanî h.p. 

Min dil heye, ji wan kitêban birinen 

bikêr wergerînim kurdmanciyê û 

di van stûnan de belav bikim. 

1 

Bedir-Khan often uses the old literary third-person singular ending -êt and -it for 

the modern -ê and -e; thus divêt for the modern divê and bit for the modern be. 

176

ﻩد ﻪـﻣ 

ﻰ© ـﳱﻠ® ــ ِد نJرﺎـ 

ﺎـﻫ 

ﲔـﯾﱏﺎــ 

ﻴﺑ وا ﻮـ# 

ﻪــ 

ﻴﻫ 

ِد ناو ´ ﱏاﺮـ 

ﻩﻮـﺧ 

ِژ . ﻦـbﺪـﻧﺎـﺴ/ﭭﺗ 

ــ ـ و تﻮـﮔ 

ىژ 

ﻰـﭼﺮـﻫ 

. ﻪـﺮﻧ 

ـ# 

ﻪـﻣ 

ﺎــ 

ﻴﯾراèــ 

.ﻣ و ﻪــ 

ﻨﺗﻮـﮔ 


ﻰ© ـﳱv ـ 

ﲔـﯾ 

. ﲔـﺗ 

ﻪـﳝﲑـ 

ﻜb ـ رﺎـﺴ/ﭭﻧ 

ـــ ﺖـــ 

ﻴﻠﲣ ود ﺮـﻫ 

ﺖـﺑ 

ىژ 

— ﻪـﯾ 

ىرﰷزﺮـﻏ 

ﻪـﻧ 

ﻪـﻜﻫ 

ـ — ﻪـﺮﻧ 

ـ# 

ﻪـﻣ 

ﺎــ 

ﻴﯾراﺪـﳱﻠ® 

ــ ﻮـ# 

ﲔـﯾﱏﲈـﻛ 

ناﻮـﺑ 

ما . ندد ﻪـﻣ 

ﱏﺎـﺷ 

ﻪـﻣ 

ﲔـﯾﱏ{ 

ـ# 

ﻩد ﻪ¥ ـﻣ 

ﻰ© ـﳱv ـ ِد ﻮـ# 

ند ﲔـﺋ 

ِب . ﲍ± ــ .ﻟﺪـﻋ 

ِد ﻩﻮـﺧ 

ﻦـ# 

د سJ ﺪـرﻧ 

ﲔـﺋ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔــ 

ﻠﻣ ،نﺪـﻧﺎـﺴ/ﭭﻧ 

ـــ ﻪــ 


ڤوﺮـﻣ 

ﻪـﻜﻫ 

ـ . ﻦـgازد 

ﻩﻮـﺧ 

ىرﺪـﻗ 

ﻩﻮﲞِ ﻩﻮـﺧ 

و 

. ﺖـﺑJ 

رﺪـﻘـِ 

ﺑ ﴗـﻮ# 

ـﺗ 

ﻚـﻧ 

تﺮـﮔJ 

ﻩﻮـﺧ 

ىرﺪـﻗ 

ﻩﻮﲞِ . ند ِد ﻪﻣ ِد ڤJ ڤا ﲆﺑ 

ﻰـﭼﺮـ 

ﻫ . J ﻪـﭬ 

ﻰـﳜرü 

و ﺰـﺮ^ 

ـb 

ﻩد ﱏﺪـﻧاﺮـ 

ﮔرو 

ِد 

ناو ىزا ﲔـﺗ 

ﻪـﻣ 

ىﲑـﻜb 

ـ و ﻦـﻣ 

ﱴــ 

(ﺳد 

ﻦــ 

ﭭﻛد 

ﻮـ# 

. ﲂb ڤﻼﺑ ىﺪﻴﻫ ىﺪﻴﻫ و ﱙﻰﳒﺎﻣدﺮ# 

ﲌﯾﺮﮔرو 

ﱙﻰـﳒﺎـﻣدﺮـ# 

ﲌـﺮﯾ 

ـﮔرو 

ﱃو ﰽوآ ِب ناو ىزا 

،ﻪــ 

ﻴﻫ ﺪــ 

yﭼﺮـﻫ 

ﻪـﺴﻗ 

ـ و نﺮـ# 

ﰝ ﱴــ 

/ﺑ ﺪـرﻧ 

Jﺎـﻣ 

ﻮـ# 

ﻮـﻜ^ 

ـ ﻮـﻜ^ 

ـ نﺎـﺳﺮـ 

ﻮـ# 

ﻪـﻧ 

. ﺖــ 

ñﺑ ىﺪـﻧادﺮُ 

ـﻛ 

ﺪــ 

yﭼ وا 

ﻮـ# 

ﻰ© ـﭘ 

ﲌــ 

/ﺑ ﱃو ﲃـــ 

ﺘ(ﺸe ـ و ﱙﻰـﳒﺎـﻣدﺮـ# 

ﲌـﺮﯾ 

ـﮔرو 

. ﺖñﺑ ﱏﺎﻴﺑ اوآ ﱃ ﻰﳒﺎﻣدﺮ# سﺮ 

ﳻﺮـ 

ﺮـﻫ 

ﲀــ 

ﻠﯾدﺮـb 


ﱏﺎـﻣز 

ِد ،ند ﲆـﻣ 

ِژ 

ِد ارﻮـﻟ 

ِژ ،ﲔـﻧاد 

وﺪـﭭﻫ 

ـ و ﱳـﯾد 

ﻪـﻴﺗ 

ـﺎـﻫ 

ﻪـﻧ 

kـﻫ 

ﲔـﺳﺮـ 

ارﻮـﮕـِ 

v نﺎـﺴﻗ 

ـ ﻦـﻫ 

ﱙاوآ ىزا ﻩد ﱴـﺠª 

ـ 

. ﲂـb 

شﺎـﭘ 

و ﺶــ 

/ﭘ و ﲌــــ 

ﻴKﻘﭬ ﭫـﻫ 

ِژ ،ﲌـﲑﯾ 

ـﻬـﮕb 

ُ ـ ﻪـﻣ 

ﻩﻮـﺧ ﻻV ىزا . ﰼد ﻩﺪ ﯾز ىژ ﻪﻧ ﲓ# ﻪﻧ ﻩﺮـــﯾژ ﱃ 

1 See note above. 

READINGS 

Heye ko ew biyaniyên ha carinan 

di eleyhê me da jî got û nivisandi 

bin. Ji xwe piraniya wan di lêhê me 

de gotine û meyldariya me kirine. 

Herçi jî bit 1 her du texlît nivîsar bi 

kêrî me tên. Yên ko eleyhdariya me 

kirine—heke ne xerezkarî ye— 

kêmaniyên me şanî me didin. Em bi 

wan kêmaniyên xwe diedilînin. Bi 

ên din ko di lêhê me de hatine nivîsandin, 

milên xwe ên rind nas dikin 

û xwe bi xwe qedrê xwe dizanin. 

Heke mirov bi xwe qedrê xwe nagirit 

nik tukesî biqedr nabit. Belê ev, 

nav di me didin. 

Di wergerandinê de bi rêz û tarixê 

ve naçim. Herçi ko dikevin destê 

min û bi kêrî me tên ezê wan wergerînim 

kurdmanciyê û hêdî hêdî 

belav bikim. 

Ezê wan bi awakî welê wergerînim 

ko mana rind bête seh kirin û 

qise herçend heye, ewçend kurdandî 

bibit, ne ko pirsan yeko yeko wergerînim 

kurdmanciyê û tiştekî welê 

bînim pê ko pirs kurdmancî lê awa 

biyanî bibit. 

Ji milê din, di zmanê me de berdêlka 

her pirsê hêj ne hatiye dîtin û 

hevedudanîn. Ji lewra di mehcetê de 

ezê awayê hin qisan li gora pirsên 

me biguhêrînim, ji hev veqetînim û 

pêş û paş bikim. Lê jê re ne kêm ne 

jî zêde dikim. Ezê bala xwe bidim 

177

ﻪـﻛو 

ىرﺎـﺴ/ﭭﻧ 

ـــ ﱏﺎــ 

ﻴﮔ و نﺎـﭬ 

ﻪـﺴ/ﭭﻧ 

ـــ ﺎـــ 

ﺘ(ﺴﻗ ـ ﻮـ# 

مﺪـﺑ 

. ﲔﻧاز مﺪﺑ ﻩﻮﺧ ﻪﻛو و ﲌﻴﻠﻫ ﻩﻮﺧ 

: ﲂb ﻰ©¿Üﺳد اkﻫ 

ﱃ تﺮُﻛ ﻪﻛرﺎﺴ/ﭭﻧ ِب ىزا 

. نﺎﲤرﺎﻫ ﻦ¡رﺎﻣ ِژ ﲒr ﺪyﭼ 

ﻩد ﱏﺎـﺘ(ﺳ 

ــ دﺮـ# 

ڤJ ِد . ﻪـﻧﺎﳌأ 

ﰽﻪـﯾJاز 

نﺎـﲤرﺎـﻫ 

،ﻪــ 

ﻴﻫ ىو ﻪـﻜ¢/ﺘﻛ 

ــــ . ﻪـﯾﻮـﺑ 

ﻪـﻣ 

ﱏﺎـﻣز 

ﲎــ 

ﻴﻫ ،ﻪـﯾ´ﺮـﮔ 

ىو ِژ ﰽو ﺮـﻫ 

. رﻮـ# 

و اkـﻫ 

ﻪـﻜ¢/ﺘﻛ 

ــــ ،( 

نﺎـﻃﻮـﺑ 

) 

ﻪـﻣ 

ﰏﻻو ﱴــ 

(ﺸe ـ ﺮــ 

ﻬﻟ نﺎـﲤرﺎ 

ـﻫ 

ﻪـﺑد 

ﺎ¥ ـﯾﻮــﺧ 

ﱮـــ 

/ﺘﻛ 

ﺖـﯾد 

ﱙﺎــ 

ﻴﻧﺎـﻣﺮـ 

ﮔ ِل ﺐـــ 

/ﺘﻛ وا ﻦـﻣ 

. ﻪـﺮﯾ 

ـ# 

ﻩﲒـﻣ 

رﻮـﻫ 

. ﻪﯾ ﻩر ﻦﲟ ﻪﻧ وﺮ^ا ﱃ . ﻮﺑﺪﻧﻩﻮﺧ 

و 

ﱏﺎـr 

ﺎـﻨﯾ 

ـزﻮـﳑ 


ﻦـﻣ 

ﺎـyÜﺴ/ﲠ 

ـ ـ ـ ـ ارﻮـﮕـِ 

v 

. ﺮــ# 

ﻪــﻧ 

ﲑــﺗ 

ىو ىﺮــﲻ 

ﱃ ،ﱙﱏﺎﳌا 

ﺪــﻧاﺮــﮔ 

درو 

ﻮـﭼ 

نﻮـﺑﺪـﻧاﺮـﮔرو 

ىو ﲔـﻠﭘ 

ـ ور ﺪـyﭼ 

ـ ﻮـ# 

شﺎـﭘ 

. ﱴﲪر 

ﻰـﭬJ 

. ﻦـﺮ¡ 

ـﮔ 

ﻪــ 


ىر ﻪـﻜ¢/ﺘﻛ 

ــــ ِژ ﻦـﺮ^ 

ـژ^ 

ﻦـﲒ^ 

ـr 

ﻰـﮕﭽﭙﻴﻟ 

ـ ـــ ِد . ﻪـﯾ( 

ﱉﻼـﺳا 

ﴪِ ـﻟ 

رüﻮـﮔ 

ﺞـــ 

y/ﭘ) 

ﱮـــ 

/ﺘﻛ 

. نﺮ# پﺎÄ ﻪﻴﺗﺎﻫ ﻩد ١٩١٢ ﻻﺎﺳ ِد ﻩد 

ﻩد نﺎــ 

ﻴﻧ“ 

ـﻋ 

ىوﺮـﻤﻠﻗ 

ــ ِد ﻪـﻜﻫ 

ـ — ١٣٥ ﻞـﭘور» 

ﺎـﻫ 

ﺎـﭬأ 

،ﻰ© ـﭘ 

ﻪـــ 

K/ﺑ ترﻮُ ـﺧ 

و ىﻮـﻧﺎـﻣ 

ﻪـﻜﻨﺘﻛ 

ـــ ﻪــ 

ﭭﺸ/ﭘ ــ 

ﺖـﻜb 

ـ ﻰ© ـــ ¿Üﺳد 

ىد نﲈــ 

ﻠﺴﻣ ـ ﲔـــ 

ﺘﻠﻣ ناو ڤJ ِژ 

نﰷﱰِ ـﻟ 

ﺪــ 

yﭼﺮـﻫ 

ﺎـﻫ 

ﲔـــ 

ﺘﻠﻣ ڤا . ندا” ـﻛﺮـ¡ 

ﻪـﻧ 

ﻮـ# 

ِد . ﻪـﺮﻧ 

ـ# 

ناو ´ ﱴــ 

(ﺳﺪـﻨﺑ 

ـ ﻮـﳖ 

ﺎـﺘﻫ 

ـ ىژ ﱭـﺑ 

ﴎار 

،دوﻮــرا 

ﻧ ترﰷد ڤوﺮــﻣ 

ﻩد نﺎــﺘــﻠــﻣ 

ناو ڤJ 

. تﲑﻣﮋb نادﺮُﻛ و بﺮﻋ 


ko qesta nivîsevan û giyanê nivîsarê 

weke xwe hilînim û weke xwe bidim 

zanîn. 

Ezê bi nivîsareke kurt lê hêja dest 

pê bikim: çend xêz ji Marten Hartman. 

Hartman zanayekî elman e. Di nav 

Kurdistanê de geriyaye, hînî zmanê 

me bûye. Kitêbeke wî heye, «Botan», 

kitêbeke hêja û kûr. Herwekî ji 

wê kitêbê xuya dibe Hartman li her 

tiştê welatê me hûr mêze kiriye. Min 

ew kitêb li Germanyayê dît û xwendi 

bû. Lê îrû ne bi min re ye. 

Li gora bihîstina min Hartman 

Memozîna Xanî werdigerand elmaniyê, 

lê emrê wî têr nekir. Paş ko 

çend rûpelên wê wergerandi bûn çû 

rehmetê. 

Xêzên jêrîn ji kitêbeke wî hatine 

girtin. Navê kitêbê (Pênc gotar liser 

islamê) ye. Di Leypiçigê de di sala 

1912de hatiye çapkirin. 

«Rûpel 135—Heke di qelemrewê 

Osmaniyan de pêşveketineke manewî 

û xurt bête pê, eva ha ji nav wan 

miletên misilman dê dest pê bikit ko 

ne tirknijad in. Ev miletên ha herçend 

li tirkan raser bibin jî heta niho 

bindestiya wan kirine. Di nav wan 

miletan de mirov dikarit Ernewid, 

Ereb û Kurdan bijmêrit. 

178

ِل ﻮــ# 

ﲔــﺘــــ 

ﻠ ﻣ ڤJ ِد زا ﰽو— 

١٣٧ ﻞــﭘور 

ىژ نادﺮـ# 

ﻰـﭬJ 

نﺪـﻧاﺮـﮔرو 

ﻪـــ 

y/ﺗ ﱙﺎـﭘوروا 

اﺪـﻧﺎـÄ 

ﻪـﻜ^ 

ـىﺮـﺮb 

ـb 

ىﱪـﺸ/ﭘ 

ــ ﻢــ 

ﭭﻜb ـ ﻰ© ـﭘ 

ﻮـ# 

ﱎازد ،مدèـﻫ 

. راوژد 

ﱙﱃآ 

ِژ . ﻪـﺳJ 

نادﺮـ# 

ﲔـﺗدﺎـ® 

ﺎـــ 

ﻴﻴﻫﲀـﺸﻫ 

ـ ﲆـﺑ 

ﻩر ىدﮋـg 

و نﺮـ# 

روز ِژ دﺮـﻛُ ﻮـ# 

ﻦـ¡ 

ﻮـﮔ 

ﻪـK/ﺗ 

ـ ـ ند 

١ 

. ﻦﭬرد ﱙﱴﺣار 

و ﳽآ ِژ و نراè.ﻣ 

ڤJد ﻮـ# 

ﲔـﯾىﻮـرﯾ 

ﻰـﭼﺮـﻫ 

ىﺪـﻨﻫ 

ـ ﻰـﭬ 

ﻞـﮔد 

و ﻪـﻧاد 

ناو ﲔــ 

ﻔﺳو 

ﻰـﮕg 

ـﺪـﻜ^ 

ـ ِب ﻪـﻧ´ﺮـﮔ 

ﻩد ناو 

ﱏﺎـﺷ 

ﻩد ﻚـﺸﻫ 

ـ ﻪـﻜﻜv 

ـ ـﺎـﻗ 

ڤJد دﺮُ ـﻛ 

ﻮـ# 

ﻪــ 

ﻨﺗﻮـﮔ 

ِب ند ﲆـﻣ 

ِژ . ندد ڤارز و رﻮـ# 

ﻪـﻜK/ﺳ 

ـــ ﺎـﺴﺣ 

ـ 

ژﻮـﺗ 

ِد دﺮُ ـﻛ 

ﻮـ# 

ﲔـﻧاز 

ﻪـــ 

K/ﺗ نارﺎـﺴ/ﭭﻧ 

ـــ ﲃــ 

ﻠﮔ ´ ﱓﺎـﭭـُ 

ﮔ 

و ﲂـﺣ 

ﺎـــ 

y/ﯾاد 

ِد و ىﺮـﲑb 

ـﺑوز 

،ﻰـﻌﻴﺒﻃ 

ـ ـ ـ ´ ﰽﺮـز^ 

. ﻦﻤـ.# ﻪﻧ ىژ ﻩد ﺖﺳار ﻦ^راﺮﻗ 

ﲎــ 

Üﺸﻬﮕﻴﺗ ــ ــ ِد ،كﻮــ 

ﭭﻟ و ﭻــ 

ﻴﻫ ﰉﺮـﻋ 

اﱪـﭬJ 

ِد دﺮُ ـﻛ 

ِد ،لاﺮــ¡ 

ﰽﺮــ¡ 

و كﻮــﺳﺎــr 

و ﺖــــ 

/ ﺷ ،ﺰــﻠــِ 

ﺑ ﻩد 

ﰏﺎــ 

ﭭﺟ ﺎــ 

ﻨﯾژ 

ﲎــ 

ﻴﻫ ىراﻮـﺷﺪِ 

ـﺑ 

ﻮـ# 

ﻞـــ 

¢›ﺗ ﻩد ﱏﺎـﻣار 

. ﻪﻨ.ﭬJ ﻰ©¿/ﺗ ،ﻪﺑد 

ِب وأ ﱃ . ﻪـــ 

y/ﺘ(ﺳ ــ ار ﰃ نﲈـﲺ 

ﲃـﻣﲈـﺴä 

ـ دﺮُ ـﻛ 

ىو ﺎــ 

ﻨﯾﻮـﺧ 

ِل نﰷﺮِ ـ¡ 

ﺎــ 

ﻨﯾﻮـﺧ 

ِژ نﺰـﻣ 

ﰽﺮـb 

Jﻮــ 

ﺒﳫﻴﺗ ــ 

ﻩﻮــﺧ 

ﱉﲈــﺴــä 

كو ،ﰱﻮــﺼــﺗ 

ﲔــﯾىروV 

ﺮــb 

و 

. ﻪﻴﻧﻼﻫ ىﺪﻧز و كﺎﭘ ﻩﻮﺧ . ﻪﯾﻮﺑ ﻪﻧ باﺮﺧ 

1 

ﱙﱃﺎـﻄـﺑ 

ِژ ﴍ 

نkـﺑJ 

ﻩﻮﲞِ ما 

: 

ﺎـﻣ 

ﻪـﯾ 

ىو ﱪـr 

راوﺎﻫ 

. 

( 

READINGS 

) . ﻩﱰ.ﭼ 

Rûpel 137—Wekê ez di nav miletên 

ko li çanda ewrûpayî têne wergerandin 

navê kurdan jî hildidim, 

dizanim ko pê bikevim pêşberê berberiyeke 

dijwar. 

Belê hişkahiya adetên kurdan nas 

e. Ji aliyê din tête gotin ko kurd ji 

zorkirin û nijdê re meyildar in û ji 

aşî û rahetiyê direvin. 1 

Digel vê hindê herçî rêwiyên ko di 

nav wan de geriyane bi yekdengî 

wesfên wan dane û gotine ko kurd di 

nav qalikeke hişk de şanî hesasiyeteke 

kûr û zirav didin. Ji milê din bi 

guvahiya gelekî nivîsaran tête zanîn 

ko kurd di tûj zêrekiya tebîî, zûbîrbirî 

û di dayîna hikm û qerarên rast 

de jî ne kêm in. 

Kurd di navbera erebê hêç û livok, 

di têgehiştinê de bilez, şît û xasûk; û 

tirkê tiral, di ramanê de tenbel ko bi 

dişwarî hînî jiyîna civatê dibe, tîpê 

navîn e. 

Kurd pismamekî eceman ê rastîn 

e. Lê ew bi têkilbûna birekî mezin ji 

xwîna tirkan li xwîna wî û bi baweriyên 

tesewifî, wek pismamê xwe 

xerab ne bûye, xwe pak û zindî hilaniye. 

Xebera wî ye. Ma em bi xwe nabêjin: 

Şer ji betaliyê çêtir e. (Hawar) 

179

ﲔـــ 

ﺘ(ﺳار 

ﻰـﭬوﺮـﻣ 

،ﰽژور ،ﺎـﻫ 

ﱴــ 

ﻠﻣ ڤأ ﻪـﻜﻫ 

ـ 

ﻮـ# 

ﺎـــ 

ﻨ.ﭬ ِب و ﻩﻮـﺧ 

ﺎـــ 

ﻴﻴﲬز 

و ﰏرﻮُ ـﺧ 

ِب ﺮـ# 

اﺪــ 

ﻴﭘ 

،ﻪــﻨــﯾﺮ 

ــﮔرو 

ىد وﺮــ^ا 

آ ﱙﺎــﻴــﻧد 

اﺪــﻧﺎــÄ 

ِل ﻩﻮــﺧ 

. Ëﻴﲠ ىد ﱙÁﻴﲺ اﺪﭭﺗ ﱙﺎﻴﻧد 

ﰃ ﻩﻮــﺧ 

ﱏﺎــﻣز 

Jﻮــﺑ 

ِژ ﻮــ# 

ﻪــﻜــﺷ 

ﰉ ﻩﻮــﺧ 

ِژ 

ﱏﺎـﻣز 

ﻰـﳬﺣ 

ـ ِژ ﻮـﺋ 

؛رادرﺎـﮕg 

ـ ﲃـﻠﮔ 

ـ و ﲔـﮕg 

ـر 

لﻮــ 

¢ﻗ ىد ىژ ﲎــ 

/ﺗﻻ 

ﲔـﺮﻓ 

ـﺣ 

ﱏﻼــ 

ﻬÏÎـﭘ 

ن´ ﱏﺎــ 

ﻴﺑ 

«. ﺖﻜb 

ﻪـﻧ 

اﺪــ 

ﭭﺗ kـﻫ 


ﲔـﯾىkـﺮﺑ 

ـb 

و ﲎــ 

/ﺑﺮـb 

ﻪـﻜﻫ 

ـ 

ﱏﺎـﻣز 

وﺮـ^ا 

ما ﻮـ# 

ﻪــ 

ﻴﻫ ﺪــ 

ﻨﭽﭬ ـ ا ،ىﴎ ىژ ﻦـbﻮـﭼ 

. ﲍﻴ(ﺴ/ﭭﻧد ﲎ/ﺗﻻ ﲔﻓﺮﲝ ﲔﮕgر ﰃ ﻩﻮﺧ 

نﺎrرﺪﺑ . ـﻋ . ـﺟ 

ﺎــﻣ 

Heke ev miletê ha, rûjkê, mirovê 

rastîn peyda kir bi xurtî û zexmiya 

xwe û bi vêna ko xwe li çanda dinyayê 

a îrû dê wergerîne, dinyayê 

tevda ecêbmayî dê bihêle. 

Ji xwe bê şik e ko ji bona zmanê 

xwe ê rengîn û gelekî nigardar, û ji 

hikmê zmanê biyaniyan pakhilanî 

herfên latînî jî dê qebûl bikit.» 

Heke berbînî û berbêjiyên Hartman 

hêj tevda ne çû bin jî serî, evçend 

heye ko em îrû zmanê xwe ê 

rengîn bi herfên latînî dinivîsînin. 

Celadet Ali Bedir-Xan 

“Şêx Evdirehmanê Garisî Çû Rehmetê” 

« ﱴﲪر ﻮﭼ ﳻرﺎﮔ ﱏﲈﺣر ﺪﭭﻋ ﺦﻴ(ﺷ» 

Hawar (Sal 1, Hejmar 11, Pêncşemb 10 Çiriya-Paşê 1932) 

ﻪــﻧ 

شر رد ﺮــﻫ…ﲔــﺷ…ﲔــﺷ…ﲔــﺷ 

ڤﺎÄ ،ﴪﻜِb نﺎ ،ﲁِb لد 

. ﻦ^ﺮﮕb 

،ﺎـﻣﻪـﻧ 

ﳻرﺎـﮔ 

. ﲔﺸﻫ 

ﱏﲈـﺣر 

ﺪــ 

ﭭﻋ ﺦـــ 

ﻴ(ﺷ ،ناد ﮓـgV 

…ﱴﲪر 

ﻮﭼ ،ىﲑr ﻮﺒﺗﺎﻫ 

*** 

ﲔـﭬﺎـÄ 

ﺎـــ 

ﻴﻨﻫر 

ﳻرﺎـﮔ 

ﱏﲈـﺣر 

ﺪــ 


ﻴ(ﺷ ىﺮـﻫ 

ود ِب ،ﺞـyﻗ 

ـ ﻦـ^دﺮـ# 

ﲔـﻟد 

ﺎـ.ﻣ 

ـﺮـﮔ 

،ﱏﺎـﺘ(ﺳ 

ــ دﺮـ# 

ﻮـﺑ 

. ﻮـﭼ 

و ﺪـﻧﺎـﺸÏ 

ـ ﻪـﻣ 

ژ ﺖـﺳد 

،ﺖـﲞ 

ﰉ ﲔـﻛﺮـ 

b 

. ﻩﻮﺧ ﺎﳒﺎﻣرآ JVﺮﻗ ،ﻩﻮﺧ ﱴﻠﻣ و ﻦ^د ىﺪﻴﻬﺷ 


Şîn…şîn…şîn…her der reş, ne ma 

heşîn. Dil bi kul, can bi keser, çav bi 

girîn. 

Bang dan, Şêx Evdirehmanê Garisî 

ne ma, hati bû xêrê, çû rehmetê… 

*** 

Herê Şêx Evdirehmanê Garisî, 

ruhniya çavên Kurdistanê, germiya 

dilên kurdên Qenc, bi du berikên 

bêbext, dest ji me kişand û çû. Bû 

şehîdê dîn û miletê xwe, qurbana 

armanca xwe. 

180

نﺪــ 

ﻴ# و ﻩﻮـﺧ 

ژ ،ﱳـﺸÏ 

ـ ﻪـﺗﺎـﻫ 

ﱴـﲞ 

ﰉ ِب ىﺮـﻫ 

ِل . ﱳـﺸÏ 

ـ ﻪـﺗﺎـﻫدﻪـ 

ﻧ ﱏاﲑـﻣ 

ِب . ﻮـﺑ 

ﲔـﻧ 

ىو ﺎـــ 

yÜﺸÏ ـ 

اﺪـﻴﭘ 

ـ ﺞــ 

yﻗ ﻦـﲑ^ 

ـﻣ 

وأ . نﻮـﺑ 

ﺎـﻫﺮـﮔ 

êـﮔ 

ىو ﻰ© ـﭘ 

،ىو ﺎـــ 

./ﺸ/ﭘ ــ ﻦــ 

ﭭﻜb ـ ﻮـ# 

ﱳـﯾد 

ﻦـ¡ 

ﺎـﻫدﻪـﻧ 

،نﻮـﺑدﻪـﻧ 

. نﮋﻜb ىو و نزﱪﺑ ﻰ©ﭘ ،نﺮﮕb ﱃ رود 

نآ ،ﱴــﲞ 

ﰉ نآ ﻩر ىو ﺎــyــÜــﺸــÏ 

ژ ،ﻩﺮــژ^ 

ﲃـﭬوﺮـﻣ 

كو ،ﻪـﻧ 

نآ . ﻮـﺑﺎـ.ﭬ 

ـ د ﲃـﻠ.ﺧ 

ـ ـ ﲃـÏﺮـb 

. ´´ﺮﲟ ىد ﻩد ﻩﻮﺧ ﺎﻨ.ﭭﻧ ڤJ د ،ﰏدﺎ® 

ﺎــﻔ 

ــــ . ﺣ . ﻮــﺑ 

ىو Jﺮــﻣ 

ﻪــﻧ 

،نﺎــa 

ڤJ د Jﺮــﻣ 

ﻮـ# 

ﻮـﺑﺪـﻧ 

ﻞـﺋﺎـﻗ 

ﻰ© ـﭘ 

،تﺎـﻫد 

ﻩﺮـژ^ 

ىژ ىدﻩﻮـﺧ 

ِب ،ﻦـ^د 

ِب ،ﻩﻮـﺧ 

ﱴــ 


ِب ىﲑـﻣ 

ڤأ 

ﻩد نﺎـa 

ڤJ ِد ،ﺞــ 

yﻗ ﻩﻮـﺧ 

ﱴــ 

(ﺳد 

ِب ،ﲔـﻧاز 

ﱙü ِب نآ ﱙV ِب ﰏدﺎـــــ® 

ﲃـــــﭬوﺮـــــﻣ 

كو 

و ﺖـﻜ^ 

ـﺮـﭬ 

ﻩﻮـﺧ 

ىﺪـﺻﺎـﻗ 

ﻩر ﻰ© ـﭘ 

ِد و ﺖــــ 

›ﻴ(ﺸ/ﺌﺑ ـــ 

ﻪـﻧ 

نﲈـﺣر 

ﺪـﭭﻋ 

ـ . ﺖـ›ﻴ 

ـ ــKﺴÛ 

ـ ـ ىژ ﻩﻮـﺧ 

ﱴـﻧﺎـﻣا 

. ﻮﺑ ﱀﻪﺘ(ﺳ 

ﻮـﺑﺎــ 

.ﭬد 

ﱃﺎـﻣ 

ﲃـvﻮـﮔ 

،ﱃﺎـﻣ 

ڤJ ژ êـﺗﺎـﻗ 

ﻩﺮـژ^ 

ﻩﺮـﻫ 

،ىوﻼـﺷﺎـﭘ 

ﻦـb 

ﻪـﭭﻜb 

ـ ـ زﺮـﻟ 

و سﺮـ¡ 

ﰉ ﻮـ# 

و ﮓــyــﻔــﺗ 

ﺮــb 

ﻩﺪــﺑ 

ىو ﱃو و ىو ﲔــﺘ 

ــــ ( ﺳد 

. ىﺮﺠyﺧ 

ژ . ﻪــﯾ 

ىژ ىو ﱉﺮــ# 

ﻪــﺑد 

باﺮــﺧ 

راد ﻪــﻜــﻫ 

رﺎ راد ،ﺖـــ¢ 

ـــﻣ 

ىراد ژ ىراد ﱉﺮـــ# 

ﻩﻮـــﺧ 

ُ ﲡ 

. ﺖﺑJ باﺮﺧ 

. رﺎـــ 

ﭭﻴﻫ ﻮـﺑ 

ﻮـﺑ 

ﻪـﻣ 

ﻰـﺨﻴ(ﺷ 

ـــ ِل ﺎــ 

ﻴﻧد 

. ﻮـﺑ 

ىژ ﱃو 

،نﻮـــ 

ﺒﺘﻛ رود ىژ ىو ﲔـﻟﺎـﭭﻫ 

ـ ،ﺎـﭬآ 

ﻮـﺑﻮـﭼ 

ژور 

ِل ﻩد ﰽﺪــ 

ﻨﮔ ﻰـﮕg 

ـﲒـﻧ 

ِد ﻪـﭬ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲃـﻣﻼـr 

ِب وأ 

. ﺎﻣد ﰽﺪﺻﺎﻗ ﺎﻴ.ﭭﻴﻫ 

READINGS 

Herê bi bêbextî hate kuştin. Ji xwe 

wekîdin kuştina wî nîn bû. Bi mêranî 

ne dihate kuştin. Li pey wî gelek 

geriha bûn. Ew mêrên Qenc peyda 

ne dibûn, ne dihatin dîtin ko bikevin 

pêşiya wî, dor lê bigirin, pê biberizin 

û wî bikujin. 

Jê re, ji kuştina wî re an bêbextî an 

berikekî xêlkî diviya bû. An ne, wek 

mirovekî adetî, di nav nivîna xwe de 

dê bimiriyaya. 

Mirina di nav cihan, ne mirina wî 

bû. Heyfa xwedê jî jê re dihat, pê 

qail ne dibû ko ev mêrê bi her tiştê 

xwe bi dîn, bi zanîn, bi destê xwe 

qenc, di nav cihan de wek mirovekî 

adetî bi bayê an bi tayê biêşînit û di 

pey re qasidê xwe verêkit û emanetê 

xwe jê bistînit. Evdirehman ne stelih 

bû. 

Jê re qatilek ji nav malê, golikê 

malê diviya bû ko bê tirs û lerz 

bikeve bin paşila wî, here destên wî 

û welê wî bide ber tifing û xencerê. 

Heke dar xirab dibe, kurmê wê jê 

ye. Ji xwe kurmê darê ji darê mebit 

dar tucar xirab nabit. 

Welê jî bû. Dinya li Şêxê me bû 

bû hêvar. Roj çû bû ava, hevalên wî 

jê dûr keti bûn, ew bi xulamekî xwe 

ve di nîzingî gundekî de li hêviya 

qasidekî dima. 

181

ىkـﳕ 

ﺎـﻣد 

. ﻮـﺮﺑ 

ـ# 

ﲎــ 

ﺘﻛ ِب ﺖـﺳد 

ﻰــ 

ﭭﺷ ارﻮـﮕﻨﻫ 

ــ 


ـــ . ﰽﺮـﻫد 

ﻚـﭬآ 

ﻩر ناو ﺮـb 

ِد . ﻮــ 

ﺒﺗﺎـﻫ 

ىژ 

ﻩﻮـﺧ 

ﱉﻼـr 

اد ﻩﻮـﺧ 

ﺎـﮕyﭭﺗ 

ــ ـ ،ﺖـﻟﲈـﭬ 

ﻩﻮـﺧ 

لﻻد 

. ﻮﭼد ﻪﭬ ﻰﭬآ ِب ﺮb ،ﱙﴙ/ﭘ 

ﺖ# 

برد . ﻰـﮕyﻔﺗ 

ـــ ﺮـb 

اد وأ ،ار رﺎـﭘ 

ژ ،ىو ﱉﻼـr 

ﱃ و ﱴــــ 

¢ ﺧ ﻩﻮــﺧ 

اﺮــﺠــــ 

y ﺧ ِل ﺦــــــ 

ﻴ ( ﺷ ،ﺖــ# 

ﱃ 

. ﺮ# ﻞﻗ ىو ﺎﮕy/ﺳ ند ﻪﻜbرد ،ىﺮﭬز 

ىﴎ ،ﻮــﻤــﳒ 

ﻰــﭬJ 

ِب ﰏﺮــﻌــﺳ 

ﲃــ^ 

،مﻼــr 

. نﺎــ 

yﻣژد 

ﺮـb 

و ﺮـﻜ^ 

ـژ 

ىو اﺮـﺠyﺧ 

ــ ِب ﻩﻮـﺧ 


ـــ 

ﻩﻮـﺧ 

´ ﻮـ# 

ﺮـb 

ژ ،ﻩﻮـﺧ 


ـــ اﺮـﺠyﺧ 

ــ ِب ىﺮـﻫ 

. ﻮﺑﺮ# ﻩر ىو ﺎﮕy/ﺳ د 

،ﻩﲑـــﭘ 

ىژ ما . نﺮـــ# 

تﻼـــr 

ﻪـــﺗﺎـــﻫ 

ﻮـــﻤـــﳒ 

. ﻪﻣ üﻼr ﻮﺑ شر ﲃﻴﻧارﻮﺣ 

*** 

ژ ،ﺎـﻣﻪـﻧ 

نﲈـﺣر 

ﺪــ 



ىﺮـﻫ 

. ﺮﻣ ىژ ىو Jﻮﺑ ژ ،ﻮﺑاز ﻩﻮﺧ ﱴﻠﻣ ﺎKﻣﺪr Jﻮﺑ 

. مﺪـﺑ 

ﲎــ 

(ﺴä ـ و ﻒـﺻو 

مرﲀـb 

ناوﺎـÄ 

ىزا ﱎاﺰـg 

ﲔـﯾىد 

ﻮـ# 

ﻮـﺑ 

نﺎـﭬوﺮـﻣ 

ناو ژ نﲈـﺣر 

ﺪــ 


ﻴ(ﺷ 

. ﻪﻧﺪﻧاﺮﮔ ﻩد ﻩﻮﺧ ﲔﻛز ِد ﲓ# ﱙﺎﻴﻧد 

صﺎـrﲑـ 

ﻣ و ﲑـﻣ 

،ﻮـﺑ 

اﺪـــ 

ﻴ(ﺳ ،ﻮـﺑ 

ﻼـﻣ 

،ﻮـﺑ 

ﺦـــ 

ﻴ(ﺷ 

ﱃ ىو ﻦـ^ﺪـﺮﯾ 

ـﻣ 

،ﺖــ 

ﻘﯾﺮـﻃ 

ناﺪـr 

،ﻮـﺑ 

ﺦـــ 

ﻴ(ﺷ . ﻮـﺑ 

. ﻦ¡ﲑﳖد كﱪﻤﺨﻴﭘ كو 

ﻩد ﱙﻰــﻌــﻓ 

ﺎــﺷ 

ﱮــﻫﺬــﻣ 

ِد . ﻮــﺑ 

اﺪــــــ 

ﻴ ( ﺳ و ﻼــﻣ 

و ﺮـ# 

د سJ ﻩﻮـﺧ 

ﻪـﻛو 

ﺖــ 

.ﻣﻼـﺳا 

. ﻮـﺑ 

روز ﰽJاز 

ىژ ﻪـﻧ 

،ﺮـ# 

د ﲓـ# 

كوﻮـﻣ 

ﻪـﻧ 

ىژ . نﺮـﻜﺳ 

ـ J اد ِد 

و ﻩﻮـﺧ 

ﺎــ 

ﻴﻧازﻪـﻧ 

ﺎــ 

ﻨﺗ رﺎـﺸﭬ 

ـ Jﻮـﺑ 

ژ— 

ند ﲔـﯾﻼـﻣ 

كو 

. ﺮ#د ﻩﺪﯾز ﱃ— 

ﲃﻠr Jﺪﻧﻼﻴ(ﺷ 


Hingûra şevê dest bi ketinê kiri 

bû. Dema nimêjê jî hati bû. Di ber 

wan re avek diherikî. Şêxê delal xwe 

vemalt, tifinga xwe da xulamê xwe, 

ket pêşiyê, ber bi avê ve diçû. 

