Denzinger (latin) Enchiridion Symbolorum, Denzinger. In lingua ...

Denzinger (latin) 

Enchiridion Symbolorum, Denzinger. 

In lingua latina. 

INDEX 

Enchiridion Symbolorum 

Symbola Primitiva. Papyrus liturgicus Dêr-Balyzeh 

2 Symbola exculta. Schema tripartitum trinitarium. 

Formula 

ocidentalis, Symbolum apostolicum. 

11 Symbole Apostolique, formule occidentale, Rome 

3eme siecle; 

41 Saint Cyrille évêque de Jérusalem, Catécheses VI- 

XVIII, vers 

S348 

42 S. Epiphane, év. de Salamine, 374 

44 Asie Mineure, fin IVeme (S. Epiphane, évêque de 

Salamine) 

Symbole " Quicumque ", pseudo-athanasien 

102 Saint Clément I, Ep. ad Corinthios, vers 96 

105 Saint Zéphyrin et saint Calliste, déclarations 

dogmatiques, 

(avant 222) 

Saint Clément I, Ep. ad Corinthios, vers 96 

Saint Corneille, Ep. 'Quantam sollicitudinem' à Cyprien 

évêque 

1

108 de Carthage, 251 

109 Saint Corneille, Ep. à Fabius, évêque d'Antioche, 251 

110 Saint Etienne I, Ep. à Cyprien évêque de Carthage, 

256 

111 Saint Etienne I, Ep. aux évêques d'Asie mineure, 256 

112 Saint Denis, Let. à Denis, évêque d'Alexandrie, 262 

117 Concile d'Elvire (vers 300-303) 

123 Concile d'Arles (314) 

127 Concile Nicée I (oecum. I), 325 

132 Saint Jules I, Ep. aux Antiochiens, 341 

133 Concile de Sardique (343-344?) 

138 Libere, Ep. 'Studens paci' aux évêques orientaux, 357 

139 Libere, (Symbole de Sirmium I, 351, signé par Libere 

en 357) 

141 Libere, Ep. 'Pro deifico' ad episcopos Orientales, 357 

142 Libere, Ep. 'Quia scio' ad Ursacium, Valentem, 

Germinium, 357 

143 Libere, Ep. 'Non doceo' ad Vincentium, 357 

144 Saint Damase I, Epistolarum fragmenta ad episcopos 

Orientales, 

vers 374 

2

147 Saint Damase I, Ep. 'Per filium meum' ad Paulinum 

episc. 

148 Antiochenum, 375 

Saint Damase I, Ep. 'Oti te apostolike kathedra' ad 

episcopos 

149 Orientales, vers 378 

Concile de Constantinople I (oecum. II; sous saint Damase 

I); 

150 mai - 30 juillet 381; Symbole de Constantinople 

178 Concile Romain, 382; 'Decretum Damasi' seu De 

explanatione 

Cfidei 

180 Saint Sirice, Ep. 'Directa ad decessorem' ad 

Himerium episc. 

181 Tarracon.; 10 février 385 

186 Concile de Carthage III, 28 août 397 

187 Concile de Tolede I, sept. 400 (405)? 

191 Concile de Tolede I, 'Symbolum Toletanum I', 400 

209 Saint Anastase I, Ep. 'Dat mihi' ad Venerium episc. 

Mediolan., 

vers 401 

Saint Innocent I, Ep. 'Etsi tibi' ad Victricium episc. 

211 Rotomag. (Rouen), 15 février 404 

Saint Innocent I, Ep. 'Consulenti tibi' ad Exsuperium episc. 

212 Tolosanum (Toulouse); 20. Febr. 405 

3

213 Saint Innocent I, Ep. 'Magna me gratulatio' ad Rufum 

et alios 

214 episcopos Macedoniae, 13. Dec. 414 

Saint Innocent I, Ep. 'Si instituta ecclesiastica' ad 

Decentium 

215 episc. Eugubinum (Gubbio), 19. Mart. 416 

216 Saint Innocent I, Ep. 'In requirendis' ad episcopos 

Conc. 

217 Carthag., 27 Jan. 417 

Saint Innocent I, Ep. 'Inter ceteras Ecclesiae Romanae' ad 

218 Silvanum et ceteros Synodi Milevitanae Patres, 27. 

Ian. 417 

221 Saint Zosime, Ep. 'Quamvis Patrum' ad Concilium 

Carthag. 

21 mars 418 

222 Concile de Carthage (XV, ou XVI), commencé le 1 

mai 418 

230 Saint Zosime, Ep. 'Tractatoria' ad Eccclesias 

Orientales, entre 

231 juin et août 418 

Saint Boniface, Ep. 'Retro majoribus' ad Rufum episc. 

232 Thessaliae, 11 mars 422 

233 Saint Boniface, Ep. 'Institutio' ad episcopos 

Thessaliae, 

11 Mars 422 

Saint Boniface, Ep. 'Manet beatum' ad Rufum et ceteros 

4

234 episcopos per Macedoniam etc., 11 Mars 422 

236 Saint Célestin I, ep. " Cuperemus quidem " 

237 Capitula pseudo-Caelestina seu 'Indiculus' (Rome, 

vers 435-442; 

238 (saint Prosper (?))) 

247 'Indiculus' (Rome, vers 435-442; (saint Prosper (?))) 

251 Concile d'Ephese (oecum.III; 431); Discours de 

Philippe, Légat 

du Pontife Romain, prononcé dans l'Action III 

252 Concile d'Ephese (3eme oecuménique, contre les 

Nestoriens, 431) 

264 Contra Nestorius 

268 Saint Sixte III, Formule d'union entre saint Cyrille év. 

271 d'Alexandrie et les év. de l'Eglise d'Antioche; 433 

273 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Ut nobis gratulationem' 

280 ad episcopos per Campaniam, Picenum, Tusciam, 10 

octobre 443 

281 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Quanta fraternitati' ad 

Anastasium 

282 ep. Thessal., 446 (? 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Quam laudabiliter' ad Turrib. 

283 ep. Astur., 21. Iul. 447 

295 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Licet per nostros' ad Julian. 

5

296 Coinsem, 13 juin 449 

299 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Sollicitudinis quidem tuae' 

ad 

308 Theodorum episc. Foroiuliensem (Fréjus, Galliae 

merid.), 

11 juin 452 

309 Concile de Chalcédoine (oecum. IV), 8 octobre - 

début novembre 

300 451; Actio V, 22 octobre 451: Symbole de 

Chalcédoine 

306 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Sollicitudinis quidem tuae' 

ad 

310 Theodorum episc. Foroiuliensem (Fréjus, Galliae 

merid.), 

11 juin 452 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Regressus ad nos' ad Nicetam 

episc. 

311 Aquil., 21 Mars 458 

316 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Promisisse me memini' ad 

Leonem I 

317 imp., 17 août 458 

318 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Frequenter quidem' ad 

Neonem 

319 episcopum Ravennat., 24 octobre 458 

320 Saint Léon I le Grand, Ep. 'Epistolas fraternitatis' 

6

321 ad Rusticum, episc. Narbon., 458 aut 459 

322 Saint Léon le Grand, Ep. 'Magna indignatione' ad 

universos 

323 episcopos per Campaniam etc., 6 Mars 459 

'Statuta Ecclesiae Antiqua', (milieu ou fin du Veme siecle, 

325 Gaule Narbonnaise) 

329 Saint Simplicius, Ep. 'Quantum presbyterorum' ad 

Acacium episc. 

343 Cepolit., 10 janvier 476 

345 Saint Félix II (III), Ep. 'Quoniam pietas' ad Zenonem 

imp., 1 

août 484 

347 Saint Gélase I, Ep. 'Famuli vestrae pietatis' ad 

Anastasium I 

imp., 494 

348 Saint Gélase I, Synodus Romana: Acta de 

absolutione Miseni, 13 

Mai 495 

Concile d'Arles, 473, Libelle de soumission du prêtre 

Lucidus 

330 De gratia et praedestinatione 

349 Saint Gélase I, Tomus 'Ne forte' de anathematis 

vinculo, 495 

'Decretum Gelasianum' seu Ep. decretalis de libris 

recipiendis 

350 et non recipiendis, tp. incerto 

7

354 Saint Gélase I, Tomus 'Necessarium quoque' adv. 

Eutychen et 

355 Nestorium, tp. incerto 

356 Anastase II, Ep. 'Exordium pontificatus mei' ad 

Anastasium I 

imp., 496 

Anastase II, Ep. 'In prolixitate epistolae' ad Laurentium 

357 episc. Lignidensem (Lignido in Illyrico), 497 

360 Anastase II, Ep. 'Bonum atque iucundum' ad epos 

Galliae, 

23 août 498 

361 Saint Symmaque, Ep. 'Ad augustae memoriae' ad 

Anastasium I 

362 Simp., 

post a. 506 

Saint Hormisdas, 'Libellus fidei Hormisdae papae' C'polim 

363 missus 11 août 515 

365 Saint Hormisdas, Ep. 'Sicut rationi' ad Possessorem 

episc. 

366 SAfrum, 

13 août 520 

367 Saint Hormisdas, Ep. 'Inter ea quae' ad Iustinum 

imperatorem, 

26 mars 521 

369 Concile d'Orange II, commencé le 3 juillet 529 

8

370 a) Prooemium 

371 b) Canones 

396 c) Conclusio a Caesario episc. Arelat. redacta 

397 Boniface II, Ep. 'Per filium nostrum' ad Caesar. ep. 

Arelat., 

398 25 janvier 531; Confirmatio Concilii Arausicani II 

401 Jean II, Ep. 'Olim quidem' ad senatores C'politanos, 

Mars 534 

402 Vigile, Edit de l'empereur Justinien à Ménas 

patriarche de 

Constantinople, publié dans le Synode de Constantinople 

403 en 543; Anathématismes contre Origene 

411 Vigile, Ep. 'Dum in sanctae' ad univ. populum Dei, 

412 5 février 552; Professio fidei Vigilii papae 

415 Vigile, Constitutum (I) 'Inter innumeras sollicitudines' 

de 

tribus Capitulis ad Justinianum imperatorem, 14 mai 553; 

416 Damnatio errorum Nestorianismi de humanitate 

Christi 

420 Concile de Constantinople II (oecum. V), Session VIII 

421 2 juin 553, Canons 

438 Pélage I, Ep. " Humani generis " à Childebert 1er, roi 

443 3 février 561 

9

444 Pélage I, Ep. encycl. 'Vas electionis' ad universum 

populum Dei 

cc. 557 

Pélage I, Ep. 'Admonemus ut' ad Gaudentium episc. 

Volaterrae, 

445 inter Sept. 558 et 2. Febr. 559 

446 Pélage I, Ep. 'Adeone te' ad (Iohannem) episc., 

ineunte a. 559 

Pélage I, Ep. 'Relegentes autem' ad Valerianum patricium, 

Mart. 

447 aut init. Apr. 559 

Concile de Braga I; 561: anathématismes, principalement 

contre 

451 les Priscillanistes 

464 Pélage II, Ep. 'Quod ad dilectionem' ad episcopos 

schismaticos 

Istriae, c. 585 

Pélage II, Ep. 'Dilectionis vestrae' ad episcopos 

schismaticos 

468 Istriae, a. 585 aut 586 

470 Conc. de Tolede III, commencé le 8 mai 589 

Saint Grégoire I le Grand, Ep. 'Considernati mihi' aux 

472 patriarches, février 591 

Saint Grégoire I le Grand,Ep. 'O quam bona' ad Virgilium 

episc. 

473 Arelat., 12 août 595 

Saint Grégoire I le Grand, Ep. 'Sicut aqua' ad Eulogium 

patr. 

10

474 Alexandr., août 600 

476 Saint Grégoire le Grand, Ep. 'Litterarum tuarum 

primordia' ad 

477 Serenum episc. Massiliensem, octobre 600 

Saint Grégoire le Grand, Ep. 'Quia caritati nihil' ad 

episcopos 

478 Iberiae (Georgiae), vers le 22 juin 601 

479 Saint Grégoire le Grand, Ep. 'Qui sincera' ad 

Paschasium 

480 episc. Neapolit., Novembre 602 

485 Concile de Tolede IV, commencé le 5 décembre 638 

487 Honorius I, Ep. 'Scripta fraternitatis' ad Sergium 

patr., 634 

490 Concile de Tolede VI, commencé le 9 janvier 638 

493 Jean IV, Ep. 'Dominus qui dixit' ad Constantinum III 

imp. 

496 (Apologia pro Honorio papa), 641 

500 Concile du Latran, 5-31 octobre 649, sous saint 

Martin I 

501 Canones 

525 Concile de Tolede XI, commencé le 7 novembre 675; 

Symbole 

11

542 Saint Agathon, Ep. 'Consideranti mihi' ad 

imperatores, 

27 mars 680 

545 Conc. romanum Ep. dogmat. synodalis 'Omnium 

bonorum spes' ad 

546 imperatores, 27 mars 680 

550 Concile de Constantinople III (oecum. VI); Sess. XIII, 

28 mars 681 

561 Saint Léon II, Ep. 'Regi regum' à l'empereur 

Constantin IV, 

août 682 

564 Concile de Tolede XIV, 14-20 novembre 684 

566 Concile de Tolede XV, commencé le 11 mai 688 

568 Concile de Tolede XVI, commencé le 2 mai 693; 

Symbole 

580 Saint Grégoire II, Ep. 'Desiderabilem mihi' ad S. 

Bonifatium, 

22 Nov. 726 

Saint Grégoire II, Lettre à l'empereur Léon III 

581 (entre 726 et 730) 

Saint Grégoire III, Ep. 'Magna nos habuit' à saint 

Boniface, 

évêque, vers 732 

587 Concile romain, Action III, 25 octobre 745 

Saint Zacharias, Ep. 'Virgilius et Sedonius' ad S. 

Bonifatium, 

588 1 juillet 746 (745?) 

12

589 Saint Zacharias, Ep. 'Sacris liminibus' à saint 

Boniface, 

1 mai 748 

592 Etienne II (III), 'Responsa Carisiaca' (Quiercy), a. 754 

Hadrien I, Ep. 'Pastoralibus curis' ad patriarch. Tarasium, 

785 

Hadrien I, Ep. "Institutio universalis" aux évêques 

d'Espagne, 

595 (entre 785 et 791) 

596 Hadrien I, Ep. 'Instituio universalis' ad episcopos 

Hispaniae, 

785 

Concile de Nicée II (oecum. VII; 787); Action VII, 

600 13 octobre 787; Definitio de sacris imaginibus 

604 Concile de Nicée II (oecum. VII); Action VIII, 23 

octobre 787 

610 Hadrien I, Ep. "Si tamen licet" aux évêques d'Espagne 

(793 ou 794) 

611 Concile de Francfort (Frankfurt / Main), 794; Ep. 

synod. des 

612 évêques de France aux autorités d'Espagne 

615 Concile de Frioul (foroiuliense) (796 ou 797), 

616 Symbole De Trinitate divina 

620 Conc. Ticinense (Pavia), a. 850 

621 Conc. Carisiacum (Quiercy-sur-Oise), mai 853 

13

625 Conc. Valentinum (Valence), 8 janvier 855 

633 Saint Nicolas I, Conc. Romain, 860 et 863 

635 Concile Romain (Saint Nicolas I), 862 

637 Saint Nicolas I, Ep. 'Proposueramus quidem' à 

l'empereur 

638 Michel, 28 septembre 865 

642 Saint Nicolas I, Resp. 'Ad consulta vestra' aux 

Bulgares, 

643 13 novembre 866 

648 Concile de Constantinople IV (oecum. VIII), Sessio X, 

650 28 février 870; Canons 

664 Jean VIII, Ep. 'Unum est' aux princes de Sardaigne, 

668 vers septembre 873 

Saint Etienne V (VI), Ep. 'Consuluisti de infantibus' 

670 ad Ludbertum archiep. Maguntinum (Mainz), inter 

887-888 

Jean XV, Ep. Enc. 'Cum conventus esset' ad episcopos et 

abbates 

675 Galliae et Germaniae, 3 février 993 

Saint Léon IX, Ep. " Congratulamur vehementer " à Pierre, 

680 patriarche d'Antioche, 13 avril 1053; Profession de 

Foi 

14

686 Saint Léon IX, Ep. 'Ad splendidum nitentis' ad S. 

Petrum 

687 Damiani, a. 1054 

688 Conc. Romanum (Nicolas II), a. 1059; Professio fidei 

in 

690 Eucharistiam Berengario praescripta 

Saint Léon IX, Ep. 'In terra pax hominibus' ad Michaelem 

Cerularium et Leonem Acridanum, 2 septembre 1053 

691 Conc. (minus) Lateranense (Nicolas II), avril 1060 

695 Alexandre II, Ep. 'Super causas' ad Rainaldum episc. 

Cumanum, 

a. 1063 

698 Alexandre II, Ep. 'Licet ex' ad Landulfum princ. 

Benevent., 

a. 1065 

Conc. Romain (Saint Grégoire VII), Iusiurandum 

Berengarii 

700 Turon., 11 février 1079 

Bienheureux Urbain II, Ep. 'Debent subditi' ad Petrum 

episc. 

701 Pistor. et Rusticum abb. Vallumbros., a. 1088 

Bienheureux Urbain II, Ep.'Gaudemus filii' ad Lanzonem, 

702 Rodulfum etc., 1 février 1091 

Conc. Beneventanum (Bienheureux Urbain II), 

703 coeptum 18. Mart. 1091 

704 Conc. (minus) Lateranense (Pascal II), 1102 

15

705 Conc. Guastallense (Pascal II), 22 octobre 1106 

706 Conc. (minus) Lateranense (Pascal II), 7 Mart. 1110 

710 Conc. (oecum. IX) Latran I (Calliste II); canons, 27 

mars 1123 

715 Conc. (oecum. X) Latran II (Innocent II), coeptum 4. 

Apr. 1139; 

canons 

718 Concile de Sens, commencé le 2 juin 1140 (1141?); 

erreurs de 

721 Pierre Abélard 

739 Innocent II, Ep. 'Testante Apostolo' ad Henricum 

episc. Senon., 

16 juillet 1140 

741 Innocent II, Ep. 'Apostolicam Sedem' ad episc. 

Cremonensem, tp. 

incerto 

745 Conc. Remense (Reims) (Eugene III), coeptum 21. 

Mart. 1148 

Alexandre III, Ep. 'Ex litteris tuis' ad soldanum Iconii 

748 residentem, 1169 

Alexandre III, Ep. 'Cum in nostra' ad Guilelmum archiep. 

749 Senon., 28. Maii 1170 

Conc. Remense, sous Eugene III, Professio fidei de 

Trinitate ; 

1148 

747 Conc. Turonense (Tours), coeptum 19 mai 1163 

16

Lettre Cum Christus du pape Alexandre III à l'archevêque 

de 

750 Reims, 18 février 1177 

753 Alexandre III, Ep. 'In civitate tua' ad archiep. 

Ianuensem, 

tp. incerto 

Alexandre III, Ep. 'Ex publico instrumento' ad episc. 

754 Brixiensem, tp. incerto 

755 Alexandre III, Ep. (fragm.) 'Verum post' ad archiep. 

Salernit., 

tp. incerto 

757 Alexandre III, Ep. (fragm.) ad Pontium episc. 

Claromont. (?), 

tp. incerto 

751 Conc. (oecum. XI) Latran III, 5 - 19 (22)? Mart. 1179 

760 Conc. Veronense (Lucius III), exeunte Oct.-init. Nov. 

1184 

761 Lucius III, Ep. 'Dilectae in Christo' ad Simonem episc. 

762 Meldensem (Meaux), tp. incerto 

764 Urbain III, Ep. 'Consuluit nos' ad presbyterum 

Brixiensem, 

tp. incerto 

Innocent III, Ep. 'Cum apud sedem' ad Ymbertum archiep. 

766 Arelat., 15 juillet 1198 

776 Innocent III, Ep. 'Ex parte tua' ad episc. Mutinensem, 

a. 1200 

17

Innocent III, Ep. 'Sicut universitatis' ad Acerbum consulem 

767 Florentinum, 30 octobre 1198 

Innocent III, Ep. 'Quanto te magis' ad Ugonem episc. 

768 Ferrariensem, 1 mai 1199 

769 Innocent III, Ep. 'Cum ex iniuncto' ad Metenses 

(Metz), 

770 12 juillet 1199 

771 Innocent III, Const. 'Licet perfidia Iudaeorum', 

772 15 septembre 1199 

773 Innocent III, Ep. 'Apostolicae Sedis primatus' ad 

(Iohannem) 

774 patriarcham C'polit., 12 novembre 1199 

777 Innocent III, Ep. 'Gaudemus in Domino' ad episc. 

Tiberiadensem, 

initio 1201 

786 Innocent III, Ep. 'Ex parte tua' ad Andream archiep. 

Lund, 12 

janvier 1206 

Innocent III, Ep. 'Maiores Ecclesiae causas' ad Ymbertum 

780 archiep. Arelat., exeunte a. 1201 

781 Innocent III, Ep. 'Cum Marthae circa' ad Iohannem 

quondam 

782 archiep. Lugdun., 29. Nov. 1202 

784 Innocent III, Ep. 'Cum venisset' ad Basilium archiep. 

18

785 Trinovitanum (Trnovo Bulgar.) 25. Febr. 1204 

Innocent III, Ep. 'Non ut apponeres' ad Thoriam archiep. 

787 Nidrosiensem (Trondheim in Norvegia), 1. Mart. 1206 

Innocent III, Ep. 'Debitum officii pontificalis' ad Bertoldum 

788 (sive Bertrandum) episc. Metensem, 28. Aug. 1206 

Innocent III, Ep. 'De homine qui' ad rectores fraternitatis 

789 Romanae, 22. Sept. 1208 

Innocent III, Ep. " Ejus exemplo " à l'archevêque de 

Tarragone, 

790 18 décembre 1208; Profession de foi prescrite aux 

Vaudois 

798 Innocent III, 'In quadam Nostra' ad Ugonem Episc. 

Ferrar. 

5 mars 1209 

Innocent III, Ep. 'Licet apud' ad Henricum episc. 

Argentorat., 

799 9 janvier 1212 

Concile Latran IV (oecum. XII), 11 - 30 novembre 1215 

(sous 

Innocent III); cap. 1 de fide catholica; Définition contre 

les 

800 Albigeois et les Cathares 

803 Cap. 2 De errore abbatis Joachim 

809 3. De haereticis (waldensibus) 

810 4. De superbia Graecorum contra Latinos 

19

816 Cap. 41. De continuatione bonae fidei in omni 

praescriptione 

817 51. De poena contrahentium clandestina matrimonia 

818 62. De reliquiis Sanctorum 

820 63. De simonia 

Honorius III, Ep. 'Perniciosus valde' ad Olaum archiep. 

Upsal, 

H13 

822 décembre 1220 

Grégoire IX, Ep. 'Ab Aegyptiis argentea' ad theologos 

Paris., 

824 7 juillet 1228 

Grégoire IX, Damnatio haereticorum variorum, (Ex forma 

anathematis edita 20. Aug. 1229(?).) 

Grégoire IX, Ep. 'Consultationi tuae' ad archiep. 

Barensem, 

825 12 novembre 1231 

Grégoire IX, Ep. 'Presbyter et diaconus' ad Olaum episc. 

GLund., 9 


827 Grégoire IX, Decr. fragm. 'Si condiciones', inter a. 

1227-1234 

Grégoire IX, Ep. 'Naviganti vel' ad fratrem R., 

828 inter a. 1227-1234 

Grégoire IX, Ep. 'Cum sicut ex' ad Sigurdum archiep. 

829 Nidrosiensem (Trondheim in Norvegia), 8 juillet 1241 

Innocent IV, Ep. 'Sub catholicae professione' ad episcop. 

20

830 Tusculanum, Ap. Sedis legatum apud Graecos, 6 

mars 1254 

839 Alexandre IV, Const. 'Romanus Pontifex de summi', 

840 5 octobre 1256 

846 Urbain IV, Ep. encycl. 'Transiturus de hoc mundo', 11 

août 1264 

847 Clément IV, Ep. 'Quanto sincerius' ad Maurinum 

archiep. 

849 Narbon., 28 octobre 1267 

Concile de Lyon II (oecum. XIV), 7 mai - 17 juillet 1274 

(sous 

le Bienheureux Grégoire X); Session II, 18 mai 1274: 

850 Constitution "de summa Trinitate et fide catholica" 

Conc. (oecum. XIV) Lyon II (Bienheureux Grégoire X); 

851 Session IV, 6 juil. 1274: Michaelis imp. Ep. ad 

Gregorium pp 

866 Boniface VIII, Bulla 'Saepe sanctam Ecclesiam', 1 

août 1296 

868 Boniface VIII, Bulla 'Antiquorum habet', 22 février 

1300 

870 Boniface VIII, Bulla 'Unam sanctam', 18 novembre 

1302 

874 Benoît XI, Const. 'Inter cunctas sollicitudines', 

875 17 février 1304 

Concile de Vienne (oecum. XV; sous Clément V; 1311- 

1312); 

21

Session III, 6 mai 1312; Constitution "Ad nostrum qui"; 

891 erreurs des Bégards et des Béguines sur l'état de 

perfection 

900 Constitutio "Fidei Catholicae" 

906 Constitutio 'Ex gravi ad nos' 

908 Constitutio 'Exivi de paradiso' 

910 Jean XXII, Const. 'Gloriosam Ecclesiam', 23 janvier 

1318 

921 Jean XXII, Const. 'Vas electionis', 24 juillet 1321 

924 Jean XXII, Ep. 'Nequaquam sine dolore' ad Armenios, 

925 21 novembre 1321 

930 Jean XXII, Const. 'Cum inter nonnullos', 12 novembre 

1323 

931 Jean XXII, Const. 'Licet iuxta doctrinam' ad episc. 

urbis 

941 Worcester, 23 octobre 1327 

950 Jean XXII, Const. 'In agro dominico', 27 mars 1329 

990 Jean XXII, Bulla 'Ne super his', 3 décembre 1334 

1000 Benoît XII, Const. 'Benedictus Deus', 29 janvier 1336 

1006 Benoît XII, Libellus " Cum dudum " aux Arméniens, 

1341 

22

1025 Clément VI, Bulla iubilaei 'Unigenitus Dei Filius', 27 

janvier 

1343 

1027 Clément VI, Schedula revocationis Parisiis 

praestitae, 

1028 25 novembre 1347; Errores philosophici Nicolai de 

Ultricuria 

1049 Clément VI, Ep. 'Super quibusdam' ad (Mekhithar =) 

1050 Consolatorem, Catholicon Armeniorum, 29 

septembre 1351 

1085 Bienheureux Urbain V, Schedula revocationis 

Dionysio Foullechat 

iniunctae, vi Const. 'Ex supernae clementiae', 23 dec. 1368 

1087 a) Cedula (primae) revocationis (31 janvier 1365) 

1094 b) propositiones additae ad alteram revocationem 

1095 (12 avr. 1369) 

1097 Grégoire XI, Ep. Cardinalium Inquis. ad archiep. 

Tarracon. et 

1101 Caesaro August., 8 août 1371 

1103 Grégoire XI, Bulla 'Salvator humani generis' ad 

archiep. 

1110 Rigensem eiusque suffraganeos, 8 avril 1374 

1116 Grégoire XI, Conclusiones Iohannis Wyclif, damnatae 

in Ep. 

23

1121 'Super periculosis' ad episcopos Cantuar. et London., 

22 mai 1377 

1139 Boniface IX, Bullae papales spectantes privilegium 

monasterii 

S.Osithae in Essexia conferendi ordines maiores; 

a) Bulla 'Sacrae religionis' ad abbatem et Conventum 

monasterii 

1145 1 février 1400 

b) Bulla 'Apostolicae Sedis' ad idem monasterium 

1146 6 février 1403 

Conc. (oecum. XVI) de Constance; Session VIII, 4 mai 

1415; 

1151 Décret confirmé par le pape le 22 février 1418; 

erreurs de 

Jean Wyclif 

1195 Session XIII, 15 juin 1415; Décret confirmé par Martin 

V 

1198 le 1 septembre 1425 

1200 Session XV, 6 juillet 1415; Décret confirmé par le 

pape 

1201 le 22 février 1418; Erreurs de Jean Hus 

1230 Conc. (oecum. XVI) de Constance; Session XVI, 6 

juillet 1415; 

1235 Décret 'Quilibet tyrannus' 

Martin V, Bulle 'Inter cunctas', 22 février 1418; 

1247 Interrogations pour les Wyclifites et les Hussites 

24

1279 Martin V,Bulla 'Gerentes ad vos' ad abbatem 

monasterii 

1290 Cisterciensis Altzelle in Saxonia, 16 novembre 1427 

Concile de Florence (oecum. XVII), 26 février 1439 - août 

(?) 

445; sous Eugene IV; Bulle d'union des Grecs "Laetentur 

1300 caeli": 6 juillet 1439 

1308 Conc. (oecum XVII) Florentinum, Decr. 'Moyses vir 

Dei' contra 

1309 Conc. Basileense, 4 septembre 1439 

1328 Concile de Florence (oecum. XVII), 26 février 1439 - 

août (?) 

1445; sous Eugene IV; Bulle d'union des Coptes et des 

Ethiopiens, " Cantate Domino ", 4 février 1442 (1441 dans 

le 

1330 style de Florence) 

1353 Calliste III, Const. 'Regimini universalis' ad 

episcopum 

1355 Magdeburg., Naumburg. et Halberstad., 6 mai 1455 

1357 Pie II, Bulla 'Exsecrabilis', 18 janvier 1460 

1375 (style Floren. 1459) 

Pie II, Propositiones damnatae in Ep. 'Cum sicut 

accepimus', 

1361 14 novembre 1459; Errores Zanini de Solcia 

1385 Pie II, Bulla 'Ineffabilis summi providentia Patris', 

1 août 1464 

25

Sixte IV, Propositiones Petri de Rivo, damnatae in Bulla 

'Ad 

1391 Christi vicarii', 3 janvier 1474: Schedula revocationis 

1396 Sixte IV, Bulla 'Salvator noster' in favorem ecclesiae 

S. Petri 

1398 Xanctonensis, 3 août 1476 

Sixte IV, Const. 'Cum praeexcelsa', 27 février 1477 

1405 Sixte IV, Ep. encycl. 'Romani Pontificis provida', 27 

nov. 1477 

1411 Osma, damnatae in Bulla 'Licet ea quae de nostro 

mandato', 

9 août 1479 

1425 Sixte IV, Const. 'Grave nimis', 4 septembre 1483 

1426 Innocent VIII, Bulla 'Exposcit tuae devotionis' ad 

Iohannem abb. 

1435 monasterii Cistertii (Citeaux), Cabillon. dioec., 9 avr 

1489 

Conc. (oecum. XVIII) Latran V (continuation sous Léon X), 

1440 Sessio VIII, 19 décembre 1513: Bulla 'Apostolici 

regiminis' 

1442 Sessio X, 4 mai 1515: Bulla 'Inter multiplices' 

1445 Sessio XI, 19 décembre 1516: Bulla 'Pastor aeternus 

gregem.' 

Léon X, Decr. "Cum postquam" à Cajetan de Vio, Légat du 

Pape, 

1447 9 novembre 1518 

26

1449 Léon X, Bulle 'Exsurge Domine', 15 juin 1520; 

1451 erreurs de Martin Luther 

1495 Paul III, Breve 'Pastorale officium' ad archiep. Tolet., 

29 mai 1537 

1497 Paul III, Const. 'Altitudo divini consilii', 1 juin 1537 

Conc. (oecum. XIX) de Trente; Sessio III, 4 février 1546; 

1500 Decretum de Symbolo fidei 

Concile de Trente (XIXeme oecum.), Decretum de libris 

sacris et 

1501 de traditionibus recipendis, 8 avril 1546 

1508 Conc. (oecum. XIX) de Trente; Sessio V, 17 juin 1546; 

1510 Decretum de peccato originali 

1516 Conc. (oecum. XIX) de Trente; Sessio VI, 13 janvier 

1547; 

1520 Decretum de iustificatione 

1551 Canones de iustificatione 

1583 Concile de Trente (XIXeme oecuménique), Session 

VII, 3 mars 

C1547, 

1600 Décret De Sacramentis 

1614 Canones De sacramento baptismi 

1628 Canones De sacramento confirmationis 

27

1635 Sessio XIII, 11 octobre 1551; Decretum de ss. 

Eucharistia 

1651 Canones de ss. Eucharistiae sacramento 

1661 Sessio XIV, 25 novembre 1551; Doctrina de 

sacramento 

1667 paenitentiae 

1694 b) Doctrina de sacramento extremae unctionis 

1701 Canones de sacramento paenitentiae 

1716 Canones de extrema unctione 

1719 Sessio XXI, 16 juillet 1562; Doctrina de communione 

sub utraque 

1725 specie et parvulorum 

1731 Canones de communione sub utraque specie et 

parvulorum 

1738 Doctrina de ss. Missae sacrificio 

1749 Concile de Trente (XIXeme oecuménique), Session 

XXII, 

1750 17 septembre 1562, Doctrine De ss. Missae sacrificio 

1751 Canones de ss. Missae sacrificio 

1763 Sessio XXIII, 15 juillet 1563: Doctrina de sacramento 

ordinis 

1771 Canones de sacramento ordinis 

28

1797 Sessio XXIV, 11 novembre 1563; De sacramento 

matrimonii 

1801 Canones de sacramento matrimonii 

1813 Canones super reformatione circa matrimonium: 

Decr. 'Tametsi' 

1816 Concile de Trente (XIXeme oecum.), Session XXV; 

Decretum de 

1820 purgatorio, 3 décembre 1563 

Decretum de invocatione, veneratione et reliquiis 

Sanctorum, 

1821 et sacris imaginibus, 3 décembre 1563 

1830 Decretum de reformatione generali, 3 décembre 

1563 

1835 Decretum de indulgentiis, 4 décembre 1563 

Bulla confirmationis Conc. Tridentini 'Benedictus Deus', 

1847 26 janvier 1564 ('1563' stilo curiali) 

1850 'Regulae Tridentinae' de libris prohibitis, confirmatae 

in 

1851 Const. 'Dominici gregis custodiae', 24 mars 1564 

1861 Pie IV, Bulle " Injunctum nobis ", 13 novembre 1564; 

1862 Profession de foi tridentine 

1880 Pie IV, Const. 'Cum quorumdam hominum', 7 août 

1555 

Saint Pie V, Bulla 'Ex omnibus afflictionibus', 1 octobre 

1567; 

29

1901 Errores Michaelis Baii de hominis natura et de gratia 

1981 Saint Pie V, Const. 'In eam pro nostro', 28 janvier 

1571 

1983 Saint Pie V, Const. 'Romani Pontificis', 2 août 1571 

Grégoire XIII, Décret pour l'Eglise gréco-russe, 1575; 

1985 Profession de foi prescrite aux grecs 

1988 Grégoire XIII, Const. 'Populis ac nationibus', 25 

janvier 1585 

1989 Clément VIII, Decr. ad omnes Superiores regulares, 

26 mai 1593 

1990 Clément VIII, Instr. 'Presbyteri Graeci', 30 août 1595 

1994 Decr. S. Officii, (sous Clément VIII); 20 juin 1602 

1995 Decr. S. Officii, 7 juin 1603 

Paul V, Formula pro finiendis disputationibus de auxiliis 

ad 

1997 Praepositos Generales O. Pr. et S. I. missa, 5 


1998 Decr. S. Off., (sous Urbain VIII); 23 juillet 1639 

1999 Decr. S. Officii, (sous Innocent X); 24 janvier 1647 

Innocent X, Const. 'Cum occasione' ad univ. fideles, 

2001 31 mai 1653; Errores Cornelii Jansenii de gratia 

2008 Decr. S. Officii, (sous Innocent X); 23 avril 1654 

Alexandre VII, Const. 'Ad sanctam beati Petri sedem', 

30

2010 16 octobre 1656 

2013 Resp. S. Officii, (sous Alexandre VII); 11 février 1661 

Alexandre VII, Breve 'Sollicitudo omnium ecclesiarum'; 

2015 8 décembre 1661 

2017 Alexandre VII, Const. 'Regiminis apostolici', 15 février 

1665 

2020 Propositiones XLV damnatae in Decretis S. Officii 

(sous 

Alexandre VII); Errores doctrinae moralis laxioris; 

2021 prop. 1-28, décret V du 24 sept. 1665; 29-45, du 18 

mars 1666 

2070 Decr. S. Officii, 5 mai 1667, (sous Alexandre VII) 

2090 Decr. Cgr. S. Concilii , (sous Innocent XI), 12 février 

1679 

2095 Propositiones LXV damnatae in Decr. S. Officii 2 mars 

1679, 

2101 (sous Innocent XI); Errores doctrinae moralis laxioris 

2170 Decr. S. Officii, (sous Innocent XI); 23 novembre 1679 

2177 Instructio S. Officii (Schema a cardinali Hieronymo 

Casanate 

2181 elaboratum), (sous Innocent XI), cc. octobre 1682 

2195 Decr. S. Officii, 18 novembre 1682 

Innocent XI, Propositiones damnatae in Decr. S. Officii, 

31

2201 28 août, et in Const. 'Caelestis Pastor', 20 novembre 

1687 

2269 Alexandre VIII, Articuli cleri Gallicani (19 mars 1682) 

irriti 

2281 declarati in Const. 'Inter multiplices', 4 août 1690 

2290 Decr. S. Officii, (sous Alexandre VIII), 24 août 1690 

2301 Decr. S. Officii, 7 décembre 1690; Errores 

Jansenistarum 

2332 Resp. S. Officii ad Missionarios Capucc., (sous 

Innocent XII), 

2340 23 juillet 1698 

Innocent XII, Bref 'Cum alias ad apostolatus', 12 mars 

1699; 

2351 Errores Francisci de Fénelon de amore erga Deum 

2374 Resp. S. Officii ad episc. Quebecensem, (sous 

Clément XI), 

2380 25 janvier 1703 

2390 Clément XI, Const. 'Vineam Domini Sabaoth', 16 

juillet 1705 

Clément XI, Const. 'Unigenitus Dei Filius', 8 septembre 

1713; 

2400 Errores iansenistici Paschasii Quesnel 

2502 Clément XII, Bulla 'Apostolicae providentiae officio', 

2509 2 octobre 1733; De libertate in modo explicandi 

efficaciam gratiae 

32

2510 Clément XII, Litt. Ap. 'In eminenti apostolatus 

specula', 

2511 28 avril 1738; De societatibus clandestinis 

2512 Benoît XIV, Declaratio 'Matrimonia quae in locis', 

2515 4 novembre 1741; De matrimoniis clandestinis 

2522 Benoît XIV, Const. 'Etsi pastoralis' pro Italo-Graecis, 

26 mai 1742 

2524 Benoît XIV, Const. " Nuper ad nos ", 16 mars 1743; 

2525 profession de foi prescrite aux orientaux 

2543 Benoît XIV, Breve 'Suprema omnium Ecclesiarum', 7 

juillet 1745 

2544 Benoît XIV, Ep. encycl. 'Vix pervenit' ad ep'os Italiae, 

2546 1 novembre 1745 

2550 Benoît XIV, Instructio 'Postremo mense', 28 février 

1747; 

2552 De baptismo infantium invitis parentibus 

2562 Benoît XIV, Ep. 'Dum praeterito' ad supremum 

inquisitorem 

Hispan. 31 juillet 1748; 

2564 De libertate docendi in quaestionibus de auxiliis 

2565 Benoît XIV, Breve 'Singulari nobis' ad Henricum card. 

ducem 

33

2566 Eborac., 9 février 1749; De incorporatione in 

Ecclesiam vi 

baptismi 

2570 Benoît XIV, Const. 'Detestabilem', 10 novembre 1752; 

2571 Errores de duello 

2575 Clément XIII, Resp. S. Officii ad episc. Coccinensem; 

2580 De privilegio Paulino; 1 août 1759 

2585 Clément XIV, Instructio pro simplici sacerdote 

administrante 

2588 sacramentum confirmationis ex S. Sedis Ap. 

delegatione, 

4 mai 1774 

Pie VI, Rescr. ad Card. Fransckenberg archiepis. Mechlin. 

et 

episcopos Belgii ; 13 juillet 1782 

2597 Pie VI, Ep. 'Deessemus nobis' ad episc. Motulensem, 

2598 16 septembre 1788 

Pie VI, Const. 'Auctorem fidei' ad univ. fideles, 28 août 

1794; 

2600 Errores Synodi Pistoriensis 

2694 Mandata et sanctiones Bullae 

2700 Pie VII, Breve 'Etsi fraternitatis' ad archiep. Mogunt., 

8 

2705 octobre 1803 

34

2706 Pie VII, Ep. 'Magno et acerbo' ad archiepisc. 

Mohilovensem, 

8 Sept. 1816 

2715 Pie VII, Resp. S. Paenitentiariae, 23 avril 1822 

Pie VII, Breve 'Adorabile Eucharistiae' ad patriarch. 

Antioch. 

2718 et episcopos Graeco-Melchitarum, 8 mai 1822 

2720 Léon XII, Ep. encycl. 'Ubi primum', 5 mai 1824 

2722 Pie VIII, Resp. S. Pontif. ad episc. Rhedonensem, 18 

août 1830 

2724 Grégoire XVI, Resp. S. Paenitentiariae ad archiep. 

Vesuntion., 

2725 5 juillet 1831; De auctoritate S. Alphonsi de Ligorio in 

re 

morali 

2727 Declaratio S. Officii de usura, circa responsum 

aliquod Pii 

DVIII 

sous Grégoire XVI ; 31 août 1831 

2730 Grégoire XVI, Ep. encycl. 'Mirari vos arbitramur', 15 

août 1832 

2732 Grégoire XVI, Encycl. 'Singulari nos affecerant 

gaudio' ad 

episcopos Galliarum, 25 juin 1834 

Grégoire XVI, Bref " Dum acerbissimas ", 26 septembre 

1835; 

erreurs de George Hermes 

2740 Grégoire XVI, Resp. S. Officii ad episc. Nicaeensem, 

35

2743 17 janvier 1838 

Grégoire XVI, Const. 'In supremo apostolatus fastigio', 

2745 3 décembre 1839; De servitute hominum tollenda 

2746 Grégoire XVI, Resp. S. Cgr. Indulgentiarum, 28 juillet 

1840; De 

2750 efficientia indulgentiae altaris privilegiati 

Theses a Ludovico Eugenio Bautain iussu sui episcopi 

subscriptae, 8 sept. 1840 (et 18 nov. 1835); (sous Grégoire 

2751 XVI); Theses de fide et ratione oppositae fideismo 

2757 Resp. S. Paenitentiariae, 8 juin 1842 (sous Grégoire 

XVI); 

2758 De usu onanistico matrimonii 

2760 Resp. S. Officii, 14 septembre 1842 (sous Grégoire 

XVI); 

2762 De materia unctionis infirmorum 

2765 De religionis christianae demonstrabilitate 

2769 Grégoire XVI, Ep. encycl. 'Inter praecipuas 

machinationes', 

2771 8 mai 1844; De versionibus s. Scripturae 

2772 Pie IX, Ep. encycl. 'Qui pluribus', 9 novembre 1846; 

2775 De errore rationalismi 

2791 Decr. S. Officii, (sous Pie IX); 21 mai 1851; De usu 

onanistico 

36

matrimonii 

2793 Pie IX, Alloc. 'Acerbissimum vobiscum', 27 septembre 

1852 

Resp. S. Officii, (sous Pie IX); 6 (19) avril 1853; De usu 

2795 onanistico matrimonii 

2800 Pie IX, Bulla 'Ineffabilis Deus', 8 décembre 1854 

2804 Pie IX, Alloc. " Singulari quadam ", 9 décembre 1854; 

sur le 

rationalisme et l'indifférentisme; (omis dans DS) 

Decr. S. Cgr. Indicis, 11 (15) juin 1855; Theses contra 

2811 traditionalismum Augustini Bonnetty 

2814 Instructio S. Officii ad episc. Mallensem (Vic. Ap. 

Siam.), 

2817 4 juillet 1855; De privilegio Paulino 

2823 Litt. encycl. S. Officii ad episcopos, (sous Pie IX); 

4 août 1856 

2828 Pie IX, Bref "Eximiam tuam" à l'archevêque de 

Cologne, 

15 juin 1857 

2831 Pie IX, Litt. Ap. 'Dolore haud mediocri' ad episc. 

ratislaviensem (Breslau), 30 avril 1860; De anima rationali 

2833 qua principio vitali hominis ; (D 1655 nota) 

Instr. S. Officii ad Vic. Ap. Tche-Kiang., 1 (3) août 1860 

2835 (sous Pie IX); De dispositione in subiecto baptismi 

requisito 

37

2839 Decr. S.Officii, 18 septembre 1861 (sous Pie IX); 

Errores 

Ontologistarum (Qu.: Utrum sequentes propositiones tuto 

tradi 

2841 possint: Censura S. Off.: Negative.) 

2847 Pie IX, Ep. 'Gravissimas inter' ad archiepisc. 

Monaco-Frisingensem, 11 décembre 1862 

2861 Pie IX, Ep. encycl. 'Quanto conficiamur moerore' ad 

episcopos 

2865 Italiae, 10 août 1863; De indifferentismo 

2867 Pie IX, Encycl. 'Quanto conficiamur moerore' ad 

episcopos 

Italiae, 10 août 1863 

Pie IX, Ep. 'Tuas libenter' ad archiep. Monaco- 

Frisingensem 

2875 (Munchen-Freising), 21 décembre 1863 

2880 Ep. S. Officii ad episcopos Angliae, 16 septembre 

1864 (sous 

2885 Pie IX); De unicitate Ecclesiae, contra theoriam 

ramorum 

2888 Pie IX, Encycl. 'Quanta cura', 8 décembre 1864 

2896 Pie IX, Syllabus Pii IX, seu Collectio errorum in 

diversis 

Actis Pii IX proscriptorum, editus 8 décembre 1864 

2901 I. Pantheismus, naturalismus et rationalismus 

absolutus 

38

2908 II. Rationalismus moderatus 

2915 III. Indifferentismus, latitudinarismus 

2919 V. Errores de Ecclesia eiusque iuribus 

2938 VI. Errores de societate civili tum in se tum in suis ad 

2939 Ecclesiam relationibus spectata 

2956 VII. Errores de ethica naturali et christiana 

2965 VIII. Errores de matrimonio christiano 

2975 IX. Errores de civili Romani Pontificis principatu 

2977 X. Errores, qui ad liberalismum hodiernum referuntur 

2990 Instructio S. Paenitentiariae, 15 juin 1866; De 

matrimonio 

civili 

2993 Pie IX, Litt. Ap. 'Jam vos omnes' ad omnes 

Protestantes 

2997 aliosque Acatholicos, 13 septembre 1868 

2999 Concile Vatican I (XXeme oecuménique), Session III, 

24 avril 

3000 1870, Constitution "Dei Filius" 

3001 Cap. 1. De Deo rerum omnium creatore 

3004 Cap. 2. De revelatione 

3008 Cap. 3. De fide 

39

3015 Cap.4 " de fide et ratione " 

3021 Canones; 1. De Deo rerum omnium creatore 

3026 2. De revelatione 

3031 3. De fide 

3041 4. Fides et ratio 

3043 Concile Vatican I (oecum. XX) 8 décembre 1869 - 20 

octobre 1870 

(sous Pie IX); Sessio IV, 18 juillet 1870: Constitutio 

3050 dogmatica 'Pastor aeternus' de Ecclesia Christi 

3053 Cap. 1. De apostolici primatus in beato Petro 

institutione 

3055 2. De perpetuitate primatus beati Petri in Romanis 

3056 Pontificibus 

3059 3. De vi et ratione primatus Romani Pontificis 

3065 4. De Romani Pontificis infallibili magisterio 

3075 Resp. S. Officii ad Vic. Ap. Oceaniae Centralis (sous 

Pie IX), 

3100 18 décembre 1872; De fide et intentione ministri 

sacramentorum 

3105 Instructio S. Cgr. de Propaganda Fide, a. 1873 (sous 

Pie IX 

3109 Pie IX, Encycl. 'Etsi multa luctuosa', 21 novembre 1873 

Pie IX, Encycl. 'Quod nunquam' ad episcopos Borussiae, 

40

6 février 1876 

Responsa ad Ep. circularem cancellarii Bismarck 

Decretum Conc. 

Vaticani de Rom. Pontifice interpretantem, Jan.-Mart. 

1875. 

De iurisdictione Romani Pontificis et episcoporum; 

3112 a) Declaratio collectiva episcoporum Germaniae, 

Jan-Fev 1875 

3117 b) Litt. Ap. 'Mirabilis illa constantia' ad Germaniae 

episc. 

Decr. S. Officii, 7 juillet 1875 (sous Pie IX); 

3121 De explicatione transsubstantiationis 

3124 Instr. S. Officii ad episc. Nesqualliensem (sous Pie 

IX), 

3126 24 janvier 1877; De fide et intentione ministri 

sacramentorum 

Pie IX, Alloc. 'Luctuosis exagitati', 12 mars 1877 

3128 Decr. S. Officii, (sous Léon XIII), 20 novembre 1878 

Léon XIII, Ep. encyc1. 'Quod apostolici muneris', 

3130 28 décembre 1878 

3135 Léon XIII, Ep. encycl. 'Aeterni Patris', 4 août 1879 

3140 Léon XIII, Ep. encycl. 'Arcanum divinae sapientiae' 

3142 10 février 1880 

3148 Resp. S. Paenitentiariae, (sous Léon XIII), 16 juin 

1880 

3150 Léon XIII, Ep. encycl. 'Diuturnum illud', 29 juin 1881 

41

3154 Decr. S. Cgr. indicis, (sous Léon XIII), 5 (30) 

décembre 1881 

3156 Léon XIII, Ep. encycl. 'Humanum genus', 20 avril 1884 

3159 Instr. S. Off. 'Ad gravissima avertenda', (sous Léon 

XIII), 

10 mai 1884 

3160 Resp. S. Off. ad episc. Pictav. (Poitiers) (sous Léon 

XIII), 

3162 (28) 31 mai 1884 

3165 Léon XIII, Ep. encycl. 'Immortale Dei', 1 novembre 

1885 

3185 Resp. S. Paenitentiariae (sous Léon XIII), 10 mars 

1886 

3188 Decr. S. Officii (sous Léon XIII), 19 mai 1886 

3195 Decr. S. Officii (sous Léon XIII), 15 décembre 1886 

3198 Resp. S. Officii ad episc. Carcasson. (sous Léon XIII), 

8 mai 1887 

Decr. S. Officii 'Post obitum' (sous Léon XIII), 

3201 14 décembre 1887; Errores Antonii de Rosmini- 

Serbati 

3245 Léon XIII, Litt. encycl. 'Libertas praestantissimum', 

20 juin 1888 

3251 Léon XIII, Encycl. 'Libertas, praeseantissimum', 20 juin 

1888 

42

3255 Resp. S. Officii ad archiep. Cameracensem (sous 

Léon XIII), 

3258 14 (19) août 1889; D 1889-1890 

Léon XIII, Encycl. 'Sapientiae chnstianae', 10 janvier 1890 

3260 Léon XIII, Ep. encycl. 'Quamquam pluries', 15 août 

1889 

3263 Resp. S. Officii ad episc. Massiliensem (sous Léon 

XIII), 

3264 30 juillet 1890; De vino ad Missam adhibendo 

3265 Léon XIII, Litt. encycl. 'Rerum novarum', 15 mai 1891 

3271 Léon XIII, Ep. 'Pastoralis officii' ad episcopos 

Germaniae et 

3272 Austriae, 12 septembre 1891 

3274 Léon XIII, Ep. encycl. 'Octobri mense', 22 septembre 

1891 

3275 Resp. S. Officii ad archiep. Friburg. (sous Léon XIII), 

3276 27 juillet 1892 

3279 Léon XIII, Ep. encycl. 'Providentissimus Deus', 

3280 18 novembre 1893 

3294 Resp. S. Officii ad episc. Krishnaghurensem (sous 

Léon XIII), 

3296 18 juillet 1894 

Resp. S. Off. ad archiep. Camerac. (Cambrai) (sous Léon 

XIII), 

43

3298 24 juillet 1895 

3300 Léon XIII, Ep. encycl. 'Satis cognitum', 29 juin 1896 

3310 Resp. S. officii ad quendam episc. Brasil. (sous Léon 

XIII), 

3312 5 août 1896; D 1937 nota 

Resp. S. officii ad archiep. Tarracon. (sous Léon XIII), 

3313 5 août 1896; D 1937 nota 

Léon XIII, Ep. 'Apostolicae curae et caritatis', 

3315 13 septembre 1896; De ordinationibus Anglicanis 

3320 Léon XIII, Ep. encycl. 'Fidentem piumque', 20 


3323 Resp. S. Officii (sous Léon XIII), 17 mars 1897 

3325 Léon XIII, Ep. encycl. 'Divinum illud munus', 9 mai 

1897 

3331 Resp. S. Officii (sous Léon XIII), 30 mars 1898; De fide 

et 

3333 intentione ad baptismum requisitis 

3335 Resp. S. Officii ad episc. Sinaloensem, 4 mai 1898; 

De modis 

3336 extrahendi fetum 

3338 Léon XIII, Ep. encycl. 'Caritatis studium' ad episcopos 

3339 Scotiae, 25 juillet 1898 

44

Léon XIII, Ep. 'Testem benevolentiae' ad archiep. 

Baltimor., 

3340 22 janvier 1899 

3350 Léon XIII, Litt. encycl. 'Annum sacrum', 25 mai 1899 

3353 Resp. S. Off. ad archiep. Ultraiect. (Utrecht) (sous 

Léon 

3356 XIII), 21 août 1901 

Resp. S. Off. ad Fac. theol. Univ. Marianopol. (sous Léon 

3358 XIII), 5 mars 1902 

3360 Léon XIII, Ep. encycl. 'Mirae caritatis', 28 mai 1902 

3370 Saint Pie X, Litt. encycl. 'Ad diem illum', 2 février 1904 

Resp. Commiss. de re Biblica (sous saint Pie X), 

3372 13 février 1905 

3373 Resp. Commiss. de Re Biblica, 23 juin 1905 

Decr. 'Sacra Tridentina Synodus', sous saint Pie X, 

3375 16 (20) décembre 1905 

3383 Decr. 'Provida sapientique cura', sous saint Pie X, 

3385 18 janvier 1906 

3388 Saint Pie X, Encycl. 'Vehementer nos' ad clerum et 

populum 

Galliae, 1 février 1908 

3391 Decr. S. Officii, sous saint Pie X, 25 avril 1906 

45

3394 Resp. Commiss. de re Biblica, sous saint Pie X, 27 

juin 1906 


mai 1907 

3400 Decr. S. Officii 'Lamentabili', sous saint Pie X, 

3401 3 juillet 1907 

3468 Decr. S. Cgr. Concilii 'Ne temere', sous saint Pie X, 

2 août 1907 

3474 Saint Pie X, Encycl. 'Pascendi dominici gregis', 

8 septembre 1907 

3500 Saint Pie X, Litt. motu proprio 'Praestantia 

Scripturae', 

3503 18 novembre 1907 


juin 1908 

3509 Saint Pie X, Encycl. 'Communium rerum', 21 avril 1909 


juin 1909 

3521 Resp. Commiss. de re Biblica, 1 mai 1910 

3530 Decr. S. Cgr. de Sacram. 'Quam singulari', sous saint 

Pie X, 

8 août 1910 

3536 Saint Pie X, Litt. motu proprio 'Sacrorum antistitum', 

46

3537 1 Septembre 1910 ; Jusiurandum contra errores 

modernismi 

3550 Saint Pie X, Ep. 'Ex quo, nono' ad Delegatos Ap. 

Byzantii, in 

3553 Graecia, Aegypto, Mesopot., etc., 26 décembre 1910 


juin 1911 

3568 Resp. Commiss. de re Biblica, 26 juin 1912 



3601 Decr. S. Cgr. Studiorum, sous saint Pie X, 27 juillet 

1914 

3624 Benoît XV, Litt. encycl. 'Ad beatissimi Apostolorum', 

3625 1 novembre 1914 

3628 Resp. Commiss. de re Biblica, sous Benoît XV, 18 juin 

1915 

3632 Decr. S. Officii, sous Benoît XV, 29 mars (8 avril) 1916 

3634 Resp. S. Paenitentiariae, 3 avril 1916 

3635 Resp. S. Officii ad varios loc. Ordinarios, 17 mai 1916 

3638 Resp. S. Paemtentiariae, sous Benoît XV, 3 juin 1916 

3642 Resp. S. Officii, sous Benoît XV, 24 avril 1917 

3648 Resp. S. Officii, 16 (18) juillet 1919 

47

3650 Benoît XV, Ep. encycl. 'Spiritus Paraclitus', 15 


3660 Decr. S. Officii, sous Pie XI, 22 novembre 1922 

3662 Pie XI, Encycl. 'Ubi arcano', 23 décembre 1922 

3665 Pie XI, Litt. encyc. " Studiorum ducem ", 29 juin 1923 

3670 Pie XI, Litt. Ap. 'Infinita Dei misericordia', 29 maii 

1924 

3672 Decr. S. Cgr. Concilii, sous Pie XI, 13 juin 1925 

3675 Pie XI, Litt. encycl. 'Quas primas', 11 décembre 1925 

3680 Instructio S. Officii, sous Pie XI, 19 juillet 1926 

3681 Declaratio S. Officii, sous Pie XI, 2 juin 1927 

3682 Decr. S. Officii, sous Pie XI, 8 juillet 1927 

3683 Pie XI, Litt. encycl. 'Mortalium animos', 6 janvier 1928 

Ex Const. Apost. 'Divini cultus', 20 décembre 1928 

3684 Decr. S. Officii, sous Pie XI, 24 juillet (2 août) 1929 

Pie XI, Encycl. 'Divini illius magistri', 31 décembre 1929 

3700 Pie XI, Litt. Encycl. 'Casti connubii' 31 décembre 1930 

3724 Ex decreto S. Officii, sous Pie XI, 21 mars 1931 

3725 Pie XI, Litt. encycl. 'Quadragesimo anno', 15 mai 1931 

3748 Resp. S. Paenitentiariae, sous Pie XI, 20 juillet 1932 

48

3750 Resp. Commiss. de re Biblica, sous Pie XI, 1 juillet 

1933 

3751 Pie XI, Encycl. 'Ad catholici sacerdotii' 20 décembre 

1935 

3760 Resp. S. Officii, sous Pie XI, 11 août 1936 

3771 Pie XI, Litt. encycl. 'Divini Redemptoris', 19 mars 1937 

3780 Pie XII, Litt. encycl. 'Summi pontificatus', 20 octobre 

1939 

3788 Decr. S. Officii, sous Pie XII, 21 (24) février 1940 

3790 Decr. S. Officii, 27 novembre (2 décembre) 1940 

Litt. Commissionis de re Biblica ad episcopos Italiae, 

3792 sous Pie XII, 20 août 1941 

3796 Pie XII, allocution du 30 nov. 1941 à l'Acad. Pont. des 

sciences 

3800 Pie XII, Litt. encycl. 'Mystici corporis', 29 juin 1943 

3822 Pie XII, Litt. encycl. 'Divino afflante Spiritu', 

3825 30 septembre 1943 

3832 Instructio S. Paenitentiariae, sous Pie XII, 25 mars 

1944 

3838 Decr. S. Officii, sous Pie XII, 29 mars (1 avril) 1944 

3839 Decr. S. officii, sous Pie XII, 19. (21.) juillet 1944 

3840 Pie XII, Litt. encycl. 'Mediator Dei', 20 novembre 1947 

49

3861 Ep. Secretarii Commiss. de re Biblica ad card. 

Suhard, 

3862 archiep. Paris., sous Pie XII, 16 janvier 1948 

3865 Decr, S. Officii, sous Pie XII, 28 juin (1 juillet) 1949 

3866 Ep. S. Officii ad archiep. Bostoniensem, sous Pie XII, 

8 août 1949 

3874 Resp. S. Officii, sous Pie XII, 28 décembre 1949 

3875 Pie XII, Litt. encycl. 'Humani generis', 12 août 1950 

3900 Pie XII, Const. Ap. 'Munificentissimus Deus', 1 

novembre 1950 

3905 Pie XII, Litt. encycl. 'Sempiternus Rex', 8 septembre 

1951 

3907 Monitum S. Officii, sous Pie XII, 30 juin 1952 

3908 Pie XII, Litt. encycl. 'Fulgens corona', 8 septembre 

1953 

3911 Pie XII, Litt. encycl. 'Sacra virginitas', 25 mars 1954 

3913 Pie XII, Litt. encycl. 'Ad caeli Reginam', 11 octobre 

1954 

3918 Instructio S. Officii, sous Pie XII, 2 février 1956 

3922 Litt. encycl. 'Haurietis aguas', 15 mai 1956 

3928 Decr. S. Officii, 8 mars (23 mai) 1957 

50


Enchiridion Symbolorum 

Symbola Primitiva. Papyrus liturgicus Dêr-Balyzeh 

(frag. du VIe, contenant une liturgie du milieu du IVe; le 

symbole semble bien plus ancien) 

2 1b (in lingua greca) 

Symbola exculta. Schema tripartitum trinitarium. Formula 

ocidentalis, Symbolum apostolicum. 

