à¸à¹à¸²à¸à¸«à¸à¸±à¸à¸ªà¸·à¸ - à¸à¸£à¸¡à¸à¸£à¸±à¸à¸¢à¸²à¸à¸£à¸à¸²à¸à¸à¸°à¹à¸¥à¹à¸¥à¸°à¸à¸²à¸¢à¸à¸±à¹à¸
à¸à¹à¸²à¸à¸«à¸à¸±à¸à¸ªà¸·à¸ - à¸à¸£à¸¡à¸à¸£à¸±à¸à¸¢à¸²à¸à¸£à¸à¸²à¸à¸à¸°à¹à¸¥à¹à¸¥à¸°à¸à¸²à¸¢à¸à¸±à¹à¸
à¸à¹à¸²à¸à¸«à¸à¸±à¸à¸ªà¸·à¸ - à¸à¸£à¸¡à¸à¸£à¸±à¸à¸¢à¸²à¸à¸£à¸à¸²à¸à¸à¸°à¹à¸¥à¹à¸¥à¸°à¸à¸²à¸¢à¸à¸±à¹à¸
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
เทคนิคในการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางสัตวทะเล<br />
Specimen preservation techniques<br />
โดย<br />
จรัสศรี อางตันญา<br />
Charatsee Aungtonya<br />
วัชราภรณ ไตรพาณิชยกุล<br />
Watcharaporn Tripanichkul<br />
กรอร วงษกําแหง<br />
Koraon Wongkamkaeng<br />
เตือนใจ พันธธร<br />
Tuanjai Panton<br />
สุจินต อินทรัตน<br />
Sujin Intarat<br />
สุรสิทธิ์ อุตสาหะ Surasit Utsaha<br />
เอกสารเผยแพร กลุมพิพิธภัณฑและสถานแสดงพันธุสัตวและพืชทะเล ลําดับที่ 3<br />
สถาบันวิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเล ชายฝงทะเล และปาชายเลน<br />
กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝง<br />
มกราคม 2549
คํานํา<br />
การดําเนินงานในพิพิธภัณฑสัตวและพืชทะเล (Reference Collection) สถาบันวิจัยและพัฒนา<br />
ทรัพยากรทางทะเล ชายฝงทะเล และปาชายเลน ประกอบดวยหลายขั้นตอนซึ่งอาจจะแยกออกเปนขอ ๆ ได<br />
ดังนี้ คือ การเก็บรวบรวมตัวอยาง (Sample collection) การแยกกลุมสัตวและพืชทะเล (Sorting) การคง<br />
สภาพและเก็บรักษาตัวอยาง (Fixation and preservation) การวิเคราะหจําแนกชนิด (Identification) การ<br />
จัดทําทะเบียนตัวอยาง (Documentation) และการดูแลรักษาประจําวัน (Routine maintenance) ใน<br />
โอกาสนี้จะกลาวถึงขั้นตอนการเก็บรวบรวมตัวอยาง การแยกกลุมสัตวอยางคราว ๆ การคงสภาพและการ<br />
เก็บรักษาตัวอยาง โดยเนนถึงเทคนิคในการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางสัตวทะเล<br />
การเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางสัตวและพืชทะเล เพื่อเปนหลักฐานอางอิงและศึกษาตอไปอีกใน<br />
อนาคต มีขั้นตอนและวิธีการหรือเทคนิคแตกตางกันออกไปตามแตชนิดของตัวอยาง เพื่อจุดประสงคที่จะได<br />
ตัวอยางที่ดีครบถวนสมบูรณ โดยตัวอยางไมแตกหัก หดตัวหรือเหี่ยวยน ฯลฯ นักวิจัยหลายคนไดมีการ<br />
ทดลอง คนควาและใหความคิดเห็นแตกตางกันออกไปเกี่ยวกับชนิดของสารหรือน้ํายาเคมีที่ใช ชนิดของสัตว<br />
ทะเลและระยะเวลา ปจจุบันยังสรุปไมไดแนชัดวาสารหรือน้ํายาเคมีใดดีที่สุดและใหประโยชนไดคุมคามาก<br />
ที่สุด<br />
การเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางที่จะกลาวตอไปนี้สวนใหญใชกับสัตวทะเลไมมีกระดูกสันหลัง<br />
(Marine Invertebrates) ขั้นตอนและวิธีการเหลานี้เปนเพียงแนวทางเบื้องตนสําหรับผูที่สนใจ ซึ่งไดจาก<br />
การคนควาจากเอกสาร จากการศึกษาทดลองและจากประสบการณของเจาหนาที่ของพิพิธภัณฑสัตวและพืช<br />
ทะเล การเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางอาจมีขั้นตอนและวิธีการที่ดีกวานี้อีก ซึ่งผูที่สนใจควรจะไดมีการศึก-<br />
ษาและคนควาเพิ่มเติมตอไปอีก<br />
หนังสือเลมนี้ไดจัดทําขึ้น เพื่อเผยแพรความรูดานเทคนิคในการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางสัตว<br />
ทะเล รวมถึงวิธีการที่ใชในการคืนสภาพตัวอยางแหง ซึ่งเปนปญหาใหญประการหนึ่งในการเก็บรักษา<br />
ตัวอยางของพิพิธภัณฑฯ ในปจจุบัน เพื่อเปนแนวทางใหแกสถาบันหรือผูที่สนใจไดพิจารณานําไปใช<br />
ประโยชนตอไป<br />
(นายวรรณเกียรติ ทับทิมแสง)<br />
ผูอํานวยการสถาบันวิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเล ชายฝงทะเล และปาชายเลน
สารจากหัวหนากลุมพิพิธภัณฑและสถานแสดงพันธุสัตวและพืชทะเล<br />
พิพิธภัณฑสัตวและพืชทะเล สถาบันวิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเล ชายฝงทะเล และปาชายเลน<br />
เปนพิพิธภัณฑทางธรรมชาติวิทยา ซึ่งแบงไดเปน 2 ประเภท คือ พิพิธภัณฑที่เก็บตัวอยางเพื่อจัดแสดงให<br />
บุคคลทั่วไปชม และพิพิธภัณฑที่เก็บตัวอยางเพื่อประโยชนในการศึกษาทางวิทยาศาสตรและคนควาทาง<br />
วิชาการในการศึกษาทางดานชีววิทยา<br />
พิพิธภัณฑสัตวและพืชทะเล มีการเก็บรักษาตัวอยางสัตวและพืชทะเลเพื่อเปนหลักฐานอางอิง<br />
ทางการศึกษาวิจัยความหลากหลายชีวภาพทางทะเล แตเนื่องจากสัตวและพืชทะเลมีจํานวนมากมายหลาย<br />
ชนิด ตัวอยางที่ตองการเก็บรักษาจึงตองใชวิธีการหรือเทคนิคแตกตางกันออกไปตามแตชนิดของกลุม การใช<br />
เทคนิคเหลานี้ก็เพื่อจุดประสงคที่จะเก็บรักษาตัวอยางที่ตายไวไมใหเนาเปอย และมีสภาพที่ใกลเคียงกับ<br />
สภาพที่มีชีวิตอยูมากที่สุด<br />
การเก็บรวบรวมตัวอยาง ผูเก็บจะตองคํานึงถึงจุดมุงหมายในออกเก็บรวบรวมตัวอยาง ฤดูกาลหรือ<br />
ชวงเวลาในการออกเก็บตัวอยาง การที่จะใหไดตัวอยางที่ดีและสามารถเก็บรักษาไวไดนาน ๆ นั้น ควรที่จะ<br />
ศึกษาชีวประวัติ (life history) ของสิ่งมีชีวิตนั้น ๆ เชน ถิ่นอาศัย ชวงเวลาออกหากิน ฤดูกาลที่สัตวนั้น ๆ มี<br />
มาก เปนตน ควรคํานึงถึงปริมาณตัวอยางที่ตองการ ไมควรเก็บตัวอยางมากเกินความจําเปน รวมถึง<br />
หลีกเลี่ยงการเก็บตัวอยางตัวออนหรือตัวไมเต็มวัย ทั้งนี้เพื่อใหเกิดผลกระทบตอประชากรในธรรมชาตินอย<br />
ที่สุด และคํานึงถึงสถานที่ที่จะเก็บรวบรวมตัวอยาง โดยทั่วไปแหลงเก็บรวบรวมตัวอยางจะเปนถิ่นอาศัยตาม<br />
ธรรมชาติ แตก็สามารถเก็บรวบรวมตัวอยางไดจากสถานที่อื่น เชน ทาเทียบเรือประมงหรือสะพานปลา<br />
ตลาดสด นอกจากนี้ผูเก็บควรคํานึงถึงคาใชจายสําหรับการออกเก็บตัวอยาง ทั้งนี้เพื่อที่จะไดวางแผนการเก็บ<br />
ตัวอยางใหเหมาะสม ศึกษาขั้นตอนและวิธีการเตรียมตัวอยางและเก็บรักษาตัวอยางที่เราตองการเก็บ เพื่อให<br />
เหมาะสมกับตัวอยางแตละกลุม และเตรียมเครื่องมือและอุปกรณตาง ๆ สําหรับเก็บตัวอยาง รวมถึงสารหรือ<br />
น้ํายาเคมีที่จําเปนใหพรอม<br />
หนังสือเลมนี้ไดจัดทําขึ้น เพื่อเผยแพรความรูเกี่ยวกับการเก็บรวบรวมตัวอยาง การคงสภาพและการ<br />
เก็บรักษาตัวอยาง โดยเนนถึงเทคนิคในการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางสัตวทะเล รวมถึงวิธีการที่ใชในการ<br />
คืนสภาพตัวอยางแหง ซึ่งเปนเทคนิคที่ใชอยูที่ Natural History Museum ประเทศอังกฤษ เพื่อเปน<br />
แนวทางใหแกสถาบัน นักวิชาการหรือผูที่สนใจไดพิจารณานําไปใชประโยชนตอไป<br />
(ดร. สมชัย บุศราวิช)<br />
หัวหนากลุมพิพิธภัณฑและสถานแสดงพันธุสัตวและพืชทะเล
i<br />
สารบัญ<br />
หนา<br />
บทนํา 1<br />
การเก็บรวบรวมตัวอยาง (Sample collection) 1<br />
การแยกกลุมตัวอยางคราวๆ (Sorting) 3<br />
การเตรียมตัวอยางและเก็บรักษาสัตวทะเล 3<br />
- การทําใหสัตวสลบหรือชา (Narcotization, Relaxation, Anaesthetization) 4<br />
- สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการทําใหสลบหรือชา (Narcotizing agents) 4<br />
- การคงสภาพตัวอยาง (Fixation) 6<br />
- สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการคงสภาพตัวอยาง (Fixative) 6<br />
- การเก็บรักษาถาวร (Preservation) 9<br />
- สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการเก็บรักษาตัวอยาง (Preservative) 10<br />
- สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการคืนสภาพตัวอยางแหง 12<br />
การเก็บรักษาสัตวทะเลในแตละกลุม 12<br />
- Protozoa (โปรโตซัว) 13<br />
- Porifera (ฟองน้ํา) 16<br />
- Coelenterata หรือ Cnidaria 16<br />
- Hydrozoa 16<br />
- Scyphozoa และ Cubozoa 17<br />
- Anthozoa 17<br />
- Ctenophora (หวีวุน, comb jelly, sea gooseberries) 19<br />
- Platyhelminthes (หนอนตัวแบน) 20<br />
- Nemertea หรือ Rhynchocoela (หนอนริบบิ้น, ribbon- or proboscis-worms) 21<br />
- Aschelminths 22<br />
- Gastrotricha 22<br />
- Nematoda 23<br />
- Nematomorpha (horsehair worms) 24<br />
- Rotifera 24<br />
- Kinoryncha 25<br />
- Tadigrada (water bears) 25<br />
- Sipuncula (peanut worms) 26
การเก็บรักษาสัตวทะเลในแตละกลุม (ตอ)<br />
- Echiura (spoon worms) 26<br />
- Priapulida 27<br />
- Mollusca 27<br />
- Annelida 30<br />
- Polychaeta (ไสเดือนทะเล) 30<br />
- Pogonophora 31<br />
- Arthropoda 32<br />
- Xiphosura (horseshoe crabs) 32<br />
- Pycnogonida (sea spiders) 33<br />
- Crustacea 33<br />
- Hemichordata 35<br />
- Urochordata (tunicates) 36<br />
- Cephalochordata (lancelets) 37<br />
- Chaetognatha (หนอนธนู, arrow worms) 37<br />
- Echinodermata 38<br />
- Bryozoa (Polyzoa หรือ Ectoprocta) 40<br />
- Entoprocta 41<br />
- Brachiopoda (lamp shells) 42<br />
- Chordata (Pisces) 42<br />
คําขอบคุณ 46<br />
เอกสารที่ใชประกอบการเรียบเรียง 47<br />
ii
เทคนิคในการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางสัตวทะเล<br />
(Specimen preservation techniques)<br />
จรัสศรี อางตันญา วัชราภรณ ไตรพาณิชยกุล 1 กรอร วงษกําแหง เตือนใจ พันธธร 2 สุจินต อินทรัตน<br />
และ สุรสิทธิ์ อุตสาหะ<br />
บทนํา<br />
ขั้นตอนและวิธีการในการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางขึ้นกับวัตถุประสงคในการเก็บตัวอยางและ<br />
กลุมประเภทของตัวอยางสิ่งมีชีวิตที่เก็บ โดยทั่วไปการเก็บรวบรวมตัวอยางสิ่งมีชีวิตมีหลายวัตถุประสงค<br />
เชน ประกอบการเรียนการสอนและเพื่องานวิจัย เชน งานดานอนุกรมวิธานหรือการศึกษาทางนิเวศวิทยาและ<br />
ชีวิตสัตวทะเล หรือเพื่อเก็บรวบรวมไวในพิพิธภัณฑเปนตัวอยางเปรียบเทียบอางอิงรวมถึงการจัดแสดง<br />
เผยแพรความรู ในโอกาสนี้จะกลาวถึงขั้นตอนการเก็บรวบรวมตัวอยางสัตวทะเลเพื่อเขาพิพิธภัณฑ การแยก<br />
กลุมสัตวอยางคราว ๆ การคงสภาพและการเก็บรักษาตัวอยางถาวร โดยเนนถึงเทคนิคในการเตรียมและเก็บ<br />
รักษาตัวอยางสัตวทะเล<br />
การเก็บรวบรวมตัวอยาง (Sample collection)<br />
ตัวอยางสัตวทะเลสําหรับพิพิธภัณฑสัตวและพืชทะเลของสถาบันวิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเล<br />
ชายฝงทะเล และปาชายเลน นั้น สวนใหญเปนตัวอยางที่ไดจากโครงการวิจัยหลายโครงการที่ไดปฏิบัติ<br />
ติดตอกันมากกวายี่สิบป เชน ตัวอยางจากการสํารวจชีววิทยาทางทะเลระหวางไทย–เดนมารกครั้งที่ 5 (The<br />
Fifth Thai–Danish Expedition) ตัวอยางจากโครงการศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพสัตวและพืช<br />
บริเวณไหลทวีปฝงทะเลอันดามันของประเทศไทย ตัวอยางจากโครงการวิจัยเกี่ยวกับปาชายเลน แนว<br />
ปะการัง สภาพแวดลอมตามบริเวณตาง ๆ ตั้งแต จ. ระนอง ถึง จ. สตูล ฯลฯ ตัวอยางสัตวทะเลจากโครงการ<br />
เหลานี้เมื่อสิ้นสุดการปฏิบัติงานก็จะนําเขาเก็บรักษาไวที่พิพิธภัณฑฯ สวนวิธีการเก็บรวบรวมตัวอยางมีหลาย<br />
วิธีขึ้นอยูกับโครงการวิจัยแตละโครงการ<br />
การเก็บรวบรวมตัวอยางเพื่อเขาพิพิธภัณฑสวนใหญจะเปนทางดานการศึกษาชนิด (Qualitative)<br />
เครื่องมือและวิธีการเก็บจึงไมยุงยากซับซอนมาก สวนการเก็บเพื่อศึกษาทางดานปริมาณ (Quantitative) อาจ<br />
1 ปจจุบันเปนนักศึกษาปริญญาโท สาขา Integrated Tropical Coastal Zone Management, School of<br />
Environment, Resources and Development, Asian Institute of Technology (AIT)<br />
2 ปจจุบันดํารงตําแหนง เจาพนักงานประมง ศูนยวิจัยทรัพยากรทางทะเลและชายฝงอาวไทยตอนกลาง จ.<br />