Xulamê wî, ji par re, ew da ber 

tifingê. Derb lê ket, şêx li xencera 

xwe xebitî û lê zivirî, derbeke din 

singa wî qul kir. 

Xulam, yekî Seirtî bi navê Necmo, 

serê şêxê xwe bi xencera wî jêkir û 

bir dijminan. Herê bi xencera şêxê 

xwe, ji ber ko ya xwe di singa wî re 

kiri bû. 

Necmo hate xelat kirin. Em jî pêre, 

hewraniyekî reş bû xelata me. 

*** 

Herê bang dan, Şêx Evdirehman 

ne ma, ji bona xidmeta miletê xwe 

za bû, ji bona wê jî mir. 

Nizanim ezê çawan bikarim wesf 

û pesnê wî bidim. Şêx Evdirehman ji 

wan mirovan bû ko dêyên dinyayê 

kêm di zikên xwe de gerandine. 

Şex bû, mela bû, seyda bû, mêr û 

mêrxas bû. Şêx bû, xwedan terîqet, 

merîdên wî lê wek pêxemberekî dinihêrtin. 

Mela û seyda bû. Di mezhebê şafiiyê 

de zanakî zor bû. Islamiyet weke 

xwe nas dikir û dida nas kirin. Jê ne 

mûwek kêm dikir, ne jî wek melayên 

din, ji bona veşartina nezaniya 

xwe û şêlandina xelkî, lê zêde dikir. 

182

ىژ ﺪــــ 

y ﭼ وأ ،ﻮــﺑ 

ﰏﺮــﺧآ 

ﻰــﭬوﺮــ 

ﻣ ﺪــــ 

y ﭼﺮــﻫ 

ﲎــ 

ﺘﻛ ﻪــ 

ﭭﺸ/ﭘ ــ و ﲎـﯾوﻮـﻧ 


،ﱙﺎــ 

ﻴﻧد 


ﱴــ 


،ﲍـﯾﻮـﲞ 

ﻮـ# 

ادِد ﲃـﻠr 

ـ ِد ڤJ . ﻮـﺑ 

ىژ ﲎــ 

/ﺗﻻ 

ﲔـﺮﻓ 

ـﺣ 

ِب ىو ﲔـــ 

ﻬﻘﻓ ﺎــ 

ﻴﻧاﺮـ 

. ﱭـﺑ 

ﲔـﻫ 

. نﻮﺑ ﱏازد 

Jﺪـﻧﺎـﺴ/ﭭﻧ 

ـــ ژ ﻪـﻜﻫ 

ـ ،ﻮـﺑ 

ﳻﺮـ 

ىژ ﻦـﻣ 

ﰽرﺎـ 

ﻪـﭬ 

ﱴـﻌﯾ 

ـﴍ 

ﱙﱃآ 

ژ ﲎــ 

/ﺗﻻ 

ﲔـﺮﻓ 

ـﺣ 

ِب ﻪـﻣ 

ﱏﺎـﻣز 

ِب ،رﻮـﻧ 

ِب و لﻻد ﰃ ىو ىوور . ﻪــ 

ﻴﻫ ﻊـﻧﺎـﻣ 

ﻮـﺗ 

: ﺪﻧاﺮﮕﭬ ﻦﳌ و ﻮﺑ لﻻز ﲃyﻜﭬد 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔــ 

ﻴﳖ و ﺮـﻣا 

ىدﻩﻮـﺧ 

؟ﺖــ 

ﺒﻫ ﻩﺮـﭼ 

ﺎـﻣ— 

ِب ﱃ ،ن˛ـــﺷ 

و فﺮـــﺣ 

ِب ﻪـــﻧ 

ﻩر ﻪـــﻣ 

ِژ 

Jآﺮـﻗ 

ﲔـﺮﻓ 

ـﺣ 

ﲔـﳫﺷ 

ـ ﻩﻮـﺧ 

ژ ،ﲔـﻧاز 

ﻪـﯾاد 

ﱙﻪـﺼﻗ 

ـ 

ىﲑـﻣ 

،ارﻮـﻟ 

ژ . نﻮـﺑ 

وﺮـ^ا 

ﲔـﳫﺷ 

ـ ِژ ﻪـﻧ 

ﲔـﺸ/ﭘ 

ــ 

ژ و ﻪـﻜb 

ـ ﰠ ،ﻪـــ 

.Üﯾد 

ﺎــ 

ﻴﻧد 

و ﻪـﯾﺪـﻧﻩﻮـﺧ 

ﻮـ# 

ﻪـﺗ 

،ﻦـﻣ 

ﲎــ 

ﻴﻫ ﰷوز ﻪـﻣ 

ﱴــ 

ﻠﻣ ﻮـ# 

ﻩﺮـ!^ 

ـﺑ 

ﱃو ﲍـﺮﻓ 

ـﺣ 

ﻩر ﻪـﻣ 

. ﻪﯾ ﻩر ﻦﻣ ِب اﻮKﻓ . ﺖñﺑ ﱏﺪﻧﻩﻮﺧ 

ﻼـــ 

ﺌ(ﺴﻣ ـ ﻰـﭼﺮـ 

ﻫ . ﻮـﺑ 

صﺎـrﲑـ 

ﻣ و ﲑـﻣ 

تﻮـﮔ 

ﻦـﻣ 

ﻪـÄ 

لﻻد ﻰـﺨﻴ(ﺷ 

ـــ وأ ﻦـgازد 

ﺞــ 

yﻗ ﻪـﺮﻧ 

ـ# 

ﰠ ىراوﺮـb 

ﻪـﭬ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔـﻣﻼـr 

ﻩدﺰـgﺎـﭘ 

ﻩد ِب . ﻮـﺑ 

روز ﰽﲑـﻣ 

،ﰽﺮـﭭﻛ 

ـ ﺮـb 

ادد ﻩﻮـﺧ 

ﰽو . ﻮـﺮﺑ 

ـ# 

ر ىراوﺮـb 

ﺎـﻀﻗ 

ـ 

. ﻦ#ر ىو اﺮ#Ä نﻮﺑرﲀg ﺞyﻗ ﲔﻣﻻز ﺪﺻ 

ﲔــﯾﺎــ. 

ــﭼ 

ﻮــﺑاد 

ﻪــﻣ 

ﺎــﭬﰷ 

نﻻﺎــﺳ 

ﳻ ىﺮــb 

ﻩﻮـﺧ 

،ﻪـﺒﺑ 

ـ راﻮـﺳ 

ﻮـﺑ 

ﱏادﻪـﻧ 

ﻩﻮـﺧ 

ِل ،نﰷﲑـﭭﻫ 

ـ 

،ﻩﻮـﺧ 

ىوﻮـــ 

ﺘ(ﺳ ﱳــ 

.ﭬآ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔــ 

Kﺧر 

ود ،ﺖـﻟﲈـﭬ 

ﲔـﻟﺎـﺳ 

ﺪــ 

yﭼ و ﻰـﺠﻨﭘ 

ــ ِب ،ﻪـﭬ 

ىو ﲆـﻣ 

ِب ﮓـــ 

yﻔﺗ 

و شﰷ ﻮـﺑاد 

ﱃﺎـﺴÜﺴ/ﺑ 

ـ ـ ـ ـ ﲃـ¡ 

رﻮـﺧ 

كو ،ﻩﻮـﺧ 

READINGS 

. نارﺎﻬﺷ 

Herçend mirovê axiretê bû, ewçend 

jî mirovê dinyayê, mirovê nûwinî 

û pêşveketinê bû. Nav di xelkî 

dida ko bixwînin, her tiştî hîn bibin. 

Piraniya feqehên wî bi herfên latînî 

jî dizanî bûn. 

Carkê min jê pirsî bû, heke ji 

nivîsandina zmanê me bi herfên latînî 

ji aliyê şerîtê ve tu manî heye. Rûwê 

wî ê delal û binûr, bi devkenekê 

zelal bû û li min vegerand: 

—Ma çire hebit? Xwedê emr û 

nehyên xwe ji me re ne bi herf û şiklan, 

lê bi qiseyê daye zanîn. Ji xwe 

şiklên herfên qurana pêşîn ne ji şiklên 

îrû bûn. Ji lewra, mirê min, te ko 

xwendiye û dinya dîtiye, seh bike û 

ji me re herfinen welê bibijêre ko 

miletê me zûka hînî xwendinê bibit. 

Fetwa bi min re ye. 

Min got mêr û mêrxas bû. Herçi 

mesela Berwarê seh kirine qenc 

dizanin, ew şêxê delal çi mêrekî zor 

bû. Bi deh panzdeh xulamên xwe ve 

qeza Berwarî rakiri bû. Wekê xwe 

dida ber kevirekî, sed zilamên qenc 

nikari bûn çepera wî rakin. 

Berî sê salan gava me da bû 

çiyayên Hevêrkan, li xwe ne danî bû 

suwar bibe, xwe vemalt, du rextên 

xwe avêtin stowê xwe, tifing bi milê 

wî ve, bi pêncih û çend salên xwe, 

wek xortekî bîstsalî da bû kaş û 

şeharan. 

183

ﻰ© ـﭘ 

êـr 

. نﻮـﺑد 

تﺮـﺧ 

ﻰ© ـﭘ 

ﺖـﺴﺳ 

ـ ﲔـﯾﺎـﻴﭘ 

ـ 

ﻪـﻜ¢/ﺘﻛ 

ــــ ،ﻚــــ 

.ñﺘﻛ نﲈـﺣر 

ﺪــ 


ﻴ(ﺷ . ﲔــ 

yﻜﺳ ـ د 

،ﻦـbﺎـﳐ 

و ﻒــ 

.ﺣ ﺪـﺻ 

ﱃ . ﻮـﺑ 

نﺎـﭭﻴﭘ 

ـ ـ ﰉ و نﺰـﻣ 

. نﺪﻧﺎﺴ/ﭭﻧ ﻪﺗﺎﻫﻪﻧ 

ند ﻪﻜ^ﻪ%ﺴõ 

ﱪﻟ 

ﻚـﻧ 

ﺎـــ 

ﺘ(ﺳﻩﻮـﲞ 

ىژ ﻰـﭼﺮـﻫ 

ﻪـﺗ 

ﱏﺎـــ 

ﺘ(ﺳدﺮـ# 

ﴪـﻟ 

ﲔـﯾﺎـﻣ 

ﻪـkﭬ 

ـﻣ 

،ناﲑـﺸﻋ 

ـ ﰷوﺮـ^د 

. نﻮـﺑد 

اﺪــ 

ﻴﭘ ىو 

ﻒــﺣز 

ﻩد ﱏﺎــــــ 

ﺘ ( ﺳدﺮــ# 

ڤJ ِد …نادﺮــ# 

ﱴــــ 

ﻠ ﻣ 

. ﻮــ 

ﺒﻧازد 

ﺐــ 

ﻴﲺ نüﻮـﺑ 

ﰏﻻو ﱃﺎـ& 

ﻩزﺎـﳕ 

. ﻮـﺑ 

ﺎـﻫﺮـ 

ﮔ 

ﻪـÄ 

ِژ نüﻮـﺑ 

ىﺮـb 

ﺮـﻫ 

ﲎـﺑ 

و ﴎ ﻩkـﺒﺑ 

ـ ﻮـﺑرﰷد 

ﲍـﻛوﲑـÄ 

نüﻮـﺑ 

ﲔـﻛﻩﲑـﻣ 

و ﰼÎـ& 

ﴎ . ﻪـﻧ 

ﻰـﮕg 

ـر 

. نﻮﺑ ﱏازد ﱴ(ﺴ/ﲠﻪﻧ 

*** 

ﱃ ،ﱙﻮـﺑ 

ﱃﻮـﻫ 

ﲃـﭬوﺮـﻣ 

ﻮـﺗ 

ﻦـﻣ 


ـــ ﲆـﺑ 

ﱎاﺰـg 

.. ﻪـﻮﻧ 

ـﺑ 

ﻪـﺗ 

ژ ﻪـﻣ 

ﲔـﺘ(ﺳ 

ــ د و ﱙﻮـﭼ 

ﻮـﺗ 

وﺮـ^ا 

؟ﻩر ﻪـﻣ 

ژ نآ ﻩر ﻪـﺗ 

ژ . ﺖــ 

/ﺑ ﻩر ﰽ ژ ﻦـﻣ 

ﺎـــ 

ﻔ.ﺣ 

ﲎــ 

/ﺷ و درد ڤJد ﱳـﺸﻫ 

ـ ما ،ﱴـﲪر 

ﱙﻮـﭼ 

ﻮـﺗ 

. ﻩد 

،ﻮـﭼ 

نﲈـﺣر 

ﺪـﭭﻋ 

ـ ﺦـﻴ(ﺷ 

ــ : نkـﺒﺑ 

ـ ىد êـr 

ﻩﻮــﺧ 

ﻻﺎــﻣ 

ىﺮــﻫ 

. ﺎــﻣ 

ﻩد ﱃﻮــﭼ 

د ىو ﳽ' 

،پﻮـﺷ 

و (ر ﰉ ،نرﻮـﮔ 

و بﺮـ¡ 

ﰉ ،ﺖـﺳﺎــ 

ﻬﮔ 

…ﻮﭼ 

رﻮ#راو 

،ﻮـــ 

yÜﺳود 

! ﻮـر´ 

ﻧ ﻪـﻧ 

،ﻮـر´ 

ﻧ ! ﻮـﻧدﺮـ# 

ﻪـﻧ 

،ﻮـﻧدﺮـ# 

! ﻮـﻧ 

ناﺪـr 

و نرﻮـﮔ 

و بﺮـ¡ 

ِب نﲈـﺣر 

ﺪــ 

ﭭﻋ ! ﻮـــ 

ﻨyﻣژد 

. ﻮﭼ راو 

ﻪـﻧ 

ىو ﺎـــ 

yÜﺸÏ ـ و نﺮـﻣ 

كو ىژ ىو ﺎــ 

ﻨﺗ رﺎـﺸﭬ 

ـ ﱃ 

ﰽوآ ِب ،ند ﰽوآ ِب ﱃ ،ﰏدﺎــــ® 

ﰽوآ ِب 

…ىﺮﻜ.ﭼﻪﻧ 

و سJﻪﻧ 

ﻮﳖ ﺎKﺣ ﻮ# ﻮﺑ ﱃو 


Peyayên sist pê xurt dibûn. Xelk 

pê disekinîn. Şêx Evdirehman kitêbek, 

kitêbeke mezin û bêpîvan bû. 

Lê sed heyf û mixabin, li ber nisxeyeke 

din ne hate nivîsandin. 

Liser Kurdistanê te herçi jî bixwesta 

nik wî peyda dibûn. Dîroka 

eşîran, mêjvemayên miletê kurdan… 

Di nav Kurdistanê de zehf geriha bû. 

Nemaze halê welatê Botan ecêb 

dizanî bû. Dikarî bû bibêje ser û binê 

her berê Botan ji çi rengî ne. Ser 

hakim û mîrekên Botan çîrokinen 

nebihîstî dizanî bûn. 

*** 

Belê, şêxê min, tu mirovekî holê 

bûyî, lê îrû tu çûyî û destên me ji te 

bûne. Nizanim heyfa min kê re bêt. 

Ji te re an ji me re? Tu çûyî rehmetê, 

em hiştin di nav derd û şînê de. 

Xelk dê bibêjin: Şêx Evdirehman 

çû, kelaşê wî di çolê de ma. Herê 

mala xwe guhast, bê tirb û gorn, bê 

rêç û şop, warkor çû… 

No, kurdino, nekurdino! yarino, 

neyarino! dostino, dijminino! Evdirehman 

bi tirb û gorn û xwedan war 

çû. 

Lê veşartina wî jî wek mirin û 

kuştina wî ne bi awakî adetî, lê bi 

awakî din, bi awakî welê bû ko heta 

niho nenas û neçêkirî… 

184

ﱃو ﲃــ 

yﻔﻛ ـ ﻩر ﻮـﺗ 

ژ ﻦـﻣ 

،ﻦـﻣ 


ـ ــ ،ﲆـﺑ 

،نﺪـﻧﺎـ)ﻴﭘ 

ــ ﻪــ 

ﻴﺗﺎـﻫﻪـﻧ 

ﻰ© ـﭘ 

ش' ﻮـﺗ 

kـﻫ 

ﻮـ# 

تراﮋـb 

ىﺮـﻣ 

ﻮـﺗ 

ﲔـﻫ 

ﻮـ# 

ﺪـﻧﻻﻮـ# 

ﱃو ﻪـﻜb 

ـﺮـ¡ 

ﻩر ﻪـﺗ 

ژ ﻦـﻣ 

. ﲎﺘﻛﻪﻧ 

،رز و ﻚـﺴ# 

ـ و ﻰ© ـــ ﭙ(ﺳ ،رﻮـﺳ 

: ﺮـ# 

ﻪـﺗ 

ﲎــ 

ﻔﻛ ﻦـﻣ 

ىراوﺎـﻫ 

ﲔــ 

ﻠﭘور 

ڤJ ﰏرﺎـﺸﭬ 

ـ ﻮـﺗ 

ﻦـﻣ 

و ،ﻪـﺗ 

ﻻآ 

. ﺪﻧﲀﭼاد ﻪﺗ ﻼﻴ# ىو ىﴎ ِل و 

ِب ىو ﻼــﻴ 

ــ# 

ﻪــﻧ 

ﻮــ# 

ﻪــﯾ 

ﱃو ﻪــﻜــbﺮ 

ــ¡ 

ﻪــﺗ 

Vﺮــ¡ 

ﻦـ^راﻮـﯾد 

و غﺎـ 

ﻪـﻧ 

،ﻪـﻜﺷ 

ـ د ﱏﺎـﻣزا 

ﲔـﻜﺳ 

ـ وﺮـb 

ِب ىو ﺎـrآ 

ﻪـﻧ 

،ﻪـﺸﭬ 

ـ èـﻫ 

ىﺮـﮔV 

و V ِب ىو 

. ﻪﭭﻛد ﭫﻫ ژ و ﻪﺑد ﻞﻗ ﱙﻰ©ﻬﻟ 

و نارV 

ﻪـــ 

ﺘ(ﺳد 

ﻪـﻣ 

ﱴــ 

ﻠﻣ ﲔـﺸﻔﻧ 

ـ ـ ﻮـ# 

،ﻪـﻜ¢/ﺘﻛ 

ــــ ﻪـﺗ 

Vﺮـ¡ 

ﺎــ 

Kﺣ ﻩر ند ﴙـﻔﻧ 

ـ ژ ﺶـﻔﻧ 

ـ ﺮـﻫ 

و ﻦـﻜb 

ـ ﺎـﺘ(ﺳ 

ــ د 

ىد ﻩر ُﺪــﭭ 

ــﻫ 

ژ ،ﱴــﻣﺎــــ 

. ﻗ اژور اﺪــــ 

ﻨ ﻫ ،ﱙﳽﺎــﭘ 

. نﲑﭙ(ﺴÛ 

ﻪـﺗ 

Jﻮـﺑ 

ژ ﺎـﻫ 

ﺎـﭬا 

ﻦـﻣ 

. ﻪـﻨﯾ 

ـدVآ 

آ ﻪـﺗ 

Vﺮـ¡ 

ڤا 

ﻮـﺗ 

ﻮـ# 

ﻪــ 

ﻴﻫ ىژ ند ﻪـﻜb 

ـﺮـ¡ 

ﻪـﺗ 

ﱃ . ﺪـﻧﻻﻮـ# 

و تراﮋـb 

و ﰏﺎــﻫ 

ﻦــﻣ 

ىﺪــﲪﰉ 

و ﻩﻮــﺧ 

ىﺪــﲪﰉ 

ﻩﻮــﲞ 

و راژ ﰃ ﻦــﻣ 

ﱃد ،ﻦــﻣ 

ﱃد ىژ وأ . ﻰــﭬJ 

ﱴــﻛ 

ﻪـﺮﺗ 

ـﺧ 

ﺪــ 

yﭼ وأ ﻪـﺗ 

Jﺮـﮋ# 

ـﻫ 

و ﲔــ 

ﭭﻫ ِب ﱃ . ﻩدرﺪـﺑ 

ﺎـ./ﺷ 

ـ ـ ﺎـﭘ 

ﺎـ.ﺣ 

ـ ﻪـﺗ 

ﳽ' و ﻦـﻣ 

ﳽﻻ ﻩرﲀـb 

ﻮـ# 

ِب ﻰـﮕﻨﻫ 

ــ ﺎــ 

Kﺣ ود ﺮـﻫ 

ﻪـﻣ 

و ،ﻩﺮـﮕﻠﻫ 

ــ ﻦـﻣ 

ىﺮـﲻ 

…ﻪﻜb 

ىدﻩﻮﺧ 

،ﻪـﭬ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔـﻟﺎـﺳﺪــ 

yﭼ و ﻪـ+ﻨﭘ 

ــ ِب ﻦـﻣ 


ـــ 

،تﺮـﻣد 

ﻩد ﻩﻮـﺧ 

´د ﻼـﺷﺎـﭘ 

ِد ﻮـ# 

ﰽﻪـﻛوراز 

كو 

و قر و ﻖـــﺗ 

ﰉ ،ﻦـــ^راز 

و ﲔـــﻟJ 

ﰉ ،خآ ﰉ 

و ﱴــﻛ 

ىر ِب ،نkــﭘ 

و ﮓــgد 

ﰉ ،Ëــﻐــﺸــe 

READINGS 

. ﱙﻮﭼ 

Belê, şêxê min, min ji te re 

kefenekî welê bijart ko hêj tu kelaş 

pê ne hatiye pêçandin, min ji te re 

tirbeke welê koland ko hîn tu mirî ne 

ketinê. 

Min kefenê te kir: sor, sipî û kesk 

û zer, ala te, û min tu veşartî nav 

rûpelên Hawarê û li serê wî kêla te 

daçikand. 

Tirba te tirbeke welê ye ko ne kêla 

wê bi brûskên ezmanî dişike, ne cax 

û dîwarên wî bi ba û bagerê hildiweşe, 

ne axa wê bi baran û lehiyê 

qul dibe û ji hev dikeve. 

Tirba te kitêbek e, ko nifşên 

miletê me deste-desta bikin û her 

nifş ji nifşê din re heta paşiyê, hinda 

rûja qiyametê, ji hevdu re dê 

bispêrin. 

Ev tirba te a abadîn e. Min eva ha 

ji bona te bijart û koland. Lê te 

tirbeke din jî heye ko tu bi xwe bê 

hemdê xwe û bê hemdê min hatî û 

ketî navê. Ew jî dilê min, dilê min ê 

jar û biderd e. Lê bi hevîn û hejkirina 

te ewçend xurt e ko bikare 

laşê min û kelaşê te heya paşiya 

emrê min hilgire, û me her du heta 

hingî bi xwedî bike… 

Şêxê min bi pêncih û çend salên 

xwe ve wek zarokekî ko di paşila 

dêya xwe de dimirit, bê ax, bê nalîn 

û zarîn, bê teq-û-req û teşxele, bê 

deng û pêjn, bi rê ketî û çûyî. 

185

ﲑــﺑ 

،نﺎــﻴ 

ــــ ( ﺴــﺣدﻪــﻧ ﻪــﺘــﺑ 

و ﱙﻮــﭼد 

ﻮــﺗ 

ﲆــﺑ 

ﱴــ 

(ﺳد 

وأ ﻰـﮕﻨÏ 

ــ Jﺎـــ 

ﻴ(ﺴﲝ ـ ﻪــ 

ﺘﺑ ﻩﻮـﺧ 

ژ . نﺮـbدﻪـﻧ 

؟ﻮﺑدار ﻪﺘﻟ مﴍ ﰉ و ﺖﲞ ﰉ 

*** 

نüﻮــﺑ 

ىﺮــﮕــ 

b ،ىﺮــﮕــ 

b ،ﱏﺎــﺘ 

ــــ ( ﺳدﺮــ# 

ىﺮــﮕــ 

b 

ﻰ© ــ ﻬﮔزﻮـﮔ 

ىﺮـﮕb 

ـ ،ﻦـﺮ^ 

ـﮕb ـ ﳻرﺎـﮔ 

ﻦـﺮ^ 

ـﮕb ـ ،ىﺮـﮕb 

ـ 

. ىﺮﮕb 

ﺮُ ـﻛ 

ﻩﻮـﺧ 

ﲔـﻴﻴﻠﮔ 

ـ ـ ـ ،ﱏﺎـﺘ(ﺳ 

ــ دﺮـ# 

ﲔـﻛﻮـﺑ 

و ﭻـﻛ 

ﻩﻮـﺧ 

ﺎـﺷر 

،ﻦـﻜb 


ﻦـﴪ^ 

ـﻟ 

ﱃﻩﻮـﺧ 

،ﻦـﻜb 

ـ 

ﲎـﯾراز 

و خآ ِب و ﻦـﻜb 

ـ ﲔـﺷ 

،ﲔـﺷ 

،نﺪـﺮﯾ 

ـﮔ 

نﺎــ 

ﻴﲪ ﺎـــ 

./ﺸ/ﭘ ــ ﻪــ 

ﭭﻜb ـ ! ىﺮـﮕb 

ـ وﲑـﻣ 

ىژ ﻮـﺗ 

. ﻦـﺮ^ 

ـﮕb ـ 

. لﺎﻨﺑ و ىﺮﮕb 

ﱃ ،ﻮـﭼ 

نﺎـــ 

ﻴﻴﲪ ﴗــ 

/ﻛ ژ نﲈـﺣر 

ﺪــ 


ﻴ(ﺷ 

ِب ﰽو ﻩﻮـﺧ 

اﲑـﺑ 

ﻪـy/ﺑ 

ــ . ﻮـﭼ 

ﻪـﺗ 

ﴗــ 

/ﻛ ژ ﻩزﺎـﳕ 

،ىﺮـ# 

ﺪـﻓ 

ﻪــ 

ﺘﻟ ناوﺎـÄ 

ﱴــ 

(ﺸõ ـدور 

ﻩر ﻩﻮـﺧ 


ـــ 

ﲒـﺒﳘ 

ـ ﻮـﺗ 

ﲎـ.ﭭﻫ 

ـ ـ و ﮋـﻫ 

ِب ىو ﲔـﭬﺎـÄ 

نﺎـﺴ# 

ـ 

*** 

. ىﺮ#د 

اﲑــﺸــ 

ﻋ ،نüﻮــﺑ 

ﰏﻻو ،ﱏﺎــــــ 

ﺘ ( ﺳدﺮــ# 

ﺎــrآ 

ىا 

ﻩﻮـﺧ 

ﲎــ 

(ﺴä ـ ،نﺪـﺑ 

ﻩﻮـﺧ 

د نJﻻﺎـﻫ 

،نﺎـﺳرﺎـﮔ 

ﺪــﭭــﻋ 

: نkــﺒــﺑ 

و ﻦــﻜــb 

نüرز و نüرﻮــﻓ 

نﺪــﺑ 

…ﻰ©ﭘ 

ﻮﺒﺗﺎﻫ ﻦﻣ ازﻮﺗ و خآ ژ نﲈﺣر 

ﻪـﮕﻠﺑ 

ــ ﻦـﻣ 

ﲔـﯾﺎــ 

.ﭼ ﺎـــ 

ﻴﻴﻫﺎـــ 

y/ﺸﻫ ـ ژ نﲈـﺣر 

ﺪــ 

ﭭﻋ 

…ﻮﺑﻮﺑار 

ﻩد ﻦﻣ ﲔﻧﻮ# ﻦb د 


…ﻮﺒﺗﺮﮔ 

نﲈﺣر ﺪﭭﻋ 

Belê tu diçûyî û bi te ne dihesiyan, 

bîr ne dibirin. Ji xwe bi te bihesiyana, 

kengê ew destê bêbext ê bêşerm 

li te radibû? 

*** 

Bigirî Kurdistanê bigirî, bigirî 

Botan bigirî, bigirîn Garisî bigirîn, 

bigirî Gozgehê bigirî. 

Keç û bûkên Kurdistanê, guliyên 

xwe kur bikin, xwelî li serên xwe 

bikin, reşa xwe girêdin, şîn…şîn 

bikin, bi ax û zarînê bigirîn. Tu jî, 

mîro, bigirî, bikeve pêşiya hemiyan, 

bigirî û binal. 

Şêx Evdirehman ji kîsê hemiyan 

çû, lê nemaze ji kîsê te çû. Bîne bîra 

xwe, wekê bi şêxê xwe re rudiniştî 

çawan li te fedkirî, kusan çavên wî 

bi hej û hevinê tu himbêz dikirî… 

*** 

Ey axa Kurdistanê, welatê Botan, 

eşîra Garisan, halanan di xwe bidin, 

pesnê xwe bidin, fortan û zirtan 

bikin û bêjin: Evdirehman ji ax û 

toza min hati bû pê… 

Evdirehman ji heşînahiya çiyayên 

min belgih girti bû… 

Evdirehman di bin konên min da 

rabû bû… 

186

: ﻩkـﺒﺑ 

ـ و ﻩﺪـﺑ 

ﻩﻮـﺧ 

ﱴــ 

(ﺴä ـ ،ىراوﺎـﻫ 

،ىژ ﻮـﺗ 

وا ﻦــﻣ 

؛ﻪــﯾاد 

ﻦــﻣ 

د نﲈــﺣر 

ﺪــﭭــﻋ 

ﺦــــــ 

ﻴ ( ﺷ Vﺮــ¡ 

ىو ﻼــﻴ 

ــ# 

،ﻩﻮــﺧ 

ﲔــﻠــﭘور 

ڤJ ﻪــﻴــرﺎ 

ﺗ ــﺸــﭬ . ﻩﻮﺧ ىﴎار ﻪﯾﺪﻧﲀﭼاد 

ىﺪـﻴﻬﺷ 

ـ ـ وأ ﻦـﻣ 

ﻮـ# 

ﻪـﺴﺧ 

ـ ﺪـﺑ 

ﻦـﻣ 

ِژ ،درأ ىا 

…ﻪﺗ 

ارﺎﭘ ﺮ# ﻪﻧ و ﺖﺸﻫﻪﻧ 

ﻩر ﻪﺗ ِژ ﺖﻠﻣ و ﻦ^د 

*** 

ﺎــﻣﻪــﻧ 

،شر رد ﺮــﻫ…ﲔــﺷ…ﲔــﺷ…ﲔــﺷ 

. ﻦ^ﺮﮕb ڤﺎÄ ،ﴪﻜِb نﺎ ،ﲁِb لد 

. ﲔﺸﻫ 

،ﺎـﻣﻪـﻧ 

ﳻرﺎـﮔ 

نﲈـﺣر 

ﺪــ 



. ﱴﲪر ﻮﭼ ،ىﲑr ﻮﺒﺗﺎﻫ 

نﺎrرﺪﺑ ﱃﺎ® تدﻼ 

READINGS 

ﻪﻧﰷﻪﺗ 

Tu jî, Hawarê, pesnê xwe bide û 

bêje: Tirba Şêx Evrirehman di min 

da ye; min ew veşartiye nav rûpelên 

xwe, kêla wî daçikandiye raserî xwe. 

Ey erd, ji min bidexise ko min ew 

şehîdê dîn û milet ji te re ne hişt û ne 

kir para te… 

*** 

Şîn…şîn…şîn…her der reş, ne ma 

heşîn. Dil bikul, can bikeser, çav 

bigirîn. 

Bang dan, Şêx Evdirehman Garisî 

ne ma, hati bû xêrê, çû rehmetê. 

Celadet Ali Bedir-Xan 

ێرﻮﮔ 

Gurê Tekane 

ﱏﺎa ﺰ^ورﻪﭘ 

Perwîz Cihanî 

( ۷۰-۷۳ 

: ۱۳۶۷ رﺎﺒﻧاﺮﻓﻪﺑ 

،۳۰ 

و ﻦـ¡ 

ﺎـﻫ 

اڕڤﻪـﻫ 

وود ل ﲒـﯾﺎـﭘ 

و ﲔـﭬﺎـﻫ 

و رﺎـﲠ 

شﻩﻮـــﺧ 

چ 9ﳽﻩﻮـــﺧ 

8اد . نوﻮـــﺑ 

سVرﻩد 

ﺎــﻣرﻪــﮔ 

و ﱙJۆر ،ﳽﻪــﮔ 

و ﳽﻩﻮــﺧ 

. یرﯚــﲠ 

ا> ـ?ﭘ ـ ﺎـﻣرﻪـﺳو> 

ـﺳ 

و ﳽﻪـﻫ 

و ﳽﻩر 

و ﻦـ^رﯚـﲠ 

! ﻪـﭬﻩڕد 

زﻪـﺑوز@ 

ب ووز چ ﳽﻩﻮـﺧ 

. ﱳـﺸ/ﻫ 

ــ ﻪـﮔ 

،ﻪـﺰﭬ 

ـbJ 

و ﻪــ 

ﭭﻟJ 

! ﻪـﻧاﺮـﮔ 

چ ﳽﻩﻮـﺧﻪـﻧ 

و ﳽﻩر 

و 

و ﲔـﮑﭼ 

ـ ﻦـــ 

ﻬCﺑ و ﻪـﺮﺗ 

ــ ?ﮔ و ناﺮـﮔﺖــ 

?ﭘ و ﻪـﮐد 

Aـﻧاﺮـ 

ﮔ 

. ﻪﻨﯾدﺰbش@ 

ﻩوﴎ) 

Bihar û havîn û payîz li dû hev ra 

hatin û derbas bûn. Danê xweşîyê çi 

xweş bihorî. Xweşî û geşî, ronahî û 

germa bihorîn û reşî û heşî û sir û 

seqem* pê ra giheştin*. Xweşî çi zû, 

bi lez û bez direve! Û reşî û nexweşî 

çi girane! Nalive û nabizive, giranîyê 

dike û pêtgiran û gêrte û bêhnçikîn 

û leşbizdîn e. 