Roma, saec. III (forma 'Romana Antiquior', 'R'). Psalterium 

Aethelstani regis 

11 2 (in lingua greca) 

Symbole Apostolique, formule occidentale, Rome 3eme 

siecle; 

Codex Laudianus 

2a Credo in Deum Patrm omnipotentem, Et in Christo 

Jesu, Filium ejus unicum, Dominum nostrum, 

Saint Cyrille évêque de Jérusalem, Catécheses VI-XVIII, 

vers 

S348 


S. Epiphane, év. de Salamine, 374 

42 (in lingua greca) 

43 (in lingua greca) 

51

Asie Mineure, fin IVeme (S. Epiphane, évêque de 

Salamine) 


Symbole " Quicumque ", pseudo-athanasien 

(Gaule méridionale, 5eme siecle) 

75 39 (1) Quicumque vult salvus esse, ante omnia opus 

est, ut teneat catholicam fidem (2) quam nisi quisque 

(quis) integram inviolatamque servaverit, absque dubio in 

aeternum peribit.(3) Fides autem catholica haec est, ut 

unum Deum in T r i n i t a t e, et Trinitatem in unitate 

veneremur, (4) neque confundentes personas, neque 

substantiam separantes: (5) alia est enim persona Patris, 

alia (persona) Filii, alia (persona) Spiritus Sancti; (6) sed 

Patris et Filii et Spiritus Sancti una est divinitas, aequalis 

gloria, coaeterna maiestas.(7) Qualis Pater, talis Filius, 

talis (et) Spiritus Sanctus: (8) increatus Pater, increatus 

Filius, increatus Spiritus Sanctus; (9) immensus 

(immensus) Pater, immensus Filius, immensus Spiritus 

Sanctus; (10) aeternus Pater, aeternus Filius, aeternus 

Spintus Sanctus; (11) et tamen non tres aeterni, sed unus 

aeternus; (12) sicut non tres increati nec tres immensi, 

sed unus increatus (inmensus) et unus immensus 

(increatus). (13) Simililer omnipotens Pater, omnipotens 

Filius, omnipotens Splritus Sanctus; (14) et tamen non tres 

omnipotentes, sed unus omnipotens (l5) Ita Deus Pater, 

Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus(16) et tamen non tres 

Dii, sed unus Deus. (17) Ita Dominus Pater. Dominus Filius, 

Dominus Spiritus Sanctus; (18) et tamen non tres Domini 

sed unus est (--!) Dominus: (19) quia, sicut singillatim 

unamquamque personam (et) Deum ac (et) Dominum 

confiteri christiana veritate compellimur, (20) ita tres 

Deos aut Dominos dicere catholica religione prohibemur. 

(21) Pater a nullo est factus nec creatus nec genitus; (22) 

Filius a Patre solo est, non factus nec creatus, sed genitus; 

52

(23) Spiritus Sanctus a Patre et Filio, non factus nec 

creatus nec genitus, sed procedens. (24) Unus ergo Pater, 

non tres Patres; unus Filius, non tres Filii; unus Spiritus 

Sanctus, non tres Spiritus Sancti. (25) Et (-! ) in hac 

Trinitate nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus, 

(26) sed totae tres personae coaeternae sibi sunt et 

coaequales. (27) Ita ut per omnia, sicut iam supra dictum 

est, et unitas in Trinitate et Trinitas in unitate (Trinitas in 

unitate et unitas in Tr.) veneranda sit. (28) Qui vult ergo 

salvus esse, ita de Trinitate sentiat. 

76 40 (29) Sed necessarium est ad aeternam salutem, ut 

incarnationem quoque Domini nostri Jesu Christi fideliter 

credat. (30) Est ergo fides recta, ut credamus et 

confiteamur, quia Dominus noster Jesus Christus Dei Filius 

(et) Deus (pariter) et homo est: (31) Deus est ex 

substantia Patris ante saecula genitus, et homo est ex 

substantia matris in saeculo natus; (32) perfectus Deus, 

perfectus homo ex anima rationali (rationabili) et 

humana carne subsistens; (33) aequalis Patri secundum 

divinitatem, minor Patre secundum humanitatem; (34) qui, 

licet Deus sit et homo, non duo tamen sed unus est 

Christus; (35) unus autem non conversione divinitatis in 

carnem (carne), sed assumptione humanitatis in Deum 

(Deo); (36) unus omnino, non confusione substantiae, sed 

unitate personae. (37) Nam sicut anima rationalis 

(rationabilis) et caro unus est homo ita Deus et homo unus 

est Christus. (38) Qui passus est pro salute nostra, 

descendit (discendit) ad inferos, tertia die resurrexit 

(surrexit) a mortuis, (39) ascendit ad caelos, sedet (sedit) 

ad dexteram Patris, inde venturus est (-!) iudicare vivos et 

mortuos. (40) Ad cuius adventum omnes homines 

resurgere habent (in) corporibus suis, et reddituri sunt de 

factis propriis rationem; (41) et qui bona egerunt, ibunt in 

vitam aeternam, qui vero (-! ) mala, in ignem aeternum. 

(42) Haec est fides catholica: quam nisi quisque (quis) 

fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit. 

53


102 41 (c. 7, n. 1) Ut vos officii vestri admoneamus. 

scribimus ... (c. 58, n. 2) Acceptate consilium nostrum, et 

vos non paenitebit. (c.59, n.1) Sin autem quidam non 

obtemperaverint iis quae ille (Christus) per nos dixit, 

cognoscant, offensioni et periculo non parvo sese 

implicaturos esse; (2) nos autem innocentes erimus ab 

hoc peccato. (c.63, n.2) Gaudium enim et laetitiam nobis 

praestabitis, si oboedientes facti iis quae scripsimus per 

Spiritum Sanctum, resecetis illegitimum zeli vestri 

studium secundum exhortationem, quam de pace ac 

concordia fecimus in hac epistola. 

101 (c- 40, n. 1) . . . In divinae cognitionis profunda 

introspicientes, cuncta ordine debemus facere, quae nos 

Dominus statutis temporibus peragere iussit : (2) 

oblationes scilicet et officia perfici, neque temere vel 

inordinate fieri, praecepit, sed praefinitis temporibus et 

horis. (3) Ubi etiam et a quibus celebrari vult, ipse 

excelsissima sua voluntate definivit, ut pure et sancte 

omnia facta in beneplacito, accepta essent voluntati eius. 

(4) Qui ergo assignatis temporibus oblationes suas 

faciunt, accepti et beati sunt; nam qui sequuntur leges 

Domini, non aberrant. 

(c.40, n.5) Summo quippe sacerdoti sua mulnera tributa 

sunt, sacerdotibus locus proprius adsignatus est, et levitis 

sua ministeria incumbunt. Homo laicus praeceptis laicis 

constringitur. (c. 41, n. 1) Unusquisque nostrum, fratres, 'in 

suo ordine' (I Cor 15, 23) cum bona conscientia 

praescriptam ministerii sui regulam non transgrediens 

honeste Deo placeat (al.: gratias agat) ... (c. 42, n. 1) 

Apostoli nobis evangelii praedicatores facti sunt a 

Domino Jesu Christo; Jesus Christus missus est a Deo. (2) 

Missus est igitur Christus a Deo, et Apostoli a Christo: et 

factum est utrumque ordinatim ex voluntate Dei. (3) 

Itaque acceptis mandatis et certo persuasi per 

54

esurrectionem Domini nostri Jesu Christi et in fide 

confirmati per Verbum Dei cum Spiritus Sancti plenitudine 

ac securitate egressi sunt, annuntiantes adventurum esse 

regnum Dei. (4) Per regiones igitur et urbes verbum 

praedicantes primitias earum spiritu cum probassent, 

constituerunt episcopos et diaconos eorum qui credituri 

erant. 

Saint Zéphyrin et saint Calliste, déclarations 

dogmatiques, 

(avant 222) 

105 42a Ipsum autem (papam) Zephyrinum (Callistus 

nondum papa) adducebat, ut palam populo diceret: 'Ego 

novi unum Deum Christum Jesum, nec praeter eum ullum 

alium generatum et passibilem'; tum vero (Callistus) 

dicens 'non Pater mortuus est, sed Filius' tali modo 

perpetuam rixam in plebe sustinuit. 


(c- 40, n. 1) . . . In divinae cognitionis profunda 

introspicientes, cuncta ordine debemus facere, quae nos 

Dominus statutis temporibus peragere iussit : (2) 

oblationes scilicet et officia perfici, neque temere vel 

inordinate fieri, praecepit, sed praefinitis temporibus et 

horis. (3) Ubi etiam et a quibus celebrari vult, ipse 

excelsissima sua voluntate definivit, ut pure et sancte 

omnia facta in beneplacito, accepta essent voluntati eius. 

(4) Qui ergo assignatis temporibus oblationes suas 

faciunt, accepti et beati sunt; nam qui sequuntur leges 

Domini, non aberrant. (c.40, n.5) Summo quippe sacerdoti 

sua mulnera tributa sunt, sacerdotibus locus proprius 

adsignatus est, et levitis sua ministeria incumbunt. Homo 

laicus praeceptis laicis constringitur. (c. 41, n. 1) 

Unusquisque nostrum, fratres, 'in suo ordine' (I Cor 15, 23) 

cum bona conscientia praescriptam ministerii sui regulam 

non transgrediens honeste Deo placeat (al.: gratias agat) 

55

... (c. 42, n. 1) Apostoli nobis evangelii praedicatores facti 

sunt a Domino Jesu Christo; Jesus Christus missus est a 

Deo. (2) Missus est igitur Christus a Deo, et Apostoli a 

Christo: et factum est utrumque ordinatim ex voluntate 

Dei. (3) Itaque acceptis mandatis et certo persuasi per 

resurrectionem Domini nostri Jesu Christi et in fide 

confirmati per Verbum Dei cum Spiritus Sancti plenitudine 

ac securitate egressi sunt, annuntiantes adventurum esse 

regnum Dei. (4) Per regiones igitur et urbes verbum 

praedicantes primitias earum spiritu cum probassent, 

constituerunt episcopos et diaconos eorum qui credituri 

erant. 

Saint Corneille, Ep. 'Quantam sollicitudinem' à Cyprien 

évêque 

de Carthage, 251 

108 44 Nos... Cornelium episcopum sanctissimae 

catholicae Ecclesiae, electum a Deo omnipotente et 

Christo Domino nostro scimus; (nos) errorem nostrum 

confitemur; imposturam passi sumus; circumventi sumus 

perfidia et loquacitate captiosa; nam (tam)etsi 

(videbamur quasi ) quandam communicationem cum 

schismatico et haeretico homine habuisse, cor tamen 

nostrum semper in Ecclesia fuit, nec (enim) ignoramus, 

unum Deum Dominum omnipotentem (-! ) esse, unum 

quoque (et unum) Christum esse Dominum, quem confessi 

sumus, unum Spiriturn Sanctum (S. Sp.), unum episcopum 

in catholica (Ecclesia) esse debere praepositum (-! ). 

Saint Corneille, Ep. à Fabius, évêque d'Antioche, 251 

109 45 Ille ergo evangelii vindex (Novatianus) ignorabat, 

unum episcopum esse oportere in Ecclesia catholica? In 

qua tamen ei non latebat - quomodo enim (illud nescire 

potuisset) ? - presbyteros esse quadraginta sex, diaconos 

septem, subdiaconos septem, acolythos duos et 

quadraginta, exorcistas autem et lectores cum ostiariis 

56

quinquaginta duo, viduas cum thlibomenis (= 

indigentibus) plus mille quingentas; quibus omnibus 

gratia et benignitas Dei alimenta suppeditat. 

Saint Etienne I, Ep. à Cyprien évêque de Carthage, 256 

110 46 (c.1)... Si quis ergo a quacumque haeresi venient 

ad vos, nihil innovetur nisi quod traditum est, ut manus 

illis imponatur in paenitentiam, cum ipsi haeretici proprie 

alterutrum ad se venientes non baptizent, sed 

communicent tantum. 

Saint Etienne I, Ep. aux évêques d'Asie mineure, 256 

111 47 (c.18) Sed in multum... proficit nomen Christi ad 

fidem et baptismi sanctificationem, ut quicumque et 

ubicumque in nomine Christi baptizatus fuerit, 

consequatur statim gratiam Christi. 

Saint Denis, Let. à Denis, évêque d'Alexandrie, 262 

112 48 (c. 1) Jam vero aequum fuerit disputare adversus 

eos, qui monarchiam quae augustissima est Ecclesiae Dei 

praedicatio, in tres quasdam virtutes ac separatas 

hypostases tresque deitates dividentes ac discindentes 

destruunt. Audivi enim quosdam, qui apud vos divinum 

verbum praedicant et docent huius opinionis magistros 

esse, qui quidem e diametro, ut ita loquar, Sabellii 

opinioni adversantur. Hic enim blasphemat, ipsum F i l i u 

m dicens e s s e P a t r e m, et vicissim: illi vero tres deos 

quodammodo praedicant dum sanctam unitatem in tres 

diversas hypostases ab invicem omnino separatas 

dividunt. Necesse est enim divinum Verbum Deo 

universorum esse unitum, et Spiritum Sanctum in Deo 

manere et inhabitare: adeoque divinam Trinitatem in 

unum, quasi in quendam verticem, hoc est in Deum 

universorum omnipotentem reduci atque colligi. 

Insipientis enim Marcionis doctrina, quae in tria principia 

57

monarchiam secat et dividit, diabolica sane est non 

autem verorum Christi discipulorum vel eorum, quibus 

Salvatoris disciplina placet. Hi enim probe norunt 

Trinitatem quidem in divina Scriptura praedicari, tres 

autem esse deos neque in Veteri neque in Novo 

Testamento doceri. 

113 49 (c. 2) Sed neque minus culpandi sunt, qui Filium 

opus esse existimant, et Dominum factum esse sicut unum 

eorum quae vere facta sunt arbitrantur: cum illum 

genitum esse, ut congruit ac decet, non conditum aut 

factum, divina eloquia testantur. Non levis igitur, sed 

maxima est impietas, Dominum aliquo modo manufactum 

dicere. Nam si factus est Filius, erat tempus quando non 

erat: atqui fuit semper, si utique est, ut ipse declarat, in 

Patre (Jo l4, 10s). Et si Christus verbum, sapientia et virtus 

est (haec enim Christum esse divinae docent litterae (Jo 

1, 14; I Cor 1 24), ut ipsi nostis), haec sane virtutes Dei 

sunt. Quocirca si factus est Filius, fuit tempus, quando 

haec non erant: adeoque fuit tempus quo sine his erat 

Deus: quod perabsurdum est. 

114 50 Sed quid pluribus de his apud vos disseram, viros 

Spiritu plenos et apprime intelligentes, quae sequuntur 

absurda ex illa sententia, quae Filium factum asserit? Ad 

haec minime attendisse mihi videntur opinionis huius 

duces, et idcirco a veritate prorsus aberrasse, quli aliter, 

quam quod sibi vult divina et prophetica Scriptura, 

explicant illud " Dominus creavit me principium viarum 

suarum " (Prv 8, 22: Septg.). Non enim una est, ut scitis, 

verbi " creavit " significatio. Nam hoc in loco " creavit " 

idem est, quod " praefecit operibus ab ipso factis ", factis, 

inquam, per ipsum Filium. At hic " creavit " non perinde 

intelligendum est atque " fecit " . " Facere " enim et " 

creare " inter se differunt. " Nonne ipse ille pater tuus 

possedit te, et fecit te, et creavit te? " (Dt 32, 6: Septg.) 

ait Moyses in magno Deuteronomii carmine. Sic etiam 

illos recte quis possit coarguere: O praecipites 

58

temerariique homines, ergone facta res est " 

primogenitus omnis creaturae " (Col 1, 15), " ex utero ante 

luciferum genitus " (Ps 109, 3: Septg-), qui ut Sapientia 

dicit, " ante omnes colles gignit me " (Prv 8, 25. Septg.)? 

Denique multis in locis divinorum eloquiorum eum " 

genitum " dici, at nusquam " factum " Filium quis legerit. 

Ex quibus aperte convincuntur falsa de Domini 

generatione opinari, qui divinam atque inexplicabilem 

eius generationem factionem audent dicere. 

115 51 (c. 3) Neque igitur admirabilis et divina unitas in 

tres divinitates est separanda, neque factionis vocabulo 

dignitas ac summa magnitudo Domini est diminuenda: 

sed credendum est in Deum Patrem omnipotentem, et in 

Christum Jesum eius Filium, et in Spiritum Sanctum: 

Verbum autem Deo universorum esse unitum. Quippe " 

Ego, inquit, et Pater unum sumus " (Jo 10, 30), et Ego in 

Patre, et Pater in me est " (Jo 14, 10). Ita scilicet divina 

Trinitas et sancta monarchiae praedicatio integra 

servabitur. 

Concile d'Elvire (vers 300-303) 

117 52a Can.9. Item femina fidelis, quae adulterum 

maritum reliquerit fidelem et alterum ducit, prohibeatur 

ne ducat; si duxerit, non prius accipiat communionem, nisi 

quem reliquerit prius de saeculo exierit; nisi forte 

necessitas infirmitatis dare compulerit. 

118 52b Can.27. Episcopus, vel quilibet alius clericus, aut 

sororem aut filiam virginem dicatam Deo tantum secum 

habeat; extraneam nequaquam habere placuit. 

119 52c Can. 33. Placuit in totum prohibere episcopis, 

presbyteris et diaconibus, vel omnibus clericis positis in 

ministerio, abstinere se a coniugibus suis et non generare 

filios: quicumque vero fecerit, ab honore clericatus 

exterminetur. 

59

120 52d Can. 38. Loco peregre navigantes aut si ecclesia 

in proximo non fuerit, posse fidelem, qui lavacrum suum 

integrum habet nec sit bigamus, baptizare in necessitate 

infirmitatis positum catechumenum, ita ut, si supervixerit, 

ad episcopum eum perducat, ut per manus impositionem 

perfici possit. 

121 52e Can. 77. Si quis diaconus regens plebem sine 

episcopo vel presbytero aliquos baptizaverit, episcopus 

eos per benedictionem perficere debebit; quod si ante de 

saeculo recesserint, sub fide, qua quis credidit, poterit 

esse justus. 

Concile d'Arles (314) 

123 53 Can 9 (8). De Afris, quod propria lege sua utantur 

(utuntur), ut rebaptizent, placuit, ut si ad Ecclesiam 

aliquis de haeresi venerit, interrogent eum symbolum, et 

si perviderint eum in Patrem et Filium et Spiritum 

Sanctum (Patre et F'o et Sp'u S'o) esse baptizatum, manus 

ei tantum inponatur, ut accipiat Spiritum (Sanctum); quod 

si interrogatus non responderit hanc Trinitatem, 

baptizetur. 

125 Credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem, 

omnium visibilium et invisibilium factorem.Et in unum 

Dominum nostrum (- !) Iesum Christum Filium Dei, natum 

ex Patre unigenitum, hoc est de substantia Patris, Deum 

ex Deo, lumen ex lumine, Deúm verum de Deo vero, 

natum, non factum, unius substantiae cum Patre (quod 

graece0 icunt homousion) (- !), per quem omnia facta 

sunt, quae in caelo et in terra, qui (propter nos homines 

et) propter nostram salutem descendit, incarnatus est et 

homo factus est et passus est, et resurrexit tertia die, et 

ascendit in caelos, venturus iudicare vivos et mortuos. Et 

Spiritum Sanctum. (DS126) Eos autem, qui dicunt " Erat, 

quando non erat " et " Antequam nasceretur,non erat " et " 

60

Quod de non exstantibus factus est " vel ex alia 

substantia autessentia dicentes (esse) aut (factum aut) 

convertibilem aut demutabilem Deum (filium Dei), hos 

anathematizat catholica Ecclesia. 

Concile Nicée I (oecum. I), 325 

127 55 Can 8. De his, qui se cognominant Catharos (id est 

mundos) (scilicet Novatiani), si aliquando venerint ad 

Ecclesiam catholicam, placuit sancto et magno Concilio, 

ut impositionem manus accipientes, sic in clero 

permaneant. Haec autem prae omnibus eos scriptis 

convenit profiteri, quod catholieac et apostolicae 

Ecclesiae dogmata suscipiant et sequantur: id est, et 

bigamis se communicare et his qui in persecutione 

prolapsi sunt.... 

128 56 Can. 19. De Paulianistis ad Ecclesiam catholicam 

confugientibus definitio prolata est, ut baptizentur 

omnimodis. Si qui autem de his praeterito tempore in 

clero fuerunt, si quidem immaculati et irreprehensibiles 

apparuerint, baptizati ordinentur ab episcopo Ecclesiae 

catholicae. 

(Versio I Dionysii Exigui) Can. 1. Si quis a medicis per 

languorem desectus est aut abscisus a barbaris, hic in 

clero permaneat. Si quis autem se sanus abscidit, hunc et 

in clero constitutum abstinere conveniet et deinceps 

nullum debere talium promoveri. Sicut autem hoc claret 

quod de his qui rem hanc affectant audentque se ipsos 

abscidere dictum est; sic eos quos barbari aut domini 

castraverunt, inveniuntur autem alias dignissimi ad 

clerum regula tales admittit. 

129 57 Can. 13. (Prisca: 12) De his, qui ad exitum veniunt, 

etiam nunc lex antiqua regularisque servabitur; ita ut, si 

quis egreditur e corpore, ultimo et necessario viatico 

minime privetur. Quod si desperatus, et consecutus 

61

communionem, oblationisque particeps factus, iterum 

convaluerit, sit inter eos, qui communionem orationis 

tantummodo consequuntur. Generaliter autem omni 

cuilibet in exitu posito et poscenti sibi communionis 

gratiam tribui, episcopus probabiliter ex oblatione dare 

debebit. 

130 57 (c.1 n.2) Primum igitur habita est quaestio . . . de 

impietate ac perversitate Arii et sociorum eius; 

cunctisque suffragantibus placuit, ut impia eius opinio 

anathemate damnaretur, verbaque ac nomina 

blasphemiae plena, quibus utebatur, dicens Filium Dei 

ortum ex nihilo, et fuisse aliquando tempus, cum non 

esset, et pro arbitrii libertate eum vitii ac virtutis 

capacem esse, et creaturam illum vocans atque facturam: 

haec omnia anathemate damnavit sanctissima synodus, 

opinionis huius impietatem atque amentiam et verba 

blasphemiae plena ne audire quidem patienter sustinens. 

Saint Jules I, Ep. aux Antiochiens, 341 

132 57a Nam si omnino, ut dicitis, aliqua fuit eorum culpa, 

iudicium secundum ecclesiasticum canonem, nec eo 

pacto, fieri oportuit. Oportuit omnibus nobis scripsisse, ut 

ita ab omnibus quod iustum esset decerneretur; episcopi 

enim erant qui patiebantur, nec vulgares Ecclesiae quae 

vexabantur, sed quas ipsi Apostoli per se gubernarunt. 

Cur autem de Alexandrina potissimum Ecclesia nihil nobis 

scriptum est? An ignoratis hanc esse consuetudinem, ut 

primum nobis scribatur, et hinc quod iustum est 

decernatur? Sane si qua hujusmodi suspicio in illius urbis 

episcopum cadebat, ad hanc Ecclesiam scribendum fuit. 

Concile de Sardique (343-344?) 

133 57b ((can.3a) Isidor. can.4) Osius episcopus dixit: 

Illud quoque (suppl. e graeco: necessario adiciendum 

est), ut episcopus de provincia ad aliam provinciam, in 

62

qua sunt episcopi, non transeat; nisi forte a fratribus suis 

invitatus, ne videamur ianuam caritatis clausisse. - Illud 

quoque providendum est: si in aliqua provincia forte 

aliquis episcopus contra fratrem suum episcopum litem 

habuerit, non ex his unus ex alia provincia advocet 

episcopos. - Quod si aliquis episcopus iudicatus fuerit in 

aliqua causa, et putat bonam causam habere, ut iterum 

iudicium renovetur, si vobis placet, sanctissimi Petri 

Apostoli memoriam honoremus: scribatur vel ab his, qui 

causam examinarunt, vel ab episcopis, qui in proxima 

provincia morantur, Romano episcopo; et si iudicaverit 

renovandum esse iudicium, renovetur, et det iudices. Si 

autem probaverit talem causam esse, ut ea non 

refricentur quae acta sunt, quae decreverit confirmata 

erunt. Si hoc omnibus placet? Synodus respondit: Placet. 

134 57c (Isid. 5). Gaudentius episcopus dixit: Addendum, 

si placet, huic sententiae, quam plenam sanctitatis 

protulistis: cum aliquis episcopus depositus fuerit eorum 

episcoporum iudicio, qui in vicinis commorantur locis, et 

proclamaverit agendum sibi esse negotium in urbe Roma, 

alter episcopus in eadem cathedra, post appellationem 

eius, qui videtur esse depositus, omnino non ordinetur 

loco ipsius, nisi causa fuerit iudicio Romani episcopi 

determinata. 

135 57d ((Can. 3b) Isid. 7) Osius episcopus dixit: Placuit 

autem, ut, si episcopus accusatus fuerit, et iudicaverint 

congregati episcopi regionis ipsius, et de gradu suo 

deiecerint eum, et appellasse videatur, et confugerit ad 

beatissimum ecclesiae Romanae, episcopum et voluerit 

audiri et iustum putaverit, (ut) renovetur examen; scribere 

his episcopis dignetur, qui in finitima et propinqua 

provincia sunt, (ut) ipsi diligenter omnia requirant et iuxta 

fidem veritatis definiant. Quod si qui rogat causam suam 

iterum audiri et deprecatione sua moverit episcopum 

Romanum, ut e latere suo presbyterum mittat, erit in 

potestate episcopi, quid velit aut quid aestimet: (et) si 

63

decreverit mittendos esse, qui praesentes cum episcopis 

iudicent, habentes (eius) auctoritatem, a quo destinati 

sunt, erit in suo arbitrio. Si vero crediderit sufficere 

episcopos, ut negotio terminum imponant, faciet quod 

sapientissimo consilio suo iudicaverit. 

Libere, Ep. 'Studens paci' aux évêques orientaux, 357 

138 Studens paci et concordiae Ecclesiarum, posteaquam 

litteras caritatis vestrae de nomine Athanasii et 

ceterorum factas ad nomen Julii bonae memoriae 

episcopi accepi, secutus traditionem maiorum 

presbyteros urbis Romae Lucium, Paulum et Helianum e 

latere meo ad Alexandriam ad supradictum Athanasium 

direxi, ut ad urbem Romam veniret ut in praesenti id, 

quod de Ecclesiae disciplina exstitit, in eum statueretur. 

Litteras etiam ad eundem per supradictos presbyteros 

dedi, quibus continebatur, quod si non veniret, sciret se 

alienum esse ab Ecclesiae Romanae communione. Reversi 

igitur presbyteri nuntiaverunt eum venire noluisse. 

Secutus denique litteras caritatis vestrae, quas de 

nomine supradicti Athanasii ad nos dedistis, sciatis his 

litteris, quas ad unanimitatem vestram dedi, me cum 

omnibus vobis et cum universis episcopis Ecclesiae 

catholicae pacem habere, supradictum autem 

Athanasium alienum esse a communione mea sive 

Ecclesiae Romanae et a consortio litterarum et 

ecclesiasticarum. 

Libere, (Symbole de Sirmium I, 351, signé par Libere en 

357) 

139 - Credimus in unum Deum Patrem omnipotentem, 

creatorem (ktisen) et conditorem (poieten= factorem), 'ex 

quo omnis paternitas in caelo et in terris nominatur' (Eph 

3, 15). Et in unicum (monogene=unigenitum) eius Filium 

Dominum nostrum Jesum Christum, qui ante omnia 

saecula ex Patre natus (genitus) est, Deum ex Deo, lumen 

64

ex lumine, per quem facta sunt omnia in caelis et in terra, 

visibilia et invisibilia; qui est Verbum et sapientia et virtus 

(-!) et vita et lumen verum; qui in novissimis diebus 

propter nos incorporatus 

(enanthrÙpesanta=inhumanatus) est et natus 

(gennethenta) ex sancta virgine, et crucifixus et mortuus 

est et sepultus; qui et surrexit ex mortuis tertia die, et 

ascendit (analephthenta=assumptus est) in caelum, et 

sedet (kathesthenta) in dextera Patris, et venturus est in 

consummatione saeculi iudicare vivos et mortuos et 

reddere unicuique secundum opera sua; cuius regnum 

sine fine perseverans (akatapaustos ousa) permanet in 

perpetua saecula. Erit enim sedens (kathezomenos) in 

dextera Patris non solum in hoc saeculo, verum etiam et 

in futuro. Et in Spiritum Sanctum, id est paracletum, quem 

promittens apostolis, posteaquam caelum adscendit, 

misit docere eos et commonere omnia, per quem et 

sanctificantur credentium in eum sinceriter animae. 

140 - 1. Eos autem, qui dicunt: De nullis exstantibus (ex 

ouk ontÙn) Filius, vel de altera substantia (ex heteras 

hupostaseÙs) et non ex Deo, et quod erat tempus 

(chronos) vel saeculum (aiÙn), quando non erat: alienos 

scit sancta et catholica Ecclesia. 

2. (Iterum ergo dicimus:) Si quis autem Patrem et Filium 

duos dicit deos: anathema sit. 

3. Et si quis, unum dicens Deum, Christum autem Deum 

ante saecula Filium Dei obsecutum Patri in creatione 

omnium non confitetur (si quis dicens Deum Christum 

esse, sed eum ante saecula Filium Dei et hupourgekota 

tÙ patri eis ten tÙn holÙn demiourgian = administrum 

Patri ad universorum opificium fuisse non confiteatur): an. 

s. 

4. Et si quis innascibilem (agenneton) Deum vel partem 

(méros) ejus de Maria natum esse audet dicere: an. s. 

5. Et si quis secundum praescientiam (kata prognÙsis) vel 

praedestinationem (-!) a Maria (pro Marias = ante 

Mariam) dicit Filium esse, et non ante saecula ex Patre 

65

natum apud Deum esse (ek tou patros gegennemenon 

pros ton theon einai) et per eum facta esse omnia: an. s. 

6. Si quis substantiam (ousian) Dei dilatari (platunesthai) 

et contrahi (sustellesthai) dicit: an. s. 

7. Si quis dilatatam substantiam Dei Filium dicat facere, 

aut latitudinem (platusmon) substantiae eius, sicut sibi 

videtur (-!) Filium nominet: an. s. 

8. Si quis insitum vel prolativum Verbum (endiatheton e 

prophorikon Logon) Dei Filium dicat: an. s. 

9. Si quis hominem solum (monon) dicit de Maria (ek 

Marias) Filium: an. s. 

10. Si quis Deum et hominem de Maria natum dicens, 

Deum (-!) innascibilem (ton aggeneton) sic intellegit: an. 

s. 

11. (Recensionis Hilarii, = 12 t. graeci; anath. gr. 11 = Hil. 

23) Si quis 'Verbum caro factum est' (Jo 1, 14) audiens, 

Verbum in carnem translatum (metabeblesthai) putet, vel 

demutationem sustinentem (tropen hupomemenekota= 

conversionem subeundo) accepisse carnem dicit: an. s. 

12 (13). Si quis unicum (unigenitum) Filium Dei crucifixum 

audiens, dealitatem (theoteta) eius corruptionem 

(phthoran) vel passibilitatem (pathos) aut demutationem 

(tropen) aut deminutionem (meiÙsin) vel interfectionem 

(anairesin) sustinuisse (hupomemenekenai) dicat: an. s. 

13 (14). Si quis 'Faciamus hominem' (Gn 1, 26) non Patrem 

ad Filium dixisse, sed ipsum ad semetipsum dicat Deum 

locutum: an. s. 

14 (15). Si quis Filium non dicat Abrahae visum (Gn 18, 

1ss), sed Deum innascibilem vel partem eius dicat: an. s. 

15 (16). Si quis cum Jacob non Filium quasi hominem 

colluctatum (Gn 32, 25 ss), sed Deum innascibilem vel 

partem eius dicat: an. s. 

16 (17). Si quis 'Pluit Dominus (ignem) a Domino' (Gn 

19,24) non de Filio et Patre intellegat, sed ipsum a se 

dicat pluisse: an. s. Pluit enim Dominus Filius a Domino 

Patre. 

17 ( 18 ). Si quis Dominum et Dominum, Patrem et Filium 

(quia Dominus a Domino) duos dicat deos: an. s. (Si quis 

66

audiens Dominum Patrem, Dominum item Filium, et 

Dominem Patrem et Filium (eo quod Dominus a Domino 

(pluit)) duos dicat deos: an. s.). Non enim exaequamus 

(suntassomen) vel comparamus (-!) Filium Patri, sed 

subiectum (suntetagmenon tÙ patri) intellegimus. Neque 

enim descendit in Sodomam sine Patris voluntate; neque 

pluit ex se, sed a Domino, auctoritate scilicet Patris; nec 

sedet in dextera a semetipso, sed audit dicentem Patrem: 

'Sede ad dexteram meam' (Ps 109,1). 

18(19). Si quis Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam 

personam (prosÙpon) dicat: an. s. 19 (20). Si quis Spiritum 

Sanctum Paracletum dicens, innascibilem (agenneton) 

Deum dicat: an. s. 

20(21). Si quis, sicuti docuit nos Dominus, non alium dicat 

Paracletum a Filio - dixit enim: 'Et alterum Paracletum 

mittet vobis Pater, quem rogabo ego' (cf. Jo l4, l6) -: an. s. 

21 (22). Si quis Spiritum Sanctum partem dicat Patris vel 

Filii: an. s. 

22(23). Si quis Patrem et Filium et Spiritum Sanctum tres 

dicat deos: an. s. 

23 (11). Si quis quod dictum est 'Ego Deus primus, et ego 

Deus novissimus, et praeter me non est Deus' (Is 44,6) ad 

destructionem idolorum dictum et eorum qui non sunt dii, 

in destructionem Unigeniti ante saecula Dei iudaice 

intellegat: an.s. 

24. Si quis voluntate Dei, tamquam unum aliquid de 

creatura (en tÙn poiematÙn) factum (gegonenai) dicat 

Filium: an. s. 

25. Si quis nolente Patre natum dicat Filium: an. s. Non 

enim nolente Patre coactus Pater, vel naturali necessitate 

ductus, cum nollet, genuit Filium sed mox voluit, sine 

tempore (achronÙs) et impassibiliter (apathÙs) ex se eum 

genitum demonstravit. 

26. Si quis innascibilem (agenneton) et sine initio 

(anarchon) dicat Filium, tamquam duo sine principio 

(anarcha) et duo innascibilia (-!) et duo innata (agenneta) 

dicens, (et) duos faciat deos: an. s. Caput enim, quod est 

principium (arche) omnium: Filius; caput autem, quod est 

67

principium Christi: Deus; ita enim ad unum, qui est sine 

principio omnium principium (eis mian anarchov tÙn 

holÙn archen), per Filium (pie) universa referimus. 

27. Et iterum confirmantes christianismi intellectum, 

dicimus quoniam si quis Christum Deum Filium Dei ante 

saecula subsistentem (proaiÙnion onta) et ministrantem 

(hupourgekota) Patri ad omnium perfectionem 

(universorum opificium) non dicat, sed ex quo de Maria 

natus est, ex eo et Christum et Filium nominatum esse et 

initium accepisse ut sit Deus (archen eilephenai tou 

Theou einai) dicat: an. s. 

Libere, Ep. 'Pro deifico' ad episcopos Orientales, 357 

141 (1) Pro deifico timore sancta fides vestra Deo cognita 

est (et) hominibus bonae voluntatis (Lc 2, 14). Sicut lex 

loquitur: Justa iudicate, filii hominum (Ps 57, 2), ego 

Athanasium non defendi, sed, quia susceperat illum 

bonae memoriae Julius episcopus decessor meus, 

verebar, ne forte in aliquo praevaricator iudicarer. At ubi 

cognovi, quando Deo placuit, iuste vos illum 

condemnasse, mox consensum commodavi sententiis 

vestris. Litteras adaeque super nomine eius, id est de 

condemnatione ipsius, per fratrem nostrum Fortunatianum 

dedi perferendas ad imperatorem Constantium. Itaque 

amoto Athanasio a communione omnium nostrum, cuius 

nec epistulia a me suscipienda sunt, dico me pacem cum 

omnibus vobis et cum universis episcopis Orientalibus seu 

per universas provincias pacem et unitatem habere. 

(2) Nam ut verius sciatis me veram fidem per hanc 

epistulam meam proloqui, dominus et frater meus 

communis Demofilus, quia dignatus est pro sua 

benivolentia fidem vestram et catholicam exponere, quae 

Syrmio a pluribus fratribus et coepiscopis nostris tractata, 

exposita et suscepta est (-haec est perfidia Ariana, hoc 

ego notavi, non apostata, Liberius sequentia:-) ab 

omnibus, qui in praesenti fuerunt, hanc ego libenti animo 

suscepi (-sanctus Hilarius illi anathema dicit: anathema 

68

tibi a me dictum, Liberi, et sociis tuis-), in nullo contradixi, 

consensum accommodavi; hanc sequor, haec a me 

tenetur. (-Iterum tibi anathema et tertio, praevaricator 

Liberi-). Sane petendum credidi sanctitatem vestram, 

quia iam pervidetis in omnibus me vobis consentaneum 

esse, dignemini communi consilio ac studio elaborare, 

quatenus de exilio dimittar et ad sedem, quae mihi 

divinitus credita est, revertar. 


Denzinger (latin) 142 

Libere, Ep. 'Quia scio' ad Ursacium, Valentem, Germinium, 

357 

142 (1) Quia scio, vos filios pacis esse, diligere etiam 

concordiam et unanimitatem Ecclesiae catholicae, idcirco 

non in aliqua necessitate impulsus - Deo teste dico - sed 

pro bono pacis et concordiae, quae martyrio praeponitur, 

his litteris convenio vos, domini fratres carissimi. 

Cognoscat itaque prudentia vestra, Athanasium qui 

Alexandrinae Ecclesiae episcopus fuit, (a me esse 

damnatum) priusquam ad comitatum sancti imperatoris 

secundum litteras Orientalium episcoporum (scriberem, 

quod) et ab Ecclesiae Romanae communione separatus 

est, sicuti teste est omne presbyterium Ecclesiae 

Romanae. Sola haec causa fuit, ut tardius viderer de 

nomine ipsius litteras ad fratres et coepiscopos nostros 

Orientales dare, ut legati mei, quos ab urbe Roma ad 

comitatum direxeram, seu episcopi, qui fuerant deportati, 

et ipsi una cum his, si fieri posset, de exilio revocarentur. 

(2) Et hoc autem scire vos volo, quod fratrem 

Fortunatianum petii, ut (cum) litteras meas ad 

clementissimum imperatorem (perferat, quas ad 

Orientales episcopos feci, ut scirent et ipsi una secum 

Athanasi communione me esse separatum. Quas credo 

quod pietas ipsius pro bono pacis gratulanter accipiet ... 

Pervideat caritas vestra haec me benigno et innocenti 

animo gessisse. Quapropter his litteris meis convenio vos 

69

et adiuro per Deum omnipotentem et Christum Iesum 

Filium eius, Deum et Dominum nostrum, ut dignemini ad 

clementissimum imperatorem) Constantium Augustum 

pergere et petere, ut bono pacis et concordiae, in qua 

pietas eius semper exsultat, me ad Ecclesiam mihi 

divinitus traditam iubeat reverti, ut temporibus ipsius 

Ecclesia Romana nullam sustineat tribulationem. ... 

Libere, Ep. 'Non doceo' ad Vincentium, 357 

143 (2) Sanctitati vero tuae significandum credidi, me de 

contentione illa a nomine Athanasii recessisse et ad 

fratres et coepiscopos nostros Orientales litteras dedisse 

(et) desuper eius nomine. Unde, quia Deo volente et pax 

nobis ubique est, dignaberis convenire episcopos cunctos 

Campaniae et haec illis insinuare. Ex ipsorum numero una 

cum epistula vestra de unanimitate nostra et pace ad 

clementissimum imperatorem scribite, de quo possim et 

ego de tristitia liberari.... Cum omnibus episcopis 

Orientalibus pacem habemus et vobiscum. ... 

Saint Damase I, Epistolarum fragmenta ad episcopos 

Orientales, 

vers 374 

144 Ea gratia, fratres, Hiericho illa, quae furata est 

saecularium voluntatum scita venalia, concidit nec 

resurgit, quia omnes uno ore unius virtutis, unius 

maiestatis, unius divinitatis, unius usiae dicimus 

Trinitatem, ita ut inseparabilem potestatem, tres tamen 

adseramus esse personas, nec redire in se aut minui, ... 

sed semper manere nec potentiae gradus quosdam 

ortusque tempora disparata nec prolativum Verbum, ut 

generationem ei demamus, nec inperfectum, ut aut 

persona aut Patris natura aut divinitatis ei plenitudo 

defuerit, nec dissimilem opere Filium nec dissimilem 

potestate aut per universa dissimilem nec subsistere 

aliunde, sed de Deo natum nec falsum, sed Deum verum 

70

de Deo vero esse generatum, lumen verum de vero 

lumine, ne minutum aut diversum putetur, quod 

Unigenitus habet (lacuna? Redintegr.: Dei naturam) 

splendoremque lucis aeternae (cf. Sap 7, 26), quia 

naturae more 

divinae neque sine splendore lumen neque splendor 

potest esse sine lumine, imaginem quoque Patris, ut qui 

viderit (Filium, viderit) et Patrem (Jo 14, 9) eundem 

redemptionis nostrae gratia processisse de virgine, ut 

perfectus homo pro perfecto qui peccaverat homine 

nasceretur. Ergo, fratres, adseramus Dei Filium et 

perfectum (esse Deum et) hominem suscepisse 

perfectum. 

145 Spiritum quoque Sanctum increatum atque unius 

maiestatis, unius usiae, unius virtutis cum Deo Patre et 

Domino nostro Jesu Christo fatemur. Neque enim 

creaturae dignus iniuriae est, qui emissus est, ut crearet, 

sicut propheta sanctus adstruxit dicens: 'Emitte Spiritum 

tuum et creabuntur' (Ps 103, 30). Deinde alius item posuit: 

'Spiritus divinus, qui fecit me' (cf. Job 33, 4). Non enim 

separandus est divinitate, qui in operatione ac 

peccatorum remissione conectitur. 

146 Illud sane miramur, quod quidam inter nostros 

dicantur, quia licet de Trinitate piam intellegentiam 

habere videantur, de sacramento tamen salutis nostrae... 

recta non sentiant. Adseruntur enim dicere Dominum ac 

Salvatorem nostrum ex Maria virgine imperfectum, id est 

sine sensu hominem suscepisse. Heu quanta erit 

Arianorum in tali sensu vicinitas! Illi inperfectam 

divinitatem in Dei Filio dicunt, isti inperfectam 

humanitatern in hominis Filio mentiuntur. Quod si utique 

inperfectus homo susceptus est, inperfectum Dei munus 

est, inperfecta nostra salus, quia non est totus homo 

salvatus. Et ubi erit dictum illud dictum Domini: 'Venit 

Filius hominis salvare quod perierat' (Mt 18, 11)? Totus, id 

est in anima et corpore, in sensu atque in tota 

71

substantiae suae natura. Si ergo totus in (his) homo 

perierat, necesse fuit, ut id quod perierat, salvaretur; si 

autem sine sensu salvatus est, iam contra evangelii fidem 

invenietur, non totum, quod perierat, esse salvatum, cum 

alio loco ipse Salvator dicat: Irascimini mihi, quia totum 

hominem salvum feci (cf: Jo 7, 23). Quid quod ipsius 

principalis delicti et totius perditionis summa in hominis 

sensu consistit. Primum enim (si) hominis sensus eligendi 

boni malique non perisset, non moreretur: quomodo ergo 

praesumeretur in finem salvari minime debuisse, quod 

ante omnes peccasse cognoscitur? Nos autem, qui 

integros et perfectos salvatos nos scimus, secundum 

catholicae Ecclesiae professionem perfectum Deum 

perfectum suscepisse hominem profitemur. 

147 Ut enim Nicaeni Concilii fidem inviolabilem per 

omnia retinentes sine simulatione verborum aut sensu 

corrupto coaeternae et unius essentiae Trinitatem 

credentes in nullo Spiritum Sanctum separamus, sed 

perfectum in omnibus, virtute, honore, maiestate, deitate, 

cum Patre conveneramur et Filio, ita etiam plenitudinem 

Dei Verbi, non prolativi, sed nati, neque in Patre 

remanentis, ut non sit, sed ex aeterno in aeternum 

subsistentis perfectum, id est integrum transgressorem 

adsumpsisse et salvasse confidimus. 

Saint Damase I, Ep. 'Per filium meum' ad Paulinum episc. 

Antiochenum, 375 

148 ... Confitendus (est) ipse Sapientia, Sermo Filius Dei 

humanum suscepisse corpus, animam, sensum, is est 

integrum Adam, et, ut expressius dicam, totum veterem 

nostrum sine peccato hominem. Sicuti enim confitens eum 

humanum corpus suscepisse, non statim ei et humanas 

vitiorum adiungimus passiones: ita et dicentes eum 

suscepisse et hominis animam et sensum, non statim 

dicimus et cogitationum eum humanarum subiacuisse 

peccato. Si qui autem dixerit, Verbum pro humano sensu 

72

in Domini carne versatum, hunc catholica Ecclesia 

anathematizat, necnon et eos, qui duos in Salvatore filios 

confitentur, id est alium ante incarnationem, et alium post 

assumptionem carnis ex Virgine, et non eundem Dei 

Filium et ante et postea confitentur. 

Saint Damase I, Ep. 'Oti te apostolike kathedra' ad 

episcopos 

Orientales, vers 378 

149 Scitote igitur, quia dudum Timotheum profanum, 

ineruditum Apollinaris haeretici discipulum, cum impio 

eius dogmate condemnavimus, nec ultra concedimus eius 

reliquias qualibet ratione de cetero praevalere. ... 

Christus enim Filius Dei Dominus noster humano generi 

per propriam passionem salutem plenissimam 

condonavit, ut totum hominem delictis obnoxium liberaret 

(O gar Christos ... tÙ genei tÙn anthrÙpÙn dia tou idiou 

pathous plerestaten apedÙke ten sÙterian, ina olon ton 

anthrÙpon tais amartiais enechomenon pases amartias 

eleutherÙse). Hunc si quis in deitate sive in humanitate 

minus aliquid dixerit habuisse (Touton ei tis etoi 

anthrÙpotetos e theotetos elatton eschekenai eipoi), 

plenus spiritu diaboli gehennae semet ipsum filium 

demonstravit. Cur itaque rursus a me quaeritis 

damnationem Timothei ? Qui et hic iudicio Apostolicae 

Sedis... cum Apollinari suo doctore damnatus est... 

Concile de Constantinople I (oecum. II; sous saint Damase 

I); 

mai - 30 juillet 381; Symbole de Constantinople 

150 86 Credo (Credimus) in unum Deum, Patrem 

omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium 

omnium et invisibilium. Et in unum Dominum Jesum 

Christum, Filium Dei unigenitum, et ( ! ) ex Patre natum 

ante omnia saecula Deum de Deo (- ! ), lumen de lumine, 

Deum verum de Deo vero, genitum, non factum, 

73

consubstantialem Patri: per quem omnia facta sunt; qui 

propter nos homines et propter nostram salutem 

descendit de caelis, et incarnatus est de Spiritu Sancto 

(et) ex Maria virgine et homo factus (inhumanatus) est, 

crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato, (et) passus et 

sepultus est, et resurrexit tertia die secundum Scripturas, 

et ascendit in caelum (caelos), (et) sedet ad dexteram 

Patris, et iterum venturus est cum gloria, iudicare vivos et 

mortuos: cuius regni non erit finis. Et in Spiritum Sanctum, 

Dominum et viviticantem qui ex Patre Filioque (-! ) 

procedit, qui cum Patre et Filio simul adoratur 

(coadoratur) et conglorificatur, qui locutus est per 

prophetas. Et (in) unam sanctam catholicam et 

apostolicam Ecclesiam. Confiteor (Confitemur) unum 

baptisma in remissionem peccatorum. Et exspecto 

(Exspectamus) resurrectionem mortuorum, et vitam 

venruri (futuri) saeculi. Amen. 

151 85 Fidem non esse violandam Patrum trecentorum 

decem et octo, qui apud Nicaeam Bithyniae convenerunt; 

sed manere eam firmam et stabilem, et 

anathematizandam omnem haeresim, et specialiter 

Eunomianorum vel Anomianorum, et Arianorum vel 

Eudoxianorum,et Macedonianorum vel Spiritui Sancto 

resistentium, eet Sabellianorum, et Marcellianorum, et 

Photinianorum, et Apollinariorum. 

152 58 (Post hoc Concilium, quod in urbe Roma 

congregatum est a catholicis episcopis, addiderunt de 

Spiritu Sancto ) Et quia postea is error inolevit, ut quidam 

ore sacrilego auderent dicere, Spiritum Sanctum factum 

esse per Filium: 

153 59 (1.) Anathematizamus eos, qui non tota libertate 

proclamant, eum cum Patre et Filio unius potestatis esse 

atque substantiae. 

74

154 60 (2.) Anathematizamus quoque eos, qui Sabellii 

sequuntur errorem, eundem dicentes (esse) Patrem quem 

et Filium. 

155 61 (3.) Anathematizamus Arium atque Eunomium, qui 

pari impietate, licet sermone dissimili, Filium et Spiritum 

Sanctum asserunt creaturas. 

156 62 (4.) Anathematizamus Macedonianos, qui de Arii 

stirpe venientes, non perfidiam mutaverunt, sed nomen. 

157 63 (5.) Anathematizamus Photinum, qui Ebionis 

haeresim instaurans, Dominum Jesum Christum tantum ex 

Maria confitetur. 

158 64 (6.) Anathematizamus eos, qui duos asserunt 

Filios, unum ante saecula, et alterum post assumptionem 

carnis ex Virgine. 

159 65 (7.) Anathematizamus eos, qui pro hominis anima 

rationabili et intelligibili dicunt Dei Verbum in humana 

carne versatum, cum ipse Filius et Verbum Dei non pro 

anima rationabili et intelligibili in suo corpore fuerit, sed 

nostram (id est rationabilem et intelligibilem) sine 

peccato animam susceperit atque salvaverit. 

160 66 (8.) Anathematizamus eos, qui Verbum Filium Dei 

extensionem 

aut collectionem et a Patre separatum, insubstantivum et 

finem habiturum esse contendunt. 

161 67 (9.) Eos quoque, qui de ecclesiis ad ecclesias 

migraverunt, tamdiu a communione nostra habemus 

alienos, quamdiu ad eas redierint civitates in quibus 

primum sunt constituti. Quodsi alius, alio transmigrante, 

in loco viventis est ordinatus, tamdiu vacet sacerdotii 

dignitate, qui suam deseruit civitatem, quamdiu successor 

eius quiescat in Domino. 

75

162 68 (10. ) Si quis non dixerit semper Patrem, semper 

Filium, semper Spiritum Sanctum esse: haereticus est. 

163 69 (11.) Si quis non dixerit Filium natum de Patre, id 

est de substantia divina ipsius haereticus est. 

164 70 (12.) Si quis non dixerit verum Deum Filium Dei, 

sicut verum Deum Patrem (eius, et) omnia posse (et) 

omnia nosse et Patri aequalem: haereticus est. 

165 71 (13.) Si quis dixerit, quod in carne constitutus cum 

esset in terra, in caelis cum Patre non erat: haereticus 

est. 

166 72 (14.) Si quis dixerit, quod in passione crucis 

dolorem sentiebat Deus, et non caro cum anima, quam 

induerat-forma servi, quam sibi acceperat (cf Phil 2,7), 

sicut ait Scriptura -Filius Dei Christus: non recte sentit. 

167 73 (15.) Si quis non dixerit, quod in carne sedet in 

dextera Patris, in qua venturus est judicare vivos et 

mortuos: haeteticus est. 

168 74 (16.) Si quis non dixerit, Spiritum Sanctum de Patre 

esse vere ac proprie, sicut Filium, de divina substantia et 

Deum verum: haereticus est. 

169 75 (17.) Si quis non dixerit, omnia posse Spiritum 

Sanctum et omnia nosse et ubique esse, sicut Filium et 

Patrem: haereticus est. 

170 76 (18.) Si quis dixerit Spiritum Sanctum facturam, aut 

per Filium factum: haereticus est. 

171 77 (19.) Si quis non dixerit, omnia per Filium et 

Spiritum (suum) Sanctum Patrem fecisse, id est visibilia et 

invisibilia: haereticus est. 

76

172 78 (20.) Si quis non dixerit, Patris et Filii et Spiritus 

Sancti unam divinitatem, potestatem, maiestatem, 

potentiam, unam gloriam, dominationem, unum regnum, 

atque unam voluntatem ac veritatem: haereticus est. 

173 79 (21.) Si quis tres personas non dixerit veras Patris 

et Filii et Spiritus Sancti, aequales, semper viventes, 

omnia continentes visibilia et invisibilia, omnia potentes, 

omnia iudicantes, omnia vivificantes, omnia facientes, 

omnia salvantes: haereticus est. 

174 80 (22.) Si quis non dixerit adorandum Sanctum 

Spiritum ab omni creatura sicut Filium et Patrem: 

haereticus est. 

175 81 (23.) Si quis de Patre et Filio bene senserit, de 

Spiritu autem non recte habuerit, haereticus est, quod 

omnes haeretici de Filio (Dei) et Spiritu (Sancto) male 

sentientes, in perfidia Judaeorum et paganorum 

inveniuntur. 

176 82 (24.) Quod si quis partiatur, (Christi) Patrem Deum 

dicens et Deum Filium eius et Deum Sanctum Spiritum, 

deos dicere et non propter unam dignitatem et 

potentiam, quam credimus et scimus Patris et Filii et 

Spiritus Sancti, ita dicit Deum; subtrahens autem Filium 

aut Spiritum Sanctum, ita solum aestimet Deum Patrem 

dici, aut ita credit unum Deum: haereticus est in omnibus, 

immo Judaeus, quod nomen deorum et angelis et sanctis 

omnibus a Deo est positum et donatum, de Patre autem et 

Filio et Spiritu Sancto propter unam et aequalem 

divinitatem non nomen deorum, sed Dei nobis ostenditur 

atque indicitur, ut credamus, quia in Patre et Filio et 

Spiritu Sancto solum baptizamur et non in archangelorum 

nominibus aut angelorum, quomodo haeretici, aut Judaei, 

aut etiam pagani dementes. 

77

177 82 Haec ergo est salus christianorum, ut credentes 

Trinitati, id est Patri et Fllio et Spiritui Sancto, (et) 

baptizati in ea, veram solam unam divinitatem et 

potentiam, maiestatem et substantiam eiusdem esse sine 

dubio credamus. 

Concile Romain, 382; 'Decretum Damasi' seu De 

explanatione 

Cfidei 

178 83 Prius agendum est de Spiritu septiformi, qui in 

Christo requiescit. Spiritus sapientiae: Christus Dei virtus 

et Dei sapientia (I Cor 1, 24). Spiritus intellectus: 

Intellectum dabo tibi, et instruam te in via, in qua 

ingredieris (Ps 31, 8). Spiritus consilii: Et vocabitur nomen 

eius magni consilii angelus (Is 9, 6: Septg). Spiritus 

virtutis: ut supra, Dei virtus et Dei sapientia (I Cor 1, 24). 

Spiritus scientiae Propter eminentia(m) Christi scientiae 

Iesu (Eph 3, 19; Phil 3, 8) apostoli. Spiritus veritatis: Ego 

via et vita et veritas (Jo 14, 6). Spiritus timoris (Dei): 

Initium sapientiae timor Domini (Ps 110, 10; Prv 9, 10). 

Multiformis autem nominum Christi dispensatio: Dominus, 

quia spiritus; Verbum, quia Deus; Filius, quia unigenitus 

ex Patre; ... propheta, quia futura revelavit; 'Spiritus enim 

Sanctus non est Patris tantummodo aut Filii tantummodo 

Spiritus, sed Patris et Filii Spiritus; scriptum est enim: Si 

quis dilexerit mundum, non est Spiritus Patris in illo (cf. I 

Io 2, 15; Rom 8,9); item scriptum est: Quisquis 'autem 

Spiritum Christi non habet, hic non est eius', (Rom 8, 9); 

nominato ita Patre et Filio intelligitur Spiritus' Sanctus, de 

quo ipse Filius in Evangelio dicit, quia Spiritus Sanctus a 

Patre procedit (Jo 15,26), et de meo accipiet et 

adnuntiabit vobis (Jo 16, 14). 

179 84 Nunc vero de Scripturis divinis agendum est, quid 

universalis catholica recipiat Ecclesia et (vel) quid vitare 

(vitari) debeat. Incipit ordo Veteris Testamenti. Genesis 

liber unus; Exodus lib. 1; Leviticus lib. 1; Numeri lib. 1; 

78

Deuteronomium lib. 1; Jesu Nave lib. 1; Judicum lib. 1; 

Ruth lib. 1; Regum libri 4; Paralypomenon 

(Paralipomenon) libri 2; Psalmi CL (Psalterium) lib. 1; 

Salamonis (Salomonis) libri 3: Proverbia lib. 1, 

Ecclesiastes lib. 1, Cantica Canticorum l.1; Item Sapientia 

lib. 1, Ecclesiasticus lib. 1. Item o r d o P r o p h e t a r u m 

. Esaiae liber unus; Hieremiae lib.1 cum Cinoth id est 

Lamentationibus suis; Ezechiel(is) lib. 1; Danihel(is) lib. 1; 

Oseae lib. 1; Amos lib. 1; Micheae lib. 1; Johel lib. 1; 

Abdiae lib. 1; Jonae lib. 1; Naum lib. 1; Ambacum 

(Abbacuc) lib. 1; Sophoniae lib. 1; Aggei lib. 1; Zachariae 

lib. 1; Malacihel (Malachiae) lib. 1. Item o r d o s t o r i a r 

u m . Job liber unus; Tobiae lib. 1; Esdrae (Hesdrae) libri 

2; Hester lib. 1; Judit lib. 1 (-!); Machabeorum libri 2. 

180 84 Item ordo Scripturarum Novi et aeterni (-!) 

Testamenti, quem sancta et catholica (Romana) suscipit 

(et veneratur) Ecclesia. Evangeliorum (libri 4:) secundum 

Matheum liber unus, sec. Marcum lib. 1, sec. Lucam lib. 1, 

sec. Iohannem lib. 1. (Item Actuum apostolorum liber 

unus.) Epistulae Pauli (apostoli) numero 14: ad Romanos 

(ep.) una, ad Corinthios (ep.) duas, ad Ephesios 1, ad 

Thessalonicenses 2, ad Galatas 1, ad Philippenses 1, ad 

Colosenses 1, ad Timotheum 2, ad Titum 1, ad Filimonem 

(Philemonem) 1, ad Hebreos 1. Item Apocalypsis Iohannis 

liber 1. Et Actus apostolorum liber 1 (-! Vd. supra). 

Item epistulae canonicae (can. ep.) numero 7: Petri 

apostoli epistulae 2, Jacobi apostoli ep. 1, Johannis 

apostoli ep. 1, alterius (Cf note dans DS) Johannis 

presbyteri ep. 2, Judae zelotis apostoli ep. 1. Explicit 

canon Novi Testamenti. 

Saint Sirice, Ep. 'Directa ad decessorem' ad Himerium 

episc. 

Tarracon.; 10 février 385 

181 87 (Prooem. 1) ... Consultationi tuae responsum 

competens non negamus, quia officii Nostri 

79

consideratione non est Nobis dissimulare, non est tacere 

libertas, quibus maior cunctis christianae religionis zelus 

incumbit. Portamus onera omnium qui gravantur; quin 

immo haec portat in Nobis beatus Apostolus Petrus, qui 

Nos in omnibus, ut confidimus, administrationis suae 

protegit et tuetur heredes. ... 

182 (c. 15 20) Nunc fraternitatis tuae animum ad 

servandos canones et tenenda decretalia constituta 

magis ac magis incitamus, ut haec quae ad tua 

rescripsimus consulta, in omnium coepiscoporum 

nostrorum perferri facias notionem, et non solum eorum 

qui in tua sunt dioecesi constituti, sed etiam ad universos 

Carthaginenses ac Baeticos, Lusitanos atque Gallicios, vel 

eos qui vicinos tibi collimitant hinc inde provinciis, haec 

quae a Nobis sunt salubri ordinatione disposita, sub 

litterarum tuarum prosecutione mittantur. Et quamquam 

statuta Sedis Apostolicae vel canonum venerabilia 

definita nulli sacerdotum Domini ignorare sit liberum: 

utilius tamen et, pro antiquitate sacerdotii tui dilectioni 

tuae esse admodum poterit gloriosum, si ea, quae ad te 

speciali nomine generaliter scripta sunt, per unanimitatis 

tuae sollicitudinem, in universorum fratrum nostrorum 

notitiam perferantur: quatenus et quae a Nobis non 

inconsulte, sed provide sub nimia cautela et 

deliberatione sunt salubriter constituta, intemerata 

permaneant et omnibus in posterum excusationibus 

aditus, qui iam nulli apud Nos patere poterit, obstruatur. 