ชุมพร<br />
1
้<br />
มีขอจํากัดเกี่ยวกับประเภทของเครื่องมือและตองคํานึงถึงรายละเอียดของวิธีการเก็บมากขึ้น มีเอกสารและ<br />
ตํารามากมายที่เกี่ยวกับการเก็บรวบรวมตัวอยางสิ่งมีชีวิตในทะเล และอาจจะกลาวไดวานักชีววิทยาทางทะเล<br />
แทบทุกสาขาไดพัฒนาเครื่องมือเก็บรวบรวมตัวอยางในสาขาของตนขึ้นมามากมาย ในที่นี้จะกลาวถึง<br />
เครื่องมือและวิธีการเก็บรวบรวมตัวอยางโดยสังเขป (รายละเอียดอานเพิ่มเติมไดจากคูมือการใชเครื่องมือ<br />
สํารวจสมุทรศาสตร คูมือการศึกษาแพลงกตอนเบื้องตน และปทานุกรมเครื่องมือทําการประมงของประเทศ<br />
ไทยของกองสํารวจแหลงประมง กรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ) โดยแบงตามรูปแบบการ<br />
ดํารงชีวิตของสิ่งมีชีวิตที่อยูในทะเลอยางกวาง ๆ เปนหลัก ดังนี<br />
1. แพลงกตอน (Plankton) หมายถึง สิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยูอยางอิสระในน้ําทะเล ลองลอยพัดพาไปกับ<br />
กระแสน้ําในทะเล สิ่งมีชีวิตเหลานี้สวนใหญมีขนาดเล็ก แตแพลงกตอนนี้อาจรวมถึงแมงกะพรุนบางชนิดที่มี<br />
ขนาดใหญ ซึ่งอาจมีขนาดถึง 1 เมตร การเก็บรวบรวมตัวอยางแพลงกตอนใชถุงลากแพลงกตอน (plankton<br />
net) ซึ่งมีขนาดตาตางกันออกไปตามแตวัตถุประสงคของโครงการวิจัย<br />
2. เนคตอน (Nekton) หมายถึง สัตวที่อาศัยอยูในน้ําทะเลตางกับแพลงกตอนคือสัตวกลุมนี้สามารถ<br />
วายทวนตานกระแสน้ําได โดยปกติเนคตอนมีขนาดใหญกวาพวกแพลงกตอน ตัวอยางเหลานี้ ไดแก ปลา<br />
หมึกและสัตวเลี้ยงลูกดวยนมในทะเลทั้งหมด การเก็บรวบรวมตัวอยางสัตวเหลานี้ใชเครื่องมือที่ชาวประมง<br />
ใชทั่วไป คือ ลอบ อวนชนิดตาง ๆ เชน อวนลอม อวนลากกลางน้ํา อวนลอย ฯลฯ หรืออาจเก็บรวบรวม<br />
ตัวอยางจากแพปลา แตเนคตอนบางชนิด เชน ปลาและหมึกขนาดเล็กหรือสัตวกลุมครัสเตเซียนบางกลุมที่มี<br />
ขนาดเล็กซึ่งบางครั้งไมสามารถจับไดดวยเครื่องมือดังกลาวอาจใชถุงแพลงกตอนในการเก็บรวบรวมได<br />
เชนเดียวกัน<br />
3. สัตวทะเลหนาดิน (Benthos) สิ่งมีชีวิตประเภทนี้ประกอบดวยสัตวซึ่งอาศัยอยูบนหรือในดินพื้น<br />
ทะเลตั้งแตระดับน้ําขึ้นสูงสุดไปจนถึงสวนที่ลึกที่สุดของมหาสมุทร ถิ่นที่อยู (habitat) ของสิ่งมีชีวิตกลุมนี้<br />
จึงแตกตางกันออกไปหลายแบบ เชน หาดหิน หาดทราย หาดโคลน ฯลฯ การเก็บตัวอยางสัตวทะเลจึงใช<br />
วิธีการแตกตางกันขึ้นอยูกับลักษณะถิ่นที่อยู สัตวทะเลที่อยูบนหาดหินเก็บรวบรวมโดยใชมือ ปากคีบ หรือ<br />
มีดแซะ ตัวอยางสัตวที่อาศัยอยูตามรอยแตกหรือเจาะรูอยูในปะการัง กอนหิน บางครั้งตองใชคอนทุบ<br />
ปะการังหรือกอนหินใหแตกเสียกอน สัตวตามแองหิน (rock pool) ใชเครื่องมือหรือสวิงชอน สวนสัตวที่<br />
อาศัยอยูตามหาดทราย หาดโคลน ใชเครื่องมือรวบรวมประเภท จอบ เสียม หรือพลั่วขุด บางครั้งตองใช<br />
ตะแกรงรอนขนาดตาตาง ๆ กัน เพื่อรอนแยกสัตวออกจากตะกอนดิน สวนสัตวที่อาศัยอยูในบริเวณน้ําลึก<br />
หางจากชายฝงทําการเก็บรวบรวมไดโดยเครื่องมือหลายชนิด เชน การดําน้ําโดยใชเครื่องหายใจใตน้ํา<br />
(scuba diving) เครื่องตักดิน (grab) คราด (dredge) และอวนลากหนาดิน (trawl) ฯลฯ<br />
ตัวอยางที่รวบรวมไดตองเขียนปาย (label) ใสไวภายในขวดหรือภาชนะเก็บตัวอยาง ไมควรเขียน<br />
ปายไวภายนอก เพราะอาจสูญหายและฉีกขาดไดงาย ปายที่ใชควรเปนปายกระดาษที่มีคุณภาพดี ไมเปอยยุย<br />
เมื่อถูกน้ําหรือน้ํายาคงสภาพ และควรใชหมึกอินเดียนอิงคเขียนเพราะไมลบเลือนเมื่อถูกน้ํา หรืออาจใช<br />
2
ดินสอเขียนลงบนปายพลาสติกไดเชนเดียวกัน ปายควรมีขนาดที่พอเหมาะกับขวดหรือภาชนะที่บรรจุ<br />
ตัวอยาง รายละเอียดที่เขียนในปายควรมีดังนี้ คือ วันที่เก็บตัวอยาง (date of collection) สถานที่ (locality)<br />
ความลึก (depth) เครื่องมือ (gear) ผูเก็บรวบรวม (collector) สวนรายละเอียดขอมูลอื่น ๆ ควรจดบันทึกลง<br />
ในสมุดบันทึกแยกตางหาก โดยพยายามจดขอมูลใหมากที่สุด เชน ลักษณะพื้นทะเล ละติจูด ลองติจูด<br />
การแยกกลุมสัตวอยางคราว ๆ (Sorting)<br />
เมื่อทําการรวบรวมตัวอยางในสนามไดแลว ควรจะทําการแยกกลุมสัตวออกอยางคราว ๆ (sorting)<br />
เสียกอนจากนั้นจึงนําไปทําการคงสภาพใหเร็วที่สุด เพราะตัวอยางจะเนาสลาย (autolysis) ไดอยางรวดเร็ว<br />
โดยเฉพาะในทะเลแถบรอนอยางประเทศไทย ตัวออนแพลงกตอนโดยปกติสามารถคงสภาพไดทันที<br />
หลังจากเก็บรวบรวมได แตตัวอยางสัตวทะเลหนาดินตองทําการลางตะกอนดินหรือสิ่งสกปรกอื่น ๆ ออก<br />
เสียกอน และสัตวบางกลุมตองทําใหชาหรือสลบกอนที่จะทําการคงสภาพซึ่งจะไดกลาวตอไป<br />
การแยกกลุมสัตวคราว ๆ นี้โดยปกติจะแยกออกเปนกลุมตามไฟลัม (Phylum) หรือต่ํากวา เชน แยก<br />
ออกเปนกลุม Porifera, Coelenterata (แยกยอยเปนชั้น (Class) Anthozoa และกลุมอื่น ๆ),<br />
Brachiopoda, Mollusca (แยกยอยเปนชั้น Cephalopoda, Bivalvia, Gastropoda, Monoplacophora,<br />
Polyplacophora, และ Scaphopoda), Polychaeta, Crustacea (แยกยอยเปนชั้น Decapoda,<br />
Stomatopoda และกลุมอื่น ๆ), Echinodermata (แยกออกเปนชั้น Asteroidea, Crinoidea,<br />
Echinoidea, Holothuroidea และ Ophiuoirdea) และ Fishes เปนตน<br />
เมื่อนําตัวอยางที่เก็บรวบรวมไดจากภาคสนามเขายังหองปฏิบัติการ ตัวอยางบางกลุมก็ตองทําการ<br />
แยกคัดออกเปนกลุมยอย ๆ ลงไปอีกเทาที่จะทําได ซึ่งตัวอยางที่มีขนาดเล็กตองทําการจําแนกภายใตกลอง<br />
จุลทรรศน เชน กลุม Crustacea แยกยอยกลุมอื่น ๆ เปนชั้น Branchipoda, Copepoda, Cirripedia,<br />
Ostracoda และอันดับ Amphipoda, Cumacea, Isopoda, Mysidacea, Tanaidacea และกลุม<br />
crustaceans อื่น ๆ เปนตน<br />
การเตรียมตัวอยางและเก็บรักษาสัตวทะเล<br />
เมื่อทําการแยกกลุมออกคราว ๆ แลว จากนั้นนํามาเก็บรักษาสภาพ แตเนื่องจากการศึกษาทางดาน<br />
อนุกรมวิธาน สัตวแตละกลุมจะมีลักษณะโครงสรางแตกตางกันออกไป การเก็บรักษาตัวอยางเพื่อใหได<br />
ตัวอยางที่ดี จึงตองใชวิธีการแตกตางกันโดยขึ้นอยูชนิดของกลุมสัตว ขั้นตอนในการเตรียมตัวอยางและเก็บ<br />
รักษาสัตวทะเลที่จะกลาวตอไปนี้มีขั้นตอนใหญ ๆ อยู 3 ขั้นตอนดวยกัน คือ<br />
1. การทําใหสัตวสลบหรือชา (Narcotization, Relaxation, Anaesthetization)<br />
2. การคงสภาพ (Fixation)<br />
3. การเก็บรักษาถาวร (Preservation)<br />
3
สําหรับการเตรียมตัวอยางและเก็บรักษาสัตวแตละกลุมหรือไฟลัมนั้นไดแสดงไวในตารางที่ 1 การ<br />
ปฏิบัติงานเกี่ยวกับการเตรียมและเก็บรักษาตัวอยางนี้บางครั้งไมสามารถปฏิบัติในสนามได ตองนําตัวอยาง<br />
กลับมาปฏิบัติตอที่หองปฏิบัติการ นอกจากนี้ควรเปลี่ยนขวดหรือภาชนะที่เก็บรักษาตัวอยางชั่วคราวมาเปน<br />
ขวดที่เก็บรักษาถาวรในพิพิธภัณฑ และเปลี่ยนน้ํายาคงสภาพเปนน้ํายารักษาถาวร เมื่อทําการรักษาสภาพ<br />
ตัวอยางในน้ํายาเก็บรักษาถาวรแลว ตัวอยางเหลานี้ก็พรอมที่จะสงไปใหนักอนุกรมวิธานเพื่อการวิเคราะห<br />
จําแนกชนิด<br />
การทําใหสัตวสลบหรือชา (Narcotization, Relaxation, Anaesthetization) เปนขบวนการที่<br />
ทําใหสัตวชา หรือหมดความรูสึกอยางชา ๆ สลบหรืออาจถึงตาย สัตวทะเลบางจําพวกตองผานขบวนการนี้<br />
เสียกอนที่จะนําไปคงสภาพและเก็บรักษาถาวรตอไป เพื่อปองกันมิใหสัตวเกิดการสลัดสวนตาง ๆ ของ<br />
รางกาย หรือแยกตัวออกเปนทอน ๆ (autotomy/self-fragmentation) รวมทั้งการทําใหสวนตาง ๆ บิด<br />
เบี้ยว หรือผิดรูปไป ซึ่งอาจเกิดขึ้นจากการใชสารคงสภาพ (fixing agent) ตัวอยางสัตวทะเลที่มีการสลัด<br />
สวนตาง ๆ หรือแยกออกเปนทอน ๆ เชน พวกปูที่สลัดกาม หรือขา หนอนทะเลที่แบงตัวเองขาดออกเปน<br />
สวน ๆ และในพวกดาวเปราะ (brittle star) เปนตน สัตวทะเลบางชนิดที่มีหนวด (tentacles) เชน พวก<br />
ปลิงทะเล (sea cucumber) ดอกไมทะเล (sea anemones) ฯลฯ มักจะหดหนวดเขาสูปากหรือลําตัว การ<br />
ทําใหชาจะชวยใหสัตวเหลานี้ยืดหนวดออกมา บางชนิดมีการหดตัวยนเมื่อถูกน้ํายาคงสภาพ เมื่อทําใหหมด<br />
ความรูสึกตัวอยางจะอยูในสภาพขยายยืดตัวเต็มที่สะดวกในการศึกษา ตัวอยางสัตวทะเลที่จะทําใหสลบหรือ<br />
ชาควรใสในภาชนะที่มีน้ําทะเลอยูทวมลําตัวแลวจึงเติมสารที่ทําใหชาหรือหมดความรูสึกลงไป สารนี้เรียกวา<br />
narcotizing agents หรือ relaxative มีอยูดวยกันหลายชนิด<br />
สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการทําใหสลบหรือชา (Narcotizing agents)<br />
1. ดีเกลือ (Epsom salts) หรือแมกนีเซียมซัลเฟต (Magnesium sulphate, MgSO 4 –7H 2 O) หากใช<br />
ในรูปแบบสารละลายอิ่มตัวใชทําใหสัตวชาโดยการแชตัวอยางลงไปในสารละลายนี้โดยตรง แตถา<br />
ใชในรูปแบบเกล็ดจะไดผลดีกวา โดยโรยเกล็ดดีเกลือลงไปทีละนอยในภาชนะที่บรรจุตัวอยางใน<br />
น้ําทะเล ปลอยทิ้งไวใหสัตวหมดความรูสึกไปชา ๆ ดีเกลือใชไดผลดีกับสัตวทะเลหลายกลุม เชน<br />
ทากทะเล (nudibranch) และลิ่นทะเล (chiton) เปนตน โดยปกติมักใชในอัตราสวน ดีเกลือ 150<br />
กรัม ตอน้ําทะเล 1 ลิตร<br />
2. Glauber’s salts หรือแมกนีเซียมคลอไรด (Magnesium chloride, MgCl 2 ) โดยปกติใชใน<br />
รูปแบบสารละลายที่มีความเขมขน 7.5% ของ MgCl 2 6H 2 O (ประมาณ 80 กรัม ละลายในน้ํากลั่น 1<br />
ลิตร) นําตัวอยางลงแชไวประมาณ 30 นาที ถึง 4 ชม. ขึ้นอยูกับชนิดและขนาดของสัตว<br />
3. เมนทอล (Menthol) เปนสารที่นิยมใชกันมาก โรยเกล็ดเมนทอลลงไปในภาชนะที่บรรจุตัวอยางใน<br />
น้ําทะเล ระยะเวลาที่ใชในการทําใหสัตวชาอาจนานถึง 12 ชม.<br />
4
4. คลอรัลไฮเดรต (Chloral hydrate) ใชไดผลดีกับสัตวหลายชนิดทั้งน้ําจืดและน้ําทะเล โดยโรยเกล็ด<br />
ลงไปในภาชนะที่มีตัวอยางสัตวแชน้ําอยู หรือแชสัตวลงในสารละลาย 5–10% คลอรัลไฮเดรต<br />
โดยตรง<br />
5. น้ํามันกานพลู (Clove oil) ใชไดผลดีกับสัตวกลุมครัสเตเซียน (crustaceans) เพื่อปองกันการสลัด<br />
ขา โดยหยดน้ํามันกานพลูในน้ําทะเล 3–4 หยด<br />
6. แอลกอฮอล (Alcohol) มักใชกับสัตวไมมีกระดูกสันหลังขนาดใหญ โดยใชที่ความเขมขน 50–70%<br />
คอย ๆ หยดลงไปในน้ําที่แชตัวอยางอยูจนสัตวออนเพลียหมดความรูสึก หรืออาจใชสารผสมที่<br />
เรียกวา Lo Bianco’s mixture ซึ่งประกอบดวย<br />
70% เอทานอล (Ethanol) 40 สวน<br />
กลีเซอรีน (Glycerine)<br />
20 สวน<br />
น้ํา 40 สวน<br />
เทสารผสมนี้ลงในน้ําปลอยใหผสมเขากัน สารผสมนี้ใชกับสัตวไมมีกระดูกสันหลังไดดี<br />
7. คลอรีโทน (Chloretone) หรือ Acetone chloroform มีลักษณะเปนผลึกไมมีสี มีกลิ่นคลาย<br />
การบูร ละลายน้ําไดเล็กนอย ใชกับสัตวทะเลไดหลายชนิด โดยโรยผลึกลงบนผิวน้ําจนสัตวหมด<br />
ความรูสึก<br />
8. MS 222–Sandoz เปนชื่อทางการคาของ Ethyl m–aminobentazoate ใชไดดีกับสัตวกลุมครัสเต<br />
เซียนโดยเฉพาะชั้นมาลาคอสตรากา (Class Malacostraca) โดยปกติใชที่ความเขมขน 0.01–0.2%<br />
9. โพรพีลีนฟนอกซีทอล (Propylene phenoxetol) ใชโดยใสตัวอยางในภาชนะที่มีน้ําทะเลหรือน้ํา<br />
จืดอยู แลวจึงเติมสารละลายโพรพีลีนฟนอกซีทอลลงไปไมมากกวา 1% ของปริมาตรน้ําที่อยูใน<br />
ภาชนะนั้น ใชไดผลดีกับพวกโอลิโกคีต (oligochaetes) มอลลัสก (molluscs) และครัสเตเซียนใน<br />
ชั้นมาลาคอสตรากา (Class Malacostraca)<br />
10. Stovaine’ amyl chlorohydrin โดยปกติใชกับสัตวที่มีขนาดเล็ก ใชในรูปของสารละลายซึ่งมีสูตร<br />
ดังนี้<br />
Stovaine<br />
1 กรัม<br />
90% เอทานอล (Ethanol) 10 มิลลิลิตร<br />
น้ํากลั่น 10 มิลลิลิตร<br />
11. ยูรีเทน (Urethane, Ethyl carbamate) ใชผงของยูรีเทนโรยลงบนผิวน้ํา หรืออาจจะใชเปนแบบ<br />