187

Eــ 

.ﭬﺎـﻫ 

ﺎـﭬü 

رﻪـﺑ 

ل یرﺎـﲠ 

ﻦــ 

?ﮐﻪـ).ﭼ 

ــ و لﻮـﮔ 

ناو HـﺳاﺮـG 

یژ ێﲒـﯾﺎـﭘ 

9V و نوﻮـﺑ 

ﮏـﺸﺣ 

ـ 

. نﺮـG 

نﻪـﻓﻪـﮐ 

وﻪـﺋ 

یژ 8ﺎـــ 

ﺘ(ﺴﭬ ـز 

ﺎـرﻓ 

ﻪـﺑ 

و ﺪـﻧﺎـﭬﻩر 

ل 8اﺪـﻧﻪـﺒI 

ـر 

ﺎـﻓۆرﻮـGV 

لﻪـﮔد 

8ﺎـﺘ(ﺴﭬ 

ــ ـز 

8اد 

و ﻩﻮـIﺮـG 

و ﱏﻩر 

. نﺎـﭭJﻣ 

ــ وﻮـﺑ 

8ﺎـa 

ﺎــ 

ﻨﻬCﺑ ــ رﻪـﺳ 

ﻪـﺮﻧ 

ـb 

شﺮــ 

?ﻫ ڤﻪـﺗ 

و ڤﻪـﻫ 

ﻪـﻧاد 

ﺖـﺳﻩد 

،H© ـﭘﻪـﺷ 

و ﻞـÄ 

. رۆژﻩرﻪـﻫ 

و ﺪـــ 

ﻨﻠﺑ ﺪــ 

Cﯾﺎـــ 

ﻴ.ﭼ H© ـﭘﻪـﺗ 

رﻪـﺳ 

و نﺎـﻣوود 

و مﻪـﻃ 

و ﮋـﻣ 

و مﻪـﻗﻪـﺳو> 

ـﺳ 

ل ﺎـــ 

ﻴ.ﭼ 

. ﻪﻧوﻮﺑ اﺪﻧﻮﺋ اد 8ﯚﺗﺮﻓ 

Hـﮐﻪـ).ﭼ 

ـ ـ و لﻮـﮔ 

کﻪـﯾﻪـﻘﻟ 

ـﻪـﻫ 

ﱏﺎـy/ﺑ 

ــ روﻪـ® 

ڤJ ناو ێرﻪـﺳ 

و Jاو Jﻩدرﻪـﮔ 

ﻪـــ 

./ﺗﻪـﮐ 

Jازۆز 

ﻩز ﻪــﭬJﲈــﺳﻪــ® 

ب و ﺎــرﭬ 

ﻩد ﻪــــ 

ﻨ ﺗﻪــﮐرﻩد 

اداروﻪــ® 

ﻩﻮـﺧ 

Hـﭼﯚـﻗ 

H© ـﭘ 

ﻪـﻧﻪـﻫ 

ﻞـﯾد 

یﻪـﻗ 

یﮋــ 

?ﺑد 

ﻮـﺗ 

. ﻪــــ 

ﻨ.ﻘﻟ 

و نﻮـG 

نﻮـG 

نﻪـﮑb 

ـ ﻦـbورﻪـ 

ﺳL 

8ﲈـﺳﻪـ® 

Hـﮕy/ﺳ 

ـــ 

Hـﻟﯚـﭼ 

و ﺖـﺳﻪـﺑ 

. ﻦـﺸ?ﮑﻠﻫ 

ــ ــ زاﺮـﻓﻪـ 

ﺋ و ﻦـﺸ?ﻟ 

ــوﻪــ 

ﻘﺑ 

و ﻞــ 

.ﭼ ﯽ© ـــ ﭙ(ﺳ ﰽﻪـﻧﺎـــ 

ﺘ(ﺴ/ﻓ ــ Hـﻟۆد 

و درﻪـﻫ 

لﻪـﮔد 

. ﻪﻧﺮG ﻩﻮﺧ ل نﺎﺸ/ﻧ L 

ﻪـﺳﺎـrﻪـKﻔﭼ 

ـ ـ کﻪـﻔCﳊ 

ـ ـ ﻦـb 

ل ﺎـﻴ.ﭼ 

ـ ـ و نازۆز 

اروﻪـr 

. روﻮـG 

و ناﺮـﮔ 

کﻩوﻪـr 

ﻪـﻨﺗ 

ـﻪـﮐ 

ادرﻪـﭬﻪـﮐ 

Hـﮐﻪـ) 

ـJﭼ ـ و لﻮـﮔ 

و ێرﺎـﲠ 

Jوﻪـr 

و ﻪـﻧوﻮـﭼ 

و رﯚـﺳ 

Hـﻟﺎـﺋلﺎـﺋ 

و ک@ﻪـﺑ 

و ﲔـﺷ 

و ﮏـﺳﻪـﮐ 

،ﺰـﻟﻪـﻫ 

و کﺪـﻧﻪـﻣ 

و ﻦـﺳﯚـﺳ 

و نوﻮـﺒﯾ 

ـﻪـﺑ 

،لﺎـﺋ 

. ﲍﻴﺑد ﻻﻮﺒﻟﻮﺑ Hﮕgﻩد 

و ﻻﻮﮔرﯚﺳ ﺎﻨﻬCﺑ 

ﺎـﻨ.ﭭﮔ 

ـ ـ ـ ﲆـﺑ 

،رۆژﻩرﻪـﻫ 

9ﺎـﻴ.ﭼ 

ـ ـ ﺪـJﭼ 

ـ وﻮـﻗ 

ل 

Hـﮕg 

ـﻩد 

ﻪـﻧ 

. 9J ﮓـgﻩد 

چ ،9V ﺎـﻨﯾ 

ـﺰـﭬ 

و رﻪـﮔV 

و رVوور ﺪــ 

Jﭬﺎـﺋ 

ﺎـــ 

y/ﺷﻮـﺧ 

یژ ﻪـﻧ 

´وﻮـﻃ 

و ﺮـ^ﻪـﻃ 

و ﺎــﻴ 

ــ. ــﭼ 

و نازۆز ل ،´ ﰽ@ﻪــﺑ 

و ﱏﰷ و مﻪــÄ 

. ﻪﭬﻪﮐJ 

ﺎﻫﻮﮔ رﻪﺑ 

ﺎﻴﻴﻟﻪﮔ 

ڤﻩد 

و لاوﻪﻧ 


Gul û çîçekên biharî li ber tava 

havînê hişk bûn û bayê payîzê jî 

kirasê wan revand û berfa zivistanê 

jî ew kefen kirin. Danê zivistanê di 

gel bakurofa rêbendanê li ser bêhna 

cîhanê da peya bû* û bû mêvan. 

Renî û kirêwe û şepê dest dane hev û 

tev hêriş birin ser çîya û tepên* 

bilind û herejor. Çil û çîya li sir û 

seqem û mij û tem û dûman û firtonê 

da wenda bûn. 

Ewir bînanî helqeyek gulçîçekên 

zozanan ketîye gerdena çîyan û 

serên çîyan li nav ewiran ra* derketine 

derva û bi esmanan va zeliqîne. 

Tu dibêjî qey dîl hene pê qoçê 

xwe sîngê asimanê bêy ser û bin 

biqewlêşin u hevraz* hilkişin. Deşt* 

û çolan di gel herd û dolan fîstanên 

sipî çîle bê nîşan li xwe kirine. 

Zozan û çîya li bin lihêfeke çiftexase 

kever da ketine xeweke giran û 

kûr, û xew ra çûne, û xewna* gul û 

çîçekên kesk û şîn û belek, û halhalkên 

sor û al, beybûn û sosin û mendik 

û heliz, bêhna sorgulan û dengê 

bulbulan dibînin. 

Li qûçên çîyayên here jor, ji bilî 

givîna bagerê û vizîna bayê çi deng 

nayê. Ne dengê teyr û tûyan tê, ne jî 

xuşîna avên rûbar û çok û kanîyan.* 

188

Oــ 

(ﺳﺎـﻣ 

ﺪـــــ 

CﻠK/ﺳ و لﻪـﳒﻪـﻣ 

ﱏﺎـــ 

y/ﺑ ﺎـــ 

./ﻧﰷ 

ﺪــ 

Jﭬﺎـﺋ 

ل لﯚـﻫﻪـﺳ 

و زوﻮـﺑ 

. ﻪـــ 

y/ﺳڕﻪـﻗ 

اﺪــ 

.ﺟ و ﻪـــ 

y/ﯾﻪـﻣ 

ﺎـــ 

ﻴ.ﻣ 

ێراﻮـــــﯾد 

و لۆد و لاوﻪـــــﻧ 

Hـــــﻟوﻮـــــﺳ 

ڤﻩد 

ﱏﺎــy 

ــ/ ــﺑ 

ﱙادV و Qﺮــﮔ 

Qﺮــﮔ 

ﻪــﭭــﻧPﺪــﻧﻪــﮐ 

و ﻪــــﻧادرﻪــــﺑ 

ادرۆژ ﻩﻮــــﺧ 

شوﻮــــﺷﺎــــﺷوﻮــــﺷ 

و ناﻮـﺟ 

ﺪــ 

Cﻧﻪـﳝد 

و رﻪــــ 

¢›ﻴﺑ و . ﻪـﻧﺎـــ 

.ﻘﻟاد 

یرﻪـﺳرﻪـ 

ﺳ 

. ﻪﻧﺪﻧﺎﻘﻟ ﻩﻮﺧ ڤﺎ-رﻪﺑ 

و ﭫـﻟ 

و ژﻪـﻫ 

ل و ﻪـﯾوﻮـ 

ﭼ اروﻪـr 

ﲑـﭘ 

ﺎـــ 

ﺘ(ﺷوﴎ 

و ن´ژﻪـﻫ 

L و تﺎـﻣو> 

ـﮐ 

ﺎـﻴﻧ 

ـود 

. ﻪـــ 

./ﺗﻪـﮐ 

شﻩو 

ﺮـﮔ 

د ﱃﻪـﮔ 

و ﺎـــ 

ﻴ.ﭼ 9ﯽـﮕg 

ـﻩﺪــ 

Cﺑ . ﻪـﯾﺎـﻣ 

ﺖـﻣ 

تﺎــ 

ﭭﻟ 

اژۆر ﺪـﻧﻪـÄ 

ن´ ´ ﱴـﻓﻪـﻫ 

ﺪـﻧﻪـÄ 

8ﻪـﺗ 

رﻪـﻫ 

. ﻪــ 

ﻴﯾﺮـG 

اﲑـﺴ?ﭘ 

ــ و روﻮـG 

ﰽﻪـﻴﻴﻟ 

ـ ـﻪـﮔ 

ێراﻮـﯾد 

ل Hـﮐﻩرﺎـ 

لﻪـﮔد 

´ ﱏﻩر 

ﺎـــ 

ﻨ.ﭼﲑـﻗ 

،روود و ﺪـــ 

ﻨﻠﺑ ﰽﻪـﯾﺎـــ 

ﻴ.ﭼ 

ﻞـÄ 

´ ﯽـﮕg 

ـﻩﺪــ 

Cﺑ ﳻﺮـb 

ﺪـIرﻮـﮔ 

ﺎــ 

ﻨﯾروﻮـﻟ 

و ﻦـ^رووز 

و ﻪـــ 

ﻨ.ﮑﺷ ـ د ´ ﱃﻪـﮔ 

و لۆد Jوﻮـﺑ 

تﺎـﻣ 

و ﺎـــ 

ﻴ.ﭼ و 

Hـﻟد 

ﻪـrد 

ێkـﻗﻩkـﻗ 

و ﻪـــ 

ﻨﻴGﻪـﭘRﻪـﻫ 

وﻪـr 

ل Jاوﻪـﺋ 

. ناو 

ب ﻦـ^ڕووز 

ارن´ 

ﱏﻩر 

ﺎـــ 

yÜﺳﻪـﮑﺸS 

ـ ـ ب ﻪـﺸ?ﻣ 

ــ ﻪـﻫ 

وﻮـﻣﻪـ& 

8ﺎـــ 

ﺘ(ﺴﭬ ـز 


. ﻪـﭬﻪـﮐد 

ارﻮـﮔ 

ێﺪـﭬﻩر 

ێرﻮـﮔ 

یژ ارﺎـ 

رﺎـ 

Hـﻟ 

،نﺮـﮔد 

ﻩﺪـﭬﻩر 

ﻢـﻃرﻪـ 

ﻫ 

. ﻦﭬﻪﮐد 

ﺎﭬﺎÄرﻪﺑ 

ﻪﻧﰷﻪﺗ 

رﻪــﺳ 

ل ﳻﺮــb 

ێرﻮــﮔ 

کﻪــﯾﻩﺪــﭬﻩر 

ﺎــﭬروود 

ا> ــﭬﻪــﻫ 

وود ﰏﺮــﮔﻪــﻧ 

ﻪــﺷرﻮــ 

G و کوﻮــﭘ 

ﺎــرﻓ 

ﻪــﺑ 

ﻪــﺗ 

،نوﻮــﺒــﺑ 

ﺰــTر 

ڤﻪــﻫ 

ﱙﻪــﭘ 

ﺎــﺳﻮــﺋ 

. نوﻮــﭼد 

کﻩﺪــ 

ﻨﻫ Jرﺎـ 

ﻩﺪــ 

ﻨﻫ . ێڕü ﻪــ 

ﻨﺗﻪـﮐ 

یﻪـﻗ 

تﯚـﮔد 

ﮏــÄ 

اد Uرﻪــﺑ 

و ﻪــﭘﻪــﺷ 

د Hــﮕــgﻪــــ 

K ﭬJ 

üﻪــ& 

ﻩﺪــ 

ﻨﻫ Hـﻟ 

و نﺎـﻣد 

ڤﻪـﻫ 

´ ﯽـــ 

ﭭCﻫ ارﺎـ 

رﺎـ 

. نوﻮـﺑد 

و ﻦـ^رووز 

ﻪـﻧاددﻪـﻧ 

ﻩﻮـﺧ 

Hـﻫﻮـﮔ 

تﻪـﻗ 

یژ ارﺎـ 

ﮏـÄ 

اﺪـJﻓ 

ـرﻪـﺑ 

ڤJ ﻪـﯾﻩﻮـﺧ 

ﺪـCﻟ 

ـﺎـﭬﻪـﻫ 

ﺎـﻨﯾ 

ـروﻮـﻟ 

. ﱙوﻮﺑ 

READINGS 

Avên kanîyan bînanî mencel û 

sîtilên mastê mîyan meyîne û li cî da 

qerisîne. Zemzelîlkan li dev sûlên 

newalan, û dîwarên zang û kendalan 

va bînanî şûşeyên gircîgircî û badayî, 

xwe jor da şûş berdane û li ser 

serî daliqiyane. Û bînberên cuwan û 

dîmenên ber bi çav afirandine.* 

Siruşta pîr xew ra çûye û li hej û 

liv û weş ketiye. Dunya kir û mit û 

mat bûye û bêy hejiyan û livat maye. 

Bêdengîyê çîya û gelî dagîr kirîye. 

Her tenê çend heftîyan, yan jî çend 

rojan carekê, li dîwarê gelîyekî kûr û 

pêsîra çîyayekî bilind û dûr qîrçîna 

renîyan di gel zûrîn û lûrîna gurên 

birsî, bêdengîya çil û çîyan û matbûna 

dol û gelîyan dişkîne û ewana 

li xewê hildipekîne*. 

Hemêşe bi şkestina renîyan ra 

zûrîn bi revdên guran dikeve. Gurên 

zivistanê hemû revde digirin. Lê carcaran 

gurên tekane jî ber çavan dikevin. 

Dûr va revdeyek gurên birsî li ser 

berfa pûk û kurşenegirtî li dû hev ra 

rêz girtibûn.* Te digot qey ketine 

tarê. Carna hindek ji wan heta navtengê 

di berfê û şepe da çik dibûn. 

Carcaran li hîvîya hevdu diman, lê 

hinde caran jî qet guhê xwe nedidan 

zûrîn û lûrîna hevalên xwe yên nav 

berfê da çik bûyî. 

189

ﯚــﮐﻪــﯚﺗ 

ــﮐﻪــﺗ 

و ڤﻪــﻫ 

یروود ﻪــﺸ 

ــــ ? ﻣﻪــﻫ 

Hــﻟ 

Hـﮐﻪـﯾ 

. ﻦـ¡ 

ﻪـﮐدﻪـﻧ 

ڤﻪـﻫ 

ﯽـﮑ^ 

ـﺰــ 

?ﻧ و نوﻮـﭼد 

اﺪـﺸ?ﭘ 

ــ 

ﺎـﺸ?ﭘ 

ــ ﻪـﺸ?ﭘ 

ــ ل . اددﻪـﻧ 

ێﺮـﮔ 

ﻪـــ 

ﭭCﮐﻪـﯾ 

ﻩﻮـﺧ 

ﺎـــ 

ﺘ(ﺸä ـ 

ﲔـﺸ?ﻫ 

ــ ﺖـﺸä 

ـ یروﻪـﮔ 

ﰽﻩرﻮـﮔ 

اﺪـIﺪـﭬﻩر 

ێو 

ﲔـﯾﺎـﻣ 

ﺪــ 

Cﯾ و ﺖـﺷﻻﻪـﻗد 

ﻪـﭘﻪـﺷ 

ﻩﻮـﺧ 

Hـﮕy/ﺳ 

ـــ H© ـﭘ 

. یو وود نوﻮﺒﺗﻪﮐ 

یژ 

یو اژﻪـﮐ 

و چﺮـ 

. وﻮـﺑ 


Hـﮕg 

ـﻪـﺸ?ﭘ 

ــ وﻪـﺋ 

. ﺮـGد 

ﺰـﻐﺟ 

ـ فرﻪـﺑ 

و ﯽـﮑﺸﺧ 

ـ ـ د ار Uرﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

یو اژﻪـﮐ 

و ﮓـgﻪـﺷ 

. وﻮـﺑ 

ﻩﺪـﭬﻪـﮔ 

و ﺮـﮔ 

ﰽﻪـﯾ 

یو HــﭬﺎــÄ 

. Vﻪــﮐد 

قﻪــوﻧ 

ﻩر 9ﯽــﻫJۆر 

رﻪــﺒــﻟ 

. نوﻮﺑ 8وﻮﺧ Hﮑﺳﰷ ود ﱏﺎy/ﺑ 

و نﺰـb 

ﱴــ 

(ﺷﯚـﮔ 

ﺪــ 

ﻨﻫ اﺪـــ 

ﻨ.ﭬﺎـﻫ 

ﻮـG 


وﻪـﺋ 

،Jارﻪــﺑ 

و ﯽــﻣ 

و ﭻــﮔﯚــﻫ 

Hــﭬوود 

و رﰷ و خرﻪــﺑ 

و ﱰــﺴ 

ــ? ــﻫ 

و رﻪــﮐ 

و ﭗــﺳﻪــﻫ 

ێزﻪــﺑ 

ﺪــﻨــﻫ 

لازﻪـr 

و ﮏـﺷووﺮــ 

?ﮐ و وﻪـﮐ 

ﱴــ 

(ﺷﯚـﮔ 

،اﱰـﺸ?ﻫ 

ــ 

و ژﻪـﮐ 

. نوﻮـﺑاد 

ژﻪـﮐ 

،نوﻮـﺑرﺎـr 

´ ﯽـﭭﻴG 

ـ ـزﻪـﭘ 

و 

ﻪـﺗﻪـﮐد 

قﻪـوﻧ 

ﻩر . ﯽـﮑﺸﺧ 

ـ ـ د ار ێدرﻪـ® 

ناو ﺎـﮕg 

ـﻪـﺷ 

L و یزر@د 

ﺎـy/ﺳ 

ـ ـ ﺮـb 

ناو Hـﻟد 

Hـﻟ 

،ناو ﺎـÄﺮـ 

. نوﻮﺑد وü 

. وﻮــﺑﺪــﻧXــﺧ 

برد و ێر ێرﻪــﮔV 

و Uرﻪــﺑ 

. ن´وﻮـﺧ 

ﻪـﺗﺎـﻫدﻪـﻧ 

ﱴــ 

(ﺸe ـ چ ﺎـ)I 

ـر 

و پﯚـﺷ 

و لﻪــﻫ 

ﻪــﻧوﻮــﺑ 

وﻮــﭼ 

نارﺎــﮔ 

و شرﻪــﺗ 

و یرﻪــﮐ 

و ﯽـﭭﻴG 

ـ ـزﻪـﭘ 

و لازﻪـr 

. نﻼـZﺎـﺋ 

و گﺎـﭘ 

و ڤﯚـﮔ 

چ . ﻦـ¡ 

ﻪـﮐدﻪـﻧ 

ﺎـﭬﺎـÄر 

ﻪـﺑ 

یﺪــ 

Cﺋ ﮏـﺷووﺮــ 

?ﮐ و وﻪـﮐ 

ڤJ وﻪـﺋ 

8وﻮـﺑ 

ﳻﺮـb 

Hـﻟ 

. نوﻮـﺑﺎـﻣﻪـﻧ 

ﲑـ)Cﻧ 

ـ ـ 

و فرﻪـﺑ 

ێو ڤJ ل ﻦـ^رﲀـg 

. نوﻮــ 

ﺒﺗ ﺮـﮔ 

اﺪـﭬﻪـﻫ 

ل و نرﻪـﻫ 


ــ اد UورﻮـG 

و ﻪـﭘﻪـﺷ 

و رﻪـﮔV 

. نڕﻪﮕb 

Hﭬ ار وود 


Lê hemêşe dûrî hev û teko, teko 

pêş da diçûn û nêzîkî hevdu nediketin. 

Yekê pişta xwe bi yê dî va* 

girê nedida. Li pêşayîka* wê revdê 

da gurekî gewirî pişthişin pê sîngê 

xwe şepe diqelaşt û yên mayî jî 

ketibûn dûv wî. 

Ew pêşengê revdê bû. Pirç û keja 

wî li ser berfê ra dixişikî û hêlên 

zirav li dû xwe ra li ser berfa pûk cî 

da dihêla.* Yekî gir û bi gevde bû. 

Rewneq dikete pirç û keja wî.* 

Çavên wî bînanî du kasikên xûnê 

sor* bûn. 

Ew gurên ku havîn da hind goştên 

bizin û berx û kar, û dûvên hogiç û 

mîh û beranan, bezên hesp û ker û 

hêstir û hêştiran, goştên kew û kêrûşk 

û karxezal û pezkûvî û şivran* 

xaribûn, kej dabûn. Kej û şengên 

wan li ser berfê ra* dixişikîn. Rewneq 

dikete pirça wan, lê dilên wan ji 

birsîna dilerizîn û bêtaw dibûn. 

Berfê û bagerê rê û dirb xitimandibû. 

Şop û rêça çi tiştî nedihate 

xûyanê. Kerî û terş û garan cûbûne 

hel û gov û pag û axilan. Xezal û 

pezkûvî û kew û kêrûşk êdî li ber 

çavan nediketin. Çi nêçîr nemabûn. 

Lê birsîbûnê ew li nav hev da girtibûn. 

Nikarîn li nav wê berf û bager û 

şepê da pêş da herin, û li dû ra vê 

bigerin. 

190

رﻪـﺑ 

ﺖـﺸe 

ـ چ ﻩژۆر ﺪـﻧﻪـÄ 

و کﺪـﻧﻪـÄ 

ﺎـﭬﻪـﺋ 


و ﳻﺮـb 

ناو Hـﮐز 

. ﻪـــ 

./ﺗﻪـﮐﻪـﻧ 

ناو Hـﭬﻩد 

ناو Hـﮕg 


ــ . نوﻮــ 

ﺒﺑ ﲆـــ 

C(ﺷ ناو HـﭬﺎـÄ 

و ﲎــ 

/ﺗ 

Uرﻪـﺑ 

Hـﮕy/ﺳ 

ـ ـ ـ یرﲀـg 

ێرﻪـﺑ 

ﱏﺎـy/ﺑ 

ـ ـ یﺪـCﺋ 

ـ 

ل ارﺎــ 

ﻩﺪــﻨــﻫ 

. ´وﻮــ- 

اﺪــﺸ 

ــــ ? ﭘ و ﺎــﺘ 

ــــ ( ﺷﻻﻪــﻘــﺑ 

ﺖـﺸä 

ـ و ﺎـــ 

ﺘ(ﺳﻩوارد 

و ﺎـﻣﻪـﭬد 


ﲀــ 

ﻴﯾﺎـﺸ?ﭘ 

ــ 

. ﻻﺎﭬﻪﻫ 

ادد ﻩﻮﺧ ﺎﻨﯾد و یﺮ?ﳖد اڕﻩﻮﺧ 

شﻩو 

Hـﻟﺎـﭬﻪـﻫ 

ﻪـــ 

./ﺳﺮـ 

b ﻦــ 

?ﭬﺎـÄ 

ل یو ﺪــ 

JﭬﺎـÄ 

اﺪـﻧﻻ 

،Eـ.ﭬ 

ـ ﺎـﻫ 

و رﺎـﲠ 

ﺪـCﻧ 

ـاد 

. تﻪـﮐد 

ﰏﻪـﮐ 

د 

ﻮـG 

ﺎـﻣﻩد 

… ﻩﻮـﺧ 

اﲑـﺑ 

ﱏﺎـﻫد 

ێﲒـﯾﺎـﭘ 

ﻪـﯾﻩﻮـﺧ 

ﺰـgV 

ا> ـﭬﻪـﻫ 

رﻪـﺳ 

و ﱳـﺴ[ 

ـ@د 

ارﻮـﮔ 

ﺎـﻣﯚـﮐ 

لﻪـﮔد 

ارﻪـﺷﻪـﺑ 

و ﺎـﺷ 


و ﺮــ 

?ﺗ ناو Hـﮐز 

،نادد 

یژﻪــﺗ 

ناو اﺪــﻧﻻ 

ﻮــG 

ﺪــــ 

J ﻣﻩد 

. وﻮــﺑ 

شﻩﻮــﺧ 

ناو 

ﻩڕﯚـﺟ 

ﻩڕﯚـﺟ 

ﺪـIﲑـ)Cﻧ 

ــ ﺪــ 

Cﯾﱴــ 

(ﺳﻪـﻫ 

و ﺖـﺷﯚـﮔ 

. نﺮGد ڤﻪﻫ 

یژﻪ& 

ێﺪﻧﻪÄ 

ﺎﮕﻨﻴﻫ . نوﻮﺑ 

ڤﺎـﻨﻟ 

ـ و نڕﻪـﻫ 

ێر ﻦــ 

?ﺷ ﻪـﻧ 

ﺎـــ 

y/ﺳﺮ 

ـb 

ﻪـﳖ 

Hـﻟ 

و ﮏـژ^ 

ﻪـ& 

وﻪـﺋ 

یژ ﻪـﳖ 

ﯚـﻟﻪـﮔ 

. ﻪـﻧﺎـﻣﻪـﭬ 

اد Uرﻪـﺑ 

ﺎـﺴ[ 

ـد 

ﯚـﻟﻪـﮔ 

! ؟ﻪـﯾﺎـﻣ 

اﺪـﻧاو 

Hـﻟد 

ل اﺪـﺸ?ﭘ 

ــ ﺎـــ 

ﻨ.ﭬﻪـﺋ 

Hـﻟد 

ل 8ﺪـﻧVﻪـ& 

ڤﻪـﻫ 

و ﱏﺎـﭬﯚـﻟد 

ﺎـﻫﻪـﺳ 

یژ 

9یرادۆﲑـﮔ 

و نوﻮـﺑ 

Hـﺳﺮـb 

ن´ ؟ﻪـﯾﻪـﻫ 

اﺪـﻧاو 

؟ﻪﻴﯾﺮG شﻩر 

ناو Hﻟد 

ﻩﻮـﺧ 

ێرﻪـﺑ 

و ﺖـﺸõ 

ـوور 

Uرﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

ﰽﺪـﻮﻧ 

ـG 

. ﺎــﻴــﯾرووز 

روﻮــG 

و ﺮــG 

ادJﲈــﺳﻪــ® 

رﻪــﺳ 

@اوﻪــﻫ 

تﯚـﮔد 

ﻪـﺗ— 

ن´رووز ا> ـ?ﭘ ـ یژ ﲔـﯾﺎـﻣ 


ژ ﻩﻮـﺧ 

\زر و نﺮـGد 

ێدﻮـﺧ 

یزﺎـﮔ 

ﺎـــ 

y/ﺳﺮـb 

یﻪـﻗ 

و ﱙﺎـr 

L 9ﺎـــ 

ﻴ.ﭼ یو ل Hـﻟ 

. ﱳـﺳﺎـrد 

ێدﻮـﺧ 

Hـﮐز 

ﻮـG 

تﻪـﮐد 

ﺖـﺳﻩد 

چ ! ؟وﻮـﺑﻪـﻫ 

چ اﺪـﻧادﻮـﺧ 

ﺪــ 

Cﮐﯚـﭼ 

و لد ﻪـﲞ 

ێوü و ﺰــ 

?ﻫ و ﻪـﮑb 

ـ ﺮــ 

?ﺗ ناو 

! ؟ناو 

READINGS 

Eva çendik û çend rojin, ku çi tişt 

li ber devê wan neketîye. Zikê wan 

birsî, dilê wan bê taw* û çavên wan 

şêlû bibûn. Pêşengê wan êdî bînanî 

berê nikarî sîngê berfê biqelaşta û 

pêş da biçûya. Hinde caran li pêşayîka 

revdê da, vedima û radiwesta û 

pişt xwe ra dinihêrî, û li hevalan 

mêze dikir.* 

Çavên wî li çavên hevalên ji 

weşdaketî diketin.* Danên buhar û 

havînê, landa xwe ya payîzê dihanî 

bîra xwe. Dema ku di gel koma 

guran dileystin û ser hev ra banz 

didan, zikê wan têr û dilê wan şa û 

beşera wan geş û* xweş bû. Demên 

ku landa wan tijî goşt û hestîyên 

nêçîrên cure cure bûn. Hîngê çendê 

hejî hevdu dikirin. 

Lê niha birsîna neşên rê herin û li 

nav berfê da vemane. Gelo niha jî 

ew hez û evîna pêş da li dilê wan da 

maye? Gelo dîsan jî seha dilovanî û 

hevhebandinê li dilê wan da maye*? 

Yan birsê û gîrodarîyê dilên wan reş 

kirine? 

Kundkî ser berfê rûnişt û berê xwe 

hewale ser esmanan da kir û kûr 

zûriya. Gurên mayîn jî pê ra zûriyan. 

Te digot qey birsîna gazî xwedê 

dikirin û riskê xwe jê dixwestin. Lê 

li wî çîyayê bêxwedî û xudan da çi 

hebû?! Çi li dest diket, ku zikê wan 

têr û çokên wan bi hêz û taw 

bikira?!* 

191

9ﺎـﻣرﻪـﺳ 

و> ـﺳ 

و وﻮـﺑد 

ﺮـ¡ 

رﺎـﺳ 

ﻩرﻪـﺑ 

ﻩرﻪـﺑ 

اوﻪـﻫ 

رۆز . ﺮـGد 

ﻢــ 

Cﮐ یﺪــ 

Cﻫ یﺪــ 

Cﻫ ارﻮـﮔ 

اوü و ﺰــ 

?ﻫ 

. نوﻮﭼد اﺪﺸ?ﭘ ﻩﻮﺧ ێﺪﻣﻪ& 

L و ناﺮﮔ 

ود نوﻮـﺑ 

ارﻮـﮔ 

اﺪـﭬﻩر 

ادﰽﻪـﯾﺎـﻴ.ﭼ 

ـ ـ ێراﺰـg 

ل 

Eـﺑ 

ل اد Uرﻪـﺑ 

ڤﺎــ 

ﻨﻟ ﱙﺎـــ 

.Üﺳﻩو 

و ﲑـﭘ 

ﺪــ 

Cﯾ . ﺎـﺸ/ﺗ 

ــ 

ﮓـgﻪـﺸ?ﭘ 

ــ وود ل یژ کﻪـﺸ/ﺗ 

ــ و نﺎـﻣ 

اد ﱃﻪـﮔ 

ﻮـG 

ﺎـــ 

ﺘ(ﺳﻩد 

. ﲔـﺑﻮـﻟﻮ 

ـﻗ 

اد کﺮـﮔ 

ﺖـﺸä 

ـ ل و ﻦـ¡ 

ﻪـﮐ 

رﺎـÄ 

ڤﻪـﻫ 

رﻪـﺳ 

نوﻮـﭼد 

ار ﮓـgﻪـﺸ?ﭘ 

ــ وود ل 

ﺪــ 

Cﻟوﻮـﺗ 

ود و ﮓـgﻪـﺸ?ﭘ 

ــ و رﻮـﮔËـI 

د . نوﻮـﺑ 

بﻪـ& 

. ناو 

ﰽﻪــﭬﺎــﺋ 

خﻩر 

ل ﺎــﭬروود 

ﮓــgﻪــﺸ 

ــــ ? ﭘ ﺪــــ 

J ﭬﺎــÄ 

ڤﺎـﻨﻟ 

ـ ﻪـﭬﻩﻮـﺧ 

اﺪـﭬﻩر 

ب . ﺮـG 

رﻪـﺗﻪـﻗ 

کﻪـﺘ(ﺸe 

ــ ـ 

ﺎـﻨﯾ 

ـ د . ﲔـﮑv 

ـوﻮـﺷ 

ﳽﻩر 

یو ب رﻪـﺑ 

اد Uرﻪـﺑ 

نﺎـﭘ 

´ یو ﻼـIد 

ﻮـG 

ژﻪـﮐ 

ﰽﻪـﻴ.ﭬ 

ـ ـور 

،8اد ﻮـﺧ 

Hـﭬﺎـﺋ 

خﻩر 

ل ﺮـGد 

ﻪـﮑﺷ 

ـ وﻮـG 

ﻪـﯾیو 

Hـﺷ@ 

ل ﱏاﺮـﮔ 

ﯽـرﭬ 

. ﻦـﺮ¡ 

ـﮔ 

ﯽـرﭬ 

ارۆد ارﻮـﮔ 

رﺎـÄ 

رﻪـﻫ 

. ﻪـﻤﺴﲰ 

ـ ـ د 

ل ﺎـــ 

./ﺷﻪـﻧ 

ﻪـﭬﻩﻮـﺧ 

´ یزاﲒـﻧﺎـﺋ 

و یزﺎــــ 

ﺒﻠJﻓ ێو ب 

ﯽـرﭬ 

ﳻﺮـb 


. ﻪـﺑ 

رﺎـﮔزر 

ارﻮـﮔ 

ﺎـﻗﯚــ 

ﺒﻟﻪـﻫو^ـ 

ﮔ 

و ﱳـﺴﺧ 

ـ ﯽـرﭬ 

ب قاوﻪـﻗاو 

. ﻦـﺮ¡ 

ـﮔ 

اﺪـﭬﻪـﻫ 

ڤﺎــ 

ﻨﻟ 

ﻪـﮑﺷ 

ـ وﻮـG 

9ﯽـﭬور 

Hـﮐﻩﺪـﻧﻪـ 

Hـﻟ 

. نﺮـG 

ﻪــ 

ﭭﺗ ﺮـ 

ﯽـرﭬ 

ارﻮــﮔ 

رﺎــÄ 

ﰽز ارووﺪــﻧﻪــﺗ 

یرﰷد چ کﺪــــ 

ﻨ ﻫ و 

؟ﻩﺮﮔ د ناو ێروﻮﺣ ﰷﺰ^د و ﻪﮐ ڕﻮﮔ 


Hewa berebere sartir dibû û sirê û 

sermayê hêz û tawa wan hêdî hêdî 

kêm dikirin. Zor giran û bêhemdê 

xwe pêş da dicûn. 

Li nizarê çîyayekî da revda guran 

bû du tîşan. Yên pîr û westiyayî li 

nav berfê da li binê gelîyî da man. 

Tîşek jî li dû pêşengî ketin û li pişt 

girikî da qulibîn. Desta ku li dû pêşengî 

ra diçûn, ser hev di gel pêşengî 

çar heb bûn. Dêlegur û pêşeng û du 

tûlên wan. 

Çavên pêşengî dûr va li rex avekî 

tiştek qeter kirin. Bi revda xwe va li 

nav berfê da ber bi wî reşî şûlikî. 