183 88 (c. 1 2) (Significasti) ... baptizatos ab impiis 

Arianis plurimos ad fidem catholicam festinare et 

quosdam de fratribus nostris eosdem denuo baptizare 

velle: quod non licet, cum hoc fieri et Apostolus vetet (cf. 

Eph 4, 5; Hebr 6, 4s?) et canones contradicant et post 

cassatum Ariminense Concilium missa ad provincias a 

ven. mem. praedecessore meo L i b e r i o generalia 

decreta prohibeant. Quos nos cum Novatianis aliisque 

haereticis, sicut est in synodo constitutum, per 

80

invocationem solam septiformis Spiritus episcopalis 

manus impositione catholicorum conventui sociamus, 

quod etiam totus Oriens Occidensque custodit; a quo 

tramite vos quoque posthac minime convenit deviare, si 

non vultis a nostro collegio synodali sententia separari. 

88a (4, 5) De conjugali autem velatione requisivisti, si 

desponsatam alii puellam alter in matrimonium possit 

accipere. Hoc ne fait, modis omnibus prohibemus : quia 

illa benedictio, quam nupturae sacerdos imponit, apud 

fideles cuiusdam sacrilegii instar est, si ulla 

transgressione violetur. 

184 (c. 2 3) Sicut sacram ergo paschalem reverentiam in 

nullo dicimus esse minuendam, ita infantibus qui necdum 

loqui poterunt per aetatem vel his, quibus in qualibet 

necessitate opus fuerit sacri unda baptismatis, omni 

volumus celeritate succurri, ne ad nostrarum perniciem 

tendat animarum, si negato desiderantibus fonte salutari 

exiens unusquisque de saeculo et regnum perdat et 

vitam. Quicumque etiam discrimen naufragii, hostilitatis 

incursum, obsidionis ambiguum vel cuiuslibet corporalis 

aegritudinis desperationem inciderint, et sibi unico 

credulitatis auxilio poposcerint subveniri, eodem quo 

poscunt momento temporis expetitae regenerationis 

praemia consequantur. Hactenus erratum in hac parte 

sufficiat; nunc praefatam regulam omnes teneant 

sacerdotes, qui nolunt ab apostolicae petrae, super quam 

Christus universalem construxit Ecclesiam soliditate 

divelli. 

185 (7, 8sqq) Veniamus nunc ad sacratissimos ordines 

clericorum, quos in venerandae religionis iniuriam ita per 

vestras provincias calcatos atque confusos . . . reperimus, 

ut Ieremiae nobis voce dicendum sit: 'Quis dabit capiti 

meo aquam, aut oculis meis fontem lacrimarum ? et flebo 

populum hunc die ac nocte' (Ier 9, 1). ... Plurimos enim 

sacerdotes Christi atque levitas, post longa 

81

consecrationis suae tempora, tam de coniugiis propriis 

quam etiam de turpi coitu sobolem didicimus procreasse 

et crimen suum hac praescriptione defendere, quia in 

Veteri Testamento sacerdotibus ac ministris generandi 

facultas legitur attributa. Dicat mihi nunc, quisquis ille est 

sectator libidinum: ... Cur (Dominus) eos, quibus 

cornmittebantur sancta sanctorum, praemonet dicens: 

Sancti estote, quia et ego sanctus sum Dominus Deus 

vester (Lv 20, 7; 1 Petr 1, 16) ? Cur etiam procul a suis 

domibus, anno vicis suae, in templo habitare iussi sunt 

sacerdotes? Hac videlicet ratione, ne vel cum uxoribus 

possent carnale exercere commercium, ut conscientiae 

integritate fulgentes, acceptabile Deo munus offerent. ( 

10) Unde et Dominus Jesus, cum nos suo illustrasset 

adventu, in Evangelio protestatur, quia Legem venerit 

implere, non solvere (Mt 5, 17). Et ideo Ecclesiae, cuius 

sponsus est, formam castitatis voluit splendore radiare, ut 

in die iudicii, cum rursus advenerit, 'sine macula et ruga' 

(Eph 5, 27) eam possit ... reperire. Quarum sanctionum 

omnes sacerdotes atque levitae insolubili lege 

constringimur, ut a die ordinationis nostrae sobrietati ac 

pudicitiae et corda nostra mancipemus et corpora, 

dummodo per omnia Deo nostro in his, quae quotidie 

offerimus, sacrificiis placeamus. 'Qui autem in carne sunt, 

dicente electionis vase, Deo placere non possunt' (Rom 8, 

8).... Ii vero, qui illiciti privilegii excusatione nituntur, ut 

sibi asserant veteri hoc lege concessum, noverint se ab 

omni ecclesiastico honore, quo indigne usi sunt, 

Apostolicae Sedis auctoritate deiectos nec unquam posse 

veneranda attrectare mysteria, quibus se ipsi, dum 

obscoenis cupiditatibus inhiant, privaverunt. Et quia 

exempla praesentia cavere nos praemonent in futurum: 

quilibet episcopus, presbyter atque diaconus, quod non 

optamus deinceps, fuerit talis inventus, iam nunc sibi 

omnem per nos indulgentiae aditum intelligat obseratum: 

quia ferro necesse est excidantur vulnera, quae 

fomentorum non senserint medicinam. 

82

90 (13) Monachos quoque, quos tamen morum gravitas et 

vitae ac fidei institutio sancta commendat, clericorum 

officiis aggregari et optamus et volumus ... (cf n.l580). 

(3) Sane non possumus negare de Mariae filiis iure 

reprehensum, meritoque vestram sanctitatem 

abhorruisse, quod ex eodem utero virginali, ex quo 

secundum carnem Christus natus est, alius partus effusus 

sit. Neque enim elegisset Dominus Iesus nasci per 

virginem, si eam iudicasset tam incontinentem fore, ut 

illud genitale Dominici corporis, illam aulam regis aeterni 

concubitus humani semine coinquinaret. Qui enim hoc 

adstruit, nihil aliud nisi perfidiam Iudaicam adstruit, qui 

dicunt eum non potuisse nasci ex virgine. Nam si hanc 

accipiant a sacerdotibus auctoritatem, ut videatur Maria 

partus fudisse plurimos, maiore studio veritatem fidei 

expugnare contendunt. 

Concile de Carthage III, 28 août 397 

186 92 (Placuit,) ... ut praeter scripturas canonicas nihil in 

ecclesia legatur sub nomine divinarum Scripturarum. Sunt 

autem canonicae scripturae: Genesis, Exodus, Leviticus, 

Numeri, Deuteronomium, Iesu(s) Nave, Iudicum, Ruth, 

Regnorum libri quatuor, Paralipomenon libri duo, Job, 

Psalterium Davidicum, Salomonis libri quinque, duodecim 

libri Prophetarum, Esaias, Ieremias, Daniel, Ezechiel, 

Tobias, Iudith, Hester, Hesdrae libri duo, Machabaeorum 

libri duo. Novi autem Testamenti: Evangeliorum libri 

quatuor, Actus Apostolorum liber unus, Pauli Apostoli 

epistolae tredecim, eiusdem ad Hebraeos una, Petri 

duae, Ioannis tres (comp. DS 180), Iacobi una, Iudae una, 

Apocalypsis Joannis. 

(Additur in quodam cod.:) ... ut de confirmando isto 

canone transmarina Ecelesia consulatur. 

Concile de Tolede I, sept. 400 (405)? 

83

187 Can. 20. (1) Quamvis paene ubique custodiatur, ut 

absque episcopo chrisma nemo conficiat, tamen quia in 

aliquibus locis vel provinciis presbyteri dicuntur chrisma 

conficere, placuit, ex hac die nullum alium nisi episcopum 

chrisma conficere et per dioeceses destinare, ita ut de 

singulis ecclesiis ad episcopum ante diem Paschae 

diaconi destinentur aut subdiaconi, ut confectum chrisma 

ab episcopo destinatum ad diem Paschae possit 

occurrere. (2) Episcopum sane certum est omni tempore 

licere chrisma conficere, sine conscientia autem episcopi 

nihil penitus faciendum; statutum vero est diaconum non 

chrismare, sed presbyterum absente episcopo, praesente 

vero, si ab ipso fuerit praeceptum. 

188 19 Credimus in unum verum Deum, Patrem et Filium 

et Spiritum Sanctum, visibilium et invisibilium factorem, 

per quem creata sunt omnia in caelo et in terra. Hunc 

unum Deum et hanc unam esse divini nominis (divinae 

substantiae) Trinitatem. Patrem (autem) non esse ipsum 

Filium, sed habere Filium qui Pater non sit. Filium non 

esse Patrem, sed Filium Dei (de Patris) esse natura. 

Spiritum quoque Paracletum (Paraclituml esse, qui nec 

Pater sit ipse, nec Filius, sed a Patre (Filioque) procedat 

(procedens). Est ergo ingenitus Pater, genitus Filius, non 

genitus Paracletus, sed a Patre (Filioque) procedens. 

Pater est, cuius vox haec est audita de caelis: Hic est 

Filius meus dilectus, in quo bene complacui; hunc (ipsum) 

audite (Mt 17, 5; 2Petr 1,17; cf. Mt 3,17). Filius est, qui ait: 

Ego a Patre exivi, et a Deo veni in hunc mundum (cf. Io l 

6,28). paracletus ipse (Paraclitus Spiritus) est, de quo 

Filius ait: Nisi abiero (ego) ad Patrem, Paracletus non 

veniet ad vos (Jo 16, 7). Hanc Trinitatem personis 

distinctam, substantiam unam (unitam), virtutem 

potestatem, maiestatem (virtute et potestate et 

maiestate) indivisibilem indifferentem; praeter illam 

(hanc) nullam (credimus) divinam esse naturam, vel 

angeli vel spiritus vel virtutis alicuius, quae Deus esse 

credatur. 

84

189 20 Hunc igitur (ergo) Filium Dei, Deum, natum a Patre 

ante omne omnino principium, sanctificasse in utero 

beatae Mariae virginis (uterum Mariae vg.), atque ex ea 

verum hominem, sine viri (virili) generatum semine 

suscepisse; (duabus dumtaxta naturis, id est deitatis et 

carnis, in unam convenientibus omnino personam) id est 

Dominum (nostrum) Jesum Christum. Non (Nec) 

imaginarium corpus aut forma sola compositum 

(phantasmatis alicuius in eo fuisse), sed solidum (atque 

verum): Atque hunc et esuriisse et sitiisse et doluisse et 

flevisse et omnia corporis exitia sensisse (omnes corporis 

injurias pertulisse). Postremo (a Judaeis) crucifixum, 

mortuum (-!) et sepultum, (et) tertia die resurrexisse; 

conversatum postmodum cum discipulis (suis), 

quadragesima (post resurrectionem) die ad caelos 

(caelum) ascendisse. Hunc filium hominis etiam 'Dei 

Filium' appellari (dici); Filium autem Dei 'Deum', 'filium 

hominis' non vocari (Filium autem Dei Deum hominis filium 

appellari ). 

190 20 Resurrectionem vero (futuram) humanae credimus 

carnis (carni). Animam autem hominis non divinam esse 

substantiam aut Dei partem, sed creaturam (dicimus) 

divina voluntate non prolapsam (?) (creatam). 

Concile de Tolede I, 'Symbolum Toletanum I', 400 

191 21 1. Si quis ergo (autem) dixerit atque (aut) 

crediderit, a Deo omnipotente mundum hunc factum non 

fuisse atque eius omnia instrumenta, anathema sit. 

192 22 2. Si quis dixerit atque (vel) crediderit, Deum 

Patrem eundem Filium esse (esse Filium) vel Paracletum, 

an. s. 

193 23 3. Si quis . . . crediderit, Deum (Dei) Filium eundem 

esse Patrem vel Paracletum, an. s. 

85

194 24 4. Si quis . . . crediderit, Paracletum Spiritum (-!) 

vel Patrem esse vel Filium, an. s. 

195 25 5. Si quis . . . crediderit, hominem Iesum Christum 

a Filio Dei assumptum non fuisse (carnem tantum sine 

anima a Filio Dei fuisse susceptam), an. s. 

196 26 6. Si quis .. . crediderit, Filium Dei Deum passum 

(Christum innascibilem esse), an. s. 

197 27 7. Si quis . . . crediderit, hominem Iesum Christum 

hominem impassibilem fuisse (deitatem Christi 

convertibilem fuisse vel passibilem), an. s. 

198 28 8. Si quis . . . crediderit, alterum Deum esse 

priscae Legis, alterum Evangeliorum, an. s. 

199 29 9. Si quis . . . crediderit, ab altero Deo mundum 

fuisse factum quam (factum fuisse et non ) ab eo, de quo 

scriptum est: In principio fecit Deus caelum et terram (cf. 

Gn 1,1), an. s. 

200 30 10. Si quis ... crediderit, corpora humana non 

resurrectura (resurgere) post mortem, an. s. 

201 31 11. Si quis ... crediderit, animam humanam Dei 

portionem vel Dei esse substantiam, an. s. 

202 32 12. Si quis aliquas scripturas, praeter quas 

catholica Ecclesia recepit, vel in auctoritate habendas 

esse crediderit vel fuerit veneratus (Si quis... crediderit, 

alias scripturas, praeter quas Ecclesia catholica recipit, in 

auctoritate habendas vel esse venerandas), an. s. 

203 33 (13. Si quis . ...crediderit, deitatis et carnis unam in 

Christo esse naturam, an. s.) 

86

204 34 (14. Si quis ..... crediderit, esse aliquid, quod se 

extra divinam Trinitatem possit extendere, an. s.) 

205 35 (15. Si quis astrologiae vel mathesiae (sic!) 

aestimat esse credendum, an. s.) (cf. DS 460) 

206 36 (16. Si quis ... crediderit, coniugia hominum, quae 

secundum legem divinam licita habentur, exsecrabilia 

esse, an. s.) 

207 37 (17. Si quis ... crediderit, carnes avium seu 

pecudum, quae ad escam datae sunt, non tantum pro 

castigatione corporum abstinendas, sed exsecrandas 

esse, an. s.) 

208 38 ( 18. Si quis in his erroribus Priscilliani sectam 

sequitur vel profitetur, ut aliud in salutari baptismi contra 

sedem sancti Petri faciat, an. s.) 

Saint Anastase I, Ep. 'Dat mihi' ad Venerium episc. 

Mediolan., 

vers 401 

209 93 Dat mihi plurimum laetitiae illud Christi amore 

factum, quo divinitatis studio et alacritate succensa, 

integram fidem Apostolis traditam locatamque a 

maioribus toto orbe victrix retinebat Italia, hoc quippe 

sub tempore, quo divae memoriae Constantius orbem 

victor obtinuit, nec potuit sordes suas immittere aliqua 

subreptione haeretica factio Ariana, Deo nostro, ut 

credimus, providente, ne illa sancta fides et impolluta in 

aliquo vitio blasphemiae maledicorum hominum 

contaminaretur, haec scilicet, quae a sanctis viris et in 

requie sanctorum iam collocatis episcopis tractata fuerat 

vel definita in Synodi conventu Nicaenae. Pro qua exilium 

libenter tulerunt, qui sancti tunc episcopi sunt probati, 

hoc est Dionysius inde Dei servus, divina instructione 

compositus, vel eius secuti exemplum sanctae 

87

ecordationis, Ecclesiae Romanae Liberius episcopus, 

Eusebius quoque a Vercellis, Hilarius de Gallis, ut de 

plerisque taceam, quorum potuerit arbitrio residere cruci 

potius affigi, quam Deum Christum, quod Ariana cogebat 

haeresis, blasphemarent, aut Filium Dei Deum Christum 

dicerent creaturam Domini. Sequitur reprobatio librorum 

Origenis Alexandrini a Rufino latine conversorum: cf DS 

353 



Saint Innocent I, Ep. 'Etsi tibi' ad Victricium episc. 

Rotomag. (Rouen), 15 février 404 

211 94 (c. 8 11) (Expedit custodire)... ut venientes a 

Novatianis vel Montensibus per manus tantum 

impositionem suscipiantur, quia quamvis ab haereticis, 

tamen in Christi nomine sunt baptizati. 

Saint Innocent I, Ep. 'Consulenti tibi' ad Exsuperium episc. 

Tolosanum (Toulouse); 20. Febr. 405 

212 95 (c. 2) ....Quaesitum est, quid de his observari 

oporteat, qui post baptismum omni tempore 

incontinentiae voluptatibus dediti, in extremo fine vitae 

suae paenitentiam simul et reconciliationem communionis 

exposcunt. De his observatio prior durior, posterior 

interveniente misericordia inclinatior (est). Nam 

consuetudo prior tenuit ut concederetur (eis) paenitentia, 

sed communio negaretur. Nam cum illis temporibus 

crebrae persecutiones essent, ne communionis concessa 

facilitas homines de reconciliatione securos non 

revocaret a lapsu, merito negata communio est, concessa 

paenitentia, ne totum penitus negaretur: et duriorem 

remissionem fecit temporis ratio. Sed postquam Dominus 

noster pacem Ecclesiis suis reddidit, iam terrore depulso 

communionem dari abeuntibus placuit, et propter Domini 

88

misericordiam quasi viaticum profecturis, et ne Novatiani 

haeretici negantis veniam asperitatem et duritiam sequi 

videamur. Tribuitur ergo cum paenitentia extrema 

communio: ut homines huiusmodi vel in supremis (al.: 

extremis) suis, permittente Salvatore nostro, a perpetuo 

exitio vindicentur (cf. DS 2638). 

213 96 (c. 7) Qui vero libri recipiantur in canone, brevis 

adnexus ostendit. Haec sunt, quae desiderata moneri 

voce voluisti: Moysen libri V, id est Genesis Exodi Levitici 

Numeri Deuteronomii, et Hiesu Nave I, Iudicum I, 

Regnorum libri IV, simul et Ruth, Prophetarum libri XVI, 

Solomonis libri V, Psalterium. Item historiarum: Iob liber 1, 

Tobiae I, Hester I, Iudith I, Machabeorum II, Hesdrae II, 

Paralypomenon II. Item Novi Testamenti Evangeliorum IV, 

Apostoli Pauli epistulae XIII (XIV), epistulae Iohannis III, 

epistulae Petri II, (epistula Iudae I,) epistula Iacobi I, 

Actus Apostolorum, Apocalypsis Iohannis. Cetera autem, 

quae vel sub nomine Mathiae sive Iacobi minoris, vel sub 

nomine Petri et Iohannis, quae a quodam Leucio scripta 

sunt, (vel sub nomine Andreae, quae a Xenocaride et 

Leonida philosophis,) vel sub nomine Thomae, et si qua 

sunt alia, non solum repudianda, verum etiam noveris 

esse damnanda. 

Saint Innocent I, Ep. 'Magna me gratulatio' ad Rufum et 

alios 

episcopos Macedoniae, 13. Dec. 414 

214 97 (Explicatur, cur secundum can. 8 et 19 Nicaenum 

DS 127s baptizandi quidem sint Paulianistae ad 

Ecclesiam venientes, non vero Novatiani:) (c. 5 10) Quod 

idcirco distinctum esse ipsis duabus haeresibus, ratio 

manifesta declarat, quia Paulianistae in nomine Patris et 

Filii et Spiritus Sancti minime baptizant, et Novatiani 

iisdem nominibus tremendis venerandisque baptizant, 

nec apud istos de unitate potestatis divinae, hoc est 

89

Patris et Filii et Spiritus Sancti, quaestio aliquando 

commota est. 

Saint Innocent I, Ep. 'Si instituta ecclesiastica' ad 

Decentium 

episc. Eugubinum (Gubbio), 19. Mart. 416 

215 98 (c. 3 6) De consignandis vero infantibus 

manifestum est, non ab alio quam ab episcopo fieri licere. 

Nam presbyteri, licet secundi sint sacerdotes, pontificatus 

tamen apicem non habent. Hoc autem pontificium solis 

deberi episcopis, ut vel consignent, vel Paracletum 

Spiritum tradant, non solum consuetudo ecclesiastica 

demonstrat, verum et illa lectio Actuum Apostolorum, 

quae asserit Petrum et Ioannem esse directos, qui iam 

baptizatis traderent Spiritum Sanctum (cf. Act 8, 14-17). 

Nam presbyteris, sive extra episcopum, sive praesente 

episcopo cum baptizant, chrismate baptizatos ungere 

licet, sed quod ab episcopo fuerit consecratum; non 

tamen frontem ex eodem oleo signare, quod solis debetur 

episcopis, cum tradunt Spiritum Paracletum. Verba vero 

dicere non possum, ne magis prodere videar, quam ad 

consultationem respondere. 

216 99 (c. 8 11) Sane quoniam de hoc sicut de ceteris 

consulere voluit dilectio tua, adiecit etiam filius meus 

Caelestinus diaconus in epistola sua, esse a tua 

dilectione positum illud, quod in beati Apostoli Jacobi 

epistola conscriptum est: 'Si infirmus aliquis in vobis est, 

vocet presbyteros, et orent super eum, ungentes eum oleo 

in nomine Domini: et oratio fidei salvabit laborantem, et 

suscitabit illum Dominus, et si peccatum fecit, remittet ei' 

(Iac 5, 14 s). Quod non est dubium de fidelibus 

aegrotantibus accipi vel intelligi debere, qui sancto oleo 

chrismatis perungi possunt, quod ab episcopo confectum, 

non solum sacerdotibus, sed et omnibus uti Christianis 

licet in sua aut in suorum necessitate ungendum. Ceterum 

illud superfluum esse videmus adiectum, ut de episcopo 

90

ambigatur quod presbyteris licere non dubium est. Nam 

idcirco presbyteris dictum est, quia episcopi 

occupationibus alii impediti ad omnes languidos ire non 

possunt. Ceterum si episcopus aut potest aut dignum 

ducit aliquem a se visitandum, et benedicere et tangere 

chrismate sine cunctatione potest, cuius est chrisma 

conficere. Nam paenitentibus istud infundi non potest, 

quia genus est sacramenti. Nam quibus reliqua 

sacramenta negantur, quomodo unum genus putatur 

posse concedi ? 

Saint Innocent I, Ep. 'In requirendis' ad episcopos Conc. 

Carthag., 27 Jan. 417 

217 100 (c. 1) In requirendis divinis (Dei) rebus ... 

antiquae traditionis exempla servantes ... nostrae 

religionis vigorem non minus nunc in consulendo quam 

antea, cum pronuntiaretis, vera ratione firmatis 

(firmastis), qui ad Nostrum referendum adprobastis esse 

iudicium, scientes, quid Apostolicae Sedi, cum omnes hoc 

loco positi ipsum sequi desideremus Apostolum, 

debeatur, a quo ipse episcopatus et tota auctoritas 

nominis huius emersit. Quem sequentes tam mala iam 

damnare novimus quam probare laudanda, vel(ut) id 

vero, quod Patrum instituta sacerdotali custodientes 

officio non censetis esse calcanda quod illi non humana 

sed divina decrevere sententia, ut quicquid quamvis de 

disiunctis remotisque provinciis ageretur, non prius 

ducerent finiendum, nisi ad huius Sedis notitiam 

perveniret, ut tota huius auctoritate, iusta quae fuerit 

pronuntiatio, firmaretur, indeque sumerent ceterae 

Ecclesiae, velut de natali suo fonte aquae cunctae 

procederent et per diversas totius mundi regiones puri 

(latices) capitis incorruptae manarent, quid praecipere, 

quos abluere, quos velut in caeno inemundabili 

sordidatos mundis digna corporibus unda vitaret. 

91

Saint Innocent I, Ep. 'Inter ceteras Ecclesiae Romanae' ad 

Silvanum et ceteros Synodi Milevitanae Patres, 27. Ian. 

417 

218 (c. 2) Diligenter ergo et congrue apostolici consulitis 

honoris, arcani honoris, inquam, illius, quem 'praeter illa, 

quae sunt extrinsecus, sollicitudo' manet 'omnium 

Ecclesiarum' (2 Cor 11, 28) super anxiis rebus quae sit 

tenenda sententia, antiquae scilicet regulae formam 

secuti, quam toto semper ab orbe mecum nostis 

servatam. ... Quid id etiam actione firmastis nisi scientes, 

quod per omnes provincias de apostolico fonte petentibus 

responsa semper emanent? Praesertim quotiens fidei 

ratio ventilatur, arbitror omnes fratres et coepiscopos 

nostros nonnisi ad Petrum, id est sui nominis et honoris 

auctorem referre debere, velut nunc rettulit vestra 

dilectio, quod per totum mundum possit Ecclesiis omnibus 

in commune prodesse. Fiant enim necesse est cautiores, 

cum inventores malorum ad duplicis relationem synodi 

sententiae nostrae statutis viderint ab ecclesiastica 

communione seiunctos. 

219 (c. 5) ... parvulos aeternae vitae praemiis etiam sine 

baptismatis gratia posse donari, perfatuum est. Nisi enim 

manducaverint carnem Filii hominis et biberint sanguinem 

eius, non habebunt vitam in semet ipsis (cf Jo 6, 53s). Qui 

autem hanc eis sine regeneratione defendunt, videntur 

mihi ipsum baptismum velle cassare, cum praedicant nos 

habere, quod in eos credunt non sibi baptismate 

conferendum (al.: quod in eos creditur non nisi 

baptismate conferendum). Si ergo nihil volunt 

officere, non renasci fateantur necesse est nec 

regenerationis sacra fluenta prodesse. Verum, ut 

superfluorum hominum prava doctrina celeri veritatis 

possit ratione discingi, proclamat hoc Dominus in 

Evangelio dicens: Sinite infantes et nolite eos prohibere 

(venire) ad me (: talium est enim regnum caelorum) (cf. 

Mt 19, 14; Mc 10, 14; Lc 18, 16). 

92

Saint Zosime, Ep. 'Quamvis Patrum' ad Concilium Carthag. 

21 mars 418 

221 109 (n 1) Quamvis Patrum traditio Apostolicae Sedi 

auctoritatem tantam tnbuerit, ut de eius iudicio 

disceptare nullus auderet, idque per canones semper 

regulasque servaverit et currens adhuc suis legibus 

ecclesiastica disciplina Petri nomini, a quo ipsa quoque 

descendit, reverentiam quam debet exsolvat: ... 

(3) cum ergo tantae auctoritatis et Petrus caput sit et 

sequentia omnium maiorum statuta firmaverint, ut iam 

humanis divinisque legibus disciplinisque omnibus 

finiretur Romanam Ecclesiam, cuius locum regeret (al.: 

firmetur Romana Ecclesia, cuius locum Nos regere), ipsius 

quoque potestatem nominis obtinere...: 

(4) tamen, cum Nobis tantum esset auctoritatis, ut nullus 

de Nostra possit retractare sententia, nihil egimus, quod 

non ad vestram notitiam Nostris ultro litteris referremus, 

dantes hoc fraternitati et in commune consulentes, non 

quia quid deberet fieri nesciremus aut faceremus aliquid, 

quod contra utilitatem Ecclesiae veniens displiceret, sed 

pariter vobiscum voluimus habere tractatum de illo 

(Caelestio accusato). 

Concile de Carthage (XV, ou XVI), commencé le 1 mai 418 

222 101 Can. 1. Placuit omnibus episcopis ... in sancta 

Synodo Carthaginensis Ecclesiae constitutis: ut 

quicumque dixerit, Adam primum hominem mortalem 

factum ita, ut, sive peccaret sive non peccaret, moreretur 

in corpore, hoc est de corpore exiret non peccati merito, 

sed necessitate naturae, anathema sit. 

223 102 Can. 2. Item placuit, ut quicumque parvulos 

recentes ab uteris matrum baptizandos negat aut dicit in 

remissionem quidem peccatorum eos baptizari, sed nihil 

ex Adam trahere originalis peccati, quod lavacro 

regenerationis expietur, unde sit consequens, ut in eis 

93

forma baptismatis 'in remissionem peccatorum' non vera, 

sed falsa intellegatur an. s. Quoniam non aliter 

intellegendum est quod ait Apostolus: 'Per unum hominem 

peccatum intravit in mundum (et per peccatum mors), et 

ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes 

peccaverunt' (cf. Rom 5, 12), nisi quemadmodum Ecclesia 

catholica ubique diffusa semper intellexit. Propter hanc 

enim regulam fidei etiam parvuli, qui nihil peccatorum in 

se ipsis adhuc committere potuerunt, ideo in peccatorum 

remissionem veraciter baptizantur, ut in eis 

regeneratione mundetur, quod generatione traxerunt. 

224 1024 Can. 3'. Item placuit, ut si quis dicit, ideo dixisse 

Dominum: 'In domo Patris mei mansiones multae sunt' (Jo 

14,2), ut intelligatur, quia in regno caelorum erit aliquis 

medius aut ullus alicubi locus, ubi beati vivant parvuli qui 

sine baptismo ex hac vita migrarunt, sine quo in regnum 

caelorum, quod est vita aeterna, intrare non possunt, an. 

s. Nam cum Dominus dicat: Nisi quis renatus fuerit ex 

aqua et Spiritu Sancto, non intrabit in regnum caelorum 

(Jo 3,5), quis catholicus dubitet participem fore diaboli 

eum, qui coheres esse non meruit Christi ? Qui enim 

dextra caret, sinistram procul dubio partem incurret. 

225 103 Can.3. item placuit ut quicumque dixerit, gratiam 

Dei, qua justificatur homo per Jesum Christum Dominum 

nostrum, ad solam remissionem peccatorum valere, quae 

jam commissa sunt, nonetiam ad adjutorium, ut non 

committantur, an.s. 

226 104 Can.4. Item, quisquis dixerit, eandem gratiam Dei 

per Jesum Christum Dominum nostrum propter hoc tantum 

nos adjuvare ad non peccandum, quia per ipsam nobis 

revelatur et aperitur intelligentia mandatirum, ut 

sciamus, quid appetere, quid vitare debeamus, non 

autem per illam nobis praestari, ut quod faciendum 

cognoverimus, etaim facere diligamus atque valeamus, 

an. s. Cum enim dicat Apostolus: "Scientia inflat, caritas 

94

vero aedificat" (Cor1 8.1), valde impium est, ut credams, 

ad eam quae inflat nos habere gratiam Christi, et ad 

eam, quae aedificat, non habere, cum sit utrumque 

donum Dei, et scire, quid facere debeamus, et diligere, ut 

faciamus, ut aedificante caritate scientia nos non possit 

inflare. Sicut autem de Deo scriptum est: "Qui docet 

homines scientiam" (Ps 93.10) ita etiam sciptum est: 

"Caritas ex Deo est" (Jo1 4.7). 

227 105 Can. 5. Item placuit, ut quicumque dixerit, ideo 

nobis gratiam iustificationis dari, ut, quod facere per 

liberum iubemur arbitrium, facilius possimus implere per 

gratiam, tamquam et si gratia non daretur, non quidem 

facile, sed tamen possimus etiam sine illa implere divina 

mandata, an. s. De fructibus enim mandatorum Dominus 

loquebatur, ubi non ait: sine me difficilius potestis facere, 

sed ait: 'Sine me nihil potestis facere' (Io 15, 5). 

228 106 Can. 6. Item placuit, quod ait S. Joannes 

Apostolus: Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos 

ipsos seducimus, et veritas in nobis non est (I Io 1,8): 

quisquis sic accipiendum putaverit, ut dicat propter 

humilitatem oportere dici, nos habere peccatum, non quia 

vere ita est, an. s. Sequitur enim Apostolus et adiungit: Si 

autem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis est et 

iustus, qui remittat nobis peccata et mundet nos ab omni 

iniquitate (1 Io 1, 9). Ubi satis apparet, hoc non tantum 

humiliter, sed etiam veraciter dici. Poterat enim 

Apostolus dicere: 'Si dixerimus: non habemus peccatum, 

nos ipsos extollimus, et humilitas in nobis non est'. Sed 

cum ait: Nos ipsos decipimus, et veritas in nobis non est: 

satis ostendit eum, qui se dixerit non habere peccatum, 

non verum loqui, sed falsum. 

229 107 Can. 7. Item placuit, ut quicumque dixerit, in 

oratione dominica ideo dicere sanctos: 'Dimitte nobis 

debita nostra' (Mt 6, 12), ut non pro seipsis hoc dicant, 

quia non est iam necessaria ista petitio, sed pro aliis qui 

95

sunt in suo populo peccatores et ideo non dicere 

unumquemque sanctorum: 'Dimitte mihi debita mea', sed 

'Dimitte nobis debita nostra', ut hoc pro aliis potius quam 

pro se iustus petere intellegatur, an. s. Sanctus enim et 

iustus erat Apostolus Iacobus, cum dicebat: 'In multis 

enim offendimus omnes' (Iac 3, 2). Nam quare additum 

est 'omnes', nisi ut ista sententia conveniret et Psalmo 

(142, 2), ubi legitur: Ne intres in iudicium cum servo tuo, 

quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens ? Et 

in oratione sapientissimi Salomonis: Non est homo qui non 

peccavit (3 Reg 8, 46). Et in libro sancti Job (37, 7): In 

manu omnis hominis signat, ut sciat omnis homo 

infirmitatem suam. Unde etiam Daniel sanctus et iustus, 

cum in oratione pluraliter diceret: 'Peccavimus, 

iniquitatem fecimus' (Dn 9.5,15), et cetera quae ibi 

veraciter et humiliter confitetur: ne putaretur, 

quemadmodum quidam sentiunt, hoc non de suis, sed de 

populi sui potius dixisse peccatis, postea dixit: 'Cum ... 

orarem et confiterer peccata mea et peccata populi mei' 

(Dn 9,20) Domino Deo meo, noluit dicere 'peccata nostra', 

sed peccata populi sui dixit et sua, quoniam futuros istos, 

qui tam male intellegerent, tamquam propheta praevidit. 

230 108 Can. 8. Item placuit, ut quicumque ipsa verba 

dominicae orationis, ubi dicimus: 'Dimitte nobis debita 

nostra' (Mt 6,12), ita volunt a sanctis dici, ut humiliter, non 

veraciter hoc dicatur, an. s. Quis enim ferat orantem et 

non hominibus, sed ipsi Domino mentientem, qui labiis 

sibi dicit dimitti velle, et corde dicit, quae sibi 

dimittantur, debita non habere? 

Saint Zosime, Ep. 'Tractatoria' ad Eccclesias Orientales, 

entre 

juin et août 418 

231 109a Fidelis Dominus in verbis suis (Ps 144, 13) 

eiusque baptismus re ac verbis, id est opere, confessione 

et remissione vera peccatorum in omni sexu, aetate, 

96

condicione generis humani eandem plenitudinem tenet. 

Nullus enim, nisi qui peccati servus est, liber efficitur, nec 

redemptus dici potest, nisi qui vere per peccatum fuerit 

ante captivus, sicut scriptum est: 'Si vos Filius liberaverit, 

vere liberi eritis' (Io 8, 36). Per ipsum enim renascimur 

spiritaliter, per ipsum crucifigimur mundo. Ipsius morte 

mortis ab Adam omnibus nobis introductae atque 

transmissae universae animae, illud propagatione (al.: 

propagine) contractum chirographum (cf. Col 2, 14) 

rumpitur, in quo nullus omnino natorum, antequam per 

baptismum liberetur, non tenetur obnoxius. 

Saint Boniface, Ep. 'Retro majoribus' ad Rufum episc. 

Thessaliae, 11 mars 422 

232 110 (c. 2) ... Ad synodum (Corinthi) ... talia scripta 

direximus, quibus universi fratres intellegant, ... de nostro 

non esse iudicio retractandum. Numquam etenim licuit de 

ea rursus , quae semel statuta est ab Apostolica 

Sede, tractari. 

Saint Boniface, Ep. 'Institutio' ad episcopos Thessaliae, 

11 Mars 422 

233 (c. l) Institutio universalis nascentis Ecclesiae de 

beati Petri sumpsit honore principium, in quo regimen 

eius et summa consistit. Ex eius enim ecclesiastica 

disciplina per omnes Ecclesias, religionis iam crescente 

cultura, fonte manavit. Nicaenae synodi non aliud 

praecepta testantur: adeo ut non aliquid super eum ausa 

sit constituere, cum videret, nihil supra meritum suum 

posse conferri, omnia denique huic noverat Domini 

sermone concessa. Hunc ergo Ecclesiis toto orbe diffusis 

velut caput suorum certum est esse membrorum: a qua se 

quisque abscidit, sit christianae religionis extorris, cum in 

eadem non ceperit esse compage. 

97

Saint Boniface, Ep. 'Manet beatum' ad Rufum et ceteros 

episcopos per Macedoniam etc., 11 Mars 422 

234 5000 Manet beatum apostolum Petrum per 

sententiam dominicam universalis Ecclesiae ab hoc 

sollicitudo suscepta, quippe quam evangelio teste in se 

noverit esse fundatam. Nec umquam eius honor vacuus 

potest esse curarum, cum certum sit summam rerum ex 

eius deliberatione pendere.... Absit hoc a Domini 

sacerdotibus, ut in hunc aliquis eorum cadat reatum, ut in 

nova quippiam usurpatione temptando, inimica sibi faciat 

scita maiorum, aemulum se illum specialiter habere 

cognoscens, apud quem Christus noster sacerdotii 

summam locavit, in cuius contumeliam quisquis insurgit, 

habitator caelestium non poterit esse regnorum. 'Tibi', 

inquit, 'dabo claves regni caelorum' (Mt 16, 19), in quod 

nullus absque gratia ianitoris intrabit. ... 

235 5001 Quoniam locus exigit, si placet, recensete 

canonum sanctiones, repperietis, quae sit post Ecclesiam 

Romanam secunda sedes, quaeve sit tertia.... Nemo 

unquam apostolico culmini, de cuius iudicio non licet 

retractari, manus obvias audacter intulit, nemo in hoc 

rebellis exstitit nisi qui de se voluit iudicari. Servant 

Ecclesiae magnae praedictae ... per canones dignitates : 

Alexandrina et Antiochena (cf. Conc. Nicaen. I can. 6), 

habentes ecclesiastici iuris notitiam. Servant, inquam, 

statuta maiorum, ... in omnibus deferentes, et eius 

vicissitudinem recipientes gratiae, quam se in Domino, 

qui pax nostra est, Nobis debere cognoscunt. Sed quia 

res postulat, adprobandum documentis est, maxime 

Orientalium Ecclesias in magnis negotiis, in quibus opus 

esset disceptatione maiore, Sedem semper consuluisse 

Romanam, et quotiens usus exegit, eius auxilium 

postulasse. (Sequuntur exempla appellationum et 

consultationum in causa Athanasii et Petri Alexandrini, 

Ecclesiae Antiochenae, Nectarii C'politani, Orientalium 

separatorum tempore Innocentii I). 

98

Saint Célestin I, ep. " Cuperemus quidem " 

236 111 (2) Agnovimus paenitentiam morientibus 

denegari nec illorum desideriis annui, qui obitus sui 

tempore hoc animae suae cupiunt remedio subveniri. 

Horremus, fateor, tantae impietatis aliquem reperiri, ut 

de Dei pietate desperet, quasi non possit ad se quovis 

tempore concurrenti succurrere et periclitantem sub 

onere peccatorum hominem pondere, quo se ille expediri 

desiderat, liberare. Quid hoc, rogo, aliud est, quam 

morienti mortem addere, eiusque animam sua 

crudelitate, ne absoluta esse possit, occidere? Cum Deus 

ad subveniendum paratissimus, invitans ad paenitentiam 

sic promittat: Peccator, inquit, quacunque die conversus 

fuerit, peccata eius non imputabuntur ei (cf: Ez 33, 16).... 

Cum ergo sit Dominus cordis inspector, quovis tempore 

non est deneganda paenitentia postulanti. ... 

237 128 Cap. 2. Augustinum sanctae recordationis virum 

pro vita sua atque meritis in nostra communione semper 

habuimus, nec unquam hunc sinistrae suspicionis saltem 

rumor adspersit: quem tantae scientiae olim fuisse 

meminimus, ut inter magistros optimos etiam ante a meis 

semper decessoribus haberetur. 

Capitula pseudo-Caelestina seu 'Indiculus' (Rome, vers 

435-442; 

(saint Prosper (?))) 

238 129 Quia nonnulli, qui catholico nomine gloriantur, in 

damnatis haereticorum sensibus seu pravitate sive 

imperitia demorantes, piissimis disputatoribus obviare 

praesumunt, et cum Pelagium atque Caelestium 

anathematizare non dubitent, magistris tamen nostris, 

tamquam necessarium modum excesserint, obloquuntur, 

eaque tantummodo sequi et probare profitentur, quae 

sacratissima beati Apostoli sedes Petri contra inimicos 

gratiae Dei per ministerium praesulum suorum sanxit et 

99

100 

docuit, necessarium fuit diligenter inquirere quid rectores 

Romanae Ecclesiae de haeresi, quae eorum temporibus 

exorta fuerat, iudicarint, et contra nocentissimos liberi 

arbitrii defensores quid de gratia Dei sentiendum esse 

censuerint; ita ut etiam Africanorum conciliorum quasdam 

sententias iungeremus, quas utique suas fecerunt 

apostolici antistites, cum probarunt. Ut ergo plenius, qui 

in aliquo dubitant, instruantur, constitutiones sanctorum 

Patrum compendioso manifestamus Indiculo, quo, si quis 

non nimium est contentiosus, agnoscat omnium 

disputationum connexionem ex hac subditarum 

auctoritatum brevitate pendere, nullamque sibi 

contradictionis superesse rationem, si cum catholicis 

credat et dicat: 

239 130 Cap. 1. In praevaricatione Adae omnes homines, 

naturalem possibilitatem et innocentiam perdidisse, et 

neminem de profundo illius ruinae per liberum arbitrium 

posse consurgere, nisi eum gratia Dei miserentis erexerit, 

pronuntiante b. mem. I n n o c e n t i o papa atque 

dicente in Ep. ad Carthaginense Concilium : 'Liberum enim 

arbitrium olim ille perpessus, dum suis inconsultius utitur 

bonis, cadens in praevaricationis profunda demersus est, 

et nihil quemadmodum exinde surgere posset, invenit; 

suaque in aeternum libertate deceptus huius ruinae 

iacuisset oppressu, nisi eum post Christi pro sua gratia 

relevasset adventus, qui per novae regenerationis 

purificationem omne praeteritum vitium sui baptismatis 

lavacro purgavit.' 

240 131 Cap. 2. Neminem esse per semetipsum bonum, 

nisi participationem sui ille donet, qui solus est bonus. 

Quod in eisdem scriptis eiusdem pontificis sententia 

protestatur dicens: 'Numquid nos de eorum posthac 

rectum mentibus aestimemus, qui sibi se putant debere, 

quod boni sunt nec illum considerant, cuius quotidie 

gratiam consequuntur, qui sine illo tantum se assequi 

posse confidunt?'

101 

241 132 Cap. 3. Neminem etiam baptismatis gratia 

renovatum idoneum esse ad superandas diaboli insidias 

et ad vincendas carnis concupiscentias, nisi per 

quotidianum adiutorium Dei perseverantiam bonae 

conservationis acceperit. Quod eiusdem antistitis in 

eisdem paginis doctrina confirmat, dicens: 'Nam quamvis 

hominem redemisset a praeteritis ille peccatis, tamen 

sciens iterum posse peccare ad reparationem sibi, 

quemadmodum posset illum et post ista corrigere, multa 

servavit, quotidiana praestans illi remedia, quibus nisi 

freti confisique nitamur, nullatenus humanos vincere 

poterimus errores. Necesse est enim, ut quo auxiliante 

vincimus, eo iterum non adiuvante vincamur.' 

242 133 Cap. 4. Quod nemo, nisi per Christum, libero 

bene utatur arbitrio, idem magister in Ep. ad Milevitanum 

concilium (416) data praedicat dicens: 'Adverte tandem, o 

pravissimarum mentium perversa doctrina, quod primum 

hominem ita libertas ipsa decepit, ut, dum indulgentius 

frenis eius utitur, in praevaricationem praesumptione 

conciderit. Nec ex hac potuit erui, nisi ei providentia 

regenerationis statum pristinae libertatis Christi Domini 

reformasset adventus.' 

243 134 Cap. 5. Quod omnia studia et omnia opera ac 

merita Sanctorum ad Dei gloriam laudemque referenda 

sint; quia nemo aliunde ei placet nisi ex eo, quod ipse 

donaverit. In quam nos sententiam dirigit b. record. 

papae Zosimi regularis auctoritas, cum scribens ad totius 

orbis episcopos ait: 'Nos autem instinctu Dei (omnia enim 

bona ad auctorem suum referenda sunt, unde nascuntur) 

ad fratrum et coepiscoporum nostrorum conscientiam 

universa retulimus.' Hunc autem sermonem sincerissimae 

veritatis luce radiantem tanto Afri episcopi honore 

venerati sunt, ut ita ad eundem virum scriberent: 'Illud 

vero, quod in litteris quas ad universas provincias curasti 

esse mittendas, posuisti dicens: 'Nos tamen instinctu Dei,

102 

etc.', sic accepimus dictum, ut illos, qui contra Dei 

adiutorium extollunt humani arbitrii libertatem, districto 

gladio veritatis velut cursim transiens amputares. Quid 

enim tam libero fecistis arbitrio quam quod universa in 

nostrae humilitatis conscientiam retulistis. Et tamen 

instinctu Dei factum esse fideliter sapienterque vidistis, 

veraciter fidenterque dixistis. Ideo utique, quia 

'praeparatur voluntas a Domino' (Prv 8, 35 Septg; cf. DS 

374), et ut boni aliquid agant, paternis inspirationibus 

suorum ipse tangit corda filiorum. 'Quotquot enim Spiritu 

Dei aguntur, hi filii Dei sunt' (Rom 8, 14); ut nec nostrum 

deesse sentiamus arbitrium, et in bonis quibusque 

voluntatis humanae singulis motibus magis illius valere 

non dubitemus auxilium.' 

244 135 Cap. 6. Quod ita Deus in cordibus hominum atque 

in ipso libero operetur arbitrio, ut sancta cogitatio, pium 

consilium omnisque motus bonae voluntatis ex Deo sit, 

quia per illum aliquid boni possumus, 'sine quo nihil 

possumus' (Jo 15, 5). Ad hanc enim nos professionem idem 

doctor Zosimus instituit, qui, cum ad totius orbis 

episcopos de divinae gratiae opitulatione loqueretur: 

'Quod ergo, ait, tempus intervenit quo eius non egeamus 

auxilio? In omnibus igitur actibus, causis, cogitationibus, 

motibus adiutor et protector orandus est. Superbum est 

enim, ut quidquam sibi humana natura praesumat, 

clamante Apostolo: 'Non est nobis colluctatio adversus 

carnem et sanguinem, sed contra principes et potestates 

aeris huius, contra spiritalia nequitiae in caelestibus' (Eph 

6, 12). Et sicut ipse iterum dicit: 'Infelix ego homo, quis me 

liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per Iesum 

Christum Dominum nostrum' (Rom 7, 24 s). Et iterum: 

'Gratia Dei sum id quod sum, et gratia eius in me vacua 

non fuit; sed plus illis omnibus laboravi: non ego autem, 

sed gratia Dei mecum' (I Cor 15, 10).' 

245 Cap. 7. Illud etiam, quod intra Carthaginensis synodi 

(a. 418) decreta constitutum est, quasi proprium

103 

Apostolicae Sedis amplectimur, quod scilicet tertio 

capitulo definitum est: 'Ut quicumque dixerit, gratiam Dei, 

qua iustificamur per Iesum Christum Dominum nostrum, 

ad solam remissionem peccatorum valere, quae iam 

commissa sunt, non etiam ad adiutorium, ut non 

committantur, an. s.' 

- Et iterum quarto capitulo: 'Ut quisquis dixerit, gratiam 

Dei per Iesum Christum propter hoc tantum nos adiuvare 

ad non peccandum, quia per ipsam nobis revelatur et 

aperitur intelligentia mandatorum, ut sciamus, quid 

appetere et quid vitare debeamus, non autem per illam 

nobis praestari, ut quod faciendum cognovimus, etiam 

facere diligamus atque valeamus, an. s. Cum enim dicat 

Apostolus: 'Scientia inflat, caritas vero aedificat' (I Cor 8, 

1): valde impium est, ut credamus ad eam, quae inflat, 

nos habere gratiam Christi, et ad eam, quae aedificat, 

non habere, cum sit utrumque donum Dei, et scire, quid 

facere debeamus, et diligere, ut faciamus, ut aedificante 

caritate, scientia non possit inflare. Sicut autem de Deo 

scriptum est : 'Qui docet hominem scientiam' (Ps 93, 10), 

ita scriptum est etiam: 'Caritas ex Deo est' (1 Io 4, 7)'. 

- Item quinto capitulo: 'Ut quisquis dixerit, ideo nobis 

gratiam iustificationis dari, ut, quod facere per liberum 

arbitrium iubemur, facilius possimus implere per gratiam, 

tamquam etsi gratia non daretur, non quidem facile, sed 

tamen possimus etiam sine illa implere divina mandata, 

an. s. De fructibus enim mandatorum Dominus loquebatur, 

ubi non ait: Sine me difficilius potestis facere, sed ait: 

'Sine me nihil potestis facere' (Jo 15, 5)'. 

246 139 Cap.8. Praeter has autem beatissimae et 

Apostolicae Sedis inviolabiles sanctiones, quibus nos 

piisimi Patres, pestiferae novitatis elatione dejecta, et 

bonae voluntatis exordia et incrementa probabilium 

studiorum et in eis usque in finem perseverentiam ad 

Christi gratiam referre docuerunt, obsecrationum quoque 

sacerdotalium sacramenta respiciamus, quae ab 

Apostolis tradita in toto mundo atque in omni Ecclesia

104 

catholica uniformiter celebrantur, ut legem credendi lex 

statuat supplicandi. Cum enim sanctarum plebium 

praesules mandata sibimet legatione fungantur, apud 

divinam clementiam humani generis agunt causam, et 

tota secum Ecclesia congemiscente, pstulant et 

precantur, ut infidelibus donetur fides, ut idololatrae ab 

impietatis suae liberentur erroribus, ut Judaeis ablato 

cordis velamine lux veritatis appareat, ut haeretici 

catholicae fidei perceptione resipiscant, ut schismatici 

spiritum redivivae caritatis accipiant, ut lapsis 

paenitentiae remedia conferantur, ut denique 

catechumenis ad regenerationis sacramenta perductis 

caelestis misericordiae aula reseretur. Haec autem non 

perfunctorie neque inaniter a domino peti rerum ipsarum 

monstrat effectus: quandoquidem ex omni errorum 

genere plurimos Deus dignatur attrahere, quos " erutos 

de potestate tenebrarum transferat in regnum Filii 

caritatis suae (cf Col 1.13), et ex vasis irae faciat vasa 

misericordiae " (cf Rom 9.22s). Quod adeo totum divini 

operis esse sentitur, ut haec efficienti Deo gratiarum 

semper actio laudisque confessio pro illuminatione talium 

vel correctione referatur. 

'Indiculus' (Rome, vers 435-442; (saint Prosper (?))) 

247 140 Cap. 9. Illud etiam, quod circa baptizandos in 

universo mundo sancta Ecclesia uniformiter agit, non 

otioso contemplamur intuitu. Cum sive parvuli sive 

iuvenes ad regenerationis veniunt sacramentum non prius 

fontem vitae adeunt, quam exorcismis et exsufflationibus 

clericorum spiritus ab eis immundus abigatur; ut tunc vere 

appareat, quomodo princeps mundi huius mittatur foras 

(Jo 12, 31), et quomodo prius alligetur fortis (cf Mt 12, 29), 

deinceps et vasa eius diripiantur (cf. Mc 3, 27), in 

possessionem translata victoris, qui 'captivam ducit 

captivitatem' (Eph 4, 8), et dat dona hominibus (PS 67, 

19).

105 

248 141 His ergo ecclesiasticis regulis et ex divina 

sumptis auctoritate documentis, ita adiuvante Domino 

confirmati sumus, ut omnium bonorum affectuum atque 

operum et omnium studiorum omniumque virtutum quibus 

ab initio fidei ad Deum tenditur, Deum profiteamur 

auctorem et non dubitemus, ab ipsius gratia omnia 

hominis merita praeveniri, per quem fit, ut aliquid boni et 

velle incipiamus et facere (cf. Phil 2, 13). Quo utique 

auxilio et munere Dei non aufertur liberum arbitrium, sed 

liberatur, ut de tenebroso lucidum, de pravo rectum, de 

languido sanum, de imprudente sit providum. Tanta enim 

est erga omnes homines bonitas Dei, ut nostra velit esse 

merita, quae sunt ipsius dona, et pro his quae largitus est, 

aeterna praemia sit donaturus. Agit quippe in nobis, ut, 

quod vult, et velimus et agamus, nec otiosa in nobis esse 

patitur, quae exercenda, non negligenda, donavit, ut et 

nos cooperatores simus gratiae Dei. Ac si quid in nobis ex 

nostra viderimus remissione languescere, ad illum 

sollicite recurramus, qui sanat omnes languores nostros 

et redimit de interitu vitam nostram (Ps 102, 3s), et cui 

quotidie dicimus : Ne inducas nos in tentationem, sed 

libera nos a malo (Mt 6, 13). 

249 142 Cap. 10. Profundiores vero difficilioresque partes 

incurrentium quaestionum, quas latius pertractarunt, qui 

haereticis restiterunt, sicut non audemus contemnere, ita 

non necesse habemus adstruere, quia ad confitendum 

gratiam Dei, cuius operi ac dignationi nihil penitus 

subtrahendum est, satis sufficere credimus, quidquid 

secundum praedictas regulas Apostolicae Sedis nos 

scripta docuerunt ut prorsus non opinemur catholicum, 

quod apparuerit praefixis sententiis esse contrarium. 

250 Neque enim dicimus Verbi naturam per sui 

mutationem carnem esse factam ; sed neque in totum 

hominem transformatum ex anima et corpore constitutum; 

asserimus autem Verbum, unita sibi secundum hypostasim 

carne animata rationali anima, inexplicabili

106 

incomprehensibilique modo hominem factum, et hominis 

Filium exstitisse, non per solam voluntatem, sive per 

solam personae assumptionem. Et quamvis naturae sint 

diversae, vera tamen unione coeuntes unum nobis 

Christum et Filium effecerunt ; non quod naturarum 

differentia propter unionem sublata sit, verum quod 

divinitas et humanitas secreta quadam ineffabilique 

coniunctione in una persona unum nobis Jesum Christum 

et Filium constituerint. ... Non enim primo vulgaris 

quispiam homo ex Virgine ortus est, in quem Dei Verbum 

deinde se demiserit ; sed in ipso utero carni unitum 

secundum carnem progenitum dicitur, utpote suae carnis 

generationem sibi ut propriam vindicans. ... Ita (sancti 

Patres) non dubitaverunt sacram Virginem Deiparam 

appellare, non quod Verbi natura ipsiusve divinitas ortus 

sui principium ex sancta Virgine sumpserit, sed quod 

sacrum illud corpus anima intellegente perfectum ex ea 

traxerit, cui et Dei Verbum, secundum hypostasim unitum, 

secundum carnem natum dicitur. 

251 (Versio Marii Mercatoris) (c. 3) Credimus, inquiunt illi 

(scl. sancti Patres), et in Dominum nostrum Iesum 

Christum Filium eius unigenitum. Praevides quomodo 

Domini et Jesu Christi et unigeniti Filii prius communia 

deitatis et humanitatis nomina tamquam fundamenta 

ponentes, tunc suscepti hominis (accuratius: 

inhumanationis) et resurrectionis et passionis 

superaedificant traditionem, ut nominibus quibusdam 

utriusque naturae communibus et significativis propositis, 

neque quae generationis Filii et dominationis, dissecentur 

neque quae naturarum sunt propria, in singularitate 

nativitatis Filii ulla confusionis abolitione periclitentur 

nomine unionis. 

(c. 4) In hoc apud illos Paulus doctor est factus; qui cum 

divinae incarnationis memoriam faceret, incipiens 

subiungere quae sunt passionis, prius posuit 'Christus', 

commune, ut paulo ante dixi, nomen naturarum: tunc

107 

decentem infert sermonem sive rationem utriusque. Quid 

enim ait? 'Hoc sentiatur in vobis quod et in Christo Iesu, 

qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est 

esse aequalis Deo, sed', ne ad unumquodque loquar, 

'factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis' 

(Phil 2, 5s 8). Quoniam igitur coeperat mortis facere 

mentionem, ut ne quis hinc Verbum Deum passibilem 

suspicetur, posuit 'Christus', tamquam inpassibilis et 

passibilis essentiae in singularitate personae 

significativum vocabulum, ut inpassibilis et passibilis 

Christus sine periculo nominetur, inpassibilis quidem 

deitate, passibilis vero natura corporea. 

(c. 5) Multa super hoc cum possim dicere et primo 

omnium quod nec nativitatis in dispensatione, sed 

susceptionis humanitatis tantum meminisse sanctos illos 

Patres ostendere valeam; ... (brevitati studens statim) 

venio nunc et ad secundum caritate tua capitulum 

motum, in quo naturarum quidem laudabam factam 

discretionem secundum deitatis et humanitatis rationem 

et in una persona consortium nec non et illud quod Deum 

Verbum secunda nativitate ex muliere minime diceret 

eguisse quod passionis incapacem profitebatur 

deitatem. Catholica enim re vera sunt haec et omnino 

sectis omnibus circa Domini naturas adversa. In reliquis 

vero si aliquam latentem et profundam atque 

incomprehensibilem rationem legentium auribus 

adferebas, tuae sit examinatae prudentiae scire: mihi 

enim priora destruere videbaris. Eum enim qui in primis 

inpassibilis et secundam non recipere nativitatem fuerat 

praedicatus, iterum passibilem et noviter creatum nescio 

quomodo inferebas, tamquam quae Deo Verbo naturaliter 

inessent, consortio templi corrupta sint, aut forsitan paulo 

minus hominibus putari illud ipsum absque peccato 

templum et inseparabile divinae naturae nativitatem et 

mortem pro peccatoribus (non) pertulisse, tamquam voci 

dominicae ad Judaeos clamanti 'Solvite templum hoc, et

108 

in triduo suscitabo illud' (Jo 2, 19) non debeat credi. Non 

dixit: solvite deitatem meam, et in triduo suscitabitur. 

(c. 6) ... Ubique per divinas Scripturas, quotiens 

meminerint dominicae dispensationis, non divinitatis 

Christi, sed humanitatis eius passio et nativitas traditur, 

ut magis secundum liquidissimam rationem convenientius 

aptiusque sit sanctam Virginem non genetricem Dei, id 

est theotokon, sed Christi genetricem, id est Christotokon 

vocari, ad haec Evangeliis quoque vociferantibus: 'Liber 

generationis Jesu Christi filii David filii Abraham' (Mt 1, 

1). Evidens est quia Deus Verbum David non erat filius. 

Accipe, si videtur, et aliud testimonium: 'Iacob autem 

genuit Joseph virum Mariae, de qua natus est Jesus qui 

dicitur Christus' (Mt 1, 16). Intende etiam in aliud dictum: 

'Christi autem generatio sic erat. Cum esset desponsata 

virgo Maria, inventa est in utero habens de Spiritu Sancto' 

(Mt 1, 18). Creaturam autem esse Spiritus Sancti 

Unigeniti deitatem quis vel debeat suspicari ? Quid etiam 

his superfundi debeat, audi: 'Et erat mater Jesu ibi' (Jo 2, 

1) et iterum 'cum Maria matre Jesu' (Act 1, 14), illud 

quoque 'Quod in ea natum est, de Spiritu Sancto est' (Mt 

1, 20) et iterum 'Accipe puerum et matrem eius et fuge in 

Aegyptum' (Mt 2, 13) et illud 'De Filio eius unigenito, qui 

factus est ei ex semine David secundum carnem' (Rom 1, 

3) et iterum de passione eius quia 'Deus Filium suum misit 

in similitudinem carnis peccati et de peccato damnavit 

peccatum in carne' (Rom 8, 3) et iterum 'Christus mortuus 

est pro peccatis nostris' (I Cor 15, 3) et denuo 'Christo 

passo in carne' (I Petr 4, 1) et illud 'Hoc est corpus meum 

et hic est sanguis meus' (I Cor 11, 24), non dixit haec est 

deitas mea. 

(c. 7) Et decem milia alia sunt, aliis atque aliis vocibus 

protestantibus humanum genus in eo, non Filii deitatem 

recentem putare aut novellam aut corporalium passionum 

esse capacem, sed illam divinae naturae coniunctam 

carnem ex qua filium se David nominat

109 

Christus. Quid enim ait? 'Quid vobis videtur de Christo? 

Cuius est filius? Responderunt: David. Et respondit Jesus 

et dixit: Quomodo ergo David in spiritu dominum eum 

vocat dicens: dixit, inquit, Dominus Domino meo, sede ad 

dexteram meam' (Mt 22, 42-44). Tamquam filius profecto 

David secundum carnem, secundum divinitatem vero 

Dominus. Esse quidem templum divinitatis Filii corpus et 

templum secundum excellentem quandam et divinam 

unitum coniunctionem certissimum est, ita ut ea quae sunt 

Dei, adsciscere sibi et ad se revocare divinam naturam 

profiteri sit bonum et dignum evangelica traditione; huius 

autem familiaritatis nomine confricare et coniunctae 

carnis proprietates, generationem scilicet et passionem 

et mortalitatem Deo tribuere, aut errantis gentilitatis, 

frater, est sensus aut mente capti Apollinaris et Arrii aut 

reliquarum pestium haereticarum et harum aliquid peius. 