สารละลายเจือจางที่ความเขมขน 1%, 2% หรือ 3% ในน้ําจืดสามารถทําใหปลาและสัตวน้ําเค็มบาง<br />
จําพวกหมดความรูสึกได<br />
นอกจากสารดังกลาวยังมีสารที่ทําใหสัตวทะเลสลบหรือชาอีกหลายชนิด สารที่หางายและนิยมใช<br />
กันโดยทั่วไป คือ แมกนีเซียมซัลเฟต แมกนีเซียมคลอไรดและเมนทอล ขอสําคัญในการทําใหสัตวชา คือ<br />
5
ตองปลอยใหสัตวถูกรบกวนนอยที่สุด การทดสอบวาสัตวหมดความรูสึกหรือผอนคลายรางกายเต็มที่ ทําได<br />
โดยการแหยหรือจิ้มดวยเข็มเขี่ยเบา ๆ แลวสัตวไมมีการตอบสนองหรือไมเคลื่อนไหว ระยะเวลาขึ้นอยูกับ<br />
ชนิดและขนาดของสัตว ถาสัตวยังเคลื่อนไหวและตอบสนองอยูก็ตองปลอยทิ้งไวตอไป บางครั้งอาจใชเวลา<br />
เปนวัน ดังนั้นความอดทนจึงเปนสวนประกอบที่สําคัญมากอยางหนึ่ง ขอควรระวังประการหนึ่ง คือ ควรจะ<br />
คงสภาพสัตวตัวอยางทันทีเมื่อสัตวหมดความรูสึก ไมควรปลอยทิ้งไว เพราะสัตวเหลานี้จะเนาเปอย<br />
การทําใหสัตวผอนคลายที่เหมาะสมและนิยมใชอีกอยางหนึ่งก็คือ ปลอยใหสัตวตายอยางชา ๆ ในน้ํา<br />
ทะเล จนกระทั่งน้ําทะเลนั้นเกือบเนาเสียหรือเปนน้ําที่ขาดออกซิเจน วิธีนี้ตองคอยตรวจสอบอยูเสมอ เพราะ<br />
ถาทิ้งตัวอยางไวนานเกินไปจะทําใหตัวอยางเนาได อีกวิธีหนึ่งคือ การลดอุณหภูมิของน้ําทะเลในภาชนะที่<br />
บรรจุตัวอยาง โดยการเติมน้ําเย็นลงไปเล็กนอยจากนั้นคอยนําเขาตูเย็นหรือตูแช ปลอยทิ้งไวจนสัตว<br />
ออนเพลียหรือตาย บางครั้งอาจใชสารทําใหสลบหรือชาใสลงไปและทําการลดอุณหภูมิโดยแชตูเย็นดวย เมื่อ<br />
ตัวอยางสัตวทะเลถูกทําใหชาตามความตองการแลว ก็นําไปคงสภาพในขั้นตอนที่สองตอไป<br />
การคงสภาพตัวอยาง (Fixation) เปนขบวนการรักษาโครงสรางโดยทําใหโปรตีนหรือเนื้อเยื่อของ<br />
สัตวอยูในสภาพคงที่ (stabilize) ไมเปลี่ยนแปลงไปจากสภาพที่เคยเปนในขณะที่สัตวยังมีชีวิตอยูหรือให<br />
ใกลเคียงกับธรรมชาติมากที่สุดเทาที่จะเปนได เพื่อประโยชนในการปฏิบัติงานหรือศึกษาเกี่ยวกับตัวอยาง<br />
สัตวนั้น การรักษาตัวอยางที่ดีตองรักษาสภาพตัวอยางที่คงสภาพใหอยูในสภาพนั้นโดยไมมีกําหนดเวลา<br />
เทาที่ศึกษาขณะนี้ยังไมมีสารคงสภาพ (fixative) ใดที่เหมาะกับสัตวทุกชนิดหรือมีคุณสมบัติที่ดีที่สุด แตที่<br />
นิยมใชกันมากที่สุดโดยทั่วไป คือ ฟอรมาลิน (Formalin) การเลือกสารคงสภาพจึงตองขึ้นอยูกับ<br />
วัตถุประสงคที่ตองการใชเกี่ยวกับตัวอยางชนิดนั้น โดยปกติสารที่ใชคงสภาพ คือ ฟอรมาลดีไฮด<br />
(Formaldehyde) เอทิลแอลกอฮอล (Ethyl alcohol) กรดอะซีติก (Acetic acid) กรดพิคริค (Picric<br />
acid) เมอรคิวริคคลอไรด (Mercuric chloride) กรดออสมิก (Osmic acid, Osmium tetrexide)<br />
โพแทสเซียมไดโครเมต (Potassium dichromate) และโครเมียมไตรออกไซดหรือกรดโคโรมิค<br />
(Chromium trioxide, Choromic acid) สารเหลานี้บางครั้งก็ใชเดี่ยว ๆ ได แตโดยมากมักตองนํามาผสม<br />
กันเสียกอน ในที่นี้จะกลาวถึงเฉพาะสารที่หางายและใชไดดีกับสัตวทะเล<br />
สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการคงสภาพตัวอยาง (Fixative)<br />
1. ฟอรมาลิน (Formalin) เปนชื่อทางการคา สวนอีกชื่อหนึ่งคือ สารละลาย 40% ฟอรมาลดีไฮด<br />
(Formaldehyde) ซึ่งเปนสารประกอบของกาซฟอรมาลดีไฮด (HCOH) ในน้ํา เมื่อตองการใช<br />
นําไปเจือจางกับน้ําจืดหรือน้ําทะเลเสียกอน แตใชน้ําทะเลจะดีกวาเนื่องจากน้ําทะเลมีคุณสมบัติเปน<br />
ตัวปรับสภาพความเปนกรด-ดาง (buffer) ในการคงสภาพตัวอยางควรใชฟอรมาลินที่มีความเขมขน<br />
10% ขอควรระวังในการเจือจางฟอรมาลินที่ตองคํานึงถึงอยูเสมอ คือ มักมีปญหาสับสนระหวางคํา<br />
6
วาฟอรมาลดีไฮดและฟอรมาลิน ขอที่ควรจดจํางาย ๆ คือ 40% ฟอรมาลดีไฮด เทากับ 100% ฟอรมา-<br />
ลิน<br />
ถาตองการเจือจางฟอรมาลิน ควรคํานึงถึงสัดสวนดังตัวอยางตอไปนี้ คือ<br />
10% ฟอรมาลดีไฮด 10 สวนโดยปริมาตรของฟอรมาลินที่ยังไมไดเจือจางผสมกับน้ํา 30 สวน<br />
โดยปริมาตร (หรือ 1 : 3)<br />
4% ฟอรมาลดีไฮด 4 สวนโดยปริมาตรของฟอรมาลินที่ยังไมไดเจือจางผสมกับน้ํา 36 สวน<br />
โดยปริมาตร (หรือ 1 : 9)<br />
10% ฟอรมาลิน 10 สวนโดยปริมาตรของฟอรมาลินที่ยังไมไดเจือจางผสมกับน้ํา 90 สวน<br />
โดยปริมาตร (หรือ 1 : 9)<br />
5% ฟอรมาลิน 5 สวนโดยปริมาตรของฟอรมาลินที่ยังไมไดเจือจางผสมกับน้ํา 95 สวน<br />
โดยปริมาตร (หรือ 1 : 19)<br />
ดังนั้นอาจกลาวไดวา 10% ฟอรมาลินหรือ 4% ฟอรมาลดีไฮดเปนสารละลายที่มีความเขมขน<br />
เดียวกัน<br />
สําหรับฟอรมาลินที่ใชสวนมากจะมีปฏิกิริยาสลายตัวทําใหเกิดกรดขึ้น กรดนี้ คือ กรดฟอรมิก<br />
(Formic acid) ดังสมการ<br />
2CH 2 O (aq) + H 2 O —–————> CH 3 OH + CHOOH<br />
(Formaldehyde)<br />
(Methanol) (Formic acid)<br />
ซึ่งสภาวะที่เปนกรดนี้จะทําลายตัวอยางที่มีสวนประกอบโครงสรางเปนพวกหินปูน (calcareous<br />
structure) เชน แคลเซียมคารบอเนต (Calcium carbonate) สัตวทะเลที่มีโครงสรางเปนพวกหินปูน ไดแก<br />
ปลิงทะเล ปะการังออน และฟองน้ําบางชนิด การคงสภาพหรือการเก็บรักษาตัวอยางสัตวทะเลเหลานี้จะใช<br />
ฟอรมาลินไมได หากจําเปนตองใชก็ควรทําใหเปนกลาง (neutralize) เสียกอน การทําใหฟอรมาลินเปน<br />
กลางมีหลายวิธีดวยกัน คือ<br />
ก. ใสผงชอลก (Powder chalk) ใช 5 กรัม ตอฟอรมาลินที่ยังไมไดเจือจาง 1 ลิตร เขยาใหเขากัน<br />
แลวนําไปกรอง<br />
ข. ใสบอแรกซ (Borax, Sodium tetraborate) Na 2 B 4 O 7 7H 2 O ลงในฟอรมาลินเขมขน (ยังไมเจือ<br />
จาง) 20 กรัม/ลิตร<br />
สําหรับทั้งสองวิธีนี้เมื่อทําเสร็จ จะตองมีการทดสอบความเปนกรด-ดาง โดยใช indicator เชน<br />
กระดาษลิตมัสหรือฟนอฟทาลีน (Phenolphthalein) เพราะวาสารละลายที่ไดจะเปนกลางเพียงชั่วคราว<br />
เทานั้น เมื่อเก็บไวเปนระยะเวลานานจึงตองมีการทดสอบอยูเสมอ<br />
ค. ใสเฮกซามีน (Hexamine, Hexamethylene tetramine) C 6 H 12 N 4 ลงในฟอรมาลินเขมขนใน<br />
สัดสวน 200 กรัม/ลิตร วิธีการนี้จะให pH ที่คงที่โดยถาวร ซึ่ง pH จะมีคาประมาณ 7.8<br />
7
ง. หยด 4% NaOH (โซเดียมไฮดรอกไซด/Sodium hydroxide) ลงไปทีละหยดจนฟอรมาลินเปน<br />
กลางโดยทดสอบกับฟนอลเรด (phenol red)<br />
จ. ใสแมกนีเซียมคารบาเมต (Magnesium carbamate) 3Mg Co 3 Mg (OH) 2 3H 2 O ในปริมาณที่<br />
มากเพียงพอ<br />
ฉ. ใสเปลือกหอยที่ทุบใหแตกละเอียดลงไปในขวดฟอรมาลิน<br />
การทําใหฟอรมาลินมีคาเปนกลาง (Neutral buffered formaldehyde solution pH 7.0) อยาง<br />
แทจริงนั้นในการคงสภาพตัวอยางสัตวทะเลยังไมมีความจําเปนมากนัก แตก็สามารถทําไดดวยสวนผสมดังนี้<br />
37–40% สารละลายฟอรมาลดีไฮด 100 มิลลิลิตร<br />
น้ํา 900 มิลลิลิตร<br />
Acid sodium phosphate, monohydrate<br />
4 กรัม<br />
Anhydrous disodium phosphate<br />
6.5 กรัม<br />
การคงสภาพตัวอยางโดยใชฟอรมาลินที่เปนกลาง สีของตัวอยางจะดีกวาการคงสภาพดวยฟอรมาลิน<br />
ที่ไมเปนกลาง สัตวที่มีโครงสรางเปนหินปูนอาจจะคงสภาพดวยฟอรมาลินที่เปนกลางได แตถามีสารชนิด<br />
อื่น เชน แอลกอฮอล ก็ควรทําการคงสภาพดวยแอลกอฮอลที่มีความเขมขนสูง เชน 95% เปนตน จะชวยลด<br />
ความเสี่ยงจากการสูญเสียตัวอยางไดมากกวา<br />
ถึงแมวาฟอรมาลินจะเปนประโยชนในการคงสภาพและเก็บรักษาตัวอยางอยางมากก็ตาม แตก็มี<br />
ขอเสียเชนกัน ไดแก<br />
ก. หากทิ้งฟอรมาลินไวนานหรือทิ้งไวในที่เย็นเกินไป อาจเกิดตะกอนสีขาวซึ่งเกิดจากการจับตัวของ<br />
พาราฟอรมาลดีไฮด (Paraformaldehyde) ทําใหคุณสมบัติในการเก็บรักษาตัวอยางหมดไป จึงตองมีการ<br />
ตรวจสอบและเปลี่ยนสารละลายฟอรมาลินอยูเสมอ การตกตะกอนของพาราฟอรมาลดีไฮดอาจแกไขไดโดย<br />
การนําฟอรมาลินที่ตกตะกอนนั้นมาทําใหอุนขึ้น โดยการเพิ่มอุณหภูมิแลวเติมโซเดียมไฮดรอกไซด<br />
(NaOH) ลงไป ฟอรมาลินนั้นก็จะกลับมาใสตามเดิม<br />
ข. ฟอรมาลินมีสภาวะเปนกรด ตองทําใหเปนกลางเสียกอนจึงนํามาใช<br />
ค. ฟอรมาลินมีกลิ่นเหม็นขณะทํางานและเปนอันตรายตอสุขภาพโดยเฉพาะผิวหนัง ระบบหายใจ<br />
และทําใหระคายเคืองตา การกําจัดกลิ่นฟอรมาลินอาจทําไดโดยการแชตัวอยางในน้ําจืด หรืออาจใชสูตร<br />
น้ํายากําจัดกลิ่นดังตอไปนี้<br />
โซเดียมไบซัลเฟต (Sodium bisulphate, NaH SO 3 ) 300 กรัม<br />
โซเดียมซัลไฟต (Sodium sulphite, Na 2 SO 3 )<br />
200 กรัม<br />
น้ํา 5 ลิตร<br />
แชตัวอยางไวประมาณ 2 นาที แลวจึงนําตัวอยางมาทําการศึกษา<br />
ง. ฟอรมาลินทําใหเหล็กเปนสนิม เมื่อเก็บรักษาตัวอยางดวยฟอรมาลินในถังเหล็กบางครั้ง เหล็กจะ<br />
สลายออกมาเปนตะกอนสีน้ําตาล ดังนั้นเมื่อใชฟอรมาลินควรใชภาชนะบรรจุและฝาปดที่เปนแกวหรือพลา-<br />
8
สติก ถามีความจําเปนตองใชภาชนะที่เปนเหล็ก ตองทําฟอรมาลินใหเปนกลางกอน แลวจึงเติม Rochelle<br />
salt (Sodium potassium tratrate) KNaC 4 H 4 O 6 4H 2 O ประมาณ 40 กรัม ลงไปในสารละลายฟอรมาลิน<br />
เขมขน 1 แกลลอน (ประมาณ 4 ลิตร) เพื่อปองกันการสลายตัวตกตะกอนของสนิมเหล็ก<br />
2. Bouin’s fluid ใชเปนสารคงสภาพตัวอยางสัตวทะเลไดดี มีสวนผสมดังนี้<br />
กรดพิคริค Picric acid (เปนสารละลายอิ่มตัวทําไดโดย<br />
การเติมผลึกหนัก 1 กรัม ลงในน้ํา 75 มิลลิลิตร) 75 มิลลิลิตร<br />
ฟอรมาลิน (Formalin)<br />
25 มิลลิลิตร<br />
กรดอะซีติก (Acetic acid, Glacial)<br />
5 มิลลิลิตร<br />
การคงสภาพใชเวลาอยางนอย 12 ชม. จากนั้นลางตัวอยางดวยแอลกอฮอล 50% กอนการเก็บรักษา<br />
3. สารผสมของกรดโครมิกและกรดออสมิก (Chromic/Osmic acid mixture) มีสวนผสมดังนี้<br />
กรดโครมิก (Chromic acid) 1%<br />
100 มิลลิลิตร<br />
กรดออสมิก (Osmic acid) 1%<br />
2 มิลลิลิตร<br />
ในการใชกรดออสมิกตองระมัดระวังในการปฏิบัติงานเพราะไอระเหยเปนพิษ<br />
4. Flemming’s solution เปนสารคงสภาพที่ใชไดดีกับสัตวไมมีกระดูกสันหลังขนาดเล็ก เตรียมได<br />
ดังนี้<br />
กรดโครมิก (Chromic acid) 1%<br />
150 มิลลิลิตร<br />
กรดออสมิก (Osmic acid) 2%<br />
40 มิลลิลิตร<br />
กรดอะซีติก (Acetic acid, Glacial)<br />
10 มิลลิลิตร<br />
หลังจากทําการคงสภาพตัวอยางแลวควรนํามาลางใตน้ําไหลหลาย ๆ ครั้ง เพื่อขจัดคราบกรดออสมิก<br />
ออก<br />
ขอสําคัญในการคงสภาพอีกอยางหนึ่ง คือ ถาตัวอยางสัตวมีขนาดใหญน้ํายาคงสภาพอาจซึมเขาไม<br />
ถึงเนื้อเยื่อหรืออวัยวะภายใน ควรใชเข็มฉีดน้ํายาเขาไปในลําตัวหรืออาจใชเข็มแทงตามบริเวณออนนุมให<br />
น้ํายาผานเขาไปมิฉะนั้นเนื้อภายในจะเนาเสียได ตัวอยางทั้งหมดเมื่อทําการคงสภาพแลวจึงนําไปทําการเก็บ<br />
รักษาในขั้นตอนตอไป<br />
การเก็บรักษาถาวร (Preservation) เปนการเก็บรักษาขั้นสุดทายหลังจากไดคงสภาพ โดยใชสาร<br />
เก็บรักษาหรือที่เรียกวา preservatives ที่มีคุณสมบัติในการปองกันและทําลายเชื้อแบคทีเรียและเชื้อรา สาร<br />
เก็บรักษานี้จึงไมจําเปนตองเปนสารที่ปองกันการเนาสลายของเนื้อเยื่อ แตโดยปกติสารเก็บรักษาสวนมากมี<br />
คุณสมบัติทางดานคงสภาพดวยเชนเดียวกัน<br />
9
การเก็บรักษาตัวอยางถาวรนั้นทําได 2 วิธี คือ เก็บรักษาในน้ํายาเก็บรักษาถาวร (wet preservation)<br />
หรือเก็บรักษาแบบแหง (dry preservation) การรักษาในสภาพแหงโดยมากใชกับสัตวที่มีโครงสราง<br />
แข็งแรง เชน ปะการัง กัลปงหา แมงดาทะเล ปูบางชนิดและพวกเอคไคโนเดิม (echinoderms) (ยกเวน<br />
ปลิงทะเล) เปนตน และควรจะคงสภาพในฟอรมาลินเสียกอน จากนั้นนํามาผึ่งใหแหงในที่รม ถาใหดีควร<br />
เก็บไวในที่มืดเพราะแสงแดดจะทําใหสีซีดโดยเฉพาะปูและดาวทะเล เมื่อแหงสนิทจึงนํามาเก็บไวในภาชนะ<br />