Dîna xwe danê, rûvîyekî kej, ku dêla 

wî ya pan giranî li leşê wî yê kûşke 

dikir, li rex avê disimsime. Her çar 

guran dora rûvî girtin. Rûvî bi wê 

fêlbazîya xwe va, neşiya ji* gîr û 

helboqa guran rizgar bibe. Gurên 

birsî rûvî li nav hev da girtin û 

waqewaq pê xistin û kirin piroze* û 

pirtvekirin. Lê cendekê rûvî yê 

kûşke û hindik çi dikarî tendûra zikê 

her çar guran gur bikira* û dîzka 

hûrê wan dagirta?* 

192

ﱏﻩژﯚـﭬﻩد 

ﯽـرﭬ 

ﺎـﭙ.ﭼ 

ـ ـ رﻪـﺳ 

ل @وﻮـﺗ 

وودرﻪـﻫ 

ێو ل . اد ید 9 ل ﻩﻮـﺧ 


. نوﻮـﺑ 

ڤﻪـﻫ 

و ﱳـﺸ/ﻫ 

ــ ﻪـﮔ 

ا> ــ ?ﭘ رﻮـﮔËـIد 

و ﮓـgﻪـﺸ?ﭘ 

ــ اﺪــ 

Jﻣﻩد 

نوﻮـﺑ 

ڤﻩرﻪـﺑ 


ێرﻪـﺳ 

رﻪـﺳ 

ل Hـﺳ 

رﻪـﻫ 

üروﻮـﭘ 

و نﺮـG 

ﯽـﻘﭼ 

ـ ﻖـﭼ 

ﯽـرﭬ 

ﱏﺎـــ 

y/ﺑ یژ وﻪـﺋ 

و 

ﱳـﺴﺧ 

ـ Uرﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

ل ﯽـرﭬ 

ﰷوﻮـﺗ 

ﰽﻩو 

یژ یو 

و ﻦـﺮ¡ 

ـﮔ 

ﻩﻮـﺧ 

´ یر و نﺪـﻧüرﻮـﻗاد 

یژ وﻪـﺋ 

و 

. ﻩﺪـﭬﻩر 

و ﺰـTر 

ێرﻪـﺑ 

ﺎـــ 

y/ﺑ یژ ﺎـﺴ[ 

ـد 

Hـﻟ 

. نوﻮـﭼ 

کوﻮـﺗ 

ﻮـG 

وﻮـﺑ 

ﱙﺎـﺳﻪـﮑﺸﺣ 

ـ ـ و رﺎـﺳ 

ﺪــ 

ﻨﻫ اوﻪـﻫ 

ێرﻪـﺳ 

وﻮـﺑاد 

8وﻮـﺧ 

ﺎــ 

ﻨﻬCﺑ ــ . ﳻڕﻪـﻗد 

اوﻪـﻫ 

ل 

مرﻪـﮔ 

Oــ 

(ﺷﯚـﮔ 

ﺎـﺴ[ 

ـ د یو Hـﻟد 

و ﮓـgﻪـﺸ?ﭘ 

ـ ـ 

ﻪـﯾ 

یو Hـﮐز 

ﻮـG 

´ڕﻪـﮔد 

Hـﮐﻩﲑـ)Cﻧ 

ــ ل . ﺖـﺳﺎـrد 

ﺖـﺸä 

ـ یﻪـﻫ 

،وﻮـﭼد 

یﻪـﻫ 

. ﻪـﮐ 

یﮋـ¡ 

ﺮــ 

?ﺗ ﭫــ 

ﻴﻧ 

و ﺮـGد 

ﻩﺰــ 

?ﻣ ﻻﺎـﭬﻪـﻫ 

وود رﻪـﻫ 

ل . یﺮــ 

?ﳖد 

ﻪـﭬﻩﻮـﺧ 

تﯚـﮔد 

ﻪـﺗ— 

نا> ــ ?ﳖ و لدود Hـﻟ 

،وﻮـﭼد 


ــ 

. ێد اﺪﺷﺎﭘ ﺎﭬﺎﮔ ود و ﻪÄد اﺪﺸ?ﭘ ﰽﻪﭬﺎﮔ 

یﻪﻗ 

9V ﻮـG 

روﻮـG 

ﰽ@اﺪـﻧﻪـﮐ 

ێراﻮـﯾد 

ل ﺎـﭬﲀـﺸõ 

ـ 

اد Uرﻪــﺑ 

ل ﱙﺎــﻣ 

Hــﻟوﻮــ 

ﺗ ،وﻮــﺮﺑ 

ــG 

ﺮــﻓﻪــﺑ 

یژﻪــﺗ 

اد لاﺪـﻧﻪـﮐ 

رﻪـﺳ 

و تﺎـﻫ 

Hـﻟ 

ﲔـــ 

ﺘ(ﺳﰷ 

. وﻮـﺑ 

ﮏـÄ 

ادرﻪـﺳ 

ێزﻪـﺑ 

9V ﱏﺎـy/ﺑ 

ــ ﮓـgﻪـﺸ?ﭘ 

ــ . ﯽـﻣﻮـﮑv 

ـ 

و 9ادﻪـــﻧ 

ﺶــــــ 

? ﭘ و کﺮـــﻓ 

یﺪـــCـــﺋ 

و ی> ـــزﭬ 

ڤﻩد 

. ﻪـﭬﻪـﮐر 

ﻩد اد Uرﻪـﺑ 

ڤJ ل وﻪـﺋ 

ﺖـﺸ/ﻫ 

ــ ﻪـﻧ 

. EـﻬCﺑ 

ـ ـ رﻪـﺳ 

ﻪـﺗﻪـﮐ 

و ﺮـG 

Q اد یو ﲀـﻃﺎـﭘ 

د 

رﻪـﺑ 

ﻪـﻧاد 

ﮏـvوﻮـ 

ﺗ Jاوﻪـﺋ 

. یرﺎـﺋ 

ﻪـﺗﺎـﻫ 

یژ رﻮـﮔËـI 

د 

ﺎـرﻓ 

ﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

´ژر ﮏـvوﻮـﺗ 

ﻩرﯚـﺳ 

Jوﻮـﺧ 

و ﻼــ 

.ﻗ 

و نﺰـb 

´ یﺮـﻫ 

و چﺮـ 

ﱏﺎـــ 

y/ﺑ یو üروﻮـﭘ 

. رﻪـﭬﻪـﮐ 

ارﻮـﮔ 

وود رﻪـﻫ 

. ﻪـﺗارﻪـﺑ 

وﻮـﺑ 

Uرﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

ل ´ ﯽـﻣ 

ﱴــ 

(ﺸä ـ . ناﺮــ 

?ﻫﻪـﭬ 

یژ ﮏـvوﻮـﺗ 

ﺪــ 

Jﮑﺘ(ﺳ ـــ ﻪـﻫ 

üﻪـﻫ 

ب رﻪـﺑ 

و ێر ﻦـ¡ 

ﻪـﮐ 

ﮏـvوﻮـﺗ 

Jرﺎـr 

و نﺮـG 

ﻪــ 

ﭭﺗ ﺮـ 

. ﻦ¡ ﻪﮐ د O(ﺷﻩد 

READINGS 

Herdu tûle li ser çîpa rûvî devojenî 

hevdu bûn. Yekê xwe li yê dî da. Li 

wê demê da pêşeng û dêlegurê jî 

xwe pê ra gîhandin* û hersêk li ser 

yekê berev bûn û ew jî wekî rûvî 

çiqçiqî kirin. Pûrta wî jî wekî tûka 

rûvî li ser berfê xistin û ew jî daqurtandin 

û rîya xwe girtin û çûn. Lê 

dîsan jî bînanî berê rêz û revde. 

Hewa hind sar û hişkesayî bû, ku 

tûk li hewa diqerisî. Bêhna xûnê 

dabû serê pêşengî û dilê wî dîsan jî 

goştê germ dixwest. Li nêçîrekê 

digeriya, ku zikê wî yê nîvetêr tijî 

bike. Hey diçû û hey jî li pişt xwe ra 

dinihêrî û li herdu hevalan mêze 

dikir û pêş da diçû, lê dudil û 

nihêran. Te digot qey gavekê pêş da 

diçe û du gavan paş da dizivire*. 

Li dîwarê kendalekî kûr û bilind 

da, ku bayê tijî berf kiribû, tûlê mayî 

nişkava li berfê da çik bû û kastîn jê 

hat û li ser kendal da likumî. Pêşeng 

bînanî bayê bezê li ser da zivirî û êdî 

firk û pêş nedayê û nehîşt ew ji nav 

berfê da derkeve. Dev di patika wî 

da cî kir û kete ser bêhnê. Dêlegur jî 

hate arî. Ewana tûlik dane ber qîlan 

û xûna wî ya sor rijandin* ser berfa 

kever û pûrta wî jî bînanî pirça bizin 

û hirîya mîhan li ser berfê bû berate. 

Herdu guran heta hestikên tûlik jî 

vehêran. Piştî pirtvekirin û xarina 

tûlik ketin rê û ber bi deştê daketin. 

193

ﱙﻩﺮــ 

?ﻓ یﺪــ 

Cﺋ ﲔـﺸ?ﻫ 

ــ ﺖـﺸä 

ـ یروﻪـﮔ 

ێرﻮـﮔ 

ل ﻻﺎـﭬﻪـﻫ 

اوﺎـÄ 

ﱏازد . وﻮـﺒﺑ 

ـ ﻻﺎـﭬﻪـﻫ 

Oــ 

(ﺷﯚـﮔ 

Hـﻟ 

. ﻪـﮐ 

Q اﺪـﻧاو 

ﲀـﻃﺎـﭘ 

د ڤﻩد 

و ﻩد ێدرﻪـ® 

چ ل ﺎـﮔÎـﺋ 

. وﻮـﭼد 

اڕوود ل رﻪـﺑﻪـr 

L رﻮـﮔËـIد 

. وﻮﺑﻪﻧ 

ﱴ(ﺸe 

و > ـﺳ 

. وﻮـﺑ 

سVرﻩد 

اڕﻪـﺳ 

ترﻮـG 

ﻪـﮐﻪـﻫﻩﺪـﻣ 

چ . وﻮـﺒﯾ 

ـ> 

ـb 

ناو ﻻﺎـ 

ﻪـﻣ 

ێرﻪـﮔV 

و V و مﻪـﻗﻪـﺳ 

ﳻﺮــb 

،تﻪــﮐدﻪــﻧ 

ﺎــﭬﺎــÄر 

ﻪــﺑ 

ل ﰏﺎــﺷﻩر 

و شﻩر 

. ناو وﻮﺑاد رۆز 8وﻮﺑ 

ﺖـﺸõ 

ـوور 

ﰽﺪـﻮﻧ 

ـG 

Uرﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

ل روﻪـﮔ 

ێرﻮـﮔ 

— یﮋـgﯚـﭘ 

د ێرﻮـﮔËـI 

د . وﻮـﺑüﻮـG 

ﻩﻮـﺧ 

HـﭬﺎـÄ 

. وﻮـﺑ 

نﺎـﭭﺷ 

ـ Hـﺷرﻪـﺗ 

و یرﻪـﮐ 

Jوﻪـr 

یﻪـﻗ 

تﯚـﮔد 

ﻪـﺗ 

اﺪـﻧﻻﺎــ 

.ﺧ و نوﻪـr 

´´رﻩد 

ڤJ ل . ﻪـــ 

y/ﺑد 

ﱴــ 

(ﺴﭭﻧ ــ 

. ﺮـــGد 

ﻩﺰـــ? 

ـــﻣ 

ێرﻮـــﮔËـــIد 

ل . وﻮـــﺑﺎـــﻣ 

ڕووز 

ێژ ﱙﺎـﻫ 

،یو وﻮـﺑاد 

ﻩﻮـﺧ 

ﺎـﺘ(ﺸä 

ــ ـ ێرﻮـﮔËـIد 

ﻪـــ 

ﭭCﭘ ﻩﻮـﺧ 

ﺎـــ 

ﺘ(ﺸä ـ ێرﻮـﮔËـIد 

یژ ﱴــ 

(ﺳار 

. وﻮــ 

ﺒﻧ 

یژوﻪـﺋ 

. وﻮـﺑ 

مرﻪـﮕﺘ(ﺸä 

ـــ ـ و ﲔـﯾﺎـrرﺎـﺋ 

،وﻮـﺑاد 

ێﺮـﮔ 

ادﳻﺮـb 

9ﻩﻮـﺧ 

ﰽز ارﺰـﻫ 

و ﲑـﺑ 

ل و یﮋـgﯚـﭘد 

. وﻮﺑ 


Gurê gewrî pişthişin êdî fêreyî 

goştê hevalan bibû. Dizanî çawan 

hevalan li erdê bide û dev di patika 

wan da cî bike. Lê dêlagur bêxeber li 

dû ra diçû. Agah li çi tiştî nebû. 

Mideheke kurt li ser ra derbas bû. 

Sir û seqem û ba û bagerê mecala 

wan birîbû. Çi reş û reşatî li ber 

çavan nediketin. Birsîbûnê zor dabû 

wan. 

Gurê gewr kundkî li ser berfê 

rûniştibû, çav kutabû dêlegurê û kûr 

diponijî. Te digot qey xewna kerî û 

terşên şivannivistî dibîne. Li nav 

deriyaya xewn û xîyalan da zûr 

mabû, li dêlegurê mêze dikir. Dêlagura 

ji her derî bêxeber jî,* pişta 

xwe dabûyê*, hay jê nibû. Rastî jî 

dêlagurê pişta xwe bi pêşengî va 

girêdabû. Jê dilnîya û piştgerm bû. 

Ew jî dihênijî û diponijî. Li hizra 

zikê xwe yê birsî da bû. 

194

یرﰷدﻪـﻧ 

روﻪـﮔ 

ێرﻮـﮔ 

. وﻮـﺑ 

شV کﻪـﻨCﻟ 

ـ ـﻪـﮐ 

. ﻪـﮑb 


ﺖـﺳﻩد 

ژ EـCﻟ 

ـﻪـﮐ 

و ﺪـﻧﻪـﺳرﻮـﻓ 

Hـﭬ 

8ادد و ڤﻩد 

. نوﻮــ 

ﺒﺑ ﻩﺮــ 

?ﻓ یو 8ادد و ڤﻩد 

. ﻪـﺑJ 

Hـﻟ 

اڕ ،ﻪـﺑ 

ﻻﺎـﭬﻪـﻫ 

Oــ 

(ﺷﯚـﮔ 

Jرﺎـr 

ﱙﻩﺮــ 

?ﻓ ﻮـG 

. روﻪـــﮔ 

ێرﻮـــﮔ 

وﻮـــﺑاد 

رۆز 8وﻮـــﺑ 

ﳻﺮـــb 

ﻪـﺘJﭬ 

ــ ﺎـﺋ 

ﻩﻮـﺧ 

ﺎـﭭJﮑﺸõ 

ــ ـ ـ . وﻮـﺑار 

Q ژ لﻪـﻃ@ﻪـﻃ 

و ی> ـb 

Hـﻟ 

نﲀـﻣ 

و لﺎـ 

ﻪـﻣ 

و ێرﻮـﮔËـIد 

رﻪـﺳ 

ﺮـG 

Q اد Hـﮔوﻪـ& 

ل ﮓـgﻪـÄ 

و Hـﮑﻃ 

ـ ﺎـﭘ 

د ﻞــ 

.ﻗ 

ﺮـG 

ﻰــ 

ﻘﭼﻖـﭼ 

وﻪـﺋ 

اﺪــ 

Jﭬﺎـﮔ 

ل و Eـــ 

ﻬCﺑ رﻪـﺳ 


و 

ﺮــ 

?ﺗ ﰽ@ﺪـﺑ 

. ﰷﻩﺪـﻧﻪـ 

رﻪـﺳ 


و ﺪـﻧاڕRﻪـﻫ 

و 

Jرﺎــr 

و نﺪــﻧﺎــﮋﻗ 

ــ 

ﱴــــ 

( ﺸــä . رﺎــr 

ﺖــﺷﯚــﮔ 

رﻪـﺑ 

ل و ﺪـﻧاﺰـﭬﻪـ 

ﮔ Uرﻪـﺑ 

رﻪـﺳ 

ﻩﻮـﺧ 

ێرﻮـﮔËـIد 

9یﺰـﭬﻪـﺗ 

و ﺖـﺳﻻﺎـﺋ 

ﻩﻮـﺧ 

Hـﭬﻩد 

. ﺪـﻧاﺰـﻟﻪـ 

ﻗ Hـﭬü 

. ﺮG ﺖﺳار ﻩﻮﺧ 

وﻮـﺑﺎـــ 

./ﺷ ﻩزﻪـﺗ 

ﮋـTرد 

و روود ﰽﻪـﻫﻩﺪـﻣ 

ﱴــ 

(ﺸä ـ 

و ﺮـGد 

لﯚـﮑCﭘ 

ـ ـ فرﻪـﺑ 

. ﯚـﲞ 

ﺖـﺷﯚـﮔ 

ﺮــ 

?ﺗ ﰽﻪـﮐز 

یﺪـــCـــﺋ 

. ﺮـــGد 

ار Uرﻪـــﺑ 

ﻦـــb 

ل ﻩﻮـــﺧ 

ێزﯚـــﭘ 

8ﻪـﺗ 

و کﻪـﺗ 

. ﻪـﻧﰷﻪـﺗ 

ێرﻮـﮔ 

وﻮــ 

ﺒﺑ ارﻮـﮔ 

Hـﮕg 


ــ 

. وﻮﺑﺎﻣ 

و ﻞـÄ 

ل . ێﲑـ)Cﻧ 

ــ وﻮـﭼد 

8ﻪـﺗ 

وﻮــ 

ﺒﺑ ﲓـﻫ 

وﻪـﺋ 

. وﻮــ 

ﺒﺑ ﻩﺮــ 

?ﻓ Hـﻟ 

،تﻪـﮐدﻪـﻧ 

ﺖـﺳﻩد 

ﲑـ)Cﻧ 

ــ ﺎـــ 

ﻴ.ﭼ 

ﲑـ)Cﻧ 

ــ اﺪـﻮﻧ 

ـﮔ 

ﺪــ 

Cﯾﻪـﺳ 

و اﺪـﻮﻧ 

ـﮔ 

ارۆد ڤﻩد 

وﻮـﭼد 

ﻮـG 

ﺎـﭬﺎـﮔ 

. نوﻮـﺑ 

ﺎـــ 

./ﺳﻪـ& 

H© ـﭘ 

ﺪـﻮﻧ 

ـﮔ 

ﺪــ 

Cﯾﻪـﺳ 

Hـﻟ 

. ﺮـGد 

ا> ــﭬﻪــﻫ 

9وﻮــﻣﻪــ& 

تﻪــﮐد 

ناو ﯽــﮑــ^ﺰ 

ــــ ? ﻧ رﻮــﮔ 

ێرﻮـﮔ 

Hـﻟ 

. ڕووز ﻩڕووز نﺮـGد 

و Eــ 

/ﻧﺎـﺋد 

شﺮــ 

?ﻫ 

کﻪـﺘ(ﺸe 

ــ ـ اڕﻩﻮـﺧ 

اد Hـﻣﯚـﮐ 

ێو ڤﺎـﻨﻟ 

ـ ﻪـﻧﰷﻪـﺗ 

ﻪـﺳ 

و نﺎـﺳ 

Hـﻟد 

وﻮـﺒﺗ 

ـﻪـﮐ 

یو ﺎـﺳﺮـ¡ 

. ﺪـﻧﺎـﭬﻩڕد 

. Jüﻪﮑb 

یو ´ ﳻ رﻪﺳ 

ﻦ^ﺮTودﻪﻧ 

READINGS 

Kelênek baş hilketibû*. Gurê 

gewr nedikarî vê derfendê* ji dest 

xwe bike. Dev û didanên wî fêreyî 

goştê hevalan bibû*. Dev û didanên 

ku fêreyî goştê hevalan bibe, ra lê 

nabe. Birsîbûnê zor dabû gurê gewr. 

Teletel ji cî rabû, ne ji gav* da xwe 

avîte ser dêlegurê û mecal û mikan û 

delîve* jê birî û qîl di patika wê* û 

çeng li hewkê da cî kir û kete ser 

bêhnê û di gavê da ew çiqçiqî kir û 

hildirând û kete ser cendeka. Bi 

dilekî têr goşt xwar. Piştî bijiqandin 

û xwarina dêlegurê xwe li ser berfê 

gevizand û li ber bayê* qelizand. 

Devê xwe alast û tevizîyên xwe rast 

kir. 

Piştî midehekî dûr û dirêj taze 

şiyabû zikekî têr goşt bixo. Berf 

pêkol dikir û pozê xwe li bin ra 

dikir. Êdî pêşengê guran bibû gurê 

tekane. Tek û tenê mabû. 

Ew êdî berebere hîm dibû, ku tenê 

biçe nêçîrê. Li ber sir û seqemê, li çil 

û çîyan nêçîr dest nediket. Lê ew 

fêre bibû, diçû dev û dorên gundan û 

seyên gundan nêçîr dikir. Lê seyên 

gundan pê hesiyabûn. Gava ku gurî 

nêzîkî bi wan dikir, hemuyan bi hev 

ra hêriş didanê û dikirin zûrezûr. Lê 

gurê tekane çawa heba, ji nav wê 

komê da, ji xwe ra tiştek direvand. 

Tirsa wî ketibû dilê segan da û se 

nediwêrîn ser sîya wî biketana. 

195

یو ب رﻪــﺑ 

ﻪــﻧﰷﻪــﺗ 

ێرﻮــﮔ 

ﺎــﺴ 

ــ[ 

د ﰽﻪــﭬﻪــﺷ 

نادﻮـﺨCﺑ 

ـ ـ ´ یﺮــ 

?ﺑ ﯽـﻤــ.ﻫ 

ـ . تﻪـﮐ 

ێر یﺪـﻮﻧ 

ـﮔ 

. وﻮــﺮﺑ 

ــG 

H© ــﭘ 

ﺖــﺳﻩد 

ێرﻪــﮔV 

و Uرﻪــﺑ 

. وﻮــﺒــﺑ 

اڕﺎـﭬﺎـÄرﻪـ 

ﺑ ــﻬCﺋ 

ــ ۆروﻪـﮔ 

Hـﻟ 

،وﻮـﺑ 

9V ﺎـﭬﻮـﮔﻪـﭬﻮ 

ـﮔ 

. وﻮـﺑﺎـﻣ 

وودرﺎـﺋ 

L یو Hـﮐز 

ارووﺪـﻧﻪـﺗ 

. تﺎـﻫدﻪـﻧ 

Hـﻟ 

. نﺎـﺳ 

ﺎـﻣﯚـﮐ 

ﻩﺮـb 

شﺮـ? 

ـﻫ 

رﺎـ 

رﻪـﻫ 

ﱏﺎـy 

ـ/ ـﺑ 

نوﻮـﺒﺗ 

ـﻪـﮐ 

و نوﻮـﺑﺎـﻴ(ﺳ 

ــ ﻪـ& 

H© ـﭘ 

نﺎـﺳ 

8ادﻮـﺧ 

ب ﻦــ^ڕووز 

ﰽﻪــﯾËـــﻟﻮــﮔ 

Hــﮕــgﻩد 

. 9ﳻوﻮــﺑ 

ێدرﻪـــ® 

ل وﻪـــﺋ 

و ﺖـــﺴـــﺧ 

روﻪـــﮔ 

ێرﻮـــﮔ 

Hـﮐﻩﺪـﻧﻪـ 

رﻪـﺳ 

ل ﺪـﻮﻧ 

ـﮔ 

ﺪـCﯾ 

ـﻪـﺳ 

و ﺖـﺴﺧ 

ـ ﻪـﭬ 

. نوﻮﺑ ڤﻩرﻪﺑ 

یو 


Şevekî dîsan gurê tekane ber bi 

gundekî rê ket. Hîmî bêrî ya bêşivan 

bibû. Berfê û bagerê dest pê kiribû. 

Givegiva bayê bû, lê gewro êh li ber 

çavan ra nedihat. Tendûra zikê wî 

bêy ardû mabû. Bînanî her car hêriş 

bire ser* segan. Lê xudanê segan pê 

hesiyabûn û ketibûn bûsîyê. Dengê 

gulleyekî zûrîn bi gurê gewrî xist û 

ew li erdê vexist û seyêd gundî li ser 

cendekê wî berev bûn. 

196

KURDISH–ENGLISH VOCABULARY 

Abbreviations: adj. = adjective; Ar. = Arabic; ccmp. = circumposition; const. = 

construct case; demon. = demonstrative; dial. var. = dialectal variant; f = feminine; 

impt. = imperative; m = masculine; mil. = military; n.p. = narrative present 

(couched in the present tense; past-tense translational value); obl. = oblique; Pers. = 

Persian; pl = plural; pron. = pronoun; pres. = present; subj. = subjunctive; Syr. Ar. 

= Syrian Arabic; Tk. = Turkish; v.i. = verb intransitive; v.t. = verb transitive (here 

transitive means that the past tense is formed on the ergative model, not that the verb 

necessarily takes a direct object either in Kurdish or in English); voc. = vocative 

a = ya; bi ~ in the opinion of: bi a min 

in my opinion 

abadîn eternal 

aborî economic, financial; f economy; 

~zan economist 

‘aciz helpless, unable to cope (ji with): 

ez ji kêzikan zehf aciz im I am utterly 

incapable of coping with bugs 

Adar f March 

‘adet f custom; ~î ordinary 

aferîde m creature 

aferîn bravo; ~ ji … re good for … 

afirandin v.t. to create 

afîş f poster 

aga aware (li of) 

agadarî f information, announcement; 

awareness 

agah = aga 

agahdarî = agadarî 

agir m (obl. êgir) fire; ~ danîn bi to set 

fire to 

Agirî f Ağrı, in extreme eastern Turkey 

aheng f tune, tone 

ajotin ajo- v.t. to drive (vehicle); to 

pass, last (of time): pir neajotibû ku… 

not much time had passed before…, 

vê bêdangiya han heta sala 1980 ajot 

this silence lasted until the year 1980; 

~ ser to attack 

al 1 f flag, banner 

* 

196 

al 1 red 

ala = al 

al’al tulip 

alandin v.t. to twist 

alastin alês- v.t. to lick 

alaş thatch; ~kirî thatched 

alav f flame 

alayî f troop, regiment 

alet m instrument, tool 

alês- → alastin 

alfabe f alphabet 

‘alim m scholar 

alî 1 m side, part; bi her ~yê ve in every 

direction; dan ~yekî v.t. to put aside, 

to draw to one side; ji ~yekî / ji ~kî 

on the one hand; ji ~yê din on the 

other hand; ji ~yê … ve by (passive 

agent), on the part of 

alî 2 , arî f help; ~kar helping, helpful; 

~karî f help, support; ~karî kirin v.t. 

to help: min alîkariya wî dikir I used 

to help him 

‘alî 3 supreme 

alîkar partisan; ~î kirin v.t. to take 

s.o.’s part, be partisan 

alînegir neutral 

Alman German; ~ya f Germany 

aloz scattered, random 

amade ready; ~ kirin v.t. to make 

ready; xwe ~ kirin f to get oneself

KURDISH-ENGLISH VOCABULARY 

ready 

ambelaj f wrapping, packing 

Amerîka/Amerîqa f America; ~yî 

American 

Amûda f ‘Amūdā, a town in Syria near 

Qāmishlī 

an or; ~ na or not; an…an either…or 

ancax so much 

anîn v.t. (pres. ind. tînim, neg. naynim; 

subj. bînim, neg. subj. neynim) to 

bring 

anîzazî f cleverness 

Anteqye f Antakya, Antioch 

anuha = niha 

ap, apo m paternal uncle 

‘aqil 1 m mind, intelligence 

‘aqil 2 intelligent 

‘aqûbet f end 

ardû m fuel 

arî (dial. var.) = alî 2 

armanc f aim, goal 

armûş m a sheaf of grain 

armûxan m gift 

arnawid Albanian 

arşîv f archive 

artêş f army 

arûk m ceiling 

arxayîn confident 

asê rugged, steep; ~geh f fortification 

asê kirin v.t. to catch 

asêwarî untimely 

asiman, asîman m heaven; ~î heavenly 

asîmîlasiyon f assimilation 

asîmîle assimilated 

aso f horizon 

asteng m difficult road, rough terrain, 

obstacle 

asin m (dial. var.) = hesin 

‘aşiq in love; ~ê … bûn to be in love 

with 

aşitî f peace, truce; ease, comfort 

aşî = aşitî 

‘atifî emotional 

av f water; ~ û hewa f climate 

197 

ava 1 built up, prosperous, developed; ~ 

kirin v.t. to develop; ~ker m developer, 

founder 

ava 2 çûn v.i. to set (of the sun) 

avahî f building, edifice 

avayî = avahî 

avdayî tempered (steel) 

avêj- → avêtin 

avêş f balm 

avêtin avêj- v.t. to throw, throw away, 

throw out; lay (foundation); ~a ji text 

de dethronement; dest ~ … to touch 

s.th. 

awa f manner, means; bi ~yekî somehow; 

bi wî ~yî by this means; bi 

hemû ~yî by all/any means 

awaz m voice, sound, singing 

awir f glance, backward look 

awur (dial. var.) = awir 

ax 1 sigh, ouch; ~ avêtin v.t. to say ouch 

ax 2 f land, earth, dirt; ~a welat homeland; 

~a Sûriyê the land of Syria 

axa m (obl axê) agha, feudal lord, master 

axaftin axiv- v.i. to speak 

axar ??? 

axil corral 

axiftin (dial. var.) = axaftin 

axiret f the other world: mirovê axiretê 

an other-worldly person 

axîn v.i. to cry, to cry out 

axpîne f patch of ground, field 

AY = Ameriqayê Yekbûyî USA 

azad free; ~ kirin v.t. to set free; ~î f 

liberty 

azar f anguish; ~ dan v.t. to torment, 

vex 

azman m sky 

b- → birin, bûn 

ba 1 m (obl bê) wind 

ba 2 m turn 

ba 3 (prep.) with, in front of, in the presence 

of; li ~ with, chez

a 4 m rheumatism; ~wî rheumatic 

babet f regard: di vê babetê de in this 

regard 

babo daddy 

ba-dan v.t. to turn, twist, wring 

badayî turned, twisted 

bager f snowstorm 

bahar = bihar 

bahlif f pillow 

bajar m (obl bajêr) city; ~î m merchant, 

citified; ~van citizen, city dweller; 

~vanî urban: jiyana bajarvaniyê urban 

life 

Baku f Baku 

bakurofe f gust of wind 

bakûr m north 

bal 1 f wing, arm 

bal 2 f attention, mind, thought; ~ kişandin 

to attract the attention: wêneyên 

min bala rojname û hunermendan 

kişandin my pictures attracted the 

attention of newspapers and artists; 

~dar attentive, discerning; ~drêj patient, 

careful; ~fireh patient, calm; 

~kêş attractive, interesting 

balaxane f balcony 

balefir m airplane; ~geh airport 

balgî m pillow 

balîf = bahlîf 

ban m roof 

ban ban kirin v.t. to shout, to yell 

bandev f summit 

bandor f influence 

bang f call, cry; ~ dan v.t. to give out a 

cry, to herald; ~ kirin v.t. to shout 

banz = baz 

bar m load; ~ bûn to be loaded; to bear 

up: çavên wan bar nebûbû they 

hadn’t been able to bear the sight; ~ 

kirin v.t. to load up, move (household); 

~kêş m porter 

baran f rain; ~din v.t. to rain down 

bare: di ~ya … de (prep.) about, concerning 


198 

barîk slender, thin 

barîn/~iyan v.i. to rain down 

bask m arm, wing: baskê çepê partiya 

sosyal-demokrat the leftist wing of 

the Social-Democrat Party; ~ên xwe 

li hev xistin to flap one’s wings 

baş good; ~ kirin v.t. to improve; 

~kirin f improvement 

başok(e) falcon 

başûr m south 

bav m (voc. bavo) father; ~îtî f fatherhood, 

paternality 

bawer believing: ez ~ im ku… I believe 

that …; ~ kirin v.t. to believe: gelek 

kes bawer dikin ku… many people believe 

that…; ~î f belief, trust; ~mend 

m believer 

bawî 1 m father 

bawî 2 → ba 4 

bawîşk f yawn 

baxçe m garden, yard 

baz jump, leap; ~ dan v.t. to dance; to 

run away in fear, to flee in haste 

bazar f market; ~a reş black market 

beden m body 

bedew beautiful, splendid 

bedyûm ill-omened 

befr f (dial. var.) = berf 

behr f sea 

behs f discussion; ~kirin v.t. to discuss 

bejin f height, stature; ~bilind tall; ~ û 

bala tall stature 

bel straight; ~ kirin v.t. to straighten, 

prick up (ears, &c.) 

bela f catastrophe 

belaş for free, gratis 

belav widespread, scattered; ~ bûn v.i. 

to be scattered; ~ kirin v.t. to spread, 

broadcast, disseminate; ~ok f publication 

belayê nav … bûn v.i. to spread out 

through 

belediye f municipality 

belek speckled, spotted


belekî f water spring 

belengaz poor, destitute; ~î f poverty, 

destitution 

bélê yes 

belg m leaf 

belgih m suit, clothing; ~ girtin v.t. to 

garb oneself 

belkî maybe, perhaps 

ben = bend 

bend f bond; li ~a for the sake of, 

chained to, waiting for: divê em êdî li 

benda sibehê ranewestin we shouldn’t 

stand around waiting for tomorrow; 

~ kirin v.t. to fetter, arrest; man 

di ~a to wait for 

benderuh creature 

bendewar bûn bi to love, be in love 


benzîn f gasoline 

beq m frog 

ber 1 m breast, fore; ber-dan see alphabetically; 

~ bi hev hatin v.i. to cooperate; 

~ê (ve) (adv.) before; ~î ku 

(conj.) before; ji ~ kirin v.t. to memorize; 

ji ~ jmartin v.t. to reel off from 

memory; ji ~ ku because (conj.); ji ~ 

… ve (ccmp.) before; ji ~ zanîn v.t. 

to memorize; li ~ (prep.) before, on 

account of; li ~ (+ inf.) on the verge 

of: ew hêviya ku li ber geşbûnê bû 

çilmisî that hope, which was on the 

verge of blossoming, withered; 

wek(e) ~ê as before 

ber 2 m yield, fruit; ~ wergirtin ji to derive 

a yield from 

beramber equal, equivalent; ~î f equality; 

~î … kirin v.t. to compare to: wî 

ew beramberî Anton Çexov dikir he 

used to compare him to Anton Chekhov 

beran m ram 

ber-anîn (ber-în) v.t. to imagine 

berate f carcass 

berban m ceiling 

199 

berberî f comparison 

berbêjî f prediction 

berbiçav conspicuous 

berbihevhatin f cooperation 

berbînî f imaginary image, vision 

bercênîk ??? 

berçav visible, clear, before the eyes; ~ 

anin v.t. to pay attention 

ber-dan v.t. to release, let go; to put on 

(clothes); to close, stop, give up: dev 

~ ji to close the mouth to, stop, give 

up; ~ ser to direct toward; tiving ~ to 

fire a rifle at: xulamê wî ew da ber 

tifingê his servant fired the rifle at 

him; xwe ~ ser to turn oneself toward, 

direct oneself to 

berdest servant 

berdewam continual(ly), constant(ly); ~ 

kirin v.t. to continue 

berdêl f equivalent; ji ~a instead of 

berdêlk = berdêl; bi ~ equivalent in 

value 

berebere more and more, ever more; 

gradually, little by little 

bereket m blessing; bi ~ luckily 

berev = berhev 

berf f snow 

berferih spacious; ~ kirin v.t. to open, 

initiate 

bergeh f view, vista 

berhem m product, literary work; ~bar 

productive 

berhev gathered, collected; ~ kirin v.t. 

to prepare, gather; xwe ~ kirin v.t. to 

pull oneself together 

berhevok f collection 

berik f bullet 

beriqîn v.i. to glisten 

berizîn bi v.i. to fight with, do battle 


berî f pocket 

berîde perplexed, lost 

berîk f pocket 

ber-ketin v.i. to feel sad

ermil f load 

bername f program 

beroş f pot, pan 

berovajî to the contrary 

berpêş kirin v.t. to suggest, to propose 

berpirsiyar responsible; m manager; ~î 

f responsibility, management 

berq f lightning 

bersîv f answer, reply; ~ dan bi to reply 

to, answer; ~a … dan to satisfy the 

needs of; ~andin v.t. to respond, 

reply 

berten f trousers 

bervajî f opposite side; ji ~yê contrariwise, 

conversely 

bervê prep. toward 

berwar m slope 

berx lamb 

berxwedan f resistance 

bes much, many a; enough 

best f plain 

best m joy, glee, relish 

beş m part; ~dar participant; ~dar bûn 

v.i. to take part, participate 

beşavend f rhyme 

beşer f flesh 

betalî f unemployment, uselessness, 

idleness 

bexçe = baxçe 

Bexda f Baghdad 

bext m luck; ~iyar fortunate, happy; 

~iyarî f good fortune, happiness; bê~ 

unfortunate 

beybûn f camomile 

bez 1 f speed: bi lez û ~ quickly, with all 

speed; bayê ~ê the racing wind; ~în 

bez- v.i. to run 

bez 2 m kind, sort 

beza fast-running, galloping 

bezir lost 

bê 1 → ba 

bê- 2 (prefix) without; see compounds alphabetically 

bêaqil stupid 


200 

bêbawer disbelieving, unsure; ~î f disbelief 

bêbest uncontrollable 

bêbext unlucky, unfortunate; ~î f unluckiness, 

misfortune 

bêçare helpless, poor; ~tî f helplessness 

bêçine useless 

bêçiqasî inordinately 

bêdar treeless, barren 

bêdeng silent; ~î f silence, obscurity 

bêdil halfhearted, unwilling 

bêfedî lack of embarrassment 

bêgav impossible, helpless 

bêgoşt skinny 

bêguman doubtless(ly) 

bêhamd reluctantly, unwillingly 

bêhawe unparalleled, extraordinary 

bêhay unconscious, unaware; dinyayê ~ 

the subconscious world 

bêhejiyan û livat without movement or 

motion 

bêhejmar innumerable 

bêhempa unparalleled, peerless 

bêhêvî without hope, in despair; ~ kirin 

v.t. to make s.o. despair 

bêhêzî f weakness, debility 

bêhişiyarî without feeling, numb 

bêhn 1 f breath; ~a min teng bû I was 

bored; ~a xwe teng kirin to bore oneself, 

let oneself get bored; ~a … 

çikandin v.t. to suffocate; ~tengî f 

boredom 

bêhn 2 f smell, odor; ~ berdan to leave 

an odor behind; ~ dan to give off an 

odor; ketin ser ~ê to pick up a scent; 

~çikîn dry-smelling 

bêhtengî = bêhntengî 

bêî prep. without; ~ ku (conj., + subj.) 