Necesse est enim huiusmodi homines adtractos 

familiaritatis nomine et lactationis socium propter 

familiaritatem et aetatis quae paulatim accessit, 

incrementorum participem Deum Verbum facere et 

passionis in tempore ex timiditate auxilii angelici 

indigentem. Taceo circumcisionem et sacrificium et 

sudorem et famem, quae quidem carnis pro nobis 

evenerunt (haec tamen, cum illi coniunguntur, et 

adoranda sunt) in deitate autem ista etiam mendaciter 

accipiuntur nobisque tamquam calumniatoribus iustas 

damnationis causas important. ... 



Concile d'Ephese (oecum.III; 431); Discours de Philippe, 

Légat 

du Pontife Romain, prononcé dans l'Action III 

112 Nulli dubium, immo saeculis omnibus notum est, quod 

sanctus beatissimusque Petrus Apostolorum princeps et

110 

caput, fideique columna, et Ecclesiae catholicae 

fundamentum, a Domino nostro Jesu Christo, salvatore 

humani generis ac redemptore, claves regni accepit, 

solvendique ac ligandi peccata potestas ipsi data est: qui 

ad hoc usque tempus et semper in suis successoribus 

vivit, et judicium exercet. 

Concile d'Ephese (3eme oecuménique, contre les 

Nestoriens, 431) 

252 113 Si quis non confitetur, Deum esse veraciter 

Emmanuel, et propterea Dei gentricem sanctam virginem 

(peperit enim secundum carnem carnem factum Dei 

verbum), A.S. 

253 114 2. Si quis non confitetur carni secundum 

subsistentiam adunatum ex Deo Patre Verbum, unum esse 

etiam Christum cum sua carne, eundem ipsum videlicet 

Deum simul et hominem, an. s. 

254 115 3. Si quis in uno Christo dividit subsistentias post 

adunitionem, soli iungens eas contiguitati quae est 

secundum dignitatem vel auctoritatem aut potentiam, et 

non magis concursu qui est secundum adunitionem 

naturalem, an. s. 

255 116 4. Si quis personis duabus vel etiam subsistentiis 

quae sunt in evangelicis vel apostolicis scripturis, impertit 

voces aut in Christo a Sanctis dictas aut ab Ipso de se et 

quasdam velut homini praeter ex Deo Verbum specialiter 

intellecto applicat, quasdam vero velut Deo condecentes 

soli ex Deo Patre Verbo, an. s. 

256 117 5. Si quis audet dicere deiferum hominem 

Christum et non magis Deum esse secundum veritatem 

sicut Filium unum et natura secundum quod factus est 

caro Verbum et communicavit similiter nobis in sanguine 

et carne, an. s.

111 

257 118 6. Si quis dicit Deum aut Dominum esse Christi ex 

Deo Patre Verbum et non magis eundem confitetur simul 

Deum et hominem, utpote facto carne Verbo secundum 

Scripturas, an. s. 

258 119 7. Si quis ait ut hominem operationem suscepisse 

ex Deo Verbo Jesum et Unigeniti gloriam appositam esse 

tamquam alteri praeter eum exsistenti, an. s. 

259 120 8. Si quis audet dicere adsumptum hominem 

coadorari oportere Deo Verbo et conglorificari et 

coappellari Deum ut alter alteri ("co-" enim semper 

adjectum hoc intelligi cogit) et non magis una adoratione 

honorificat Emmanuel et unam ei glorificationem refert 

secundum quod factum est caro Varbum, an.s. 

260 121 9. Si quis ait unum Dominum Iesum Christum 

glorificatum a Spiritu quasi aliena virtute, quae per eum 

est, utens, et ab ipso accepisse operari posse contra 

spiritus immundos et adimplere in homines deitatis 

miracula et non magis proprium eius esse Spiritum dicit, 

per quem et operatus est deitatis signa, an. s. 

261 122 10. Pontificem et Apostolum confessionis nostrae 

(Heb 3.1) factum Christum divina dicit Scriptura; obtulit 

etiam semet ipsum in odorem suavitatis Deo (Eph 5.2) et 

Patri. si quis ergo Pontificem et Apostolum nostrum fieri 

dicit non ipsum ex Deo Verbum, quando factum est caro 

et secundum nos homo, sed ut si alterum praeter ipsum 

specialiter hominem ex muliere, aut si quis dicit et pro se 

obtulisse semet ipsum sacrificium, et non magis pro nobis 

tantum (nec enim indiguit sacrificio qui nescit peccatum), 

an. s. 

262 123 11. Si quis non confitetur Domini carnem 

vivificatoriam esse et propriam ipsius ex deo Patre Verbi, 

sed velut alterius praeter ipsum, copulati quidem ei

112 

secundum dignitatem aut quasi solummodo divinam 

inhabitationem habentem et non magis vivificatoriam 

sicut diximus, quia facta est propria Verbi omnia 

vivificare valentis, an.s. 

263 124 12. Si quis non confitetur Dei Verbum passum 

carne et crucifixum carne et mortem gustasse carne, 

factum etiam primogenitum ex mortuis secundum quod 

vita est et vivificans ut Deus, an. s. (DS 264) Super alia 

neque obaudire volente honorabili Nestorio nostram 

vocationem neque quidem a nobis destinatos 

sanctissimos et rev'mos episcopos suscipiente, necessario 

accessimus ad discussionem impie ab eo dictorum et 

conprehendentes eum et ex epistolis eius et ex scriptis, 

quae lecta sunt, et de nuper ab eo dictis in hac metropoli 

et per testium depositionem impie sapientem et 

praedicantem, necessario coacti sumus tam ex canonibus 

quam ex epistola sanctissimi patris nostri et comministri 

Caelestini episcopi Romanorum Ecclesiae, lacrimantes 

saepius, ad hanc maestam contra eum venire sententiam: 

Qui blasphematus igitur ab eo est Dominus Iesus Christus, 

definiit per praesentem sanctissimam Synodum: alienum 

esse eundem Nestorium ab episcopali dignitate et omni 

conventu sacerdotali. 

124 12. Si quis non confitetur Dei Verbum passum carne et 

crucifixum carne et mortem gustasse carne, factum etiam 

primogenitum ex mortuis secundum quod vita est et 

vivificans ut Deus, an. s. 

Contra Nestorius 

264 124 Super alia neque obaudire volente honorabili 

Nestorio nostram vocationem neque quidem a nobis 

destinatos sanctissimos et rev'mos episcopos suscipiente, 

necessario accessimus ad discussionem impie ab eo 

dictorum et conprehendentes eum et ex epistolis eius et 

ex scriptis, quae lecta sunt, et de nuper ab eo dictis in

113 

hac metropoli et per testium depositionem impie 

sapientem et praedicantem, necessario coacti sumus tam 

ex canonibus quam ex epistola sanctissimi patris nostri et 

comministri Caelestini episcopi Romanorum Ecclesiae, 

lacrimantes saepius, ad hanc maestam contra eum venire 

sententiam: Qui blasphematus igitur ab eo est Dominus 

Iesus Christus, definiit per praesentem sanctissimam 

Synodum: alienum esse eundem Nestorium ab episcopali 

dignitate et omni conventu sacerdotali. 

265 125 25 ... Statuit sancta Synodus, alteram fidem 

nemini licere proferre aut conscribere aut componere, 

praeter definitam a sanctis Patribus, qui in Nicaea cum 

Spiritu Sancto congregati fuerunt. ... Si qui inventi fuerint 

vel episcopi, vel clerici, vel laici, sive sentire, sive docere 

ea quae continentur in oblata expositione a Charisio 

presbytero de unigeniti Filii Dei incarnatione; sive 

scelerata et perversa Nestorii dogmata ...: subiaceant 

sententiae sanctae huius et universalis Synodi. ... 

267 126 Can. 1. Si quispiam metropolita provinciae, 

derelicta sancta et oecumenica Synodo..., cum Caelestio 

sensit aut sentiet, ipse nihil amplius poterit agere 

adversus provinciae episcopos: ut qui iam inde a Synodo 

totius ecclesiasticae communionis expers sit factus et 

prorsus inutilis. ... 

268 127 Can. 4. Si qui autem clericorum defecerint, et 

ausi fuerint vel privatim vel publice, quae sunt Nestorii 

aut Caelestii sapere, sancitum est a sancta Synodo istos 

quoque depositos esse. 

Saint Sixte III, Formule d'union entre saint Cyrille év. 

d'Alexandrie et les év. de l'Eglise d'Antioche; 433 

271 5002 De Dei autem Genetrice Virgine quemadmodum 

et sapimus et dicimus et de modo humanationis unigeniti 

Filii Dei necessariae, non additamenti causa, sed ad

114 

satisfactionem proprie desuper tam de divinis scripturis 

quam de traditione sanctorum patrum adsumentes 

habuimus, breviter dicimus, nihil omnino addentes fidei 

sanctorum patrum, quae in Nicaea exposita est. Sicut 

enim iam diximus, ad omnem sufficit et pietatis 

cognitionem et omnem haereticae perfidiae 

abdicationem. Dicimus autem non praesumentes illicita, 

sed confessione propriae infirmitatis excludentes eos, qui 

exsurgere volunt contra ea, quae ultra hominem 

disceptamus. 

272 5003 Confitemur igitur Dominum nostrum Jesum 

Christum filium Dei unigenitum, Deum perfectum et 

hominem perfectum ex anima rationali et corpore, ante 

saecula ex Patre genitum secundum deitatem, in ultimis 

autem diebus eundem propter nos et propter nostram 

salutem ex Maria Virgine secundum humanitatem, 

consubstantialem Patri eundem secundum deitatem et 

consubstantialem nobis secundum humanitatem. Duarum 

enim naturarum unitas facta est; unde unum Christum, 

unum filium, unum dominum confitemur. Secundum hanc 

inconfundibilem unitatem confitemur sanctam Virginem 

Dei genetricem, quia Deus Verbum incarnatus est et 

humanatus est et ex ipso conceptu adunivit sibi ex ipsa 

assumptum templum. 

273 5003 Evangelicas autem et apostolicas de Domino 

voces scimus deiloquos viros aliquotiens has consociantes 

tamquam de una persona dictas, aliquotiens autem 

dividentes tamquam de duabus naturis et has quidem 

Deo condecentes secundum deitatem Christi, humiles 

autem secundum humanitatem tradentes. 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Ut nobis gratulationem' 

ad episcopos per Campaniam, Picenum, Tusciam, 10 

octobre 443

115 

280 (c. 3) Nec hoc quoque praetereundum duximus, 

quosdam lucri turpis cupiditate captatos usurariam 

exercere pecuniam, et faenore velle ditescere, quod Nos 

non dicam in eos, qui sunt in clericali officio constituti, 

sed et in laicos cadere, qui christianos se dici cupiunt, 

condolemus. Quod vindicari acrius in eos qui fuerint 

confutati decernimus, ut omnis peccandi opportunitas 

adimatur. 

281 (c. 4) Illud etiam duximus praemonendum, ut sicut 

non suo, ita nec alieno nomine aliquis clericorum 

exercere faenus adtemptet: indecens enim est, crimen 

suum commodis alienis impendere. Faenus autem hoc 

solum aspicere et exercere debemus, ut quod hic 

misericorditer tribuimus, ab eo Domino, qui multipliciter 

et in perpetuum mansura tribuet, recipere valeamus. 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Quanta fraternitati' ad 

Anastasium 

ep. Thessal., 446 (? 

282 (c. 11) ... Connexio totius corporis unam sanitatem, 

unam pulchritudinem facit; et haec connexio totius 

quidem corporis unanimitatem requirit, sed praecipue 

exigit concordiam sacerdotum. Quibus cum dignitas sit 

communis, non est tamen ordo generalis: quoniam et 

inter beatissimos apostolos in similitudine honoris fuit 

quaedam discretio potestatis; et cum omnium par esset 

electio, uni tamen datum est, ut ceteris praeemineret. De 

qua forma episcoporum quoque orta est distinctio, et 

magna ordinatione provisum est, ne omnes sibi omnia 

vindicarent, sed essent in singulis provinciis singuli, 

quorum inter fratres haberetur prima sententia; et rursus 

quidam in maioribus urbibus constituti sollicitudinem 

susciperent ampliorem, per quos ad unam Petri sedem 

universalis Ecclesiae cura conflueret et nihil usquam a 

suo capite dissideret.

116 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Quam laudabiliter' ad Turrib. 

ep. Astur., 21. Iul. 447 

283 (Impietas Priscillianistarum) tenebris se etiam 

paganitatis immersit, ut per magicarum artium profana 

secreta et mathematicorum, vana mendacia religionis 

fidem morumque rationem in potestate daemonum et in 

effectu siderum collocarent. Quod si et credi liceat et 

doceri, nec virtutibus praemium nec vitiis poena 

debebitur omnisque non solum humanarum legum, sed 

etiam divinarum constitutionum decreta solventur: quia 

neque de bonis neque de malis actibus ullum poterit esse 

iudicium, si in utramque partem fatalis necessitas motum 

mentis impellit, et quidquid ab hominibus agitur, non est 

hominum, sed astrorum. ... Merito Patres nostri ... 

instanter egere, ut impius furor ab universa Ecclesia 

pelleretur: quando etiam mundi principes ita hanc 

sacrilegam amentiam detestati sunt, ut auctorem eius 

(scl. Priscillianum) cum plerisque discipulis legum 

publicarum ense prosternerent. Videbant enim omnem 

coniugiorum copulam solvi simulque divinum ius 

humanumque subverti, si huiusmodi hominibus usquam 

vivere cum tali professione licuisset. Profuit diu ista 

districtio ecclesiasticae lenitati, quae etsi sacerdotali 

contenta iudicio, cruentas refugit ultiones, severis tamen 

christianorum principum constitutionibus adiuvatur, dum 

ad spiritale nonnumquam recurrunt remedium, qui timent 

corporale supplicium. ... 

284 (c. 1) Primo itaque capitulo demonstratur, quam 

impie sentiant de Trinitate divina, qui et Patris et Filii et 

Spiritus Sancti unam atque eandem asserunt esse 

personas, tamquam idem Deus nunc Pater, nunc Filius, 

nunc Spiritus Sanctus nominetur; nec alius sit qui genuit, 

alius qui genitus est, alius qui de utroque processit, sed 

singularis unitas in tribus quidem vocabulis, sed non in 

tribus sit accipienda personis. Quod blasphemiae genus 

de Sabellii opinione sumpserunt, cuius discipuli etiam

117 

Patripassiani merito nuncupantur; quia si ipse est Filius 

qui et Pater, crux Filii Patris est passio; et quidquid in 

forma servi Filius Patri oboediendo sustinuit, totum in se 

Pater ipse suscepit. Quod catholicae fidei sine 

ambiguitate contrarium est, quae Trinitatem deitatis sic 

homousion confitetur, ut Patrem et Filium et Spiritum 

Sanctum sine confusione indivisos, sine tempore 

sempiternos, sine differentia credat aequales: quia 

unitatem in trinitate non eadem persona, sed eadem 

implet essentia. ... 

285 (c. 5) Quinto capitulo refertur, quod animam hominis 

divinae asserant esse substantiae, nec a natura Creatoris 

sui condicionis nostrae distare naturam. Quam 

impietatem... catholica fides damnat: sciens nullam tam 

sublimem tamque praecipuam esse facturam, cui Deus 

ipsa natura sit. Quod enim de ipso est, id est quod ipse, 

neque id aliud est quam Filius et Spiritus Sanctus. Praeter 

hanc autem summae Trinitatis unam consubstantialem et 

sempiternam atque incommutabilem deitatem nihil 

omnino creaturarum est, quod non in exordio sui ex nihilo 

creatum sit.... Nemo hominum veritas, nemo sapientia, 

nemo iustitia est; sed multi participes sunt veritatis et 

sapientiae atque iustitiae. Solus autem Deus nullius 

participatione indigus est: de quo quidquid digne 

utcumque sentitur, non qualitas est, sed essentia. 

Incommutabili enim nihil accedit, nihil deperit: quia esse 

illi quod est sempiternum, semper est proprium. Unde in 

se manens innovat omnia, et nihil accepit, quod ipse non 

ded(er)it. 

286 (c. 6) Sexta annotatio indicat eos dicere, quod 

diabolus numquam fuerit bonus, nec natura eius opificium 

Dei sit, sed eum ex chao et tenebris emersisse: quia 

scilicet nullum sui habeat auctorem, sed omnis mali ipse 

sit principium atque substantia: cum fides vera ... omnium 

creaturarum sive spiritualium sive corporalium bonam 

confiteatur substantiam, et mali nullam esse naturam:

118 

quia Deus, qui universitatis est conditor, nihil non bonum 

fecit. Unde et diabolus bonus esset, si in eo quod factus 

est permaneret. Sed quia naturali excellentia male usus 

est 'et in veritate non stetit' (Jo 8, 44), non in contrariam 

transiit substantiam, sed a summo bono, cui debuit 

adhaerere, descivit, sicut ipsi qui talia asserunt, a veris in 

falsa proruunt et naturam in eo arguunt, in quo sponte 

delinquunt ac pro sua voluntaria perversitate damnantur. 

Quod utique in ipsis malum erit, et ipsum malum non erit 

substantia, sed poena substantiae. 

290 (c. 2) Nesciens igitur (Eutyches), quid deberet de 

Verbi Dei incarnatione sentire..., illam saltem communem 

et indiscretam confessionem sollicito recepisset auditu, 

qua fidelium universitas profitetur credere se 'in Deum 

Patrem omnipotentem et in Christum Iesum Filium eius 

unicum Dominum nostrum, qui natus est de Spiritu Sancto 

et Maria virgine' (Symb. Apostol.: DS 12).... Cum enim 

Deus et omnipotens (et) Pater creditur, consempiternus 

eidem Filius demonstratur; in nullo a Patre differens, quia 

de Deo Deus; de Omnipotente omnipotens; De Aeterno 

natus est coaeternus; non posterior tempore, non inferior 

potestate, non dissimilis gloria, non divisus essentia. 

291 Idem vero sempiterni Genitoris unigenitus 

sempiternus 'natus est de Spiritu Sancto et Maria virgine'. 

Quae nativitas temporalis illi nativitati divinae et 

sempiternae nihil minuit, nihil contulit, sed totum se 

reparando homini qui erat deceptus inpendit, ut et 

mortem vinceret et diabolum qui mortis habebat 

imperium sua virtute destrueret. Non enim possemus 

superare peccati et mortis auctorem, nisi naturam 

nostram ille susciperet et suam faceret, quem nec 

peccatum contaminare nec mors potuit detinere. 

Conceptus quippe est de Spiritu Sancto intra uterum 

virginis matris, quae illum ita salva virginitate edidit, 

quemadmodum salva virginitate concepit. ...

119 

292 An forte ideo (Eutyches) putavit Dominum nostrum 

Jesum Christum non nostrae esse naturae, quia missus ad 

beatam Mariam angelus ait: 'Spiritus Sanctus superveniet 

in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi, ideoque quod 

nascitur ex te sanctum vocabitur Filius Dei' (Lc 1, 35). Ut 

quia conceptus virginis divini fuit operis, non de natura 

concipientis fuerit caro concepti. Sed non ita intelligenda 

est illa generatio singulariter mirabilis et mirabiliter 

singularis, ut per novitatem creationis proprietas remota 

sit generis: fecunditatem virgini Sanctus Spiritus dedit, 

veritas autem corporis sumpta de corpore est, et 

'aedificante sibi Sapientia domum' (Prov 9, 1) 'Verbum 

caro factum est, et habitavit in nobis' (Io 1, 14), hoc est, in 

ea carne, quam sumpsit ex homine, et quam spiritus vitae 

rationalis animavit. 

293 143 (c.3) Salva igitur proprietate utriusque naturae et 

in unam coeunte personam, suscepta est a majustate 

humilitas, a virtute infirmitas, ab aeternitate mortalitas, 

et ad resolvendum condicionis nostrae debitum natura 

inviolabilis naturae est unita passibili: ut, quod nostris 

remediis congruebat, unus atque idem "mediator Dei et 

hominum, homo Christus Jesus" (Tim1 2.5) et mori posset 

ex uno, et mori non ex altero. In integra ergo veri hominis 

perfectaque natura verus natus est Deus, totus in suis, 

totus in nostris - nostar autem dicimus quae in nobis ab 

initio Creator condidit at quae reparanda suscepit; nam 

illa, quae deceptor intulit et homo deceptus admisit, 

nullum habuerunt in salvatore vestigium... Adsumpsit 

formam servi sine sorde peccati, humana augens, divina 

non minuens, quia exinanitio illa, qu se invisibilis 

visibilem praebuit..., inclinatio fuit miserationis, non 

defectio potestatis. 

294 144 (c. 4) Ingreditur ergo haec mundi infima Filius 

Dei, de caelesti sede descendens et a paterna gloria non 

recedens, novo ordine, nova nativitate generatus. novo 

ordine: quia invisibilis in suis, visibilis est factus in nostris,

120 

incomprehensibilis voluit comprehendi; ante tempora 

manens esse coepit ex tempore; universitatis Dominus 

servilem formam obumbrata majestatis suae immensitate 

suscepit; impassibilis Deus non ddedignatus est hom esse 

passibilis et immortalis mortis legibus subjacere. Nova 

autem nativitate generatus: quia inviolata virginitas 

concupiscentiam nescivit, carnis materiam ministravit. 

assumpta est de matre Domini natura, non culpa; nec in 

Domino Jesu Christo, ex utero virginis genito, quia 

nativitas est mirabilis, ideo nostri est natura dissimilis. 

Qui enim verus est Deus, idem verus est homo, et nullum 

est in hac unitate mendacium, dum invicem sunt et 

humilitas hominis et altitudo divinitatis. Sicut enim Deus 

non mutatur miseratione, ita homo non consumitur 

dignitate. Agit enim utraque forma cum alterius 

communione quod proprium est: Verbo scilicet operante 

quod Verbi est, et carne exsequente quod carnis est. 

Unum horum coruscat miraculis, aliud succumbit injuriis. 

Et sicut Verbum ab aequalitate paternae gloriae non 

recedit, ita caro naturam nostri generis non reliquit. 

295 ...Non eiusdem naturae est dicere: 'Ego et Pater unum 

sumus' (Jo 10, 30) et dicere: 'Pater maior me est' (Jo 14, 

28). Quamvis enim in Domino Iesu Christo Dei et hominis 

una persona sit, aliud tamen est, unde in utroque 

communis est contumelia, aliud, unde communis est 

gloria. De nostro enim illi est minor Patre humanitas, de 

Patre illi aequalis cum Patre divinitas. 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Licet per nostros' ad Julian. 

Coinsem, 13 juin 449 

296 (c. 1) ... Sancti Spiritus in nobis atque in vobis una est 

eruditio eademque doctrina, quam quisque non recipit, 

non est membrum corporis Christi, nec potest eo capite 

gloriari, in quo naturam suam asserit non haberi. ...

121 

297 (c. 2) ... Quod deitatis est, caro non minuit; quod 

carnis est, deitas non peremit (al.: perimit). Idem enim et 

sempiternus ex Patre et temporalis ex matre, in sua 

virtute inviolabilis, in nostra infirmitate passibilis, in 

deitate Trinitatis cum Patre et Spiritu Sancto unius 

eiusdemque naturae, in susceptione autem hominis non 

unius substantiae, sed unius eiusdemque personae, ut 

idem esset dives in paupertate, omnipotens in abiectione, 

impassibilis in supplicio, immortalis in morte. Nec enim 

Verbum aut in carnem aut in animam aliqua sui parte 

conversum est cum simplex et incommutabilis natura 

deitatis tota in sua sit semper essentia, nec damnum sui 

recipiens nec augmentum et sic adsumptam naturam 

beatificans, ut glorificata in glorificante permaneat. Cur 

autem inconveniens aut impossibile videatur, ut Verbum 

et caro atque anima unus Iesus Christus et unus Dei 

hominisque sit Filius, si caro et anima, quae dissimilium 

naturarum sunt, unam faciunt etiam sine Verbi 

incarnatione personam? ... Nec Verbum igitur in carnem 

nec in Verbo caro mutata est, sed utrumque in uno manet 

et unus in utroque est, non diversitate divisus, non 

permixtione confusus, nec alter ex Patre, alter ex matre, 

sed idem alter ex Patre ante omne principium, alter de 

matre in fine saeculorum, ut esset 'mediator Dei et 

hominum homo Jesus Christus', (I Tim 2, 5), in quo 

habitaret 'plenitudo divinitatis corporaliter' (Col 2, 9), 

quia adsumpti, non adsumentis provectio est, quod 'Deus 

illum exaltavit...' (Phil 2, 9-11). 

298 (c. 3) ... Arbitror (Eutychen) talia loquentem (scl. ante 

incarnationem d u a s in Christo fuisse naturas, post 

incarnationem autem u n a m) hoc habere persuasum, 

quod anima quam Salvator adsumpsit, prius in caelis sit 

commorata quam de Maria virgine nasceretur, eamque 

sibi Verbum in utero copularit. Sed hoc catholicae mentes 

auresque non tolerant, quia nihil secum Dominus de caelo 

veniens nostrae condicionis exhibuit. Nec animam enim 

quae anterior exstitisset, nec carnem quae non materni

122 

corporis esset, accepit. Natura quippe nostra non sic 

adsumpta est, ut prius creata post adsumeretur, sed ut 

ipsa adsumptione crearetur. Unde quod in Origene merito 

damnatum est (cf. DS 209), qui animarum, antequam 

corporibus insererentur, non solum vitas, sed et diversas 

fuisse asseruit actiones, necesse est ut etiam in isto, nisi 

maluerit sententiam abdicare, plectatur. 

299 Nativitas enim Domini secundum carnem, quamvis 

habeat quaedam propria, quibus humanae condicionis 

initia transcendat, sive quod solus (ex Sancto Spiritu) ab 

inviolata virgine sine concupiscentia est conceptus et 

natus, sive quod ita visceribus matris est editus, ut et 

fecunditas pareret et virginitas permaneret, non alterius 

tamen naturae erat eius caro quam nostrae, nec alio illi 

quam ceteris hominibus anima est inspirata principio, 

quae excelleret non diversitate generis, sed sublimitate 

virtutis. Nihil enim carnis suae habebat adversum, nec 

discordia desideriorum gignebat compugnantiam 

voluntatum, sensus corporei vigebant sine lege peccati, 

et veritas affectionum sub moderamine deitatis et mentis 

nec temptabatur illecebris nec cedebat iniuriis. Verus 

homo vero unitus est Deo, nec secundum exsistentem 

prius animam deductus e caelo nec secundum carnem 

creatus ex nihilo, eandem gerens in Verbi deitate 

personam et tenens communem nobiscum in corpore 

animaque naturam. Non enim esset Dei hominumque 

mediator, nisi idem Deus idemque homo in utroque et 

unus esset et verus. 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Sollicitudinis quidem tuae' ad 

Theodorum episc. Foroiuliensem (Fréjus, Galliae merid.), 

11 juin 452 

308 146 (c. 2) Multiplex misericordia Dei ita lapsibus 

subvenit humanis, ut non solum per baptismi gratiam, sed 

etiam per paenitentiae medicinam spes vitae reparetur 

aeternae, ut qui regenerationis dona violassent, proprio

123 

se iudicio condemnantes ad remissionem criminum 

pervenirent : sic divinae bonitatis praesidiis ordinatis, ut 

indulgentia Dei nisi supplicationibus sacerdotum nequeat 

obtineri. 'Mediator enim Dei et hominum homo Christus 

Iesus' (1 Tim 2, 5) hanc praepositis Ecclesiae tradidit 

potestatem, ut et confitentibus actionem paenitentiae 

darent, et eosdem salubri satisfactione purgatos ad 

communionem sacramentorum per ianuam 

reconciliationis admitterent. ... 

309 (c. 4) His autem, qui in tempore necessitatis et in 

periculi urgentis instantia praesidium paenitentiae et 

mox reconciliationis implorant, nec satisfactio 

interdicenda est nec reconciliatio deneganda: quia 

misericordiae Dei nec mensuras possumus ponere nec 

tempora definire, apud quem nullas patitur veniae moras 

vera conversio... 

Concile de Chalcédoine (oecum. IV), 8 octobre - début 

novembre 

451; Actio V, 22 octobre 451: Symbole de Chalcédoine 

300 (Prooemium definitionis) Sufficeret quidem ad 

plenam cognitionem pietatis et confirmationem sapiens 

hoc et salutare divinae gratiae symbolum; de Patre enim 

et Filio et Spiritu Sancto perfectionem docet et Domini 

inhumanationem fideliter accipientibus repraesentat. Sed 

quoniam hi qui veritatis reprobare praedicationem 

conantur, per proprias haereses novas voces genuerunt ... 

et vocem denegantes, qua theotocos de Virgine 

praedicatur, alii autem confusionem et temperamentum 

introducentes et unam naturam esse carnis et divinitatis 

stulte confingentes et passibilem Unigeniti divinam 

naturam per confusionem prodigiose dicentes, propter 

hoc illis omnem machinationem contra veritatem volens 

claudere praesens nunc sancta et magna et universalis 

synodus praedicationem hanc ab initio inmobilem docens 

decrevit ante omnia fidem inrecusabilem permanere

124 

CCCXVIII sanctorum Patrum (Conc. Nieaeni) et doctrinam 

confirmat, quae de substantia Spiritus Sancti a Patribus 

CL postea congregatis in regia civitate (C'politana) 

tradita est propter illos qui Spiritui Sancto repugnabant, 

quam illi omnibus notam fecerunt, non quasi quod aliquid 

deesset antecedentibus, inferentes, sed de Sancto Spiritu 

intellectum eorum contra illos qui dominationem eius 

respuere temptaverunt Scripturarum testimoniis 

declarantes. Propter illos autem, qui dispensationis 

corrumpere conantur mysterium, et purum hominem esse 

illum Genitum ex sancta virgine Maria impudenter 

delirant, epistulas synodicas beati Cyrilli quondam 

Alexandrinae Ecclesiae praesulis ad Nestorium et ad 

Orientales congrue habentes suscepit ad convincendas 

Nestorii vesanias... Quibus etiam epistulam maximae et 

senioris urbis Romae praesulis beatissimi et sanctissimi 

archiepiscopi Leonis quae scripta est ad s. mem. 

archiepiscopum Flavianum ad perimendam Eutychis 

malam intelligentiam (DS 290ss) consequentissime 

coaptavit utpote et magni illius Petri confessioni 

congruentem et communem quandam columnam nobis 

adversum prava dogmata exsistentem, ad 

confirmationem rectorum dogmatum. His namque, qui in 

duos filios dispensationis divinae mysterium discerpere 

nituntur, obsistit, et illos, qui passibilem deitatem 

Unigeniti ausi sunt dicere, a sacro coetu expellit, et his, 

qui in duabus naturis Christi temperamentum aut 

confusionem exquirunt, resistit et eos, qui caelestem aut 

alterius alicuius esse substantiae dicunt quam ex nobis 

assumpsit servi formam, ut dementes abigit, et qui duas 

quidem ante unitionem naturas Domini fabulantur, unam 

vero post unitionem confingunt anathematizat. 

149 ...Quid enim fide ad laetitiam superius? ... Quam ipse 

desuper nobis Salvator ad salutem tradidit dicens: 

ambulantes 'docete omnes gentes ...' (Mt 28,19s), quam 

ipse tamquam auream catenulam praecepto imponentis 

deductam in nos conservasti, vocis beati Petri omnibus

125 

interpres exsistens et illius fidei omnibus beatitudinem 

attrahens. Unde et nos tamquam principi tibi huius boni 

ad utilitatem usi veritatis filii Ecclesiae sortem 

ostendimus, ... uno consensu et concordia fidei 

confessionem cognoscentes. Et fuimus in communi 

exsultatione spiritalibus tamquam imperialibus cenis 

epulationibus in cibis quas per tuas litteras Christus 

epulantibus apparavit (quasi in imperialibus cenis deliciis 

spiritalibus epulantes, quas per tuas litteras Christus 

praeparaverat invitatis), et supercaelestem Sponsum 

inter nos cernere videbamur epulantem. (D 149) Si enim 

ubi sunt duo aut tres congregati in nomine ipsius, ibi ait 

se esse in medio eorum (cf. Mt 18, 20), quantam circa 

quingentos viginti sacerdotes familiaritatem monstrabat, 

qui et patriae et labori circa eum scientiam confessionis 

praeposuerunt? Quibus tu tamquam caput membris 

praepositus eras per eos, qui tuam continent vicem, 

rectum consilium demonstrans... 

301 (Definitio) Sequentes igitur sanctos Patres, unum 

eundemque confiteri Filium Dominum nostrum Iesum 

Christum consonanter omnes docemus, eundem 

perfectum in deitate, eundem perfectum in humanitate, 

Deum vere et hominem vere, eundem ex anima rationali 

et corpore, consubstantialem Patri secundum deitatem et 

consubstantialem nobis eundem secundum humanitatem, 

'per omnia nobis similem absque peccato' (cf. Hebr 4, 15); 

ante saecula quidem de Patre genitum secundum 

deitatem, in novissimis autem diebus eundem propter nos 

et propter nostram salutem ex Maria virgine Dei 

genetrice secundum humanitatem: 

302 Unum eundemque Christum Filium Dominum 

unigenitum, in duabus naturis inconfuse, immutabiliter, 

indivise, inseparabiliter agnoscendum, nusquam sublata 

differentia naturarum propter unitionem magisque salva 

proprietate utriusque naturae, et in unam personam 

atque subsistentiam concurrente, non in duas personas

126 

partitum sive divisum, sed unum et eundem Filium 

unigenitum Deum Verbum Dominum Jesum Christum: sicut 

ante Prophetae de eo et ipse nos Jesus Christus erudivit, 

et Patrum nobis symbolum tradidit (DS 125, 150). 

303 (S a n c t i o) His igitur cum omni undique 

scrupulositate et diligentia nobis dispositis, definivit 

sancta et universalis Synodus, alteram fidem nulli licere 

proferre vel conscribere aut componere aut sentire aut 

docere aliter ... 

Canones 

304 Can. 2. Si quis episcopus per pecunias fecerit 

ordinationem (Cheirotonian) et sub pretio redegerit 

gratiam quae non potest vendi, ordinaveritque per 

pecunias episcopum aut chorepiscopum aut presbyterum 

aut diaconum vel quemlibet ex his qui connumerantur in 

clero, aut promoverit (probaloito) dispensatorem aut 

defensorem vel mansionarium (oikonomon e ekdikon e 

paramonarion) vel quemquam omnino qui subiectus est 

regulae (tina tou kanonos) pro suo turpis lucri commodo, 

is cui hoc adtemptandum probatum fuerit, proprii gradus 

periculo subiacebit, et qui ordinatus est, nihil ex hac 

ordinatione vel promotione, quae est per negotiationem 

facta, proficiat (ÙpheleisthÙ), sed sit alienus ea dignitate 

(allotrios tes axias) vel sollicitudine (tou phrontismatos), 

quam pecuniis acquisivit. Si quis vero mediator tam 

turpibus et nefandis datis vel acceptis exstiterit, et ipse, 

si quidem clericus fuerit, proprio gradu decidat, si vero 

laicus vel monachus, anathematizetur. 

305 Can. 14. Quoniam in quibusdam provinciis concessum 

est lectoribus et psaltis uxores ducere (gamein), statuit 

sancta synodus non licere cuiquam ex his accipere sectae 

alterius uxorem (eterodoxon gunaika). Qui vero ex 

huiusmodi coniugio iam filios susceperunt, si quidem 

praeventi, ut ex se genitos apud haereticos baptizarent,

127 

offerre eos Ecclesiae catholicae communioni conveniet; 

non baptizatos autem non posse ulterius apud haereticos 

baptizari, sed neque copulari debet nuptura haeretico 

aut Judaeo vel pagano, nisi forte promittat ad 

orthodoxam fidem se persona orthodoxae copulanda 

transferre. Si quis autem hanc definitionem (ton oron) 

sanctae synodi transgressus fuerit, correptioni canonicae 

subiacebit. 

306 Si enim ubi sunt duo aut tres congregati in nomine 

ipsius, ibi ait se esse in medio eorum (cf. Mt 18, 20), 

quantam circa quingentos viginti sacerdotes 

familiaritatem monstrabat, qui et patriae et labori circa 

eum scientiam confessionis praeposuerunt? Quibus tu 

tamquam caput membris praepositus eras per eos, qui 

tuam continent vicem, rectum consilium demonstrans... 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Sollicitudinis quidem tuae' ad 

Theodorum episc. Foroiuliensem (Fréjus, Galliae merid.), 

11 juin 452 

310 147 (c. 5) Unde oportet unumquemque christianum 

conscientiae suae habere iudicium, ne converti ad Deum 

de die in diem differat nec satisfactionis sibi tempus in 

fine vitae suae constituat, ... et cum posset pleniore 

satisfactione indulgentiam promereri, illius temporis 

angustias eligat, quo vix inveniat spatium vel confessio 

paenitentis vel reconciliatio sacerdotis. Verum, ut dixi, 

etiam talium necessitati ita auxiliandum est, ut et actio 

illis paenitentiae et communionis gratia, si eam etiam 

amisso vocis officio per indicia integri sensus postulant, 

non negetur. At si aliqua vi aegritudinis ita fuerint 

aggravati, ut, quod paulo ante poscebant, sub praesentia 

sacerdotis significare non valeant, testimonia eis fidelium 

circumstantium prodesse debebunt, ut simul et 

paenitentiae et reconciliationis beneficium consequantur 

...


128 


Saint Léon I le Grand, Ep. 'Regressus ad nos' ad Nicetam 

episc. 

Aquil., 21 Mars 458 

311 (c. 1) Cum ergo per bellicam cladem et per 

gravissimas hostilitatis incursus ita quaedam dicatis 

divisa esse coniugia, ut abductis in captivitatem viris 

feminae eorum remanserint destitutae, quae cum viros 

proprios aut interemptos putarent aut numquam a 

dominatione crederent liberandos, ad aliorum coniugium, 

solitudine cogente, transierint, cumque nunc, statu rerum 

auxiliante Domino in meliora converso nonnulli eorum qui 

putabantur periisse, remeaverint, merito caritas tua 

videtur ambigere, quid de mulieribus. quae aliis iunctae 

sunt viris a nobis debeat ordinari. Sed quia novimus 

scriptum, quod a Deo iungitur mulier viro (cf. Prov 19, 14) 

et iterum praeceptum agnovimus, ut quod Deus iunxit, 

homo non separet (Mt 19, 6), necesse est, ut legitimarum 

foedera nuptiarum redintegranda credamus et, remotis 

malis quae hostilitas intulit, unicuique hoc quod legitime 

habuit reformetur omnique studio procurandum est, ut 

recipiat unusquisque quod proprium est. 

312 (c. 2) Nec tamen culpabilis iudicetur et tamquam 

alieni iuris pervasor habeatur, qui personam eius mariti, 

qui iam non esse existimabatur, assumpsit. Sic enim 

multa, quae ad eos qui in captivitatem ducti sunt 

pertinebant, in ius alienum transire potuerunt, et tamen 

plenum iustitiae est, ut eisdem reversis propria 

reformentur. Quodsi in mancipiis vel in agris aut etiam in 

domibus ac possessionibus rite servatur, quanto magis in 

coniugiorum redintegratione faciendum est, ut, quod

129 

bellica necessitate turbatum est, pacis remedio 

reformetur? 

313 (c. 3) Et ideo, si viri post longam captivitatem reversi 

ita in dilectione suarum coniugum perseverent, ut eas 

cupiant in suum redire consortium, omittendum est et 

inculpabile iudicandum quod necessitas intulit, et 

restituendum, quod fides poscit. 

314 (c. 4) Si autem aliquae mulieres ita posteriorum 

virorum amore sunt captae, ut malint his cohaerere quam 

ad legitimum redire consortium, merito sunt notandae, ita 

ut etiam ecclesiastica communione priventur: quae de re 

excusabili contaminationem criminis elegerunt, 

ostendentes sibimet pro sua incontinentia placuisse, quod 

iusta remissio poterat expiare. 

315 (c. 6) His vero ..., qui ad iterandum baptismum vel 

metu coacti sunt vel errore traducti, et nunc se contra 

catholicae fidei sacramentum egisse cognoscunt, ea 

custodienda est moderatio, qua in societatem nostram 

non nisi per paenitentiae remedium et per impositionem 

episcopalis manus communionis recipiant unitatem. ... 

316 (c. 7) Nam hi, qui baptismum ab haereticis 

acceperunt, cum antea baptizati non fuissent, sola 

invocatione Spiritus Sancti per impositionem manuum 

confirmandi sunt, quia formam tantum baptismi sine 

sanctificationis virtute sumpserunt. Et hanc regulam, ut 

scitis, servandam in omnibus Ecclesiis praedicamus, ut 

lavacrum semel initum nulla iteratione violetur, dicente 

Apostolo: 'Unus Dominus, una fides, unum baptisma' (Eph 

4, 5). Cuius ablutio nulla iteratione temeranda est, sed, ut 

diximus, sola sanctificatio Spiritus Sancti invocanda est: 

ut quod ab haereticis nemo accipit, a catholicis 

sacerdotibus consequatur.

130 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Promisisse me memini' ad 

Leonem I 

imp., 17 août 458 

317 (c. 6) Licet ergo in uno Domino Iesu Christo, vero Dei 

atque ho 

minis Filio, Verbi et carnis una persona sit, quae 

inseparabiliter atque indivise communes habeat actiones, 

intellegendae tamen sunt ipsorum operum qualitates, et 

sincera fidei contemplatione cernendum est, ad quae 

provehatur humilitas carnis, et ad quae inclinetur altitudo 

deitatis, quid sit, quod caro sine Verbo non agit, et quid 

sit, quod Verbum sine carne non efficit.... Quamvis itaque 

ab illo initio, quo in utero Virginis Verbum caro factum 

est, nihil unquam inter utramque formam divisionis 

exstiterit, et per omnia incrementa corporea unius 

personae fuerint totius temporis actiones, ea ipsa tamen, 

quae inseparabiliter facta sunt, nulla permixtione 

confundimus, sed quid cuius formae sit, ex operum 

qualitate sentimus. ... 

318 (c. 8) Cum ergo unus sit Dominus Iesus Christus et 

verae deitatis veraeque humanitatis in ipso una prorsus 

eademque persona sit, exaltationem tamen, qua illum, 

sicut Doctor gentium dicit, exaltavit Deus et donavit illi 

nomen, quod super omne nomen excellit (cf. Phil 2, 9s), 

ad eandem intellegimus pertinere formam, quae ditanda 

erat tantae glorificationis augmento. In forma quippe Dei 

aequalis erat Filius Patri, et inter Genitorem atque 

Unigenitum nulla erat in essentia discretio, nulla in 

maiestate diversitas; nec per incarnationis mysterium 

aliquid decesserat Verbo, quod ei Patris munere 

redderetur. Forma autem servi, per quam impassibilis 

deitas sacramentum magnae pietatis implevit, humana 

humilitas est, quae in gloriam divinae potestatis evecta 

est, in tantam unitatem ab ipso conceptu Virginis deitate 

et humanitate conserta, ut nec sine homine divina, nec 

sine Deo agerentur humana.

131 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Frequenter quidem' ad Neonem 

episcopum Ravennat., 24 octobre 458 

319 (1) ... Quorumdam fratrum suggestione comperimus, 

aliquos captivorum ad sedes suas libere redeuntes, qui 

scilicet in captivitatem illa aetate devenerint, quae 

nullius rei firmam potuerat habere notitiam, remedium 

quidem implorare baptismatis, sed utrum eiusdem 

mysterium baptismatis ac sacramenta perceperint, 

infantiae inscientia non posse reminisci, et ideo sub hoc 

latentis recordationis incerto animas suas in discrimen 

adduci, dum sub specie cautionis negatur his gratia, quae 

ideo non impenditur, quia putatur impensa. Cum itaque 

tribuere talibus dominici sacramenta mysterii non 

immerito quorumdam fratrum formido dubitaret, in sodali 

ut diximus coetu formam huiuscemodi consultationis 

accepimus ... In primis itaque providere debemus, ne dum 

speciem quamdam cautionis tenemus, damnum 

regenerandarum incidamus animarum. Quis enim ita sit 

suspicationibus suis deditus, ut verum esse definiat, quod, 

omni manifestatione cessante, ex opinione ambigua 

suspicatur? Cum itaque baptizatum se nec ille recordetur, 

qui regenerationis est cupidus, nec alter attestari de eo 

possit, qui nesciat consecratum, nihil est, in quo peccatum 

possit obrepere, cum in hac parte conscientiae suae nec 

ille reus sit, qui consecratur, nec ille, qui consecrat. 

Scimus quidem inexpiabile esse facinus, quoties iuxta 

haereticorum damnata a sanctis Patribus instituta cogitur 

aliquis lavacrum. quod regenerandis semel tributum est, 

bis subire, apostolica reclamante doctrina, quae nobis 

unam praedicat in Trinitate deitatem, unam in fide 

confessionem, unum in baptismate sacramentum (Eph 4, 

5). Sed in hoc nihil simile formidatur, quoniam non potest 

in iterationis crimen venire, quod factum esse omnino 

nescitur. ... 

320 (2) Quod si ab haereticis baptizatum quempiam 

fuisse constiterit, erga hunc nullatenus sacramentum

132 

regenerationis iteretur, sed hoc tantum, quod ibi defuit, 

conferatur: ut per episcopalem manus impositionem 

virtutem Sancti Spiritus consequatur. 

Saint Léon I le Grand, Ep. 'Epistolas fraternitatis' 

ad Rusticum, episc. Narbon., 458 aut 459 

321 (Inquisitio 14) Propositum monachi proprio arbitrio 

aut voluntate susceptum deseri non potest absque 

peccato. Quod enim quis vovit Deo, debet et reddere (Dt 

23, 21; Ps 49, 14). Unde qui relicta singularitatis 

professione ad militiam vel ad nuptias devolutus est, 

publicae paenitentiae satisfactione purgandus est: quia 

etsi innocens militia et honestum potest esse coniugium, 

electionem meliorum deseruisse transgressio est. 

322 ( Inqu. 15) Puellae, quae non coactae parentum 

imperio, sed spontaneo iudicio virginitatis propositum 

atque habitum susceperunt, si postea nuptias eligunt, 

praevaricantur, etiam si consecratio non accessit... 

Saint Léon le Grand, Ep. 'Magna indignatione' ad 

universos 

episcopos per Campaniam etc., 6 Mars 459 

323 145 (c. 2) Illam etiam contra apostolicam regulam 

praesumptionem, quam nuper agnovi a quibusdam illicita 

usurpatione committi, modis omnibus constituo 

submoveri. De paenitentia scilicet, quae a fidelibus 

postulatur, ne de singulorum peccatorum genere libello 

scripta professio publice recitetur, cum reatus 

conscientiarum sufficiat solis sacerdotibus indicari 

confessione secreta. Quamvis enim plenitudo fidei 

videatur esse laudabilis, quae propter Dei timorem apud 

homines erubescere non veretur, tamen quia non omnium 

huiusmodi sunt peccata, ut ea qui paenitentiam poscunt, 

non timeant publicare, removeatur tam improbabilis 

consuetudo, ne multi a paenitentiae remediis arceantur,

133 

dum aut erubescunt aut metuunt inimicis suis facta 

reserari, quibus possint legum constitutione percelli. 

Sufficit enim illa confessio, quae primum Deo offertur, tum 

etiam sacerdoti, qui pro delictis paenitentium precator 

accedit. Tunc enim demum plures ad paenitentiam 

poterunt provocari, si populi auribus non publicetur 

conscientia confitentis. 

'Statuta Ecclesiae Antiqua', (milieu ou fin du Veme siecle, 

Gaule Narbonnaise) 

325 Qui episcopus ordinandus est, ante(a) examinetur, 

si... in Scripturarum sensibus cautus, si in dogmatibus 

ecclesiasticis exercitatus, et ante omnia, si fidei 

documenta verbis simplicibus adserat, id est, Patrem et 

Filium et Spiritum Sanctum unum Deum esse confirmans, 

totamque in Trinitate deitatem coessentialem et 

consubstantialem et coaeternalem et coomnipotentem 

praedicans; si singulam quamque in Trinitate personam 

plenum Deum et totas tres personas unum Deum; si 

incarnationem divinam non in Patre neque in Spiritu 

Sancto factam sed in Filio tantum (credat), ut, qui erat in 

divinitate Dei Patris Filius, ipse fieret in homine hominis 

matris filius, Deus verus ex Patre, et homo verus ex matre, 

carnem ex matris visceribus habens, et animam humanam 

rationabilem, simul in eo ambae naturae, id est, homo et 

Deus, una persona, unus Filius, unus Christus, unus 

Dominus, creator omnium quae sunt, et auctor et dominus 

et creator (rector) cum Patre et Spiritu Sancto omnium 

creaturarum, qui passus sit (est) vera carnis passione, 

mortuus vera corporis sui morte, resurrexit vera carnis 

suae resurrectione et vera animae resumptione, in qua 

veniet iudicare vivos et mortuos. Quaerendum est etiam 

ab eo, si Novi et Veteris Testamenti, id est Legis et 

Prophetarum et Apostolorum unum eundemque credat 

auctorem et Deum; si diabolus non per condicionem, sed 

per arbitrium factus sit malus. Quaerendum etiam ab eo, 

si credat huius quam gestamus et non alterius carnis

134 

resurrectionem; si credat iudicium futurum et recepturos 

singulos pro his quae in hac carne gesserunt vel poenas 

vel glorias (-am); si nuptias non improbet; si secunda 

matrimonia non damnet; si carnium perceptionem non 

culpet; si paenitentibus reconciliatis communicet; si in 

baptismo omnia peccata, id est, tam illud originale 

contractum quam illa quae voluntarie admissa sunt, 

dimittantur; si extra Ecclesiam catholicam nullus salvetur. 

Cum, in his omnibus examinatus, inventus fuerit plene 

instructus, tunc cum consensu clericorum et laicorum et 

conventu totius provinciae episcoporum ... ordinetur 

episcopus. 

326 150 Can. 90 (2). E p i s c o p u s cum ordinatur, duo 

episcopi (ex)ponant et teneant Evangeliorum codicem 

super cervicem (caput) eius, et, uno super eum fundente 

benedictionem, reliqui omnes episcopi qui adsunt 

manibus suis caput eius tangant. 

327 151 Can. 91 (3). Presbyter cum ordinatur, episcopo 

eum (-!) benedicente et manus super caput eius tenente, 

etiam omnes presbyteri qui praesentes sunt manus suas 

iuxta manum (-us) episcopi super caput illius teneant. 

328 152 Can. 92 (4). D i a c o n u s cum ordinatur, solus 

episcopus qui eum benedicit manum suam (-us -as) super 

caput illius (eius) ponat: quia non ad sacerdotium, sed ad 

ministerium consecratur. 

329 153 Can. 93 (5). S u b d i a c o n u s cum ordinatur, 

quia manus impositionem non accipit, patenam de manu 

episcopi accipiat vacuam, et vacuum calicem. De manu 

vero archidiaconi accipiat urceolum cum aqua et manile 

et manutergium. 

154 Can. 6 (94) Acolythus cum ordinatur, ab episcopo 

quidem doceatur, qualiter se in officio suo agere debeat: 

ab archidiacono accipiat cereoforaleum cum cereis, ut

135 

sciat se ad accendenda ecclesiae luminaria 

mancipandum. Accipiat et urceolum vacuum ad 

suggerendum vinum in eucharistia sanguinis Christi. 

155 Can. 7 (95). E x o r c i s t a cum ordinatur, accipiat de 

manu episcopi libellum, in quo scripti sunt exorcismi, 

dicente sibi episcopo: Accipe et commenda memoriae, et 

habeto potestatem imponendi manum super 

energumenum sive baptizatum sive catechumenum. 

156 Can. 8 (96). Lector cum ordinatur, faciat de illo 

verbum episcopus ad plebem, indicans eius fidem ac 

vitam atque ingenium. Post haec spectante plebe tradat 

ei codicem, de quo lecturus est, dicens ad eum: Accipe et 

esto verbi Dei relator, habiturus, fideliter et utiliter si 

impleveris officium, partem cum his, qui verbum Dei 

ministraverunt. 

157 Can. 9 (97). Ostiarius cum ordinatur, postquam ab 

archidiacono instructus fuerit, qualiter in domo Dei 

debeat conversari, ad suggestionem archidiaconi tradat 

ei episcopus claves ecclesiae de altario, dicens: Sic age, 

quasi redditurus Deo rationem pro his rebus, quae istis 

clavibus recluduntur. 

158 Can. 10 (98). Psalmista, id est cantor, potest absque 

scientia episcopi, sola iussione presbyteri, officium 

suscipere cantandi, dicente sibi presbytero: Vide, ut quod 

ore cantas, corde credas: et quod corde credis, operibus 

comprobes. 

Saint Simplicius, Ep. 'Quantum presbyterorum' ad 

Acacium episc. 

Cepolit., 10 janvier 476 

343 159 ( 3 (c. 2)) Quia sanctae memoriae 

prae(de)cessorum Nostrorum exstante doctrina, contra 

quam nefas est disputare, quisquis recte sapere videtur

136 

novis assertionibus non indiget edoceri, sed plana atque 

perfecta sunt omnia, quibus potest vel deceptus ab 

haereticis erudiri, vel in vinea Domini plantandus institui; 

implorata fide clementissimi principis vocem faciendae 

synodi fac respui. ... (6(3)) Hortor ergo, frater carissime, 

ut modis omnibus faciendae synodi perversorum 

conatibus resistatur, quae non alias semper indicta est, 

nisi cum aliquid in pravis sensibus novum aut in 

assertione dogmatum emersit ambiguum: ut in commune 

tractantibus, si qua(e) esset obscuritas, sacerdotalis 

deliberationis illuminaret auctoritas; sicut primum Arii ac 

deinde Nestorii, postremum Dioscori atque Eutych(et)is 

fieri coegit impietas. Et quod misericordia Christi Dei 

nostri Salvatoris avertat - intimandum est, abominabile 

esse, contra sententias totius orbis Domini sacerdotum et 

principum utriusque rectorum damnatos restitui. ... 

Saint Félix II (III), Ep. 'Quoniam pietas' ad Zenonem imp., 

1 

août 484 

345 Cum apud barbaras etiam nationes atque ipsius 

deitatis ignaras (in) exsequendis negotiis vel humanis 

iure gentium semper legationis cuiuslibet habeatur 

sacrosancta libertas, notum est omnibus quanto magis ab 

imperatore Romano et christiano principe in rebus 

praesertim divinis oportuerit intemerata servari. ... Puto 

autem quod pietas tua, quae etiam suis mavult vinci 

legibus quam reniti, caelestibus debeat parere decretis 

atque ita humanarum sibi rerum fastigium noverit esse 

commissum, ut tamen ea quae divina sunt, per 

dispensatores divinitus adtributos percipienda non 

ambigat; puto quod vobis sine ulla dubitatione sit utile, si 

Ecclesiam catholicam vestri tempore principatus sinatis 

uti legibus suis nec libertati eius quemquam permittatis 

obsistere, quae regni vobis restituit potestatem. Certum 

est enim, hoc rebus vestris esse salutare, ut cum de causis 

agitur Dei, iuxta ipsius constitutum regiam voluntatem

137 

sacerdotibus Christi studeatis subdere, non praeferre, et 

sacrosancta per eorum praesules discere potius quam 

docere, Ecclesiae formam sequi, non huic humanitus 

sequenda iura praefigere neque eius sanctionibus velle 

dominari, cui Deus voluit clementiam tuam piae 

devotionis colla summittere, ne dum mensura caelestis 

dispositionis exceditur, eatur in contumeliam disponentis. 

Saint Gélase I, Ep. 'Famuli vestrae pietatis' ad Anastasium 

I 

imp., 494 

347 (2) Duo sunt quippe, imperator auguste, quibus 

principaliter mundus hic regitur, auctoritas sacrata 

pontificum et regalis potestas, in quibus tanto gravius 

pondus est sacerdotum, quanto etiam pro ipsis regibus 

hominum in divino reddituri sunt examine rationem. Nosti 

etenim, fili clementissime, quoniam licet praesedeas 

humano generi dignitate, rerum tamen praesulibus 

divinarum devotus colla submittis atque ab eis causas 

tuae salutis expetis, hincque sumendis caelestibus 

sacramentis eisque, ut competit, disponendis subdi te 

debere cognoscis religionis ordine potius quam praeesse, 

itaque inter haec illorum te pendere iudicio, non illos ad 

tuam velle redigi voluntatem. Si enim quantum ad 

ordinem publicae pertinet disciplinae, cognoscentes 

imperium tibi superna dispositione conlatum legibus tuis 

ipsi quoque parent religionis antistites, ne vel in rebus 

mundanis exclusae... videantur obviare sententiae, quo, 

oro te, decet affectu eis et convenit oboedire, qui 

praerogandis venerabilibus sunt attributi mysteriis ? 

Proinde, sicut non leve discrimen incumbit pontificibus 

siluisse pro divinitatis cultu quod congruit, ita his, quod 

absit, non mediocre periculum est, qui, cum debeant 

parere, despiciunt. Et si cunctis generaliter sacerdotibus 

recte divina tractantibus fidelium convenit corda submitti, 

quanto potius sedis illius praesuli consensus est 

adhibendus, quem cunctis sacerdotibus et divinitas

138 

summa voluit praeminere et subsequens Ecclesiae 

generalis iugiter pietas celebravit ? 

(3) Ubi pietas tua evidenter advertit numquam quolibet 

penitus humano consilio elevare se quemquam posse 

illius privilegio vel confessioni, quem Christi vox praetulit 

universis, quem Ecclesia veneranda confessa semper est 

et habet devota primatem. Impeti possunt humanis 

praesumptionibus, quae divino sunt iudicio constituta, 

vinci autem quorumlibet potestate non possunt. 

Saint Gélase I, Synodus Romana: Acta de absolutione 

Miseni, 13 

Mai 495 

348 ... Cum nulli animae Deus omnipotens et misericors 

per ecclesiasticam pietatem quaerenti voluerit remedium 

denegari, non dubium est hoc ipso auctore Deo et divina 

conpunctione prodire, ut tunc de eius (Miseni) receptione 

tractetur, quando eam non protelanda quoque necessitas 

compellat impendi, nostro praeterea Salvatore beato 

Petro Apostolo prae ceteris deleganti: 'Quaecumque 

ligaveris super terram, ligata erunt et in caelis, et 

quaecumque solveris super terram, erunt soluta et in 

caelis' (Mt 16, 19), sicut et his verbis nihil constat 

exceptum, sic per apostolicae dispensationis officium et 

totum possit generaliter alligari et totum consequenter 

absolvi, praecipue cum ex hoc magis praeberi cunctis 

oporteat apostolicae miserationis exemplum, ut 

absolutione damnati, si resipiscant universi et ab errore 

se retrahant ... vinculis se damnationis ... non ambigant 

exuendos.... Proinde quantum permittente Domino 

possibilitatis humanae desideranti remedia praebeamus, 

totum, quod supra nostrae facultatis est modulum, divino 

iudicio relinquentes, non autem nobis poterunt imputare, 

cur praevaricationis offensam viventibus remittamus, 

quod Ecclesiae Deo largiente possibile est, qui nos etiam 

mortuis veniam praestare deposcunt, quod nobis 

possibile non esse manifestum est. Quia cum dictum sit

139 

'quae ligaveris super terram' , quos ergo non esse iam 

constat super terram, non humano, sed suo iudicio 

reservavit, nec audet Ecclesia sibimet vindicare, quod 

ipsis beatis apostolis conspiciat non fuisse concessum, 

quia alia sit causa superstitum, alia defunctorum. 

Concile d'Arles, 473, Libelle de soumission du prêtre 

Lucidus 

De gratia et praedestinatione 

330 160a Correptio vestra salus publica, et sententia 

vestra medicina est. Unde et ego summum remedium 

duco, ut praeteritos errores accusando excusem, et 

salutifera confessione me diluam. Proinde iuxta 

praedicandi recentia statuta concilii, damno vobiscum 

sensum illum qui dicit humanae oboedientiae laborem 

divinae gratiae non esse iungendum; 

331 160a qui dicit post primi hominis lapsum ex toto 

arbitrium voluntatis exstinctum; 

332 160a qui dicit quod Christus Dominus et Salvator 

noster mortem non pro omnium salute susceperit; 

333 160a qui dicit quod praescientia Dei hominem 

violenter compellat (impellat) ad mortem, vel quod Dei 

pereant voluntate qui pereunt; 

334 160a qui dicit quod post acceptum legitime 

baptismum in Adam moriatur quicumque deliquerit; 

335 160a qui dicit alios deputatos ad mortem, alios ad 

vitam praedestinatos; 

336 160a qui dicit ab Adam usque ad Christum nullos ex 

gentibus per primam Dei gratiam, id est per legem 

naturae, in adventum Christi esse salvatos eo quod

140 

liberum arbitrium ex omnibus (= ex toto; al.: eis omnibus) 

in primo parente perdiderint; 

337 160a qui dicit patriarchas ac prophetas vel summos 

quosque sanctorum, etiam ante redemptionis tempora in 

paradisi habitatione (intra paradisum) deguisse; 

338 160a qui dicit ignes et inferna non esse. 