หรือพวกกลองพลาสติกที่ปองกันการกระทบกระแทกเนื่องจากตัวอยางสัตวแหงจะแตกเปราะไดงาย สําหรับ<br />
พวกปะการัง (stony corals) นํามาแชน้ําทะเลใหเนาหรืออาจใชน้ํายาทําความสะอาด เชน Chlorox หรือ<br />
Chlorine ใสลงไปดวย จากนั้นจึงนํามาฉีดลางดวยน้ําจากทอแรง ๆ ใหเนื้อเยื่อหลุดจนเหลือโครงสรางเปน<br />
หินปูนสีขาว สวนพวกหอยที่ตองการเฉพาะเปลือก ทําไดโดยนําหอยนั้นมาตมน้ําเดือดประมาณ 5 นาที<br />
จากนั้นดึงเอาเนื้อขางในออก แตวิธีนี้ไมเหมาะกับหอยชนิดที่มีเปลือกมันและแวว เชน หอยเบี้ย หอยรังดุม<br />
เพราะทําใหผิวเปลือกแตกและความแวววาวจะหายไป หรืออาจนําหอยมาแชน้ําหรือฝงทราย ใหเนื้อภายใน<br />
เนา จากนั้นคอยดึงเอาเนื้อภายในออกโดยใชเข็มเขี่ย จากนั้นก็ลางน้ําใหสะอาด นอกจากนี้พวกหอยที่มีขนาด<br />
ใหญ เชน หอยจุกพราหมณอาจใชวิธีการแชแข็ง โดยนําหอยแชไวในน้ําแข็งหรือตูแชจนเนื้อภายในหดตัวลง<br />
แลวใชตะขอดึงเอาเนื้อออก<br />
การเก็บรักษาแบบแหงไมเหมาะสําหรับการศึกษาพวกเนื้อเยื่อหรืออวัยวะภายในตาง ๆ ดังนั้นถา<br />
ตองการศึกษาสิ่งเหลานี้ควรเก็บรักษาไวในน้ํายา<br />
สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการเก็บรักษาตัวอยางถาวร (Preservative)<br />
สารเก็บรักษาที่ใชมีหลายชนิด แตที่นิยมใชกันโดยทั่วไปมีดังนี้ คือ<br />
1. ฟอรมาลิน (Formalin) ฟอรมาลินนอกจากจะใชเปนสารคงสภาพ ยังใชเปนสารเก็บรักษาตัวอยาง<br />
ถาวรไดอีก เนื่องจากเปนสารที่มีราคาถูกและไมไวไฟ แตมีปญหาหลายประการดังไดกลาวแลว<br />
ดังนั้นในพิพิธภัณฑหลายแหงจึงมักใชสารเก็บรักษาอื่นแทน การเก็บรักษาตัวอยางโดยใชฟอรมาลิน<br />
นั้นโดยปกติมักลดความเขมขนจากที่ใชเปนสารคงสภาพลงเสียครึ่งหนึ่งหรือสองในสาม ฟอรมาลิน<br />
ที่ใชคงสภาพมีความเขมขนอยูประมาณ 10% ฟอรมาลินที่ใชเก็บรักษาตัวอยางมีความเขมขนอยู<br />
ระหวาง 5–10%<br />
2. เอทิลแอลกอฮอลหรือเอทานอล (Ethyl alcohol, Ethanol) มีการยอมรับโดยทั่วไปวาดีที่สุด<br />
สําหรับรักษาตัวอยางสัตวไมมีกระดูกสันหลัง และใชกันอยางกวางขวางในพิพิธภัณฑหลายแหงทั่ว<br />
โลก การเก็บรักษาตัวอยางดวยแอลกอฮอลนั้นตองระมัดระวัง เพราะแอลกอฮอลมีคุณสมบัติในการ<br />
ดูดน้ําออกมาจากตัวอยางได และเนื้อเยื่อของตัวอยางสวนมากมักประกอบไปดวยน้ํา ถาใส<br />
แอลกอฮอลลงไปในตัวอยางนอยเกินไป ความเขมขนของแอลกอฮอลจะลดลงอยางนอยครึ่งหนึ่ง<br />
ดังนั้นในการเก็บรักษาสัตวดวยแอลกอฮอลควรใชความเขมขนของแอลกอฮอลไมนอยกวา 50%<br />
โดยปกติที่ใชสัตวที่มีขนาดเล็กและที่มีโครงสรางแข็งใชประมาณ 70% สัตวที่มีลําตัวออนนุมถา<br />
10
นํามาเก็บรักษาในแอลกอฮอลที่มีความเขมขนสูง มักจะเหี่ยวยนเนื่องจากการสูญเสียน้ําภายในตัว<br />
ดังนั้นอาจจะหลีกเลี่ยงไดโดยครั้งแรกแชตัวอยางสัตวไวในแอลกอฮอลที่มีความเขมขน 30% ประ-<br />
มาณ 2–3 ชม. จากนั้นเปลี่ยนเปนแอลกอฮอล 50% ประมาณ 2–3 ชม. เชนเดียวกัน จากนั้นจึงนําไป<br />
เก็บรักษาไวในแอลกอฮอล 70%<br />
สําหรับตัวอยางที่คงสภาพดวยฟอรมาลิน เมื่อนํามาเก็บรักษาดวยแอลกอฮอลควรลางตัวอยางดวยน้ํา<br />
หลาย ๆ ครั้ง เพื่อมิใหเกิดตะกอนขาวของน้ําทะเลที่ใชเจือจางฟอรมาลิน ในประเทศไทยแอลกอฮอลสามารถ<br />
จัดซื้อไดจากโรงงานสุรากรมสรรพสามิต เปนแอลกอฮอลที่มีความเขมขน 95% ดังนั้นเวลาใชควรผสมความ<br />
เขมขนใหถูกตอง การเจือจางแอลกอฮอลมีสัดสวนผสมดังนี้<br />
%ความเขมขนที่ตองการ % ปริมาตรของ Ethyl alcohol ที่ใช %ปริมาตรของน้ํา<br />
70 76.9 23.1<br />
75 81.2 18.8<br />
80 85.4 14.6<br />
85 89.5 10.5<br />
90 93.2 6.8<br />
สัตวตัวอยางที่เก็บรักษาในแอลกอฮอลนั้นมักมีการเติมกลีเซอรีน (Glycerine) ลงไปสักเล็กนอย<br />
เพื่อชวยปองกันการสูญเสียน้ําในตัวสัตวเมื่อแอลกอฮอลระเหยไปและชวยใหแอลกอฮอลระเหยนอยลง ชวย<br />
ปองกันมิใหสัตวที่มีลําตัวออนนุมเกิดแข็งตัวขึ้นเชนที่เกิดในการเก็บรักษาดวยฟอรมาลิน และนอกจากนี้กลี-<br />
เซอรีนยังเปน clearing agent ทําใหตัวอยางสัตวใสขึ้น กลีเซอรีนไมควรใชกับภาชนะจุกคอรค (cork)<br />
เพราะจะนําเอา Tonnic acid และรงควัตถุ (pigment) ออกมา สวนขอเสียของแอลกอฮอล คือจะละลายสี<br />
จากตัวสัตว ดังนั้นกอนการเก็บรักษาตัวอยางในแอลกอฮอลควรจะมีการถายรูปสัตวตัวอยางเอาไว หรือ<br />
บันทึกลักษณะสีสรรไวใหครบถวน สารเก็บรักษาตัวอยางที่ดีอีกอยางหนึ่งคือ Tempere’s solution ซึ่งใช<br />
ในการเก็บรักษาสัตวทะเลไดแทบทุกชนิด มีสูตรดังนี้<br />
น้ํา 46 มิลลิลิตร<br />
95% เอทานอล (Ethanol) 38 มิลลิลิตร<br />
กลีเซอรีน (Glycerine)<br />
6 มิลลิลิตร<br />
ฟอรมาลิน (Formalin)<br />
10 มิลลิลิตร<br />
3. Steedman’s Solution ใชกับตัวอยางพวกแพลงกตอน ตัวอยางแพลงกตอนที่รวบรวมไดจาก<br />
ภาคสนามแลวผานการคงสภาพดวยฟอรมาลินประมาณ 7–8 วัน ควรเปลี่ยนน้ํายาเปน Steedman’s<br />
Solution ซึ่งมีสวนผสมดังนี้<br />
11
โพรพีลีนฟนอกซีทอล (Propylene phenoxetol)<br />
0.5 มิลลิลิตร<br />
โพรพีลีน ไกลคอล (Propylene glycol)<br />
4.5 มิลลิลิตร<br />
40% ฟอรมาลินมีคา pH เปนกลาง (Buffered formaldehyde) 2.5 มิลลิลิตร<br />
น้ําทะเล 92.5 มิลลิลิตร<br />
โดยทั่วไปการเก็บรักษาตัวอยางนั้นตองผานขั้นตอนทั้งสามนี้ นักวิทยาศาสตรหลายทานไดมีการ<br />
ทดลองและคนควาไดใหความคิดเห็นแตกตางกันออกไป สวนมากเกี่ยวกับชนิดของสารหรือน้ํายาเคมีที่ใช<br />
ชนิดของสัตวทะเล และระยะเวลา บางคนใชสารหรือน้ํายาเคมีราคาแพงและวิธีการที่ยุงยาก บางคนก็ใชสาร<br />
หรือน้ํายาเคมีที่หาไดงายและวีธีการงาย ๆ แตปจจุบันก็ยังสรุปไมไดแนชัดวาสารใดดีที่สุดและใหประโยชน<br />
ไดคุมคามากที่สุด สารที่นิยมใชทําใหสัตวสลบหรือชา ไดแก MgSO 4 หรือ MgCl 2 ฯลฯ สวนน้ํายาคงสภาพ<br />
และเก็บรักษาที่นิยมใช คือ แอลกอฮอลกับฟอรมาลิน ตารางที่ 1 เปนการสรุปถึงสัตวในแตละกลุมวาควรใช<br />
น้ํายาหรือวิธีการใดจึงเหมาะสมโดยคํานึงถึงชนิดของสารที่หาไดงายและมีราคาถูก<br />
สารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการคืนสภาพตัวอยางแหง<br />
ปญหาใหญประการหนึ่งของพิพิธภัณฑฯ คือ ตัวอยางที่เก็บรักษาแหงซึ่งอาจเกิดขึ้นไดจากสาเหตุ<br />
หลายประการ เชน การปดฝาขวดไมสนิท หรือฝาปดขวดแตก<br />
ในกรณีที่ตัวอยางที่เก็บรักษาแหง อาจคืนสภาพตัวอยางไดโดยใชสารทําความสะอาดเขมขน (detergent)<br />
ที่มีชื่อการคาวา Decon 90 หรือ Teepol (เปนน้ํายาชนิดเดียวกับที่ใชทําความสะอาดและปองกันการ<br />
ติดเชื้อในโรงพยาบาล) ใชโดยผสมน้ํายากับน้ํากลั่นหรือน้ําทะเล (ขึ้นอยูกับตัวอยางสัตว) จนไดสารละลาย<br />
5% จากนั้นปลอยตัวอยางไวใหจมในสารละลายดังกลาวประมาณ 2–3 ชม. ถึงขามคืนขึ้นอยูกับประสิทธิ-<br />
ภาพของสารละลาย จะสังเกตเห็นวาตัวอยางจะคอย ๆ กลับคืนสูสภาพเดิมชา ๆ จนเมื่อเห็นวาตัวอยางกลับ-<br />
คืนสูสภาพเดิมเต็มที่แลว นําตัวอยางไปลางในน้ําหลาย ๆ ครั้งจนรูสึกไดวาสารละลายถูกลางออกหมด (ไมมี<br />
ฟอง) ก็สามารถนํากลับไปเก็บรักษาในแอลกอฮอลไดตามปกติ ถาเปนตัวอยางที่สําคัญมาก อาจจะคอย ๆ<br />
เปลี่ยนถายตัวอยางลงในแอลกอฮอลความเขมขนตาง ๆ จากนอยไปมาก (10%, 20%, 30%, 40%, 50%,<br />
60%, 70% เปนตน) จนไดความเขมขนของแอลกอฮอลที่ตองการ<br />
อีกวิธีการหนึ่งคือ การคอย ๆ หยด โซเดียมไตรฟอสเฟต (Sodium triphosphate) ลงในน้ําเพื่อให<br />
ไดสารละลายเขมขน 5% จากนั้นก็ปฏิบัติตามขั้นตอนเดิม<br />
การเก็บรักษาสัตวทะเลในแตละกลุม<br />
ในวิชาสัตววิทยาโดยทั่วไปแบงอาณาจักรสัตวออกเปนสองกลุม คือ สัตวมีกระดูกสันหลัง<br />
(Vertebrates) และสัตวไมมีกระดูกสันหลัง (Invertebrates) การเก็บรักษาตัวอยางสัตวทะเลที่จะกลาว<br />
ตอไปนี้จะเริ่มตั้งแตสัตวชั้นต่ําไปจนถึงสัตวมีกระดูกสันหลังบางกลุม เชน ปลาทะเลเทานั้น<br />
12
Protozoa (โปรโตซัว)<br />
สัตวในกลุมนี้แบงคราว ๆ ออกเปน 3 กลุมดวยกัน คือ Flagellated protazoa, Ameboid<br />
protozoa และ Spore-Forming protozoa (Ruppert & Barnes, 1994) พวก Flagellated protazoa<br />
แบงเปน phytoflagellates และ zooflagellates พวก Ameboid protozoa แบงเปน amebas,<br />
foraminiferans, heliozoans และ radiolarians พวก Spore-forming protozoa สวนใหญจัดอยูใน<br />
ไฟลัม Sporozoa หรือ Apicomplexa<br />
โปรโตซัวที่พบเปนแพลงกตอนในทะเลและมหาสมุทร ไดแก tintinnids, foraminiferans และ<br />
radiolarians (สุนันทและคณะ, 2548) การเก็บรักษาสัตวในกลุมนี้ครั้งแรกควรใสตัวอยางสัตวลงใน 50%<br />
แอลกอฮอลจากนั้นจึงเปลี่ยนเปน 70–90% แอลกอฮอลหรืออาจจะใสตัวอยางลงใน 3–5% ฟอรมาลินที่ปรับ<br />
pH เปนกลาง (neutral formalin) ไดโดยตรง หรืออาจเก็บรักษาสภาพตัวอยางในสไลด หากตองการศึกษา<br />
ตัวอยางสัตวในกลุมนี้เพื่อการตรวจสอบวิทยาเซลล (Cytology) ในภายหลังควรศึกษาวิธีการเก็บรักษา<br />
ตัวอยางเปนพิเศษจากเอกสารเพื่อการนี้โดยเฉพาะ<br />
รูปที่ 1 ตัวอยาง Tintinnids ที่พบในทะเล (สุนันทและคณะ, 2548)<br />
13
รูปที่ 2 Foraminiferans: Nonion germanicum (PMBC 4674)<br />
และ Ammonia beccarii (Linne, 1758) (PMBC 4680)<br />
รูปที่ 3 Foraminiferans รูปรางตาง ๆ (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
14
รูปที่ 4 ตัวอยาง Foraminiferans ที่พบในทะเล (สุนันทและคณะ, 2548)<br />
รูปที่ 5 ตัวอยาง Radiolarians ที่พบในทะเล (สุนันทและคณะ, 2548)<br />
15
Porifera (ฟองน้ํา)<br />
สัตวในไฟลัมนี้แบงออกเปน 3 ชั้น คือ Calcarea (or Calcispongiae), Hexactinellida (or<br />
Hyalospongiae), Demospongiae และ Sclerospongiae (Ruppert & Barnes, 1994) ฟองน้ําควรจะทํา<br />
การคงสภาพในทันทีที่เก็บขึ้นมาจากทะเลเนื่องจากเนาสลายไดรวดเร็ว แอลกอฮอลเปนสารที่ใชคงสภาพได<br />
ดีที่สุด ตัวอยางฟองน้ําควรจะแชใน 50% แอลกอฮอลกอน หลังจากนั้นประมาณ 12 ชม. จึงเปลี่ยนไปใสใน<br />
50% แอลกอฮอลที่ใสสะอาดอีกประมาณ 12 ชม. จากนั้นจึงนําไปเก็บรักษาใน 70% แอลกอฮอล ถาตองการ<br />
ศึกษาดานวิทยาเนื้อเยื่อ (Histology) ควรจะทําการคงสภาพตัวอยางใน Bouin's fluid เสียกอน ไมควรใช<br />
ฟอรมาลินในการคงสภาพฟองน้ํา<br />
ฟองน้ําในทะเลสามารถเก็บรักษาในสภาพแหงไดโดยเมื่อเก็บฟองน้ําจากทะเล นําฟองน้ํามาแชใน<br />
น้ําจืดประมาณ 2 ชม. เสียกอนเพื่อกําจัดเกลือออก จากนั้นจึงนํามาทิ้งไวใหแหงในที่เย็นและระบายอากาศได<br />
ดี<br />
รูปที่ 6 ฟองน้ํา: Raspallia sp. (PMBC 7981) และ Acanthella sp. (PMBC 7977)<br />
รูปที่ 7 ฟองน้ํา (รอการจําแนกชนิด)<br />
Coelenterata หรือ Cnidaria<br />
สัตวในไฟลัมนี้ ไดแก ไฮดรอย (hydroids) แมงกะพรุน (jelly fish) ดอกไมทะเล (sea anemone)<br />
และปะการัง (coral) เปนตน โดยปกติไฟลัมนี้แบงออกเปน 3 ชั้น คือ ชั้น Hydrozoa ชั้น Scyphozoa และ<br />
Cubozoa และชั้น Anthozoa (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
Hydrozoa สัตวในชั้นนี้สวนใหญเปนสัตวทะเล เปนแมงกะพรุนขนาดเล็กอยูเดี่ยว ๆ หรือ<br />
เปนกลุม มี velum ผนังลําตัวบาง หนวดบาง มีบางชนิดที่พบในน้ําจืด เชน ไฮดรา เปนตน กลุมสําคัญที่พบ<br />
ในทะเลจัดอยูใน 7 อันดับ (Order) คือ Anthomedusae, Leptomedusae, Limnomedusae, Trachymedusae,<br />
Narcomedusae, Siphonophora และ Chondophora (สุนันทและคณะ, 2548) แมงกะพรุน<br />
16
ชนิด Physalia physalio หรือที่รูจักกันในชื่อของ Portuguese man-of-war อยูในอันดับ Siphonophora<br />