without: îro jî bêî ku mirov tu zehmetiyan 

bikişîne, mirov bi hêsanî ji wan 

tê digihê even today one easily understands 

them without going to any 

trouble 

bêîmkanî f impossibility


bêj- → gotin 

bêje f word: ~ bi ~ word by word; ~r 

speaker 

bêjing f sieve 

bêkar unemployed; ~î f unemployment 

bêkes lonely, alone, unprotected 

bê li prep. without 

bêmane fearful, dreadful 

bêmecalî f lack of opportunity 

bêminet relentless(ly) 

bênamus dishonorable 

bênav nameless, unnamed 

bênavbirî incessant 

bênihtin v.i. to freeze 

bênîşan spotless 

bêpar deprived 

bêpejnî f tranquility 

bêpîvan immeasurable 

bêr. See xêr. 

bêrî f longing; ~ kirin v.t. to long for, 

miss 

bêrik = bêrîk 

bêrîk f pocket; wek hundirê bêrika 

şalê xwe nasîn to know something 

“like the back of one’s hand” 

Bêrûd f Beirut 

bêsedem without reason, unprovoked 

bê serûbin endless 

bêşerm shameless; ~î f shamelessness 

bêşik doubtless 

bêtar storm 

bêtaw impatient, restless 

bêtir more 

bêtîn powerless, weak 

bêvil, bêvîl f nose, nostril 

bêxanî homeless 

bê xayî limitless 

bêxeber unaware (ji of); ji her derî ~ 

totally oblivious 

bêxew sleepless, suffering from insomnia; 

~î f sleeplessness, lack of sleep 

bêxudan = bêxwedî 

bêxweda godless, damned 

bêxwedî godless, ownerless, orphaned, 

201 

poor, lonely 

bêyî = bêî 

bêzarî f nuisance, headache 

bêzaro childless 

bi- subjunctive prefix 

bi … re (ccmp.; bi + wî/wê > pê) by, 

with, upon: bi tirên re by train; bi min 

re with me; bi bihîstina deng re upon 

hearing the sound 

bi … ve (ccmp.; bi + wî/wê > pê) 

through, up to: ji wê rojê pê ve from 

that day to this 

bi- subjunctive verbal prefix 

biaqil intelligent, smart; ~î f intelligence 

biçûk little; ~anî f childhood, youth 

bidardakirin → dar 

biha bûn v.i. to be valuable 

bihar f spring, springtime; ~î pertaining 

to spring 

bihin = bêhn; bi ~ with odor, with fragrance; 

~dar fragrant 

bihişmet magnificent 

bihişt f paradise; ~în paradisiacal, heavenly 

bihîstin bihîs-/bihîz- v.t. to hear, listen 

bihn = bêhn 1 

bihorîn v.i. to pass 

bihostin v.t. ??? 

bihuk insect 

bihurandîn bihurîn- v.t. to spend 

(time): ew zaroktiya xwe li Kurdistana 

Bakûr bihurandiye he spent his 

childhood in North Kurdistan 

bihurtin bihur- v.i. to pass, be spent 

bihuşt f span. See also bihişt. 

bihûr- = bihurbijarte 

choice, select 

bijartin bijêr- v.t. to choose 

bijiqandin v.t. to tear to shreds 

bijîjk m physician 

bijîn lively 

bijîv f sustenance 

bikaranîn → kar 

bikêr useful

íla (+ subj.) let: çi dibe bila bibe whatever 

happens, let it happen 

bilbil nightingale 

bilez quick, hasty 

bilind high; ~ kirin v.t. to raise, to 

elevate; ~cih m height, high place 

biliyan v.i. to arise (sound) 

bilî other than, aside from; ~ ji ditto 

bilûr f shepherd’s pipe, flute 

bin m bottom; di ~ under; ~dest underling, 

oppressed; ~geh m foundation, 

basis; ~gehê … avetin to lay the 

foundation of …; ~gehîn basic; ~xet f 

south of the Turkish border, i.e. Syria 

and Iraq 

binûr luminous 

bipêşdexistin f advancement, improvement 

biqedr worthwhile, valuable 

bir m part 

bira 1 m (obl. pl biran) brother 

bira 2 = bila 

bira 3 really 

birc f tower 

birçî hungry; ~n f hunger; ~tî f hunger 

birêvebir m leader 

birh m eyebrow 

birin b- v.t. to carry, take; ~ jêr to 

bring/take down/away; ~ jor to bring/ 

take up 

birisqîn v.i. to sparkle, shimmer 

birîn 1 f wound; ~ kirin v.t. to wound; 

~dar m wounded 

birîn 2 = birrîn 

birrîn v.t. to cut, to cross: wî sînor birrî 

he crossed the border 

birsî hungry 

birsîn f hunger 

birûsk f lightning; ~e f telegram 

biryar f decision; ~ dan v.t. to decide 

biserketin f success 

bişkul m goat and sheep droppings 

biv m buzz 

bivê nevê willy-nilly, like it or not 


202 

bivir m ax 

biwa (alternative past conditional of 

bûn) = bûya 

bixêrhatinî dan v.t. to welcome 

bixwe by oneself, personally 

biyanî m foreign(er), stranger, alien; 

~stan f any foreign place, “foreign 

parts”; ~tî f strangeness, alienation: 

jiyana biyanîtiyê life of alienation 

bizin f goat 

bizir m seed 

bizivîn v.i. to budge 

bîhin = bêhn 

bîn = bêhn 

bîn- → dîtin, anîn 

bîna (dial. var.) = mîna 

bînahî f sight 

bînanî prep. like 

bînber m sight 

bîr 1 f memory; bi ~ anîn v.t. to remember: 

baş bîne bîra xwe ku… remember 

well that…; ~a … birin to take into 

consideration; ~ hatin v.i. to remember: 

tê bîra min I remember; ji ~(a) 

kirin v.t. to forget; ~anîn f memory, 

reminiscence 

bîr 2 f well 

bîranî f memory 

bîst 1 twenty; ~salî twenty-year-old 

bîst 2 f moment, a short period of time: 

bîstek neborî it didn’t take long before 

bîstin bîs- v.t. to hear 

bîşeng f weeping willow 

bîz- = bihîz → bihîstin 

bîzbîzî matted 

bo (prep.) for; (conj.) so that, in order 

that 

boç f tail 

boçik f tail 

bombe f bomb; ~yên destan hand 

grenades 

bona prep. for: ~ vê yekê for this reason 

borandin v.t. to spend (time), make


(time) pass 

borî f pipe 

borîn v.i. to last, pass (time): çend meh 

naborin not many months passed 

(n.p.); v.t. to excuse: min bibore excuse 

me 

bostan m garden 

boş wide, widespread, abundant 

boxçe f bundle 

braştî roasted 

brûsk = birûsk 

buhar = bihar 

buhirîn v.t. to take away, clear off 

buhurandin buhurîn- v.t. to spend 

(time); ~în v.i. to pass, pass away 

buhurtin buhur- v.i. to pass, pass 

away, go out 

buhurî last, past: sala ~ last year 

bulbul nightingale 

bûk f bride, daughter-in-law; ~anî f 

wedding 

bûn b- v.i. to be, become 

bûsî f ambush 

bûyer f incident, event 

bûz ice 

BZ = berê zayînê B.C. 

ca (used with imperatives): ~ were come 

on!; ca bifikire ku just think what it 

would be like if … 

cam f glass 

camêr courageous, gallant, gentlemanly 

casûs m spy 

car f time; ~ ~an often, many times; 

~din again, once again; ~inan from 

time to time; ~kê = carekê once; ~na 

sometimes 

cax protective fencing 

cazîbedar interesting 

cebhe f front (mil.) 

ceger f liver (poetic); ~ şîrîn darling, 

beloved 

cejin f celebration, festival 

celeb m sort, kind: du celeb kes hene: 

203 

yên baş û yên nebaş there are two 

kinds of people, good and evil 

celx m/f slit, crack 

cem m group; side; a large basket; li ~ 

beside, with: li cem wan beside them, 

with them 

cendek m body, corpse 

ceng f battle 

cerg f liver 

ceribandin v.t. to try, test 

cewr m pup; ~ik m puppy 

ceza f fine, penalty; ~ wergirtin v.t. to 

receive a penalty, to be fined 

cidî serious 

cigar(e) f cigarette 

cih m place; pl bed; ~ bi ~ from place to 

place; ~ girtin v.t. to take place; ~ 

kirin v.t. to put, place; ~ li xwe xweş 

kirin v.t. to make oneself comfortable; 

~ê … girtin v.t. to take the place 

of; ~ê local; ~ê ~ê various, sundry; 

~gir occupant; bi ~ anîn to bring 

about, bring to fruition; bi ~ bûn li to 

settle in, take up residence in; di nav 

~an de in bed 

cihan f the world 

cil m clothing; ~ û berg (pl) clothes 

cin djinn, demon; ~anlêxistî possessed 

by demons 

cinewir monster 

cirecir f talk, chit-chat 

civandin civîn- v.t. to move, set in 

motion 

civak society; community; ~î social, 

societal; ~nas sociologist; ~nasî f 

sociology 

civat f society, group 

civîn v.i. to move; ~în f movement 

ciwan young, beautiful; ~tî f youth 

cixar(e) (dial. var.) = cigar 

cixiz kirin v.t. to mark, to leave marks 

in 

cî = cih 

cîhan f world

cîhêlkirin f surveillance 

cîran neighbor 

cografî geographical 

col m pack (of wolves, &c.) 

core core various 

coş enthusiasm, excited 

cot 1 m pair 

cot 2 m plow; ~kârî f agriculture 

cube m robe 

cumhûriyet f republic 

cunta f junta 

cure cure (dial. var.) = core core 

curet kirin v.t. to dare 

cûda separate; ~ kirin v.t. to separate 

cûm bûn v.i. to be obscured 

ç- → çûn 

çak good 

çakêt m jacket 

çalak active; ~î f activity 

çand f culture; ~î cultural 

çandin çîn- v.t. to plant 

çap f printing; ~ kirin v.t. to print, 

publish; ~emanî f printed matter, the 

press; ne~kirî unpublished; ~xane f 

printshop 

çar four 

çarçove f framework 

çare f remedy; bê~ helpless, poor; ~nûs 

f remedy; bi ~nûsa … ve in the interests 

of; ~ser f solution; ~ser kirin 

v.t. to solve, resolve 

çarmergî cross-legged 

çarşef, çarşev f sheet, woman’s covering; 

~ kişandin v.t. to put a sheet 

(on a bed); ~ li xwe kirin v.t. to put 

on a veil, cover oneself 

çav m eye; ~ girtin v.t. to close the eyes; 

~erênî f expectation; ~ên … xistin 

v.t. to attract the attention of; bi ~ekî 

nebaş nêrîn to have a low opinion of; 

~êş f eye ailment; ~kanî f source, 

wellspring; ~şin blue-eyed 

çavnihêrî bûn v.i. to expect, to look 


204 

expectantly 

çawa(n) how?: çawan bibe bila bibe be 

that as it may; ~ heba somehow or 

other; ~ ku as; çawahî f quality 

çax f time: wê çaxê at that time 

çay f tea; ~dan f teapot; ~xane f teahouse 

çe = çê 

çefî = kefî 

çek f weapon; ~dar armed 

çeleng cute, attractive, good-looking 

çem m river 

çen f armpit 

çend (following word construed as pl.) 

how many?; several: di çend cihan de 

in several places; çend hevalên min 

several of my friends; ~ik û çend (+ 

sing.) several: çendik û çend roj e… 

it’s been several days since…; û ~ - 

odd: bi pêncih û çend salên xwe ve in 

his fifty-odd years; ~ê for a while 

çeng f claw; ~ê li … de cih kirin v.t. to 

sink the claw into 

çengel m hook 

çeng kirin v.t. to throw, hurl 

çente m suitcase 

çep left; wrong: ew min çep fahm dike 

he misunderstands me 

çeper f shield, barricade 

çepik xistin li v.t. to applaud for 

çer what? 

çer ku (conj.) as soon as 

çerçî m peddler 

çerkez Circassian 

çerm m skin, leather; ~în leathern 

çerx f wheel 

çetel m fork, forked 

çewsandin v.t. to exploit 

çewt crooked, awry, wrong 

çê right, okay; ~-bûn v.i. to be born; to 

be right: çê nabe tu wisa bikî it’s not 

right for you to act thus; çê dibe ku ez 

biçim? is it okay for me to go?; ~kirin 

v.t. to give birth to, to make, fix,


repair, keep: wî çê dikine binê zindanê 

they keep him in the dungeon, 

min di serê xwe e plana ku … çêdikir 

I was making a plan in my head to … 

çêlik the young of any animal, puppy, 

kitten, cub, etc. 

çêl f subject, topic; ~î kirin v.t. to talk 

about 

çêre f grazing, pasturage 

çêrîn v.i. to graze 

çêtir better 

çi 1 what?; ~ bigire practically speaking, 

pretty much 

çi 2 no; ~ tiştî nothing 

çiçek = çîçek 

çiftexas m cotton batiste 

çik exhausted; ~ bûn v.i. to become exhausted, 

to sink down (into snow) 

çikandin v.t. to drip; to plant (tree); to 

push s.th. in as far as it will go 

çikîn v.t. to plant; to crackle; to dry up 

(mother’s milk): şîrê berê wê çikî her 

breast milk dried up 

çiko, çiku because 

çil 1 forty 

çil 2 greedy 

çil 3 only in çil û çiya hills and mountains 

çile f the coldest period of winter; ~ya 

paşîn January; ~ya pêşîn December 

çilmisandin v.t. to make wither 

çilmîsîn v.i. to wither 

çilvilîn = çilwilîn 

çilwilîn v.i. to gleam 

çima why? 

çimkî because 

çiqas how much 

çiqçiqî kirin v.t. to rip to shreds 

çir, çira why? 

çira f lamp, stove 

çirandin çirîn- v.t. to tear, tear up 

çirav f muck 

çire why 

çiriya paşê/paşîn f November 

205 

çiriya pêşê/pêşîn f October 

çirisîn = çirûsîn 

çirûsîn v.i. to sparkle, shine, glow 

çirûsk f spark 

çiv trick, game; ~ dan xwe v.t. to zigzag 

çivanok f a formula used in storytelling 

çivik, çivîk bird, sparrow 

çiwal m sack 

çiya m mountain; ~yî mountaineer, hillbilly 

çîçek f flower 

çîl bright 

çîmen m grassy meadow 

çîp f calf (of the leg) 

çîrîn v.i. to creak 

çîrok f story; ~van storyteller 

çîya = çiya 

çîzçîzik f buzz 

ço m stick 

çog = çok 2 

çok 1 m stream 

çok 2 f knee 

çol f desert, wilderness 

çong = çok 2 

çûçik f bird 

çûk f bird 

çûn ç- (subj. stem ç-/her-) v.i. to go 

çûr a type of sheep 

çûyîn v.i. to go 

da 1 a dialectal variant of de 1 

da 2 a preverb that forms compounds, 

generally indicating ‘down’ 

da-anîn v.t. to set down, establish: Mam 

Reşîd satil danî û li dora xwe mêze 

kir Uncle Rashid set the bucket down 

and looked around himself; ~ li xwe 

(+ subj.) to lower oneself, deign, 

bring oneself to do s.th.: gelek ji wan 

jî li xwe danaynin bi vî zimanê xweş û 

şêrîn bipeyivin many of them can’t 

even bring themselves to speak this 

nice, sweet language 

da-avêtin v.t. to put together, throw

together 

da-çikandin v.t. to set up, plant (tree, 

flag, &c.) 

dad f justice; ~geh f court; ~gêr m judge 

da-dan v.t. to place, put in, install; to 

light (fire) 

da-gerandin v.t. to turn, send back 

dagirker m occupier 

da-girtin v.t. to occupy, take over, to 

take down; guhên xwe ~ v.t. to prick 

up one’s ears 

dagirtî well-built 

dagîr kirin v.t. to occupy 

dahl f grove 

dahn m season, period of time 

da-hûrandin v.t. to research, investigate 

daîre f office 

da-ketin v.i. to fall down, come down, 

swoop down, subside; to be lowered 

(gaze); ~ bi to take up, involve oneself 


da ku (+ subj.) in order that 

da-kutan v.t. to shake 

da-liqandin v.t. to string up, hang 

da-liqiyan v.i. to hang, dangle 

da-mezran v.i. to be set up, established; 

~din da-mezrîn- v.t. to set up, establish 

dan 1 = dahn 

dan 2 d- v.t. to give 

da-nan da-nê- v.t. to lay, put down 

da-niştin da-niş- v.i. to sit down, alight 

danîn = da-anîn 

danûstendin f transaction, exchange; 

relation 

da-qurtandin qurtên- v.t. to swallow 

dar f tree, stick, gallows; bi ~ ve kirin 

v.t. to hang; bi ~ da-kirin v.t. to 

hang; ~istan f forest 

dar m wood 

darbe f blow; ~ xwarin v.t. to suffer a 

blow 

darik m stick 

darîn wooden 


206 

davêtin = da-avêtin 

da‘we f legal case 

da‘wet f festive occasion 

dawî f end; ~ anîn v.t. to put an end to; 

~ hatin v.i. to end, come to an end; 

~n (adj) last, final 

dax f brand; sorrow 

da-xistin v.t. to take down: polîsan 

tabeleya me daxist the police took 

down our sign 

daxwaz f request; ~ kirin v.t. to request, 

beseech; ~î f desire 

dayik m mother; ji ~ê bûn v.i. to be 

born; ~tî f motherhood, maternity 

dayin = dan 

dayîn = dan 

de 1 postposition forms the second part 

of a number of circumpositions, generally 

indicating stationary position in 

or at; see the prepositional element 

de 2 (precedes an imperative): de were 

come on! 

defter f register, roll, notebook 

deh ten 

dehl f valley; orchard 

dehol f drum 

dek f trick 

delal dear, beloved 

delîve f opportunity, occasion 

dem 1 

f time, season; ~a ku (conj.) 

when; ~dirêj long-term; ~kurt shortterm; 

~ û dewran f olden times 

dem 2 steeped; ~ girtin to steep (of tea) 

demançe f pistol 

deng m voice, sound, noise; ~bêj m 

singer 

dengiz sea 

depdepe wooden 

deq 1 f part, region, place: di vê deqê de 

in this place 

deq 2 m tattoo; ~ bi ~ exactly alike 

deqe = deqîqe 

deqîqe f minute 

der 1 f place; ~ek(ê) somewhere; ev ~


here; li vê ~ê here; li ku ~ê where? 

der 2 outside; ~eke foreign: welatên 

dereke foreign countries 

der 3 f door 

der-anîn v.t. to take out 

derb f blow 

derbas passing, passsage; ~ bûn v.i. to 

pass, to pass by (ji); ~ kirin v.t. to 

spend (time); ~î hundur bûn to enter 

derbaz = derbas 

derbeder bûn v.i. to be driven from 

pillar to post 

der-bûn di to burst out on 

derd m pain, trouble: her yekî derdekî 

wan hebû everyone had some trouble 

derece f degree: di çi dereceyê de to 

what degree? 

dereng late, long time; ~ man v.i. to lag 

behind, be late 

derewîn lying, false 

derêxistin = derxistin 

derfend f opportunity 

derheq: di ~(ê) … de about, concerning 

deriya = derya 

derizî cracked 

derî 1 m door; ~yê xwe girtin li ber to 

close one’s door to; li ~ dan v.t. to 

knock at a door; ~ girtin v.t. to shut a 

door; ~ li ser xwe girtin to shut oneself 

up 

derî 2 (prep) outside of 

der-ketin v.i. to go in/out, to turn out to 

be; ~ li dijî … v.i. to oppose; ji gîra 

… ~ to fail to catch 

derman m (obl dermên) remedy, treatment, 

medicine; ~geh pharmacy; ~ 

kirin v.t. to treat 

derpê m underpants; longjohns 

ders f lesson; ~ dan v.t. to give lessons 

der û dor environs; ~a (prep.) around 

derve outside; ~karî external: wezîrê 

dervekarî minister of foreign affairs; 

~yî (prep.) outside of: derveyî welêt 

outside of the country; (adj.) foreign; 

207 

ji ~ from outside 

der-xistin v.t. to bring out (publication), 

to issue (an order), to cast out; ji hev 

~ to to tell apart, to discern 

der-xwendin -xwîn- v.t. to take to task 

derya f sea; ~ya Sipî the Mediterranean 

Sea 

derzî f crack, split; see also şûjin û 

derzî 

dest 1 m hand; ~ bi ~ continuously; ~ 

bûn ji to lose, to be left without: 

destên me ji te bûne we have been left 

without you; ~ dan hevdu v.t. to join 

hands; ~ kêşan ji v.t. to let go of; ~ 

kirin bi (+ inf.) v.t. to start; ~ê xwe 

kişandin ji to give up, abandon; bi ~ 

xistin to attain, obtain; di ~ên … for 

… to do: di destên min de bi tenê 

razan mabû the only thing I could do 

was go to sleep; ji ~ kirin v.t. to lose; 

ji bin destê … by, by means of …; 

xwe avêtin ~ û lingên kesekî to 

throw oneself at someone’s feet, to 

beg; xwe dan ~ to let oneself be captured 

dest 2 f group, set 

destan f story 

destbirak m blood brother 

deste f group, set 

destenan loaf of bread 

destik m oar 

destmal f handkerchief 

destpêk f beginning 

destteng poor 

destûr f order, command; ~a ziman 

grammar 

destvala empty-handed 

destve-înan v.t. to catch 

deşt f plain 

dev m mouth; entrance; ~ berdan ji to 

leave, to give up, to stop: te dev ji 

kêşana cixarê berdaye? have you 

stopped smoking cigarettes?; dev ji 

min berde, ez bêxew im leave me

alone—I’m sleepy; ~ di … da cî 

kirin to bite down on; (li) ~ (û) dora 

prep. all around 

devendeştî f brush, brambles 

deverû face down 

devî f bush 

devken f smile 

devkî oral: edebiyata devkî oral literature 

devojenî hev bûn li ser to squabble 

with each other over 

devok f accent 

dewam kirin v.t. to continue 

dewar m domestic animal, cattle 

dewir = dewr; f circle; ~ dan v.t. to 

circle 

dewlemend rich, wealthy 

dewlet f state: ~a Frensayê the state of 

France 

dewr f age, time, epoch; role; ~ leyistin 

to play a role; ~an f age, time 

dews f place, spot, trace 

dexisîn v.i. to be jealous (ji of) 

deyn m debt; ~ dan to pay a debt; ~dar 

indebted; ~ê indebted to 

dê 1 f (const diya) mother 

dê 2 future auxiliary + subj. for future 

tense 

dê 3 3rd-person sing. present indicative 

of hatin 

dêl 1 f tail 

dêl 2 f female animal; ~egur f female 

wolf; ~ik f female wolf or dog, bitch 

dêrîn ancient, of long standing 

dêv 1 m demon 

dêv 2 = dev 

dêw = dêv 1 

di … de ccmp. in: di salên 70’î de in the 

’70s; di destên min de in my hands 

di … re ccmp. by, via, upon: bi bihîstina 

deng re upon hearing the noise; 

av di tifingên wan re dihate xwar 

water ran down their rifles 

di … ve ccmp. through 


208 

dí- habitual and progressive verbal 

prefix 

dia = dua 

di bareya … de ccmp. about, concerning 

dibistan f school: dibistana destpêk elementary 

school 

Dicle f the Tigris River 

didan m tooth 

didu two; ~yan second 

difin nostril 

digel with; ~ ku although 

dihanî = dianî (see anîn) 

dijî, li (prep.) against 

dijmin m enemy; ~atî f enmity 

dijûn kirin v.t. to curse 

dijwar difficult; ~î f difficulty 

dikan f shop 

dike nake no matter what s/he did 

dil m heart; hope: min dil heye (+ subj.) 

I hope to; ~ girtin bi to be offended 

by: bi çûyîna min ya hotêlê dilê xwe 

girtin they were offended by my 

going to a hotel; ~ şewitîn bi to feel 

sorry for: dilê midûr bi vî xortê 

çeleng û evîndarê xwendinê dişewite 

the principal feels sorry for this attractive 

young man so avid to study; 

~êşî f heartache; ~germ warm, hearty, 

kind; ~geş happy; ~nexweş sorry, 

upset, ill at ease; ~pak pure of heart; 

~qayim confident; ~qayimî f confidence; 

~soz sympathetic; ~şa happy, 

glad; ~şewat heart-rending; ~şikestî f 

disappointment; ~şikestî kirin v.t. to 

disappoint, to dishearten; ~tengî f 

sadness, loneliness; ~xwaz fond of; 

bêî ~ê against the wishes of; ne bi ~ê 

min bû it did not appeal to me 

dilêr intrepid 

dilnîya assured, confident 

dilop m drop 

dilovan kind, affectionate, dear; ~î f 

affection; death (euphemism): berî


dilovaniya nivîskarê dilovan bi salekê 

a year before the dear writer passed 

away 

diltezîn ??? 

din other 

di nav … de ccmp. in the midst of: di 

nav wî erdî de in the midst of that 

land 

dinê = dinyayê (see dinya) 

dinya f (obl. dinyayê, dinê) the world, 

the weather: dinya pirr sar bû the 

weather was very cold; bi ~yê hatin 

v.i. to be born; ~dîtî worldly, sophisticated 

diran (dial. var.) = didan 

dirb track, path 

dirêj long, lengthy; ~ ajotin to last a 

long time; ~ kirin to lengthen; ~î f 

length; ~î … kirin to hand to …; 

dest ~ … kirin to stretch the hand out 

to 

diriyan v.i. to be ripped 

divabû, diviyabû (impersonal + pres. 

subj.) had to: diviyabû ku tiştekî bikin 

they had to do something; (impersonal 

+ past cond.) ought to have …, was 

supposed to have …, would have to 

…: diviyabû Sovyet ji Îranê derketa 

the Soviet ought to (was supposed to) 

have withdrawn from Iran, divabû ku 

ew kêzik bihata kuştin that bug would 

have to be killed 

divê (impersonal + pres. subj.) ought to 

dixan f smoke 

diyar clear; ~î f clarity 

diyarî f gift 

Diyarbekir f Diyarbekir 

diz m thief 

dizî secret, concealed; bi ~ secretly, 

stealthily; ~tî f secret 

dî other; yê ~ the other one 

dîl m prisoner; ~ girtin v.t. to take prisoner; 

~î f imprisonment 

dîlan f dance, dancing 

209 

dîmen f view, sight, aspect 

dîn 1 m religion; ~itî f religiosity; ~î, 

~dar religious; ~perwer religious 

dîn 2 crazy, mad; ~ bûn li ser to go crazy 

over; ~ kirin to drive s.o. crazy; ~ik 

slightly crazy, “screw loose”; ~itî f 

madness 

dîn 3 f gaze, attention 

dîrok f story, history; ~î historical 

dîsa(n) again, (+ neg) still…not 

dîtin bîn- v.t. to see 

dîwan f reception room; collected works 

of a poet; ~çe f (obl ~çê) small reception 

room 

dîwar f (obl dîwêr) wall 

dîz knee 

dîzik f pan 

do = dû 

dol valley 

dom kirin v.t. to continue 

doman v.i. to continue 

domandin domîn- v.t. to continue 

dor 1 f environs; li ~a (prep.) around; 

~hêl f environs, parts, region; ~a … 

girtin v.t. to surround 

dor 2 m turn; ~alî f circumference 

dorandor m circumference; li ~ê (prep.) 

all around 

dost friend; ~ane friendly; ~ayetî f 

friendship 

doş- → dotin 

doşab m/f grape molasses ??? 

doşeg f mattress 

doşik = doşeg 

dot f daughter; ~mam f cousin 

dotin doş- v.t. to milk 

doz f cause, reason; aim, ideal; revenge; 

~a … kirin to aim for; ~ger vengeful, 

litigant 

du two 

du‘a f prayer; ~ kirin, ~ xwendin v.t. to 

pray 

ducar kirin v.t. to repeat 

dudil hesitant, of two minds; ~î f hesita-

tion 

duduyan (dial. var.) = diduyan 

duh(î) yesterday 

dunya = dinya 

durû hypocritical; ~tî f hypocrisy 

duşemb f Monday 

duv = dû 

duwemîn second: şerê dinyayê yê 

duwemîn World War II 

duyem(în) second 

dû 1 behind; ~dirêj of long standing; ~re 

then, afterwards; li ~ hev re one after 

the other; li ~ xwe behind oneself; bi 

~ … ketin v.i. to pursue 

dû 2 m smoke 

dûkel f smoke 

dûman f smoke 

dûpişk f scorpion 

dûr far; ~ xistin v.t. to throw away, exile; 

bi ~ ketin to go/get away; ~ nêzîk 

sooner or later; ~ahî f remoteness, 

distance; ~bîn farsighted 

dûre → dû 1 

dûrebîn f binoculars 

dûv m tail, end 

dûvre = dûre 

ebeden (+ neg.) never, not at all 

‘ecem Persian 

‘ecêb strange; ~mayî dumbfounded, stupified 

edebiyat f literature; ~van literateur 

edebî literary 

‘edilandin v.t. to ameliorate, make better 

edîb m litérateur 

efendî m westernized gentleman; ~tî f 

gentlemanliness 

efraz up 

‘efû f amnesty; ~ya giştî general amnesty 

‘egal f headband 

eger if 

ekîb f team 


210 

ekol f school 

ekonomîk economic 

elbik f wooden bucket 

elektrîk f flashlight 

elem pain 

‘eleqedar kirin v.t. to concern 

‘eleyh: di ‘eleyhê … da ccmp. against; 

~dar m supporter; ~darî kirin v.t. to 

support 

elman German; ~î German (language) 

em (obl. me) we 

emanet m deposit, anything held on 

loan or for safekeeping 

emir 1 f order, command 

‘emir 2 m age 

emperyalîsm f imperialism 

‘en‘anetî traditional 

endam m member 

enerjî f energy 

‘enî f forehead; front (mil.) 

enstîtu f institute 

‘eql m mind, reason 

‘erd f earth; li erdê dan to throw to the 

ground 

erdim f region 

‘erdhêj f earthquake 

‘ereb Arab; ~î Arabic 

‘erebe f cart, carriage, any wheeled 

vehicle 

‘Erebistan f Arabia 

erê yea, yes 

erk f responsibility 

ermen Armenian 

ermîşim silk 

Ernewid Albanian 

erz f hope; ~a … şikandin v.t. to dash 

s.o.’s hopes 

erzan cheap 

‘erzihal f description, report, petition 

Erzerom f Erzurum 

esas m foundation, basis; ~î basic, essential, 

original 

eser f work, monument: esereke edebî a 

literary work


esil m origin; bi ~ê xwe originally 

esilzade aristocratic 

‘esker m soldier; ~î f the military; (adj) 

military 

‘esman = azman 

esmer olive complected 

‘eşîr f tribe; ~tî tribal 

eşkere clear, obvious 

eşk û teşk tangled (hair) 

ev (obl. masc. sing. vî, obl. fem. sing. 

vê, obl. pl. van) he, she, it, they, this, 

these 

evîn f love, affection; ~dar desirous, in 

love: ew evîndarê xwendinê bû he 

was desirous of studying 

evqasî so much 

ew (obl. masc. sing. wî, obl. fem. sing. 

wê, obl. pl. wan, pl. const. ewên) he, 

she, it, they, that, those 

‘ewd m revenge 

ewel, ewelî first 

ewên pl. const. of ew; ~ din the others 

ewir = ewr 

ewle security, reliance, assurance; ~ bûn 

to be secure 

‘ewr m cloud 

ewraq (pl) papers 

Ewrûpa f Europe; ~yî European 

Ewrûpî European 

‘ewt f bark; ~e ~ constant or repeated 

barking; ~în v.i. to bark 

‘eynî the same: di eynî salê de in the 

same year 

ey O (vocative) 

‘Eyndîwer ‘Ayn Dīwār, a small place in 

Syria south of Cizre 

Eyûb Job; ~î Job-like 

eywan f salon, sitting room 

ez (obl. min) I 

ezbenî sir (mode of polite address) 

‘ezman m sky, heaven 

‘ezîz dear 

‘Ezrayîl Azrael, the angel of death 

211 

ê 1 = yê 

ê 2 future auxiliary + subj. for future 

tense 

êdî now; still, yet 

êgir → agir 

êh: gewro êh berçavara nedihat 

“Whitey” didn’t notice it 

ên = yên 

êrîş = hêriş 

êş f pain, ache; ~andin êşîn- v.t. to hurt, 

cause pain, trouble; ~iyan êş- v.i. to 

hurt, suffer pain: ser û çavê te neêşe 

“may your head and eye not suffer 

pain,” thank you 

êvar f evening 

êxur m stable 

êzing m firewood 

fahm (dial. var.) = fehim 

fal f augury, omen, fate; ~ vekirin to 

predict: ev fala ko herkesî ji min re 

vedikir, wusan derneket the prediction 

everyone was making for me did 

not turn out like that 

fam (dial. var.) = fehim 

faqa under (prep.); ketin ~ to fall beneath 

faris pl Persians; ~î f Persian (language) 

faşîst fascist 

fedakar, fedekar self-sacrificing, devoted; 

~î f self-sacrifice 

fedî f embarrassment; ~ kirin to be embarrassed 

fed-kirin v.t. to look, watch 

fehim kirin v.t. to understand 

felat f freedom, liberation 

felsefe f philosophy; 

felsefî philosophical 

fen f trick; bi ~ û fîtan by hook or by 

crook 

fener f lamp 

feodalî feudal 

feqeh m theology student 

feqî Muslim cleric; ~tî f the clerical pro-

fession 

feqîr poor; ~tî f poverty 

fer one, single item (of a pair) 

ferheng f culture: wezareta ferhengê 

ministry of culture; dictionary 

ferman f order, command; ~a … derxistin 

v.t. to issue an order for … 

fermî formal 

fermo please (said when offering s.th.) 

ferq f difference: çi ferqa me û cîranên 

me dimîne? what difference is left between 

us and our neighbors?; ~iyet f 

distinction 

ferz kirin v.t. to assume 

fetwa legal opinion 

fex f trap; xistin fexê to put in a trap 

feyde f benefit, profit; bi ~ beneficial 

fêde f (const. fêda) benefit: ji bo fêda 

xwe for one’s one benefit, in one’s 

own interests 

fêhm = fehim 

fêlbazî f cunning 

fêre bûn v.i. to learn; fêreyî … bûn to 

learn s.th., to become accustomed to 

s.th. 

fêrî … bûn v.i. to learn: ew di demeke 

kurt de fêrî tirkî bû he learned Turkish 

in a short time 

fihêt kirin v.t. to assess, to price 

fikar(e) f worry 

fikir f idea, thought; ~în v.i. to think, 

contemplate 

filitîn ji v.i. to get rid of 

filosof m philosopher 

find f candle 

fir- → firîn 

firaq m dishes 

firar kirin to escape, to flee 

firavîn f lunch, midday meal 

firax (pl) dishes, pots and pans; ~ şustin 

v.t. to wash the dishes 

fireh open, wide, spacious; ~ kirin v.t. 

to open; dil ~ kirin to gladden the 

heart 


212 

firiyan v.i. to fly away 

firîn fir- v.i. to jump, fly: Mûsa ji kêfan 

difire Musa is jumping for joy 

firîşte m angel 

firk a rapid motion 

firne f bakery 

firotin froş- v.t. to sell 

firq = ferq 

firtone f storm, gale 

fitil dan v.t. to twist and turn 

fîstan m dress 

fort m boast 

fransiz m/f French (person) 

frensî f French (language) 

frensizî French (language) 

froş- → firotin 

fursend f opportunity 

fûrîn v.i. to bubble, gurgle, boil 

galegal f conversation 

galon m gallon 

gamêş ox 

garan f herd of cattle 

garis m millet; ~ê misrî corn 

garsîn f village square 

gav 1 f time; moment, instant; ~a (ku) 

when (sub. conj.); ~ û saet at all 

times; di ~ê da in an instant; li ~ê de 

at that moment 

gav 2 m step, pace; ~ kirin v.t. to step, 

cross; ~ avetin to take steps: edebiyata 

kurdî di van salên dawî de 

gavine baş avetiye Kurdish literature 

has taken some good steps in these 

recent years 

gavan cowherd; ~tî f herding 

gazin = gazind 

gazind m rebuke, complaint; ~ kirin v.t. 

to rebuke, reproach; ~ok rebuking, 

complaining 

gazî 1 m warrior 

gazî 2 f call, shout; ~ kirin v.t. to call, 

speak to 

geh when; geh … geh sometimes …


sometimes 

-geh suffix of place 

gehandin (dial. var.) = gihandin 

gehîştin (dial. var.) = gihîştin 

gel much, many, most; ~ejmar plural; 

~ek(î) very, a lot, many: ~ek ji wan 

many of them; ~êrî popular 

gelemper general, public; bi ~î mostly, 

generally 

gelî m mountain pass, canyon 

gelo whether; interrogative particle, “I 

wonder if” 

gemar f filth 

gemî f ship 

genim m wheat 

ger if; ~çi even if, although 

gerandin gerîn- v.t. to turn, rotate; to 

take for a walk; to produce 

gerden f neck 

gerdenî f necklace 

gerdûnî universal 

gerek necessary, should, must, ought to; 