339 160a Haec omnia quasi impia et sacrilegiis repleta 

condemno. Ita autem assero gratiam Dei, ut adnisum 

hominis et conatum gratiae semper adiungam, et 

libertatem voluntatis humanae non exstinctam, sed 

adtenuatam et infirmatam esse pronuntiem, et periclitari 

eum, qui salvus est, et eum qui periit, potuisse salvari. 

340 160b Christum etiam, Deum et Salvatorem nostrum, 

quantum pertinet ad divitias bonitatis suae, pretium 

mortis pro omnibus obtulisse, et quia nullum perire velit, 

qui est Salvator omnium hominum, maxime fidelium, dives 

in omnibus qui invocant illum (Rom 10, 12). Et quia in 

tantis rebus conscientiae satisfaciendum, memini me ante 

dixisse, quod Christus pro his tantum, quos credituros 

praescivit, advenisset (provocando ad Mt 20,28; 26,28; 

Hebr 9,27). Nunc vero sacrorum testimoniorum 

auctoritate, quae abunde per spatia divinarum 

inveniuntur Scripturarum, ex seniorum doctrinae ratione 

patefacta, libens fateor Christum etiam pro perditis 

advenisse, quia eodem nolente perierunt. Neque enim fas 

est circa eos solum, qui videntur esse salvati, immensae 

divitias bonitatis ac beneficia divina concludi. Nam si 

Christum his tantum remedia adtulisse dicimus, qui 

redempti sunt, videbimur absolvere non redemptos, quos 

pro redemptione contempta constat esse puniendos. 

341 160b Assero etiam per rationem et ordinem 

saeculorum alios lege gratiae, alios lege Moysi, alios 

lege naturae, quam Deus in omnium cordibus scripsit (cf.

141 

Rom 2,15), in spe adventus Christi fuisse salvatos; nullos (- 

! ) tamen ex initio mundi, ab originali nexu nisi 

intercessione sacri sanguinis (non) absolutos. 

342 160b Profiteor etiam aeternos ignes et infernales 

flammas factis capitalibus praeparatas, quia 

perseverantes in finem humanas culpas merito sequitur 

divina sententia, quam iuste incurrunt, qui haec non toto 

corde crediderint. Orate pro me, domini sancti et 

apostolici Patres! - Lucidus presbyter hanc epistolam 

manu propria subscripsi et, quae in ea adstruuntur, 

assero, et quae sunt damnata, damno. 

Saint Gélase I, Tomus 'Ne forte' de anathematis vinculo, 

495 

349 167 (5) Dixit Dominus, quod in Spiritum Sanctum 

peccantibus nec hic esset nec in futuro saeculo 

remittendum (Mt 12, 32). Quantos autem cognoscimus in 

Sancto Spiritu (in Spiritum Sanctum) delinquentes, sicut 

haereticos diversos ... ad fidem catholicam revertentes, et 

hic remissionem suae percepisse blasphemiae, et in 

futurum spem sumpsisse indulgentiae consequendae ? 

Nec ideo non vera est Domini sententia, aut putabitur 

esse ullatenus resoluta, cum circa tales, si hoc esse 

permaneant, nunquam omnino solvenda persistat, effectis 

autem non talibus inesse non possit, quae non est talibus 

inrogata. Sicut etiam est consequenter et illud beati 

Ioannis Apostoli: Est peccatum ad mortem: non dico, ut 

oretur pro eo; et est peccatum non ad mortem: dico, ut 

oretur pro eo (1 Jo 5, 16 17). Est peccatum ad mortem in 

eodem peccato manentibus; est peccatum non ad mortem 

ab eodem peccato recedentibus. Nullum est quippe 

peccatum, pro quo aut non oret Ecclesia remittendo, aut 

quod, data sibi divinitus potestate, desistentibus ab 

eodem non possit absolvere, vel paenitentibus relaxare, 

cui dicitur: Quaecunque dimiseritis super terram ... (cf. Jo 

20, 23); 'quaecunque solveritis super terram, soluta erunt

142 

et in caelo' (Mt 18, 18). In quibuscunque omnia sunt, 

quantacunque sint, et qualiacunque sint, veraci 

nihilominus eorum manente sententia, qua nunquam 

solvendus esse denuntiatur in eorum tenore consistens, 

non etiam ab hoc eodem post recedens. 

'Decretum Gelasianum' seu Ep. decretalis de libris 

recipiendis 

et non recipiendis, tp. incerto 

350 163 Post (has omnes) propheticas et evangelicas 

atque apostolicas (quas superius deprompsimus) 

scripturas, quibus Ecclesia catholica per gratiam Dei 

fundata est, etiam illud intimandum putavimus, quod, 

quamvis universae per orbem catholicae diffusae 

Ecclesiae unus thalamus Christi sit, sancta tamen Romana 

Ecclesia nullis synodicis constitutis ceteris Ecclesiis 

praelata sit, sed evangelica voce Domini et Salvatoris 

primatum obtenuit: Tu es Petrus, inquiens, et super hanc 

petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non 

praevalebunt adversus eam, et tibi dabo claves regni 

caelorum, et quaecumque ligaveris super terram, erunt 

ligata et in caelo, et quaecumque solveris super terram, 

erunt soluta et in caelo (Mt 16, 18s). Addita est etiam 

societas beatissimi Pauli Apostoli, vas(is) electionis, qui 

non diverso, sicut haeretici garriunt, sed uno tempore, 

uno eodemque die gloriosa morte cum Petro in urbe 

Roma sub Caesare Nerone agonizans coronatus est; et 

pariter supradictam sanctam Romanam Ecclesiam Christo 

Domino consecrarunt aliisque omnibus urbibus in universo 

mundo sua praesentia atque venerando triumpho 

praetulerunt. 

351 163 Est ergo prima Petri Apostoli sedis (sedes) 

Romanae Ecclesiae, non habens maculam neque rugam 

nec aliquid eiusmodi (Eph 5, 27). Secunda autem sedis 

(sedes) apud Alexandriam beati Petri nomine a Marco 

eius discipulo atque evangelista consecrata est .... Tertia

143 

vero sedis (sedes) apud Anthiociam (Antiochiam) 

beatissimi Apostoli Petri habetur honorabilis, eo quod illic 

primus (primitus) quam Romae venisset habitavit et illic 

primum nomen Christianorum novellae gentis exortum est 

(cf Act 11, 26). 

352 164 Et quamvis aliud fundamentum nullus possit 

ponere praeter id, quod positum est, qui est Christus 

Iesus (cf. I Cor 3, 11), tamen ad aedificationem sancta id 

est Romana Ecclesia post illas Veteris vel Novi 

Testamenti, quas regulariter suscipimus, etiam has 

suscipi non prohibet Scripturas, id est: Sanctam Synodum 

Nicaenam ...; (sanctam Synodum Constantinopolitanam, 

... in qua Macedonius haereticus debitam damnationem 

excepit;) s. Synodum Ephesinam...; s. Synodum 

Calchedonensem (= Chalcedon). ... (Sed et si qua sunt 

concilia a s. Patribus hactenus instituta, post istorum 

quattuor auctoritatem et custodienda et recipienda 

decrevimus.) 

353 (Iam nunc subiiciendum de opusculis s. Patrum, quae 

in Ecclesia, calholica recipiuntur.) Item (-!) opuscula beati 

Caecilii Cypriani martyris, Carthag. episcopi (in omnibus 

recipienda). Item opuscula ... (Eodem modo allegantur 

Gregor. Naz., Basilius M., Athanas. Alex., Johannes 

Chrysost., Theophilus Alex., Cyrill. Alex., Hilarius Pict., 

Ambros., Augustin., Hieronym., Prosper Aquit.) Item 

epistolam beati Leonis papae ad Flavianum C'politanum 

episcopum destinatam; de cuius textu quispiam si usque 

ad unum iota disputaverit, et non eam in omnibus 

venerabiliter receperit, anathema sit. Item opuscula 

atque tractatus omnium orthodoxorum Patrum, qui in 

nullo a sanctae Ecclesiae Romanae consortio deviarunt, ... 

legendos decernit. Item decretales epistolas, quas 

beatissimi papae diversis temporibus ab urbe Roma pro 

diversorum Patrum consultatione dederunt, venerabiliter 

suscipiendas esse. Item gesta sanctorum martyrum ... Sed 

ideo secundum antiquam consuetudinem singulari

144 

cautela in sancta Romana Ecclesia non leguntur, quia et 

eorum, qui conscripsere, nomina penitus ignorantur, et ab 

infidelibus vel (et) idiotis superflua aut minus apta quam 

rei ordo fuerit, esse putantur .... Propter quod, ... ne vel 

levis subsannandi oriretur occasio, in sancta Romana 

Ecclesia non leguntur. Nos tamen cum praedicta Ecclesia 

et omnes martyres et eorum gloriosos agones, qui Deo 

magis quam hominibus noti sunt, omni devotione 

veneramur. Item vitas Patrum, Pauli, Antonii, Hilarionis et 

omnium eremitarum, quas tamen vir beatissimus 

Hieronymus descripsit, cum omni honore suscipimus. 

(Continuando seriem librorum monetur:) cum haec ad 

catholicorum manus advenerint (pervenerint), beati Pauli 

Apostoli praecedat sententia: 'Omnia probate, quod 

bonum est, tenete' (1 Thess 5, 21). Item Rufinus vir 

religiosus plurimus ecclesiastici operis edidit libros, 

nonnullas etiam Scripturas interpretatus est. Sed 

quoniam venerabilis Hieronymus eum in aliquibus de 

arbitrii libertate notavit, illa sentimus, quae praedictum 

beatum Hieronymum sentire cognoscimus; et non solum 

de Rufino, sed etiam de universis, quos vir saepius 

memoratus zelo Dei et fidei religione reprehendit. - Item 

Origenis nonnulla opuscula, quae vir beatissimus 

Hieronymus non repudiat, legenda suscipimus. Reliqua 

autem omnia cum auctore suo dicimus renuenda. ... (DS 

354) Cetera, quae ab haereticis sive schismaticis 

conscripta vel praedicata sunt, nullatenus recipit 

catholica et apostolica Romana Ecclesia. (Sequitur longa 

series 'apocryphorum', tam sensu stricto i. e. 

pseudocanonicorum, quam sensu lato i.e. librorum 

haeresi infectorum.) 

354 165-166 Cetera, quae ab haereticis sive schismaticis 

conscripta vel praedicata sunt, nullatenus recipit 

catholica et apostolica Romana Ecclesia. (Sequitur longa 

series 'apocryphorum', tam sensu stricto i. e. 


haeresi infectorum.) (D 166) Haec et his similia, quae ...

145 

haeresiarchae ... docuerunt vel conscripserunt, quorum 

nomina minime retinentur, non solum repudiata, verum 

etiam ab omni Romana catholica et apostolica Ecclesia 

eliminata atque cum suis auctoribus auctorumque 

sequacibus sub anathematis insolubili vinculo in 

aeternum confitemur esse damnata. 

165 = DS350 (Iam nunc subiiciendum de opusculis s. 

Patrum, quae in Ecclesia, calholica recipiuntur.) Item (-!) 

opuscula beati Caecilii Cypriani martyris, Carthag. 

episcopi (in omnibus recipienda). Item opuscula ... 

(Eodem modo allegantur Gregor. Naz., Basilius M., 

Athanas. Alex., Johannes Chrysost., Theophilus Alex., 

Cyrill. Alex., Hilarius Pict., Ambros., Augustin., Hieronym., 

Prosper Aquit.) Item epistolam beati Leonis papae ad 

Flavianum C'politanum episcopum destinatam; de cuius 

textu quispiam si usque ad unum iota disputaverit, et non 

eam in omnibus venerabiliter receperit, anathema sit. 

Item opuscula atque tractatus omnium orthodoxorum 

Patrum, qui in nullo a sanctae Ecclesiae Romanae 

consortio deviarunt, ... legendos decernit. Item decretales 

epistolas, quas beatissimi papae diversis temporibus ab 

urbe Roma pro diversorum Patrum consultatione 

dederunt, venerabiliter suscipiendas esse. Item gesta 

sanctorum martyrum ... Sed ideo secundum antiquam 

consuetudinem singulari cautela in sancta Romana 

Ecclesia non leguntur, quia et eorum, qui conscripsere, 

nomina penitus ignorantur, et ab infidelibus vel (et) 

idiotis superflua aut minus apta quam rei ordo fuerit, esse 

putantur .... Propter quod, ... ne vel levis subsannandi 

oriretur occasio, in sancta Romana Ecclesia non leguntur. 

Nos tamen cum praedicta Ecclesia et omnes martyres et 

eorum gloriosos agones, qui Deo magis quam hominibus 

noti sunt, omni devotione veneramur. Item vitas Patrum, 

Pauli, Antonii, Hilarionis et omnium eremitarum, quas 

tamen vir beatissimus Hieronymus descripsit, cum omni 

honore suscipimus. (Continuando seriem librorum 

monetur:) cum haec ad catholicorum manus advenerint

146 

(pervenerint), beati Pauli Apostoli praecedat sententia: 

'Omnia probate, quod bonum est, tenete' (1 Thess 5, 21). 

Item Rufinus vir religiosus plurimus ecclesiastici operis 

edidit libros, nonnullas etiam Scripturas interpretatus est. 

Sed quoniam venerabilis Hieronymus eum in aliquibus de 

arbitrii libertate notavit, illa sentimus, quae praedictum 

beatum Hieronymum sentire cognoscimus; et non solum 

de Rufino, sed etiam de universis, quos vir saepius 

memoratus zelo Dei et fidei religione reprehendit. - Item 

Origenis nonnulla opuscula, quae vir beatissimus 

Hieronymus non repudiat, legenda suscipimus. Reliqua 

autem omnia cum auctore suo dicimus renuenda. ... 

Cetera, quae ab haereticis sive schismaticis conscripta 

vel praedicata sunt, nullatenus recipit catholica et 

apostolica Romana Ecclesia. (Sequitur longa series 

'apocryphorum', tam sensu stricto i. e. 


haeresi infectorum.) 

Haec et his similia, quae ... haeresiarchae ... docuerunt 

vel conscripserunt, quorum nomina minime retinentur, non 

solum repudiata, verum etiam ab omni Romana catholica 

et apostolica Ecclesia eliminata atque cum suis 

auctoribus auctorumque sequacibus sub anathematis 

insolubili vinculo in aeternum confitemur esse damnata. 



Saint Gélase I, Tomus 'Necessarium quoque' adv. 

Eutychen et 

Nestorium, tp. incerto 

355 168 (c. 4) Quamvis enim unus atque idem sit Dominus 

Iesus Christus, et totus Deus et totus homo Deus, et 

quicquid est humanitatis, Deus homo suum faciat, et

147 

quicquid est Dei, homo Deus habeat: tamen ut hoc 

permaneat sacramentum nec possit ex aliqua parte 

dissolvi, sic totus homo permanet esse quod Deus est, ut 

totus Deus permaneat esse quod homo est ... 

Anastase II, Ep. 'Exordium pontificatus mei' ad Anastasium 

I 

imp., 496 

356 169 (c.7) Secundum Ecclesiae catholicae 

consuetudinem sacratissimum serenitatis tuae pectus 

agnoscat, quod nullum de his, vel quos baptizavit Acacius 

vel quos sacerdotes sive levitas secundum canones 

ordinavit, ulla eos ex nomine Acacii porti laesionis 

attingat, quo forsitan per iniquum tradita sacramenti 

gratia minus firma videatur. Nam et baptismum ... sive ab 

adultero vel a fure fuerit datum, ad percipientem munus 

pervenit illibatum: quia vox illa, quae per columbam 

sonuit, omnem maculam humanae pollutionis excludit, 

qua declaratur ac dicitur: 'Hic est qui baptizat...' (Lc 3.16). 

Nam si visibilis solis istius radii, cum per loca foetidissima 

transeunt, nulla contactus inquinatione maculantur, multo 

magis illius, qui istum visibilem fecit, virtus nulla ministri 

indignitate constringitur. ... (c.9, al.8) Ideo ergo et hic ... 

male bona ministrando sibi tantum nocuit. Nam 

inviolabile sacramentum, quod per illum datum est, aliis 

perfectionem suae virtutis obtinuit. 

Anastase II, Ep. 'In prolixitate epistolae' ad Laurentium 

episc. Lignidensem (Lignido in Illyrico), 497 

357 Confitemur ergo, Dominum nostrum Iesum Christum 

Filium Dei unigenjtum ante omnia quidem saecula sine 

principio ex Patre natum secundum deitatem, in 

novissimis autem diebus de sancta virgine Maria eundem 

incarnatum et perfectum hominem ex anima rationali et 

corporis susceptione, homousion Patri secundum deitatem 

et homousion nobis secundum humanitatem. Duarum

148 

enim naturarum perfectarum unitas facta est ineffabiliter. 

Propter quod unum Christum eundem Filium Dei et 

hominis unigenitum a Patre et primogenitum ex mortuis 

confitemur, scientes quod quidem coaeternus suo Patri 

secundum divinitatem, secundum quam opifex est 

omnium, et dignatus est post consensionem sanctae 

Virginis, cum dixit ad angelum 'Ecce ancilla Domini, fiat 

mihi secundum verbum tuum' (Lc 1, 38), ineffabiliter sibi 

ex ipsa aedificari templum et istud sibi univit, quod non 

coaeternum de sua substantia e caelo detulit corpus, sed 

ex massa nostrae substantiae, hoc est ex Virgine. Hoc 

accipiens et sibi uniens non Deus Verbum in carne versus 

est neque ut phantasma apparens, sed inconvertibiliter et 

incommutabiliter suam conservavit essentiam, primitias 

naturae nostrae sibi univit. Nam principium Deus Verbum 

has nostrae naturae primitias per multam sibi bonitatem 

unire dignatus est: qui non permixtus, sed in utrisque 

substantiis unus et ipse visus secundum quod scriptum 

est: 'Solvite templum istud, et in tribus diebus resuscitabo 

illud' (Jo 2, 19). Solvitur enim Christus Iesus secundum 

meam substantiam, quam suscepit, et solutum suscitat 

proprium templum, hoc ipse secundum divinam 

substantiam, secundum quam et omnium artifex est. 

358 Numquam autem post resurrectionem unitionis 

nostrae naturae discessit a proprio templo nec discedere 

potest propter ineffabilem suam benignitatem, sed est 

ipse Dominus Iesus Christus et passibilis et impassibilis, 

passibilis secundum humanitatem, impassibilis secundum 

divinitatem. Suscitavit igitur suum templum Deus Verbum 

et in se naturae nostrae resurrectionem et renovationem 

operatus est. Et hanc Dominus Christus, postquam 

resurrexit a mortuis, discipulis ostendebat dicens: 

'Palpate me et videte, quoniam spiritus carnem et ossa 

non habet, quemadmodum me videtis habere' (Lc 24, 39). 

Non dixit 'quemadmodum me dicitis esse', sed 'habere', ut 

et qui habet et qui habetur considerans, non 

permixtionem, non conversionem, non mutationem, sed

149 

unitatem factam respicias. Propterea et fixuras clavorum 

et punctionem lanceae demonstravit et cum discipulis 

manducavit, ut per omnia resurrectionem nostrae naturae 

in se renovatam doceret, et, quia secundum beatam 

divinitatis substantiam inconvertibilis, incommutabilis, 

impassibilis, immortalis, nullius indigens, perficiens 

omnes passiones, et permisit proprio inferri templo quod 

virtute propria suscitavit, et per propriam perfectionem 

templi sui renovationem nostrae naturae operatus est. 

359 Qui autem dicunt subtilem hominem Christum aut 

passibilem Deum aut in carne versum aut non counitum 

habuisse corpus aut de caelo hoc detulisse aut 

phantasma esse aut mortalem dicentes Deum Verbum 

indiguisse, ut a Patre resuscitaretur, aut sine anima 

corpus aut sine sensu hominem suscepisse aut duas 

substantias Christi secundum permixtionem confusas 

unam factam fuisse substantiam et non confitentes 

Dominum nostrum Jesum Christum duas esse naturas 

inconfusas, unam autem personam, secundum quod unus 

Christus, unus idem Filius, istos anathematizat catholica 

et apostolica Ecclesia. 

Anastase II, Ep. 'Bonum atque iucundum' ad epos Galliae, 

23 août 498 

360 170 (c.1 2) (Asserunt quidam haeretici) quod humano 

generi parentes, ut ex materiali faece tradunt corpora, 

ita etiam vitalis animae spiritum tribuant.... ( 4) Quomodo 

ergo contra divinam sententiam carnali nimis intellectu 

animam ad Dei imaginem factam putant hominum 

permixtione diffundi atque insinuari, cum ab illo, qui ab 

initio hoc fecit, actio ipsa hodieque non desinat, sicut ipse 

dixit: 'Pater meus adhuc operatur, et ego operor' (Cf Jo 

5,l7)? ... Cum et illud debeant intelligere quod scriptum 

est : 'Qui vivit in aeternum, creavit omnia simul' (Eccli 

18,1). Si igitur, antequam Scriptura per species singulas 

in singulis quibusque creaturis ordinem rationemque

150 

disponeret, 'potentialiter', quod negari non potest, 'et 

causaliter in opere pertinente ad temporum cursum 

usque nunc operatur' : sanae igitur doctrinae 

acquiescant, quod ille indat animas, qui 'vocat ea, quae 

non sunt, tanquam sint' (cf. Rom 4,17). 

361 170 (c.4 7) Qua putant fortasse pie ac bene se dicere, 

ut animas merito dicant a parentibus tradi, cum sint 

peccatis implicitae, hac ab ipsis sapienti debent 

separatione discerni: quod ab illis nihil aliud potest tradi, 

quam quod ab ipsorum mala praesumptione commissum 

est, id est, culpa poenaque peccati, quam per traducem 

secuta progenies evidenter ostendit, ut pravi homines 

distortique nascantur. In quo solo utique Deus nullam 

communionem habere perspicue cernitur, qui ne in hanc 

necessitatem calamitatis inciderent, genito mortis terrore 

prohibuit atque praedixit. Itaque per traducem, quod a 

parentibus traditur, evidenter apparet, et quid ab initio 

usque ad finem vel operatus sit Deus vel operetur 

ostenditur. 

Saint Symmaque, Ep. 'Ad augustae memoriae' ad 

Anastasium I 

Simp., 

post a. 506 

362 (8) Conferamus autem honorem imperatoris cum 

honore pontificis: inter quos tantum distat, quantum ille 

rerum humanarum curam gerit, iste divinarum. Tu 

imperator a pontifice baptismum accipis, sacramenta 

sumis, orationem poscis, benedictionem speras, 

paenitentiam rogas. Postremo tu humana administras, ille 

tibi divina dispensat. Itaque ut non dicam superior, certe 

aequalis honor est.... Sit istud in mundo iudicium 

spectante Deo et angelis eius, spectaculum omni saeculo 

simus, quo aut sacerdotes bonae vitae aut imperator 

religiosae modestiae consequantur exemplum, quia his 

praecipue duobus officiis regitur humanum genus, et non

151 

debeat aliquis eorum exsistere, quo valeat offendi 

divinitas, maxime cum uterque honor videatur esse 

perpetuus atque ita humano generi ex alterutro 

consulatur. Precor, imperator, pace tua dixerim, memento 

te hominem, ut possis uti concessa tibi divinitus potestate, 

quia etiam si haec sub humano provenerint iudicio, sub 

divino necesse est ut discutiantur examine. Fortassis 

dicturus es, scriptum esse: omni potestati nos subditos 

esse debere (cf. Tit 3,1). Nos quidem potestates humanas 

suo loco suscipimus, donec contra Deum suas (Aliqui 

codices: non) erigant voluntates. Ceterum si omnis 

potestas a Deo est, magis ergo quae rebus est praestituta 

divinis. Defer Deo in nobis, et nos deferimus Deo in te. 

Saint Hormisdas, 'Libellus fidei Hormisdae papae' C'polim 

missus 11 août 515 

363 171 (1) Prima salus est rectae fidei regulam custodire 

et a constitutis Patrum nullatenus deviare. Et quia non 

potest Domini nostri Jesu Christi praetermitti sententia 

dicentis: 'Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo 

Ecclesiam meam' (Mt 16, 18), haec, quae dicta sunt, 

rerum probantur effectibus, quia in Sede Apostolica 

immaculata est semper catholica servata religio. 

364 171 (2) De hac ergo (qua) spe et fide separari minime 

cupientes et Patrum sequentes in omnibus (-!) constituta, 

anathematizamus omnes haereses, praecipue Nestorium 

haereticum, qui quondam Constantinopolitanae fuit urbis 

episcopus, damnatum in Concilio Epheseno a Caelestino 

papa urbis Romae et a sancto (venerabili viro) Cyrillo 

Alexandrinae civitatis antistite; una cum isto (similiter) 

anathematizantes Eutychen et Dioscorum Alexandrinum 

in sancta Synodo, quam sequimur et amplectimur, 

Chalcedonensi damnatos (, quae secuta s. Concilium 

Nicaenum fidem apostolicam praedicavit). 

(3) His Timotheum addiicientes parricidam (Detestamur 

et T. parr.), Aelurum cognomento, et discipulum quoque 

ipsius atque sequacem in omnibus Petrum Alexandrinum;

152 

itemque (-!) condemnamus (etiam) et anathematizamus 

Acacium Constantinopolitanum quondam episcopum ab 

Apostolica Sede damnatum, eorum complicem atque 

sequacem, vel qui in eorum communionis societate 

permanserint: quia (Acacius) quorum se communioni 

miscuit, ipsorum similem meruit in damnatione 

sententiam. Petrum nihilominus Antiochenum damnantes 

(damnamus) cum sequacibus suis et omnium supra 

scriptorum. 

365 172 (4) Quapropter (-! ) suscipimus (autem) et 

probamus epistolas beati Leonis papae universas, quas 

de christiana religione conscripsit. Unde (-! ), sicut 

praediximus, sequentes in omnibus Apostolicam Sedem et 

praedicantes eius omnia constituta, (. Et ideo) spero, ut in 

una communione vobiscum, quam Sedes Apostolica 

praedicat, esse merear in qua est integra et verax 

christianae religionis (et perfecta) soliditas : promittentes 

(promittens) etiam (in sequenti tempore) sequestratos a 

communione Ecclesiae catholicae, id est non 

consentientes Sedi Apostolicae, eorum nomina inter sacra 

non recitanda esse mysteria. (Quodsi in aliquo a 

professione mea deviare tentavero, his, quos damnavi, 

complicem me mea sententia esse profiteor.) 

(5) Hanc autem professionem meam (ego) manu propria 

(mea) subscripsi et tibi Hormisdae sancto et venerabili 

papae urbis Romae obtuli (direxi) ... 

Saint Hormisdas, Ep. 'Sicut rationi' ad Possessorem episc. 

SAfrum, 

13 août 520 

366 173a (c. 5) De arbitrio tamen libero et gratia Dei quid 

Romana, hoc est catholica, sequatur et servet Ecclesia, 

licet et variis libris beati Augustini, et maxime ad 

Hilarium et Prosperum, abunde possit agnosci, tamen et 

in scriniis ecclesiasticis expressa Capitula continentur, 

quae, si ibi desunt et necessaria creditis, destina(bi)mus,

153 

quamquam qui diligenter Apostoli dicta considerat, quid 

sequi debeat, evidenter agnoscat. 

Saint Hormisdas, Ep. 'Inter ea quae' ad Iustinum 

imperatorem, 

26 mars 521 

367 (c. 7) Nam si Trinitas Deus, hoc est Pater et Filius et 

Spiritus Sanctus, Deus autem unus, specialiter Legislatore 

dicente: 'Audi Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est' 

(Dt 6, 4): qui aliter habet, necesse est aut divinitatem in 

multa dividat aut specialiter passionem ipsi essentiae 

Trinitatis impingat et ... hoc est aut plures deos more 

profanae gentilitatis inducere aut sensibilem poenam ad 

eam naturam, quae aliena est ab omni passione, 

transferre. (8) Unum est sancta Trinitas, non multiplicatur 

numero, non crescit augmento nec potest aut 

intellegentia comprehendi aut hoc quod Deus est 

discretione seiungi. Quis ergo illi secreto aeternae 

impenetrabilisque substantiae, quod neque ulla vel 

invisibilium creaturarum potuit investigare natura, 

profanam divisionem temptet ingerere et divini arcana 

mysterii revocare ad calculum moris humani? Adoremus 

Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, indistinctam 

distincte, inconprehensibilem et inenarrabilem 

substantiam Trinitatis, ubi etsi admittit numerum ratio 

personarum, unitas tamen non admittit essentiae (adde: 

numerum), ita tamen, ut servemus divinae propria 

naturae, servemus propria unicuique personae, ut nec 

personis divinitatis singularitas denegetur nec ad 

essentiam hoc, quod est proprium nominum, transferatur. 

(9) Magnum est sanctae et incomprehensibile mysterium 

Trinitatis: Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus, 

Trinitas indivisa, et tamen notum est, quia proprium est 

Patris, ut generaret Filium; proprium Filii Dei, ut ex Patre 

Patri nasceretur aequalis, notum etiam, quid sit proprium 

Spiritus Sancti.

154 

368 (c. 10) Proprium autem Filii Dei, ut ... in novissimis 

temporibus Verbum caro fieret et habitaret in nobis, ita 

intra viscera sanctae Mariae virginis genitricis Dei unitis 

utrisque sine aliqua confusione naturis, ut qui ante 

tempora erat Filius Dei, fieret Filius hominis et nasceretur 

ex tempore hominis more, matris vulvam natus aperiens 

et virginitatem matris deitatis virtute non solvens. (11) 

Dignum plane Deo nascente mysterium. ut servaret 

partum sine corruptione, qui conceptum fecit esse sine 

semine, servans quod ex Patre erat, et repraesentans 

quod ex matre suscepit. ... 

369 (12) Idem enim Deus et homo, non, ut ab infidelibus 

dicitur, sub quartae introductione personae, sed ipse Dei 

Filius Deus et homo, idem virtus et infirmitas, humilitas et 

maiestas, redimens et venditus, in cruce positus et caeli 

regna largitus, ita nostrae infirmitatis ut possit interimi, 

ita ingenitae potentiae ne posset morte consumi. (13) 

Sepultus est iuxta id, quod homo voluit nasci, et iuxta id, 

quod Patri erat similis, resurrexit : patiens vulnerum et 

salvator aegrorum, unus defunctorum et vivificator 

obeuntium, ad inferna descendens et a Patris gremio non 

recedens. Unde et animam, quam pro communi 

condicione posuit, pro singulari virtute et admirabili 

potentia mox resumpsit. 

Concile d'Orange II, commencé le 3 juillet 529 

a) Prooemium 

370 173b ... Pervenit ad nos, esse aliquos, qui de gratia et 

libero arbitrio per simplicitatem minus caute et non 

secundum fidei catholicae regulam sentire velint. Unde id 

nobis, secundum admonitionem et auctoritatem Sedis 

Apostolicae, iustum ac rationabile visum, ut pauca 

capitula ab Apostolica nobis Sede transmissa, quae ab 

antiquis Patribus de sanctarum Scripturarum voluminibus 

in hac praecipue causa collecta sunt, ad docendos eos,

155 

qui aliter quam oportet sentiunt, ab omnibus observanda 

et manibus nostris subscribere deberemus. ... 

b) Canones 

371 174 Can.1. Si quis per offensam praevaricationis 

Adae non totum, id est secundum corpus et animam, 'in 

deterius' dicit hominem 'commutatum', sed animae 

libertate illaesa durante, corpus tantummodo corruptioni 

credit obnoxium, Pelagii errore deceptus adversatur 

Scripturae dicenti: 'Anima, quae peccaverit, ipsa morietur' 

(Ez 18,20); et: 'Nescitis, quoniam, cui exhibetis vos servos 

ad oboediendum, servi estis eius, cui oboeditis?' (Rom 

6,16); et: 'A quo quis superatur, eius et servus addicitur' 

(cf. 2 Petr 2,19). 

372 175 Can. 2. Si quis soli Adae praevaricationem suam, 

non et eius propagini asserit nocuisse, aut certe mortem 

tantum corporis quae poena peccati est, non autem et 

peccatum, quod mors est animae, per unum hominem in 

omne genus humanum transiisse testatur, iniustitiam Deo 

dabit contradicens Apostolo dicenti : 'Per unum hominem 

peccatum intravit in mundum (mundo), et per peccatum 

mors, et ita in omnes homines (mors) pertransiit, in quo 

omnes peccaverunt' (cf. Rom 5,12). 

373 176 Can. 3. Si quis invocatione humana gratiam Dei 

dicit posse conferri, non autem ipsam gratiam facere, ut 

invocetur a nobis, contradicit Isaiae prophetae vel 

Apostolo idem dicenti: 'Inventus sum a non quaerentibus 

me; palam apparui his, qui me non interrogabant' (Rom 

10, 20; cf. Is 65, 1) 

374 177 Can. 4. Si quis, ut a peccato purgemur, 

voluntatem nostram Deum exspectare contendit, non 

autem, ut etiam purgari velimus, per Sancti Spiritus 

infusionem et operationem in nos fieri confitetur, resistit 

ipsi Spiritui Sancto per Salomonem dicenti: 'Praeparatur 

voluntas a Domino' (Prv 8, 35 sec. Septg.), et Apostolo

156 

salubriter praedicanti: 'Deus est, qui operatur in vobis et 

velle et perficere pro bona voluntate' (cf. Phil 2, 13). 

375 178 Can. 5. Si quis, sicut augmentum, ita etiam 

initium fidei ipsumque credulitatis affectum, quo in eum 

credimus, qui iustificat impium, et ad (re)generationem 

sacri baptismatis pervenimus, non per gratiae donum, id 

est per inspirationem Spiritus Sancti corrigentem 

voluntatem nostram ab infidelitate ad fidem, ab 

impietate ad pietatem, sed naturaliter nobis inesse dicit, 

apostolicis dogmatibus adversarius approbatur, beato 

Paulo dicente: 'Confidimus, quia qui coepit in vobis bonum 

opus, perficiet usque in diem Iesu Christi' (cf. Phil 1, 6); et 

illud: 'Vobis datum est pro Christo non solum, ut in eum 

credatis, verum etiam, ut pro illo patiamini' (cf. Phil 1, 29); 

et: 'Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non ex vobis: 

Dei enim donum est' (cf. Eph 2, 8). Qui enim fidem, qua in 

Deum credimus, dicunt esse naturalem, omnes eos, qui ab 

Ecclesia Christi alieni sunt, quodammodo fideles esse 

definiunt. 

376 179 Can. 6. Si quis sine gratia Dei credentibus, 

volentibus, desiderantibus, conantibus, laborantibus, 

orantibus, vigilantibus, studentibus, petentibus, 

quaerentibus, pulsantibus nobis misericordiam dicit 

conferri divinitus, non autem, ut credamus, velimus, vel 

haec omnia, sicut oportet, agere valeamus, per 

infusionem et inspirationem Sancti Spiritus in nobis fieri 

confitetur, et aut humilitati, aut oboedientiae humanae 

subiungit gratiae adiutorium, nec, ut oboedientes et 

humiles simus, ipsius gratiae donum esse consentit, 

resistit Apostolo dicenti: 'Quid habes, quod non accepisti 

?' (I Cor 4, 7); et: 'Gratia Dei sum id, quod sum' (l Cor 15, 

10). 

377 180 Can. 7. Si quis per naturae vigorem bonum 

aliquid, quod ad salutem pertinet vitae aeternae, 

cogitare, ut expedit, aut eligere, sive salutari, id est

157 

evangelicae praedicationi consentire posse confirmat 

absque illuminatione et inspiratione Spiritus Sancti, qui 

dat omnibus suavitatem in consentiendo et credendo 

veritati, haeretico fallitur spiritu, non intelligens vocem 

Dei in Evangelio dicentis: 'Sine me nihil potestis facere' 

(Jo 15, 5); et illud Apostoli: 'Non quod idonei simus 

cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia 

nostra ex Deo est' (2 Cor 3, 5). 

378 181 Can. 8. Si quis alios misericordia, alios vero per 

liberum arbitrium, quod in omnibus, qui de 

praevaricatione primi hominis nati sunt, constat esse 

vitiatum, ad gratiam baptismi posse venire contendit, a 

recta fide probatur alienus. Is enim non omnium liberum 

arbitrium per peccatum primi hominis asserit infirmatum, 

aut certe ita laesum putat, ut tamen quidam valeant sine 

revelatione Dei mysterium salutis aeternae per 

semetipsos posse conquirere. Quod quam sit contrarium, 

ipse Dominus probat, qui non aliquos, sed neminem ad se 

posse venire testatur nisi 'quem Pater attraxerit' (cf. Jo 6, 

44), sicut et Petro dicit: 'Beatus es, Simon Bar-Jona, quia 

caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus, qui in 

caelis est' (Mt 16, 17); et Apostolus: 'Nemo potest dicere 

Dominum Iesum nisi in Spiritu Sancto' (cf. 1 Cor 12, 3). 

379 182 Can. 9. 'De adiutorio Dei. Divini est muneris, cum 

et recte cogitamus, et pedes nostros a falsitate et 

iniustitia continemus; quoties enim bona agimus, Deus in 

nobis atque nobiscum, ut operemur, operatur'. 

380 183 Can. 10. De adiutorio Dei. Adiutorium Dei etiam 

renatis ac sanatis semper est implorandum, ut ad finem 

bonum pervenire, vel in bono possint opere perdurare. 

381 184 Can. 11. 'De obligatione votorum. Nemo 

quidquam Domino recte voveret, nisi ab ipso acceperit 

quod voveret', sicut legitur: Et quae de manu tua 

accepimus, damus tibi (I Par 29, 14).

158 

382 185 Can. 12. 'Quales nos diligat Deus. Tales nos amat 

Deus, quales futuri sumus ipsius dono, non quales sumus 

nostro merito'. 

383 186 Can. 13. De reparatione liberi arbitrii. Arbitrium 

voluntatis in primo homine infirmatum, nisi per gratiam 

baptismi non potest reparari; 'quod amissum, nisi a quo 

potuit dari, non potest reddi. Unde Veritas ipsa dicit: 'Si 

vos Filius liberaverit, tunc vere liberi eritis'' (Jo 8,36). 

384 187 Can. 14. 'Nullus miser de quantacumque miseria 

liberatur, nisi qui Dei misericordia praevenitur', sicut dicit 

Psalmista: 'Cito anticipet nos misericordia tua Domine' (Ps 

78, 8); et illud: 'Deus meus, misericordia eius praeveniet 

me' (Ps 58, 11). 

385 188 Can. 15. 'Ab eo, quod formavit Deus, mutatus est 

Adam, sed in peius per iniquitatem suam. Ab eo, quod 

operata est iniquitas, mutatur fidelis, sed in melius per 

gratiam Dei. Illa ergo mutatio fuit praevaricatoris primi, 

haec secundum Psalmistam 'mutatio est dextrae Excelsi' 

(cf. Ps 76, 11)'. 

386 189 Can. 16. 'Nemo ex eo, quod videtur habere, 

glorietur, tamquam non acceperit, aut ideo se putet 

accepisse, quia littera extrinsecus vel, ut legeretur, 

apparuit, vel, ut audiretur, sonuit. Nam sicut Apostolus 

dicit: 'Si per legem iustitia, ergo Christus gratis mortuus 

est' (Gal 2,21); 'ascendens in altum captivavit 

captivitatem, dedit dona hominibus' (cf Eph 4,8; cf. Ps 

67,19). Inde habet, quicumque habet; quisquis autem se 

inde habere negat, aut vere non habet, aut id, 'quod 

habet, auferetur ab eo (Mt 25, 29)'. 

387 190 Can. 17. 'De fortitudine christiana. Fortitudinem 

Gentilium mundana cupiditas, fortitudinem autem 

Christianorum Dei caritas facit, quae diffusa est in

159 

cordibus nostris', non per voluntatis arbitrium, quod est a 

nobis, sed 'per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis' 

(Rom 5, 5)'. 

388 191 Can. 18. 'Nullis meritis gratiam praeveniri. 

Debetur merces bonis operibus, si fiant; sed gratia, quae 

non debetur, praecedit, ut fiant'. 

389 192 Can. 19. 'Neminem nisi Deo miserante salvari. 

Natura humana, etiamsi in illa integritate, in qua est 

condita, permaneret, nullo modo se ipsam, creatore suo 

non adiuvante, servaret; unde cum sine Dei gratia 

salutem non possit custodire, quam accepit, quomodo 

sine Dei gratia poterit reparare, quod perdidit?'. 

390 193 Can. 20. 'Nihil boni hominem posse sine Deo. 

Multa Deus facit in homine bona, quae non facit homo; 

nulla vero facit homo bona, quae non Deus praestat, ut 

faciat homo'. 

391 194 Can. 21. 'De natura et gratia. Sicut iis, qui 

volentes in lege iustificari et a gratia exciderunt, 

verissime dicit Apostolus: 'Si ex lege iustitia est, ergo 

Christus gratis mortuus est (Gal 2,21), sic iis, qui gratiam, 

quam commendat et percipit fides Christi, putant esse 

naturam, verissime dicitur: Si per naturam iustitia est 

'ergo Christus gratis mortuus est'. Iam hic enim erat lex, et 

non iustificabat: iam hic erat et natura, et non 

iustificabat. Ideo Christus non gratis mortuus est, ut et lex 

per illum impleretur, qui dixit: 'Non veni legem solvere, 

sed adimplere' (Mt 5, 17), et natura per Adam perdita per 

illum repararetur, qui dixit, venisse se 'quaerere et 

salvare, quod perierat' (Lc 19, 10)'. 

392 195 Can. 22. 'De his, quae hominum propria sunt. 

Nemo habet de suo nisi mendacium et peccatum. Si quid 

autem habet homo veritatis atque iustitiae, ab illo fonte

160 

est, quem debemus sitire in hac eremo, ut ex eo quasi 

guttis quibusdam irrorati non deficiamus in via'. 

393 196 Can. 23. 'De voluntate Dei et hominis. Suam 

voluntatem homines faciunt, non Dei, quando id agunt, 

quod Deo displicet; quando autem id faciunt, quod volunt, 

ut divinae serviant voluntati, quamvis volentes agant 

quod agunt, illius tamen voluntas est, a quo et 

praeparatur et iubetur, quod volunt'. 

394 197 Can.24 "De palmitibus vitis. Ita sunt in vite 

palmites, ut viti nihil conferant, sed inde accipiant unde 

vivant: sic quippe vitis est in palmitibus, ut vitale 

alimentum subministret iis, non sumat ab iis. Ac per hoc 

et manentem in se habere Christum, et manere in Christo, 

discipulis prodest utrumque, non Christo. Nam praeciso 

palmite, potest de viva radice alius pullulare; qui autem 

praecisus est, sine radice non potest vivere (cf Jo 15.5ss) 

395 198 Can. 25. 'De dilectione, qua diligimus Deum. 

Prorsus donum Dei est diligere Deum. Ipse ut diligeretur 

dedit, qui non dilectus diligit. Displicentes amati sumus, 

ut fieret in nobis unde placeremus. Diffundit enim 

caritatem in cordibus nostris Spiritus (Rom 5, 5) Patris et 

Filii, quem cum Patre amamus et Filio'. 

c) Conclusio a Caesario episc. Arelat. redacta 

396 199 Ac sic secundum supra scriptas sanctarum 

Scripturarum sententias vel antiquorum Patrum 

definitiones hoc Deo propitiante et praedicare debemus 

et credere, quod per peccatum primi hominis ita 

inclinatum et attenuatum fuerit liberum arbitrium, ut 

nullus postea aut diligere Deum sicut oportuit, aut 

credere in Deum aut operari propter Deum quod bonum 

est, possit, nisi eum gratia misericordiae divinae 

praevenerit. Unde et Abel iusto et Noe et Abraham et 

Isaac et Iacob, et omni antiquorum Sanctorum multitudini

161 

illam praeclaram fidem, quam in ipsorum laude praedicat 

Apostolus Paulus (Hebr 11), non per bonum naturae, quod 

prius in Adam datum fuerat, sed per gratiam Dei 

credimus fuisse collatam. Quam gratiam etiam post 

adventum Domini omnibus, qui baptizari desiderant, non 

in libero arbitrio haberi, sed Christi novimus simul et 

credimus largitate conferri, secundum illud, quod iam 

saepe dictum est et praedicat Paulus Apostolus: 'Vobis 

donatum est pro Christo, non solum, ut in eum credatis, 

sed etiam, ut pro eo patiamini (Phil 1,29); et illud: Deus, 

qui coepit in vobis bonum opus, perficiet usque in diem 

Domini nostri' (Phil 1, 6); et illud: 'Gratia salvi facti estis 

per fidem, et hoc non ex vobis: Dei enim donum est' (Eph 

2,8); et quod de se ipso ait Apostolus: 'Misericordiam 

consecutus sum, ut fidelis essem' (l Cor 7, 25;1 Tim 1, 13); 

non dixit: 'quia eram', sed: ut essem. Et illud: 'Quid habes, 

quod non accepisti ?' (1 Cor 4, 7). Et illud: 'Omne datum 

bonum, et omne donum perfectum desursum est, 

descendens a Patre luminum' (Jac 1,17). Et illud: 'Nemo 

habet quidquam, nisi illi datum fuerit desuper' (Jo 3,27). 

Innumerabilia sunt sanctarum Scripturarum testimonia, 

quae possint ad probandam gratiam proferri, sed 

brevitatis studio praetermissa sunt, quia et revera, cui 

pauca non sufficiunt, plura non proderunt. 

397 200 Hoc etiam secundum fidem catholicam credimus, 

quod post acceptam per baptismum gratiam omnes 

baptizati, Christo auxiliante et cooperante, quae ad 

salutem animae pertinent, possint et debeant, si fideliter 

laborare voluerint, adimplere. Aliquos vero ad malum 

divina potestate praedestinatos esse, non solum non 

credimus, sed etiam, si sunt qui tantum mali credere 

velint, cum omni detestatione illis anathema dicimus. Hoc 

etiam salubriter profitemur et credimus, quod in omni 

opere bono non nos incipimus, et postea per Dei 

misericordiam adiuvamur, sed ipse nobis nullis 

praecedentibus bonis meritis et fidem et amorem sui 

prius inspirat, ut et baptismi sacramenta fideliter

162 

requiramus, et post baptismum cum ipsius adiutorio ea, 

quae sibi sunt placita implere possimus. Unde 

manifestissime credendum est, quod et illius latronis 

quem Dominus ad paradisi patriam revocavit (Lc 23, 43), 

et Cornelii centurionis, ad quem angelus Domini missus 

est (Act 10, 3) et Zachaei, qui ipsum Dominum suscipere 

meruit (Lc 19, 6), illa tam admirabilis fides non fuit de 

natura, sed divinae gratiae largitate donata (divinae 

largitatis donum). 

Boniface II, Ep. 'Per filium nostrum' ad Caesar. ep. Arelat., 

25 janvier 531; Confirmatio Concilii Arausicani II 

398 200a (c. 1) ... Petitioni tuae, quam laudabili fidei (al.: 

fieri) sollicitudine concepisti, catholicum non distulimus 

dare responsum. Indicas enim quod aliqui episcopi 

Galliarum, cum cetera iam bona ex Dei acquieverint 

gratia provenire, fidem tantum, qua in Christo credimus, 

naturae esse velint, non gratiae; et hominibus ex Adam, 

quod dici nefas est in libero arbitrio remansisse, non 

etiam nunc in singulis misericordiae divinae largitate 

conferri; postulans ut pro ambiguitate tollenda, 

confessionem vestram, qua vos e diverso fidem rectam in 

Christo, totiusque bonae voluntatis initium, iuxta 

catholicam veritatem per praevenientem Dei gratiam 

singulorum definitis sensibus inspirari, auctoritate Sedis 

Apostolicae firmaremus. 

399 200b (c. 2) Atque ideo, cum de hac re multi Patres, et 

prae ceteris beatae recordationis Augustinus episcopus, 

sed et maiores nostri Apostolicae Sedis antistites ita 

ratione probentur disseruisse latissima, ut nulli ulterius 

deberet esse ambiguum, fidem quoque nobis ipsam 

venire de gratia: supersedendum duximus responsione 

multiplici; maxime cum secundum eas, quas ex Apostolo 

direxisti sententias, quibus dicit: 'Misericordiam 

consecutus sum, ut fidelis essem' (I Cor 7, 25), et alibi: 

Vobis datum est pro Christo, non solum ut in eum credatis,

163 

verum etiam ut pro eo patiamini (Phil 1, 29), evidenter 

appareat, fidem, qua in Christo credimus, sicut et omnia 

bona singulis hominibus ex dono supernae venire gratiae, 

non ex humanae potestate naturae. Quod etiam 

Fraternitatem tuam, habita collatione cum quibusdam 

sacerdotibus Galliarum, iuxta fidem gaudemus sensisse 

catholicam: in his scilicet, in quibus uno, sicut indicasti, 

consensu definierunt fidem, qua in Christo credimus, 

gratia divinitatis praeveniente conferri; adiicientes etiam, 

nihil esse prorsus secundum Deum boni, quod sine Dei 

quis gratia aut velle, aut incipere, aut operari, aut 

perficere possit, dicente ipso Salvatore nostro: 'Sine me 

nihil potestis facere' (Jo 15, 5). Certum est enim atque 

catholicum, quia in omnibus bonis, quorum caput est 

fides, nolentes nos adhuc misericordia divina praeveniat, 

ut velimus, insit in nobis cum volumus, sequatur etiam ut 

in fide duremus, sicut David propheta dicit: 'Deus meus, 

misericordia eius praeveniet me' (Ps 58, 11); et iterum: 

'Misericordia mea cum ipso est' (Ps 88, 25): et alibi: 

'Misericordia eius subsequitur me' (Ps 22, 6). Similiter et 

beatus Paulus dicit: 'Aut quis prior dedit ei, et retribuetur 

illi? Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia' 

(Rom 11, 35 s). 

400 200b Unde nimis eos, qui contra sentiunt, admiramur, 

usque eo vetusti erroris adhuc reliquiis praegravari, ut ad 

Christum non credant Dei beneficio, sed naturae veniri; et 

ipsius naturae bonum, quod Adae peccato noscitur 

depravatum, auctorem nostrae fidei dicant magis esse 

quam Christum; nec intelligant se dominicae reclamare 

sententiae dicenti: 'Nemo venit ad me, nisi datum fuerit 

illi a Patre meo' (Jo 6, 44); sed et beato Paulo simul 

obsistere clamanti ad Hebraeos: 'Curramus ad 

propositum nobis certamen, aspicientes in auctorem fidei 

et consummatorem Iesum Christum' (Hebr 12, 1s). Quae 

cum ita sint, invenire non possumus, quid ad credendum 

in Christo, sine Dei gratia humanae deputent voluntati; 

cum Christus auctor consummatorque sit fidei. - (c.3)

164 

Quapropter ... supra scriptam confessionem vestram 

consentaneam catholicis Patrum regulis approbamus. 

Jean II, Ep. 'Olim quidem' ad senatores C'politanos, Mars 

534 

401 201-202 (Justinianus imperator) de his tribus 

quaestionibus orta certamina fuisse significavit: 

(I) Utrum 'unus ex Trinitate' Christus et Deus noster dici 

possit, hoc est una de tribus personis sanctae Trinitatis 

sancta persona. 

(II) An Deus Christus carne pertulerit impassibilis deitate. 

(III) An proprie et veraciter Mater Domini Dei nostri Iesu 

Christi Maria semper virgo debeat appellari ... 

(De adagio 'Unus de Trinitate passus est'.) 

Unum enim ex sancta Trinitate Christum esse, hoc est 

unam de tribus sanctae Trinitatis personis sanctam esse 

personam sive subsistentiam, quam Graeci hypostasim 

dicunt, in his exemplis evidenter ostendimus (allegantur 

inter alia Gn 3, 22; 1 Cor 8,6; Symb. Nicaenum). 

(De Christo 'Deo carne passo'.) 

Deum vero carne passum his nihilominus roboremus 

exemplis (Dt 28, 66; Io 14, 6; Mal 3, 8; Act 3, 15; 20, 28; 1 

Cor 2, 8; Cyrill. Al., Anathem. 12; Leo I, Tom. ad Flav. etc.). 

(De titulo 'Mater Dei'.) Gloriosam vero sanctam semper 

virginem Mariam et proprie et veraciter Dei genitricem 

matremque Dei Verbi ex ea incarnati ab hominibus 

catholicis confiteri recte docemus. Proprie namque et 

veraciter idem ipse ultimis temporibus incarnatus, ex 

sancta et gloriosa Virgine matre nasci dignatus est. 

Propterea ergo, quia proprie et veraciter Dei Filius ex ea 

incarnatus et natus est, ideo proprie et veraciter matrem 

Dei ex ea incarnati et nati esse confitemur, et , ne Dominus Iesus per honorificentiam vel

165 

gratiam nomen Dei accepisse credatur, sicut Nestorius 

sentit insulsus: veraciter autem ideo, ne in phantasmate 

aut aliquo modo non veram sumpsisse carnem credatur 

ex virgine, sicut asseruit impius Eutyches. 

(De titulo 'Mater Dei'.) Gloriosam vero sanctam semper 

virginem Mariam et proprie et veraciter Dei genitricem 

matremque Dei Verbi ex ea incarnati ab hominibus 

catholicis confiteri recte docemus. Proprie namque et 

veraciter idem ipse ultimis temporibus incarnatus, ex 

sancta et gloriosa Virgine matre nasci dignatus est. 

Propterea ergo, quia proprie et veraciter Dei Filius ex ea 

incarnatus et natus est, ideo proprie et veraciter matrem 

Dei ex ea incarnati et nati esse confitemur, et , ne Dominus Iesus per honorificentiam vel 

gratiam nomen Dei accepisse credatur, sicut Nestorius 

sentit insulsus: veraciter autem ideo, ne in phantasmate 

aut aliquo modo non veram sumpsisse carnem credatur 

ex virgine, sicut asseruit impius Eutyches. 

402 (Summarium christologiae.) His igitur evidenter 

ostensum est, ... quid speraverit imperator, quid Romana 

sequatur et colat Ecclesia, scl. Christum Dominum 

nostrum unum esse, ut saepe diximus, sanctae Trinitatis, 

ex duabus naturis cognoscendum, hoc est in deitate et 

humanitate perfectum, non antea exsistente carne et 

postea unita Verbo, sed in ipso Deo Verbo initium, ut 

esset, accipiente. Ideo enim quia Verbi ex materno 

corpore caro sumpsit initium, salva proprietate et veritate 

utriusque naturae (cf. DS 293) hoc est divinitatis atque 

humanitatis, Dei Filium Dominum nostrum Iesum Christum 

catholice confitemur, omni posthac commutatione vel 

confusione submota. Neque enim naturas in eo aliter 

agnoscimus, nisi differentias intellegentes et confitentes 

divinitatis atque humanitatis. Sed nec duas personas in 

Christo intellegimus per id quod dicimus duas naturas, ut 

adunationis divisionem facere videamur et sit, quod absit, 

quaternitas, non trinitas, sicut Nestorius sentit insanus,

166 

nec confundimus easdem unitas naturas, cum unam 

personam Christi confitemur, ut Eutyches impius credit. 

Tomum vero papae Leonis omnesque epistolas nec non et 

quattuor synodos, Nicaenam, Constantinopolitanam et 

Ephesenam primam et Calchidonensem (= Chalcedon.), 

sicut Romana hactenus suscepit et veneratur Ecclesia, 

sequimur, amplectimur atque servamus. 



Vigile, Edit de l'empereur Justinien à Ménas patriarche de 

Constantinople, publié dans le Synode de Constantinople 

en 543; Anathématismes contre Origene 

403 203 Can. 1. Si quis dicit aut sentit, praeexsistere 

hominum animas, utpote quae antea mentes fuerint et 

sanctae virtutes, satietatemque cepisse divinae 

contemplationis, et in deterius conversas esse, atque 

idcirco refrixisse a Dei caritate, et inde psuchas graece, 

id est, animas esse nuncupatas, demissasque esse in 

corpora supplicii causa: anathema sit. 

404 204 Can. 2. Si quis dicit aut sentit, Domini animam 

prius exstitisse, atque unitam fuisse Deo Verbo ante 

incarnationem et genrationem ex virgine, an. s. 

405 205 Can.3. Si quis dicit aut sentit, primum formatum 

esse corpus Domini nostri Jesu Christi in utero beatae 

Virginis, ac postea unitum ei esse Deum Verbum, et 

animam, utpote quae ante fuisset, an. s. 

406 206 Can. 4. Si quis dicit aut sentit, omnibus 

caelestibus ordinibus assimilatum esse Deum Verbum, 

cherubim que factum esse ipsis cherubim, et seraphim 

ipsis seraphim, ac omnibus plane supernis virtutibus 

similem esse factum, an. s.

167 

407 207 Can. 5. Si quis dicit aut sentit, in resurrectione 

corpora hominum orbiculata suscitari, nec confitetur nos 

suscitari rectos, an. s. 

408 208 Can. 6. Si quis dicit , caelum, et 

solem, et lunam, et stellas et aquas, quae super caelos 

sunt, animatas et ratione praeditas (materiales) esse 

quasdam virtutes, an. s. 

409 209 Can. 7. Si quis dicit aut sentit, Dominum Christum 

in futuro saeculo crucifixum iri pro daemonibus, sicuti et 

pro hominibus, an. s. 

410 210 Can. 8. Si quis dicit aut sentit, vel finitam esse Dei 

potestatem, vel eum tanta fecisse, quanta 

comprehendere et cogitare (-!) potuit vel creaturas Deo 

coaerernas esse (-!), an. s. 

411 211 Can. 9 Si quis dicit aut sentit, ad tempus esse 

daemonum et impiorum hominum supplicium, eiusque 

finem aliquando futurum, sive restitutionem et 

redintegrationem esse (fore) daemonum aut impiorum 

hominum, an. s. 

Vigile, Ep. 'Dum in sanctae' ad univ. populum Dei, 

5 février 552; Professio fidei Vigilii papae 

412 Sciant igitur universi nos illam fidem praedicare, 

tenere ac defendere, quam ab Apostolis traditam et per 

successores eorum inviolabiliter custditam reverenda 

Nicaena synodus CCCXVIII patrum Sancto Spiritu sibi 

revelante suscipiens redegit in symbolum ac deinde tres 

aliae sanctae synodi, id est Constantinopolitana ... 

Ephesena ... Calchidonensis ( = Chalcedon. ) .. . 

ediderunt.

168 

413 Hinc est quod Dominus noster contra errorum 

huiusmodi feritatem pastorale caelitus armavit officium, 

quod beatissimo Petro apostolo trina praeceptione 

commendans ait: 'Pasce oves meas' (Jo 2l,15). Et recte illi 

pascendarum est cura commissa, cuius fidei praeclara 

confessio Domini est laudata.... eundem ipsum (Christum) 

hominis esse filium Deique sub mirabili interrogationis 

responsionisque brevitate confessus est 'Tu es Christus 

filius Dei vivi' (Mt 16, 16), sacratissimae scilicet mysterium 

incarnationis eius aperiens, dum in unitate personae, 

servata geminae proprietate naturae, homo idemque 

Deus esset, quod ex matre semper virgine sumpsit in 

tempore, et quod natus ex patre est ante saecula, 

permaneret. Inconfuse autem et indivise atque 

inconvertibiliter et substantialiter uniens sibi carnem 

Deus Verbum Emmanuel noster, qui lege et profitia 

(prophetia) adnuntiantibus exspectabatur, advenit. 

'Verbum ergo caro factum est et habitavit in nobis' (Jo 

1,14), totus in suis, totus in nostris, adsumens ex vulva 

carnem cum anima rationali et intellectuali.... 

Humanitatis sumpsit initium, ut nos aeternitatis suae 

faceret coheredes; nostrae consors dignatus est esse 

naturae, ut nos suae immortalitatis faceret esse 

participes; pauper factus est, cum esset dives, ut eius 

inopia ditaremur; omnia quae nostra sunt, evacuato 

noxarum nostrarum chirographo condonavit (cf. Col 2, 

13s)... id peragens ..., ut 'mediator Dei et hominum homo 

Christus Iesus' (I Tim 2, 5) maledicto quo primus homo 

terrenus mortis vinculis tenebatur, adstrictus, secundus 

homo caelestis (1 Cor l5, 47), dum mortem morte calcaret, 

absolveret. 

414 Passus est pro nobis Dei Filius, crucifixus carne est, 

mortuus carne est et die tertio resurrexit, ut divina 

inpassibili permanente natura et carnis nostrae veritate 

servata unius eiusdemque Domini Dei nostri Jesu Christi 

et passiones et miracula fateamur, ut glorificationem 

Capitis nostri totius Ecclesiae corpus aspiciens, quales

169 

primitias in Capite nostro, id est in Christo Deo ac 

Domino, intueretur ex mortuis, tales in his qui eius 

membra sunt, in futurae gloriae praestoletur adventum. 

Ipse igitur Redemptor noster sedet ad dexteram Patris, 

unus idemque sine confusione utriusque naturae, sine 

divisione personae et ex duabus atque in duabus creditus 

permanensque naturis, inde venturus iudicare vivos et 

mortuos. 

415 Pater autem cum eodem unigenito Filio et Spiritu 

Sancto unus est in deitate et aequalis indiscretaeque 

naturae. Huius fidei plenitudinem Dominus noster post 

resurrectionem mandavit Apostolis dicens: 'Ite, docete 

omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et 

Spiritus Sancti' (Mt 28, 19). 'In nomine', inquit (dixit), non 

in nominibus, ut in quibus una virtus, una potestas, una 

deitas, una aeternitas, una gloria, una omnipotentia, una 

beatitudo, una operatio est unaque natura, unius quoque 

nominis exsistat integritas. Nihil in deitate quippe 

discretum est, cum tantum personarum proprietas 

manifesta distinctione signetur. Totum ergo quod Trinitas 

est, permanet consubstantialis et indiscreta divinitas. 