สัตวในกลุม Hydrozoa ควรทําใหชากอนที่จะทําการคงสภาพ โดยปกติสารที่ใชทําใหสลบหรือชา คือ<br />
เมนทอล ทําไดโดยนําตัวอยางสัตวใสลงในภาชนะที่มีขนาดใหญพอที่จะทําใหสัตวขยายตัวออกไดเต็มที่ ใน<br />
ภาชนะอาจจะใสไดทั้งน้ําทะเล น้ําจืดและน้ํากรอย จากนั้นจึงโรยเกล็ดเมนทอล ประมาณ 2–3 เกล็ดลงบนผิว<br />
น้ํา ระยะเวลาที่ทําใหสัตวชาจะแตกตางกันออกไป สารอื่น ๆ ที่ใชทําใหสลบและไดผลดีเชนเดียวกัน เชน<br />
แมกนีเซียมซัลเฟต แมกนีเซียมคลอไรด โพรพีลีนฟนอกซีทอลและ Stovaine สารที่ใชไดดีมากสําหรับ<br />
พวกไฮดรอยและพวกแมงกะพรุนขนาดเล็ก คือ โพรพีลีนฟนอกซีทอล เพราะใหผลเร็ว ดังนั้นจึงควรใส<br />
สารละลายนี้ลงไปตองใสชา ๆ ทีละนอย ถาใสครั้งละมาก ๆ หนวด (tentacles) จะหดตัว นอกจากสาร<br />
เหลานี้ยังสามารถใชฟอรมาลินที่เจือจางใสลงไปเพื่อทําใหสัตวชาได เมื่อทําใหสัตวชาแลว จึงทําการคง<br />
สภาพโดยใชสารละลาย 20% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง และทําการเก็บรักษาไวในสารละลาย 10%<br />
ฟอรมาลิน หรือ 70% แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 8 แมงกะพรุน: Physalia sp. (PMBC 3768)<br />
Scyphozoa และ Cubozoa สัตวในชั้นนี้เปนพวกแมงกะพรุนและเปนสัตวทะเลทั้งหมด<br />
พบไดโดยทั่วไปทั้งในน้ําลึกและน้ําตื้น Scyphozoa แบงเปน 4 อันดับ คือ Coronatae, Semaeostomae,<br />
Stauromedusae และ Rhizostomae สวน Cubozoa มีเพียงอันดับเดียว คือ Cubomedusae (Barnes,<br />
Calow & Olive, 1994) สัตวในชั้นนี้สวนใหญเปนพวกที่เคลื่อนไหวไปมาโดยอิสระหรือลองลอยไปกับน้ํา<br />
ทะเล ยกเวนอันดับ Stauromedusae เทานั้นที่เปนพวกเกาะติดอยูกับที่ (sessile) การเก็บรักษาแมงกะพรุน<br />
ที่อาศัยลองลอยอยูในน้ําทะเลใช 20% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง และในการคงสภาพไมตองทําให<br />
ตัวอยางสลบ สําหรับแมงกะพรุนในอันดับ Stauromedusae ตองทําใหสลบโดยใชเมนทอล การคงสภาพใช<br />
10% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง หรืออาจจะใช 70% แอลกอฮอล<br />
Anthozoa สัตวในชั้นนี้แบงออกเปน 2 subclasses คือ Zoantharia และ Octocorallia<br />
กลุม Zoantharia สําคัญที่พบในทะเลประกอบดวยพวกดอกไมทะเลอันดับ Actiniari) และปะการังแข็ง<br />
17
อันดับ Scleractinia กลุม Octocorallia สําคัญที่พบในทะเลประกอบดวยพวกปากกาทะเลอันดับ<br />
Pennatulacea กัลปงหาอันดับ Gorgonacea และปะการังออนอันดับ Alcyonacea<br />
สัตวในกลุมนี้ที่มีโครงสรางเปนหินปูน (calcareous skeleton) ควรจะเก็บรักษาไวใน<br />
70% แอลกอฮอล ไมควรใชฟอรมาลิน เนื่องจากหินปูนจะถูกฟอรมาลินละลายออก ถึงแมวาจะทําให<br />
ฟอรมาลินเปนกลางแลวก็ตาม แตฟอรมาลินอาจจะทําอันตรายตอโครงสรางสวนละเอียดอื่น ๆ ของปะการัง<br />
ได ถาตองการแตโครงสรางแข็งของปะการังเพียงอยางเดียวมีวิธีการทําไดสองวิธี ซึ่งขึ้นอยูกับวัตถุประสงค<br />
ที่จะนําปะการังไปใช ถาตองการโครงสรางของปะการังเพื่อนําไปศึกษาทางดานวิธีการหรือการศึกษา ก็นํา<br />
ปะการังจากทะเลมาแชไวในน้ําจืด จากนั้นใสผงซักฟอกที่ทําใหขาว (bleach powder) เชน ผงคลอรอกซ<br />
(chlorox) หรือใสคลอรีน (chlorine) ที่ใชกับน้ําประปา แชทิ้งไวหลาย ๆ วัน จากนั้นจึงนํามาลางน้ําสะอาด<br />
อีกครั้งหนึ่ง ปะการังก็จะขาวสะอาด ถาตองการนําปะการังมาจัดตบแตงตูปลาในอควาเรี่ยม (aquarium) ให<br />
นําปะการังจากทะเลมาแชในน้ําจืดทิ้งไวหลาย ๆ วัน เพื่อใหปะการังสวนที่เปนเนื้อเยื่อนั้นเนาสลายไปเอง<br />
จากนั้นจึงนํามาลางทําความสะอาดอีกครั้งหนึ่ง สําหรับพวกกัลปงหานั้นอาจจะนํามาตากแดด สวน<br />
ดอกไมทะเลควรจะทําใหสลบหรือชาเสียกอน โดยใชเมนทอล แมกนีเซียมคลอไรดหรือแมกนีเซียมซัลเฟต<br />
จากนั้นจึงนํามาคงสภาพใน 20% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง และเก็บรักษาไวใน 10% ฟอรมาลินที่ปรับ<br />
pH เปนกลาง หรือ 70% แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 9 ดอกไมทะเล (อางจาก Ruppert & Barnes, 1994)<br />
รูปที่ 10 ปะการังแข็ง Acropora humilis (Dana, 1846) (PMBC 14646)<br />
18
รูปที่ 11 ปากกาทะเล (Sea pen) (รอการจําแนกชนิด)<br />
รูปที่ 12 กัลปงหา Acabaria sp. (PMBC 13138) และ Mopsella sp. (PMBC 13133)<br />
รูปที่ 13 ปะการังออน Dendronephthya sp. (PMBC 13291)<br />
Ctenophora (หวีวุน, comb jelly, sea gooseberries)<br />
สัตวในไฟลัมนี้เปนสัตวทะเลทั้งหมด หวีวุนที่รูจักชนิด (species) มีประมาณ 50 ชนิด (Ruppert &<br />
Barnes, 1994) สวนใหญใชชีวิตเปนแพลงกตอนถาวร มีเพียง 1 อันดับที่อาศัยอยูตามพื้นทะเล (สุนันทและ<br />
คณะ, 2548) หวีวุนแบงออกเปน 2 ชั้น คือ Nuda และ Tentaculata (Ruppert & Barnes, 1994) การเก็บ<br />
รักษาสัตวกลุมนี้ตองทําใหสลบหรือชาเสียกอน โดยใชเกล็ดคลอรัลไฮเดรตใสลงในภาชนะบรรจุน้ําทะเล<br />
จากนั้นจึงนํามาคงสภาพดวยสารผสมของกรดโครมิกและกรดออสมิก โดยแชทิ้งไวประมาณ 15 นาที ถึง 1<br />
ชม. ซึ่งขึ้นอยูกับขนาดของตัวอยางหรืออาจจะใชสารคงสภาพ Flemming's solution ก็ไดผลเชนเดียวกัน<br />
19
หลังจากคงสภาพสามารถนําตัวอยางไปเก็บรักษาถาวรในแอลกอฮอล โดยคอย ๆ เปลี่ยนจากความเขมขนต่ํา<br />
ไปหาสูงคือจาก 30, 40, 50, 60 และเก็บรักษาไวในน้ํายา 70% แอลกอฮอล ไมควรเก็บรักษาไวในฟอรมาลิน<br />
รูปที่ 14 Ctenophore<br />
(www.nhc.ed.ac.uk/index. php?page=24.25.312.319)<br />
Platyhelminthes (หนอนตัวแบน)<br />
สัตวในกลุมนี้แบงออกเปน 4 ชั้น คือ Turbellaria, Trematoda, Monogenea และ Cestoidea<br />
(Ruppert & Barnes, 1994) ชั้นแรกเปนพวกอยูอิสระ (free-living) สวนสามชั้นหลังเปนพวกปรสิต<br />
(parasite) turbellarians เปนพวกที่อาศัยอยูในน้ําซึ่งสวนใหญอยูในทะเล แตมีบางชนิดอยูในน้ําจืดและมี<br />
นอยชนิดที่อาศัยอยูในที่ชื้นในปาบก turbellarians พบไดทั่วไปในทะเลเขตน้ําตื้น ชอบอยูตามทราย โคลน<br />
ใตกอนหินหรือเปลือกหอย การเก็บรักษา turbellarians ใช 70–90% แอลกอฮอลเก็บรักษาไดทันทีโดยไม<br />
จําเปนตองทําการคงสภาพและทําใหสลบ หรืออาจเก็บรักษาสภาพตัวอยางในสไลด<br />
รูปที่ 15 Turbellarians: Plagiostomum personatum Noren, 2002 (PMBC 20003),<br />
Plagiostermum gibbum Noren, 2002 (PMBC 20004)<br />
และ Torgea phukettensis Noren, 2002 (PMBC 20005)<br />
20
รูปที่ 16 Turbellarians รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Nemertea หรือ Rhynchocoela (หนอนริบบิ้น, ribbon- or proboscis-worms)<br />
สัตวในไฟลัมนี้แบงออกเปน 2 ชั้น คือ Anopla และ Enopla สัตวกลุมนี้ที่รูจักชนิดมีประมาณ 900<br />
ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994) สวนมากเปนสัตวทะเลที่ชอบอาศัยอยูตามพื้นทะเล เชน ในทราย โคลน<br />
หรือตามสาหรายในบริเวณน้ําตื้นริมชายฝง การเก็บรักษาตัวอยางตองใชความระมัดระวังมากเพราะในขณะที่<br />
ตัวอยางยังมีชีวิตอยู ถาแตะตองแรงเกินไป สวน proboscis หรือสวนลําตัวจะแยกขาดจากกัน ตัวอยางจะไม<br />
สมบูรณ ดังนั้นการเก็บรักษาตัวอยาง nemerteans ควรจะทําใหสลบหรือชาเสียกอนโดยใชเกล็ดคลอรัลไฮ<br />
เดรตหรือแมกนีเซียมซัลเฟตใสลงในตัวอยางที่อยูในภาชนะบรรจุน้ําทะเล การทําใหสลบหรือชาอาจใชเวลา<br />
ประมาณ 6–12 ชม. จากนั้นจึงนํามาคงสภาพใน 10% ฟอรมาลิน หรือใน 30–50% แอลกอฮอล ไมควรใช<br />
ฟอรมาลินในกลุม hoplonemerteans (จัดอยูในชั้น Enopla) เพราะวา nemerteans กลุมนี้มี stylet ซึ่งเปน<br />
อวัยวะอยูบน proboscis การใชฟอรมาลินเก็บรักษาจะทําใหอวัยวะสวนนี้ละลาย<br />
รูปที่ 17 Nemerteans: Baseodiscus quinquelineatus (Quoy & Gaimard, 1833) (PMBC 13579)<br />
และ Baseodiscus hemprichii (Ehrenberg, 1831) (PMBC 19292)<br />
21
รูปที่ 18 Nemerteans: Anoplan (ซาย) และ Enoplan (ขวา) รูปรางตาง ๆ<br />
Aschelminths<br />
(Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
สัตวในกลุมนี้ประกอบ 8 ไฟลัมดวยกัน คือ Gastrotricha, Nematoda, Nematomorpha,<br />
Rotifera, Acanthocephala, Kinorhyncha, Loricifera และ Tardigrada (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
สัตวกลุมนี้มีลักษณะรวมกันอยูอยางหนึ่ง คือ การมีชองวาง (body cavity) ภายในตัวเปนแบบเดียวกันที่<br />
เรียกวา pseudocoel สัตวแตละกลุมจะมีลักษณะอื่นแตกตางกันออกไป มีทั้งพวกที่เปนอิสระ (free living)<br />
และพวกที่เปนปรสิต (parasite) กลุมทีเปนอิสระมักเปนสัตวหนาดินขนาดเล็ก (meiofauna) มีขนาด<br />
ระหวาง 63 ไมครอน ถึง 1 มิลลิเมตร พบอาศัยอยูระหวางเม็ดตะกอนดิน อาจเรียกวา interstitial fauna ซึ่ง<br />
ในที่นี้จะกลาวถึงเพียง Gastrotricha, Nematoda, Nematomorpha, Rotifera, Kinorhyncha และ<br />
Tardigrada เนื่องจากพวก Acanthocephala และ Loricifera ไมพบรายงานวาอาศัยอยูในทะเล<br />
Gastrotricha เปนสัตวที่มีขนาดเล็กแบงออกเปน 2 อันดับ คือ Macrodasyida ซึ่งเปน<br />
สัตวทะเลทั้งหมดและ Chaetonotida (Ruppert & Barnes, 1994) ซึ่งมีทั้งอยูในทะเลและในน้ําจืด พวกที่<br />
อยูในทะเลสวนใหญพบอาศัยอยูในทรายบริเวณน้ําตื้นริมชายฝงหรือตามกอสาหราย การคงสภาพใช 10%<br />
ฟอรมาลินจากนั้นนําไปเก็บรักษาไวใน 5% ฟอรมาลิน หรือ 70% แอลกอฮอล<br />
22
รูปที่ 19 Gastrotricha: Macrodayidans รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Nematoda เปนสัตวที่มีรูปรางทรงกรวยยาว แหลมหัวแหลมทาย การคงสภาพชนิดที่มี<br />
ขนาดใหญทําไดโดยแชใน 3–5% ฟอรมาลิน และเก็บรักษาไวใน 3–5% ฟอรมาลิน สวนชนิดที่มีขนาดเล็ก<br />
ใหใสตัวอยางลงไปในหยดน้ําบนสไลด จากนั้นนําไปรมไฟ จากนั้นจึงนํามาเก็บรักษาไวใน 3–5%<br />
ฟอรมาลิน หรืออาจเก็บรักษาสภาพตัวอยางในสไลด<br />
รูปที่ 20 Nematodes (รอการจําแนกชนิด)<br />
รูปที่ 21 Nematodes รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
23
Nematomorpha (horsehair worms) เปนกลุมสัตวที่มีตัวออน (larvae) เปนปรสิตอยู<br />
ในสัตวกลุม Aschelminths บางชนิด แตเมื่อโตเต็มวัยจะเปนพวกที่ดํารงชีวิตแบบอิสระในน้ํา สัตวกลุมนี้<br />
แบงเปน 2 ชั้น คือ ชั้น Gordioda ซึ่งเปนกลุมที่อาศัยอยูในน้ําจืดและบนพื้นดินที่ชุมชื้น และชั้น<br />
Nectonematoida ซึ่งเปนสัตวที่มีจํานวนนอยชนิดอาศัยอยูในน้ําทะเล มีอยูเพียงสกุล (genus) เดียว คือ<br />
Nectonema สัตวชนิดนี้ในระยะตัวออนอยูในปูเสฉวน (hermit crab) และปู (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
การคงสภาพสัตวชนิดนี้ใช 3–5% ฟอรมาลิน และเก็บรักษาไวใน 3–5% ฟอรมาลิน เชนเดียวกัน<br />
รูปที่ 22 Nematomophs รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Rotifera โรติเฟอร (rotifer) สวนใหญพบในน้ําจืด มีเพียงไมกี่ชนิดในสกุล Seison ชั้น<br />
Seisonidea อาศัยอยูในน้ําทะเล (Ruppert & Barnes, 1994) โรติเฟอรมีรูปรางทรงกรวย สวนดานหัว<br />
(anterior) จะมีกลุมขน (cilia) ขึ้นเปนแถบอยูจํานวนมาก บางชนิดมีกลุมขนดูเหมือนกับเปนวงลอหมุน ใน<br />
ภาษาอังกฤษจึงเรียกสัตวกลุมนี้วา Wheel-animalcules บางชนิดมีคิวติเคิล (cuticle) หนาขึ้นคลุมตัว<br />
เรียกวา ลอริกา (lorica) การเก็บรักษาตัวอยางโรติเฟอรที่มีลอริกาเพื่อทําการศึกษาดานอนุกรมวิธานมีวิธีการ<br />
งาย ๆ คือ การคงสภาพทําโดยใชปเปต (pipette) ดูดตัวอยางใสลงไปใน 10% ฟอรมาลิน การเก็บรักษาถาวร<br />