~ bûn to be necessary 

geremol f complexity, confusion 

gerihan (dial. var.) = geriyan 

geriyan v.i. to go around, roam around; 

~ li (pey) to look for 

germ warm, hot: ~a havînê the heat of 

summer; ~a, ~ayî f warmth; ~î f 

warmth 

Germanya f Germany 

gerş dirty 

geş red, blossoming, flaming, happy; ~ 

bûn to blossom, flame up (fire), be 

happy; ~î f happiness, flourishment 

gevde f mange; bi ~ mangy 

gevez crimson 

gevizandin v.t. to make writhe; xwe ~ to 

roll oneself around 

gevizîn v.i. to writhe 

gewde m body; ~ê xwe dan hev to curl 

up; ~ê xwe girtin to hug oneself 

gewr light grey, whitish; ~o “whitey” 

gewre large, big 

213 

gêj dizzy, spinning; ~ bûn v.i. to be 

dizzy; ~ kirin v.t. to make dizzy, 

make lightheaded: germa havînê tu 

gêj kiribûyî the heat of summer had 

made you dizzy 

gêr crooked, uneven 

gêrik ant 

gêrt lethargic 

ghêj- → gihîştin 

giha = giya 

gihan gihê- v.i. to reach; ~din -gihînv.t. 

to deliver; xwe gihandine ser to 

get oneself to 

gihaştin gehîj- v.i. to reach, arrive; to 

mature 

gihîştin gihîj-/gîj-/gihêj-/ghêj- v.i. to 

reach, arrive 

gihîj- → gihîştin 

gijgijîn v.i. to be knit (brow) 

gincir ??? 

gir m hill 

gir m rancorous, grudging; ~-girtin v.t. 

to have a grudge 

gir- → girtin 

giramgîr respectful 

giramî f respect 

giran heavy, deep (voice); serious, 

grave, plodding; ~î f gravity, weightiness; 

~biha precious, expensive; ~ 

firotin v.t. to sell at a high price, 

overcharge 

girav f island 

gircî gircî frozen solid 

girê f knot, tumor; ~-dan v.t. to tie, to 

connect: navê bajêr li cem min bi 

navê nanê firnê, şekir û helawê hatibû 

girêdan for me the word ‘city’ was 

connected to the words ‘bakery 

bread,’ ‘sugar,’ and ‘halvah’; pişta 

xwe ~ dan bi to turn one’s back on, 

to be unmindful of 

girêkî Greek 

girik f conundrum; hillock 

giriyan v.i. to weep

girî m weeping, crying 

girîn v.i. to weep; f weeping 

girîng important; ~î f importance 

girs great; bi ~î greatly 

girtin gir- v.t. to catch, seize 

girtîgeh f prison 

girtîxane f prison, place of detention 

giştî general, public; totally 

givaştin givêş- v.t. to press, squeeze 

givegiv f gentle blowing of the wind 

givîn v.i. to roar (wind) 

giya f grass, greenery 

giyan m soul 

gîj- = gihîjgîr 

f grasp; xistin ~ û helboqê v.t. to ensnare 

gîrodarî f struggle 

gîr û helboq f trap, entrapment 

gîya = giya 

gol f lake: ~a Wanê Lake Van 

golik m calf 

gopal m stick; ~ das sickle 

gor 1 f method, manner, way; li ~(a) … 

according to, in the opinion of 

gor 2 f grave; ~istan f cemetery 

gorî f sacrifice; ez bi ~ please 

gorn f tomb 

goşt m meat 

gotar f article 

gotin bêj- v.t. to say: tu bêjî nebêjî no 

matter what you say; f word: bi ~eke 

din in other words; ji X re Y ~ to call 

X Y: gelo mirov kane ji berhemên ku 

bi zimanên din têne nivîsandin re 

bibêje berhemên kurdî? I wonder if 

can one call works that are written in 

other languages Kurdish works?; 

~xweş well-spoken 

gotûbêj f talk, conversation 

gov f barn 

govend f Kurdish line dance; ~ê girtin 

v.t. to dance a line dance 

goya you’d think 

gr- = gir- (girtin) 


214 

guçik m/f ??? ear 

guh m ear; ~ dan v.t. to listen; bi ~ 

girtin v.t. to grab by the ear; ~dar m 

listener; ~darî kirin v.t. to listen; ber 

guhan ketin v.i. to be heard 

guhan m udder 

guhar m/f pearl ??? earring??? 

guharîn v.i. to change 

guhartin guhêr- v.t. to change 

guhastin = guhaztin 

guhaztin guhêz- v.t. to transport, carry, 

move; mala xwe ~ to move one’s 

home 

guhdar m listener; ~î kirin v.t. to listen 

guherandin guherîn- v.t. to change 

guhertin (dial. var.) = guhartin 

guj fierce (storm) 

gujîn v.i. to howl 

gul f flower 

gulan f May 

gule f bullet; ~baran kirin v.t. to fire, 

open fire on 

gulik f flower 

gulî m braid, tress 

gulle = gule 

gulte f clump 

gund m village; ~î m/f villager; ~îtî f 

rusticity 

guneh m sin, fault; ~karî f crime, offense, 

fault; avêtina ~ên xwe expiation 

for one’s sins 

gungilî thick, matted 

gunîçin ??? a thick protective mat 

against thorns, etc. 

gupe gup kirin v.t. to pound (heart) 

gur 1 m wolf 

gur 2 strong, powerful; ~ kirin to fill 

gurdarî f attention; ~ kirin to pay rapt 

attention 

gurg = gur 1 

gurî bald, scabby 

gurîn f clamor, noise 

gurmîn gurm- v.i. to make a loud noise 

gurz m hank of hair

guvahî f testimony 

guvaştin (dial. var.) = givaştin 

guveguv (dial. var.) = givegiv 


ha = han 

hakim m ruler, governor 

hal m condition, state; ji ~ ketin to be 

exhausted, worn out 

halan f yell, shout 

halhalk (dial. var.) = al’al 

han (in constr. w/ word it modifies) this 

very, that very: wê roja han on that 

very day; ev tirsa han bi serpêhatiya 

te girêdayî bû this very fear was connected 

to your experience 

hatin yê-/wer- (v.i., pres. ind. têm, neg. 

nayêm, pres. subj. bêm/werim) to 

come; (+ inf.) passive 

hatî f future 

havêtin (dial. var.) = avêtin 

havîn f summer 

havîtin (dial. var.) = avîtin 

hawîrdor f surroundings, environment; 

~ên wê those around him 

hawurdor (dial. var.) = hawîrdor 

hay f feeling, awareness (ji of), attention: 

~a min jê tune bû I had no 

awareness of it; ~dar aware 

hazir ready, present; ~î f preparation; ~î 

kirin to make preparations 

heb 1 m grain, bit; pill: ~ekî aqil a grain 

of sense; ~ek(î) a little, a bit, slightly 

heb 2 f a single thing, item, individual, 

one 

hebandin v.t. to love 

hebe nebe one way or another 

hebkî = hebekî (see heb) 

hebûn v.i. to exist: di zimanê me de pir 

gotinên kurdî hene ku me nebihîstine 

there are many Kurdish words in our 

language we haven’t heard; (with 

subject + possessive) to have; hebû 

tunebû once upon a time 

hechecik martin, swallow 

215 

hecûm f attack, assault 

heçê whatever, whoever 

hedam sense ??? 

hedef f goal 

heft seven; ~e f week: bi ~yekê within a 

week; ~eyî weekly; ~ê seventy 

heger if 

hej movement; li ~ û liv û weş ketin v.i. 

to toss and turn 

hej = hez 

hejandin v.t. to shake: wî serê xwe hejand 

he shook his head; min destê wî 

hejand I shook his hand 

hejar poor: ~ên kurdan the poor Kurds 

hejiyan v.i. to move, shake 

hejîk love, affection 

hejîn = hejiyan 

hejmar f number, issue (of a journal) 

hejmartin hejmêr- v.t. to count, enumerate: 

dihatin hijmartin le ser her 

deh tiliyên destan they could be 

counted on all ten fingers of the hands 

hejmêr- → hejmartin 

hek m right; di ~ê prep. concerning, 

about 

heke if 

hel m protected place 

helaw f halvah 

helbest f poetry, verse: ~a serbest free 

verse; ~kar m poet; ~van m poet 

helbet of course 

hel-bijartin v.t. to select, choose 

hel-dirandin v.t. to tear apart 

Heleb f Aleppo 

heliyan v.i. to melt, disappear 

heliz an herb 

helk û bêhn breath 

hel-pekandin li xew v.t. to rouse from 

sleep 

helqe f ring 

hem…hem both…and 

hema thus 

heman that very 

hember equal; ~î f equality; li ~î

towards, vis-à-vis, across from 

hembêz = hemêz 

hemd m will, volition; bê ~ reluctantly, 

involuntarily; hatin ser ~ê xwe to 

come to one’s senses 

hemdemî contemporary 

hemêşe always 

hemêz, hembêz f bosom, embrace; ~ 

kirin v.t. to embrace 

hemî = hemû 

hemmanê scarcely, barely 

hemû all, every; ~ya(n) all of them 

hengam time: di ~ekê de at one and the 

same time, at once 

heps f prison, imprisonment; ~xane f 

prison 

her every; ~ û ~ always and ever; ~ku 

… -tir the more … the more: dengê ji 

ezmên herku diçû bêtir dibû the sound 

from the sky kept getting louder; ~ 

tenê at least: her tenê çend heftiyan 

carekê at least once every few weeks 

her- → çûn 

herbî f war department 

herd valley ??? 

herehereyî worldly strife, turmoil 

herejor steep 

herê = erê 

herêm f district, region 

herf f letter of the alphabet 

herikîn v.i. to move, to flow 

herimandin v.t. to ruin, make a mess of: 

wî jiyan li wan herimandiye it has 

ruined their lives 

herî 1 very, exceedingly, most (superlative 

prefix) 

herî 2 f mud 

hertim always; ~î usual 

herweha thus, so also 

herwiha (dial. var.) = herweha 

hes f feeling, emotion; ~asiyet f sensitivity 

hesibandin v.t. to count, take into consideration: 

ew xwe weke kurd nahesi- 


216 

bînin they don’t count themselves as 

Kurds 

hesin m iron; ~gêr m blacksmith; ~î 

made of iron; ~ker m blacksmith 

hesiyan/hesîn v.i. to feel; ~ bi to perceive, 

be aware of 

hesp m horse 

hesret f pining, longing, regret; li ~a 

longing for 

hest f feeling 

heste f lighter 

hestik m bone 

hestî m bone 

heşî = êşîn 

heşîn green; ~ahî f greenness 

heşt eight; ~ê eighty 

heta even; (prep.) up to, until; ~ (ku) 

(conj. + neg. subj.) until: heta neyê 

guhartin jî dê wiha bidome until it is 

changed it will remain like that 

hetanî = heta 

hev each other, together, co-, same; ba 

~ hatin to get together, cooperate; bi 

~du re together; bi ~ re with each 

other, together; ji ~ ketin to fall apart; 

li ~ together; li ser ~ altogether; ~ 

dan v.t. to collect, put together 

heval m/f friend; ~bend m proponent; 

~tî f friendship 

hevedudanîn v.t. to put together, to 

compound 

hevdû each other 

hevgirtî assembled 

hevîr m dough 

hevkar m/f co-worker; ~î f cooperation 

hevok f sentence; ~sazî syntax 

hevpeyvîn f conversation 

hevraz (dial. var.) = efraz 

hevrîşim m silk 

hevwelatî m/f compatriot 

hew no more, not any more: hew dixwim 

I can’t eat any more 

hewa f air, weather; ~ guhastin v.t. to 

have a change of climate


hewale m air 

hewandin -hewîn- v.t. to give shelter to, 

protect 

hewcedar needy, in need; ~î f need, 

necessity 

hewe (dial. var.) = we 

hewes f passion 

hewg f throat 

hewil f attempt; ~-dan v.t. to attempt 

hewk = hewg 

hewqas that much, so much 

hewranî m a type of cloak; ~yekî reş a 

black cloak, a sign of mourning 

hewş f courtyard 

hey continuously, (+ verb) to keep on 

heya = heta for, up to, until: heya 

demeke dirêj for a long time; ~ ku 

(conj.) while, as long as 

heybet m fearfulness; ~girtî fearful 

heyecan m excitement 

heyf f pity; ~a … it’s too bad about …; 

~a … hatin bi to feel sorry for: heyfa 

min bi te tê I feel sorry for you 

heyhat alas! 

heyîn v.i. to live 

heyran amazing!, incredible! 

heyşt eight 

heyştê eighty 

heyv f moon, month; ~a çarde şevê the 

full moon 

heyran … çi? what do you mean …? 

heywan f animal 

hez kirin ji v.t. to like, enjoy: min jê hez 

kir I liked it 

hezar thousand 

hê still, yet 

hêç furious, quick-tempered 

hêdî hêdî little by little 

hêdîka slowly, softly 

hêj still, (with comparative) even 

hêja valuable, worthy; ne ~ worthless 

hêk f egg 

hêl 1 f side, direction 

hêl 2 vigor, strength, power; bi ~ vigor- 

217 

ously, aloud 

hêl 3 trace, track 

hêl- → hiştin 

hêlan v.t. to leave 

hêlûn f bird’s nest; ~ kirin v.t. to nest, 

to settle in 

hênik cool; ~ayî f coolness 

hêre kirin v.t. to look 

hêriş f attack; ~ kirin/anîn/birdin v.t. to 

make an attack: cendirme hêrişî ser 

malê dikin the gendarmes are attacking 

the house 

hêrişker attacking 

hêrs f anger; ~ kirin v.t. to anger; ~ê 

ketin v.i. to get angry 

hêsan easy; ~ kirin v.t. to facilitate, 

make easy; ~î easy 

hêsir m tear 

hêsîr captive, prisoner 

hêstir 1 f mule 

hêstir 2 = hêsir 

hêşîn green (of plants), bluish (of animals); 

~ayî f greenery, verdure; ~î f 

greenery 

hêştir f camel 

hêt f thigh 

hêvar = êvar 

hêvî f hope; ~dar hopeful; bê~ hopeless; 

li ~ya … bûn to wait for, be in 

expectation of …; (li) ~ya … man to 

lie in wait for … 

hêwan f porch 

hêwir at rest, calm 

hêz f strength, power 

hicûm f attack 

hijmartin hijmêr- (dial. var.) = hejmartin 

hikim m sovereignty, power; verdict, 

judgment; hatine ser ~ to come to 

power; ~ dayîn to make a judgment 

hilanî kept, preserved 

hil-anîn (hil-în-) v.t. to take away; to 

keep, preserve 

hil-avîtin v.t. to go, stick (li … ra

through something) 

hil-bijartin v.t. to choose 

hil-dan v.t. to lift, raise 

hil-dirandin (dial. var.) = hel-dirandin 

hil-girtin v.t. to bear, endure; to shoulder 

(a responsibility, burden) 

hil-ketin v.i. to come about by chance 

hil-kêşan v.i. to climb up, out 

hil-kutan v.t. to knock, rattle 

hilmis poke; ~ dan bi to poke 

hil-pekandin (dial. var.) = helpekandin 

hil-qedimîn v.i. to stand up 

hil-şandin li ser v.t. to bring down on 

hil-weşandin v.t. to break up, split 

apart: piştî hilweşandina sîstema Sovyetê 

after the break-up of the Soviet 

system 

hil-weşîn v.i. to break up, split apart 

him…him both…and 

himber (dial. var.) = hember 

himbêz kirin v.t. to embrace 

himêz armful; ~ kirin = himbêz kirin 

hin some, a few, several: hin rûpel a 

few pages, several pages; hin ji wan a 

few of them; ~ên wan some of them; 

~ekan … ~ekan some … others 

hinarok cheek 

hind 1 = hin; hinde cara hindek every 

once in a while 

hind 2 f measure, extent: ji ber hindê jî to 

a certain extent; ~ik slight, few, little 

bit; ~ikahî f minority 

hinda prep. until 

hindav f direction; ~a …da toward 

hindir = hundur 

hiner = huner 

hingê then, at that time; therefore, for 

that reason 

hingiv m honey 

hingî then, at that time 

hingûr f twilight 

hirî f wool 

hirşiyan v.i. to fall down, spill over or 


218 

out 

hiş m awareness, sense; ~ be be quiet!; 

bi ~ intelligent, smart 

hişin = hêşîn 

hişk dry, solid, frozen; ~ bûn v.i. to 

freeze; ~ahî f solidity, rigidity; ~asayî 

f dry, cold air 

hiştin hêl- v.t. to let go, leave, allow; 

Xwedê te bihêle may God preserve 

you! 

hişyar awake, sober; ~ bûn v.i. to 

awaken; ~ kirin v.t. to wake 

hizandin (dial. var.) = hejandin 

hizib f political party 

hizir f thought, idea; li hizra … da bûn 

to be thinking about … 

hîm 1 m foundation, basis; ~avêj m 

founder 

hîm 2 = hîn 2 

hîn 1 still, yet: ew ~ nehatiye he hasn’t 

come yet; ~ bêtir even more 

hîn 2 : ~ bûn v.i. to learn; ~î kirin v.t. to 

teach: wê ez hînî pir tiştan kirim she 

taught me many things; ~î … bûn to 

learn how to (+ inf.)\ 

hîna = hîn 1 

hînga = hingê 

hîs f feeling, emotion; ~ kirin v.t. to feel 

hîştin = hiştin 

hîv (dial. var.) = heyv 

hîvî (dial. var.) = hêvî 

hîz m/f skin sack 

hogiç m mountain ram 

hogir accustomed, intimate friend; m 

environment 

hol f environment, surroundings; xwe 

gihandin ~ê to come forth, come 

about, arrive 

holê thus, in this manner; in view 

holik f hut 

hon (dial. var.) = hun 

honik cool; ~ kirin v.t. to cool down; 

dilê xwe ~ kirin bi to console oneself 

with


hov wild; ~îtî f wildness 

hovan over there 

hoy m condition, circumstance: di hoyên 

teng de in narrow straits, in a tight 

spot 

hozantî f poetry 

h.p. = heta paşî etc., et al. 

hukum m order; ~darî f rule; ~darî 

kirin v.t. to rule 

hukûmet f government 

humanîst m humanist; ~î humanistic 

hun (obl. we) you (pl.) 

hundir (dial. var.) = hundur 

hundur m inside; ~ê prep. inside of; di 

~ê … de within: di ~ê deh salan de 

within ten years 

huner, hiner f art, skill; ~mend m artist 

hur free, at liberty 

hurmetgir respectful 

hustu m neck 

huzûr f presence 

hûn = hun 

hûr 1 small, little; ~ ~ in little bits, in 

small pieces; ~ ~(î) bûn v.i. to be 

smashed to bits; ~ kirin v.t. to crumble; 

~ mûr small items, little things 

hûr 2 m paunch 

hûrik m small piece, bit, sliver; ~ ~ 

slight(ly) 

hwd (her wekî din) etc. 

(because the distinction between initial i 

and î is not consistently maintained, 

the two letters are alphabetized together) 

î‘dam f execution, death sentence 

idare kirin v.t. to direct, manage 

îdeolojî f ideology 

ifade f testimony 

iflas f bankruptcy; çûne ~ v.i. to go 

broke 

î‘lan kirin v.t. to announce 

ilham f inspiration 

‘ilmî scientific 

219 

Îlon f September 

imkan m possibility 

împaratorî f empire 

imtihan f examination 

imtiyaz f concession: imtiyaza neftê oil 

concession 

înca then, in that case 

Îngilîstan f England 

Îngilîz m/f English; ~î f English language 

inkar kirin v.t. to deny 

insan human being, one; pl people 

inşa m composition 

iptidaî elementary 

îrad f objection 

Îran f Iran 

Iraq f Iraq 

îro, îroj today 

îrû (dial. var.) = îro 

îsal this year 

îsfehanî wrought silver 

Îskenderûn f İskenderun, Alexandretta 

Islamiyet f the religion and traditional 

learning of Islam 

ispat kirin v.t. to prove, establish 

israf f expenditure: israfeke enerjiyê an 

expenditure of energy 

israr kirin v.t. to insist 

istifade kirin ji v.t. to make use of 

îstgah f station 

‘îsyan f rebellion 

îş m work, affair, job: çi îşê min bi 

tirkan re heye? What do I have to do 

with the Turks? 

îşellah God willing, I hope 

îşev tonight 

işk dry 

işkence f torture; ~ kirin bi v.t. to torture, 

torment 

işkestin (dial. var.) = şikestin 

îtiraz f objection 

‘iyar m skin, pelt 

jahr (dial. var.) = jehr

jan f pain, ache; ~ dan v.t. to pain 

jar poor; ~î f poverty 

jehr f poison 

jendirme f gendarmerie 

jengorî rusty 

jê = ji + wî/wê 

jêhatî worthy 

jê-kirin v.t. to excise, cut out, cut off 

jêr down 

jêrbar heavy laden; ~î f being heavy 

laden 

ji prep. from, to, for, with 

ji … re ccmp. with 

ji … ve ccmp. from 

ji ber … ve ccmp. before 

jibîrkirin → bîr 

jihevdeketî fragmented, fallen apart: 

civateke ~ a fragmented society 

jimar f number 

jin f woman, wife; ~ik f woman 

jinûvezayin f rebirth, renaissance 

ji weşdaketî scattered about 

jiyan 1 f life 

jiyan 2 jî- v.i. to live 

jiyin = jiyan 2 

jî enclitic also, even, emphasizes preceding 

word 

jî- → jiyan 2 , jîn 

jîn jî- v.i. to live 

jîndar alive, living; dinya ~ the world 

of the living 

jîr talented, skillful; ~î f diligence, talent 

jmartin jmêr- v.t. to count, to enumerate 

jor above, up 

k- → kirin 

ka (attention-getting particle): ka mêze 

ke come, look!; ka li ku ye? now 

where is it? 

ka f straw, hay 

kabûs f nightmare 

kafiye (dial. var.) = qafiye 

kal aged; m old man, grandfather; ~e- 


220 

mêr m elderly gentleman 

kalîte m good quality 

kalkabûs m nightmare demon 

kalo m old man 

kambax ruined, devastated; devastating; 

~ kirin v.t. to ruin, devastate 

kanê = kanî 2 

kanî 1 f spring, source 

kanî 2 where is/are? 

kanîn (dial. var.) = karîn 

kanun pl winter months 

kapan a narrow, steep mountain road 

kapik f bran 

kar 1 m job, work; ~bidest m authority; 

~ker m/f worker; ~ûbar m work, business, 

everything entailed by s.th.; ~ 

kirin to work, to penetrate; bi~ anîn 

v.t. to use 

kar 2 kid (goat, deer, &c.) 

karik kid goat 

karîn (v.i., neg. pres. níkarim, past 

(dí)karibûm, neg. past. níkaribûm, 

subj. (bi)karibim) to be able (+ subj. 

to) 

karneval f carneval 

karto stale 

karxezal baby deer, fawn 

karzan expert 

kasik m globe 

kastîn f howl 

kaş m slope, hill; ~ bûn to fall backwards 

kat kirin v.t. to divulge 

kaxet = kaxez 

kaxez f paper 

kaxiz = kaxez 

kazkaz f wail 

kebanî f lady: kebaniya malê the lady of 

the house 

keç f girl; ~ik f little girl 

ked f stick; ~a kesekî xwarin to get 

beaten by s.o. 

kef 1 f foam: ~a sawûnê soapsuds; ~ dan 

v.t. to foam


kef 2 f palm (of the hand) 

kefen m burial shroud; ~ kirin v.t. to 

shroud 

kefî f kefiya, Arab headdress 

kefteleft f activity, work, enterprise 

kej f fur; ~ da-bûn v.i. to get long fur 

kek m elder brother 

kel 1 boiling; ~ û gerî crying and weeping 

kel 2 m bull 

kelandin kelîn- v.t. to boil 

kelaş m corpse, body 

kelberû wild 

kel f an outcropping of rock 

kelem 1 oak 

kelem 2 m thorn; obstacle, difficulty, 

trick 

kelem 3 m cabbage; ~ê Brukselê Brussel 

sprout 

kelemçe f handcuff; ~ kirin v.t. to handcuff 

kelên f opportunity, chance 

kemîn f ambush; ~ girtin to lie in ambush 

ken m laughter; ~iyan v.i. to laugh 

ken- → kenîn 

kendal f side, slope, bank 

kengê, kengî when? 

kenîn v.i. to laugh 

ker 1 donkey; ne ker ketiye, ne hîz 

diriyaye, û ne doşab rijiyaye (prov.) 

“no donkey has fallen, no skein has 

been ripped, and no molasses has 

been spilled,” i.e. nothing at all has 

happened 

ker 2 deaf 

ker 3 quiet, silent 

keramet f miracle 

kerb f sorrow, grief; bi ~a … çûn v.i. to 

empathize with … 

kerem generosity, benefit; ji ~a xwe 

please, if you would be so kind 

kerî f herd; piece 

kermî f snout 

221 

kerpîç m sun-baked mud brick 

kerwan m caravan 

keser f sorrow, grief; ~vedan f sorrowing 

kesk green 

keşf kirin v.t. to discover 

keştî f boat 

ketin kev- v.i. to fall; ~ li ber … to object 

to, oppose; bi ser ~ to come up, 

to surface 

kev- → ketin 

kevanî = kebanî 

kevçî m spoon 

kever spotlessly white 

kevin ancient 

kevir m stone, rock 

kevnar ancient 

kevnebajar f ancient seat 

kevneperest conservative 

kevnesovyet f the ex-Soviet Union 

kew partridge 

kewanî = kebanî 

kewtîn v.i. to bark 

keys f opportunity, advantage 

kezeb f liver; womb; ~ şewitan to feel 

sorry, be distressed 

kezî f braid of hair 

kezk f strand of hair 

kez kirin v.t. to bite 

kê → kî 

kêf f pleasure, joy: li ~a wî nedihat she 

wasn’t enjoying it; ~xweş happy; 

~xweşî f happiness, pleasure, rejoicing; 

~ û sefa pleasure 

kêl m grave 

kêlek f side, edge 

kêm few, little bit; ~ kirin v.t. to lessen; 

~ mabû ku (+ subj.) almost: kêm 

mabû ku dila te ji kêfa ji sînga te 

derkeve your heart almost leapt out of 

your breast from joy; ~anî f deficiency, 

inadequacy; ~asî f paucity; ~ 

û zêde more or less; bê~asî flawless(ly); 

bi ~anî f at least

kêr 1 f knife 

kêr 2 f benefit, profit, effect; bi ~î … 

hatin to be of benefit to …: bi kêrî çi 

tê? what’s the use of it?; bi~ useful 

kêrûşk rabbit 

kês = keys 

kêşan v.t. to pull, draw; cixar ~ to 

smoke cigarettes 

kêz f bug, insect; ~ik f bug 

kibrît match; ~firoş matchseller 

kifş clear, apparent 

kil 1 f collyrium; ~ kirin to paint the eyes 

with collyrium 

kil 2 kirin v.t. to wave; dest ~ ji … re to 

wave the hand at 

kim m corner 

kin short; ~î f shortness; bi ~î shortly, 

slightly 

kinc pl clothes 

kincik m rag 

kir → kirin 

kiras m shirt 

kirêt ugly, shameful; ~î f ugliness, defilement, 

shame 

kirêwe m blizzard 

kirin k- v.t. to do; ~ ku (+ pres. subj.) to 

make (as if to do s.th.), almost to do 

s.th.: wî kir ku tiştekî bibêje, lê ne got 

he almost said something, but he 

didn’t; ji xwe ~ to take off (clothes), 

disrobe: min kincên xwe ji xwe kir I 

took off my clothes; te dikir û nedikir 

do what you might; min kir û 

nekir no matter what I did 

kirîn kir- v.t. to buy 

kirûmat in stony silence 

kişandin kişîn- v.t. to pull, draw; dest ~ 

ji to withdraw from 

kişkişandin v.t. to drag 

kitêb f book; ~xane f library 

kitkit f detail 

kivş = kifş 

kî (obl. kê) who? 

kîjan which? 


222 

kîn f revenge, feud: kîna xwe bi hev re 

hene they are having a feud; ~ girtin 

v.t. to take revenge 

kînga ever; when 

kîs m sack, bag; ji ~ê xwe out of one’s 

own pocket 

kîso f tortoise 

klasifikasyon f classification 

klaşnîkov f Klashnikov rifle 

ko = ku 2 

koç kirin v.t. to decamp, move; ~î … 

kirin to move to 

kok 1 f stitch 

kok 2 f root, stub 

kolan f street 

kolan kol- v.t. to dig, dig out, research; 

~din kolîn- v.t. to dig 

kole 1 

trick, deceit; ~ kirin v.t. to 

deceive; ~dar tricky, deceitful 

kole 2 captive, slave 

kolonyalîst colonialist 

kom f pile, group; ~ bûn to gather, assemble; 

~a san pack of dogs 

komar f republic: Komara Mehabadê 

the Republic of Mahabad 

komel f society, organization: Komela 

Karkerên Kurd Kurdish Workers 

Society; ~ayetî social 

komik f small group 

kon m tent 

kongre f congress 

kor, kûr blind; ~ ~ fikirîn to be lost in 

thought 

kor û kend m depression 

koşik f pavilion 

kovar f journal 

kovî wild, ferocious 

kox f coop: koxa mirîşkan chicken coop 

koxik f hut, shack 

ku 1 where?; ji ~ where from?, li ~ 

where, where at? 

ku 2 that (subordinating conj.); unless 

kuç f large rock 

kuderê where?


kufuk m snot; kufkê poz snot; kufkê 

guh earwax; ~girtî snotty 

kuj m corner 

kuj- → kuştin 

kul f wound, pain, suffering; adj. infected, 

inflamed, suffering 

kulav m felt mat 

kulek f smoke hole 

kulfet f job, duty: xudê kulfet employed, 

holding down a job; maid, female servant; 

wife 

kulik m finger; ~ekî dan ser to put a 

finger on, point to 

kulî f flake of snow 

kulîlk f wild flower 

kullî cotton 

kulm f fist; ~ik f fist 

kulmoz m beehive 

kultur f culture 

kum m cap; keça ~sor Little Red 

Riding Hood 

kun f hole; kun kun kirin v.t. to poke 

holes in 

kundkî rûniştin v.i. to hunker down 

kunkunî pitted, pockmarked 

kur m boy, son 

kur kirin v.t. to cut (the hair) 

kurd m/f Kurd; ~andin v.t. to Kurdicize; 

~istan f Kurdistan; ~ayetî f 

Kurdishness; ~hiz Kurdophile; ~iyetî 

f Kurdishness; ~î Kurdish 

kurdmancî Kurmanji Kurdish 

kurm m worm; ~ik m little worm; ~î 

wormy, mangy, maggoty 

kursî f chair, seat: kursiya şerefê the 

seat of honor 

kurş f frozen snow; ~enegirtî not frozen 

solid 

kurt short, brief; ~ayî f shortness: bi 

kurtayî briefly; ~eçîrok f short story; 

~edem f moment 

kuruf f mound of snow 

kusan how 

kuskusandin v.t. to squint 

223 

kuştin kuj- v.t. to kill 

kut xistin li v.t. to take a puff on (a 

cigarette) 

kut peck, (dog’s) bark; ~ kirin v.t. to 

clack, clatter, rattle 

kutan v.t. to strike; çavên xwe jê ~ to 

blink the eyes 

kutatirîn least 

kuxîn v.i. to cough 

kuxuyan v.i. to cough 

kûç call to a dog 

kûçe f (obl kûçê) lane 

kûçik m dog 

kûd lame 

kûl f ??? 

kûlîlk = kulîlk 

kûr 1 (dial. var.) = kor 

kûr 2 deep; ~ nêrîn to look closely; ~ahî 

f depth; ~anî f depth 

kûşke small, tiny 

kûvî (dial. var.) = kovî 

kwîr blind 

kwêsî, kwîsî (dial. var.) = kîso 

labîrent f labyrinth 

lablabik m marsh: kwêsiyê lablabik 

marsh turtle 

laîk secular 

lal mute, speechless 

lampe f lamp, light 

land f belly 

landik f cradle 

laş m body, corpse 

lat f boulder 

latînî Latin 

lava kirin v.t. to plead; ~yî f pleading 

lavan = lava 

law m/f youth, child; ~ik m infant 

lawur m wild animal 

layiq worthy 

lazim necessary 

lebitîn v.i. to move about 

leheng m champion, hero 

lehî f flood, torrent

lekim m/f tentacle ??? 

lenger f tray 

lep m paw 

leplepî twinkling ??? 

lerizîn = lerzîn 

lerizîner trembling 

lerizok trembling 

lerz m trembling 

lerzandin lerzîn- v.t. to shake 

lerzîn v.i. to tremble, shake 

leş m body; ~bizdîn ??? 

leşker m soldier 

lev aimless ???; ~ ketin v.i. to chatter 

(of the teeth) 

lewaş thin flat bread 

lewhe f sign 

lewma for this reason, therefore 

lewra, ji lewra because 

leyistin leyiz-, lîz- v.t. to play, play (a 

part); to play around (bi with): wî bi 

nivîsên min dileyist he used to play 

around with my writings 

leyiztin (dial. var.) = leyistin 

leylan f mirage 

Leypiçig f Leipzig 

lez m haste; ~ kirin v.t. to make haste; 

bi ~ in haste, hastily; bi ~ û bez in all 

haste, as fast as possible 

lezandin lezîn- v.t. to hasten, to accelerate 

lezet f pleasure 

lê 1 but; ~belê on the other hand 

lê 2 = li + wî/wê 

lê bûn bi to be afflicted with 

lê-dan lê-d- v.t. to strike, play (instrument); 

cut off: bila mîr serê min lêbidit 

let the prince cut my head off 

lê-gerîn v.t. collect 

lêh: di lêhê … de ccmp. for, in support 

of 

lêkolîn f research; ~er m researcher 

lêv f lip, seashore 

lêvişkestî with a broken lid 

lê-xistin v.t. to beat, to play (musical 


224 

instrument), to ring (telephone) 

li prep. in, at, to; also forms the first element 

of a number of compound prepositions; 

see the second element 

lib m copy (of a book), flake (of snow), 

drop (tear); unit, single item 

liberxwe free, unhindered 

Libnan f Lebanon 

lihêf f quilt 

lihîstin (dial. var.) = lîstin 

likumîn v.i. to trip 

ling m foot, leg; li ser ~an standing, on 

foot 

lipaşmayî backward; ~n f backwardness 

liq f branch 

liqandin v.t. to hang; xwe ~ to hang 

(int.) 

liser vebûn v.t. to diagnose 

liv f motion, movement; ~ lê dan, ~ lê 

xistin v.t. to put in motion 

livandin livîn- v.t. to move, put in motion: 

destikên keştiyê zû dilivandin he 

was moving the oars of the boat 

quickly 

liviyan = livîn 1 

livîn 1 v.i. to move, be in motion, stir 

livîn 2 m bed, bedding 

livok unstable 

lixwekirin f manner of dress 

lîlandin v.t. to ululate 

lîsê f high school; ~ xwendin to attend 

high school 

lîstik f game, play, sport 

lîstin lîz- v.i. to play 

lîz- → lîstin 

lojman f lodging 

loma for that reason, therefore 

luht naked, bare 

luks deluxe 

lûle f pipe, barrel (of a rifle) 

lûrîn v.i. to bay 

lûsîn v.i. to perch 

ma interrogative particle: with affirma-


tive questions a negative answer is 

expected: ma rast e? that’s not right, 

is it?; with negative questions an affirmative 

answer is expected: ma ne 

rast e? isn’t that right?; with other 

interrogatives ma gives the sense of 

“ever”: ma tu yê çi bikî bi kêrê? What 

ever are you going to do with a knife? 

maç kirin v.t. to kiss 

Maden f Maden, also known as Paxirmaden, 

city northwest of Diyarbekir 

maf m share, portion; right; ~nas appreciative 

makîne f machine, car 

mal 1 f house, home: mala min mala te 

my house is your house; ~bat f family; 

~mezin belonging to a great family; 

~xwê paterfamilias 

mal 2 m goods, possessions, wealth: ~ê 

ticaretê commercial goods 

mal- → maliştin, miştin 

malava (vocative particle) hey!, see 

here! 