Vigile, Constitutum (I) 'Inter innumeras sollicitudines' de 

tribus Capitulis ad Justinianum imperatorem, 14 mai 553; 

Damnatio errorum Nestorianismi de humanitate Christi 

416 1. Si quis servata inconvertibilitate naturae divinae 

non confitetur Verbum carnem factum et ex ipsa 

conceptione de utero Virginis humanae naturae sibi 

secundum subsistentiam unisse principia, sed tamquam 

cum exsistenti iam homine fuerit Deus Verbum, ut per hoc 

non sancta Virgo vere Dei genitrix esse credatur, sed 

verbo tenus appelletur, anathema sit. 

417 2. Si quis secundum subsistentiam unitatem 

naturarum in Christo factam denegat, sed seorsum 

existenti homini tamquam uni iustorum inhabitare Deum

170 

Verbum, et non ita confitetur naturarum secundum 

subsistentiam unitatem, ut Deus Verbum cum adsumpta 

carne una permanserit permaneatque subsistentia sine 

persona, an. s. 

418 3. Si quis voces evangelicas et apostolicas in uno 

Christo ita dividit, ut etiam naturarum in ipso unitarum 

divisionem introducat, an. s. 

419 4. Si quis unum Iesum Christum verum Dei et eundem 

verum hominis Filium futurorum ignorantiam aut diei 

ultimi iudicii habuisse dicit et tanta scire potuisse, quanta 

ei deitas quasi alteri cuidam inhabitans revelabat, an. s. 

420 5. Si quis illud Apostoli, quod est in Ep. ad Hebraeos 

(5, 8 et 7) dictum, quod experimento cognovit 

oboedientiam et cum clamore forti et lacrimis preces 

supplicationesque obtulit ad eum, qui salvum illum posset 

a morte facere, tamquam nudo deitate Christo deputans, 

qui laboribus virtutis perfectus sit, ut ex hoc duos 

introducere Christos vel duos Filios videatur, et non unum 

eundemque credit Christum Dei et hominis Filium ex 

duabus et in duabus naturis inseparabilibus indivisisque 

confitendum atque adorandum, an. s. 

Concile de Constantinople II (oecum. V), Session VIII 

2 juin 553, Canons 

421 213 ( Trinitas divina) Can. 1. Si quis non confitetur 

Patris, et Filii, et Spiritus Sancti unam naturam sive 

substantiam, et unam virtutem et potestatem, trinitatem 

consubstantialem, unam deitatem in tribus subsistentiis 

sive personis adorandam, talis anathema sit. Unus enim 

Deus et Pater, ex quo omnia; et unus Dominus Iesus 

Christus, per quem omnia; et unus Spiritus Sanctus, in quo 

omnia.

171 

422 214 Can. 2. Si quis non confitetur Dei Verbi duas esse 

nativitates, unam quidem ante saecula ex patre sine 

tempore incorporaliter alteram vero in ultimis diebus 

eiusdem ipsius, qui de caelis descendit, et incarnatus de 

sancta gloriosa Dei Genitrice et semper Virgine Maria, 

natus est ex ipsa, talis an. s. 

423 215 Can.3. Si quis dicit, alium esse Deum Verbum qui 

miracula fecit, et alium christum qui passus est, vel Deum 

Verbum cum Christo nascente de muliere, vel in ipso esse 

ut alterum in altero, et non unum eundemque Dominum 

nostrum Jesum Christum, Dei Verbum incarnatum et 

hominem factum, et ejusdem ipsius miracula et passiones 

quas voluntarie carne sustinuit, talis an. s. 

424 216 Can. 4. Si quis dicit, secundum gratiam, vel 

secundum operationem, vel secundum dignitatem, vel 

secundum aequalitatem honoris, vel secundum 

auctoritatem, aut relationem, aut affectum, aut virtutem, 

unitionem Dei Verbi ad hominem factam esse, vel 

secundum bonam voluntatem, quasi quod placuit Deo 

Verbo homo, eo quod bene visum est ei de ipso, sicut 

Theodorus insipiens dicit: vel secundum homonymiam, per 

quam Nestoriani Deum Verbum Filium et Christum 

vocantes, et hominem separatim Christum et Filium 

nominantes, et duas personas evidenter dicentes, per 

solam nominationem, et honorem, et dignitatem, et 

adorationem, unam personam, unum Filium, et unum 

Christum confingunt dicere: sed non confitetur unitatem 

Dei Verbi ad carnem animatam anima rationabili et 

intellectuali, secundum compositionem sive secundum 

subsistentiam factam esse, sicut sancti Patres docuerunt, 

et ideo unam eius subsistentiam compositam, qui est 

Dominus (noster) Jesus Christus, unus de Sancta Trinitate, 

talis an. s. 

425 216 Cum enim multis modis unitas intelligitur, qui 

impietatem Apollinarii et Eutychetis sequuntur,

172 

interemptionem eorum quae convenerunt colentes, 

unitionem secundum confusionem dicunt. Theodori autem 

et Nestorii sequaces, divisione gaudentes, affectualem 

unitatem introducunt. Sancta Dei Ecclesia utriusque 

perfidiae impietatem reiciens, unitionem Dei Verbi ad 

carnem secundum compositionem confitetur, quod est 

secundum subsistentiam. Unitio enim per compositionem 

in mysterio Christi non solum inconfuse ea, quae 

convenerunt, conservat, sed nec divisionem suscipit. 

426 217 Can. 5. Si quis unam subsistentiam Domini nostri 

Jesu Christi sic intelligit, tamquam suscipientem 

plurimarum subsistentiarum significationem, et per hoc 

introducere conatur in mysterio Christi duas subsistentias, 

seu duas personas, et duarum personarum, quas 

introducit, unam personam dicit secundum dignitatem, et 

honorem, et adorationem, sicut Theodorus et Nestorius 

insanientes conscripserunt; et calumniatur sanctam 

Chalcedonensem Synodum tamquam secundum istum 

impium intellectum unius subsistentiae utentem vocabulo, 

sed non confitetur Dei Verbum carni secundum 

subsistentiam unitum esse, et propter hoc unam eius 

subsistentiam, seu unam personam, et sic et sanctum 

Chalcedonense Concilium unam subsistentiam Domini 

nostri Jesu Christi confessum esse, talis an. s. Nec enim 

adiectionem personae vel subsistentiae suscepit sancta 

Trinitas ex incarnato uno de sancta Trinitate Deo Verbo. 

427 218 Can. 6. Si quis abusive et non vere Dei genitricem 

dicit sanctam gloriosam semper Virginem Mariam, vel 

secundum relationem, quasi homine puro nato, sed non 

Deo Verbo incarnato et nato ex ipsa, referenda autem, 

sicut illi dicunt, hominis nativitate ad Deum Verbum, eo 

quod cum homine erat nascente, et calumniatur sanctam 

Chalcedonensem Synodum, tamquam secundum istum 

impium intellectum, quem Theodorus exsecrandus 

adinvenit, Dei genitricem Virginem dicentem, vel qui 

hominis genitricem vocat, aut Christotocon, id est, Christi

173 

genitricem, tamquam si Christus Deus non esset, et non 

proprie et vere Dei genitricem ipsam confitetur, eo quod 

ipse qui ante saecula ex Patre natus est Deus Verbum, in 

ultimis diebus ex ipsa incarnatus et natus est, et sic pie et 

sanctam Chalcedonensem Synodum eam esse confessam, 

talis an. s. 

428 219 Can. 7. Si quis in duabus naturis dicens, non ut in 

deitate et humanitate, unum Dominum nostrum Iesum 

Christum cognosci confitetur, ut per hoc significet 

differentiam naturarum, in quibus inconfuse ineffabilis 

unitio facta est, neque Deo Verbo in carnis naturam 

transmutato, neque carne in Verbi naturam transducta 

(manet enim utrumque hoc quod est natura, etiam facta 

unitate secundum subsistentiam), sed pro divisione per 

partem, talem excipit vocem in mysterio Christi, vel 

numerum naturarum confitendo in eodem Domino nostro 

Jesu Christo Deo Verbo incarnato, non intellectu 

tantummodo differentiam excipit earum, ex quibus et 

compositus est, non interemptam propter unitatem (unus 

enim ex utroque, et per unum utraque), sed in hoc numero 

utitur ut separatim unaquaque natura suam habente 

subsistentiam, talis an. s. 

429 220 Can. 8. Si quis ex duabus naturis deitatis et 

humanitatis confitens unitatem factam esse, vel unam 

naturam Dei Verbi incarnatam dicens, non sic ea excipit 

sicut Patres docuerunt, quod ex divina natura et humana, 

unitione secundum subsistentiam facta, unus Christus 

effectus est, sed ex talibus vocibus unam naturam sive 

substantiam deitatis et carnis Christi introducere conatur, 

talis an. s. 

430 220 Secundum subsistentiam enim dicentes 

unigenitum Deum Verbum carni unitum esse non 

confusionem aliquam naturarum in se invicem factam 

esse dicimus, sed magis permanente utraque hoc quod 

est, unitum esse carni Deum Verbum intelligimus. Propter

174 

quod et unus est Christus, Deus et homo, idem ipse 

consubstantialis Patri secundum deitatem, et 

consubstantialis nobis idem ipse secundum humanitatem. 

Aequaliter enim et eos qui per partem dividunt vel 

incidunt, et eos qui confundunt divinae dispensationis 

mysterium Christi, reicit et anathematizat Dei Ecclesia. 

431 221 Can.9. Siquis in duabus naturis adorari dicit 

Chritum, ex quo duas adorationes introducunt, separatim 

Deo Verbo, et separatim homini: vel si quis ad 

interemptionem carnis vel confusionem deitatiset 

humanitatis, unam naturaml sive substantiam eorum quae 

convenerunt introducens, sic Christum adorat, sed non 

una adoratione Deum Verbum incarnatum cum propria 

ipsius carne adorat, sicut ab initio Dei Ecclesiae traditum 

est, talis an. s. 

432 222 Can. 10. Si quis non confitetur, Dominum nostrum 

Iesum Christum qui crucifixus est carne, Deum esse 

verum, et Dominum gloriae, et unum de Sancta Trinitate, 

talis an. s. 

433 223 Can. 11. Si quis non anathematizat Arium, 

Eunomium, Macedonium, Apollinarium, Nestorium, 

Eutychen, Origenem cum impiis eorum conscriptis, et 

alios omnes haereticos, qui condemnati et anathematizati 

sunt a sancta catholica et apostolica Ecclesia et a 

praedictis sanctis quattuor Conciliis, et eos, qui similia 

praedictis haereticis sapuerunt vel sapiunt et usque ad 

mortem in sua impietate permanserunt vel permanent, 

talis an. s. 

434 224 Can.12. Si quis defendit impium Theodorum 

Mopsuestenum, qui dixit alium esse Deum Verbum, et 

alium Christum a passionibus animae et desideriis carnis 

molestias patientem, et a deterioribus paulatim 

recedentem, et sic ex profectu operum melioratum, et a 

conversatione immaculatum factum, et tamquam purum

175 

hominem baptizatum esse in nomine Patris, et Filii, et 

Spiritus Sancti, et par baptisma Sancti Spiritus gratiam 

accepisse, et filiationem meruisse, et ad similitudinem 

imperialis imaginis in persona Dei Verbi adorari, et post 

resurrectionem immutabilem cogitationibus et 

impeccabilem omnino factum fuisse. Et iterum dixit idem 

impius Theodorus, talem factam esse unitionemDei Verbi 

ad Christum, qualem dixit Apostolus de viro et muliere: 

"erunt duo in carne una" (Eph 5.31). Et super alias 

innumerabiles blasphemias ausus est dicere, quod post 

resurrectiuonem, cum insufflasset Dominus discipulis et 

dixisset: "Accipite Spiritum Sanctum" (Jo 20.22), non dedit 

eis Spiritum Sanctum, sed figuratim tantummodo 

insufflavit. Iste enim et confessionem, quam fecit Thomas, 

cum palpasset manus et latus Domini post resurrectionem 

dicens: "Dominus meus et Deus meus" (Jo 20.28), inquit 

non esse dictam a Thomas de Christo (nec enim dicit 

Theodorus Deum esse Christum), sed ad miraculum 

resurrectionis stupefactum Thomam glorificasse Deum, 

qui Christum resuscitavit. 

435 225 Et, quod peius est, etiam in interpretatione, quam 

in Actus Apostolorum scripsit Theodorus, similem fecit 

Christum Platoni, et Manichaeo, et Epicuro, et Marcioni, 

dicens: Quod sicut illorum unusquisque ex dogmate, quod 

invenit, suos discipulos fecit vocari Platonicos et 

Manichaeos et Epicureos et Marcionistas: simili modo et 

cum Christus dogma invenisset, ex ipso Christianos vocari. 

Si quis igitur defendit praedictum impium Theodorun et 

impia eius conscripta, in quibus tam praedictas quam 

alias innumerabiles blasphemias effudit contra magnum 

Deum et Salvatorem Jesum Christum et non 

anathematizat eum, et impia eius conscripta, et omnes 

qui suscipiunt vel defendunt eum, et dicunt orthodoxe 

eum exposuisse, et qui scripserunt pro eo, et eadem illi 

sapuerunt, vel scribunt pro eo, vel impiis eius conscriptis 

et eos qui similia illi sapiunt, vel aliquando sapuerunt, et

176 

usque ad morte permanserunt vel permanent in tali 

impietate, talis an. s. 

436 226 Can. 13. Si quis defendit impia T h e o d o r i t i 

conscripta, quae Contra rectam fidem et contra primam 

Ephesinam sanctam Synodum, et sanctum Cyrillum et 

duodecim eius capitula (cf. *252-263) exposuit, et omnia 

qua conscripsit pro Theodoro et Nestorio impiis, et pro 

aliis qui eadem praedictis Theodoro et Nestorio 

sapuerunt, defendens eos et eorum impietate " et propter 

hoc impios vocans doctores Ecclesiae, qui unitatem 

secundum subsistentiam Dei Verbi ad carnem confitentur, 

et non anathematizat ea, et eos qui similia eis sapuerunt, 

vel sapiunt insuper autem et omnes, qui scripserunt 

contra rectam fidem, et sanctum Cyrillum et duodecim 

eius capitula et usque ad mortem in tali impietate 

permanserunt, talis an. s. 

437 227 Can. 14. Si quis defendit epistolam, quam dicitur 

Ibas ad Marin Persam haereticum scripsisse, quae 

abnegat quidem Deum Verbum de sancta Dei genitrice 

semper virgine Maria incarnatum, hominem factum esse, 

dicit autem purum hominem ex ipsa natum esse, quem 

templum vocat, ut alius sit Deus Verbum, et alius homo, et 

sanctum Cyrillum, qui rectam fidem Christianorum 

praedicavit, tamquam haereticum et similiter Apollinario 

impio scripsisse criminatur, et inculpat primam 

Ephesinam sanctam Synodum tamquam sine 

examinatione et quaestione Nestorium condemnantem, et 

duodecim capitula sancti Cyrilli (DS 252-263) impia et 

contraria rectae fidei vocat eadem impia epistola, et 

defendit Theodorum et Nestorium, et impia eorum 

dogmata et conscripta. Si quis igitur memoratam impiam 

epistolam defendit, et non anathematizat eam, et 

defensores eius, et eos, qui dicunt eam rectam esse, vel 

partem eius, et eos, qui scripserunt vel scribunt pro ea, 

vel pro impietate quae in ea continetur, et praesumunt 

eam defendere vel insertam ei impietatem nomine

177 

sanctorum Patrum vel sancti Chalcedonensis Concilii, et 

in his usque ad mortem permanent, talis an. s. 

438 228 Cum igitur haec ita recte confessi sumus, quae 

tradita nobis sunt tam a divinis Scripturis, quam a 

sanctorum Patrum doctrina, et ab his quae definita sunt 

de una eademque fide a praedictis sanctis quattuor 

Conciliis, facta autem a nobis et condemnatione contra 

haereticos et eorum impietatem, nec non etiam contra 

eos, qui defenderunt vel defendunt praedicta impia tria 

capitula, et permanserunt in suo errore, vel qui 

permanent; si quis conatus fuerit contra haec, quae pie 

disposuimus, vel tradere vel docere vel scribere, si 

quidem episcopus vel clericus sit, iste tamquam aliena a 

sacerdotibus et statu ecclesiastico faciens, denudabitur 

episcopatu vel clericatu: si autem monachus vel laicus sit, 

anathematizabitur. 

Pélage I, Ep. " Humani generis " à Childebert 1er, roi 


443 228a (De consummatione mundi.) Quem credo et 

confiteor...sicut ascendit in caelos, ita venturum iudicare 

vivos et mortuos. Omnes enim homines ab Adam usque ad 

consummationem saeculi natos et mortuos cum ipso 

Adam eiusque uxore, qui non ex aliis parentibus nati sunt, 

sed alter de terra, alter (altera) autem de costa viri (cf 

Gn 2, 7 22) creati sunt, tunc resurrecturos esse confiteor 

et adstare " ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque 

propria corporis, prout gessit, sive bona sive mala " (Rom 

14, 10; 2 Cor 5 10) et iustos quidem per largissimam 

gratiam Dei, utpote vasa misericordiae in gloriam 

praeparata " (cf Rom 9.23) aeternae vitae praemiis 

donaturum, in societate videlicet angelorum absque ullo 

iam lapsus sui metu sine fine victuros; iniquos autem 

arbitrio voluntatis propriae " vasa irae apta in interitum " 

(Rom 9. 22) permanentes, qui viam Domini aut non 

agnoverunt aut cognitam diversis capti

178 

praevaricationibus reliquerunt, in poenis aeterni atque 

inexstinguibilis ignis, ut sine fine ardeant, iustissimo 

iudicio traditurum. Haec est igitur fides mea et spes, 

quae in me dono misericordiae Dei est, pro qua maxime 

paratos esse debere beatus Petrus Apostolus praecipit 

(praecepit) ad respondcndum omni poscenti nos rationem 

(cf Pet1 3, 15). 

441 (De Trinitate divina. ) 

Credo igitur in unum Deum, Patrem et Filium et Spiritum 

Sanctum: Patrem scilicet omnipotentem, sempiternum, 

ingenitum; Filium vero, ex eiusdem Patris substantia vel 

natura genitum, ante omne omnino vel temporis vel aevi 

cuiusquam initium, id est (al.: de omnipotente) 

omnipotentem, aequalem, consempiternum et 

consubstantialem Genitori; Spiritum quoque Sanctum, 

omnipotentem, utrique, Patri scilicet ac Filio, aequalem, 

consempiternum atque consubstantialem; qui ex Patre 

intemporaliter procedens, Patris est Filiique Spiritus: Hoc 

est, tres personas sive tres subsistentias unius essentiae 

sive naturae, unius virtutis, unius operationis, unius 

beatitudinis atque unius potestatis; ut trina sit unitas, et 

una sit Trinitas, iuxta vocis dominicae veritatem, dicentis: 

'Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine 

Patris et Pilii et Spiritus Sancti' (Mt 28, 19 s). 'In nomine', 

inquit, non 'in (-! ) nominibus', ut et unum Deum per 

indistinctum divinae essentiae nomen ostenderet et 

personarum discretionem suis demonstratam 

proprietatibus edoceret (cf. DS 415); quia dum tribus 

unum deitatis nomen est, aequalitas ostenditur 

personarum, et rursus aequalitas personarum nihil 

extraneum, nihil accedens in eis permittit intelligi: ita ut 

et unusquisque eorum verus perfectusque sit Deus, et 

omnes tres simul unus verus perfectusque sit Deus (al.: -! ) 

videlicet ex plenitudine divinitatis nihil minus in singulis, 

nihil amplius intellegatur in tribus. 

442 (De Filio Dei incarnato.)

179 

Ex hac autem sancta et beatissima atque consubstantiali 

Trinitate credo atque confiteor unam personam, id est 

Filium Dei, pro salute humani generis novissimis 

temporibus descendisse de caelo, nec patriam sedem nec 

mundi gubernacula relinquentem, et superveniente in 

beata virgine Maria Sancto Spiritu atque obumbrante ei 

virtute Altissimi, eundem Verbum ac Filium Dei in utero 

eiusdem sanctae virginis Mariae clementer ingressum et 

de carne eius sibi unisse carnem anima rationali et 

intellectuali animatam: nec ante creatam esse carnem, et 

postea supervenisse Filium Dei, sed, sicut scriptum est, 

'sapientia aedificante sibi domum' (Prov 9,1) mox carnem 

in utero Virginis, mox Verbi Dei carnem factam exindeque 

sine ulla permutatione aut conversione Verbi carnisque 

naturae, Verbum ac Filium Dei factum hominem, unum in 

utraque natura, divina scilicet et humana, Christum Iesum 

Deum verum eundemque verum hominem processisse, id 

est natum esse, servata integritate maternae virginitatis: 

quia sic eum Virgo permanens genuit, quemadmodum 

Virgo concepit. Propter quod eandem beatam virginem 

Mariam Dei genitricem verissime confitemur: peperit 

enim incarnatum Dei Verbum. Est ergo unus atque idem 

Iesus Christus verus Filius Dei et idem ipse verus filius 

hominis, perfectus in deitate, et idem ipse perfectus in 

humanitate, utpote totus in suis et idem ipse totus in 

nostris (cf. DS 293); sic per secundam nativitatem sumens 

ex homine matre quod non erat, ut non desisteret esse 

quod per primam, qua ex Patre natus est, erat. Propter 

quod eum ex duabus et in duabus, manentibus indivisis 

inconfusisque credimus esse naturis: indivisis quidem, 

quia et post adsumptionem naturae nostrae unus Christus 

Filius Dei permansit et permanet: inconfusis autem, quia 

sic in unam personam atque subsistentiam adunatas 

credimus esse naturas, ut utriusque proprietate servata, 

neutra converteretur in alteram. Ac propterea, sicut 

saepe diximus, unum eundemque Christum esse verum 

Filium Dei, et eundem ipsum verum filium hominis 

confitemur, consubstantialem Patri secundum deitatem,

180 

et consubstantialem nobis eundem secundum 

humanitatem, per omnia nobis similem absque peccato; 

passibilem carne, eundem ipsum inpassibilem deitate. 

Quem sub Pontio Pilato sponte pro salute nostra passum 

esse carne confitemur, crucifixum carne, mortuum carne, 

resurrexisse tertia die, glorificata et incorruptibili eadem 

carne, et ... ascendisse in caelos, sedere etiam ad 

dexteram Patris. 

Pélage I, Ep. encycl. 'Vas electionis' ad universum 

populum Dei 

cc. 557 

444 De sanctis vero quattuor conciliis, id est Nicaeno 

trecentorum decem et octo (Patrum), Constantinopolitano 

centum quinquaginta, Epheseno primo ducentorum, sed 

et (de) Calchedonensi (Chalcedonensi) sexcentorum 

triginta, ita me protegente divina misericordia sensisse et 

usque ad terminum vitae meae sentire toto animo et tota 

virtute profiteor, ut eas in sanctae fidei defensione et 

damnationibus haeresum atque haereticorum, utpote 

Sancto firmatas Spiritu, omnimoda devotione custodiam; 

quarum firmitatem, quia universalis Ecclesiae firmitas est, 

ita me tueri ac defendere profiteor, sicut eas decessores 

meos defendisse non dubium est. In quibus illum maxime 

et sequi et imitari desidero, quem Calchedonensis synodi 

auctorem novimus exstitisse (Leo I pp.), qui suo congruens 

nomini eius se membrum, qui de tribu Iuda leo exstitit (cf. 

Apoc 5, 5), vivacissima fidei sollicitudine evidenter 

ostendit. Similem igitur suprascriptis synodis reverentiam 

me semper exhibiturum esse confido, et quicumque ab 

eisdem quattuor conciliis absoluti sunt, me esse 

orthodoxos habiturum, nec umquam in vita mea ... aliquid 

de sanctae et verae praedicationis eorum auctoritate 

minuere. Sed et canones, quos Sedes Apostolica suscipit, 

sequor et veneror ... Epistolas etiam beatae recordationis 

papae Caelestini, ... et Agapiti pro defensione fidei 

catholicae et pro firmitate suprascriptarum quattuor

181 

synodorum et contra haereticos .. me custodire profiteor, 

et omnes, quos ipsi damnaverunt, habere damnatos, et 

quos ipsi receperunt, praecipue venerabiles episcopos 

Theodoretum et Ibam, me inter orthodoxos venerari . 

Pélage I, Ep. 'Admonemus ut' ad Gaudentium episc. 

Volaterrae, 

inter Sept. 558 et 2. Febr. 559 

445 229 De haereticis (ad catholicam fidem reversuris, de 

quibus) ... Nos consulendos esse duxisti, ... utrum 

baptizandi sint an tantummodo reconciliandi, haec tuam 

volumus observantiam custodire...: ... quia in nomine 

solummodo Christi una etiam mersione se asserunt 

baptizari, evangelicum vero praeceptum ... nos admonet, 

in nomine Trinitatis, trina etiam mersione sanctum 

baptisma unicuique tribuere, dicente Domino nostro 

discipulis suis: 'Ite, baptizate omnes gentes in nomine 

Patris et Filii et Spiritus Sancti' (Mt 28, 19), si re vera hi de 

praefatis haereticis ... solummodo se in nomine Domini 

baptizatos fuisse forsitan confitentur, sine cuiusquam 

dubitationis ambiguo eos ad catholicam fidem venientes 

sanctae Trinitatis nomine baptizabis. Sin vero ... 

manifesta confessione claruerit, quod in Trinitatis fuerint 

nomine baptizati, sola reconciliationis inpensae gratia 

(al.: gratia impensa) catholicae sociare fidei maturabis ... 

Pélage I, Ep. 'Adeone te' ad (Iohannem) episc., ineunte a. 

559 

446 230 Adeone te in summo sacerdotii gradu positum 

catholicae fefellit veritas matris, ut non statim 

schismaticum te conspiceres, cum a Sedibus Apostolicis 

recessisses? Adeone populis ad praedicandum positus 

non legeras super Apostolorum principem a Christo Deo 

nostro Ecclesiam esse fundatam, et ita fundamentum ut 

portae adversus ipsam inferi praevalere non possunt (al.: 

possent) (cf. Mt 16, 18)? Quod si legeras, ubinam praeter

182 

ipsum esse credebas Ecclesiam, in quo uno omnes scilicet 

Apostolicae Sedes sunt, quibus pariter, sicut illi, qui 

claves acceperat, ligandi solvendique potestas indulta 

est? Sed idcirco uni primum, quod daturus erat, etiam (in) 

omnibus dedit, ut, secundum beati Cypriani martyris id 

ipsum exponentis sententiam, una esse monstretur 

Ecclesia. Quo ergo tu, carissime iam in Christo, ab ista 

divisus errabas, vel quam salutis tuae tenebas spem? 

Pélage I, Ep. 'Relegentes autem' ad Valerianum patricium, 

Mart. 

aut init. Apr. 559 

447 Nec licuit aliquando nec licebit, particularem 

synodum ad diiudicandum generalem synodum 

congregari. Sed quotiens aliqua de universali synodo 

aliquibus dubitatio nascitur, ad recipiendam de eo quod 

non intellegunt rationem aut sponte ii qui salutem animae 

suae desiderant, ad Apostolicas Sedes pro percipienda 

ratione conveniunt, aut, si forte ... ita obstinati et 

contumaces exstiterint ut doceri non velint, eos ab eisdem 

Apostolicis Sedibus aut attrahi ad salutem quoquomodo 

necesse est, aut, ne aliorum perditio esse possint, 

secundum canones per saeculares opprimi potestates. 

Concile de Braga I; 561: anathématismes, principalement 

contre 

les Priscillanistes 

451 231 1. Si quis Patrem et Filium et Spiritum Sanctum 

non confitetur tres personas unius esse substantiae et 

virtutis ac potestatis, sicut catholica (et apostolica) 

Ecclesia docet, sed unam tantum dicit et solitariam esse 

personam, ita ut ipse sit Pater qui Filius, ipse etiam sit 

Paraclitus Spiritus, sicut Sabellius et Priscillianus 

dixerunt, anathema sit.

183 

452 232 2. Si quis extra sanctam Trinitatem alia nescio 

quae divinitatis nomina introducit, dicens quod in ipsa 

divinitate sit trinitas trinitatis, sicut Gnostici et 

Priscillianus (-i) dixerunt, an. s. 

453 233 3. Si quis dicit, Filium Dei Dominum nostrum, 

antequam ex Virgine nasceretur, non fuisse, sicut Paulu 

Samosatenus et Photinus et Priscillianus dixerunt, an. s. 

454 234 4. Si quis natalem Christi secundum carnem non 

vere honorat, sed honorare se simulat, ieiunans in eodem 

die et in Dominico, quia Christum in vera hominis natura 

natum esse non credidit (credit), sicut Cerdon, Marcion, 

Manichaeus et Priscillianus dixerunt (-! ), an. s. 

455 235 5. Si quis animas humanas vel angelos ex Dei 

credit substantia exstitisse, sicut Manichaeus et 

Priscillianus dixerunt, an. s. 

456 236 6. Si quis animas humanas dicit prius in caelesti 

habitatione peccasse et pro hoc in corpora humana in 

terra deiectas, sicut Priscillianus dixit, an. s. 

457 237 7. Si quis dicit, diabolum non fuisse prius (bonum) 

angelum a Deo factum, nec Dei opificium fuisse naturam 

eius, sed dicit eum ex chao et (-!) tenebris emersisse nec 

aliquem sui habere auctorem, sed ipsum esse principium 

atque substantiam mali, sicut Manichaeus et Priscillianus 

dixerunt, an. s. 

458 238 8. Si quis credit, quia aliquantas in mundo 

creaturas diabolus fecerit et tonitrua et fulgura et 

tempestates et siccitates ipse diabolus sua auctoritate 

faciat, sicut Priscillianus dixit, an. s. 

459 239 9. Si quis animas et corpora humana fatalibus 

stellis (animas humanas fatali signo) credit adstringi, 

sicut pagani et Priscillianus dixerunt, an. s.

184 

460 240 10. Si quis duodecim signa vel sidera (de 

sideribus), quae mathematici observare solent, per 

singula animi (animae) vel corporis membra disposita 

(dissipata) credunt et nominibus Patriarcharum adscripta 

dicunt, sicut Priscillianus dixit, an. s. 

461 241 11. Si quis coniugia humana damnat et 

procreationem nascentium perhorrescit, sicut Manichaeus 

et Priscillianus dixerunt, an. s. 

462 242 12. Si quis plasmationem humani corporis diaboli 

dicit esse figmentum, et conceptiones in uteris matrum 

operibus dicit daemonum figurari, propter quod et 

resurrectionem carnis non credit, sicut Manichaeus et 

Priscillianus dixerunt, an, s. 

463 243 13. Si quis dicit, creationem universae carnis non 

opificium Dei sed malignorum esse angelorum, sicut 

Manichaeus et Priscillianus dixerunt, an. s. 

464 244 14. Si quis immundos putat cibos carnium, quos 

Deus in usus hominum dedit, et, non propter afflictionem 

corporis sui, sed quasi immunditiam putans, ita ab eis 

abstineat, ut ne olera cocta cum carnibus praegustet, 

sicut Manichaeus et Priscillianus dixerunt, an. s. 

245 17. Si quis Scripturas, quas Priscillianus secundum 

suum depravavit errorem, vel tractatus Dictinii, quos ipse 

Dictinius, antequam converteretur, scripsit, vel 

quaecunque haereticorum scripta sub nomine 

Patriarcharum, Prophetarum vel Apostolorum suo errori 

consona confinxerunt legit et impia eorum figmata 

sequitur aut defendit, A. S. 

Denzinger (latin) 402

185 


Pélage II, Ep. 'Quod ad dilectionem' ad episcopos 

schismaticos 

Istriae, c. 585 

246 Nostis (enim) in evangelio Dominum proclamantem : 

Simon, Simon, ecce satanas expetivit vos, ut cribraret 

sicut triticum : ego autem rogavi pro te Patrem, ut non 

deficiat fides tua ; et tu conversus confirma fratres tuos 

(Lc 22, 31 sq). Considerate, carissimi, quia Veritas mentiri 

non potuit nec fides PETRI in aeternum quassari poterit 

vel mutari. Nam cum omnes discipulos diabolus ad 

cribrandum poposcerit, pro solo PETRO se Dominus 

rogasse testatur et ab eo ceteros voluit confirmari; cui 

etiam pro maiori dilectione, quam prae ceteris Domino 

exhibebat, pascendarum ovium sollicitudo commissa est 

(cf. Io 21, 15 sqq); cui et claves regni coelorum tradidit et 

super quem suam Ecclesiam aedificaturum esse promisit 

nec portas inferni adversus eam praevalere testatus est 

(Mt 16,16sqq). Sed quia inimicus humani generis usque in 

finem saeculi non quiescit in Domini Ecclesiam bono 

semini superseminare zizania (Mt 13,25), ideoque, ne 

forte quisquam maligno studio aliqua de fidei nostrae 

integritate diaboli instigatione fingere praesumpserit et 

argumentari, et ex hoc vestri fortasse videantur animi 

perturbari, necessarium iudicavimus per praesentem 

epistolam nostram, et ad viscera vos matris Ecclesiae ut 

reverti debeatis, cum lacrimis exhortari, et de nostrae 

fidei integritate vobis satisfactionem mittere. ... 

(Confirmata fide Synodorum NICAENAE, 

CONSTANTINOPOL. I, EPHESINAE I, et praecipue 

CHALCEDONENSIS, necnon epistolae dogmaticae LEONIS 

ad Flavianum, sic pergit :) Si quis autem contra hanc 

fidem aut sapit aut credit aut docere praesumit, 

secundum eorundem Patrum sententiam damnatum atque 

anathematizatum se esse cognoscat. ... Considerate 

(ergo), quia quicunque in pace et unitate Ecclesiae non 

fuerit, Deum habere non poterit (Gal. 3, 7). ...

186 

Pélage II, Ep. 'Dilectionis vestrae' ad episcopos 

schismaticos 

Istriae, a. 585 aut 586 

468 247 Ubi namque sit Ecclesia constituta, licet ipsius 

Domini voce in sancto evangelio sit apertum, quid tamen 

beatus Augustinus eiusdem dominicae memor sententiae 

definierit, audiamus. In his namque, ait, esse Dei 

Ecclesiam constitutam, qui Sedibus Apostolicis per 

successionem praesulum praesidere noscuntur, et 

quicumque ab earumdem Sedium se communione vel 

auctoritate suspenderit, esse in schismate demonstratur. 

Et post alia: 'Positus foris, etiam pro Christi nomine 

mortuus eris. Inter membra Christi patere pro Christo 

haerens corpori; pugna pro capite (Inter membra Christi 

non numeraberis; patere pro Christo; haerens corpori 

pugna pro capite)'. 

469 247 Sed et beatus Cyprianus ... inter alia sic dicit: 

'Exordium ab unitate proficiscitur, et primatus Petro datur, 

ut una Christi Ecclesia et cathedra monstretur; et 

pastores sunt omnes, sed grex unus ostenditur, qui ab 

Apostolis unanimi consensione pascatur'. Et post pauca: 

'Hanc Ecclesiae unitatem qui non tenet, tenere se fidem 

credit ? Qui cathedram Petri, super quam Ecclesia 

fundata est (cf: Mt 16, 18), deserit et resistit, in Ecclesia 

se esse confidit?' ... Cum Deo manere non possunt, qui 

esse in Ecclesia Dei unanimiter noluerunt: ardeant licet 

flammis et ignibus traditi, vel obiecti bestiis animam 

suam ponant non erit illa fidei corona, sed poena 

perfidiae; nec exigitur (Cypr.: religiosae virtutis exitus) 

gloriosus, sed desperationis interitus. Occidi talis potest, 

coronari non potest. ... Peius schismatis crimen est quam 

quod hi, qui sacrificaverunt; qui tamen in paenitentia 

criminis constituti Deum plenissimis satisfactionibus 

deprecantur. Illic Ecclesia quaeritur et rogatur; hic 

Ecclesiae repugnatur. Illic qui lapsus est, sibi tantum

187 

nocuit; hic qui schisma facere conatur, multos secum 

trahendo decipit. Illic animae unius est damnum; hic 

periculum plurimorum. Certe peccasse se hic intellegit et 

lamentatur et plangit; ille tumens in peccato suo et ipsis 

sibi delictis placens, a matre filios segregat, oves a 

pastore sollicitat, Dei sacramenta disturbat, et cum 

lapsus semel peccaverit, hic quotidie peccat. Postremo 

lapsus martyrium postmodum consecutus, potest regni 

promissa percipere; hic, si extra Ecclesiam fuerit occisus, 

ad Ecclesiae non potest praemia pervenire. 

Conc. de Tolede III, commencé le 8 mai 589 

470 Confitemur esse Patrem, qui genuerit ex sua 

substantia Filium sibi coaequalem et coaeternum, non 

tamen ut ipse idem sit natus et genitor (natus ingenitus), 

sed persona alius sit Pater, qui genuit, alius sit Filius, qui 

fuerit generatus, unius tamen uterque substantiae 

divinitate subsistat: Pater, ex quo sit Filius, ipse vero ex 

nullo sit alio, Filius, qui debeat (habeat) Patrem, sed sine 

initio et sine diminutione in ea quia Patri coaequalis et 

coaeternus est, divinitate subsistat. Spiritus aeque 

Sanctus confitendus a nobis et praedicandus est a Patre 

et a Filio procedere et cum Patre et Filio unius esse 

substantiae; tertiam vero in Trinitate Spiritus Sancti esse 

personam, qui tamen communem habeat cum Patre et 

Filio divinitatis essentiam. Haec enim sancta Trinitas unus 

est Deus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, cuius 

bonitate, omnis (hominis) licet bona sit condita creatura 

(natura), per assumptam tamen a Filio humani habitus 

formam a damnata progenie reformamur ad 

beatitudinem pristinam. 

Saint Grégoire I le Grand, Ep. 'Considernati mihi' aux 

patriarches, février 591 

472 ... Sicut sancti Evangelii quattuor libros, sic quattuor 

concilia suscipere et venerari me fateor: Nicaenum 

scilicet, in quo perversum Arii dogma destruitur;

188 

Constantinopolitanum quoque, in quo Eunomii et 

Macedonii error convincitur, Ephesenum etiam primum, in 

quo Nestorii impietas iudicatur, Chalcedonense vero, in 

quo Eutychis Dioscorique pravitas reprobatur, tota 

devotione complector, integerrima robatione custodio: 

quia in his, velut in quadrato lapide, sanctae fidei 

structura consurgit et cuiuslibet vitae atque actionis 

exsistat, quisquis eorum soliditatem non tenet, etiam si 

lapis esse cernitur, tamen extra aedificium iacet. Quintum 

quoque concilium pariter veneror, in quo Epistola quae 

Ibae dicitur erroris plena reprobatur, Theodorus 

(Mopsuestenus) personam Mediatoris Dei et hominum in 

duabus subsistentiis separans ad impietatis perfidiam 

cecidisse convincitur, scripta quoque Theodoreti, per 

quae beati Cyrilli (Alex.) fides reprehenditur, ausu 

dementiae prolata refutantur. Cunctas vero quae 

praefata veneranda concilia personas respuunt, respuo, 

quae venerantur, amplector, quia dum universali sunt 

consensu sunt constituta, se et non illa destruit, quisquis 

praesumit aut solvere quos religant aut ligare quos 

solvunt. Quisquis ergo aliud sapit, anathema sit. 

Saint Grégoire I le Grand,Ep. 'O quam bona' ad Virgilium 

episc. 

Arelat., 12 août 595 

473 ... Agnovi quod in Galliarum vel Germaniae partibus 

nullus ad sacrum ordinem sine commodi datione 

perveniat. Quod si ita est, flens dico, gemens denuntio, 

quia cum sacerdotalis ordo intus cecidit, foris quoque diu 

stare non poterit. Scimus quippe ex Evangelio, quid 

Redemptor noster per semetipsum fecerit, quia ingressus 

templum cathedras vendentium columbas evertit (Cf. Mt 

21, 12). Columbas enim vendere est de Spiritu Sancto, 

quem Deus omnipotens consubstantialem sibi per 

impositionem manuum hominibus tribuit, commodum 

temporale percipere. Ex quo, ut praedixi, malo iam 

innuitur, quid sequatur, quia qui in templo Dei columbas

189 

vendere praesumpserunt, eorum, Deo iudice, cathedrae 

ceciderunt. - Qui videlicet error in subditis cum augmento 

propagatur. Nam ipse quoque, qui pretio ad sacrum 

honorem (ordinem) perducitur, iam in ipsa provectus sui 

radice vitiatus, paratior est aliis venumdare quod emit. Et 

ubi est quod scriptum est: 'Gratis accepistis, gratis date' 

(Mt 10, 8)? Et cum prima contra sanctam Ecclesiam 

simoniaca haeresis sit exorta, cur non perpenditur, cur 

non videtur, quia eum, quem quis cum pretio ordinat, 

provehendo agit, ut haereticus fait? 

Saint Grégoire I le Grand, Ep. 'Sicut aqua' ad Eulogium 

patr. 

Alexandr., août 600 

474 248 De eo ..., quod scriptum est, quia 'diem et horam 

neque Filius neque angeli sciunt' (cf. Mc 13, 32), omnino 

recte vestra sanctitas sensit, quoniam non ad eundem 

Filium iuxta hoc quod caput est, sed iuxta corpus eius 

quod nos sumus, est certissime referendum. Qua de re 

multis in locis Augustinus eo sensu utitur. Dicit quoque et 

aliud, quod de eodem Filio possit intelligi, quia 

omnipotens Deus aliquando more loquitur humano, sicut 

ad Abraham dicit: 'Nunc cognovi, quia times Deum (cf. Gn 

22, 12), non quia se Deus tunc timeri cognoverit, sed quia 

tunc eundem Abraham fecit agnoscere, quia Deum 

timeret. Sicut enim nos diem laetum dicimus, non quod 

ipse dies laetus sit, sed quia nos laetos facit, ita et 

omnipotens Filius nescire se dicit diem, quem nesciri 

facit, non quod ipse nesciat, sed quia hunc sciri minime 

permittat. 

475 248 Unde et Pater solus dicitur scire, quia 

consubstantialis et Filius ex eius natura, qua est super 

angelos, habet ut hoc sciat, quod angeli ignorant. Unde 

et hoc intelligi subtilius potest, quia incarnatus Unigenitus 

factusque pro nobis homo perfectus in natura quidem 

humanitatis novit diem et horam iudicii, sed tamen hunc

190 

non ex natura humanitatis novit. Quod ergo in ipsa novit, 

non ex ipsa novit, quia Deus homo factus diem et horam 

iudicii per deitatis suae potentiam novit. ... Itaque 

scientiam, quam ex humanitatis natura non habuit, ex qua 

cum angelis creatura fuit, hanc se cum angelis, qui 

creaturae sunt, habere denegavit. Diem ergo et horam 

iudicii scit Deus et homo; sed ideo, quia Deus est homo. 

476 248 Res autem valde manifesta est, quia quisquis 

Nestorianus non est, Agnoita esse nullatenus potest. Nam 

qui ipsam Dei Sapientiam fatetur incarnatam, qua mente 

valet dicere esse aliquid, quod Dei Sapientia ignoret ? 

Scriptum est : 'In principio erat Verbum, et Verbum erat 

apud Deum, et Deus erat Verbum. Omnia per ipsum facta 

sunt' (Jo 1,13). Si omnia, procul dubio etiam dies iudicii et 

hora. Quis ergo ita desipiat, ut dicere praesumat, quia 

Verbum Patris fecit quod ignorat? Scriptum quoque est: 

Sciens Iesus, quia omnia dedit ei Pater in manus (Jo 13,3). 

Si omnia, profecto et iudicii diem et horam. Quis ergo ita 

stultus est, ut dicat, quia accepit Filius in manibus quod 

nescit? De eo vero loco, in quo mulieribus de Lazaro dicit: 

'Ubi posuistis eum?' (Jo 11,34), ipsa specialiter sensimus, 

quae sensistis, quia si negant scisse Dominum, ubi fuerat 

Lazarus sepultus, atque ideo requisisse, procul dubio 

compelluntur fateri quia nescivit Dominus, in quibus locis 

se Adam et Eva post culpam absconderant, cum in 

paradiso dixit: 'Adam, ubi es?' (cf. Gn 3, 9), aut cum Cain 

corripit dicens: 'Ubi est Abel frater tuus?' (Gn 4, 9). Qui si 

nesciebat, cur protinus adiunxit: 'Sanguis fratris tui de 

terra clamat ad me'? 

Saint Grégoire le Grand, Ep. 'Litterarum tuarum primordia' 

ad 

Serenum episc. Massiliensem, octobre 600 

477 Perlatum ... ad Nos fuerat, quod ... Sanctorum 

imagines sub hac quasi excusatione, ne adorari 

debuissent, confringeres (confregeris ). Et quidem quia

191 

eas adorari vetuisses, omnino laudamus; fregisse vero 

reprehendimus.... Aliud est enim, picturam adorare, aliud, 

(per) picturae historia (historiam) quid sit adorandum, 

addiscere. Nam quod legentibus scriptura, hoc idiotis 

praestat pictura cernentibus. quia in ipsa (etiam) 

ignorantes vident quod (quid) sequi debeant, in ipsa 

legunt qui litteras nesciunt; unde (et) praecipue gentibus 

pro lectione pictura est.... Si quis imagines facere 

voluerit, minime prohibe, adorare (adorari) vero imagines 

omnimodis devita (modis omnibus veta). Sed hoc sollicite 

fraternitas tua admoneat, ut ex visione rei gestae 

ardorem compunctionis percipiant et in adoratione solius 

omnipotentis sanctae Trinjtatis humiliter prosternantur. 

Saint Grégoire le Grand, Ep. 'Quia caritati nihil' ad 

episcopos 

Iberiae (Georgiae), vers le 22 juin 601 

478 249 Ab antiqua Patrum institutione didicimus, ut 

quilibet apud haeresim in Trinitatis nomine baptizantur, 

cum ad sanctam Ecclesiam redeunt, aut unctione 

chrismatis aut impositione manus aut sola professione 

fidei ad sinum matris Ecclesiae revocentur. Unde Arianos 

per impositionem manus Occidens, per unctionem vero 

sancti chrismatis ad ingressum Ecclesiae catholicae 

Oriens reformat. Monophysitas vero et alios ex sola vera 

confessione recipit, quia sanctum baptisma, quod sunt 

apud haereticos consecuti, tunc in eis vires emundationis 

accipit, cum vel illi per impositionem manus Spiritum 

Sanctum acceperint vel isti per professionem verae fidei 

sanctae et universalis Ecclesiae visceribus fuerint uniti. Hi 

vero haeretici, qui in Trinitatis nomine minime 

baptizantur, sicut sunt Bonosiaci et Catafrigae, quia et illi 

Christum Dominum non credunt et isti Sanctum Spiritum 

perverso sensu esse quendam pravum hominem 

Montanum credunt, ... cum ad sanctam Ecclesiam veniunt, 

baptizantur, quia baptisma non fuit, quod in errore positi 

in sanctae Trinitatis nomine minime perceperunt. Nec

192 

potest hoc ipsum iteratum dici baptisma, quod, sicut 

dictum est, in Trinitatis nomine non erat datum.... Absque 

ulla dubitatione eos (scl. Nestorianos reversos) Sanctitas 

vestra, servatis eis propriis ordinibus, in suo coetu 

recipiat, ut, dum ... per mansuetudinem nullam eis 

contrarietatem vel difficultatem de propriis suis ordinibus 

facitis, eos ab antiqui hostis ore rapiatis. 

479 250 Non autem prius in utero Virginis caro concepta 

est, et postmodum divinitas venit in carne; sed mox (ut) 

Verbum venit in utero (uterum), mox Verbum, servata 

propriae virtute naturae, factum est caro.... Nec ante 

conceptus et postmodum unctus est; sed hoc ipsum de 

Spiritu Sancto ex carne Virginis concipi a Sancto Spiritu 

ungueri (ungi) fuit. 

Saint Grégoire le Grand, Ep. 'Qui sincera' ad Paschasium 

episc. Neapolit., Novembre 602 

480 Qui sincera intentione extraneos ad christianam 

religionem, ad fidem cupiunt rectam adducere, 

blandimentis debent, non asperitatibus, studere, ne 

quorum mentem reddita plana (ad planum) ratio poterat 

provocare, pellat procul adversitas. Nam quicumque 

aliter agunt et eos sub hoc velamine a consueta ritus sui 

volunt cultura suspendere, suas illi magis quam Dei 

probantur causas attendere. Iudaei siquidem Neapolim 

habitantes questi Nobis sunt asserentes, quod quidam 

eos a quibusdam feriarum suarum solemnibus 

irrationabiliter nitantur arcere, ne illis sit licitum, 

festivitatum suarum solemnia colere, sicut eis nunc usque 

et parentibus eorum longis retro temporibus licuit 

observare vel colere. Quod si ita se veritas habet, 

supervacuae rei videntur operam adhibere. Nam quid 

utilitatis est, quando, etsi contra longum usum fuerint 

vetiti, ad fidem illis et conversionem nihil proficit ? Aut cur 

Iudaeis, qualiter caeremonias suas colere debeant, 

regulas ponimus, si per hoc eos lucrari non possumus?

193 

Agendum ergo est, ut ratione potius et mansuetudine 

provocati sequi nos velint, non fugere, ut eis ex eorum 

Codicibus ostendentes quae dicimus ad sinum matris 

Ecclesiae Deo possimus adiuvante convertere. Itaque 

fraternitas tua eos monitis quidem, prout potuerit Deo 

adiuvante, ad convertendum accendat et de suis illos 

solemnitatibus inquietari denuo non permittat, sed omnes 

festivitates feriasque suas, sicut hactenus ... tenuerunt, 

liberam habeant observandi celebrandique licentiam. 

Concile de Tolede IV, commencé le 5 décembre 638 

485 (cap.1) Secundum divinas Scripturas et doctrinam, 

quam a sanctis Patribus accepimus, Patrem et Filium et 

Spiritum Sanctum unius deitatis atque substantiae 

confitemur; in personarum diversitate trinitatem 

credentes, in divinitate unitatem praedicantes, nec 

personas confundimus nec substantiam separamus. 

Patrem a nullo factum vel genitum dicimus, Filium a Patre 

non factum sed genitum asserimus, Spiritum vero 

Sanctum nec creatum nec genitum, sed procedentem ex 

Patre et Filio profitemur, ipsum autem Dominum nostrum 

Jesum Christum Filium Dei et creatorem omnium, ex 

substantia Patris ante saecula genitum, descendisse 

ultimo tempore pro redemptione mundi a Patre, qui 

numquam desiit esse cum Patre; incarnatus est enim ex 

Spiritu Sancto et sancta gloriosa Dei genitrice virgine 

Maria et natus ex ipsa solus; idem Christus Dominus Iesus 

unus de sancta Trinitate anima et carne perfectum sine 

peccato suscipiens hominem, manens quod erat, 

assumens quod non erat, aequalis Patri secundum 

divinitatem, minor Patri secundum humanitatem, habens 

in una persona duarum naturarum proprietates; naturae 

enim in illo duae, Deus et homo, non autem duo filii et dii 

duo, sed idem una persona in utraque natura; perferens 

passionem et mortem pro nostra salute, non in virtute 

divinitatis, sed in infirmitate humanitatis, descendit ad 

inferos, ut sanctos, qui ibidem tenebantur, erueret,

194 

devictoque mortis imperio resurrexit; assumptus deinde in 

caelos venturus est in futuro ad iudicium vivorum et 

mortuorum; cuius morte et sanguine mundati remissionem 

peccatorum consecuti sumus, resuscitandi ab eo in die 

novissima in ea qua nunc vivimus carne et in ea qua 

resurrexit idem Dominus forma, percepturi ab ipso, alii 

pro iustitiae meritis vitam aeternam, alii pro peccatis 

supplicii aeterni sententiam. - Haec est catholicae 

Ecclesiae fides, hanc confessionem conservamus atque 

tenemus, quam quisquis firmissime custodierit perpetuam 

salutem habebit. 

486 (cap. 17) Apocalypsim librum multorum conciliorum 

auctoritas et synodica sanctorum praesulum Romanorum 

decreta Iohannis Evangelistae esse perscribunt (prae-) et 

inter divinos libros recipiendum constituerunt, et quia 

(quam)plurimi sunt, qui eius auctoritatem non recipiunt 

arque (eumque) in ecclesia Dei praedicare contemnunt. 

Si quis eum deinceps aut non receperit aut a Pascha 

usque ad Pentecosten Missarum tempore in ecclesia non 

praedicaverit, excommunicationis sententiam habebit. 

Honorius I, Ep. 'Scripta fraternitatis' ad Sergium patr., 634 

487 251 ... Duce Deo perveniemus usque ad mensuram 

rectae fidei, quam apostoli veritatis Scripturarum 

sanctarum funiculo extenderunt: Confitentes Dominum 

Iesum Christum, mediatorem Dei et hominum (cf. 1 Tim 2, 

5), operatum divina media humanitate Verbo Dei 

naturaliter (gr.: hypostatice) unita, eundemque operatum 

humana ineffabiliter atque singulariter assumpta carne 

(gr.: in-) discrete, inconfuse atque inconvertibiliter plena 

divinitate..., ut nimirum stupenda mente mirabiliter 

manentibus utrarumque naturarum differentiis 

cognoscatur (caro passibilis divinitati) uniri ... Unde et 

unam voluntatem fatemur Domini nostri Iesu Christi, quia 

profecto a divinitate assumpta est nostra natura, non 

culpa; illa profecto, quae ante peccatum creata est, non

195 

quae post praevaricationem vitiata. Christus enim ... sine 

peccato conceptus de Spiritu Sancto etiam absque 

peccato est partus de sancta et immaculata Virgine Dei 

genitrice, nullum experiens contagium vitiatae naturae... 

Nam lex alia in membris, aut voluntas diversa non fuit vel 

contraria Salvatori, quia super legem natus est humanae 

condicionis... Quia Dominus Iesus Christus, Filius ac 

Verbum Dei, 'per quem facta sunt omnia' (Jo 1,3), ipse sit 

unus operator divinitatis atque humanitatis, plenae sunt 

sacrae litterae luculentius demonstrantes. Utrum autem 

propter opera divinitatis et humanitatis, una an geminae 

operationes debeant derivatae dici vel intelligi, ad nos 

ista pertinere non debent; reliquentes ea grammaticis, 

qui solent parvulis exquisita derivando nomina venditare. 

Nos enim non unam operationem vel duas Dominum 

Iesum Christum eiusque Sanctum Spiritum sacris litteris 

percepimus, sed multiformiter cognovimus operatum. 

488 252 ... Quantum ad dogma ecclesiasticum pertinet, 

quae tenere vel praedicare debemus propter 

simplicitatem hominum et amputandas inextricabiles 

quaestionum ambages..., non unam vel duas operationes 

in mediatore Dei et hominum definire, sed utrasque 

naturas in uno Christo unitate naturali copulatas, cum 

alterius communicatione operantes atque operatrices 

confiteri debemus, et divinam quidem, quae Dei sunt, 

operantem, et humanam, quae carnis sunt, exsequentem 

non divise, neque confuse, aut convertibiliter, Dei 

naturam in hominem et humanam in Deum conversam 

edocentes: sed naturarum differentias integras 

confitentes. . . Auferentes ergo. . . scandalum novellae 

adinventionis, non nos oportet unam vel duas operationes 

definientes praedicare; sed pro una, quam quidam 

dicunt, operatione oportet nos unum operatorem 

Christum Dominum in utrisque naturis veridice confiteri: 

et pro duabus operationibus, ablato geminae operationis 

vocabulo, ipsas potius duas naturas, i. e. divinitatis et 

carnis assumptae, in una persona unigeniti Dei Patris

196 

inconfuse, indivise, atque inconvertibiliter nobiscum 

praedicare propria operantes. 

Concile de Tolede VI, commencé le 9 janvier 638 

490 Credimus et confitemur sacratissimam et 

omnipotentissimam Trinitatem, Patrem et Filium et 

Spiritum Sanctum, unum Deum solum non solitarium, unius 

essentiae, virtutis, potestatis, maiestatis uniusque 

naturae, discretam inseparabiliter personis, indiscretam 

essentialiter substantia deitatis creatricem omnium 

creaturarum; Patrem ingenitum, increatum, fontem et 

originem totius divinitatis; Filium a Patre intemporaliter 

ante omnem creaturam sine initio genitum, non creatum; 

nam nec Pater umquam sine Filio nec Filius exsistit sine 

Patre, sed tamen Filius Deus de Patre Deo, non Pater 

Deus de Filio Deo, Pater Filii non Deus de Filio; ille autem 

Filius Patris et Deus de Patre, per omnia coaequalis Patri, 

Deus verus de Deo vero; Spiritum vero Sanctum neque 

genitum neque creatum, sed de Patre Fllioque 

procedentem utriusque esse Spiritum; ac per hoc 

substantialiter unum sunt, quia et unus ab utroque 

procedit. In hac autem Trinitate tanta est unitas 

substantiae, ut pluralitate careat et aequalitatem teneat, 

nec minor in singulis quam in omnibus, nec maior in 

omnibus quam in singulis maneat personis. 

491 Ex his igitur tribus divinitatis personis solum Filium 

fatemur ad redemptionem humani generis propter 

culparum debita, quae per inoboedientiam Adae 

originaliter et nostro libero arbitrio contraxeramus, 

resolvenda, a secreto Patris arcanoque prodiisse, et 

hominem sine peccato de sancta semper virgine Maria 

assumpsisse, ut idem Filius Dei Patris esset filius hominis, 

Deus perfectus et homo perfectus ut homo et Deus esset 

unus Christus naturis in duabus, in persona unus, ne 

quaternitas trinitati accederet, si in Christo persona 

geminata esset. Ergo a Patre et Spiritu Sancto

197 

inseparabiliter discretus est persona, ab homine autem 

assumpto natura; item cum eodem homine unus exstat 

persona, cum Patre et Spirito Sancto natura, ac sicut 

diximus, ex duabus naturis et una persona unus est 

Dominus noster Jesus Christus in forma divinitatis 

aequalis Patri, in forma servi minor Patre; hinc enim est 

vox eius in Psalmo (21, 11 ): 'De ventre matris meae Deus 

meus es tu'. Natus itaque a Deo sine matre, natus a 

virgine sine patre solus, 'Verbum caro factum est et 

habitavit in nobis' (Jo 1,14); et cum tota cooperata sit 

Trinitas formationem suscepti hominis, quoniam 

inseparabilia sunt opera Trinitatis, solus tamen accepit 

hominem in singularitate personae, non in unitate divinae 

naturae, in id quod est proprium Filii, non quod commune 

Trinitati; nam si naturam hominis Deique alteram in altera 

confudisset, tota Trinitas corpus assumpsisset, quoniam 

constat naturam Trinitatis esse unam, non tamen 

personam. 

492 Hic igitur Dominus Jesus Christus missus a Patre, 

suscipiens quod non erat, nec amittens quod erat, 

inviolabilis de suo, mortalis de nostro, venit in hunc 

mundum peccatores salvos facere et credentes 

iustificare, faciensque mirabilia, traditus est propter 

delicta nostra, mortuus est propter expiationem nostram, 

resurrexit propter iustificationem nostram, cuius livore 

sanati (Is 53, 5), cuius morte Deo Patri reconciliati, cuius 

resurrectione sumus resuscitati, quem etiam venturum in 

fine exspectamus saeculorum et cum resurrectione 

omnium aequissimo suo iudicio redditurum iustis praemia 

et impiis poenas. 

493 Ecclesiam quoque catholicam credimus sine macula 

in opere et absque ruga (cf. Eph 5, 23-27) in fide corpus 

eius esse, regnumque habituram cum capite suo 

omnipotente Christo Iesu, postquam hoc corruptibile 

induerit incorruptionem et mortale immortalitatem (l Cor 

15, 53) 'ut sit Deus omnia in omnibus' (ib. 15, 28 ). Hac fide

198 

corda purificantur (cf. Act 15, 9), hac haereses 

exstirpantur, in hac omnis Ecclesia collocata iam in regno 

caelesti et degens in saeculo praesenti gloriatur, et non 

est in alia fide salus: 'Nec enim nomen aliud est sub caelo 

datum hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri' (Act 

4,12). 

Jean IV, Ep. 'Dominus qui dixit' ad Constantinum III imp. 

(Apologia pro Honorio papa), 641 

496 253 Sergius rev. mem. patriarcha praedicto sanctae 

record. Romanae urbis pontifici (Honorio) significavit, 

quod quidam in Redemptore nostro Domino Iesu Christo 

duas contrarias dicerent voluntates; quo praefatus papa 

comperto rescripsit ei, quia Salvator noster, sicut esset 

monadicus unus, ita et mirabiliter super omne genus 

hominum conceptus et natus esset. Ex sancta quoque 

ipsius incarnata dispensatione docebat, quia Redemptor 

noster, sicut esset Deus perfectus, ita esset et homo 

perfectus: ut, quam primus homo per praevaricationem 

amisit, sine aliquo peccato natus primae imaginis 

nobilem originem renovaret. Natus ergo est secundus 

Adam nullum habens nascendo vel cum hominibus 

conversando peccatum; etenim Verbum caro factum in 

similitudine carnis peccati omnia nostra suscepit, nullum 

reatus vitium ferens ex traduce praevaricationis 

exortum... 