ใช 2–5% ฟอรมาลิน สวนพวกที่ไมมีลอริกานั้น ตองทําใหสลบหรือชาเสียกอนโดยใชเบนซามีนไฮโดรคลอ<br />
ไรด (Benzamine hydrochloride) วิธีใชใสเบนซามีนไฮโดรคลอไรดปริมาณ 0.125–0.5 มิลลิลิตร ใสลง<br />
ในทุก ๆ 1 มิลลิลิตรของน้ําที่มีตัวอยางโรติเฟอร จากนั้นเขยาเร็ว ๆ สัตวตัวอยางก็จะสลบหรือชาภายใน 3<br />
นาที จากนั้นจึงนํามาคงสภาพโดยใส 10% ฟอรมาลิน ลงไปเพียงเล็กนอยแลวเขยา สําหรับการเก็บรักษาถาวร<br />
ใหนําตัวอยางที่คงสภาพแลวมาลางดวย 5% ฟอรมาลิน หลาย ๆ ครั้งเพื่อทําการกําจัดเอาเบนซามีนไฮโดร<br />
คลอไรดออก จากนั้นเก็บรักษาไวใน 2–5% ฟอรมาลิน<br />
24
รูปที่ 23 Rotifers รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Kinorhyncha เปนสัตวทะเลทั้งหมด พบประมาณ 150 ชนิด (Ruppert & Barnes,<br />
1994) อาศัยอยูตามพื้นทะเลที่เปนโคลนหรือตามสาหราย ทําการคงสภาพดวย 10% ฟอรมาลิน และเก็บรักษา<br />
ไวใน 2–5% ฟอรมาลิน<br />
รูปที่ 24 Kinorhynchs รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Tardigrada (water bears) มีทั้งอาศัยอยูในน้ําจืดและน้ําทะเล มีประมาณ 600 ชนิด<br />
(Ruppert & Barnes, 1994) สัตวกลุมนี้ที่อยูในทะเลสวนมากอาศัยอยูระหวางเม็ดทรายในน้ําตื้นริมชายฝง<br />
ตามกอนหิน เสาสะพานหรือตามกอสาหราย ตัวอยางกลุมนี้คงสภาพดวย 5% ฟอรมาลิน และเก็บรักษาถาวร<br />
ใน 70–80% แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 25 Echiniscus arctomys Ehrenberg 1853 (อางจาก Ruppert & Barnes, 1994)<br />
25
รูปที่ 26 Tardigrades รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Sipuncula (peanut worms)<br />
สัตวไฟลัมนี้เปนสัตวทะเลทั้งหมด มีอยูประมาณ 320 ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994) อาศัยอยู<br />
ตามริมชายฝงลงไปจนถึงน้ําลึก ชอบฝงตัวอยูในทราย โคลน ตามกอนกรวดหรือตามรอยแตกของหินและ<br />
ปะการัง สัตวชนิดนี้ลําตัวแบงออกเปนสองสวน สวนหนาสุด (anterior) เรียกวา introvert (หรือ<br />
proboscis) และสวนถัดมาเรียกวา trunk (หรือ abdomen) การเก็บรักษาตัวอยางตองทําใหสลบหรือชา<br />
เพื่อใหสวน introvert ยืดออกมาจากลําตัว โดยใชแอลกอฮอลหรือโพรพีลีนฟนอกซีทอลหรือแมกนีเซียม<br />
คลอไรดใสลงไปในภาชนะที่มีตัวอยางกับน้ําทะเลอยู จากนั้นจึงคงสภาพใน 70–90% แอลกอฮอล หรือ 4%<br />
ฟอรมาลิน โดยใชเวลาอยางนอยประมาณ 12 ชม. จากนั้นนําไปเก็บรักษาไวใน 70% แอลกอฮอล หรือ 4%<br />
ฟอรมาลิน<br />
รูปที่ 27 Phascolosoma (Phascolosoma) pacificum Keferstein, 1866 (PMBC 4702)<br />
Echiura (spoon worms)<br />
สัตวไฟลัมนี้เปนสัตวทะเลทั้งหมด มีเพียงนอยชนิดที่อาศัยอยูในน้ํากรอย สวนใหญอาศัยฝงตัวอยู<br />
ตามพื้นทะเลหรืออยูตามใตกอนหิน บางชนิดอยูตามรอยแตกของหินและปะการัง เทาที่ทราบมีประมาณ 140<br />
ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994) ตัวอยางกลุมนี้ควรจะทําใหสลบหรือชาเสียกอนเพื่อปองกันการหดตัว<br />
ของกลามเนื้อ โดยใชเมนทอลหรือหยด 90% แอลกอฮอลลงไปในน้ําหรืออาจจะใช 7% แมกนีเซียมคลอไรด<br />
และ 1% โพรพีลีนฟนอกซีทอล จากนั้นจึงนําไปคงสภาพใน 5% ฟอรมาลินที่เปนกลาง และเก็บรักษาไวใน<br />
70% แอลกอฮอล<br />
26
รูปที่ 28 Echiurans<br />
(http://www.nhc.ed.ac.uk/images/collections/invertebrates/marine/LgEchiura.jpg)<br />
Priapulida<br />
เปนไฟลัมเล็ก ๆ ซึ่งเปนกลุมของสัตวทะเลทั้งหมด มีรายงานเพียง 16 ชนิด (Ruppert & Barnes,<br />
1994) สัตวในกลุมนี้ที่มีลําตัวขนาดใหญพบอาศัยอยูในทะเลเขตหนาว มีเพียงสกุล Tubiluchus พบในแถบ<br />
เขตรอน การเก็บรักษาตัวอยางตองทําใหสลบหรือชาเสียกอนโดยใสสารละลาย 7% แมกนีเซียมคลอไรด<br />
จากนั้นจึงนําไปคงสภาพใน 5% ฟอรมาลิน หรือ Bouin’s fluid เปนเวลาประมาณ 24 ชม. แลวจึงนําไปใส<br />
ไวใน 50% แอลกอฮอล เปนเวลาประมาณ 1 วัน จากนั้นนําไปเก็บรักษาไวใน 70% แอลกอฮอล<br />
Mollusca<br />
รูปที่ 29 Priapula รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
สัตวในไฟลัมนี้มีเปนจํานวนมากมายหลายชนิด ประกอบดวยพวกหอยฝาเดียว (Class Gastropoda)<br />
หอยสองฝา (Class Bivalvia) หอยหมวกเจก (Class Monoplacophora) หมึก (Class Cephalopoda)<br />
หอยงาชาง (Class Scaphopoda) ลิ่นทะเล/หอยแปดเกล็ด/Chiton (Class Polyplacophora) และ<br />
Class Aplacophora (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
การเก็บรักษาตัวอยางที่อาศัยอยูในน้ําทําใหสลบโดยใชแมกนีเซียมซัลเฟต แมกนีเซียมคลอไรด ยูรี<br />
เทนหรือเมนทอล สําหรับพวกหอยสองฝาใชโพรพีลีนฟนอกซีทอลไดผลดี ขอควรระวัง คือ การปลอยให<br />
27
สัตวตัวอยางสลบหรือชานานเกินไปซึ่งจะทําใหตัวอยางเนาสลายไดเร็ว พวกลิ่นทะเลและทากเปลือย (sea<br />
slug) สามารถทําใหสลบหรือชาไดโดยการแชแข็ง (freeze) โดยนําสัตวตัวอยางใสลงในภาชนะบรรจุน้ํา<br />
ทะเล เพื่อใหขยายตัวไดเต็มที่จากนั้นจึงนําไปใสในตูเย็นหรือตูแชแข็ง จนกระทั่งน้ําเย็นจนเกือบเปนน้ําแข็ง<br />
นําตัวอยางออกมาแชในฟอรมาลินเขมขนเพื่อเปนการคงสภาพ พวกมอลลัสกที่อาศัยอยูในทะเลทําการคง<br />
สภาพและเก็บรักษาไวใน 5% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง สําหรับการเก็บรักษาตัวอยางที่เปนตัวออน<br />
(larvae) ของหอยควรใช Carriker’s solution<br />
สวนหอยที่ตองการเฉพาะเปลือกมีวิธีการทําไดหลายวิธี เชน<br />
1. วิธีฝง นําเอาหอยไปไวใกลรังมดเปนวิธีที่ไดผลดีสําหรับหอยที่ไมมี operculum หรือหอยที่ไม<br />
สามารถดึงฝาปดได มดจะจัดการกับเนื้อหอย วิธีนี้ใชไดถาไมตองการใชเปลือกหอยทันทีทันใด หรืออาจจะ<br />
นําหอยไปฝงในทรายแหง ๆ และออนนุม ปลอยใหเนื้อเนาโดยทิ้งไวหลาย ๆ สัปดาห สวนที่เปนเนื้อเยื่อจะ<br />
ถูกสลายตัวโดยพวกแบคทีเรีย เหลืออยูแตสวนแข็งที่สําคัญเอาไว พรอมกับความสวยงามตามธรรมชาติ<br />
จากนั้นนําเปลือกหอยที่รวบรวมไดไปทําความสะอาดดวยการฉีดน้ําไลเนื้อเยื่อที่เหลือติดอยูออกแลวนําไป<br />
ทําความสะอาดในน้ําสบู เพื่อลางสิ่งสกปรกที่ติดแนนออกใหหมดเปนครั้งสุดทาย<br />
2. วิธีแขวน วิธีนี้ใชสําหรับทําความสะอาดหอยฝาเดียว (gastropod) ที่มีขนาดกลางและมีขนาด<br />
ใหญ หอยที่มีน้ําหนักมากบางชนิดอาจจะแขวนไวในขณะที่ยังเปนอยูโดยใชเชือกพันรอบกลามเนื้อสวนเทา<br />
จากนั้นแขวนไวบนกิ่งไม น้ําหนักของเปลือกหอยจะคอย ๆ ดึงใหเนื้อหลุดออกมาในวันเดียวหรือ 2–3 วัน<br />
ตอมา แลวนําเปลือกหอยมาทําความสะอาดโดยใชน้ําฉีดเอาสวนที่เหลือติดอยูออก<br />
3. วิธีตากแดด นําหอยฝาเดียวไปวางตากแดดหลังจากเอา operculum ออก ตั้งใหชองเปดตรงกับ<br />
แสงแดด แมลงวันจะเขาไปวางไขในเนื้อหอย ไขแมลงวันจะแตกตัวเปนหนอนและตัวหนอนเลานี้จะกินเนื้อ<br />
หอยเปนอาหาร ในขณะเดียวกันแมลงอื่น ๆ ก็มีสวนในการทําความสะอาดสวนอื่นของเปลือกหอย จากนั้น<br />
ใชน้ําฉีดเปลือกหอยเพื่อกําจัดสวนที่คางอยูออก<br />
4. วิธีแชแข็ง วิธีนี้ใชไดกับหอยที่มีสีสันและหอยที่มีเปลือกบาง นําหอยมาหอหุมดวยผา ใสไวในถัง<br />
พลาสติกนําไปวางไวในตูแชเย็น เปนเวลาประมาณ 5–6 วัน สวนที่เปนเนื้อจะหดตัวลง รวมทั้งกลามเนื้อจะ<br />
แยกออกจากเปลือกทั้งหมดหรือแยกออกเปนบางสวน ดึงเอาเนื้อหอยออกจากเปลือกจากนั้นจึงนําไปลางทํา<br />
ความสะอาด เอาสิ่งสกปรกทั้งภายในและภายนอกออก<br />
5. วิธีตม ถาใชวิธีนี้ตองระมัดระวังในการปรับระยะเวลาของการตมใหพอเหมาะกับขนาดของหอย<br />
หอยที่มีขนาดเล็กและเปลือกบางไมควรตมนาน เพราะสีและความสวยงามจะเสียไป หอยที่มีความแวววาว<br />
จะตองไมใสลงไปในน้ําเดือดทันที ครั้งแรกตองใสไวในน้ําอุน จากนั้นคอยเพิ่มอุณหภูมิของน้ําอยางชา ๆ จน<br />
เดือด หลังจากตมหอยตามระยะเวลาที่ตองการแลวก็ทิ้งไวใหน้ําเย็นลงทีละนอย ถาปลอยใหเย็นทันทีทันใด<br />
จะทําใหผิวสูญเสียความเงางาม สวนที่เปนเนื้อเอาออกโดยใชเข็มเขี่ย สวนที่เหลือก็ใชน้ําลางออก เนื้อที่เนา<br />
เหลืออยูในเปลือกเอาออกไดโดยนําไปแชไวใน Caustic Soda 2–5% (เปนของผสมของ NaOH และ<br />
NaCO) อยางออนเปนเวลาประมาณ 12 ชม.<br />
28
6. วิธีแชน้ํา วิธีนี้ใชไดทั้งในพวกหอยฝาเดียวและหอยสองฝา แตเปนวิธีที่ใชเวลานาน ทําไดโดย<br />
นําเอาหอยทะเลมาแชไวในถังน้ําจืด ดวยแรงดันออสโมติค หอยจะตายสวนที่เปนเนื้อจะเนาเปอยทีละนอย<br />
ทุกครั้งที่เปลี่ยนน้ํา เนื้อที่เนาเปอยจะลอยขึ้นมา หอยสองฝาที่มีขนาดเล็ก ถาทิ้งไวในน้ําตลอดคืน ฝาจะเปด<br />
ออกสามารถเอาเนื้อออกไดงาย<br />
สําหรับการกําจัดเอาสารพวกหินปูนที่เกาะติดอยูกับเปลือกหอยออกกระทําไดโดยใช Caustic soda<br />
หรือ Lye (น้ําดางอยางเขมขนที่ใชในการทําผงซักฟอกและสบู) เปนของผสมของโซเดียมไฮดรอกไซดและ<br />
โซเดียมซัลไฟต (Sodium sulphite, Na 2 SO 3 ) ใช Lye ใสลงในน้ํา 2 ลิตร ผสมทิ้งไวใหเย็นประมาณ 24<br />
ชม. แชหอยไวในน้ํายานี้ประมาณ 12 ชม. จากนั้นนําเปลือกหอยมาขัดถูดวยแปรงเพื่อใหสารหินปูนและสิ่ง<br />
สกปรกตาง ๆ ที่หลงเหลืออยูออกใหหมด นอกจาก Lye ยังใชกรดไฮโดรคลอริก (HCl) ทําความสะอาด<br />
เปลือกหอยได แตควรมีความรูและประสบการณในการใชความเขมขนของกรด ระยะเวลาที่แชและอุณหภูมิ<br />
ที่เหมาะสมสําหรับหอยแตละชนิด ถาเปลือกหอยหนามักจะแชใน 1 N HCl เปนเวลาประมาณ 2 นาที และ<br />
ถาเปลือกหอยบางสามารถแชใน 0.5 N HCl เปนเวลาประมาณ 2 นาที หรืออาจจะใชน้ํารอนผสมกับ HCl<br />
เล็กนอย นําเอาเปลือกหอยมาจุมจากนั้นใชมีดขูดเอาสารหินปูนและสิ่งสกปรกออก<br />
รูปที่ 30 หอยฝาเดียว Lambis scorpius (Linneaus, 1758) (PMBC 19005)<br />
รูปที่ 31 หอยสองฝา Atrina (Atrina) vexillum (Born, 1778) (PMBC 8803)<br />
29
รูปที่ 32 หอยหมวกเจก (รอการจําแนกชนิด)<br />
รูปที่ 33 หมึก Cistopus indicus (d'Orbigny, 1840) (PMBC 11949)<br />
รูปที่ 34 หอยงาชาง (รอการจําแนกชนิด)<br />
Annelida<br />
รูปที่ 35 ลิ่นทะเล (รอการจําแนกชนิด)<br />
สัตวในไฟลัมนี้ แบงออกเปน 3 ชั้น คือ Polychaeta, Oligochaeta และ Hirudinea (Ruppert &<br />
Barnes, 1994) ในที่นี้จะกลาวเฉพาะ Polychaeta ซึ่งเปนสัตวทะเล<br />
Polychaeta (ไสเดือนทะเล) มีเพียงไมกี่ชนิดที่อยูในน้ําจืด สวนใหญเปนสัตวทะเลพบ<br />
อาศัยอยูทั่วไปทั้งในน้ําลึกและน้ําตื้น การเก็บรักษาตัวอยางควรจะทําใหสลบหรือชา โดยใชแมกนีเซียม<br />
ซัลเฟต แอลกอฮอลหรือ MS222 จากนั้นจึงนําไปคงสภาพใน 5% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง การเก็บ<br />
30
รักษาถาวรใช 70% แอลกอฮอล ถาตองการศึกษาทางดาน micro-anatomy นักชีววิทยาบางทานแนะนําให<br />
คงสภาพดวย Bouin’s fluid<br />
รูปที่ 36 Polychaetes: Perinereis singaporiensis (Grube, 1878) (PMBC 3942)<br />
และ Pisionidens indica (Aiyar & Alikunhi, 1940) (PMBC 10682–10702)<br />
A<br />
B<br />
C<br />
D<br />
รูปที่ 37 ไสเดือนทะเลวงศ (family): A. Nephtyidae; B. Onuphidae; C. Maldanidae<br />
และ D. Magelonidae (รอการจําแนกชนิด)<br />
Pogonophora<br />
เปนสัตวทะเลขนาดเล็ก รูปรางเรียว อาศัยอยูบนพื้นทะเล สวนใหญพบอยูในทะเลลึกตั้งแต 100–<br />
4,000 เมตร เทาที่พบมีมากกวา 80 ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994) การเก็บรักษาตัวอยางโดยการคงสภาพ<br />
ใน 70% แอลกอฮอล หรือใน 2–3% ฟอรมาลิน จากนั้นนําไปเก็บรักษาไวใน 70% แอลกอฮอล<br />
31
Arthropoda<br />
รูปที่ 38 Pogonophorans รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