maliştin mal- v.t. to rub, rub out 

maliye f tax office 

ma‘lûmat (pl) information 

mam m paternal uncle 

mamostatî/etî f pedagogy; ~atî/etî 

kirin v.t. to teach: wî mamostetiya 

zimanê erebî dikir he used to teach 

the Arabic language 

mamostayî kirin v.t. to teach: wî 

mamostayiya rewşenbîrî ya gelek 

rewşenbîrên kurd kir he taught many 

Kurdish intellectuals how to be intellectuals 

mamoste m teacher; 

man mîn- v.i. to remain, stay, dwell; 

ne~ to cease to exist, to be no more: 

nema xweya kir he never appeared 

again; hindik ~ (+ subj.) to be about 

to, to be on the verge of: hindik dima 

fener bitemire the lamp was on the 

verge of going out 

225 

mandî exhausted; ~bûn f exhaustion 

ma‘ne (const ma‘na) f meaning; ~wî 

moral, spiritual 

mange f cow 

manî constraint, obstacle 

mantiq m logic 

ma‘qûl reasonable; ~ dîtin to consider 

reasonable: wî pêşniyaza min maqûl 

dît he considered my proposal reasonable 

mar m (obl mêr) snake 

mar kirin v.t. to marry (li to) 

marş f march, anthem 

mase f (obl masê) table 

mast m yogurt 

maşellah goodness! (said to ward off 

the evil eye when something is admired 

or praised) 

mat silent 

matmayîn f astonishment 

mayî(n) other 

mazlûm tyrannized; ~iyet f tyrannization 

mazot f kerosene 

me → em 

me- alternative negative subjunctive 

and imperative prefix = nemebest 

f intent 

mebin (archaic negative 3rd pl subjunctive 

of bûn) they may not be: gelek 

mebin jî even though they may not be 

many 

mecal f opportunity: ta niha mecal tune 

bû until now there has been no opportunity; 

~ birrîn v.t. to take an opportunity 

away 

mecbûr obliged; ~ kirin v.t. to oblige, 

force 

meclis parliament 

medeniyet f civilization 

medinî civil 

medrese f religious school 

mefhûm f concept 

meh f month

Mehabad f Mahabad 

mehkeme f court 

mehkûm condemned; ~ kirin v.t. to 

condemn 

mehlûl dissolved; ~ bûn to be dissolved 

mehr f marriage contract; ~ birîn to 

conclude a marriage contract 

mehrûm ji deprived of 

mehû kirin v.t. to wipe out 

mejî m marrow 

mejûl occupied; ~ bûn li ser v.i. to be 

occupied, busy with 

mekan stance, position 

mekteb f school 

mela m (obl. melê) mulla 

mele (dial. var.) = mela 

melevan m swimmer; ~î f swimming 

melkemot the angel of death 

me’mûr government official 

mencel a copper pot 

mendik an herb 

meqale f article 

merasîm f ceremony 

merbend f bond, fetter 

mereqdarî f interest, inquisitiveness, 

curiosity 

mereq kirin v.t. to wonder 

merg f death 

merhele f stage: di merhela ewel de in 

the first stage 

meriv m person, one (impersonal): gava 

meriv li cihekî dimîne when one stays 

in a place 

merîd m disciple, devotee 

merkez f center; ~î central: hukûmeta 

merkezî central government 

mesaj f message 

mesel f example; ~en for example 

mesele f matter 

mestir larger, bigger 

mes’ûliyet f responsibility 

meş f walking: meşa xwe domand he 

continued walking; ~andin v.t. to put 

into practice; ~iyan/-în v.i. to walk 


226 

metleb ??? 

mewlûd f a poem celebrating the birth 

of the Prophet Muhammad, traditionally 

recited on festive occasions 

mexsed f intent, intention 

meydan f field; anîn ~ê v.t. to bring to 

the fore 

meyeldar, meyildar = meyldar 

meyîn v.i. to remain 

meyl f inclination; ~dar predisposed (ji 

…re to); ~darî f bias, predisposition 

mezel 1 m grave, tomb 

mezel 2 f room 

mezheb m sect 

mezin big, large, great; ~ bûn v.i. to 

grow up; ~ kirin v.t. to raise, bring 

up; ~ahî f greatness; bi ~bûna … as 

vast as 

mê f female 

mêj long ago; ji ~ ve from long ago 

mêjî f brain, mind 

mêjîn v.i. to suck, suckle 

mêjvemayî remnant, relic 

mêr 1 m man, husband; ~anî f manliness; 

~ik m fellow, guy; ~xas m gentleman 

mêr 2 → mar 

mêrg f meadow 

mêrxas brave 

mêş f bee; ~a hingivî honeybee 

mêtro f metro, subway 

mêvan m/f guest; ~darî f visit; ~perwerî 

f hospitality; ~xane f reception 

room 

mêze kirin li v.t. to look at, see 

miç shut, closed; ~ kirin v.t. to shut, 

cover 

mideh m period of time 

midûr m director, principal 

mihî ??? 

mihrican f celebration, festival 

mij m mist 

mijîn (dial. var.) = mêjîn 

mijûl bi … ve occupied, involved with; 

~î f occupation, activity


mikan = mekan 

mil m neck, shoulder; support, aid; side, 

direction; bi ~ê yekî girtin v.t. to 

come to s.o.’s aid, to lessen s.o.’s burden; 

ji ~ê din on the other hand 

milet m nation; ~perwer nationalistic 

milî national 

min → ez 

mindal m child 

minet f obligation; bê ~ generous 

minnet = minet 

miqam m musical mode 

miraz ??? wish 

mircan coral, coral bead 

mirin mir-/mr- (dimire, dimre) v.i. to 

die 

miriyan = mirin 

mirî dead 

mirîd m devotee 

mirîşk f chicken 

mirov m man; f woman; m/f person; 

~atî f humanity, humaneness, chivalry 

mirwarîd m/f ??? pearl 

misilman Moslem 

Misir f Egypt; misrî Egyptian 

mişt ji full of, filled to the brim with 

miştin mal- v.t. to sweep 

mit man v.i. not to make a sound 

mit û mat utterly silent 

mixabin unfortunately 

mizgîn m good news; ~î f present given 

to a person bearing good news 

mî f sheep 

mîh = mî 

mîn- → man 

mîna (prep.) like; ~ ku (conj.) as, while 

mînak equal, similar; m example: weke 

mînak for example; ~î f similarity 

mîr m prince; f princess; ~ek princeling 

mohr f seal, stamp; ~ xistin v.t. to seal, 

put a stamp on 

mor = mohr 

more cracked (as a mud wall) 

227 

moz(e) flying insect 

mr- → mirin. 

mudet m period 

mudîr m school principal 

muesese f institution 

muhlet f grace period, respite 

munaqeşe f debate; ~ kirin v.t. to debate 

munasebet f occasion; bi ~a on the occasion 

of 

muxtar m village chief, elder 

muzîk f music 

mû m hair, strand of hair; iota: ne mûwek 

not an iota 

mûrî f ant 

na- (negative prefix for present indicative 

verbs) not 

nalîn v.i. to wail, cry out 

name f letter 

namûs f honor; womenfolk 

nan m bread; ~pêjî f bakery 

nar m pomegranate 

narîn delicate 

nas acquainted, known, familiar; ~ kirin 

v.t. to know, be acquainted with, recognize; 

~andin v.t. to introduce, 

make known; dan naskirin v.t. to introduce 

nasiyar familiar 

nasnav m identity 

nav 1 f middle; di ~a … de in the midst 

of; li ~ hev de girtin to surround; ~în 

middle (adj.), central: Rojhilata Navîn 

the Middle East 

nav 2 m name; ~ kirin v.t. to name; 

~andin v.t. to name; ~dar famous, renowned; 

~no notorious; ~notî f notoriety 

navbera prep. between, among 

naverok f contents 

navik f waist 

navneteweyî international 

navnîşan f address

navteng f girth 

naxêr no 

naxir f herd 

naxwe this being so 

naylon f plastic: tûrikên ~ plastic bags 

naynik = neynik 

nazik fine, delicate 

ne not; ~ … ~ neither … nor; ~ … lê not 

… but; ne- (negative prefix for subjunctive, 

imperative, and past-tense 

verbs) not 

nebeled uninformed, unknowing 

neçar helpless; ~ man to have no alternative; 

~î f helplessness; ji ~î with no 

alternative 

nedarî f poverty 

nedî ve, ji suddenly 

nefel f clover 

nefes dan v.t. to huff and puff; to be out 

of breath 

nefret f hatred; ~ kirin ji v.t. to hate, 

abhor 

nefs f self; ~a xwe karîn to control oneself; 

~piçûk humble; ~piçûkî, ~piçûkahî 

f humility 

neft f oil 

neh nine 

neheqî f injustice 

nehy prohibition 

nejihevûdurebûyîn f indivisibility and 

inseparability 

nema not…again 

nemaze especially 

nemir undying, immortal: dibe xwediyê 

navekî nemir he possesses an immortal 

name 

nemirovane unmanly, cowardly 

nenas unacquainted, unfamiliar, unknown; 

~ê unacquainted with 

nepixandin nepixîn- v.t. to blow up, inflate 

nepixîn v.i. to swell 

neqandin v.t. to select, choose 

nerazî discontent; ~bûn f discontent- 


228 

ment 

nerindî evil 

nerm soft, gentle, fine; ~ahî f softness, 

gentleness; ~ik softly, gently 

nesir f prose 

neşên unhappy 

netewe f nation; ~yên Yekbûyî the 

United Nations; ~yî national; ~yîtî f 

nationalism 

nevî m/f grandchild, offspring 

Nevroz f Persian New Year’s day 

newal f valley 

nexş miracle; ~în miraculous 

nexşe f map 

nexwe otherwise 

nexweş sick, ill; unpleasant; ~î f sickness, 

disease; ~xane f hospital 

nexuyayî invisible 

neyar m enemy, opponent, foe 

neyînî f destitution 

neynik f mirror 

neynok f fingernail, toenail 

neynûk = neynok 

nezanî f ignorance 

nêçirvan m hunter 

nêçîr f game, prey; çûn ~ê v.i. to go 

after game 

nêçîrvan m hunter 

nêrevan m scout 

nêrîn v.i. to look; f view, speculation 

nêşan f target, mark; ~ kirin v.t. to take 

aim at, to focus on 

nêv (dial. var.) = nîv 

nêvî (dial. var.) = nîvî 

nêzîk near; ~ahî f proximity; ~î near to, 

nearly 

nêzîkatî kirin bi v.t. to approach 

nifirîn f malediction, curse 

nifş m generation 

nifûs f identity card 

nig m foot; ~ên xwe zêdeyî xwe avêtin 

to overstep one’s bounds 

nigardar beautiful 

niha now; berî ~ before now, ago


nihe = niha 

nihêran expectant, apprehensive 

nihêrîn li v.i. to look at, to notice; to 

look upon, regard (wek as) 

nihêrtin (dial. var.) = nihêrîn 

niho (dial. var.) = niha 

nijad m race; ~perest racist 

nijde f brigandage 

nik f side, direction; toward, to; prep. 

next to, with, to, for 

nikil m beak 

nikilandin nikilên- v.t. to peck 

nimêj f prayer; ~ kirin v.t. to pray 

nimûne f example: ji bo nimûne as an 

example, for example; ~nde f example 

niqutandin v.t. to drip 

niqutîn v.i. to drip 

nisbet bi relative to 

nisxe = nusxe 

nişan = nîşan 

nişk: ji ~ê (~a) ve suddenly 

niştin nê-/niş- v.i. to sit 

nitilandin v.t. to draw, to mark 

nivistin -niv- v.i. to sleep 

niviz ??? 

nivîn 1 m (usually pl) bed; ~ê nexweşiyê 

sick bed; destek ~ a set of sheets and 

bedding material 

nivîn 2 -niv- v.i. to lie down, sleep 

nivîsandin v.t. to write 

nivîsar f writing, text 

nivîsevan m writer 

nivîsîn v.t. to write 

nivîskar m/f writer; ~î kirin to write, 

engage in writing 

nivîskî written 

nivş = nifş 

nivz half 

niwal f small valley 

niyet f intention 

nixabtin = nuxumandin 

nixamtin = nuxumandin 

nixumandin = nuxumandin 

229 

nizar m mountain side (where the sun 

never shines) 

nizim low 

nîjad = nijad 

nîn none, nothing 

nîsan f April 

nîşan f sign, mark, military decoration; 

~ dan v.t. to show; ~ kirin v.t. to indicate 

nîv half; ~ saetê half an hour; ~cî half 

done; ~ê şevê midnight; ~roj f noon; 

~sedsal f midpoint of a century 

nîvek f half 

nîveruh half-dead 

nîvişkestî cracked 

nîvî f middle, midpoint, half 

nîzing (dial. var.) = nêzîk 

nod ninety 

nojdarû f panacea 

nok f chickpea; ~a tahtê pebble 

nola (prep.) like: nola hev like each 

other 

noqim bûn v.i. ??? 

not = nod 

nozdeh nineteen 

nu new; ji ~ ve all over again 

nuçêbûyî new-born 

nudem modern 

nuh = nu 

nuha (dial. var.) = niha 

nuhatî new, newly come about: nivşê 

nu the new generation 

nuhîtî f newness, novelty 

nujen newly invented, new-fangled, 

modern 

nuka (dial. var.) = nuha 

nusxe f copy 

nuvejîn f renaissance 

nuxumandin v.t. to cover, veil 

nuxumîn v.i. to be covered, veiled 

nuyîtî f novelty 

nuzewicî newly-wed 

nû = nu 

nûh = nu

nûjen = nujen 

nûner representative 

NY = Neteweyên Yekbûyî the United 

Nations 

oda, ode f (obl odê) room 

okyanûs f ocean 

ol f religion; ~dar religious; ~î religious; 

~perwer religious 

ordî f army: Ordiya Sor the Red Army 

ordu = ordî 

‘orre ‘or f roar 

orte f middle 

Osmanî Ottoman 

otorîte f authority 

pag stable 

pak pure, clean; ~hilanîn ji v.t. to get 

rid of 

pakêt package 

pal 1 f mountainside 

pal 2 dan v.t. to push 

palas ??? 

pale m worker 

pan wide, broad 

panatî f expanse, breadth 

pansiman kirin v.t. to bandage 

papor f stove 

paqij pure, clean; ~ kirin v.t. to clean; 

~î f cleanliness 

paqiş (dial. var.) = paqij 

par 1 f part, share 

par 2 last year 

par 3 f back; ji ~ re from behind 

parçe, perçe m piece: du sê perçên 

kaxizên two or three pieces of paper; 

~ bûn v.i. to be fragmented; ~ kirin 

v.t. to fragment 

parastin parêz- v.t. to protect, guard 

Parîs f Paris 

parsî Persian language 

partî f political party: partiyên kurd yên 

siyasî Kurdish political parties 

parve kirin v.t. to distribute 


230 

paseport f passport 

paş m the back; li ~ serê prep. behind; 

~ê xwe avetin bi v.t. to throw oneself 

into s.th.; ~eroj f past, the past; ~îngê 

later; ~verû backward; ~verûtî f 

backwardness 

paşil f bosom 

paşî f end; heta paşiyê until the end 

patik f back of the head 

paye f high rank, place of honor; ~tî f 

honor 

payîz f autumn 

pejirandin v.t. to accept 

pekiyan = pekîn 

pekîn pek- v.i. to splash, splatter, rise 

up suddenly 

pekok: stêrka pekok shooting star 

pel m leaf, page 

pelikan stairs, stairway 

pelk leaf 

pembo m cotton 

pena f refuge, asylum; ~ber m/f refugee; 

~berî f refugee status 

pencere f window 

peng ??? 

pengizandin pengizîn- v.t. to make 

jump, spurt 

pengizîn v.i. to spray, spurt 

penîr m (obl. penêr) cheese 

per 1 m side 

per 2 m feather 

per 3 f piece 

peran heavy: cezayê peran heavy penalty 

perçe = parçe 

perçîn rivet; bi hev ~ kirin to rivet 

together, to patch together 

perde f (const. perda) curtain 

perdî f ceiling beam 

pere m money 

pergal m compass; bi ~ derketin to be 

encompassed 

pergî (+ construct) hatin v.i. to come 

across, find; çûn ~ to go to find


perpitîn v.i. to flutter: dilê min diperpite 

I get sick at my stomach 

perwaz f flight 

perwerdî f education 

pesin m praise; ~andin v.t. to praise, to 

approve of; wesf û pesnê … dan to 

praise and extol 

pesnê m trace 

petrol f petrolium 

pevgirêdan f connection 

pexşan f prose; ~nivîskar m prosewriter 

pey: li ~ (prep.) behind, after; di ~ … de 

(prep.) after 

peya m man 

peya bûn v.i. to get out, off, down (from 

vehicle) 

peyda bûn v.i. to be found: min zanîbû 

wê saetê ava germ peyda nabe I knew 

there was no warm water to be found 

at that time; ~ kirin v.t. to find 

peyitandin v.t. to prove 

peyivîn v.i. to talk, speak: ez zêde pê re 

nepeyivîm I didn’t speak to him long 

peyî hev one after the other 

peyman f pact, agreement; ~ê girêdan 

ligel to conclude a pact with 

peyv f conversation, talk, words: me 

peyv dagerand ser huner û edebiyatê 

we turned the conversation to art and 

literature; ~ik f expression 

peywendî f relation: peywendiyên navneteweyî 

international relations 

pez f sheep 

pezkîvî (dial. var.) = pezkûvî 

pezkûvî mountain sheep 

pê 1 = bi + wî/wê 

pê 2 m foot 

pêçandin pêçîn- v.t. to wrap, roll 

pêçîn pêç- v.t. to roll, wrap; 

pêjin f feeling 

pêjîn pêj- v.i. to be cooked; v.t. to light 

(cigarette) 

pêk together; ~-anîn v.t. to get together, 

231 

collect, arrange; ~-hatin v.i. to come 

about, come to be; ~-hatin ji v.i. to 

consist of 

pê-ketin v.i. to catch (fire) 

pêkol kirin v.t. to stick together (snow) 

pêkva together 

pê-xistin v.t. to light (fire), to switch on 

pêl f wave; ~ bûn v.i. to spread out 

pêlpêlî wavy, undulating 

pênc five; ~ih, ~î fifty 

pêra along with him (see pê) 

pêrgî → pergî 

pêsîr f collar; windpipe; forefront; area 

just below the summit of a mountain 

pêş forward: mirov ê bi pêş de biçe one 

will go forward; ~-ketin to advance; 

bi ~ derketin to come out to the fore; 

~eroj f the future; ~de xistin to promote; 

~ketî advanced 

pêşayîk f forefront 

pêşber m guide, leader; ketin ~ê to be 

faced with; ~î in the lead, leadership, 

(prep.) in front of; ~î … derketin to 

lead, go out ahead of 

pêşdexistin f promotion, advancement 

pêşeng m leader, vanguard 

pêşepêşa, li prep. out in front of 

pêşeroj f future 

pêşevan m leader 

pêşgotin f foreword 

pêşiya prep. before, in front of 

pêşî adj. first: cara pêşî the first time, di 

du-sê salên pêşî de during the first 

two or three years; f advance: ~ya … 

girtin v.t. to prevent 

pêşîk avant-garde, forerunner 

pêşîn first 

pêşkeş f present, gift, tribute; ~ kirin v.t. 

to offer (as a gift), to present 

pêşmerge m guerrilla 

pêşniyaz f proposal, suggestion 

pêşveketin f advancement, progress 

pêt f flame 

pêtgiran lazy, indolent

pêwendî bi f connection to 

pêwîst necessary; ~î f necessity, requirement 

pêxember m prophet 

pê-xistin -xê- v.t. to light, turn on (light) 

pêxwas barefooted 

piç small, little; ~ek a little bit, for a 

moment; a little thing 

pife pif f huff and puff 

pif kirin v.t. to blow, puff 

pifinî kirin v.t. to hiss 

pij scattered 

pijandin v.t. to cook 

pijîn v.i. to be cooked 

pijiqandin v.t. to make (blood) gush 

pijiqîn v.i. to explode, to blow up 

piling m tiger 

pilot m/f spark ??? 

pilpilî ??? 

piqpiqok f bubble 

pir 1 very, many, much; ~anî f most, 

majority: piraniya wan most of them; 

pirraniya caran most of the time 

pir 2 f bridge 

pirç f body hair 

piroze kirin v.t. to tear to shreds 

pirs f question; ~ek ji… kirin v.t. to ask 

a question of s.o.; ~gir skeptic; 

~girêk f question: pirsgirêka kurdî 

the Kurdish question 

pirsan v.t. to ask (a question) 

pirtepirt f sputtering ??? 

pirtik f sheet (glass, paper) 

pirtûk f paper, sheet of paper 

pirtve kirin v.t. to tear to pieces 

pisîk f cat 

pismam m cousin 

pispor, pispûr m expert; ~î f expertise 

pişaftin v.t. to assimilate 

pişirîn to ruminate (?) 

pişt f back, hill; ~a prep. behind, on the 

other side of; ~a xwe dan v.t. to turn 

one’s back; ~î prep. after; ~î ku conj. 

after; ~germ supported, protected; 


232 

~gir m supporter; ~girî f support; ~re 

then, later, afterward; ~xwar 

hunched-over 

piyale f glass, goblet 

piyes f play 

pizot m torch: çavên wê wek du pizotên 

êgir bûn his eyes were like two fiery 

torches 

pîjame m pyjamas 

pîn f kick; ~-avêtin v.t. to kick 

pîne ??? 

pîpoq f glass 

pîr old; m/f old man, old woman; ~ik f 

grandmother 

pîratî f old age 

pîrhepok m monster ??? 

pîroz sacred, holy; ~ kirin v.t. to celebrate; 

to congratulate: ew wê roja han 

mîna karnevalekê pîroz dikin they 

celebrate that day like a carneval; 

~bahî f congratulations; ~wer holy 

pîs bad, dirty; ~ik nasty, awful; ~itî f 

obscenity 

pîsîr (dial. var.) = pêsîr 

pîvan f measurement, criterion; ~din 

pîvên- v.t. to measure 

PKK = Partiya Karkerên Kurdistanê 

Kurdish Workers’ Party 

plan f plan; ~çêker m planner; ~ çêkirin 

to make a plan 

pola m steel 

polîtîka f politics; policy 

ponijîn v.i. to be engrossed in thought 

por m hair (on the head); ~reş blackhaired; 

~zer blonde 

poşman regretful; ~ bûn li to regret 

s.th./doing s.th. 

poxsîde sad 

poz m nose, snout 

prensîp m principle 

proje f project 

protesto kirin v.t. to protest, go on 

strike, boycott 

PTT = Post Telefon Telexraf Post, Tel-


ephone, and Telegraph 

pûç useless, unuseable 

pûk f snowstorm, blizzard 

pûrt f hair, fur, pelt; ~ û per feathery 

coat 

pûtperest idolator; ~î f idolatry 

PZ = piştî zayînê anno domini (AD) 

qaçaxçî m smuggler 

qad f field, place; ~a şer field of battle 

qaf f head 

qahf m cave, cavern 

qail bûn to accept (bi) 

qal f statement; ~ kirin v.t. to state; ~ û 

ceng f fight 

qalçikdayî frostbitten ??? 

qalik m shell, husk 

qalind thick, fat 

qam f stature, height; measurement for 

the height of the sun in the sky 

qamçî m whip 

qamiş reed 

qanser f cancer 

qanûn f law 

qarîn v.i. to cry bitterly 

qasid m messenger, envoy 

qasî ku as much as 

qatil m murderer 

qayiş, qayîş f strap, thong, belt; rivalry, 

competition; bi … re ketin ~ê to 

compete against: te digot qey ew bi 

min re ketibû qayîşê you’d think he 

was in competition with me 

qaymeqam m provincial governor 

qaz m goose 

qazaxî f butane 

qe no, none, at all: ez qe naxwênim I 

don’t read at all 

qebûl kirin v.t. to accept; wek … hatin 

qebûlkirin to be accepted as 

qedandin v.t. to finish, to complete 

qedeh f cup, goblet 

qeder 1 m amount; ~ê … for the length 

of … 

233 

qeder 2 f fate, destiny 

qedexe f prohibition; (adj) prohibited; ~ 

kirin to prohibit, to ban 

qedir m worth; qedrê … zanîn to appreciate; 

qedrê xwe girtin to esteem 

oneself; ~gir appreciative, estimable 

qediyan v.i. to end, be finished 

qefilandin v.t. to tire 

qefilîn v.i. to get tired 

Qefqasya f the Caucasus 

qefsing f breastbone 

qehbik f harlot 

qehbîtî = qehpetî 

qeherîn (dial. var.) = qehirîn 

qehir f wrath, rage; 

qehirîn v.i. to get angry (ji at) 

qehpe f prostitute; ~tî f prostitution 

qehwe f coffee 

qelaş split open, wounded 

qelaştin -qelêş- v.t. to split, split open; 

qelaştina cerahî surgical incision 

qelaw fat 

qelem f pen 

qelemrew m realm 

qelew (dial. var.) = qelaw 

qelêş- → qelaştin 

qelişandin qelişîn- v.t. to split, cleave 

qelişîn v.i. to be split 

qelizandin v.t. to make disappear; xwe 

~ to slip away 

qelîşt f crack 

qels weak: kultura devkî ya Kurdî xurt e 

lê kultura nivîskî qels e Kurdish oral 

culture is strong, but the written culture 

is weak; ~î f weakness 

qelş = qelîşt 

qelşqelşî cracked 

qenc good, pretty, nice; ~î beauty, charitable 

act, good deed 

qerar decision 

qerax f edge, shore 

qerçimî wrinkled 

qerebalix f crowd, confusion; ~ kirin 

v.t. to act up, to flail around

qereqol m police station 

qerisîn v.i. to freeze solid 

qermiç f wrinkle; ~î wrinkled 

qerpeçe kirin v.t. to hold tightly in 

one’s embrace 

qesir f palace 

qest f intention, purpose; ~a … kirin 

v.t. to head toward 

qeşa f ice 

qet (+ neg.) never, not at all 

qetan v.i. to be finished; be cut 

qetandin qetîn- v.t. to finish; break, cut: 

kurdên li derveyî welêt ev zincîra 

kirêt qetandine Kurds outside the 

country have broken this shameful 

chain; ji hev ~ to part from one 

another 

qeter m scales, balance; ~ kirin v.t. to 

spy (something in the distance) 

qetiyan = qetan 

qewimîn v.i. to happen 

qewirandin v.t. to drive away 

qewîn strong 

qewl f promise; ji ~ên xwe vekişiyan to 

reneg on one’s promises, go back on 

one’s word 

qey hey; why?; te digot qey you’d 

think, it was as though 

qeyd f bond, fetter 

qeyde f rule 

qeytankêş kirin v.t. ??? 

qeza 1 f district 

qeza 2 f accident; fate; ~ û bela misfortune, 

calamity 

qezenc f profit, earnings, advantage: bi 

qezenca … to the advantage of …; ~ 

kirin v.t. to earn, gain, win 

qêrîn v.i. to scream 

qijak raven 

qijik f crow 

qilêr(în) filthy 

qir kirin v.t. to eliminate, exterminate 

qiral m king 

qirax (dial. var.) = qerax 


234 

qirçeqirç creak, splintering sound 

qirdik m clown 

qirik 1 f crow 

qirik 2 f throat; ~talî f bitter aftertaste 

qirş f stem, branch; ~ik f twig 

qise f conversation, talk 

qismet m fate 

qiyamet f resurrection; roja ~ê doomsday 

qizwan terebinth, a small tree 

qîjeqîj f loud cry, scream 

qîjiyan v.i. to scream 

qîl m fang, canine tooth; ber ~an dan to 

sink the fangs into 

qîm f contentment, satisfaction; ~a xwe 

anîn bi to consent to 

qîmet f worth, value 

qîr f cry, shout; ~ kirin v.t. to shout; 

~ewîr f cry, shout; ~în v.i. to cry out, 

screech 

qîrçîn v.i. to scream, screech 

qîz f daughter 

qoç m horn (of an animal) 

qonax f inn; a one-day’s distance on a 

journey 

qontrol f check 

qufulîn v.i. to feel very cold 

qul f hole, opening: qula rêviyan fox 

hole; ~ kirin to pierce 

qulibîn v.i. to fall down, collapse, 

scramble down 

quling crane 

quloç m league (measure of distance) 

quloz bûn v.i. to rise up 

qulqulî full of holes 

qulubîn = qulibîn 

qumandan m commandant 

qunc f corner; xistine ~ekî asê to corner 

quncik f little bit 

quntar f foot of a mountain 

quran f the Koran 

qurane f hinge 

qurban f sacrifice, victim; qurbana 

armanca xwe a martyr to one’s cause


qurm m tree stump: mîna qurmê dara 

mirî like a dead tree stump 

qut cut, cut off; ~ bûn v.i. to get cut off 

qutî f box 

quwet power; bi ~ powerful 

qûç f cliff, height, summit 

qûn f back; ~a çiyê mountain skirt; li 

ser ~ê xistin to topple 

qûntar = quntar 

qutîk f small box 

ra = re 

ra-bûn v.i. to rise, arise, get up; to 

abandon, give up (li s.th.) 

ra-girtin v.t. to pick up; xwe ~ to recover 

rahetî f ease, comfort 

ra-hiştin v.t. to put down 

ra-ketin v.i. to sleep 

ra-kirin v.t. to take away, pick up; to 

wake up (trs.); to cancel, abolish; ji 

navê ~ to eliminate 

raman f stance 

ra-man -mîn- v.i. to stand, stay, remain 

standing; to be perplexed 

ra-medandin v.t. to lay down 

ra-mûsan -mûs- v.t. to kiss 

ran m thigh 

ra-pelikîn v.i. to crawl, creep 

ra-pîvan v.t. to pick up; gav ~ to tread 

rapor f report 

raser superior 

rast right, correct; ~ hatin li to come 

across; ~ kirin v.t. to correct; bi ~î 

really; ~e prep. straight toward; 

~erast really and truly; ~erê correct; 

~nivîsîn f orthography 

rav f hunting 

ra-westan v.i. to stand up, stop, stand 

still; li ser … ~ to dwell on, stand up 

against 

ra-westandin v.t. to make stop 

ra-westiyan = ra-westan 

rawir wild animal 

235 

ra-xistin v.t. to spread 

ray f opinion 

ra-zan -zê- v.i. to lie down, sleep 

razdar mysterious 

razî contented (li with) 

re postposition forms the second part of 

a number of circumpositions, generally 

indicating accompaniment; see the 

prepositional element 

ref m row; flock (of birds) 

reh f way, road; artery, vein; root; ~ û 

penc roots 

rehet easy, comfortable, quiet; ~î f 

comfort, ease 

rehm f mercy; ~ kirin li to have mercy 

on; ~etî the late 

rehmet f God’s mercy; çûn ~ê to pass 

away 

reîs m head, chief; ~î cumhûrê president 

of the republic 

rencberî f hardship, trouble 

reng m color; bi ~ colored, multicolored; 

bi çi ~î how?; ~e~ of all 

colors; ~dêr f description, quality, adjective; 

~în varied, colorful 

renî f avalanche 

req 1 m turtle 

req 2 stiff; ~ û rût stiff as a board 

reqem f number 

reqisîn v.i. to dance 

resim m picture 

resmî official 

reş black; ~ girêdan v.t. to go into 

mourning; ~ kirin v.t. to blacken 

reş û reşatî f anything black or blackish 

in color 

reşatî f blackness, darkness 

rev f flight, retreat 

revan rev- v.i. to run away 

revandin v.t. to let escape, to take away 

revde m herd, pack; ~ girtin v.t. to form 

a pack 

revîn = revan 

rewneq brightness, brilliance

ewrewik f mirage 

rewş f style, manner 

rewşenbîr intellectual 

rex m side, edge, shore; (prep.) next to, 

beside 

rexne f criticism; ~ girtin li v.t. to criticise; 

~gir m critic 

rext m cartridge belt 

reyan v.i. to bark 

rez m vineyard, orchard 

rê f (const. riya) road, way: bi wê riyê 

in that way; bi riya via; ~ girtin v.t. 

to block the road, stop, prevent: kê rê 

li ber wan girtiye? who’s stopped 

them?; (bi) ~ ketin to set off, start 

out; ~ kirin to dispatch, send; bi ~ 

kirin to see off 

rêbendan f February 

rêber m leader; ~î f leadership; ~î kirin 

to lead 

rêbwar m wayfarer 

rêçe f trace, track; ~ hildan v.t. to pick 

up a trail 

rêj kirin v.t. to wash 

rêk-xistin v.t. to arrange, put in order 

rêkxistin f coalition 

rêl f forest, wood 

rêncberî kirin v.t. to struggle, suffer 

hardship 

rêveçûn f gait, walk 

rêvebir = birêvebir 

rêvî m fox 

rêvîng m traveler 

rêwitî f journey 

rêwî m/f traveler; ~tî f journey, trip 

rêz f line; ~ bûn v.i. to line up; ~kirin 

v.t. to line up, arrange 

rêz-girtin ji v.t. to respect, have respect 

for 

rêzik f law, rule 

rêziman f system, arrangement, grammar 

ricaf f shaking, trembling 

ricifîn v.i. to tremble 


236 

rih f beard 

rihet (dial. var.) = rehet 

rihm (dial. var.) = rehm 

rijandin rijîn- v.t. to pour out 

rijiyan v.i. to flow, to spill 

rijî f scorched part at the bottom of a pot 

rik stubbornness, relentlessness, nervousness 

rikrikîn v.i. to chatter (of the teeth) 

rind good, beautiful; well: ew bi zimanê 

îngilîzî rind dizanibû he knew English 

well 

risk = rizq 

rivî (dial. var.) = rêvî 

rivîn f flame 

riyê → rû 

rizan v.i. to rot 

rizandin v.t. to let rot 

rizgar saved, rescued; ~ bûn v.i. to 

escape, be rescued; ~ kirin v.t. to 

save, rescue; ~kirî saved, liberated 

rizî rotten 

rizîn di … de v.t. to be thrown into 

rizq m sustenance 

rîş f beard 

rîtm m rhythm 

ro f sun: di bin ro(ye)ka havînê de under 

a hot summer sun 

roava m west, dusk; ~yî western 

rohilat m dawn, east 

rohnî bright 

roj f day; ew ~ ev ~ e from that day to 

this: ew roj ev roj e malbata min li vî 

bajarî rûdinê my family has lived in 

this city from that day to this; ~ane 

daily; ~ava west; ~hilat f east: Rojhilata 

Navîn the Middle East; ~name 

f newspaper; ~namegerî f journalism 

rokrol f role 

rom m the Ottoman Empire; Ottoman, 

Turk 

roman f novel; ~nivîs novelist 

ronahî f light, brightness; bi ~yê derketin 

to come to light


ronakbîr intellectual 

ronayî = ronahî 

rondik f tear 

ronesans f renaissance 

ruh m spirit, soul; ~iyet f morale, spirit 

ruhnî f brightness; ruhniya çavan light 

of the eyes, favorite 

rutbe m rank 

ruvî (dial. var.) = rêvî 

rû m (const riyê, rûwê) face 

rûbar m river 

rûhşêrîn convivial, amusing, lighthearted 

rûj (dial. var.) = roj; ~kê = rojekê one 

day, some day 

rûkenî f smile, smiling 

rûmet f honor, respect 

rûn m oil 

rûniştevan m inhabitant 

rû-niştin -nê- v.i. to sit, dwell (the 

present tense is used only for habitual 

action; the pres. perf. tense rûniştiye 

means ‘s/he is sitting,’ and the past. 

perf. tense rûniştibû means ‘s/he was 

sitting’); odeya rûniştinê sitting 

room 

rûpel f page, sheet 

rûs Russian; ~î Russian (language) 

rût naked, bare 

rûxan v.i. to collapse 

rûxandin v.t. to destroy 

sa f (const. siya) shadow; ser siya … 

ketin v.i. to get anywhere near … 

sa‘et f hour 

sal f year; ~mezin aged 

salon f reception room 

san → se 

sar cold 

satil f bucket 

saw terror, fear 

sawar f bulghur wheat, cracked wheat 

sax healthy, well, whole 

saxik honest 

237 

sayî bûn v.i. to clear up (weather) 

saz kirin v.t. to establish 

se m (obl. pl san) dog 

sebeb m reason 

sebir f patience; ~ neman to be impatient: 

êdî sebra min nemaye now I’ve 

lost my patience 

sed hundred; ~sal f century; ~salî f centennary; 

ji ~î per cent; bo ~î per cent 

seda m/f sound ??? 

sedem f reason, cause 

seff f classroom 

seg m dog 

seh f intuition, feeling; ~ kirin v.t. to 

understand intuitively 

sehol f ice 

Seirt f Siirt; ~î native of Siirt 

sekinan/-în v.i. to settle down, to be 

quiet, to dwell; to tarry; to light 

(gaze) (li ser upon): ez dixwazim li 

ser pirsekê bisekinim I want to dwell 

on a question 

selik f basket 

semax f endurance; ~ kirin v.t. to bear, 

to endure 

Sen m the River Seine 

seqem f dry cold 

seqer f Saqar, a poison that drips from a 

tree in hell 

ser m head; (prep.) to, toward, on, over; 

bi ~ ketin v.i. to get ahead, succeed; 