Ergo unus et solus est sine peccato mediator Dei et 

hominum homo Christus Iesus (cf. I Tim 2,5), qui in mortuis 

liber conceptus et natus est. In dispensatione itaque 

sanctae carnis suae duas numquam habuit contrarias 

voluntates, nec repugnavit voluntati mentis eius voluntas 

carnis ipsius.... Unde scientes, quod nullum in eo, cum 

nasceretur et conversaretur, esset omnino peccatum, 

decenter dicimus et veraciter confitemur, unam 

voluntatem in sanctae ipsius dispensationis humanitate, 

et non duas contrarias mentis et carnis praedicamus,

199 

secundum quod quidam haeretici velut in puro homine 

delirare noscuntur. 

497 253 Secundum hunc igitur modum ... (Honorius papa 

Sergio) scripsisse dignoscitur, quia in Salvatore nostro 

duae voluntates contrariae, i. e. in membris ipsius (cf. 

Rom 7, 23), penitus non consistunt, quoniam nihil vitii 

traxit ex praevaricatione primi hominis.... Sed ne quis 

nonnumquam minus intellegens reprehendat, quamobrem 

de humana tantum natura, et non etiam de divina natura, 

(Honorius) docere sciatur: . . . debet qui super hoc 

ambigit scire, quoniam ad hoc facta est responsio ad iam 

dicti patriarchae interrogationem. Praeterea et hoc fieri 

solet, ut scilicet ubi est vulnus, ibi medicinale occurrat 

auxilium. Nam et beatus Apostolus hoc saepe fecisse 

dignoscitur, se secundum auditorum consuetudinem 

praeparans; et aliquando quidem de suprema natura 

docens, de humana penitus tacet; aliquando vero de 

humana dispensatione disputans, mysterium divinitatis 

eius non tangit... 

498 Praedictus ergo decessor meus docens de mysterio 

incarnationis Christi dicebat, non fuisse in eo, sicut in 

nobis peccatoribus, mentis et carnis contrarias 

voluntates. Quod quidam ad proprium sensum 

convertentes, divinitatis eius et humanitatis unam eum 

voluntatem docuisse suspicati sunt, quod veritati 

omnimodis est contrarium. 

Concile du Latran, 5-31 octobre 649, sous saint Martin I 

500 et duas eiusdem sicuti naturas unitas inconfuse, ita et 

duas naturales voluntates, divinam et humanam, in 

approbatione perfecta et indiminuta eundem veraciter 

esse perfectum Deum et hominem perfectum secundum 

veritatem, eundem atque unum Dominum nostrum et 

Deum Iesum Christum, utpote volentem et operantem 

divine et humane nostram salutem, (dein continuatur

200 

Symb. Chalc.: cf DS 302; le présent passage est inséré 

entre 'Jesum Christum:' et 'sicut ante prophetae') 

Canones 

501 254 Can 1. Si quis secundum sanctos Patres non 

confitetur proprie et veraciter Patrem et Filium et 

Spiritum Sanctum, trinitatem in unitate et unitatem in 

trinitate, hoc est, unum Deum in tribus subsistentiis 

consubstantialibus et aequalis gloriae, unam eandemque 

trium deitatem, naturam, substantiam, virtutem, 

potentiam, regnum, imperium, voluntatem, operationem, 

inconditam. sine initio, incomprehensibilem, 

immutabilem, creatricem omnium et protectricem (...), 

condemnatus sit. 

502 Can.2. Si quis sec. sanctos Patres non confitetur 

proprie et secundum veritatem ipsum unum sanctae et 

consubstantialis et venerandae Trinitatis Deum Verbum e 

caelo descendisse, et incarnatum ex Spiritu Sancto et 

Maria semper virgine, et hominem factum, crucifixum 

carne, propter nos sponte passum sepultumque, et 

resurrexisse tertia die, et ascendisse in caelos, atque 

sedentem in dextera Patris, et venturum iterum cum 

gloria paterna cum assumpta ab eo atque animata 

intellectualiter carne eius, judicare vivos et mortuos, 


503 256 Can. 3. Si quis secundum sanctos Patres non 

confitetur proprie et secundum veritatem Dei genitricem 

sanctam semperque Virginem et immaculatam Mariam, 

utpote ipsum Deum Verbum specialiter et veraciter, qui a 

Deo Patre ante omnia saecula natus est, in ultimis 

saeculorum absque semine concepisse ex Spiritu Sancto, 

et incorruptibiliter eam (eum?) genuisse, indissolubili 

permanente et post partum eiusdem virginitate, 

condemnatus sit (v.D.218).

201 

504 257 Can.4. Si quis sec. s. patres non confitetur... ipsius 

et unius Domini nostri et Dei Jesu Christi duas nativitates, 

tam ante saecula ex Deo et Patre incorporaliter et 

sempiternaliter, quamque de sancta virgine semper Dei 

genitrice Maria corporaliter in ultimis saeculorum, atque 

unum eundemque Dominum nostrum Jesum Christum 

consubstantialem Deo et Patri secundum deitatem, et 

consubstantialem homini et matri secundum 

humanitatem, atque eundem passibilem carne et 

impassibilem deitate, circumscriptum corpore, 

incircumscriptum deitate, eundem inconditum et 

conditum, terrenum et caelestem, visibilem et 

intelligibilem, capabilem et icapabilem, ut toto homine 

eodemque et Deo totus homo reformaretur, qui sub 

peccato cecidit, condemnatus sit. 

505 258 Can.5. Si quis sec. s. Patres non confitetur... unam 

naturam Dei Verbi incarnatam, per hoc quod incarnata 

dicitur nostar substantia perfecte in Christo Deo et 

indiminute, absque tantummodo peccato significata, 


506 259 Can. 6: Si quis secundum sanctos Patres non 

confitetur proprie et secundum veritatem, ex duabus et in 

duabus naturis substantialiter unitis inconfuse et indivise 

unum eundemque esse Dominum et Deum Jesum 

Christum, condemnatus sit. 

507 260 Can. 7. Si quis secundurn sanctos Patres non 

confitetur proprie et secundum veritatem substantialem 

differentiam naturarum inconfuse et indivise in eo 

salvatam, condemnatus sit (v. D. 148). 

508 261 Can. 8: Si quis secundum sanctos Patres non 

confitetur proprie et secundum veritatem naturarum 

substantialem unitionem indivise et inconfuse in eo 

cognitam, condemnatus sit.

202 


confitetur proprie et secundum veritatem naturales 

proprietates deitatis eius et humanitatis indiminute in eo 

et sine deminoratione salvatas, condemnatus sit. 


confitetur proprie et secundum veritatem duas unius 

eiusdemque Christi Dei nostri voluntates cohaerenter 

unitas, divinam et humanam, ex hoc quod per utramque 

eius naturam voluntarius naturaliter idem consistit 

nostrae salutis (addunt editores: operator), condemnatus 

sit. 


confitetur proprie et secundum veritatem duas unius 

eiusdemque Christi Dei nostri operationes cohaerenter 

unitas, divinam et humanam, ab eo quod per utramque 

eius naturam operator naturaliter idem exsistit nostrae 

salutis, condemnatus sit. 

512 265 Can. 12. Si quis secundum scelerosos haereticos 

unam Christi Dei nostri voluntatem confitetur et unam 

operationem, in peremptionem sanctorum Patrum 

confessionis, et abnegationem eiusdem Salvatoris nostri 

dispensationis, condemnatus sit. 


in Christo Deo in unitate substantialiter salvatis et a 

sanctis Patribus nostris pie praedicatis duabus 

voluntatibus et duabus operationibus, divina et humana, 

contra doctrinam Patrum, et unam voluntatem atque 

unam operationem confitetur, condemnatus sit. 


cum una voluntate et una operatione, quae ab haereticis 

impie confitetur, et duas voluntates pariterque et 

operationes, hoc est, divinam et humanam, quae in ipso 

Christo Deo in unitate salvantur, et a sanctis Patribus

203 

orthodoxe in ipso praedicantur, denegat et respuit, 



deivirilem operationem, quod Graeci dicunt theandriken, 

unam operationem insipienter suscipit, non autem 

duplicem esse confitetur secundum sanctos Patres, hoc 

est divinam et humanam, aut ipsam deivirilis quae posita 

est, novam vocabuli dictionem unius esse designativam, 

sed non utriusque mirificae et gloriosae unitionis 

demonstrativam, condemnatus sit. 


in peremptione salvatis in Christo Deo essentialiter in 

unitione, et (a) sanctis Patribus pie praedicatis duabus 

voluntatibus et duabus operationibus, hoc est, divina et 

humana, dissensiones et divisiones insipienter mysterio 

dispensationis eius innectit, et propterea evangelicas et 

apostolicas de eodem Salvatore voces non uni eidemque 

personae et essentialiter tribuit eidem ipsi Domino et Deo 

nostro Jesu Christo secundum beatum Cyrillum, ut 

ostendatur Deus esse et homo idem naturaliter, 



confitetur proprie et secundum veritatem omnia, quae 

tradita sunt et praedicata sanctae catholicae et 

apostolicae Dei Ecclesiae, perindeque a sanctis Patribus 

et venerandis universalibus quinque Conciliis usque ad 

unum apicem verbo et mente, condemnatus sit. 

518 271 Can. 18. Si quis sec. s. Patres consonanter nobis 

pariterque fide non respuit et anathematizat anima et ore 

omnes, quos respuit et anathematizat nefandissimos 

haereticos cum omnibus impiis eorum conscriptis usque 

ad unum apicem sancta Dei Ecclesia catholica et 

apostolica, hoc est, sanctae et universales quinque

204 

Synodi et consonanter omnes probabiles Ecclesiae 

Patres, 

519 271 (Can. 18. Si quis sec. s. Patres consonanter nobis 

pariterque fide non respuit et anathematizat anima et ore 

omnes...) - id est, Sabellium, Arium, Eunomium, 

Macedonium, Apollinarem. Polemonem, Eutychen, 

Dioscurum, Timotheum Aelurum, Severum, Theodosium, 

Colluthum, Themistium, Paulum Samosatenum, Diodorum, 

Theodorum, Nestorium, Theodulum Persam, Origenem, 

Didymum, Evagrium, et compendiose omnes reliquos 

haereticos (Commemorantur insuper Monotheletae 

Theodorus episc. Pharanitanus, Cyrus patr. Alex., Sergius 

patr. C'politanus eiusque successores Pyrrhus et Paulus, 

edictum Heraclii imp., " Ecthesis " a Sergio in favorem 

monotheletismi compositum (a. 638) et Constantini III 

(alias Constantis II appellati) " Typus " quo " Ecthesis " 

quidem revocata doctrina vero dyotheletica taciturnitate 

constricata est) - 

520 272 Si quis igitur, iuxta quod dictum est, consonanter 

nobis omnia haec impiissima haereseos illorum dogmata, 

et ea, quae pro illis aut in definitione eorum a quolibet 

impie conscripta sunt, et denominatos haereticos, 

Theodorum dicimus, Cyrum et Sergium, Pyrrhum et 

Paulum, non respuit et anathematizat, utpote catholicae 

Ecclesiae rebelles exsistentes: aut si quis aliquem de his, 

qui ab illis vel similibus eorum in scripto vel sine scripto 

quocunque modo vel loco aut tempore temere depositi 

sunt aut condemnati, utpote similia eis minime 

credentem, sed sanctorum Patrum nobiscum confitentem 

doctrinam, uti condemnatum habet aut omnino 

depositum, sed non arbitratur huiusmodi quicunque fuerit, 

hoc est, sive episcopus, aut presbyter, vel diaconus, sive 

alterius cuiuscunque ecclesiastici ordinis, aut monachus, 

vel laicus, pium et orthodoxum et catholicae Ecclesiae 

propugnatorem, atque in ipso firmius consolidatum, in 

quo vocatus est a Domino ordine, illos autem impios

205 

atque detestabilia eorum pro hoc iudicia, vel sententias 

vacuas et invalidas atque infirmas, magis autem profanas 

et exsecrabiles vel reprobabiles arbitratur, huiusmodi 


521 273 Can. 19. Si quis ea, quae scelerosi haeretici 

sapiunt, indubitanter professus atque intelligens, per 

inanem proterviam dicit haec pietatis esse dogmata, 

quae tradi derunt ab initio speculatores et ministri verbi, 

hoc est dicere, sanctae et universales quinque Synodi, 

calumnians utique ipsos sanctos Patres et memoratas 

sanctas quinque Synodos, in deceptione simplicium, vel 

susceptione suae profanae perfidiae, huiusmodi 



quocunque modo, aut verbo, aut tempore, aut loco 

terminos removens illicite, quos posuerunt firmius sancti 

catholicae Ecclesiae Patres (Prov22, 28), id est, sanctae 

et universales quinque Synodi, novitates temere 

exquirere, et fidei alterius expositiones, aut libellos, aut 

epistolas, aut conscripta, aut subscriptiones, aut 

testimonia falsa, aut synodos, aut gesta monumentorum, 

aut ordinationes vacuas ecclesiasticae regulae incognitas 

aut loci servaturas incongruas et irrationabiles, et 

compendiose, si quid aliud impiissimis haereticis 

consuetum est agere, per diabolicam operationem 

tortuose et callide agit contra pias orthodoxorum 

catholicae Ecclesiae, hoc est dicere, paternas eius et 

synodales praedicationes, ad eversionem sincerissimae in 

Dominum Deum nostrum confessionis, et usque in finem 

sine poenitentia permanet haec impie agens, huiusmodi 

in saecula saeculorum condemnatus sit, " et dicat omnis 

populus: fait fait " (Ps 105, 48). 


206 


Concile de Tolede XI, commencé le 7 novembre 675; 

Symbole 

525 275 (1) Confitemur et credimus sanctam atque 

ineffabilem Trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum 

Sanctum, unum Deum naturaliter esse unius substantiae, 

unius naturae, unius quoque maiestatis atque virtutis. 

(2) Et Patrem quidem non genitum, non creatum, sed 

ingenitum profitemur. Ipse enim a nullo originem ducit, ex 

quo et Filius nativitatem et Spiritus Sanctus processionem 

accepit. Fons ergo ipse et origo est totius divinitatis. 

(3) Ipse quoque Pater est essentiae suae qui de ineffabili 

substantia Filium (al.: Pater, essentia quidem ineffabilis, 

substantiae suae Filium) ineffabiliter genuit nec tamen 

aliud quam quod ipse est, genuit: Deus Deum, lux lucem; 

ab ipso est ergo " omnis paternitas in caelo et in terra " 

(Eph 3,15). 

526 276 (4) Filium quoque de substantia Patris sine initio 

ante saecula natum, nec tamen factum esse fatemur: quia 

nec Pater sine Filio, nec Filius aliquando exstitit sine 

Patre. 

(5) Et tamen non sicut Filius de Patre, ita Pater de Filio, 

quia non Pater a Filio, sed Filius a Patre generationem 

accepit. Filius ergo Deus de Patre, Pater autem Deus, sed 

non de Filio; Pater quidem Filii, non Deus de Filio: ille 

autem Filius Patris et Deus de Patre. Aequalis tamen per 

omnia Filius Deo Patri: quia nec nasci coepit aliquando, 

nec desiit. 

(6) Hic etiam unius cum Patre substantiae creditur, 

propter quod et omoousioV Patri dicitur, hoc est eiusdem 

cum Patre substantiae; omoV enim graece unum, ousia 

vero substantia dicitur, quod utrumque coniunctum sonat 

'una substantia'. Nec enim de nihilo, neque de aliqua alia 

substantia, sed de Patris utero, id est, de substantia eius 

idem Filius genitus vel natus esse credendus est.

207 

(7) Sempiternus ergo Pater, sempiternus et Filius. Quod si 

semper Pater fuit, semper habuit Filium, cui Pater esset: 

et ob hoc Filium de Patre natum sine initio confitemur. 

(8) Nec enim eundem Filium Dei, pro eo, quod de Patre sit 

genitus, desectae naturae portiunculam nominamus; sed 

perfectum Patrem, perfectum Filium sine diminutione, 

sine desectione genuisse asserimus, quia solius divinitatis 

est inaequalem Filium non habere. 

(9) Hic etiam Filius Dei natura est Filius, non adoptione, 

quem Deus Pater nec voluntate nec necessitate genuisse 

credendus est; quia nec ulla in Deo necessitas capit (al. 

cadit), nec voluntas sapientiam praevenit. 

527 277 (10) Spiritum quoque Sanctum, qui est tertia in 

Trinitate persona, unum atque aequalem cum Deo Patre 

et Filio credimus esse Deum, unius substantiae, unius 

quoque esse naturae: non tamen genitum vel creatum, 

sed ab utrisque procedentem, amborum esse Spiritum. 

(11) Hic etiam Spiritus Sanctus nec ingenitus nec genitus 

creditur: ne aut si ingenitum dixerimus, duos Patres 

dicamus, aut si genitum, duos Filios praedicare 

monstremur: qui tamen nec Patris tantum nec Filii tantum, 

sed simul Patris et Filii Spiritus dicitur. 

(12) Nec enim de Patre procedit in Filium, vel de Filio 

procedit ad sanctificandam creaturam, sed simul ab 

utrisque processisse monstratur; quia caritas sive 

sanctitas amborum esse agnoscitur. 

(13) Hic igitur Spiritus Sanctus missus ab utrisque sicut 

Filius (a Patre) creditur; sed minor a Patre et Filio non 

habetur, sicut Filius propter assumptam carnem minorem 

se Patre et Spiritu Sancto esse testatur. 

528 278 (14) Haec est sanctae Trinitatis relata narratio: 

quae non triplex, sed Trinitas et dici et credi debet. Nec 

recte dici potest, ut in uno Deo sit Trinitas, sed unus Deus 

Trinitas. 

(15) In relativis vero personarum nominibus Pater ad 

Filium, Filius ad Patrem, Spiritus Sanctus ad utrosque 

refertur: quae cum relative tres personae dicantur, una 

tamen natura vel substantia creditur

208 

(16) Nec sicut tres personas, ita tres substantias 

praedicamus, sed unam substantiam tres autem 

personas. 

(17) Quod enim Pater est, non ad se, sed ad Filium est; et 

quod Filius est, non ad se, sed ad Patrem est; similiter et 

Spiritus Sanctus non ad se, sed ad Patrem et Filium 

relative refertur: in eo quod Spiritus Patris et Filii 

praedicatur. 

(18) Item cum dicimus Deum (" Deus "), non ad aliquid 

dicitur, sicut Pater ad Filium vel Filius ad Patrem vel 

Spiritus Sanctus ad Patrem et Filium, sed ad se specialiter 

dicitur Deus. 

529 279 (19) Nam et si de singulis personis interrogemur, 

Deum necesse est fateamur. Deus ergo Pater, Deus Filius, 

Deus Spiritus Sanctus singulariter dicitur: nec tamen tres 

dii, sed unus est Deus. 

(20) Item et Pater omnipotens et Filius omnipotens et 

Spiritus Sanctus omnipotens singulariter dicitur: nec 

tamen tres omnipotentes, sed unus omnipotens, sicut et 

unum lumen, unumque principium praedicatur. 

(21) Singulariter ergo, et unaquaeque persona plenus 

Deus et totae tres personae unus Deus confitetur (sic!) et 

creditur: una illis vel indivisa atque aequalis Deitas, 

maiestas sive potestas, nec minoratur in singulis, nec 

augetur in tribus; quia nec minus aliquid habet, cum 

unaquaeque persona Deus singulariter dicitur, nec 

amplius, cum totae tres personae unus Deus 

enuntia(n)tur. 

530 280 (22) Haec ergo sancta Trinitas, quae unus et 

verus est Deus, nec recedit a numero, nec capitur numero. 

In relatione enim personarum numerus cernitur; in 

divinitatis vero substantia, quid numeratum sit, non 

comprehenditur. Ergo (in) hoc solum numerum insinuant, 

quod ad invicem sunt et in hoc numero carent, quod ad se 

sunt. 

(23) Nam ita huic sanctae Trinitati unum naturale 

convenit nomen ut in tribus personis non possit esse 

plurale. Ob hoc ergo credimus illud in sacris litteris

209 

dictum: " Magnum Dominus noster et magna virtus eius et 

sapientiae eius non est numerus " (Ps 146, 5). 

(24) Nec quia tres has personas esse diximus unum Deum, 

eundem esse Patrem quem Filium, vel esse Filium eum, 

qui est Pater, aut eum, qui Spiritus Sanctus est, vel 

Patrem vel Filium dicere poterimus. 

(25) Non enim ipse est Pater qui Filius, nec Filius ipse qui 

Pater, nec Spiritus Sanctus ipse qui est vel Pater vel Filius, 

cum tamen ipsum sit Pater quod Filius, ipsum Filius quod 

Pater, ipsum Pater et Filius quod Spiritus Sanctus: id est, 

natura unus Deus. 

(26) Cum enim dicimus non ipsum esse Patrem quem 

Filium, ad personarum distinctionem refertur. Cum autem 

dicimus ipsum esse Patrem quod Filium, ipsum Filium 

quod Patrem, ipsum Spiritum Sanctum quod Patrem et 

Filium, ad naturam, qua Deus est, vel substantiam 

pertinere monstratur, quia substantia unum sunt: 

personas enim distinguimus, non deitatem separamus. 

531 (27) Trinitatem igitur in personarum distinctione 

agnoscimus, unitatem propter naturam vel substantiam 

profitemur, Tria ergo ista unum sunt, natura scilicet, non 

persona. 

(28) Nec tamen tres istae personae separabiles aesti 

mandae sunt, cum nulla ante aliam, nulla post aliam, 

nulla sine alia vel exstitisse, vel quidpiam operasse 

aliquando credatur. 

(29) Inseparabiles enim inveniuntur et in eo quod sunt, et 

in eo quod faciunt: quia inter generantem Patrem et 

generatum Filium vel procedentem Spiritum Sanctum 

nullum fuisse credimus temporis intervallum, quo aut 

genitor genitum aliquando praecederet, aut genitus 

genitori deesset, aut procedens Spiritus Patre vel Filio 

posterior appareret. 

(30) Ob hoc ergo inseparabilis et inconfusa haec Trinitas 

a nobis et praedicatur et creditur. Tres igitur personae 

istae dicuntur, iuxta quod maiores definiunt, ut 

agnoscantur, non ut separentur.

210 

(31) Nam si attendamus illud, quod Scriptura sancta dicit 

de Sapientia: " Splendor est lucis aeternae " (Sap 7,26): 

sicut splendorem luci videmus inseparabiliter inhaerere, 

sic confitemur Filium a Patre separari non posse. 

(32) Tres ergo illas unius atque inseparabilis naturae 

personas sicut non confundimus, ita separabiles 

nullatenus praedicamus. 

532 (33) Quando quidem ita nobis hoc dignata est ipsa 

Trinitas evidenter ostendere, ut etiam in his nominibus, 

quibus voluit sigillatim personas agnosci, unam sine 

altera non permittat intelligi: nec enim Pater absque Filio 

cognoscitur, nec sine Patre Filius invenitur. 

(34) Relatio quippe ipsa vocabuli personalis personas 

separari vetat, quas etiam, dum non simul nominat, simul 

insinuat. Nemo autem audire potest unumquodque 

istorum nominum, in quo non intelligere cogatur et 

alterum. 

(35) Cum igitur haec tria sint unum et unum tria, est 

tamen unicuique personae manens sua proprietas. Pater 

enim aeternitatem habet sine nativitate, Filius 

aeternitatem cum nativitate, Spiritus vero Sanctus 

processionem sine nativitate cum aeternitate. 

533 282 (36) De his tribus pesonis solam Filii personam 

pro liberatione humani generis hominem verum sine 

peccato de sancta et immaculata Maria Virgine credimus 

assumpsisse, de qua novo ordine novaque nativitate est 

genitus; novo ordine, quia invisibilis divinitate, visibilis 

monstratur in carne; nova autem nativitate est genitus, 

quia intacta virginitas et virilem coitum nescivit et 

foecundatam per Spiritum Sanctum carnis materiam 

ministravit. 

(37) Qui partus virginis nec ratione colligitur, nec 

exemplo monstratur; quod si ratione colligitur, non est 

mirabile; si exemplo, non erit singulare. 

(38) Nec tamen Spiritus Sanctus Pater esse credendus est 

Filii, pro eo quod Maria eodem Spiritu Sancto 

obumbrante concepit: ne duos patres Filii videamur 

asserere, quod utique nefas est dici.

211 

534 283 (39) In quo mirabili conceptu, aedificante sibi 

Sapientia domum, " Verbum caro factum est et habitavit 

in nobis " (Jo 1,14). Nec tamen Verbum ipsum ita in carne 

conversum atque mutatum est, ut desisteret Deus esse, 

qui homo esse voluisset; sed ita Verbum caro factum est, 

ut non tantum ibi sit Verbum Dei et hominis caro, sed 

etiam rationalis hominis anima; atque hoc totum et Deus 

dicatur propter Deum et homo propter hominem. 

(40) In quo Dei Filio duas credimus esse naturas; unam 

divinitatis, alteram humanitatis, quas ita in se una Christi 

persona univit, ut nec divinitas ab humanitate, nec 

humanitas a divinitate possit aliquando seiungi. 

(41) Unde perfectus Deus, perfectus et homo in unitate 

personae unus (unius) est Christus; nec tamen, quia duas 

diximus in Filio esse naturas, duas causabimus in eo esse 

personas; ne Trinitati, quod absit, accedere videatur 

quaternitas. 

(42) Deus enim Verbum non accepit personam hominis, 

sed naturam, et in aeternam personam divinitatis 

temporalem accepit substantiam carnis. 

535 284 (43) Item cum unius substantiae credamus esse 

Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, non tamen dicimus, 

ut huius Trinitatis unitatem Maria Virgo genuerit, sed 

tantummodo Filium, qui solus naturam nostram in unitate 

personae suae assumpsit. 

(44) Incarnationem quoque huius Filii Dei tota Trinitas 

operasse credenda est, quia inseparabilia sunt opera 

Trinitatis. Solus tamen Filius formam servi accepit (cf Phil 

2.7) in singularitate personae, non in unitate divinae 

naturae, in id quod est proprium Filii, non quod commune 

Trinitati: 

(45) quae forma illi ad unitatem personae coaptata est, 

id est ut Filius Dei et Filius hominis unus sit Christus. Item 

idem Christus in his duabus naturis, tribus exstat 

substantiis: Verbi, quod ad solius Dei essentiam 

referendum est, corporis et animae, quod ad verum 

hominem pertinet.

212 

536 (46) Habet igitur in se geminam substantiam 

divinitatis suae et humanitatis nostrae. 

(47) Hic tamen per hoc quod de Deo Patre sine initio 

prodiit, natus tantum, (nam) neque factus, neque 

praedestinatus accipitur; per hoc tamen quod de Maria 

Virgine natus est, et natus et factus et praedestinatus 

esse credendus est. 

(48) Ambae tamen in illo generationes mirabiles, quia et 

de Patre ante saecula sine matre est genitus, et in fine 

saeculorum de matre sine patre est generatus; qui tamen 

secundum quod Deus est, creavit Mariam, secundum quod 

homo, creatus est a Maria: ipse et pater Mariae matris et 

filius. 

(49) Item per hoc quod Deus, est aequalis Patri; per hoc 

quod homo, minor est Patre. 

(50) Item et maior et minor seipso esse credendus est: in 

forma enim Dei etiam ipse Filius se ipso maior est, 

propter humanitatem assumptam, qua divinitas maior est; 

in forma autem servi se ipso minor est, id est, humanitate, 

quae minor divinitate accipitur. 

(51) Nam sicut per assumptam carnem non tantum a 

Patre, sed a seipso minor accipitur, ita secundum 

divinitatem quae aequalis (coaequalis) est Patri, et ipse 

et Pater maior est homine, quem sola Filii persona 

assumpsit. 

537 (52) Item in eo, quod quaeritur, utrum posset Filius sic 

aequalis et minor esse Spiritu Sancto, sicut Patri nunc 

aequalis, nunc minor (Patre) creditur esse, respondemus: 

Secundum formam Dei aequalis est Patri et Spiritui 

Sancto, secundum formam servi minor est et a Patre et a 

Spiritu Sancto: quia nec Spiritus Sanctus nec Deus Pater, 

sed sola Filii persona suscepit carnem, per quam minor 

esse creditur illis personis duabus. 

(53) Item hic Filius a Deo Patre et Spiritu Sanclo 

inseparabiliter discretus creditur esse persona, ab 

homine autem assumpto (assumpta) natura. Item cum 

homine exstat persona, cum Patre vero et Spiritu Sancto 

natura divinitatis sive substantia.

213 

538 (54) Missus tamen Filius non solum a Patre, sed a 

Spiritu Sancto missus esse credendus est: in eo quod ipse 

per prophetam dicit: 'Et nunc Dominus misit me et Spiritus 

eius' (cf. Is 48,16). 

(55) A seipso quoque missus accipitur: pro eo quod 

inseparabilis non solum voluntas, sed operatio totius 

Trinitatis agnoscitur. 

(56) Hic enim, qui ante saecula unigenitus est vocatus, 

temporaliter primogenitus factus est: unigenitus propter 

deitatis substantiam, primogenitus propter assumptae 

carnis naturam. 

539 284 (57) In qua suscepta hominis forma juxta 

evangelicam veritatem sine peccato conceptus, sine 

peccato natus, sine peccato mortuus creditur, qui solus 

pro nobis "peccatum est factus" (cf Cor2 5.21), id est, 

sacrificium pro peccatis nostris. 

(58) Et tamen passionem ipsam, salva divinitate sua, pro 

delictis nostris sustinuit, motique adjudicatus et cruci 

veram carnis mortem excepit, tertio quoque die virtute 

propria sua suscitatus e sepulchro surrexit. 

540 (59) Hoc ergo exemplo Capitis nostri confitemur 

veram fieri resurrectionem carnis omnium mortuorum. 

(60) Nec in aÎrea vel qualibet alia carne (ut quidam 

delirant) surrecturos nos credimus, sed in ista qua 

vivimus, consistimus et movemur. 

(61) Peracto huius sanctae resurrectionis exemplo idem 

Dominus noster atque Salvator paternam ascendendo 

sedem repetiit, de qua numquam per divinitatem 

discessit. 

(62) Illic ad dexteram Patris sedens, exspectatur in finem 

saeculorum iudex omnium vivorum et mortuorum. 

(63) Inde cum sanctis omnibus (Angelis et hominibus) 

veniet ad faciendum iudicium, reddere unicuique 

mercedis propriae debitum, prout quisque gesserit 

incorpore nositus sive bonum, sive malum (cf 2 Cor 5, 10). 

(64) Ecclesiam sanctam catholicam pretio sui sanguinis 

comparatam cum eo credimus in perpetuum regnaturam.

214 

(65) Intra cuius gremium constituti unum baptisma 

credimus et confitemur in remissionem omnium 

peccatorum. (66) Sub qua fide ct resurrectinnem 

mortuorum veraciter redimus et futuri saeculi gaudia 

exspectamus. 

(67) Hoc tantum orandum nobis est et petendum. ut, cum 

peracto finitoque Judicio tradiderit Filius regnum Deo 

Patri (cf. I Cor 15, 24), participes nos efficiat regni sui, ut 

per hanc fidem, qua illi inhaesimus, cum illo sine fine 

regnemus. 

541 (68) Haec est confessionis nostrae fides exposita, per 

quam omnium haereticorum dogma perimitur, per quam 

fidelium corda mundantur, per quam etiam ad Deum 

gloriose acceditur... (ascenditur in saecula saeculorum. 

Amen). 

Saint Agathon, Ep. 'Consideranti mihi' ad imperatores, 

27 mars 680 

542 Hic igitur status est evangelicae atque apostolicae 

fidei regularisque traditionis, ut confitentes sanctam et 

inseparabilem Trinitatem, id est Patrem et Filium et 

Spiritum Sanctum, unius esse deitatis, unius naturae et 

substantiae sive essentiae, unius eam praedicemus et 

naturalis voluntatis, virtutis, operationis, dominationis, 

maiestatis, potestatis et gloriae. Et quidquid de eadem 

sancta Trinitate essentialiter dicitur, singulari numero 

tamquam de una natura trium consubstantialium 

personalrum comprehendamus regulari ratione hoc 

instituti. 

543 Cum vero de uno earumdem trium personarum ipsius 

sanctae Trinitatis Filio Dei, Deo Verbo, et de mysterio 

adorandae eius secundum carnem dispensationis 

confitemur, omnia duplicia unius eiusdemque Domini 

Salvatoris nostri Iesu Christi secundum evangelicam 

traditionem asserimus, id est, duas eius naturas 

praedicamus, divinam scilicet et humanam, ex quibus et

215 

in quibus etiam post admirabilem atque inseparabilem 

unitionem subsistit. Et unamquamque eius naturam, 

proprietatem naturalem habere confitemur, et habere 

divinam omnia quae divina sunt et humanam omnia quae 

humana sunt absque ullo peccato. Et utrasque unius 

eiusdem Dei Verbi incarnati, id est, humanati, inconfuse, 

inseparabiliter, immutabiliter esse cognoscimus, sola 

intelligentia, quae unita sunt, discernente, propter 

confusionis dumtaxat errorem. Aequaliter enim et 

divisionis et commistionis detestamur blasphemiam. 

544 Cum duas autem naturas duasque naturales 

voluntates et duas naturales operationes confitemur in 

uno Domino nostro Iesu Christo, non contrarias eas nec 

adversas ad alterutram dicimus ... nec tamquam 

separatas in duabus personis vel subsistentiis, sed duas 

dicimus eundemque Dominum n. Iesum Christum, sicut 

naturas, ita et naturales in se voluntates et operationes 

habere, divinam scilicet et humanam: divinam quidem 

voluntatem et operationem habere ex aeterno cum 

coessentiali Patre communem; humanam temporaliter ex 

nobis cum nostra natura susceptam.... 

545 Porro apostolica Christi Ecclesia... ex proprietatibus 

naturalibus unamquamque harum Christi naturarum 

perfectam esse cognoscit, et quidquid ad proprietates 

naturarum pertinet, duplicia omnia confitetur, quia ipse 

Dn. n. Iesus Christus et Deus perfectus est et homo 

perfectus est et ex duabus et in duabus naturis... 

Consequenter itaque... duas etiam naturales voluntates in 

eo et duas naturales operationes esse confitetur et 

praedicat. Nam si personalem quisquam intelligat 

voluntatem, dum tres personae in sancta Trinitate 

dicuntur, necesse est, ut et tres voluntates personales et 

tres personales operationes (quod absurdum est et nimis 

profanum) dicerentur. Sin autem, quod fidei christianae 

veritas continet, naturalis vo1untas est, ubi una haec 

natura dicitur sanctae et inseparabilis Trinitatis,

216 

consequenter et una naturalis voluntas et una naturalis 

operatio intelligenda est. Ubi vero in una persona Domini 

n. Iesu Christi Mediatoris Dei et hominum duas naturas, id 

est divinam et humanam, confitemur, in quibus et post 

admirabilem adunationem consistit, sicut duas unius 

eiusdemque naturas, ita et duas naturales voluntates 

duasque naturales operationes eius regulariter 

confitemur. 

Conc. romanum Ep. dogmat. synodalis 'Omnium bonorum 

spes' ad 

imperatores, 27 mars 680 

546 Credentes in Deum Patrem... et in Filium eius... et in 

Spiritum Sanctum, Dominum et vivificatorem, ex Patre 

procedentem, cum Patre et Filio coadorandum et 

conglorificandum: Trinitatem in unitate, et unitatem in 

Trinitate, unitatem quidem essentiae, Trinitatem vero 

personarum sive subsistentiarum; Deum Patrem 

confitentes, Deum Filium, Deum Spiritum Sanctum, non 

tres deos, sed unum Deum, Patrem et Filium et Spiritum 

Sanctum; non trium nominum subsistentiam, sed trium 

subsistentiarum unam substantiam; quorum una essentia 

sive substantia vel natura, id est, una deitas, una 

aeternitas, una potestas, unum imperium, una gloria, una 

adoratio, una essentialis eiusdem sanctae et 

inseparabilis Trinitatis voluntas et operatio, quae omnia 

condidit, dispensat et continet. 

547 Confitemur autem unum eiusdem sanctae 

coessentialis Trinitatis, Deum Verbum, qui ante saecula 

de Patre natus est, in ultimis saeculorum temporibus pro 

nobis nostraque salute descendisse de caelis, et 

incarnatum de Spiritu Sancto et sancta, immaculata 

semperque virgine gloriosa Maria, domina nostra, vere et 

proprie Dei genitrice, secundum carnem scilicet ex ea 

natum et vere hominem factum, eundem Deum verum 

eundemque hominem verum, Deum quidem ex Deo Patre,

217 

hominem autem ex virgine matre, incarnatum ex ea carne 

animam habente rationalem et intellectualem; 

consubstantialem eundem Deo Patri secundum Deitatem, 

consubstantialemque nobis eundem ipsum secundum 

humanitatem, et per omnia similem nobis absque solo 

peccato, crucifixum pro nobis sub Pontio Pilato, passum 

sepultumque et resurgentem... 

548 288 Unum quippe eundemque Dominum nostrum 

Iesum Christum, Filium Dei unigenitum, ex duabus et in 

duabus substantiis inconfuse, incommutabiliter, indivise, 

inseparabiliter subsistere cognoscimus nusquam sublata 

differentia naturarum propter unitionem, sed potius salva 

proprietate utriusque naturae et in unam personam 

unamque subsistentiam concurrente, non in dualitatem 

personarum dispertitum vel diversum, neque in unam 

compositam naturam confusum: sed unum eundemque 

Filium unigenitum, Deum Verbum, Dominum nostrum 

Iesum Christum, neque alium in alio, neque alium et 

alium, sed eundem ipsum in duabus naturis, id est, in 

Deitate et humanitate, et post subsistentialem 

adunationem cognoscimus: quia neque Verbum in carnis 

naturam conversum est, neque caro in Verbi naturam 

transformata est: permansit enim utrumque, quod 

naturaliter erat: differentiam quippe adunatarum in eo 

naturarum sola contemplatione discernimus, ex quibus 

inconfuse, inseparabiliter et incommutabiliter est 

compositus: unus enim ex utrisque et per unum utraque, 

quia simul sunt et altitudo deitatis et humilitas carnis, 

servante utraque natura etiam post adunationem sine 

defectu proprietatem suam, et 'operante utraque forma 

cum alterius communione quod proprium habet; Verbo 

operante quod Verbi est, et carne exsequente quod 

carnis est: quorum unum coruscat miraculis, aliud 

succumbit iniuriis.' (DS 294). Unde consequenter, sicut 

duas naturas, sive substantias, id est deitatem et 

humanitatem, inconfuse, indivise, incommutabiliter eum 

habere veraciter confitemur, ita quoque et duas naturales

218 

voluntates et duas naturales operationes habere, utpote 

perfectum Deum et perfectum hominem, unum 

eundemque ipsum Dominum Iesum Christum (DS 501 ss.) 

pietatis nos regula instruit, quia hoc nos apostolica atque 

evangelica traditio, sanctorumque Patrum magisterium, 

quos sancta apostolica atque catholica Ecclesia et 

venerabiles Synodi suscipiunt, instituisse monstratur. 

Concile de Constantinople III (oecum. VI); Sess. XIII, 

28 mars 681 

550 Retractantes dogmaticas epistolas, quae tamquam a 

Sergio quondam patriarcha huius a Deo conservandae 

regiae urbis scriptae sunt tam ad Cyrum, qui tunc fuerat 

episcopus Phasidis, quam ad Honorium quondam papam 

antiquae Romae, similiter autem et epistolam ab illo, id 

est Honorio, rescriptam ad eundem Sergium (cf. DS 487), 

hasque invenientes omnino alienas exsistere ab 

apostolicis dogmatibus et a definitionibus sanctorum 

conciliorum et cunctorum probabilium Patrum, sequi vero 

falsas doctrinas haereticorum: eas omnino abiicimus et 

tamquam animae noxias exsecramur. 

551 Quorum autem, id est eorumdem, impia exsecramur 

dogmata, horum et nomina a sancta Dei Ecclesia proiici 

iudicavimus, id est Sergii..., qui aggressus est de 

huiusmodi impio dogmate conscribere, Cyri Alexandriae, 

Pyrrhi, Pauli et Petri, qui et ipsi praesulatu functi sunt in 

sede huius a Deo conservandae civitatis et similia iis 

senserunt; ad haec et Theodori quondam episcopi 

Pharani, quarum omniurn suprascriptarum personarum 

mentionem fecit Agatho, sanctissimus ac ter beatissimus 

papa antiquae Romae in suggestione, quam fecit ad 

piissimum... imperatorem (DS 542ss) eosque abiecit 

utpote contraria rectae fidei nostrae sentientes, quos 

anathemati submitti detinimus.

219 

552 Cum iis vero simul proiici a sancta Dei catholica 

Ecclesia simulque anathematizari praevidimus et 

Honorium, qui fuerat papa antiquae Romae, eo quod 

invenimus per scripta, quae ab eo facta sunt ad Sergium, 

quia in omnibus eius mentem secutus est et impia 

dogmata confirmavit. 

553 289 Quae praesens sancta et univesalis Synodus 

fideliter suscipiens et expansis manibus amplectens tam 

suggestionem, quae a sanctissimo ac beatissimo 

Agathone Papa antiquae Romae facta est ad 

Constantinum, piissimum atque fidelissimum nostrum 

imperatorem, quae nominatim abjecit eos, qui docuerunt 

vel praedicaverunt, sicut superus dictum est, unam 

voluntatem et unam operationem in incarnationis 

dispensatione Domini nostri Jesu Christi veri Dei nostri (cf 

DS548), adaeque amplexa est et alteram synodalem 

suggestionem, quae missa est a sacro Concilio, quod est 

sub eodem sanctissimo Papa centum viginti quinque Deo 

amabilium episcoporum, ad ejus a Deo instructam 

tranquillitatem, utpote consonantes sancto 

Chalcedonensi Concilio (cf DS300ss) et tomo sacerrimi ac 

beatissimi Papae ejusdem antiquae Romae Leonis, qui 

directus est ad sanctum Flavianum (cf DS290ss), quem et 

columnam rectae fidei hujusmodi Synodus appellavit. 

554 290 Ad haec et synodicis epistolis, quae scripta sunt 

a beato Cyrillo adversus impium Nestorium et ad 

orientales episcopos: (Synodus) assecuta quoque sancta 

V universalia Concilia et sanctos atque probabiles Patres, 

consonanterque confitetur definiens Dominum nostrum 

Jesum Christum verum Deum nostrum, unum de sancta et 

consubstantiali et vitae originem praebente Trinitate, 

perfectum in deitate, et perfectum eundem in 

humanitate, Deum vere et hominem vere, eundem ex 

anima rationali et corpore; consubstantialem Patri 

secundum deitatem, et consubstantialem nobis secundum

220 

humanitatem, per omnia similem nobis absque peccato 

(Heb 4.15). 

555 290 ante saecula quidem ex Patre genitum secundum 

deitatem, in ultimis diebus autem eundem propter nos et 

propter nostram salutem de Spiritu Sancto et Maria 

Virgine proprie et veraciter Dei genitrice secundum 

humanitatem, unum eundemque Christum Filium Dei 

unigenitum in duabus naturis inconfuse, inconvertibiliter, 

inseparabiliter, indivise cognoscendum, nusquam 

exstinctaz harum naturarum differentia propter 

unitionem, salvataque magis proprietate utriusque 

naturae, et in unam personam, et in unam subsistentiam 

concurrente, non in duas personas partitum vel divisum, 

sed unum eundemque unigenitum Filium Dei Verbum 

Dominum Jesum Christum, juxta quod olim Prophetae de 

eo et ipse nos Dominus JesusChristus erudivit, et 

sanctorum Patrum nobis tradidit symbolum. 

556 291 Et duas naturales voluntates in eo, et duas 

naturales operationes indivise, inconvertibiliter, 

inseparabiliter, inconfuse secundum sanctorum Patrum 

doctrinam adaeque praedicamus; et duas naturales 

voluntates non contrarias, absit, juxta quod impii 

asseruerunt haeretici, sed sequentem ejus humanam 

voluntatem et non resistentem vel eluctantem, sed potius 

et subjectam divinae ejus atque omnipotenti voluntati. 

Oportebat enim carnis voluntatem moveri, subici vero 

voluntati divinae, juxta sapientissimum Athanasium. Sicut 

enim ejus caro Dei Verbi dicitur et est,ita et naturalis 

carnis ejus voluntas propria Dei Verbi dicitur et est, sicut 

ipse ait: Quia descendi de caelo, non ut faciam 

voluntatem meam, sed ejus qui misit me Patris (Jo 6.38), 

suam propriam dicens voluntatem, quae erat carnis ejus. 

Nam et caro propria ejus facta est. Quemadmodum enim 

sanctissima atque immaculata animata ejus caro 

deificata non est perempta, sed in proprio sui statu et 

ratione permansit: ita et humana ejus voluntas deificata

221 

non est perempta, salvata est autem magis,secundum 

deiloquum Gregorium dicentem: "Nam illius velle, quod in 

Salvatore intelligitur, non est contrarium Deo, deificatum 

totum" (Oratio 30, c.12). 

557 Duas vero naturales operationes indivise, 

inconvertibiliter, inconfuse, inseparabiliter in eodem 

Domino nostro Jesu Christo vero Deo nostro glorificamus, 

hoc est, divinam operationem et humanam operationem, 

secundum divinum praedicatorem Leonem apertisime 

asserentem: " agit enim utraque forma cum alterius 

communione quod proprium est, Verbo scilicet operante 

quod Verbi est, et carne exsequente quod carnis est " (cf 

DS 294). Nec enim in quoquam unam dabimus naturalem 

operationem Dei et creaturae, ut neque quod creatum 

est, in divinam educamus essentiam, neque quod eximium 

est divinae naturae, ad competentem creaturis locum 

deiciamus. Unius enim ejusdemque tam miracula 

quamque passiones cognoscimus, secundum aliud et 

aliud earum ex quibus est, naturarum et in quibus habet 

esse, sicut admirabilis inquit Cyrillus. (DS 558) Undique 

igitur inconfusum atque indivisum conservantes, brevi 

voce cuncta proferimus: unum sanctae Trinitatis et post 

incarnationem Dominum nostrum Jesum Christum verum 

Deum nostrum esse credentes, asserimus, duas ejus esse 

naturas in una ejus radiantes subsistentia, in qua tam 

miracula quamque passiones per omnem sui 

dispensativam conversationem, non per phantasiam,sed 

veraciter demonstravit, ob naturalem differentiam in 

eadem una subsistentia cognoscendam, dum cum alterius 

communione utraque natura indivise et inconfuse propria 

vellet atque operaretur: juxta quam rationem et duas 

naturales voluntates et operationes confitemur, ad 

salutem humani generis convenienter in eo concurrentes. 

559 293 His igitur cum omni undique cautela auque 

diligentia a nobis formatis, definimus, aliam fidem nulli 

licere proferre aut conscribere componereve aut sapere

222 

vel etiam aliter docere. Qui vero praesumpserint fidem 

alteram componere vel proferre vel docere, vel tradere 

aliud symbolum volentibus converti ad agnitionem 

veritatis ex gentilitate vel Judaismo aut ex qualibet 

haeresi : aut qui novitatem vocis, vel sermonis 

adinventionem ad subversionem eorum, quae nunc a 

nobis determinata sunt introducere: hos siquidem 

episcopi fuerint aut clerici, alienos esse, episcopos 

quidem ab episcopatu, clericos vero a clero: sin autem 

monachi fuerint vel laici, etiam anathematizari eos. 

Saint Léon II, Ep. 'Regi regum' à l'empereur Constantin IV, 

août 682 

561 Cognovimus enim, quod sancta et universalis et 

magna sexta Synodus (C'politana III) eadem, quae et 

universum concilium assidens huic Sanctae Sedi 

Apostolicae (Romanam a.680) ... senserit, ... atque 

concorditer nobiscum confessa est: Unum esse de sancta 

et inseparabili Trinitate nostrum Dominum Jesum 

Christum, ex duabus et in duabus naturis inconfuse, 

inseparabiliter, indivise consistentem, ut vere Deum 

perfectum et hominem perfectum eumdem ipsum, 

salvaque proprietate uniuscuiusque in eo convenientium 

naturarum, eumdem ipsum divina operatum ut hominem, 

absque solo peccato: et duas idcirco naturales voluntates 

duasque naturales operationes eum habere veraciter 

praedicavit, per quae principaliter et naturarum eius 

veritas demonstratur, usque ad cognoscendam profecto 

differentiam, quarum sunt naturarum, ex quibus et in 

quibus unus idemque Dominus noster Iesus Christus 

consistit; per quae revera probavimus, hanc sanctam... 

sextam Synodum ... apostolicam praedicationem 

inoffenso pede fuisse secutam, sanctorumque et 

universalium quinque conciliorum definitionibus in 

omnibus consentientem, nihil super statuta orthodoxae 

fidei augentem aut minuentem, sed regiam et 

evangelicam semitam rectissime gradientem, et in his

223 

atque per eos sacrorum dogmatum lima et probabilium 

catholicae Ecclesiae Patrum doctrina servata est... 

562 Et quia (Synodus C'polit.) definitionem rectae fidei... 

plenissime praedicavit, quam et Apostolica Sedes beati 

Petri Apostoli... veneranter suscepit, idcirco et Nos, et per 

Nostrum officium haec veneranda Sedes Apostolica 

concorditer ac unanimiter his quae definita sunt ab ea 

consentit et beati Petri auctoritate confirmat ... 

563 Pariterque anathematizamus novi erroris inventores, 

id est Theodorum Pharanitanum episcopum, Cyrum 

Alexandrinum, Sergium, Pyrrhum . . . necnon et Honorium, 

qui hanc apostolicam Ecclesiam non apostolicae 

traditionis doctrina lustravit, sed profana proditione 

immaculatam fidem subvertere conatus est (graeca 

recensio: = maculari permisit). 

Concile de Tolede XIV, 14-20 novembre 684 

564 (c. 8) At nunc nos... (fidelibus) praedicamus, brevi 

admodum definitione collecta, ut in una (enim) Christi Filii 

Dei persona duarum naturarum individuas proprietates 

agnoscant, sicut indivisas atque inseparabiles, ita 

inconfusas et inconvertibiles permanere, unam deitatis 

alteram hominis, unam qua ex Deo Patre est genitus, 

alteram qua ex Maria virginegeneratus (generatur). 

Utraque ergo ei generatio plena utraque perfecta, nihil 

minus ex deitate habens, nihil imperfectum ex humanitate 

suscipiens, non naturarum geminatione divisus, non 

persona geminatus, sed plenus Deus plenusque homo 

absque omni peccato in singularitate personae unus est 

Christus. Unus igitur in utraque natura consistens et 

divinitatis signis effulget et humanitatis passionibus 

subiacet. Nec enim alter ex Patre, alter ex matre est 

genitus, cum tamen aliter de Patre, aliter de matre sit 

natus: ipse tamen in utroque naturarum genere non 

divisus, sed unus idemque et Dei et hominis filius; ipse

224 

vivit moriens, ipse moritur vivens; ipse impassibilis 

patiens ipse passioni non subiacens nec deitate 

succumbens nec humanitate passioni se subtrahens; 

habens ex deitatis natura non posse mori, habens ex 

humanitatis substantia et nolle et posse mori; ex una 

immortalis habetur, ex altera mortalium condicione 

resolvitur; habens in aeterna divinitatis voluntate quod 

(quo) susceptum hominem sumeret, habens in suscepti 

hominis voluntate, ut humana voluntas Deo subdita esset. 

Unde et ipse dicit ad Patrem: 'Pater, non mea voluntas, 

sed tua fiat' (Lc 22,42), alteram videlicet ostendens 

voluntatem divinitatis qua susceptus est homo, alteram 

hominis qua oboediendum est Deo. - (c. 9) Et ideo 

secundum harum duarum differentiam naturarum, duarum 

quoque inseparabilium proprietates praedicandae sunt 

voluntatum et operum. - (c. 10)... Si quis igitur Iesu Christo 

Dei Filio ex utero Mariae virginis nato aliquid aut 

divinitatis imminuit aut de suscepta humanitate subducit, 

excepta sola lege peccati, et eum non verum Deum 

hominemque perfectum in una persona subsistentem 

sincerissime credit, anathema sit. 



Concile de Tolede XV, commencé le 11 mai 688 

566 294 (1)... Invenimus, quod in libro illo Responsionis 

fidei nostrae, quem per Petrum regionarium Romanae 

Ecclesiae miseramus, id primum capitulum iam dicto 

papae (Benedicto II) incaute visum fuisset a nobis 

positum, ubi nos secundum divinam essentiam diximus: 

'Voluntas genuit voluntatem, sicut et sapientia 

sapientiam'; quod vir ille in incuriosa lectionis 

transcursione praeteriens existimavit haec ipsa nomina 

iuxta relativum, aut secundum comparationem humanae 

mentis nos posuisse: et ideo ipsa renotatione sua ita nos

225 

admonere iussus est, dicens: 'Naturali ordine 

cognoscimus, quia verbum ex mente originem ducit, sicut 

ratio et voluntas, et converti non possunt ut dicatur: quia 

sicut verbum et voluntas de mente procedit, ita et mens 

de verbo aut voluntate; et ex ista comparatione visum est 

Romano Pontifici, voluntatem ex voluntate non posse dici'. 

Nos autem non secundum hanc comparationem humanae 

mentis, nec secundum relativum, sed secundum 

essentiam diximus: Voluntas ex voluntate, sicut et 

sapientia ex sapientia. Hoc enim est Deo esse, quod 

velle: hoc velle, quod sapere. Quod tamen de homine dici 

non potest. Aliud quippe est homini id, quod est sine 

velle, et aliud velle etiam sine sapere. In Deo autem non 

est ita, quia simplex ita natura est, et ideo hoc est illi 

esse, quod velle, quod sapere... 

567 295 (4) Ad secundum quoque retractandum capitulum 

transeuntes, quo idem Papa incaute nos dixisse putavit, 

tres substantias in Christo Dei Filio profiteri: sicut nos non 

pudebit, quae sunt vera defendere, ita forsitan quosdam 

pudebit, quae vera sunt ignorare. Quis enim nesciat, 

unumquemque hominem duabus constare substantiis, 

animae scilicet et corporis? (Provocatur ad 2 Cor 4, 16 et 

Ps 62, 2)... 

(5) Contra quam regulam invenimus item in Scripturis aut 

carne plerumque nominata totum hominem posse intelligi 

aut anima sola interdum nominata totius hominis 

perfectionem agnosci. Quapropter natura divina 

humanae sociata naturae possunt et tres proprie et duae 

tropice appellari substantiae. Sed aliud est, cum per 

proprietatem totus homo exprimitur, aliud, cum a parte 

totus intelligitur. Est enim quidam modus locutionis, qui 

frequenter in Scripturis divinis positus invenitur, quo 

significatur a parte totum : hic etiam tropus apud 

grammaticos 'synecdoche' dicitur. 

Concile de Tolede XVI, commencé le 2 mai 693; Symbole

226 

568 (art. 1) Credimus et confitemur omnium creaturarum, 

quae trinis rerum machinis continentur, auctricem atque 

conservatricem individuam Trinitatem: 

(2) id est Patrem, qui est totius fons et origo divinitatis; 

Filium, qui est plena imago Dei propter expressam in se 

paternae claritatis unionem, ante omnium saeculorum 

eventu ex Patris intimo ineffabiliter genitus; Spiritum vero 

Sanctum ex Patre Filioque absque aliquo initio 

procedentem. 

569 (3) Qui tres, quamquam personarum secernantur 

distinctione, numquam tamen separantur potentiae 

maiestate : inseparabilis nempe aequalitatis eorum 

insinuatur divinitas. Et tamen, quamvis Pater genuerit 

Filium, nec ideo Filius sit idem qui Pater, neque Pater sit 

ipse qui Filius, sed nec Spiritus Sanctus Pater sit Filiusque, 

sed tantum Patris Filiique Spiritus eidem Patri et Filio 

etiam ipse coaequalis. 

(4) Nequaquam in hac sancta Trinitate quicquam creatum 

servum famulumque convenit credi, nec adventitium vel 

subintroductum tamquam ei aliquando acciderit, quod 

constet eam aliquando minime habuisse, condecet 

autumari.... 

(6) Quarum tamen personarum, quamvis in hoc, quod ad 

se sunt, nulla possit separabilitas inveniri, in hoc vero, 

quod ad distinctionem adtinet, sunt quaedam, quae 

specialius unicuique possint pertinere personae: scilicet, 

quod Pater a nullo originem sumpsit, Filius Patre 

generante exsistit, Spiritus quoque Sanctus ex Patris 

Filiique unione procedit.... 

(10) Et ista dicentes non personarum confundimus 

proprietates, nec unionem substantiae separamus; nihil 

etiam in eadem sancta Trinitate maius aut minus credere 

oportet nihilque etiam imperfectum atque mutabile. ... 

570 (12) Idcirco sunt quaedam, quae in hac sancta 

Trinitate indiscrete oporteat confiteri. In hoc etenim, quod 

ad se sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus, indiscrete 

unus Deus credendus est Pater cum Filio et Spiritu Sancto. 

Quod vero ad relativum adtinet, discrete personarum

227 

trium est praedicanda proprietas, Evangelista 

praedicante: Ite, docete omnes gentes in nomine Patris et 

Filii et Spiritus Sancti (cf. Mt 28,19). Relativum etenim 

dicitur, quod una ad aliam persona referatur; nam 

quando dicitur Pater, Filii nihilominus persona signatur, et 

cum dicitur Filius, Pater ei sine dubio inesse monstratur. 

(13) At nunc, quoniam Spiritus Sancti vocabulum, quo non 

tota Trinitas significatur, sed tertia quae est in Trinitate 

persona, quomodo secundum relativum ad Patris Filiique 

referatur personam, nequaquam apertissime pateat pro 

id scilicet, quia sicut dicimus Spiritum Sanctum Patris non 

consequenter dicimus Patrem Spiritus Sancti, ne Filius 

Spiritus Sanctus intellegatur; in aliis tamen vocabulis, 

quibus eiusdem Sancti Spiritus signatur persona, ad 

relativum pertinere dinoscitur. 

(14) Igitur 'donum' specialiter Spiritum Sanctum 

accipimus, quae in sancta praenoscitur Trinitate tertia 

esse persona pro eo quod a Patre Filioque, cum quibus 

unius essentiae per omnia creditur, fidelibus condonetur: 

quapropter cum dicitur 'donum donatoris' et 'donator 

doni', relativum haud dubie declaratur: quod etiam de 

ipso vocabulo Spiritus Sancti inculpabiliter est 

credendum. 

571 (16) Unde, licet inseparabilia sint opera Trinitatis, 

tamen fideliler profitemur..., quod non tota Trinitas 

susceperit carnem, sed solus Filius Dei, qui est ante 

saecula ex Dei Patris substantia genitus, in fine 

saeculorum de virgine Maria evangelio est teste enixus, 

qui ait: 'Verbum caro factum est et habitavit in nobis' (Jo 

l,14).... 

(18) ... Angeli oraculum, cum Spiritum Sanctum 

superventurum in ea dicit, et virtutem Altissimi, qui est 

Dei Patris Filius, obumbraturum eam praemonuit (cf: Lc 

1,35), eiusdem Filii carni totam Trinitatem cooperatricem 

esse monstravit. 

(19) Quae scilicet virgo sicut ante conceptionem obtinuit 

virginitatis pudorem, ita post partum nullam sensit 

integritatis corruptionem; nam virgo concepit, virgo

228 

peperit, et post partum incorruptelae pudorem sine 

interceptione obtinuit. ... 

572 (22) Ipse vero Dei Filius ab ingenito Patre genitus, a 

vero verus, a perfecto perfectus, ab uno unus, a toto totus, 

Deus sine initio, perfectum hominem de sancta et 

inviolata Maria semper virgine adsumpsisse est 

manifestus. 

(23) Cui etiam, sicut hominis perfectionem adscribimus, 

ita duas ei voluntates inesse, unam divinitatis suae, aliam 

humanitatis nostrae, nihilominus credimus: 

(24) quod etiam per quatuor Evangelistarum oracula 

eiusdem Redemptoris nostri affatu evidentissime 

declaratur; sic enim fatus est dicens: 'Pater mi, si 

possibile est transeat a me calix iste; verumtamen non 

sicut ego volo, sed sicut tu' vis (Mt 26, 39); et iterum: Non 

veni voluntatem meam facere, sed voluntatem eius, qui 

misit me (cf. Jo 6, 38) . . . 

(25) Quibus etiam adlocutionibus demonstrat suam 

voluntatem ad hominem retulisse adsumptum, Patris ad 

divinitatem, in qua est idem unus et aequalis cum Patre: 

quippe quantum ad divinitatis adtinet unitatem, non est 

alia voluntas Patris, alia Filii; una enim est voluntas, ubi 

una persistit divinitas. Quantum autem ad hominis 

naturam adsumpti alia est voluntas deitatis suae, alia 

etiam humanitatis nostrae. 