สัตวในไฟลัมนี้มีจํานวนมากหลายชนิด ในที่นี้จะกลาวถึงเฉพาะพวกที่เปนสัตวทะเลเทานั้น โดยจะ<br />
ขอกลาวเฉพาะ Subphylum Chelicerata เฉพาะกลุม Subclass Xiphosura (ชั้น Merostomata) และชั้น<br />
Pycnogonida และ Subphylum Crustacea<br />
Xiphosura (horseshoe crabs) จัดอยูในชั้น Merostomata (Ruppert & Barnes,<br />
1994) ไดแก พวกแมงดาทะเล พบเพียง 4 ชนิดใน 3 สกุลเทานั้น คือ Limulus polyphemus พบอาศัยอยูตาม<br />
ชายฝงทวีปอเมริกาเหนือ Tachypleus tridentatus อาศัยอยูตอนเหนือของชายฝงประเทศญี่ปุน T. gigas<br />
และ Carcinoscorpius rotundicaudata พบอาศัยอยูในประเทศไทย อาวเบงกอลและตามชายฝงของ<br />
ประเทศฟลิปปนส การเก็บรักษาตัวอยางใชวิธีฉีดฟอรมาลินเขาไปในเนื้อเยื่อชองทองหรือแชตัวอยางใน<br />
ฟอรมาลิน จากนั้นนําไปตากใหแหง แมงดาทะเลที่มีขนาดเล็กอาจใสขวดและเก็บรักษาไวในน้ํายา 70–90%<br />
แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 39 Carcinoscorpius rotundicauda (Latreille, 1802) (PMBC 9505)<br />
32
Pycnogonida (sea spiders) เปนพวกแมงมุมทะเล อาศัยอยูในมหาสมุทรทั่วโลก แต<br />
สวนใหญอาศัยอยูในทะเลเขตหนาว มีประมาณ 1000 ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994) การเก็บ<br />
รักษาตัวอยางเพียงแตใสลงไปใน 70–90% แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 40 Eurycyde flagella Nakamura & Chullasorn, 2000 (PMBC 17225)<br />
รูปที่ 41 Pycnogonans รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Crustacea เปน Subphylum หนึ่งในไฟลัม Arthropoda ซึ่งปจจุบันแบงออกเปน 10<br />
ชั้น ไดแก Remipedia, Cephalocarida, Branchiopoda, Ostracoda, Copepoda, Mystacocarida,<br />
Tantulocarida, Branchiura, Cirripedia และ Malacostraca (Ruppert & Barnes, 1994) โดยมีกลุมที่<br />
สําคัญ คือ Branchiopoda, Ostracoda, Copepoda, Cirripedia และ Malacostraca<br />
กลุม Malacostraca เปนกลุมสัตวที่ประกอบดวยหลายอันดับ ไดแก อันดับ<br />
Stomatopoda (กั้ง) (Subclass Hoplocarida) อันดับ Decapoda (พวกกุง ปู) อันดับ Mysidacea อันดับ<br />
Cumacea อันดับ Amphipoda (พวกแอมฟพอด) อันดับ Isopoda (พวกไอโซพอด) และอันดับ<br />
Tanaidacea เปนตน<br />
การเก็บรักษาตัวอยางสัตวกลุมครัสเตเซียน ควรทําการบันทึกสีสันของตัวอยางเสียกอน<br />
เพราะเมื่อตัวอยางถูกน้ํายาคงสภาพ สีของตัวอยางจะหายไปอยางรวดเร็ว ซึ่งในบางครั้งการแยกวิเคราะห<br />
ตัวอยางสัตวในกลุมนี้ตองใชสีเขาชวยในการแยก พวกครัสเตเซียนขนาดเล็ก เชน กุงและแอมฟพอดทําการ<br />
คงสภาพดวย 5% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง เปนเวลาอยางนอยประมาณ 24 ชม. จากนั้นจึงนําไปเก็บ<br />
รักษาไวใน 70–90% แอลกอฮอล หรือพวกแอมฟพอดอาจจะเก็บรักษาไวใน 5% ฟอรมาลิน สําหรับ<br />
33
พวกครัสเตเซียนที่อาศัยอยูในน้ําทะเล (pelagic form) ควรจะทําการคงสภาพดวย Steedman’s solution,<br />
โพรพีลีนฟนอกซีทอลหรือโพรพีลีนไกลคอล (Propylene glycol) กอนที่จะนําไปเก็บรักษาไวใน 70–90%<br />
แอลกอฮอล<br />
ครัสเตเซียนที่มีขนาดใหญ เชน กุง ปู ตองทําใหสลบหรือชาเสียกอนที่จะทําการคงสภาพ<br />
เพราะฟอรมาลินเปนสารคงสภาพที่จะทําใหสัตวพวกนี้สลัดขาออกได การทําใหสลบหรือชาใชคลอรัลไฮ-<br />
เดรตหรือ MS222 การทําใหสัตวกลุมนี้สลบและตายโดยไมสลัดอวัยวะอยางใดอยางหนึ่งทิ้ง อาจทําไดงาย<br />
ๆ โดยไมตองใชสารเคมีเลย เชน การนําเอาสัตวตัวอยางจากทะเลมาใสไวในน้ําจืด หรือทําการลดหรือเพิ่ม<br />
อุณหภูมิใหแตกตางไปจากที่สัตวตัวอยางอาศัย สัตวที่อาศัยในน้ําเย็นนํามาแชในน้ําที่มีอุณหภูมิสูงขึ้น สวน<br />
สัตวที่อยูในเขตรอนนํามาแชในน้ําที่มีน้ ําแข็ง เปนตน พวกครัสเตเซียนขนาดใหญควรจะคงสภาพดวย 5%<br />
ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง อยางนอย 3–5 วัน และควรเติมกลีเซอรีนประมาณ 2–3 หยดลงไปใน<br />
ฟอรมาลินเพื่อปองกันไมใหตัวอยางเปราะเกินไป หลังจากคงสภาพนําตัวอยางไปลางในน้ําจืดหลายครั้ง ๆ<br />
จากนั้นจึงนําไปเก็บรักษาไวใน 70% แอลกอฮอล และเพื่อปองกันมิใหระยางคของตัวอยางสวนหนึ่งสวนใด<br />
หลุดไป ในระหวางเคลื่อนยายเปลี่ยนน้ํายาควรหอตัวอยางดวยผาบางเสียกอน<br />
รูปที่ 42 Crustaceans รูปรางตาง ๆ: a) Cirripedia, b) Copepoda, c) Isopoda, d) Branchiopoda<br />
และ e) Decapoda (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
รูปที่ 43 Cirripedian: Lepas anserifera (Linneaus, 1758) (PMBC 19294)<br />
34
รูปที่ 44 Stomatopod: Gonodactylus chiragra (Fabricius, 1781) (PMBC 5127)<br />
รูปที่ 45 Decapod: Penaeus (Penaeus) monodon Fabricius, 1798 (PMBC 17846)<br />
และ Thalamita crenata (Latreille, 1829) (PMBC 14384)<br />
Hemichordata<br />
สัตวไฟลัมนี้เปนสัตวทะเลทั้งหมด รูปรางคลายพวกหนอน มักอาศัยอยูตามพื้นทราย พื้นโคลนใน<br />
ทะเล รวมทั้งกอนหินและเปลือกหอย เชน acorn-worm เปนตน พวก hemichordate ควรทําใหสลบหรือ<br />
ชาเสีย กอน โดยคอย ๆ เติม 95% แอลกอฮอล ลงไปในภาชนะที่บรรจุน้ําทะเลที่มีตัวอยางอยู จนกระทั่งความ<br />
เขมขนของ 95% แอลกอฮอล เปนสัดสวน 1:9 ของน้ําทะเล หรืออาจจะใชทําใหสลบดวย 7% แมกนีเซียม<br />
คลอไรด จากนั้นจึงนํามาคงสภาพใน 5% seawater/formalin หากตองการศึกษาทางดาน histology ควร<br />
คงสภาพใน Bouin’s fluid การคงสภาพใชเวลาประมาณ 24 ชม. ตอจากนั้นจึงนําไปเก็บรักษาไวใน 5%<br />
seawater/formalin และหากคงสภาพดวย Bouin’s fluid ควรเก็บรักษาไวใน 70% แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 46 Hemichordata: Enteropneusts รูปรางตาง ๆ (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
35
Urochordata (tunicates)<br />
จัดเปน Subphylum หนึ่งในไฟลัม Chordata สัตวในกลุมนี้เปนพวกสัตวทะเลทั้งหมด พบ<br />
ประมาณ 1,250 ชนิด แบงออกเปน 3 กลุม คือ Ascidiacea, Thaliacea และ Larvacea (Ruppert &<br />
Barnes, 1994) ตัวอยางสัตวในกลุม Ascidiacea ไดแก พวกเพรียงหัวหอม (sea-squirts หรือ ascidian)<br />
เปนพวกเกาะติดอยูกับที่ (sessile) ตามกอนหิน สาหราย ริมชายฝงโดยทั่วไป สวน Thaliacea และ<br />
Larvacea เปนพวกแพลงกตอน พบในทะเลเขตรอนและเขตอบอุน การเก็บรักษาตัวอยางพวก ascidians<br />
ควรจะทําใหชาหรือสลบ โดยใช 1–2% โพรพีลีนฟนอกซีทอล แมกนีเซียมซัลเฟตหรือเมนทอลหยดลงไปใน<br />
ภาชนะที่บรรจุน้ําทะเลและตัวอยางอยู จากนั้นนําไปคงสภาพดวย 10% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง แลว<br />
จึงนําไปเก็บรักษาไวใน 70–90% แอลกอฮอล หรือ 5% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง สวนการเก็บรักษา<br />
ตัวอยางพวก Thaliacea และ Larvacea นั้น ทําการคงสภาพและเก็บรักษาไวใน 5% ฟอรมาลินหรือ 70–<br />
90% แอลกอฮอล<br />
รูปที่ 47 Urochordata: Polycarpa sp. B (PMBC 20268)<br />
รูปที่ 48 Urochordata: Ascidians รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
36
Cephalochordata (lancelets)<br />
จัดเปน Subphylum หนึ่งในไฟลัม Chordata พบประมาณ 25 ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
สัตวพวกนี้ ไดแก amphioxus อาศัยฝงตัวอยูตามพื้นทรายหรือโคลน การเก็บรักษาตัวอยางควรทําการคง<br />
สภาพและเก็บรักษาโดยใช 5% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง<br />
รูปที่ 49 Branchiostoma belcheri (Gray, 1847) (PMBC 6955–6962)<br />
รูปที่ 50 Amphioxus: Branchiostoma lanceolatum (Pallas, 1774)<br />
http://www.inaf.cnrs-gif.fr/depsn/2/techeq_2.html<br />
Chaetognatha (หนอนธนู, arrow worms)<br />
สัตวในไฟลัมนี้เปนดํารงชีพเปนแพลงกตอนอาศัยลองลอยอยูในทะเล พบประมาณ 70 ชนิด<br />
(Ruppert & Barnes, 1994) ยกเวนสกุล Spadella ซึ่งดํารงชีพอยูพื้นทะเล สัตวกลุมนี้สวนใหญพบใน<br />
ทะเลเขตรอนและอบอุน การเก็บรักษาตัวอยางสามารถทําการคงสภาพและเก็บรักษาใน 5% ฟอรมาลิน หรือ<br />
70–90% แอลกอฮอล<br />
37
รูปที่ 51 Chaetognaths (รอการจําแนกชนิด)<br />
รูปที่ 52 Chaetognaths รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
Echinodermata<br />
สัตวในไฟลัมนี้ประกอบดวยพวกดาวทะเล (Class Asteroidea) ดาวเปราะ (Class Ophiuroidea)<br />
เมนทะเล (Class Echinoidea) ปลิงทะเล (Class Holothuroidea) และขนนกทะเล (Class Crinoidea)<br />
(Ruppert & Barnes, 1994) การเก็บรักษาสัตวกลุมนี้ที่มีเปลือกแข็ง เชน ดาวทะเล เมนทะเล ฯลฯ ทําการคง<br />
สภาพโดยใช 10–12% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปนกลาง ไมควรใชฟอรมาลินที่ยังไมไดปรับ pH เปนกลางใน<br />
การคงสภาพ เพราะจะทําลายสวนโครงสรางหินปูน ในการคงสภาพอาจใช 95–100% แอลกอฮอล ได<br />
เชนเดียวกัน แตบางครั้งอาจทําใหสวนเนื้อเยื่อที่ออนนุมเกิดการหดตัวไดมากเกิน พวกดาวเปราะ (brittle<br />
star) และขนนกทะเล (feather-stars) โดยปกติมักแตกหักไวงายควรผานขั้นตอนทําใหสัตวสลบหรือชา<br />
โดยแชตัวอยางไวในน้ําจืดประมาณ 2–3 ชม. หรือแชน้ําจืดไวในตูเย็น พวกปลิงทะเล (sea-cucumber) ตอง<br />
ทําใหสลบหรือชาเสียกอนโดยใชแมกนีเซียมซัลเฟต เมนทอลหรือโพรพีลีนฟนอกซีทอลใสลงไปในภาชนะ<br />
ที่แชตัวอยางอยูปลอยทิ้งไวจนสัตวไมตอบสนอง จากนั้นรีบทําการคงสภาพโดยทันที เพราะถาทิ้งไวนาน<br />
เกินไปเนื้อเยื่อจะเนาสลายไดงายและอยางรวดเร็ว อีกวิธีหนึ่ง คือ แชตัวอยางปลิงไวในถังน้ําทะเลใหขยายตัว<br />
38
เต็มที่แลวใสน้ํารอนลงไปในถังบรรจุตัวอยางทันที จากนั้นจึงนํามาคงสภาพใน 70–90% แอลกอฮอล พวก<br />
echinoderms ทั้งหมดหลังจากคงสภาพนํามาเก็บรักษาไวใน 70–90% แอลกอฮอล การคงสภาพตัวอยาง<br />
พวกเมนทะเลควรเจาะรูบริเวณริมปากของตัวอยาง เพื่อใหน้ํายาซึมเขาไปภายในตัว<br />
พวก echinoderms ที่มีโครงสรางแข็ง เชน เมนทะเล ดาวเปราะ และดาวทะเล สามารถเก็บรักษา<br />
โดยการตากแหงได แตกอนจะทําแหงควรทําการคงสภาพเสียกอนดวย 10–12% ฟอรมาลินที่ปรับ pH เปน<br />
กลาง<br />
ถาตองการเก็บรักษาแตเฉพาะสวนเปลือกของกลุมเมนทะเล ทําไดโดยการนําเอาตัวอยางมาแชใน<br />
น้ํายาทําความสะอาด เชน chlorox หรือ Sodium hypochlorite กอนใชควรทําการเจือจางน้ํายาเหลานี้โดย<br />
ผสมกับน้ํา จากนั้นทําการทดสอบวาความเขมขนเทาใดจึงจะเหมาะกับตัวอยาง แลวจึงใชมีดผาสวนที่เปน<br />
เนื้อเยื่อ (peristomial membrane) เอาอวัยวะภายในออก นําตัวอยางไปจุมในน้ํายา ใชเครื่องมือแข็ง ๆ ขัดถู<br />
หรือดึงเอาสวนที่หอหุมเปลือกออก การปฏิบัติงานควรระมัดระวังเมื่อใชน้ํายาที่มีความเขมขนสูง เพราะน้ํายา<br />
อาจทําลายบางสวนของเปลือกไดและเปนอันตรายตอผิวหนังของผูปฏิบัติงาน ขณะปฏิบัติงานควรมีภาชนะ<br />
ใสน้ําอยูขาง ๆ การใชน้ํายาทําความสะอาดในการเก็บรักษาเปลือกของพวกเมนทะเลนี้จะไมทําใหลายสีของ<br />
ธรรมชาติที่เปลือกของตัวอยาง<br />
รูปที่ 53 ดาวทะเล Pentaceraster gracilis (Lütken, 1871) (PMBC 10287)<br />
รูปที่ 54 ดาวเปราะ Ophiarachnella gorgonia (Müller & Troschel, 1842) (PMBC 5378)<br />
39
รูปที่ 55 เมนทะเล Diadema setosum (Leske, 1778) (PMBC 2789)<br />
และ Prionocidaris verticillata (Lamarck, 1816) (PMBC 9554)<br />
รูปที่ 56 ปลิงทะเล Holothuria (Thymiosycia) hilla Lesson, 1830 (PMBC 9228 และ 9301)<br />