çûn ser v.i. to attack; ~ê xwe bi … re 

êşandin v.t. to trouble oneself with, 

bother with: serê xwe bi kultura kurdî 

re naêşînin they don’t bother with 

Kurdish culture; ~ û bin m the “ins 

and outs,” everything: ser û binê vî 

gundî ez ê bikanibim ji vî pîremêrî 

hîn bibim I could learn all there is to 

know about this village from this old 

man; bê ~ û bin endless 

seranser: li ~î (prep.) all over: li seranserê 

dinyayê all over the world 

serbajar m capital

serberdayî stray, wandering 

serbest free; ~î f freedom 

serbilind bi proud of; ~ahî/~î f pride 

serbixwe free; ~bûn f liberation 

serdar m leader; ~î f leadership, command 

serdest m overlord; ~î f mastery, rule; ~î 

kirin v.t. to rule: yên ku îro serdestiya 

kurdan dikin those who rule over the 

Kurds today 

sereke main 

serencam f end, outcome 

serêşî f headache 

serfirazî f distinction 

sergerdan perplexed 

sergevez pride 

sergiran important 

sergîn m dung 

sergovend f dance line; bi serê ~ê girtin 

to lead a dance line 

serhed f frontier, border 

serî m head; ear (of grain); ~ birdin to 

complete; ~ hil-dan to rebel; ~ xistin 

li to visit; to apply to; çûn serî to 

come to fruition 

serîhildan f uprising 

serjorek û serjêrek ups and downs 

serkarî f direction, leadership 

serketin f success 

serma f cold, coldness 

sermawêj Libra 

sermîyan m capital 

sernivîs f fate 

sernuxumandî veiled 

serok m leader; ~atî f leadership; ~cumhûrê 

m president; ~eşîr m chieftain; 

~wezîr m prime minister 

serpêhatî f adventure 

serqot bare-headed 

serraf m jeweler 

sersal f new year’s day 

serserî careless 

ser-şuştin v.t. to take a bath 

sertûj towering 


238 

serve bûn v.i. to be attached 

serwer m leader 

serwext informed, knowledgeable 

sewî f level: rojnameyên me yên roja 

îroyîn negihîştine sewiya wan our 

newspapers of today have not reached 

their level 

sewsen lily 

seyda m savant 

seyr f view; adj strange 

seyran f outing; ~ çê-kirin v.t. to arrange 

an outing; ~geh f park, promenade, 

place for an outing 

sê 1 three 

sê 2 f (constr. siya) shadow; di bin siya 

… de under the aegis of 

sêpî f tripod 

sêwî m orphan 

sêwlek m sole (of a shoe) 

sibat f February 

sibeh f morn, dawn: sibeh heta êvarê 

from morning till night; ~ê tomorrow; 

vê ~ê this morning 

sibetir f the next morning; ~a wê şevê 

the morning after that night 

sibê = sibeh 

sih 1 angry, irritated; ~itî f irritation 

sih 2 = sî 2 

sijî f puss, filth; ~n v.i. to ooze 

sik û sar very sad (heart) ??? 

silav f greeting 

silawat (pl) benedictions; ~an kêşandin 

v.t. to give benedictions 

simbêl m mustache 

simsimîn v.i. to leave tracks, to make a 

trail 

sincirî flaming, burning 

sindoq f box, trunk 

sing f breast 

sinif f class, grade 

sipartin sipêr- = spartin 

sipî = spî 

sipîndar f poplar 

sipîta f whiteness


sir f cold wind; ~ û seqem, ~ û serma f 

biting cold weather 

sirf only, purely 

sirgûn f exile; ~ bûn to be exiled 

siruşt f nature 

sisê three 

sist weak; ~ kirin v.t. to weaken, make 

weak 

sitar f protection 

sitêrk = stêrk 

sitirî m thorn 

sitran = stran 

siwarî mounted, on horseback 

siya → sa 

siyaset f politics; ~van m politician 

siyasî political 

sivik light, not heavy 

sî 1 thirty 

sî 2 f shadow; ~ dan to cast a shadow 

sîleh (pl) arms, armament: sîlehên sivik 

light arms 

sîng f breast 

sînor m border, boundary 

sîstem m system 

sîtil f (dial. var.) = satil 

Sîwas f Sivas 

sîwaxnekirî unpenetrated 

sobe f heating stove; ~ vêxistin to light 

a stove 

sofî Sufi, respectful term of address for 

an old man; ~tî f Sufism, mysticism 

sohbet f conversation, talk 

sol f shoe; ~çêker m shoemaker 

sond f oath; ~ xwarin to swear an oath 

sor red; threshed (wheat); ~ahî f redness 

sorav red grape; ~î(n) dark red 

sorgul rose 

sosin f iris 

sosret unusualness; bi ~ unusual 

soz dan v.t. to promise 

sparin spêr- v.t. to entrust 

spartin = sparin 

spas thank you; ~ kirin v.t. to thank; 

~darî f gratitude 

239 

spehî good-looking, pretty, attractive 

spêda, spêde f dawn 

spêr- → sparin 

spî white; ~tî f whiteness 

standin (dial. var.) = stendin 

stasyon f railway station 

stelih ordinary, common 

stemkarî f oppression 

Stenbol f Istanbul 

stendin stîn- v.t. to take, get; bi paş de 

~ to take back 

steyr = stêr 

stêr f star; ~k f star; ~nas m astronomer; 

~nasî f astronomy 

stiran stirê- v.t. to sing 

stîn- → stendin 

sto = stû 

stran f song; ~bêj singer 

stû m neck; ~xwar obedient, cowed 

stûn f column 

stûr thick, stout 

sufrik m tablecloth 

sur f breeze 

sur‘et f speed 

surgûn = sirgûn 

suwar on horseback; ~ bûn to mount 

sûç m crime, fault 

sûd m profit; ~ wergirtin ji v.t. to profit 

from 

sûl m waterfall 

Sûriya f (obl Sûriyayê, Sûriyê) Syria 

sûxte m theological student 

Swêd f Sweden 

şa happy, glad; ~ bûn bi v.i. to be happy 

with, rejoice over s.th.; ~ kirin v.t. to 

gladden: wê pirtûkê dilê min şa kiribû 

that book had gladdened my heart; 

~hî f gladness, happiness 

şafiî Shafiite (school of Islamic jurisprudence) 

şagirt m pupil, apprentice 

şah m king 

şahîd m witness

şahîk shining, brilliant 

şaîr m poet 

şal m traditional baggy Kurdish trousers 

şalûl m magpie 

şandin şîn- v.t. to send 

şanî kirin, ~ dan v.t. to show 

şano f stage 

şans m chance 

şareza competent; ~yî f competence, expertise 

şaş wrong; ~ bûn v.i. to be wrong: ez ne 

şaş bim I wouldn’t be wrong; ~ kirin 

v.t. to mistake; reya xwe ~ kirin v.t. 

to lose one’s way; ~î f mistake, fault 

şaşfêhmkirin f misunderstanding 

şaşik f turban; ~ spî white-turbaned 

şax m branch 

şe = şeh 

şeh m comb; ~ kirin v.t. to comb 

şehîd m martyr 

şehsiwar m expert horseman 

şekal f old shoe 

şekir m sugar 

şemitandin v.t. to make slide 

şemitîn v.i. to slip, to slide 

şeng tuft of hair 

şep f blow, slap in the face 

şepe f snowdrift 

şepîn v.i. to sink down (into snow) 

şeqeşeq noisy sound, chatter 

şequdeq “hard knocks” 

şer m war: şerê cîhanê yê yekemîn 

World War I; ~ kirin, ~ dan (dayîn) 

v.t. to fight war 

şeref f honor 

şerît f the Sharia, Islamic law 

şerm f shame; ~dar modest; ~darî f 

modesty; ~ kirin ji v.t. to be ashamed 

of: min ji xwe şerm kir I was ashamed 

of myself 

şerpeze destitute; ~ bûn v.i. to be destitute; 

~ kirin v.t. to put s.o. in a bad 

situation, to best 

şert f condition, qualification 


240 

şervan m warrior 

şeş six 

şeşt sixty 

şev f night; ~reş f dark night 

şewat f fire 

şewitandin v.t. to burn 

şewitîn v.i. to burn 

şexs person; ~î personal; ~iyet f personality 

şewq f light; ~a elektrîkê flashlight 

şê- → şiyan 

şêlandin şêlîn- v.t. to exploit 

şêlî turbid, murky 

şêlû (dial. var.) = şêlî 

şênî m inhabitant, (pl) people 

şêrîn sweet 

şêx m sheikh 

şidet violence, strength 

şifêr m driver 

şiîr f poetry 

şidandin şidîn- v.t. to strike (a match) 

şik f doubt; bê ~ doubtless(ly) 

şikandin şikîn- v.t. to break 

şikeft f cave 

şikêr m rock, mountain crag 

şikestin şikê- v.i. to break, be defeated 

şikir thanks: şikir ji Xweda re thank 

God 

şikil form, symbol 

şil damp, wet; ~ kirin v.t. to wet, dampen 

şilfûtazî buck naked 

şipê on foot 

şiqitîn v.i. to slip 

şirket f company 

şirove f interpretation; ~ kirin v.t. to 

interpret 

şistin şo- v.t. to wash 

şivan m (obl. şivên) shepherd 

şivantî f shepherding; ~ kirin v.t. to 

shepherd, to be a sheep herder 

şivên → şivan 

şivir m mountain goat 

şixul m work; ~în v.i. to work, occupy


oneself 

şiyan şê- v.i. to be able 

şiyar awake; ~ bûn v.i. to wake up; ~ 

kirin v.t. to wake s.o. up 

şîn 1 blue, green 

şîn 2 = şwîn 

şîn- → şandin 

şîndar = şwîndar 

şîr m milk 

şîret f advice; ~ kirin li v.t. to advise 

şîrîn sweet, pretty, nice 

şît aware, sober 

şîv f sunset; ~a êvarê nightfall 

şkandin şkîn- = şikandin 

şkev f cupboard 

şo- → şistin 

şop f footprint, trace; ~ê ji ser xwe 

winda kirin to throw a pursuer off 

track; ~gerên scout, tracker; ~ hiştin 

v.t. to leave a trace 

şor 1 salty, brackish (water); ~ayî f saltiness 

şor 2 talk, words; ~ kirin v.t. to talk, chat 

şorbe f soup 

şoreş f rebellion, uprising; ~ger m rebel, 

revolutionary: şoreşgerekî bolşevîk a 

Bolshevik revolutionary 

şorezar f desert, wasteland 

şun = şûn 

şuştin (dial. var.) = şistin 

şuxul m work, occupation; ~ kirin v.t. 

to work; ~andin v.t. to put to work; 

~în v.i. to work 

şû spouse 

şûjin û derzî bûn v.i. to stand on end 

(the hair) 

şûlikîn v.i. to move stealthily 

şûm gloomy, inauspicious 

şûn f place; track, wake: divê ew têkeve 

şûna bavê xwe he must follow in his 

father’s footsteps; ~a … girtin v.t. to 

follow in the wake of, take the place 

of; ~da after: ji wê salê şûnda after 

this year; nuha ~da henceforth; di ~a 

241 

ku (conj.) instead of 

şûş quick, nimble, sleek; mirina ~ sudden 

death 

şûşaşûş pieces of glass 

şûşe f glass 

şûştin (dial. var.) = şistin 

şwîn f mourning; ~dar in mourning 

ta 1 prep. & conj. until: ta niha up till 

now 

ta 2 m fever 

tab m illumination; ~ anîn v.t. to illuminate 

tabî‘et f nature 

tacir m merchant; ~î f commerce 

taht f rock; noka ~ê pebble 

tal bitter, sharp 

talde f shelter 

talyanî Italian 

tam f taste 

tamar = temar 

tanq f tank (mil.) 

taqet endurance 

ta‘qîb f surveillance: di bin taqîba 

polîsan de under police surveillance; 

~ kirin to keep under surveillance 

tar f a path through snow 

Taran f Tehran 

tarî dark; ~tî f darkness 

tarîx f history 

tas f bowl 

taşt m breakfast 

tat m rise, hill 

tav 1 f light, sunlight 

tav 2 f rainshower 

tavik f sunlight 

tavilê quickly, soon; immediately 

taybetî special; bi ~ especially 

tayek kişandin ji v.t. to shake 

ta‘yîn kirin v.t. to determine, assign, 

appoint 

tazî naked; ~ kirin v.t. to strip naked 

te → tu 

tebî‘î natural

Tebrîz f Tabriz 

tecrube f experience 

tedrîcen gradually 

tefandin -tefîn- v.t. to put out (light, 

candle) 

tefeş f face, countenance 

tefîn v.i. to go out (light, candle) 

tefsîr Koranic commentary 

tehlûke f danger 

tehqîr f deprecation 

tehsîldar m tax collector 

teht m mountain range 

tejî (dial. var.) = tijî 

tek single, alone, by oneself; ~ û tenê 

alone, all by oneself 

tekane lone 

teko alone, singly 

telaş commotion 

telefon f telephone 

teletel on tiptoes 

televizyon f television 

telte f sheet (of ice), crust 

tem m fog 

temam perfect, complete 

temar f artery, vein 

temaşa kirin v.t. to watch, to look at 

temaşe = temaşa 

temaşevan spectator, watcher 

tembel lazy; ~î f laziness 

temen m life, lifespan, age 

temene respect; bi ~ respectfully 

temirîn v.i. to die ??? 

temiz kirin v.t. to clean 

temsîlkar m representative 

tena = tenha 

tendûr f oven, pit; ~a zik the pit of the 

belly 

tenê alone, only, except for; bi ~ only: 

em ferz bikin ku tu bi tenê bikaribî 

Kurdistanekê çêbikî let’s assume that 

you could only create one Kurdistan; 

ne bi ~ … lê jî not only… but also; 

~tî f misery, loneliness 

teng narrow, tight; ~asî f difficulty, 


242 

straits 

tenha alone; bi ~ xwe by him/her/itself, 

alone 

tenîşta next to 

teorî f theory 

tep f tap 

tepan mallet 

tepandin v.t. to pat, to tap 

tepe m summit, mountain top 

teperep kirin v.t. to rap 

teq f a sharp sound; ~-û-req loud sound 

teqandin teqîn- v.t. to burst, explode, to 

fire, shoot (gun) 

teqîn v.i. to burst, explode 

ter fresh, verdant; ~î f freshness 

tercîh kirin v.t. to prefer 

tercuman m translator 

teres pimp 

terikî chapped 

te‘rîf kirin v.t. to describe (ji … re for, 

to) 

terîqet m dervish order 

terk f leaving; ~ dan/kirin v.t. to leave, 

abandon: gava terka mala xwe da 

when s/he left home 

term m corpse 

terorîzm f terrorism 

terpilîn v.i. to roll 

terrî f tail 

terş livestock 

tesewif Sufism; ~î Sufistic 

te’sîr f influence 

teslîm kirin v.t. to turn in, to turn over, 

to submit 

teşkîl f organization, formation 

teşt f trough 

teşwîq encouragement; ~ kirin v.t. to 

encourage 

teşxele f trouble, turmoil 

tetik, tetîk f trigger 

tev all, entire, altogether; together with; 

~a all, entirely, totally; ~ahî/~ayî f 

entirety: di tevayiya Ewrûpa all over 

Europe; ~da, ~ de altogether, entire-


ly; bi ~ayî entirely, in toto; xwe 

~girê-dan v.t. to get oneself together 

tevdîr f plan 

tevger f industry, activity, movement: 

Tevgera Rizgariya Kurdistanê Kurdish 

Liberation Movement 

tevizî numb 

tevizîn f numbness; ~ok f numb feeling 

tevî (prep.) along with; ~hev altogether; 

~ ku (conj.) although 

tevlihev confused, mixed up; ~î f confusion 

tevlî f awareness 

tewqif kirin v.t. to arrest 

texçik f shelf 

texlît sort, kind: her du texlît nivîsar 

both sorts of writers 

texmîn f guess, thought; ~ kirin v.t. to 

guess, estimate 

text m throne 

texte m board 

teyan a large basin used in bathhouses 

teyr, têr m bird; ~ û tûy birds and fowl 

teze new(ly), fresh(ly); ~ kirin to refresh 

tê 1 = di + wî/wê 

tê 2 = tu + ê 

tê 3 coming, next: meha ~ the coming 

month 

tê-gihîştin v.i. to understand, realize 

têk çûn v.i. to break up, split apart 

têkelî prep. along with 

tê-ketin v.i. to go to, wind up (somewhere): 

ew dixwaze têkeve cepheyan 

he wants to go to the fronts; ~ şûna to 

take the place of: kengê azadî û 

serbestî ê têkevin şûna sitemkarî û 

zordariyê? when will freedom and independence 

take the place of injustice 

and oppression? 

têkil connected; ~bûn f connectedness; 

~î f connection 

tê-kirin v.t. to put on 

têkoşer m activist, combatant 

243 

têkoşîn dan v.t. to strive, make an effort 

têkûz (dial. var.) = tekûz 

têr 1 full, satisfied; ~ bûn v.i. to be satisfied 

(hunger), to be slaked (thirst); ~ 

kirin v.t. to satisfy, make full, to be 

sufficient: emrê wî têr nekir he didn’t 

live long enough 

têr 2 = teyr 

têvel various, different 

tê-xistin v.t. to include; xwe ~ to put 

oneself 

tif f spit 

tifik f bellows, hearth 

tifing f rifle 

tije brimful 

tijî full; ~ kirin v.t. to fill 

tilî f finger 

tilik, tilîk = tilî 

tim 1 always; her~ always 

tim 2 f desire 

timobîl f automobile 

tinê (dial. var.) = tenê 

tiral lazy 

tirb f grave, tomb 

tirên f train; ~a di binê erdê de subway; 

ji ~ê by train 

tirimpêl f automobile 

tirk Turk; ~î Turkish (language); ~nijad 

racially Turkish 

Tirkiye f (obl Tirkiyeyê, Tirkiyê) Turkey 

tirs f fear; ~an va out of fear 

tirsandin v.t. to scare; to fear 

tirsêner frightful, frightening 

tirsiyan/tirsîn ji v.i. to be afraid of, fear 

tirş bitter; rûyê xwe ~ kirin to scowl 

tişt m thing: tiştekî din something else 

titûn f tobacco 

tiving f (dial. var.) = tufing 

tiwê = tu wê 

tixtor m doctor 

tî thirsty 

tîfal ??? 

tîj (dial. var.) = tûj; ~ û hûr nêrîn li to

look closely and carefully at, to 

scrutinize 

tîn 1 f thirst 

tîn 2 → bêtîn 

tîn- → anîn 

tîp f letter of the alphabet; m type, sort 

tîr thick, dense, dark 

tîraj f print run; kêm ~ of a small print 

run, printed in small numbers 

tîrêj f sunlight, ray: tîrêjên hêviyê rays 

of hope 

tîş piece, group 

tol f revenge; ~ wergirtin v.t. to extract 

revenge 

top f cannon, cannonball 

topik f pile 

torbe sack 

torin m person of name, person of renown; 

descendant, offspring 

toz f dust; ~ û telaz dust 

trimbêl f automobile 

tu 1 (obl. te) you (sing.) 

tu 2 no, not any, none, nothing; ~ caran 

never; ~ kes nobody; ~ tişt nothing 

tucar never 

tuf f spit; ~ kirin v.t. to spit 

tufing f rifle, gun; ~ ber-dan to fire a 

rifle at 

tukesî (+ neg.) nobody 

tûj sharp 

tûk f hair, fur 

tûle m pup, cub 

tûlik m cub 

tûr m bag; ~ik m sack 

tûrt = turt 

tûtin f tobacco 

ummet f religious community 

‘umr m life 

unda (dial. var.) = wenda 

unîversîte f university 

urisî Russian 

usa (dial. var.) = wisa 

ustu = stû 


244 

ûzeûz f rumble 

va = ve 

vala empty; ~ kirin v.t. to empty; ~hî f 

void; vikû~ totally empty 

vazo f vase 

ve (postposition) forms the second part 

of a number of circumpositions, generally 

indicating motion away from; 

see the prepositional element 

ve-bûn v.i. to open 

ve-ceniqîn (dial. var.) = ve-ciniqîn 

ve-ciniqandin v.t. to make tremble with 

fear, to make shudder, to startle 

ve-ciniqîn v.i. to be seized by fright, to 

be startled 

ve-dan v.t. to give off; deng ~ to echo 

veger f return 

ve-gerandin -gerîn- v.t. to turn, to turn 

back 

ve-geriyan/gerîn v.i. to return; ~ ser to 

turn to 

ve-gevizîn v.i. to flounder, wallow 

ve-hêrandin v.t. to grind up, crunch 

vehûnayî spread out 

ve-jandin -jîn- v.t. to revivify 

ve-jenîn v.i. to rustle 

ve-jinîn (dial. var.) = ve-jenîn 

ve-kirin v.t. to open 

ve-kişandin ji v.t. to pull out of, pull 

back from, withdraw from 

ve-kişîn v.i. to withdraw 

ve-maltin v.t. to roll up the sleeves 

ve-man v.i. to bog down 

ve-miran (ve-mirîn) v.i. to go out (fire, 

&c.); ~din v.t. to put out, extinguish, 

quell, quench: min lampa xwe vemirand 

I put out my light 

ve-poşandin v.t. to cover 

ve-qetandin v.t. to distinguish, separate 

ve-qetiyan v.i. to get separated: ji ber 

perçebûna welêt riyên zaravayên kurmancî 

û soranî ji hevûdu vediqetin


after the division of the country the 

paths of the Kurmanji and Sorani dialects 

part from each other; ~ bi to be 

distinguished by 

ve-qetîn = ve-qetiyan 

verê-kirin to send off, dispatch 

ve-şartin -şêr- v.t. to hide, bury 

ve-texirîn v.i. to taper off 

ve-xistin v.t. to throw down 

ve-xwarin v.t. to drink 

ve-zelan v.i. to lie down and roll 

around; xwe ve-zelandin to throw 

oneself down and roll around 

ve-ziliandin = ve-zelandin 

vê → ev 

vêca therefore 

vêcar then, so 

vê-geriyan = ve-geriyan 

vêk re together 

vên f wish, desire 

vê-xistin v.t. to light 

vikûvala → vala. 

vir here 

vizîn v.i. to buzz, to hum 

vizvizkî tangled, knotted 

vî → ev 

vîrus f virus 

vîzevîz f blowing, rustling (of wind) 

waqewaq squeal of an animal 

war 1 m = bar 

war 2 m regard, respect; di ~ê … de concerning; 

di vî ~î de in this regard, in 

this respect 

war 3 m camp, camping ground; ~geh m 

camp site 

warkor çûn to disappear without a trace 

we → hun 

wefakar faithful 

wefat f death 

weha thus, such 

wek (prep.) like; ~e (prep.) like; ~e ku 

(conj.) as: weke ku min got as I said; 

~î din anything else 

245 

wekhev alike, equal; ~î f equality: li ser 

esasên wekhev on a basis of equality 

wekîl advocate, lawyer; ~darî f advocacy 

welat m (obl. welêt) country, homeland; 

~hez lover of the homeland, patriot; 

~parêz defender of the homeland, patriot(ic); 

~perwer patriot 

wele = welle 

weleh = welê 

welê thus, like that 

welle by God 

wenda lost; ~ bûn v.i. to be lost; ~ kirin 

v.t. to lose 

wer bûn di v.i. to fall into 

wer- → hatin 

werger m translator; ~van m translator 

wer-gerandin v.t. to transform, translate 

wer-girtin v.t. to take up (see ber wergirtin, 

sûd wergirtin, tol wergirtin) 

werimandin v.t. to cause to swell 

werimîn v.i. to swell 

wer-kirin li v.t. to wrap around 

wesiyetname f will, testament 

werîs m rope 

wesf m attribute, quality; ~ dan to describe 

westan west- v.i. to stand, stop; to be 

exhausted 

westiyan = westan 

westiyayî exhausted 

weşandin weşîn- v.t. to publish 

weşanxane f publishing house 

wext f time: di eynî wextê de at the same 

time; di wexteke kurt de within a 

short time; ~ê ku (conj.) when 

wezin f poetic meter 

wezîfe f duty 

wezaret f ministry: Wezareta Ferhengê 

the Ministry of Culture 

wezîr m minister; ~tî f ministry 

wê 1 → ew 

wê 2 future auxiliary + subj. for future 

tense

wêje f speech, literature 

wêne m picture, painting; ~ger m artist, 

painter 

wêran destroyed, ruined; ~ kirin v.t. to 

destroy, ruin 

wêrîn v.i. (+ subj.) to dare 

winda (dial. var.) = wenda 

wir there 

wirîn (dial. var.) = wêrîn 

wisa(n) thus, such, so 

wî → ew 

wîjdan m conscience 

wucûd f existence; hatin ~ê to come 

into existence 

wusan (dial. var.) = wisa 

x- → xistin 

xak f earth, ground 

xal f mole 

xalxalî in spots, spotted 

xanim f lady, mistress 

xanî m house 

xapandin xapîn- v.t. to deceive, to fool, 

to play a trick on: mîna ku hatibe 

xapandin as though a trick had been 

played on him 

xapîn v.i. to be deceived, to be fooled 

xapok deceptive 

xapxapok deceitful 

xar 1 crooked, bent 

xar 2 (dial. var.) = xwar 

xarin (dial. var.) = xwarin 

xastin (dial. var.) = xwestin 

xasûk cunning, shrewd 

xatir m mind, heart; ~gir considerate, 

obliging; ~ girtin to be considerate 

of, respect: biçûk û mezinan xatirê wî 

digirtin young and old were considerate 

of him; ~xwestin f affection; bi 

xatirê re wî ji min re got he said to 

me with affection; dan ~ê … to be 

considerate of … 

xav raw, immature 

xayin traitor 


246 

xazî m ghazi, holy warrior 

xazîk ??? 

xebat f work, struggle 

xeber f words, speech: xebera wî ye 

that’s what he says 

xeberdan f talk, speech 

xebitan li ser v.i. to work on, strive for 

xebitîn = xebitan 

xedar pitiless, cruel 

xefk f trap 

xelas kirin (v.t. to finish 

xelasî f liberation; şerê xelasiyê war of 

liberation 

xelat f prize, reward; ~ kirin v.t. to reward 

xelk m (construed as sing. for case but 

pl. by sense) people 

xem f grief, sadness; ~ xwarin ji v.t. to 

sympathize with; ~gîn sorrowful; 

~gînî f sorrow: ez bi xemgînî dibêjim 

ku… I say with sorrow that… 

xemilandin v.t. to adorn 

xencer f dagger 

xerab ruined; ~-bûn to be ruined; ~e 

ruined; ~î f harm, ruination 

xerez f rancor, grudge; ~karî f holding a 

grudge 

xerîfî senile 

xerc kirin v.t. to spend 

xerîb stranger, foreigner, exiled, away 

from one’s homeland; ~î f estrangement, 

foreignness, the state of being 

away from one’s homeland; welatê 

~yê foreign country 

xerîte f map 

xertel f eagle 

xesandin xesîn- v.t. to twist, wring 

xesar f damage, loss; ~ dîtin v.t. to suffer 

loss, be damaged; ~nedîtî undamaged 

xet f line 

xew m sleep; ketin ~ê to fall asleep; ji ~ 

ra-kirin to rouse from sleep 

xewle lonely, desolate


xewlî f desolation, isolation 

xewn f dream; ~ dîtin v.t. to dream, 

have a dream; ~erojik daydream 

xeyal f imagination, fantasy, dream 

xeyidîn ji v.i. to get angry at 

xeyn other; ji ~î (prep.) other than, aside 

from: ji xeynî van tiştan other than 

these things 

xeyo (Syr. Ar. khayyo, voc. only) fellow, 

guy, friend 

xezal gazelle 

xezeb f rage, wrath 

xezîne f treasury 

xezûr m father-in-law; f mother-in-law 

xêr f goodness; ~xweşî f chitchat; 

bi~hatinî dan v.t. to welcome: jinekê 

bixêrhatinî da min a woman welcomed 

me; bi ~a … re thanks to; bi ~ 

û bêr very good; ji ~a … re because 

of, on account of; ~hatinê kirin li v.t. 

to welcome; hatin ~ê to be a welcome 

guest 

xêz f line; ~ik ditto 

xidmet f service 

xilas kirin to be saved 

xilmamş = xilmaş 

xilmaş half asleep, sleepy 

xirab bad, evil 

xisar f loss 

xistin x- v.t. to cast, throw, put in, make 

fall; ji hev de ~ to break up; ~ li to 

beat 

xisûsiyet = xusûsiyet 

xişikîn v.i. to drag along, scrape across 

xişr m/f ornament ??? 

xişxiş f rustling, scratching sound 

xitab m address; ~ kirin v.t. to address; 

~ê kesekî kirin to address, speak to 

s.o. 

xitimandin v.t. to close, seal: rê hatine 

xitimandin the roads have been closed 

xiyal f dream, imagination 

xizmet f service; ~ kirin v.t. to serve 

xînji (dial. var.) = xeyn ji 

247 

xîret f zeal, bravery, courage; ~ kirin 

v.t. to try hard 

xîze-xîze grating sound 

xo f (dial. var.) = xwe; ~a xwe his own 

self 

xoce m master, teacher 

xof f fear; ~ û tirs f fear and trembling 

xort young, young man/woman; ~anî f 

youth 

xoşdivî beloved 

xu (dial. var.) = xwe 

xuda m (obl. xudê) God; ~ hefiz goodbye 

xudan m owner; bê~ godless, Godforsaken, 

poor, pitiable 

xuh f sister 

xulam m slave; manservant 

xunav f sprinkle, light rain 

xur f itch 

xure xur f snoring 

xurên on an empty stomach 

xurîn = xurên 

xurme f date 

xurt strong, powerful; ~ û gur strong, 

puissant 

xurû natural 

xusûsiyet f characteristic, distinguishing 

feature 

xuşîn v.i. to rustle, to gurgle 

xuşk f sister 

xuya clear, obvious; ~ bûn v.i. to be obvious, 

appear, show up; ~ kirin v.t. to 

seem, appear: hotel gelekî xweş û luks 

xuya dikir the hotel looked very nice 

and deluxe 

xuyan v.i. to seem, to appear 

xuyanî familiar; ~ kirin v.t. to familiarize 

xûn f blood; ~a cegerê liver’s blood, 

metaphor for tears of agony and suffering 

xûs f snowdrift ??? 

xûyan = xuyan 

xwar down; ser … da ~ bûn to lean

over s.th.; ~ bûn v.i. to descend; ~ 

kirin v.t. to lower, take down; hatin 

~ to come down 

xwarin f food 

xwarin xw- v.t. to eat 

xwaroviçko coiled up 

xwaz- → xwestin 

xwe oneself, -self (refers to the subject 

of the clause in which it occurs); ~ 

girtin li ber to defend oneself 

against; ji ~ in and of itself; bi~ himself, 

herself, itself; li ~ kirin to put 

on, wear (clothes) 

xwebiçûkdîtin f inferiority: kompleksa 

xwebiçûkdîtinê inferiority complex 

xwedan m chief, head, leader 

xwedê m God 

xwedî m possessor, owner: xwediyê 

paseporteke Swêdî bûm I possessed a 

Swedish passport 

xwehesîn f self-awareness 

xweîfadekirin f self-expression 

xwelî f dust, ash; ~ li serê xwe kirin to 

pour dust on one’s head, to mourn; 

~dan f ashtray 

xwen f dream, vision 

xwenas self-respecting 

xwenav = xunav 

xwendin xwîn-/xwên- v.t. to read, study 

xwende/a learned, literate; ~geh f 

school, university; ~kar student; 

~van m reader, scholar 

xwerû independent; pure(ly), exclusive(ly): 

ev kovar ne xwerû bi kurdî 

ne these journals are not exclusively 

in Kurdish 

xweser unbridled 

xwestin xwaz- v.t. to want, to ask for 

xweş nice, pleasant, good; ~bûn f success; 

~hal pleased, happy; ~haliya 

xwe gotin to express one’s pleasure; 

~ik nice, pretty; ~î f pleasure 

xwey = xwe 

xweya = xuya 


248 

xweyî = xwedî; ~ kirin v.t. to raise 

(animals) 

xwezî would that, I wish (+ past conditional); 

~tî f desire, wish 

xwê f salt; sweat 

xwêdan v.t. to sweat 

xwişk f sister 

xwî m habit, disposition 

xwîn f blood; ~egoşt flesh and blood; 

~dar bloody; ~germ fervent; ~germî 

f fervor; ~şêrîn likeable 

xwîsgirtî damp 

xwîzî f spit, saliva 

xwûşk (dial. var.) = xwişk 

ya fem. sing. construct extender; bi ~ te 

in your opinion 

yadê (voc. only) mother 

yan or; ~ … ~ either … or 

ya‘nî that is, i.e. 

yar m friend 

ya rebî O Lord! 

yek one; ~ bûn v.i. to be united; ~bûyî 

united; ~dengî f unanimity; ~dest of 

one piece; ~ejmar singular; ~emîn 

first; ~îtî f unity; ~îtiya Neteweyan 

the League of Nations; ~netewetî f 

uninationalism, monoethnicity; ~ser 

direct; ~ta peerless, without equal 

yekser right away, immediately 

yê masc. sing. construct extender 

yên pl. construct extender 

YNK = Yekîtîya Nîştîmanperwerên 

Kurdistanê Patriotic Union of Kurdistan 

(PUK) 

yunan Greek 

zabit m (obl zêbit) m officer 

zaf (dial. var.) = zehf 

zalim m tyrant, unjust 

zang sheer (cliff) ??? 

zanîn v.t. to know (neg. present nízanim, 

past (dí)zanibûm, subj. bízanibim); 

~ bi to know about: xelk bi


siyasetê nizanin the people don’t 

know anything about politics 

zana = zane 

zane learned, wise; ~bûn f wisdom; 

zanyarî f knowledge 

zar m language; ~ava m dialect; ~şêrîn 

well-spoken, articulate 

zaro small, young, m/f youngster; ~k 

child; ~katî, ~ktî, ~tî f youth, 

childhood 

zarîn v.i. to wail, lament 

zar û zêç (pl) kids 

zava m bridegroom 

zayin f birth 

zehf many, lots of, very, very much 

zehmet f trouble; ~ kişandin v.t. to have 

difficulty, go to trouble, be bothered; 

~î f ditto; ~kêş worker, laborer 

ze‘îf weak, skinny 

zelal clear, limpid; ~ kirin v.t. to make 

clear, clarify 

zelam = zilam 

zeliqandin v.t. to stick 

zeliqîn v.i. to stick 

zelûl m despondent 

zeman m time, era 

zemzelîlk f icicle ??? 

zend f forearm 

zengal m/f legging ??? 

zengil m bell; ~ê telefonê telephone 

call; li ~ê dêrî xistin to ring the doorbell 

zengîn rich; ~î f wealth 

zer yellow; ~atî f yellowness; ~bûyî 

yellowed; ~ û zinar “nooks and crannies” 

zerar f detriment, loss 

Zerdeşt Zoroaster 

zevî f land, field 

zewac f marriage 

zewicîn bi … re v.i. to get married to 

zewq m delight 

zexim strong, sound; zexmî f strength 

zêbit → zabit 

249 

zêc hide ??? 

zêde much, a lot; ~ bûn v.i. to increase; 

~ kirin v.t. to increase 

zêr m gold; ~în golden 

zêrbenî ??? 

zêrekî f cleverness, intelligence 

zihniyet f mentality 

zik m belly; ~ekî têr xwarin v.t. to eat 

to one’s fill; ~makî native, inborn 

zilam m man, guy, fellow 

ziliandin → ve-ziliandin 

zilik straw 

zilim f injustice, tyranny 

ziman m (obl zimên) language, tongue; 

bi ~ anîn v.t. to give voice to, express; 

~van linguist; ~vanî f linguistics 

zinar m (obl. zinêr) rock 

zing ??? 

zingar f rust; ~girtî rusty, rusted; ~ girtin 

v.t. to rust, get rusty 

zincîr f chain, bond 

zindan f prison 

zindî alive, energetic, lively 

ziving f cave 

zivistan f winter 

zirav slender, slight 

zivir twisted, knotted 

zivirandin zivirîn- v.t. to turn around, 

turn back; çavên xwe ~ ji … de to 

turn one’s eyes away from …, avert 

one’s gaze from … 

zivirîn zivir- v.i. to turn, go/come back, 

turn around, wander 

ziwa dry 

zixim (dial. var.) = zexim 

zîn zê- v.i. to live, come to life 

zîre cumin 

zîrek clever 

zîtbûyî ??? 

zîv m silver 

zîvalzîvalî ??? 

zîving = ziving 

zîvironekî sandy, dusty

zman = ziman 

zolilk blossom, bloom 

zor f force; ~ dan v.t. to force, compel; 

~ kirin v.t. to use force; bi (destê) ~ê 

by force; ~betî f oppressiveness; ~dar 

forceful, oppressive; ~darî f oppression; 

~destî f force, pressure; ~kirin f 

violence 

zozan m summer pasture, meadow 

zuha (dial. var.) = ziwa 

zuk f prominent, obvious 

zulf m/f tress, lock (of hair) ??? 

zulum = zilim 

zurne f clarion; ~van m clarion player 


250 

zû quick, fast, soon, early; ~ an dereng 

sooner or later; ~ be ~ very quickly; ~ 

de (+ pres. perf.) for a long time: zû 

de ye me hev û du neditiye we haven’t 

seen each other for a long time; 

~bîrbirî f quick thinking; ~ka, ~~ka 

hurriedly, hastily, quickly; ~kanî f 

haste: zûkaniya te çi ye? what’s your 

hurry?; ~ ve for a long time, since 

long; ji ~ de from early on 

zûrezûr f howling 

zûrîn v.i. to howl 

zûr man v.i. to be lost

—Kurmanji Kurdish— A Reference Grammar with Selected Readings

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?