รูปที่ 57 ขนนกทะเล Stephanometra indica (Smith, 1876) (PMBC 3091)<br />
Bryozoa (Polyzoa หรือ Ectoprocta)<br />
สัตวในไฟลัมนี้สวนใหญอาศัยอยูในทะเล แตมีบางชนิดอาศัยอยูในน้ําจืด มีทั้งอยูเปนกลุม<br />
(colony) และอยูเดี่ยว ๆ (solitary) พบประมาณ 5,000 ชนิด (Ruppert & Barnes, 1994) การเก็บรักษา<br />
ตองทําใหสลบหรือชาเสียกอน โดยใชเมนทอลหรือแมกนีเซียมซัลเฟต จากนั้นจึงคงสภาพดวย Bouin’s<br />
fluid และเก็บรักษาไวใน 90% แอลกอฮอล<br />
40
รูปที่ 58 Cigclisula sp. (PMBC 11126)<br />
Entoprocta<br />
รูปที่ 59 Bryozoans รูปรางตาง ๆ (Barnes, Calow & Olive, 1994)<br />
เปนสัตวไฟลัมเล็ก ๆ ซึ่งมีทั้งอาศัยอยูในน้ําเปนกลุมหรืออยูเดี่ยว ๆ สวนใหญเปนสัตวทะเลมีเพียง<br />
ไมกี่ชนิดในสกุล Urnatella ที่อาศัยอยูในน้ําจืด สัตวในกลุมนี้มีประมาณ 150 ชนิด พบเกาะติดอยูกับหิน<br />
เปลือกหอย เปนตน หรืออยูรวมกับฟองน้ํา ไสเดือนทะเลและ Bryozoa เปนตน (Ruppert & Barnes,<br />
1994) การเก็บรักษาสัตวกลุมนี้ตองทําใหสลบหรือชาเสียกอน โดยใชเมนทอลหรือแมกนีเซียมซัลเฟต<br />
จากนั้นทําการคงสภาพดวย Bouin’s fluid จากนั้นจึงนําไปเก็บรักษาไวใน 70–90% แอลกอฮอล<br />
41
รูปที่ 60 Loxosoma sam Nielsen, 1996 (PMBC 5348)<br />
รูปที่ 61 Marine entoproct: Pedicellina sp. (Ruppert & Barnes, 1994)<br />
Brachiopoda (lamp shells)<br />
สัตวในไฟลัมนี้เปนสัตวทะเลทั้งหมด คลายหอยสองฝา ในปจจุบันพบประมาณ 325 ชนิด (Ruppert<br />
& Barnes, 1994) การเก็บรักษาตองทําใหสลบหรือชาเสียกอน โดยเติมแอลกอฮอลลงไปในน้ําเพียงเล็กนอย<br />
หรือจะใชสารอื่น เชน MS222 และโพรพีลีนฟนอกซีทอล จากนั้นจึงนําไปคงสภาพและเก็บรักษาไวใน 70–<br />
90% แอลกอฮอล แตกอนที่จะคงสภาพควรใชเศษไมเล็ก ๆ ใสขวางระหวางเปลือกของตัวอยาง เพื่อใหน้ํายา<br />
ซึมเขาไปในสวนเนื้อของตัวอยางได<br />
Chordata (Pisces)<br />
รูปที่ 62 Lingula anatina (Lamarck, 1801) (PMBC 10136)<br />
การเก็บรักษาตัวอยางปลาใหคงสภาพดวย 10% ฟอรมาลิน และเก็บรักษาไวใน 5–10% ฟอรมาลิน<br />
หากปลามีขนาดใหญควรผาชองทอง เพื่อใหน้ํายาซึมตัวภายในตัว ปองกันไมใหอวัยวะภายในเนาเปอย<br />
42
รูปที่ 63 Cephalopholis miniata (Forsskål, 1775) (PMBC 9837)<br />
43
ตารางที่ 1 การเก็บรักษาสัตวทะเลในแตละกลุม<br />
กลุมสัตว การทําใหสลบหรือชา การคงสภาพ การเก็บรักษา<br />
Protozoa (Foraminifera<br />
และ Radiolaria)<br />
–<br />
50% alcohol หรือ 3-5% neutral<br />
formalin<br />
70–90% alcohol หรือ 3-5% neutral<br />
formalin<br />
Porifera<br />
แชใน 50% alcohol ประมาณ 12<br />
ชม.<br />
50% alcohol ประมาณ 12 ชม.<br />
70% alcohol หรือเก็บแหงไดโดยแชใน<br />
น้ําจืดประมาณ 2 ชม. แลวนํามาผึ่งให<br />
แหง<br />
Coelenterata<br />
Cnidaria<br />
– Hydrozoa<br />
– Scyphozoa<br />
– Anthozoa<br />
Sea anemone<br />
Hard coral<br />
หรือ<br />
menthol, MS222, MgSO 4 , MgCl2,<br />
propylene phenoxetol, Stovaine<br />
หรือ formalin เจือจาง<br />
–<br />
menthol, MS222, MgSO 4 , MgCl 2<br />
–<br />
20% neutral formalin<br />
20% neutral formalin<br />
20% neutral formalin<br />
70% alcohol<br />
10% neutral formalin หรือ 70% alcohol<br />
10% neutral formalin หรือ 70% alcohol<br />
10% neutral formalin หรือ 70% alcohol<br />
70% alcohol<br />
Ctenophra<br />
chloral hydrate<br />
chromic/osmic acid mixture หรือ<br />
flemming solution<br />
70% alcohol<br />
Platyhelminthes<br />
(Turbellaria)<br />
–<br />
–<br />
70–90% alcohol<br />
Nemertea<br />
chloral hydrate หรือ MgSO 4<br />
10% neutral formalin หรือ 30–50%<br />
alcohol<br />
3–5% neutral formalin หรือ 70–90%<br />
alcohol<br />
Aschelminths<br />
– Gastrotricha<br />
– Nematoda<br />
– Nematomorpha<br />
– Rotifera<br />
– Kinoryncha<br />
– Tardigrada<br />
–<br />
–<br />
–<br />
Benzamine hydrochloride<br />
–<br />
–<br />
10% formalin<br />
3–5% formalin<br />
3–5% formalin<br />
10% formalin<br />
10% formalin<br />
5% formalin<br />
5% formalin หรือ 70% alcohol<br />
3-5% formalin<br />
3–5% formalin<br />
2–5% formalin<br />
2–5% formalin<br />
70–80% alcohol<br />
Sipuncula<br />
alcohol, MgCl 2 หรือ propylene<br />
phenoxetol<br />
70–90% alcohol หรือ 4% formalin<br />
70% alcohol หรือ 4% formalin<br />
Echiura<br />
mentol, 90% alcohol, 7% MgCl 2<br />
หรือ 1% propalene phenoxitol<br />
5% neutral formalin<br />
70% alcohol<br />
44
ตารางที่ 1 การเก็บรักษาสัตวทะเลในแตละกลุม (ตอ)<br />
กลุมสัตว การทําใหสลบหรือชา การคงสภาพ การเก็บรักษา<br />
Priapulida<br />
7% MgCl 2<br />
5% formalin หรือ Bouin’s fluid 70% alcohol<br />
Mollusca<br />
– Bivalvia (Pelecypoda)<br />
– Polyplacophora<br />
(Chiton) และ<br />
nudibranch<br />
– Larvae<br />
MgSO 4 , MgCl 2 , urethane หรือ<br />
menthol<br />
propylene phenoxetol<br />
ใสภาชนะบรรจุในน้ําทะเล และ<br />
นําไปใสในตูแชแข็ง<br />
–<br />
5% neutral formalin<br />
–<br />
5% neutral formalin<br />
Carriker’s Solution<br />
Annelida<br />
– Polychaeta<br />
MgSO 4 , alcohol หรือMS 222<br />
5% neutral formalin<br />
70% alcohol<br />
Pogonophora<br />
–<br />
70% alcohol หรือ 2-3% formalin<br />
70% alcohol<br />
Arthropoda<br />
– Xiphosura<br />
– Pycnogonida<br />
–Crustacea (pelagic<br />
form)<br />
Small crustaceans<br />
large crustaceans<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
chloral hydrate, MS 222 หรือนํา<br />
สัตวทะเลมาใสในน้ําจืดหรือทํา<br />
การลดหรือเพิ่มอุณหภูมิใหตาง<br />
จากที่สัตวอาศัย<br />
formalin<br />
70–90% alcohol<br />
steedman’s solution, propylene<br />
phenoxetol หรือ propylene glycol<br />
5% neutral formalin<br />
5% neutral formalin (ควรใสกลีเซอ<br />
รีนลงไปใน formalin เพื่อปองกัน<br />
ตัวอยางเปราะ<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol หรือ 5% neutral<br />
formalin<br />
70% alcohol<br />
Hemichordata<br />
alcohol, 7% MgCl 2<br />
5% seawater/formalin หรือ Bouin’s<br />
fluid<br />
5% seawater/formalin หรือ 70%<br />
alcohol<br />
Urochordata<br />
– Ascidiacea<br />
– Thaliacea และ<br />
Larvacea<br />
1–2% propylene phenoxetol,<br />
MgSO 4 , หรือ menthol<br />
–<br />
10% buffered formalin<br />
5% neutral formalin หรือ 70–90%<br />
alcohol<br />
70–90% alcohol หรือ 5% neutral<br />
formalin<br />
5% neutral formalin หรือ 70–90%<br />
alcohol<br />
Cephalochordata<br />
–<br />
5% neutral formalin<br />
5% neutral formalin<br />
Chaetognatha<br />
5% formalin หรือ 70–90% alcohol<br />
5% formalin หรือ 70–90% alcohol<br />
45
ตารางที่ 1 การเก็บรักษาสัตวทะเลในแตละกลุม (ตอ)<br />
กลุมสัตว การทําใหสลบหรือชา การคงสภาพ การเก็บรักษา<br />
Echinodermata<br />
– Asteroidea (ดาวทะเล)<br />
และ Echinoidea (เมน<br />
ทะเล)<br />
– Ophiuroidea (ดาว<br />
เปราะ) และ Crinoidea<br />
(ขนนกทะเล)<br />
– Holothuroidea<br />
(ปลิงทะเล)<br />
–<br />
แชน้ําจืดประมาณ 2–3 ชม. หรือแช<br />
น้ําจืดไวในตูเย็น<br />
MgSO 4 , menthol หรือ propylene<br />
phenoxetol<br />
10–12 % neutral formalin หรือ 95–<br />
100 % alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
กลุมที่มีโครงสรางแข็งเก็บแหงไดโดย<br />
นํามาคงสภาพกอน จากนั้นนําไปผึ่งให<br />
แหง<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
Bryozoa<br />
menthol หรือ MgSO 4<br />
Bouin’s solution<br />
90% alcohol<br />
Entoprocta<br />
menthol หรือ MgSO 4<br />
Bouin’s solution<br />
70–90% alcohol<br />
Brachiopoda<br />
alcohol หรือ MS 222, propylene<br />
phenoxetol<br />
70–90% alcohol<br />
70–90% alcohol<br />
Pisces<br />
–<br />
10% formalin<br />
5–10% formalin<br />
คําขอบคุณ<br />
ขอขอบคุณ คุณวรรณเกียรติ ทับทิมแสง ผูอํานวยการสถาบันวิจัยและพัฒนาทรัพยากรทางทะเล<br />
ชายฝงทะเล และปาชายเลน และ ดร. สมชัย บุศราวิช หัวหนากลุมพิพิธภัณฑและสถานแสดงพันธุสัตวและ<br />
พืชทะเล ที่ไดสนับสนุนงานการจัดการพิพิธภัณฑสัตวและพืชทะเล ดร. อนุวัฒน นทีวัฒนา และ ผศ. ดร. ป-<br />
ติวงศ ตันติโชดก (มหาวิทยาลัยวลัยลักษณ) สําหรับขอมูลเบื้องตนของเอกสารฉบับนี้ รวมทั้งคุณรัชนี สิริ-<br />
เวชพันธุ คุณวราริน วงษพานิช คุณธนัญญา ไทยกลาง และเจาหนาที่ของพิพิธภัณฑฯ ที่มีสวนในการพัฒนา<br />
งานของพิพิธภัณฑฯ ที่ผานมา Dr. Clare Valentine และ Dr. Gordon L. J. Paterson (Natural History<br />
Museum, England) สําหรับรายละเอียดเกี่ยวกับสารหรือน้ํายาเคมีที่ใชในการคืนสภาพตัวอยางแหง คุณ<br />
พงษรัตน ดํารงโรจนวัฒนา (มหาวิทยาลัยบูรพา) สําหรับเอกสารเกี่ยวกับการเก็บและรักษาตัวอยางสัตว คุณ<br />
นีรนุช ชัยทอง และคุณมูรนีย บริบูรณสุข นักศึกษาฝกงานจากคณะเกษตรศาสตร นครศรีธรรมราช ที่ชวย<br />
ถายรูปตัวอยางบางสวน คุณไผทรัตน สิงหดํา ที่ชวยออกแบบปกเอกสารและตกแตงรูป และคุณนิภาวรรณ<br />
46
บุศราวิช ดร. สมชัย บุศราวิช คุณกาญจนา อดุลยานุโกศล คุณอุกกฤต สตภูมินทร และคุณวราริน วงษพานิช<br />
ที่ชวยอานและแนะนําแกไขตนฉบับของเอกสารนี้<br />
เอกสารที่ใชประกอบการเรียบเรียง<br />
ณิฏฐารัตน ปภาวสิทธิ์ และอัจฉราภรณ เปยมสมบูรณ. 2540. เอกสารประกอบการเรียน วิชาปฏิบัติการสัตว<br />
ทะเลที่ไมมีกระดูกสันหลัง. ภาควิชาวิทยาศาสตรทางทะเล คณะวิทยาศาสตร จุฬาลงกรณ<br />
มหาวิทยาลัย. 234 หนา<br />
เทพ เมนะเศวต. 2506. การเก็บรักษาสัตวน้ําที่ไมมีกระดูกสันหลัง วารสารการประมงปที่ 16 (1): 59–66.<br />
สุนันท ภัทรจินดา จิตติมา อายุตตะกะ ธีระพงศ ดวงดี พันธุทิพย วิเศษพงษพันธุ สุวัฒน ปลื้มอารมณ เยาว<br />
ลักษณ มั่นธรรม ชวาพร จิตตนูนท สมหมาย เจนกิจการ สุเมตต ปุจฉาการ. 2548. เอกสาร<br />
ประกอบการฝกอบรมเชิงปฏิบัติการเทคนิคการสํารวจขอมูลความหลากหลายทางชีวภาพสัตวใน<br />
ระบบนิเวศทะเลและชายฝง. โครงการสํารวจและจัดทําขอมูลความหลากหลายทางชีวภาพ. 216<br />
หนา<br />
Barnes, R.S.K., P. Calow & P.J.W. Olive. 1994. The invertebrates: a new synthesis. Blackwell<br />
scientific publications. Austria. 488 pp.<br />
Brusca, R.C. 1973. A handbook of the common intertidal invertebrates of the Gulf of<br />
California. The University Press of Arizona, Arizona, 427 pp.<br />
Marr, J. 1963. Some notes on the preservation of marine animals. Journal du Conseil 28(1):<br />
121–125.<br />
Ruppert, R.E. & R.D. Barnes. 1994. Invertebrate zoology. Saunders College Publishing.<br />
United States of America. 1056 pp.<br />
Wagstaffe, R. & J.H. Fidler (editors). 1970. The preservation of natural history specimens.<br />
Neill & Co.Ltd. Edinburgh. 205 pp.<br />
47