(26) Proinde in hoc quod ait: 'Non sicut ego volo, sed sicut 

tu' (Mt 26, 39), patule ostendit non velle id fieri quod 

voluntate humani loquebatur affectus, sed propter quod 

ad terras paterna voluntate descenderat, cuius tamen 

Patris voluntas nequaquam contraria Filii voluntati 

exstitit, quia quibus est divinitas una, non potest esse 

voluntas diversa; et ubi in natura nihil potest diversitatis 

accidere, ibi nihilominus enumerantur generaliter aliqua 

numerosa. 

573 296 (27) Igitur huius voluntatis sanctae vocabulum, 

quamvis per comparativam similitudinem Trinitatis, qua 

dicitur memoria, intellegentia et voluntas, ad personam

229 

Sancti referatur Spiritus, secundum hoc autem, quod ad 

se dicitur, substantialiter praedicatur. 

(28) Nam voluntas Pater, voluntas Filius, voluntas Spiritus 

Sanctus, quemadmodum Deus est Pater, Deus est Filius, 

Deus est Spiritus Sanctus, et multa alia similia, quae 

secundum substantiam dici ab his, qui catholicae fidei 

veridici cultores exsistunt, nulla ratione ambigitur. 

(29) Et sicut est catholicum dici Deum de Deo, lumen de 

lumine, lucem de luce, ita verae fidei est proba adsertio, 

voluntatem dici de voluntate, sicut sapientiam de 

sapientia, essentiam de essentia: et veluti Deus Pater 

genuit Filium Deum, ita voluntas Pater genuit Filium 

voluntatem. 

(30) Itaque quamquam secundum essentiam Pater 

voluntas, Filius voluntas, Spiritus Sanctus voluntas, non 

tamen secundum relativum unus esse credendus est, 

quoniam alius est Pater qui refertur ad Filium, alius Filius 

qui refertur ad Patrem, alius Spiritus Sanctus qui pro eo 

quod de Patre Filioque procedit, ad Patrem Filiumque 

refertur: non aliud, sed alius; quia quibus est unum esse in 

deitatis natura, his est in personarum distinctione 

specialis proprietas. ... 

574 (35) Exemplum nobis sua resurrectione impendens, 

sicut ille vivificans nos post duos dies tertio vivus 

resurrexit a mortuis, sic nos etiam in huius saeculi fine 

resurrecturos usquequaque credamus. Non in aeria, vel in 

phantasticae visionis umbra, ut quorumdam improbanda 

opinio praestruit, sed in veridicae carnis substantia, in 

qua nunc sumus et vivimus, ac tempore iudicii coram 

Christo et sanctis angelis eius adstantes unusquisque 

referet corporis sui propria, prout gessit, sive bonum, sive 

malum, recepturus ab eo aut pro propriis actibus 

interminabilis beatitudinis regnum, aut pro suis sceleribus 

perpetuae damnationis interitum. 

575 (36) Huius etenim fidei Ecclesia sancta catholica, 

baptismatis aqua abluta, Christi sanguine pretioso 

redempta, quae neque in fide habet rugam neque 

maculosi perfert operis notam (cf. Eph 5,23-27), insignibus

230 

pollet, virtutibus cluit (al.: claruit), Sanctique Spiritus 

donis referta coruscat. 

(37) Quae etiam cum Iesu Christo Domino nostro capite 

suo, cuius corpus esse nequaquam ambigitur, est 

perenniter regnatura atque omnes, qui nunc in ea minime 

consistunt sive constiterint aut ab ea recesserunt sive 

recesserint aut peccata in ea relaxari diffidentiae malo 

negaverint, nisi paenitudinis ope ad eam redierint et 

quaeque Nicaena synodus..., Constantinopolitanus 

conventus ..., Epheseni primi concilii amplecti auctoritas 

sanxit atque Chalcedone sanctorum una nimitas vel 

reliquorum conciliorum sive etiam omnium venerabilium 

Patrum in fide sana recte viventium edicta custodire 

praecipiunt, absque aliquo dubietatis naevo non 

crediderint, perpetuae damnationis sententia ulciscentur 

atque in fine saeculi cum diabolo eiusque sociis ignivomis 

rogis cremabuntur. 

Saint Grégoire II, Ep. 'Desiderabilem mihi' ad S. 

Bonifatium, 

22 Nov. 726 

580 296a Quosdam baptizatos absque interrogatione 

symboli ab adulteris et indignis presbyteris fassus es. In 

his tua dilectio teneat antiquum morem Ecclesiae: quia, 

quisquis in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti 

baptizatus est, rebaptizari liceat minime; non enim in 

nomine baptizantis, sed in nomine Trinitatis huius gratiae 

donum percepit. Et teneatur, quod Apostolus dicit: Unus 

Deus, una fides, unum baptisma (Cf. Eph 4, 5). Doctrinam 

vero spirit(u)alem talibus studiosius ut impertias 

demandamus. 

Saint Grégoire II, Lettre à l'empereur Léon III 

(entre 726 et 730) 

581 ( Versio:) Et dicis nos lapides et parietes ac tabellas 

adorare. Non ita est, ut dicis, imperator; sed ut memoria

231 

nostra excitetur, et ut custodia et imperita crassaque 

mens nostra erigatur et in altum provehatur per eos, 

quorum haec nomina et quorum appellationes et quorum 

hae sunt imagines; et non tamquam deos, ut tu inquis; 

absit! Non enim spem in illis habemus. Ac si quidem 

imago sit Domini, dicimus : Domine Iesu Christe Fili Dei, 

succurre et salva nos! Sin autem sanctae matris eius, 

dicimus Sancta Dei genitrix Domini mater, intercede apud 

Filium tuum verum Deum nostrum, ut salvas faciat animas 

nostras! Sin vero martyris: Sancte Stephane, qui pro 

Christo sanguinem tuum fudisti, qui ut protomartyr 

loquendi confidentiam habes, intercede pro nobis! Et de 

quovis martyre, qui passus est martyrium, ita dicimus. 

tales per illos preces offerimus. Nec ita est, uti dicis, 

imperator quasi deos martyres appellemus. 

Saint Grégoire III, Ep. 'Magna nos habuit' à saint 

Boniface, 

évêque, vers 732 

296b Illi quippe, qui baptizati sunt per diversitatem et 

declinationem linguarum gentilitatis, tamen, quod in 

nomine Trinitatis baptizati sunt, oportet eos per manus 

impositionis (impositionem) et sacri chrismatis confirmari. 

582 Eosdemque, quos a paganis baptizatos esse 

asseruisti, si ita habetur, ut denuo baptizes in nomine 

Trinitatis, mandamus.... Nam et eos, qui se dubitant fuisse 

baptizatos an non, vel qui a presbytero Iovi mactanti et 

immolaticias carnes vescenti, ut baptizentur praecipimus. 

583 Pro obeuntibus quippe consuluisse dinosceris, si 

liceat oblationes offerre. Sancta sic tenet Ecclesia, ut 

quisque pro suis mortuis vere christianis offerat 

oblationes atque presbyter eorum faciat memoriam. Et 

quamvis omnes peccatis subiaceamus, congruit, ut 

sacerdos pro mortuis catholicis memoriam faciat et

232 

intercedat. Non tamen pro impiis, quamvis christiani 

fuerint, tale quid agere licebit. 

586 ( 2) Repperimus (in Bonifatii ep. ad papam)..., quod 

talia a te nobis referantur, quasi Nos corruptores simus 

canonum et Patrum rescindere traditiones quaeramus, ac 

per hoc, quod absit, cum nostris clericis in simoniacam 

haeresim incidamus, accipientes et compellentes quorum 

pallia tribuimus (compellentes, ut in quibus pallia 

tribuimus), ut (-!) nobis praemia largiantur, expetentes ab 

illis pecunias.... (Admonetur Bonifatius, ne tale quid 

iterum scribar), quia fastidiosum a Nobis et iniuriosum 

suscipitur, dum illud nobis ingeritur quod Nos omnino 

detestamur. Absit enim a Nobis et a nostris clericis, ut 

donum, quod per Spiritus Sancti gratiam suscepimus, 

pretio venumdemus... anathematizantes namque omnes, 

quicumque ausi fuerint donum Sancti Spiritus pretio 

venumdare. 

Concile romain, Action III, 25 octobre 745 

587 ... Clemens, qui per suam stultitiam sanctorum Patrum 

statuta (scripta) respuit vel omnia synodalia acta 

(parvipendit), inferens etiam Christianis judaismum, dum 

praedicet fratris defuncti accipere uxorem (uxorem posse 

in matrimonium iungi), insuper et Dominum Iesum 

Christum descendentem ad inferos omnes (-!) pios et 

impios exinde praedicat (simul inde) abstraxisse, ab omni 

sit (-!) sacerdotali officio nudatus (deponatur) et 

anathematis vinculo obligatus (obligetur). 

Saint Zacharias, Ep. 'Virgilius et Sedonius' ad S. 

Bonifatium, 

1 juillet 746 (745?) 

588 297 Retulerunt quippe, quod fuerit in eadem 

provincia sacerdos, qui latinam linguam penitus 

ignorabat et, dum baptizaret, nesciens latini eloquii,

233 

infringens linguam diceret: 'Baptizo te in nomine Patria et 

Filia et Spiritus Sancti'. Ac per hoc tua reverenda 

fraternitas consideravit rebaptizare. Sed... si ille qui 

baptizavit, non errorem introducens aut haeresim, sed 

pro sola ignorantia Romanae locutionis infringendo 

linguam, ut supra fati sumus, baptizans dixisset, non 

possumus consentire, ut denuo baptizentur... 

Saint Zacharias, Ep. 'Sacris liminibus' à saint Boniface, 

1 mai 748 

589 297a In illa (Anglorum synodo) tale decretum et 

iudicium firmissime praeceptum et diligenter 

demonstratum esse dignoscitur, ut quicumque sine 

invocatione Trinitatis lotus fuisset, quod sacramentum 

regenerationis non haberet. Quod omnino verum est; quia 

si mersus in fonte baptismatis quis fuerit sine invocatione 

Trinitatis, perfectus non est, nisi fuerit in nomine Patris et 

Filii et Spiritus Sancti baptizatus. ... Hoc quoque observari 

(observasse) in supradicta synodo sacerdotes, ut, qui vel 

unam de Trinitate personam in baptismo non nominaret, 

illud baptismum esse non posse, quod pro certo verum 

est, quia qui unum ex sancta Trinitate confessus non 

fuerit, perfectus Christianus esse non potest. 

Etienne II (III), 'Responsa Carisiaca' (Quiercy), a. 754 

592 (Resp. XIV.) De illo presbytero, qui baptizavit isto 

modo sic rustice: In nomine Patris mergo et Filii mergo et 

Spiritus Sancti mergo, et ipse presbyter nescit, si 

episcopus fuit qui eum benedixit: hic, qui ordinationem 

suam ignorat, omnino abiiciendus est...; infantes vero illi, 

quos baptizavit, licet rustice, quia in nomine sanctae 

Trinitatis sunt baptizati, in eo permaneant baptismo. 

Hadrien I, Ep. 'Pastoralibus curis' ad patriarch. Tarasium, 

785

234 

298 ... Pseudosyllogus ille, qui sine Apostolica Sede... 

factus est adversus venerabilium Patrum traditionem 

contra divinas imagines, anathematizetur praesentibus 

apocrisiariis nostris..., et Domini nostri Iesu Christi sermo 

compleatur, quia: 'portae inferi non praevalebunt 

adversus eam' (Mt 16,18); et rursus: 'Tu es Petrus ...' (Mt 

16, 18-19). Cuius sedes in omnem terrarum orbem 

primatum tenens refulget, et caput omnium ecclesiarum 

Dei consistit. 

Hadrien I, Ep. "Institutio universalis" aux évêques 

d'Espagne, 

(entre 785 et 791) 

595 299 ... De partibus vestris pervenit ad nos lugubre 

capitulum, quod quidam episcopi ibidem degentes, 

videlicet Eliphandus et Ascaricus cum aliis eorum 

consentaneis, Filium Dei adoptivum confiteri non 

erubescunt, quod nullus quamlibet haeresiarcha talem 

blasphemiam ausus est oblatrare, nisi perfidus ille 

Nestorius,qui purum hominem Dei confessus est Filium... 

596 300 Illud autem, quod alii ex ipsis dicunt, quod 

praedestinatio ad vitam sive ad mortem in Dei sit 

potestate et non nostra; isti dicunt 'Ut quid conamur 

vivere, quod in Dei est potestate?'; alii iterum dicunt: 'Ut 

quid rogamus Deum, ne vincamur tentatione, quod in 

nostra est potestate, quasi libertate arbitrii ?' Revera 

enim nullam rationem reddere vel accipere valent, 

ignorantes beati Fulgentii episcopi ad Eugipium 

presbyterum contra sermonem cuiusdam Pelagiani 

opuscula directa: 'Opera ergo misericordiae ac iustitiae 

praeparavit Deus in aeternitate incommutabilitatis 

suae...; praeparavit ergo iustificandis hominibus merita; 

praeparavit iisdem glorificandis et praemia; malis vero 

non praeparavit voluntates malas aut opera mala, sed 

praeparavit eis iusta et aeterna supplicia. Haec est 

aeterna praedestinatio futurorum operum Dei, quam,

235 

sicut nobis apostolica doctrina semper insinuari 

cognoscimus, sic etiam fiducialiter praedicamus.' 

Hadrien I, Ep. 'Instituio universalis' ad episcopos 

Hispaniae, 

785 

301 Porro, dilectissimi, diversa capitula, quae ex illis 

audivimus partibus, id est: quod multi dicentes se 

catholicos esse, communem vitam gerentes cum Iudaeis 

et non baptizatis paganis, tam in escis quamque in potu 

seu in diversis erroribus nihil pollui se inquiunt : et illud, 

quod inhibitum est, ut nulli liceat iugum ducere cum 

infidelibus; ipsi enim filias suas cum alio benedicent, et 

sic populo gentili tradentur et quod sine examinatione 

praefati presbyteri, ut praesint, ordinantur : et alius 

quoque immanis invaluit error perniciosus, ut, etiam 

vivente viro, mulieres sibi in conubio sortiantur ipsi 

pseudosacerdotes, simulque et de libertate arbitrii, et 

alia multa, sicut de illis audivimus partibus, quae longum 

est dici. ... 

Concile de Nicée II (oecum. VII; 787); Action VII, 

13 octobre 787; Definitio de sacris imaginibus 

600 302 (definitio) ... Regiae quasi continuati semitae, 

sequentesque divinitus inspiratum sanctorum Patrum 

nostrorum magisterium, et catholicae traditionem 

Ecclesiae (nam Spiritus Sancti hanc esse novimus, qui 

nimirum in ipsa inhabitat), definimus in omni certitudine 

ac diligentia, sicut figuram pretiosae ac vivificae crucis, 

ita venerabiles ac sanctas imagines proponendas tam 

quae de coloribus et tessellis, quam quae ex alia materia 

congruenter in sanctis Dei ecclesiis, et sacris vasis et 

vestibus, et in parietibus ac tabulis, domibus et viis: tam 

videlicet imaginem Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu 

Christi, quam intemeratae Dominae nostrae sanctae Dei

236 

genitricis, honrobiliumque Angelorum, et omnium 

Sanctorum simul et almorum virorum. 

601 302 Quanto enim frequentius per imaginalem 

formationem videntur, tanto, qui has contemplantur, 

alacrius eriguntur ad primitivorum earum memoriam et 

desiderium, ad osculum et ad honorariam his 

adorationem tribuendam, non tamen ad veram latriam, 

quae secundum fidem est quaeque solam divinam 

naturam decet, impartiendam: ita ut istis, sicuti figurae 

pretiosae ac vivificae crucis, et sanctis evangeliis, et 

reliquis sacris monumentis, incensorum et luminum 

oblatio ad harum honorem efficiendum exhibeatur, 

quemadmodum et antiquis piae consuetudinis erat. 

Imaginis enim honor ad primitivum transit: et qui adorat 

imaginem, adorat in ea depicti subsistentiam. 

602 303 (probatio) Sic enim robur obtinet sanctorum 

Patrum nostrorum doctrina, id est, traditio sanctae 

catholicae Ecclesiae, quae a finibus usque ad fines terrae 

suscepit evangelium. Sic Paulum, qui in Christo locutus 

est (cf Cor2 2.17), et omnem divinum apostolicum coetum 

et paternam sanctitatem exsequimur tenentes traditiones 

(Thess2 2.14), quas accepimus. Sic triumphales Ecclesiae 

prophetice canimus hymnos: Gaude satis, filia Sion, 

praedica, filia Jerusalem: jucundare et laetare ex toto 

corde tuo. Abstulit Dominus a te injustitias adversantium 

tibi: redemit te de manu inimicorum tuorum. Dominus rex 

in medio tui: non videbis mala ultra (Soph 3.14s: Sptg) et 

pax in te in tempus aeternum. 

603 304 (Sanctio) Eos ergo, qui audent aliter sapere aut 

docere aut secundum scelestos haereticos ecclesiasticas 

traditiones spernere et novitatem quamlibet excogitare, 

vel proicere aliquid ex his, quae sutn Ecclesiae deputata, 

sive evangelium, sive figuram crucis, sive imaginalem 

picturam, sive sanctas reliquias martyris; aut excogitare 

prave aut astute ad subvertendum quidquam ex legitimis

237 

traditionibus Ecclesiae catholicae; vel etiam quasi 

communibus uti sacris vasis aut venerabilibus 

monasteriis: si quidem episcopi aut clerici fuerint, deponi 

praecipimus; monachos autem vel laicos a communione 

segregari. 

Concile de Nicée II (oecum. VII); Action VIII, 23 octobre 

787 

604 305 Can. 3. Omnis electio a principibus facta episcopi 

aut presbyteri aut diaconi irrita maneat secundum 

regulam (Can. apost. 30), quae dicit: Si quis episcopus 

saecularibus potestatibus usus, ecclesiam per ipsos 

obtineat, deponatur, et segregentur omnes, qui illi 

communicant. Oportet enim, ut, qui provehendus est in 

episcopum, ab episcopis eligatur, quemadmodum a 

sanctis Patribus, qui apud Nicaeam convenerunt, in 

regula (Can. Nicaen. 4) definitum est, quae dicit: 

Episcopum convenit maxime quidem ab omnibus qui sunt 

in provincia, episcopis ordinari. Si autem hoc difficile 

fuerit aut propter instantem necessitatem aut propter 

itineris longitudinem, tribus tamen omnimodis in idipsum 

convenientibus, et aliis per litteras consentientibus, tunc 

consecratio fiat. Firmitas autem eorum, quae geruntur, 

per unamquamque provinciam metropolitano tribuatur 

antistiti. 

605 306 Nos venerandas imagines recipimus. Nos (eos), 

qui ita non sentiunt, anathemati subiicimus... 

606 307 Si quis Christum Deum nostrum circumscriptum 

non confitetur secundum humanitatem, anathema sit. 

607 Si quis evangelicas historias imaginibus expressas 

non admittit, an. sit. 

608 Si quis ipsas non salutat, cum sint in nomine Domini et 

Sanctorum eius anathema sit.

238 

609 308 Si quis omnem ecclesiasticam traditionem sive 

scriptam sive non scriptam reicit, anathema sit. 

Hadrien I, Ep. "Si tamen licet" aux évêques d'Espagne 

(793 ou 794) 

610 309 Materia autem causalis perfidiae inter cetera 

reicienda de adoptione Jesu Christi Fili Dei secundum 

carnem falsis argumentationibus digesta, pefidorum 

verborum ibi stramina incomposito calamo legebantur. 

Hoc catholica Ecclesia nunquam credidit, numquam 

docuit, numquam male credentibus assensum praebuit. ... 

611 309 Ipse enim (Christus) de se innotuit, cujus filius 

esset, cum Patris nomen se asserit hominibus 

adnuntiasse. Ait enim: "Manifestavi nomen tuum 

hominibus, quos dedisti mihi de mundo" (Jo 17.6). Nomen 

paternum tunc manifestavit hominibus, cum se Patris 

Filium verum et non putativum, proprium innotuit et non 

adoptivum. Sed notandum quod dicitur: "hominibus, quos 

dedisti mihi". Non enim isti ex illis hominibus, quos ei 

Pater dederat et immo quos ille cum Patre ante mundi 

constitutionem elegerat, qui eum adoptivum et non 

proprium Filium confitentur, quasi alienus aliquando a 

Patre fuerit aut per carnis extraneus ab eo factus esset 

adsumptionem, cum, ut Verbum caro fieret, una exstiterit 

Patris Filiique voluntas, sicut scriptum est: "Ut facerem 

voluntatem tuam; Deus meus, volui" (Ps 39.9). Hinc alias 

dicit: "Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum" (Jo 

20.17). Distincte enim dixit "meum" et "vestrum", ejus 

videlicet non per gratiam, sed per naturam, noster vero 

per gratiam adoptionis. Porro numquam non fuit Filius, 

quia numquam non fuit Pater. Semper eum et ubique 

distincte Patrem appellat. "Pater" inquit "meus usque 

modo operatur, et ego operor" (Jo 5.17), et rursus: "Pater, 

clarifica Filium tuum, ut Filius tuus clarificet te" (Jo 17.1), 

et: "Pater meus quod dedit mihi, majus omnibus est" (Jo

239 

10.29). Quodsi secundum eorum callidam 

tergiversationem cuncta, quae protulimus, ad divinitatem 

tantummodo Filii Dei referenda opinantur, dicant, ubi 

umquam communi affectu dixerit nobiscum "Pater noster". 

"Scit enim", inquit "Pater vester, quid vobis opus est" (Mt 

6.8). Non ait "noster", quasi nobiscum adoptatus per 

gratiam. Et alibi "Estote ergo et vos perfecti, sicut et Pater 

vester caelestis perfectus est" (Mt 5.48). Cur non dixit 

"noster"? Quia aliter noster et aliter suus. Hinc rursus ait: 

"Si vos, cum sitis mali, nostis bona dare filiis vestris, 

quanto magis Pater vester de caelo dabit spiritum bonum 

petentibus se?" (Lc 11.13) et cetera. hinc Paulus, vas 

electionis, ait: "Proprio Filio suo non pepercit Deus, sed 

pro nobis omnibus tradidit illum" (Rom 8.32). Scimus enim, 

quia non est traditus secundum divinitatem, sed 

secundum id quod homo verus erat. 

310 ... Adoptivum eum Filium, quasi purum hominem, 

calamitati(s) humanae subiectum et, quod pudet dicere, 

servum eum, impii et ingrati tantis beneficiis, liberatorem 

nostrum non pertimescitis venenosa fauce susurrare. ... 

Cur non veremini, queruli detrectatores, Deo odibiles, 

illum servum nuncupare, qui vos de servitute diaboli 

liberavit? ... Nam etsi in umbra prophetiae dictus est 

servus (cf. Ib 1,8sqq) propter servilis formae conditionem, 

quam sumpsit ex Virgine, ... hoc nos ... intelligimus et 

secundum historiam de sancto Iob et allegorice de 

Christo dictum. ... 

Concile de Francfort (Frankfurt / Main), 794; Ep. synod. 

des 

évêques de France aux autorités d'Espagne 

612 311 ... Invenimus enim in libelli vestri principio 

scriptum, quod posuistis vos: "Confitemur et credimus 

Deum Dei Filium ante omnia tempora sine initio ex Patre 

genitum, coaeternum et consubstantialem, non 

adoptione, sed genere". Item post pauca eodem loco

240 

legebatur: "Confitemur et credimus eum factum ex 

muliere, factum sub lege (cf Gal 4.4), non genere esse 

Filium Dei, sed adoptione, non natura, sed gratia". Ecce 

serpens inter pomifera paradisi latitans ligna, ut incautos 

quosque decipiat... 

613 312 Quod etiam et in sequentibus adjunxistis, in 

professione Nicaeni symboli non invenimus dictum, in 

Christo duas naturas et tres substantias (cf DS 567), et 

"homo deificus et Deus humanatus". Quid est natura 

hominis, nisi anima et corpus? vel quid est inter naturam 

et substantiam, ut tres substantias necesse sit nobis 

dicere, et non magis simpliciter, sicut sancti Patres 

dixerunt, confiteri Dominum nostrum Jesum Christum 

DEum verum et verum homnem in una persona? Mansit 

vero persona Filii in sancta Trinitate, cui persoane 

humana accessit natura, ut esset una persona, Deus et 

homo, non homo deificus et humanatus Deus, sed Deus 

homo et homo Deus: propter unitatem personae unus Dei 

Filius, et idem hominis Filius, perfectus Deus, perfectus 

homo. Perfectus homo non est nisi anima et corpore... , 

nec negamus et nos, Christo haec tria veraciter inesse, 

divinitatem scilicet, animam et corpus. Sed quia vere 

Deus et homo dicitur, in Dei nomine totum quod Dei est 

designatur, in hominis vero totum quicquid hominis 

intelligitur. Ideo sufficit, in eo unam perfectam divinitatis 

et alteram perfectam humanitatis confiteri substantiam. 

... Consuetudo ecclesiastica solet in Christo duas 

substantias nominare, Dei videlicet et hominis. ... 

614 313 Si ergo Deus verus est, qui de Virgine natus est, 

quomodo tunc potest adoptivus esse vel servus? Deum 

enim nequaquam audetis confiteri servum vel adoptivum: 

et si eum propheta servum nominasset, non tamen ex 

condicione servitutis, sed ex humilitatis obedientia, qua 

factus est Patri "oboediens usque ad mortem" (Phil 2.8).

241 

615 314 Can.1. ... In primordio capitulorum exortum est de 

impia ac nefanda haeresi Eliphandi, Toletanae sedis 

episcopi, et Felicis, Orgellitanae, eorumque sequacibus, 

qui lmale sentientes in Dei Filio asserebant adoptionem: 

quam omnes qui supra sanctissimi Patres et respuentes 

una voce contradixerunt atque hanc haeresim funditus a 

sancta Ecclesia eradicandam statuerunt. 

Concile de Frioul (foroiuliense) (796 ou 797), 

Symbole De Trinitate divina 

616 (Post Symb. C'politanum sequitur:) Sanctam autem, 

perfectam inseparabilem et ineffabilem veramque 

Trinitatem, i. e. Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, 

individuam confiteor in unitate naturae, quia trinus et 

unus est Deus: trinus nimirum per distinctionem 

personarum unus vero per substantiam inseparabilem 

deitatis. Has igitur tres personas . . . non putativas vel 

quasi suspicabiles tantum, sed veras, subsistentes, 

coaeternas, coaequales credimus et consubstantiales... 

617 Nam Pater verus Deus, vere et proprie Pater est, qui 

genuit ex se, i. e. ex sua substantia, intemporaliter et sine 

initio verum Filium, coaeternum, consubstantialem et 

coaequalem sibi. -Et Filius verus Deus, vere et proprie est 

Filius, qui ante omnia saecula genitus est de Patre 

intemporaliter et absque ullo initio... Et numquam fuit 

Pater sine Filio, nec Filius sine Patre... -Spiritus namque 

Sanctus verus Deus, vere et proprie Spiritus Sanctus est: 

non genitus nec creatus, sed ex Patre Filioque 

intemporaliter et inseparabiliter procedens. 

Consubstantialis, coaeternus et aequalis Patri Filioque 

semper est, erat et erit. Et numquam fuit Pater aut Filius 

sine Spiritu Sancto, nec Spiritus Sanctus sine Patre et 

(vel) Filio. 

618 Et idcirco inseparabilia sunt semper opera Trinitatis, 

et nihil est in sancta Trinitate diversum aliquid aut

242 

dissimile vel inaequale: non divisum naturaliter, non 

confusum personaliter, nihil maius aut minus, non 

anterior, non posterior, non inferior, non superior; sed una 

et aequalis potestas, par gloria, sempiterna et coaeterna 

consubstantialisque maiestas... 

619 314a De hac autem ineffabili Trinitate sola Verbi Dei 

persona, i.e. Filius, ... descendit de caelis, unde numquam 

recesserat; Incarnatus est de Spiritu Sancto et semper 

virgine Maria verus homo factus, verusque permanet 

Deus. (D 314a) Nec obfuit humana et temporalis nativitas 

divinae illi et intemporali nativitati, sed in una Christi 

Jesu persona verus Dei verusque hominis Filius, non alter 

hominis Filius, alter Dei,sed unus idmque Dei homnisque 

Filius, in utraque natura, divina scilicet et humana, Deus 

verus et homo verus, non putativus Dei Filius, sed verus; 

non adoptivus, sed proprius, quia numquam fuit propter 

hominem quem adsumpsit a Patre alienus. Solus enim 

sine peccato natus est homo, quoniam solus est icarnatus 

de Spiritu Sancto et immaculata Virgine novus homo. 

Consubstantialis Deo Patri in sua, i.e. divina; 

consubstantialis etiam matri, sine sorde peccati, in 

nostra, i.e. humana. et ideo in utraque natura proprium 

eum et non adoptivum Dei Filium confitemur, quia 

inconfusibiliter et inseparabiliter adsumpto homine unus 

idemque est Dei et hominis Filius. Naturaliter Patri 

secundum divinitatem, naturaliter matri secundum 

humanitatem; proprius tamen Patri in utroque... 



Conc. Ticinense (Pavia), a. 850 

620 315 (8) Illud quoque salutare sacramentum, quod 

commendat Jacobus Apostolus dicens: 'Infirmatur quis ... 

remittetur ei' (Iac 5,14s), solerti praedicatione populis

243 

innotescendum est: magnum sane ac valde appetendum 

mysterium, per quod, si fideliter poscitur, et peccata 

remittuntur, et consequenter corporalis salus restituitur... 

Hoc tamen sciendum, quia, si is, qui infirmatur, publicae 

paenitentiae mancipatus est, non potest huius mysterii 

consequi medicinam, nisi prius reconciliatione percepta 

communionem corporis et sanguinis Christi meruerit. Cui 

enim reliqua sacramenta interdicta sunt, hoc uno nulla 

ratione uti conceditur. 

Conc. Carisiacum (Quiercy-sur-Oise), mai 853 

621 316 Cap. 1. Deus omnipotens hominem sine peccato 

rectum cum libero arbitrio condidit, et in paradiso posuit 

quem in sanctitate iustitiae permanere voluit. Homo 

libero arbitrio male utens peccavit et cecidit, et factus est 

'massa perditionis' totius humani generis. Deus autem 

bonus et iustus elegit ex eadem massa perditionis 

secundum praescientiam suam quos per gratiam 

praedestinavit (Rom 8, 29 ss; Eph 1, 11) ad vitam, et vitam 

illis praedestinavit aeternam : ceteros autem, quos 

iustitiae iudicio in massa perditionis reliquit, perituros 

praescivit, sed non ut perirent praedestinavit; poenam 

autem illis quia iustus est, praedestinavit aeternam. Ac 

per hoc unam Dei praedestinationem tantummodo 

dicimus, quae aut ad donum pertinet gratiae aut ad 

retributionem iustitiae. 

622 317 Cap. 2. Libertatem arbitrii in primo homine 

perdidimus, quam per Christum Dominum nostrum 

recepimus : et habemus liberum arbitrium ad bonum, 

praeventum et adiutum gratia, et habemus liberum 

arbitrium ad malum, desertum gratia. Liberum autem 

habemus arbitrium, quia gratia liberatum et gratia de 

corrupto sanatum. 

623 318 Cap. 3. Deus omnipotens 'omnes homines' sine 

exceptione 'vult salvos fieri' (I Tim 2, 4), licet non omnes

244 

salventur. Quod autem quidam salvantur, salvantis est 

donum : quod autem quidam pereunt, pereuntium est 

meritum. 

624 319 Cap.4. Christus Jesus D.N., sicut nullus homo est, 

fuit vel erit, cujus natura in illo assumpta non fuerit, ita 

nullus est, fuit vel erit homo, pro quo passus non fuerit; 

licet non omnes passionis ejus mysterio redimantur. Quod 

vero omnes passionis ejus mysterio non redimuntur, non 

respicit ad magnitudinem et pretii copiositatem, sed ad 

infidelium et ad non credentium ea fide "quae per 

dilectionem operatur" (Gal 5.6), respicit partem; quia 

poculum humanae salutis, quod confectum est infirmitate 

nostra et virtute divina, habet quidem in se, ut omnibus 

prosit: sed si non bibitur, non medetur. 

Conc. Valentinum (Valence), 8 janvier 855 

625 320 Can. 1. ... Novitates vocum et praesumptivas 

garrulitates, unde potius inter fratres contentionum et 

scandalorum fomes excitari potest, quam aedificatio ulla 

timoris Dei succrescere, cum studio omni devitamus. 

Indubitanter autem doctoribus pie et recte tractantibus 

verbum veritatis, ipsisque sacrae Scripturae lucidissimis 

expositoribus, id est Cypriano, Hilario, Ambrosio, 

Hieronymo, Augustino, ceterisque in catholica pietate 

quiescentibus, reverenter auditum et obtemperanter 

intellectum submittimus, et pro viribus, quae ad salutem 

nostram scripserunt, amplectimur. Nam de praescientia 

Dei, et de praedestinatione, et de quaestionibus aliis, in 

quibus fratrum animi non parum scandalizati probantur, 

illud tantum firmissime tenendum esse credimus quod ex 

maternis Ecclesiae visceribus nos hausisse gaudemus. 

626 321 Can. 2. 'Deum praescire et praescisse 

aeternaliter et bona, quae boni erant facturi, et mala, 

quae mali sunt gesturi', quia vocem Scripturae dicentis 

habemus: 'Deus aeterne, qui absconditorum es cognitor,

245 

qui nosti omnia antequam fiant' (Dn 13, 42), fideliter 

tenemus; et placet tenere, 'bonos praescisse omnino per 

gratiam suam bonos futuros, et per eandem gratiam 

aeterna praemia accepturos : malos praescisse per 

propriam malitiam malos futuros, et per suam iustitiam 

aeterna ultione damnandos' : ut secundum Psalmistam: 

'Quia potestas Dei est, et Domini misericordia, ut reddat 

unicuique secundum opera sua' (Ps 61, 12 s), et sicut 

apostolica doctrina se habet: 'His quidem, qui secundum 

patientiam boni operis gloriam et honorem et 

incorruptionem quaerunt, vitam aeternam : his autem, qui 

(sunt) ex contentione, et qui non acquiescunt veritati, 

credunt autem iniquitati, ira et indignatio, tribulatio et 

angustia in omnem animam hominis operantis malum' 

(Rom 2, 7ss). In eodem sensu idem alibi : 'In revelatione', 

inquit, 'Domini nostri Jesu Christi de caelo cum angelis 

virtutis eius, in igne flammae dantis vindictam his, qui non 

noverunt Deum, et qui non oboediunt evangelio Domini 

nostri Jesu Christi, qui poenas dabunt in interitu aeternas, 

... cum venerit glorificari in Sanctis suis et admirabilis fieri 

in omnibus, qui crediderunt' (2 Thess 1, 7ss). 

627 321 Nec prorsus ulli malo praescientiam Dei 

imposuisse necessitatem, ut aliud esse non posset, sed 

quod ille futurus erat ex propria voluntate, sicuti Deus, qui 

novit omnia antequam fiant, praescivit ex sua omnipotenti 

et incommutabili majestate. " Nec ex praejudicio ejus 

aliquem, sed ex merito propriae iniquitatis credimus 

condemnari'. 'Nec ipsos malos ideo perire, quia boni esse 

non potuerunt; sed quia boni esse noluerunt, suoque vitio 

in massa damnationis vel merito originali vel etiam 

actuali permanserunt'. 

628 322 Can. 3. Sed et de praedestinatione Dei placuit, et 

fideliter placet, iuxta auctoritatem apostolicam, quae 

dicit: 'An non habet potestatem figulus luti ex eadem 

massa facere aliud vas in honorem, aliud vero in 

contumeliam ?' (Rom 9, 21 ) ubi et statim subiungit : 'Quod

246 

si volens Deus ostendere iram et notam facere potentiam 

suam, sustinuit in multa patientia vasa irae aptata sive 

praeparata in interitum, ut ostenderet divitias gratiae 

suae in vasa misericordiae, quae praeparavit in gloriam' 

(Rom 9, 22 s) : fidenter fatemur praedestinationem 

electorum ad vitam, et praedestinationem impiorum ad 

mortem: in electione tamen salvandorum misericordiam 

Dei praecedere meritum bonum : in damnatione autem 

periturorum meritum malum praecedere iustum Dei 

iudicium. 'Praedestinatione autem Deum ea tantum 

statuisse, quae ipse vel gratuita misericordia vel iusto 

iudicio facturus erat' secundum Scripturam dicentem: 'Qui 

fecit, quae futura sunt' (Is 45, 11: Septg.) : in malis vero 

ipsorum malitiam praescivisse, quia ex ipsis est, non 

praedestinasse, quia ex illo non est. 

629 322 Poenam sane maium meritum eorum sequentem, 

uti Deum, qui omnia prospicit, praescivisse et 

praedestinasse, quia iustus est, apud quem est, ut 

sanctus Augustinus ait, de omnibus omnino rebus tam fixa 

sententia quam certa praescientia. Ad hoc siquidem facit 

Sapientis dictum : 'Parata sunt derisoribus iudicia, et 

mallei percutientes stultorum corporibus' (Prv 19, 29). De 

hac immobilitate praescientiae praedestinationis Dei, per 

quam apud eum futura iam facta sunt, etiam apud 

Ecclesiasten bene intelligitur dictum: Cognovi, quod 

omnia opera, quae fecit Deus, perseverent in perpetuum. 

Non possumus his addere nec auferre, quae fecit Deus, ut 

timeatur (Eccle 3,14). 'Verum aliquos ad malum 

praedestinatos esse divina potestate', videlicet ut quasi 

aliud esse non possint, non solum non credimus, sed 

etiam si sunt, qui tantum mali credere velint cum omni 

detestatione', sicut Arausica(na) Synodus, 'illis anathema 

dicimus' (DS 397). 

630 323 Can. 4. Item de redemptione sanguinis Christi, 

propter nimium errorem,qui de hac causa exortus est, ita 

ut quidam, sicut eorum scripta indicant, etiam pro illis

247 

impiis, qui a mundi exordio usque ad passionem Domini in 

sua impietate mortui aeterna damnatone puniti sunt, 

effusum eum definiant. contra illud propheticum: Ero mors 

tua, o mors, morsus tuus ero, inferne " (Os l3, 14): illud 

nobis simpliciter et fideliter tenendum ac docendum 

placet iuxta evangelicam et apostolicam veritatem, quod 

pro illis hoc datum pretium teneamus, de quibus ipse 

Dominus noster dicit: " Sicut Moyses exaltavit serpentem 

in deserto, ita exaltari oportet Filium hominis, ut omnis 

qui credit in ipso (ipsum), non pereat, sed habeat vitam 

aeternam. Sic enim Deus dilexit mundum, ut Filium suum 

unigenitum daret: ut omnis, qui credit in eum, non pereat, 

sed habeat vitam aeternam (lo 3,14 ss), et Apostolus: " 

Christus ", inquit, 'semel oblatus est ad multorum 

exhaurienda peccata' (Hebr 9,28). 

631 323 Porro capitula- (-quattuor, quae a concilio fratrum 

nostrorum minus prospecte suscepta sunt, propter 

inutilitatem vel etiam noxietatem, et errorem contrarium 

veritati: sed et alia-) XIX syllogismis ineptissime conclusa 

et, licet iactetur, nulla saeculari litteratura nitentia, in 

quibus commentum diaboli potius quam argumentum 

aliquod fidei deprehenditur, a pio auditu fidelium penitus 

explodimus, et ut talia et similia caveantur per omnia, 

auctoritate Spiritus Sancti interdicimus: novarum etiam 

rerum introductores, ne districtius feriantur, castigandos 

esse censemus. 

632 324 Can. 5. Item firmissime tenendum credimus, quod 

omnis multitudo fidelium 'ex aqua et Spiritu Sancto' (Jo 3, 

5) regenerata, ac per hoc veraciter Ecclesiae incorporata, 

et iuxta doctrinam apostolicam in morte Christi baptizata 

(Rom 6, 3), in eius sanguine sit a peccatis suis abluta : 

quia nec in eis potuit esse vera regeneratio, nisi fieret et 

vera redemptio : cum in Ecclesiae sacramentis nihil sit 

cassum, nihil ludificatorium, sed prorsus totum verum, et 

ipsa sui veritate ac sinceritate subnixum. Ex ipsa tamen 

multitudine fidelium et redemptorum alios

248 

salvari aeterna salute, quia per gratiam Dei in 

redemptione sua fideliter permanent, ipsius Domini sui 

vocem in corde ferentes: 'Qui ... perseveraverit usque in 

finem, hic salvus erit' (Mt 10,22 et 24,13): alios, quia 

noluerunt permanere in salute fidei, quam initio 

acceperunt, redemptionisque gratiam potius irritam 

facere prava doctrina vel vita, quam servare elegerunt, 

ad plenitudinem salutis et ad perceptionem aeternae 

beatitudinis nullo modo pervenire. (Provocatur ad Rom 6, 

3; Col 3, 27; Hebr 10, 22s 26 28s). 

633 325 Can 6. Item de gratia, per quam salvantur 

credentes, et sine qua rationalis creatura numquam 

beate vixit, et de 1ibero arbitrio per peccatum in primo 

homine infirmato, sed per gratiam Domini Iesu fidelibus 

eius redintegrato et sanato, idipsum constantissimi et 

fide plena fatemur, quod sanctissimi Patres auctoritate 

sacrarum Scripturarum nobis tenendum reliquerunt, quod 

Africana (DS 222), quod Arausica(na) (DS 370ss) Synodus 

professa est, quod beatissimi Pontifices Apostolicae Sedis 

(DS 238ss) catholica fide tenuerunt : sed et de natura et 

gratia, in aliam partem nullo modo declinare 

praesumentes. Ineptas autem quaestiunculas, et aniles 

pene fabulas (I Tim 4, 7), Scotorumque pultes puritati 

fidei nauseam inferentes quae periculosissimis et 

gravissimis temporibus, ad cumulum laborum nostrorum, 

usque ad scissionem caritatis miserabiliter et 

lacrimabilter succreverunt, ne mentes christianae inde 

corrumpantur et excidant a simplicitate et castitate fidei, 

quae est in Christo (2 Cor 11, 3) Jesu, penitus respuimus, 

et ut fraterna caritas cavendo a talibus auditum castiget, 

Domini Christi amore monemus. 

Saint Nicolas I, Conc. Romain, 860 et 863 

326 Cap. 5. Si quis dogmata, mandata, interdicta, 

sanctiones vel decreta pro catholica fide, pro 

ecclesiastica disciplina, pro correctione fidelium, pro

249 

emendatione sceleratorum vel interdictione imminentium 

vel futurorum malorum a Sedis Apostolicae praeside 

salubriter promulgata contempserit, anathema sit. 

Concile Romain (Saint Nicolas I), 862 

635 327 Cap.1 (7). Veraciter quidem credendum est et 

omnimodis profitendum, quia Dominus noster Iesus 

Christus Deus et Dei Filius passionem crucis tantummodo 

secundum carnem sustinuit, deitate autem impassibilis 

mansit, ut apostolica docet auctoritas et sanctorum 

Patrum luculentissime doctrina ostendit. 

636 328 Cap. 2 (8). His (Hi) autem, qui aiunt, quia 

Redemptor noster et Dominus (-!) Jesus Christus et Dei 

Filius passionem crucis secundum deitatem sustinuit, 

quod (quoniam) impium est et catholicis mentibus 

exsecrabile, anathema sit (sint). 

637 329 Cap. 9 (4). Omnibus enim, qui dicunt, quod hi, qui 

sacrosancti fonte baptismatis credentes in Patrem et 

Filium Sanctumque Spiritum renascuntur, non aequaliter 

originali abluantur delicto, anathema sit. 

Saint Nicolas I, Ep. 'Proposueramus quidem' à l'empereur 

Michel, 28 septembre 865 

638 330 ... Neque ab Augusto neque ab omni clero neque 

a regibus neque a populo iudex iudicabitur... 'Prima 

Sedes non iudicabitur a quoquam'... 

639 331 Ubinam legistis, imperatores antecessores 

vestros in synodalibus conventibus interfuisse, nisi 

forsitan in quibus de fide tractatum est, quae universalis 

est, quae omnium communis est, quae non solum ad 

clericos, verum etiam ad laicos et ad omnes omnino 

pertinet Christianos ? ... Quanto magis ad potioris 

auctoritatis iudicium tenditur querimonia, tanto adhuc

250 

amplius maius culmen petendum est, quousque gradatim 

perveniatur ad eam Sedem, cuius causa aut a se, 

negotiorum meritis exigentibus, in melius commutatur, 

aut solius Dei sine quaestione reservatur arbitrio. 

640 332 Porro si Nos non audieritis, restat, ut sitis apud 

Nos necessario, quales Dominus noster Iesus Christus hos 

haberi praecepit, qui Ecclesiam Dei audire 

contempserint, praesertim cum Ecclesiae Romanae 

privilegia, Christi ore in b. Petro firmata, in Ecclesia ipsa 

disposita, antiquitus observata et a sanctis universalibus 

synodis celebrata atque a cuncta Ecclesia iugiter 

venerata, nullatenus possint minui, nullatenus infringi, 

nullatenus commutari, quoniam fundamentum quod Deus 

posuit, humanus non valet amovere conatus, et quod Deus 

statuit, firmum validumque consistit.... Ista igitur 

privilegia huic sanctae Ecclesiae a Christo donata, a 

synodis non donata, sed iam solummodo celebrata et 

venerata, nos cogunt nosque compellunt 'omnium habere 

sollicitudinem ecclesiarum' Dei (cf. 2 Cor 11,28)... 

641 333 Quoniam, cum secundum canones, ubi est maior 

auctoritas, iudicium inferiorum sit deferendum, ad 

dissolvendum scilicet vel ad roborandum : patet profecto 

Sedis Apostolicae, cuius auctoritate maior non est, 

iudicium a nemine fore retractandum (cf. DS 232), 'neque 

cuiquam de eius liceat iudicare iudicio. Siquidem ad illam 

de qualibet mundi parte canones appellari voluerunt, ab 

illa autem nemo sit appellare permissus'... Ergo de iudicio 

Romani praesulis non retractando, quia nec mos exigit, 

quod diximus comprobato, non negamus eiusdem Sedis 

sententiam posse in melius commutari, cum aut sibi 

subreptum aliquid fuerit, aut ipsa pro consideratione 

aetatum vel temporum seu gravium necessitatum 

dispensatorie quiddam ordinare decreverit. quoniam et 

egregium Apostolum Paulum quaedam fecisse 

dispensatorie legimus, quae postea reprobasse 

dinoscitur; quando tamen illa, Romana videlicet Ecclesia,

251 

discretissima consideratione fieri delegerit, non quando 

ipsa, quae bene sunt diffinita, retractari renuerit... 

642 333 Vos autem, quaesumus, nolite praeiudicium Dei 

Ecclesiae irrogare : illa quippe nullum imperio vestro 

praeiudicium infert, cum magis pro stabilitate ipsius 

aeternam divinitatem exoret et pro incolumitate vestra et 

perpetua salute iugi devotione precetur. Nolite, quae sua 

sunt, usurpare; nolite, quae ipsi soli commissa sunt, velle 

surripere, scientes, quia tanto nimirum a sacris debet 

omnis mundanarum rerum administrator esse remotus, 

quanto quemlibet ex catalogo clericorum et militantium 

Deo nullis convenit negotiis saecularibus implicari. 

Denique hi, quibus tantum humanis rebus et non divinis 

praeesse permissum est, quomodo de his, per quos divina 

ministrantur, iudicare praesumant, penitus ignoramus. 

Fuerunt haec ante adventum Christi, ut quidam typice 

reges simul et sacerdotes exsisterent; quod sanctum 

Melchisedech fuisse sacra prodit historia, quodque in 

membris suis diabolus imitatus, utpote qui semper quae 

divino cultui conveniunt sibimet tyrannico spiritu 

vindicare contendit, ut pagani imperatores iidem et 

'maximi pontifices' dicerentur. Sed cum ad verum ventum 

est eundem regem atque pontificem, ultra sibi nec 

imperator iura pontificatus arripuit, nec pontifex nomen 

imperatorium usurpavit. Quoniam idem 'Mediator Dei et 

hominum homo Christus Iesus' (I Tim 2, 5) sic actibus 

propriis et dignitatibus distinctis officia potestatis 

utriusque discrevit, propria volens medicinali humilitate 

sursum efferri, non humana superbia rursus in inferna 

demergi, ut et christiani imperatores pro aeterna vita 

pontificibus indigerent, et pontifices pro cursu 

temporalium tantummodo rerum imperialibus legibus 

uterentur: quatenus spiritalis actio carnalibus distaret 

incursibus, et ideo militans Deo minime se negotiis 

saecularibus implicaret, ac vicissim non ille rebus divinis 

praesidere videretur, qui esset negotiis saecularibus 

implicatus: ut et modestia utriusque ordinis curaretur, ne

252 

extolletur utroque suffultus, et competens qualitatibus 

actionum specialiter professio aptaretur. 

Saint Nicolas I, Resp. 'Ad consulta vestra' aux Bulgares, 

13 novembre 866 

643 334 Cap 3... Sufficiat secundum leges solus eorum 

consensus, de quorum coniunctionibus agitur; qui 

consensus si solus in nuptiis forte defuerit, cetera omnia, 

etiam cum ipso coitu celebrata, frustrantur, Joanne 

Chrysostomo magno doctore testante, qui ait: 

'Matrimonium non facit coitus, sed voluntas'. 

644 334a Cap. 15. Interrogatis, utrum homines illi, qui hoc 

ab illo (pseudo-presbytero) baptismo receperunt, 

Christiani sint an iterum baptizari debeant. Sed si in 

nomine summae ac individuae Trinitatis baptizati fuere, 

Christiani profecti sunt et eos, a quocumque Christiano 

baptizati sunt, iterato baptizari non convenit; quoniam ... 

'baptismum ...sive ab adultero vel a fure fuerit datum, ad 

percipientem munus pervenit illibatum'. ( DS 356)... Et 

ideo mali (malus) bona ministrando non aliis sed sibi 

detrimenti cumulum ingerunt (ingerit), ac per hoc certum 

est quia quos ille Graecus baptizavit, nulla portio 

laesionis attingit, propter illud: 'Hic est qui baptizat' (Jo 1, 

33), id est Christus, et iterum : 'Deus incrementum dat' (1 

Cor 3, 7), subauditur : et non homo. 

645 Cap. 71. Non potest aliquis (sacerdos adulter) 

quantumcumque pollutus sit, sacramenta divina polluere, 

quae purgatoria cunctarum remedia contagionum 

exsistunt. Nec potest solis radius per cloacas et latrinas 

transiens aliquid exinde contaminationis attrahere; 

proinde qualiscumque sacerdos sit, quae sancta sunt 

coinquinare non potest; idcirco ab eo, usquequo 

episcoporum iudicio reprobetur, communio percipienda 

est : quoniam mali bona ministrando se tantummodo 

laedunt, et cerea fax accensa sibi quidem detrimentum

253 

praestat, aliis vero lumen in tenebris administrat... Sumite 

igitur intrepide ab omni sacerdote Christi mysteria, 

quoniam omnia in fide purgantur. 

646 335 Cap. 104. A quodam Judaeo, nescitis utrum 

christiano an pagano, multos in patria vestra baptizatos 

asseritis, et quid de his sit agendum consulitis. Hi 

profecto, si in nomine sanctae Trinitatis vel tantum in 

nomine Christi, sicut in Actibus Apostolorum (2, 38; 19, 5) 

legimus, baptizati sunt (unum quippe idemque est, ut 

sanctus exponit Ambrosius), constat eos non esse denuo 

baptizandos: sed primum, utrum christianus aut paganus 

ipse Judaeus exstiterit, vel si postmodum factus fuerit 

christianus, investigandum est, quamvis non 

praetereundum esse credamus, quid beatus de baptismo 

dicat Augustinus : 'Jam satis' inquit 'ostendimus ad 

baptismum, qui verbis evangelicis consecratur, non 

pertinere cuiusquam vel dantis vel accipientis errorem 

sive de Patre sive de Filio sive de Spiritu Sancto aliter 

sentiat quam doctrina caelestis insinuat', et iterum: 'Sunt 

etiam quidam ex eo numero, qui adhuc nequiter vivant 

aut etiam in haeresibus vel in gentilium superstitionibus 

iaceant, et tamen etiam illic 'novit Dominus, qui sunt eius' 

(2 Tim 2, 19). Namque in illa ineffabili praescientia multi, 

qui foris videntur, intus sunt'. Et alio loco: 'Etiam corde 

tardiores, quantum existimo, intelligunt baptisma Christi 

nulla perversitate hominis sive dantis sive accipientis 

posse violari'; et rursus : 'Potest tamen' ait tradere 

separatus, sicut potest habere separatus, sed quam 

perniciose tradere; ille autem cui tradit potest salubriter 

accipere, si ipse non separatus accipiat'. 

647 Cap. 41. De his (iis) autem, qui christianitatis bonum 

suscipere renuunt, ... nihil aliud scribere possumus vobis, 

nisi ut eos ad fidem rectam monitis, exhortationibus et 

ratione illos potius quam vi, quod vane sapiant, 

convincatis.... Porro illis violentia, ut credant, nullatenus 

inferanda est. Nam omne quod ex voto non est, bonum

254 

esse non potest (affertur Ps 53,8; 118,108; 27,7); ultronea 

quippe Deus obsequia et exhiberi tantum ab ultroneis 

praecipit : nam si vim inferre voluisset, nullus 

omnipotentiae illius resistere potuisset. 

648 Cap. 86. Si fur vel latro deprehensus fuerit, et 

negaverit quod si impingitur, asseritis apud vos, quod 

iudex caput eius verberibus tundat et aliis stimulis ferreis, 

donec veritatem depromat, ipsius latera pungat; quam 

rem nec divina lex nec humana prorsus admittit, cum non 

invita, sed spontanea debeat esse confessio, nec sit 

violenter elicienda, sed voluntarie proferenda; denique, si 

contigerit vos etiam illis poenis illatis nihil de his, quae 

passo in crimen obiiciuntur, penitus invenire, nonne 

saltem tunc erubescitis, et quam impie iudicetis 

agnoscitis? Similiter autem, si homo criminatus, talia 

passus sustinere non valens, dixerit se perpetrasse quod 

non perpetravit: ad quem, rogo, tantae impietatis 

magnitudo revolvitur nisi ad eum, qui hunc talia cogit 

mendaciter confiteri ? Quamvis non confiteri noscatur, 

sed loqui, qui hoc ore profert, quod corde non tenet! ... 

Porro cum liber homo crimine fuerit appetitus, nisi iam 

pridem repertus est alicuius sceleris reus, aut tribus 

testibus convictus poenae succumbit, aut si convinci non 

potuerit, ad Evangelium sacrum, quod sibi obiicitur, 

minime commisisse iurans absolvitur, et deinceps huic 

negotio finis imponitur, quemadmodum crebro dictus 

Apostolus gentium attestatur: 'Omnis'' inquiens 

'controversiae eorum finis ad confirmationem est 

iuramentum' (Hebr 6, 16). 

Concile de Constantinople IV (oecum. VIII), Sessio X, 

28 février 870; Canons 

650 336 Can. 1. Per aequam et regiam divinae iustitiae 

viam inoffense incedere volentes, veluti quasdam 

lampades semper lucentes et illuminantes gressus

255 

nostros, qui secundum Deum sunt, sanctorum Patrum 

definitiones et sensus retinere debemus. 

651 336 Quapropter et has ut 'secundum eloquia' 

secundum magnum et sapientissimum Dionysium 

arbitrantes et existimantes, etiam de eis cum divino 

David promptissime canamus : 'Mandatum Domini 

lucidum illuminans oculos' (Ps 18, 9: citatur et Ps 118,105; 

Prv 6, 23; Is 26, 9: Septg).... Luci enim veraciter 

assimilatae sunt divinorum canonum hortationes et 

dehortationes, secundum quod discernitur melius a 

peiore et expediens atque proficuum ab eo, quod non 

expedire, sed et obesse dignoscitur. 

652 336 Igitur regulas, quas sanctae catholicae et 

apostolicae Ecclesiae tam a sanctis famosissimis 

Apostolis quam ab orthodoxorum universalibus necnon et 

localibus conciliis vel etiam a quolibet deiloquo Patre ac 

magistro Ecclesiae traditae sunt, servare ac custodire 

profitemur; his et propriam vitam et mores regentes et 

omnem sacerdotii catalogum, sed et omnes, qui 

Christiano censentur vocabulo, poenis et damnationibus 

et e diverso receptionibus ac iustificationibus, quae per 

illas prolatae sunt et definitae, subiici canonice 

decernentes; tenere quippe traditiones, quas accepimus 

sive per sermonem sive per epistolam (cf. 2 Thess 2, 14) 

Sanctorum, qui antea fulserunt, Paulus admonet aperte, 

magnus Apostolus. 

653 337 Can. 3. Sacram imaginem Domini nostri Jesu 

Christi et omnium Liberatris et Salvatoris, aequo honore 

cum libro sanctirum Evangeliorum adorari decernimus. 

654 337 Sicut enim per syllabarum eloquia, quae in libro 

feruntur, salutem consequemur omnes, ita per colorum 

imaginariam operationem et sapientes et idiotae cuncti 

ex eo, quod in promptu est, perfruuntur utilitate; quae 

enim in syllabis sermo, haec et scriptura, quae in

256 

coloribus est, praedicat et commendat; et dignum est, ut 

secundum congruentiam rationis et antiquissimam 

traditionem propter honorem, quia ad principalia ipsa 

referentur, etaim derivative iconae honrentur et 

adorentur aeque ut sanctirum sacer Evangeliorum liber 

atque typus pretiosae crucis. 

655 337 Si quis ergo non adorat iconam Salvatoris Christi, 

non videat formam ejus, quando veniet in gloria paterna 

glorificari et glorificare sanctos suos (cf Thess2 1.10); sed 

alienus sit a communione ipsius et claritate; 

656 337 similiter autem et imaginem intemerate matris 

ejus et Dei genitricis Mariae; insuper et iconas sanctorum 

Angelorum depingimus, quemadmodum eos figurat verbis 

divina Scriptura; sed et laudabilissimorum Apostolorum, 

Prophetarum, martyrum et sanctorum virorum, simul et 

omnium Sanctorum, et honoramus et veneramus 

Deigenitricem cum culto hyperduliae et angeles et 

sanctos cum culto duliae. Et qui sic se non habent, 

anathema sint a Patre et Filio et Spiritu Sancto. 

657 338 Can. 11. Veteri et Novo Testamento unam 

animam rationabilem et intellectualem habere hominem 

docente et omnibus deiloquis Patribus et magistris 

Ecclesiae eandem opinionem asseverantibus: in tantum 

impietatis quidam, maiorum inventionibus dantes 

operam, devenerunt, ut duas eum habere animas 

impudenter dogmatizare et quibusdam irrationabilibus 

conatibus ... propriam haeresim confirmare pertentent. 

658 338 Itaque sancta haec et universalis Synodus ... talis 

impietatis inventores et patratores et his similia 

sentientes magna voce anathematizat, et definit atque 

promulgat, neminem prorsus habere vel servare quoquo 

modo statuta huius impietatis auctorum. Si autem quis 

contraria gerere praesumpserit huic sanctae et magnae

257 

Synodo, anathema sit et a fide atque cultura 

Christianorum alienus. 

659 339 Can. 12. (graece non exstat) Apostolicis et 

synodicis canonibus promotiones et consecrationes 

episcopotum et potentia et praeceptione principium 

factas penitus interdicentibus, concordantes definimus et 

sententiam nos quoque proferimus, ut, si quis episcopus 

per versutiam vel tyrannidem principum huiusmodi 

dignitatis consecrationem susceperit, deponatur 

omnimodis, utpote qui non ex voluntate Dei et ritu ac 

decreto ecclesiastico, sed ex voluntate carnalis sensus ex 

hominibus et per homines Dei domum possidere voluit vel 

consensit. 

660 340 Can. 17 (lat.). Illud autem tamquam perosum 

quiddam ab auribus nostris repulimus, quod a quibusdam 

imperitis dicitur, non posse synodum absque principali 

praesentia celebrari : cum nusquam sacri canones 

convenire saeculares principes in conciliis sanxerint, sed 

solos antistites. Unde nec interfuisse illos synodis, 

exceptis conciliis universalibus, invenimus : neque enim 

fas est, saeculares principes spectatores fieri rerum, 

quae sacerdotibus Dei nonnumquam eveniunt ... 

661 341 Can. 21. (Haec pars graece non exstat) 

Dominicum sermonem, quem Christus sanctis Apostolis et 

discipulis suis dixit, quia: 'Qui vos recipit, me recipit' (Mt 

10, 40); 'et qui vos spernit, me spernit' (Lc 10, 16), ad 

omnes etiam, qui post eos secundum ipsos facti sunt 

Summi Pontifices et pastorum principes in Ecclesia 

catholica dictum esse credentes definimus, neminem 

prorsus mundi potentium quemquam eorum, qui 

patriarchalibus sedibus praesunt, inhonorare aut movere 

a proprio throno tentare, sed omni reverentia et honore 

dignos iudicare; praecipue quidem sanctissimum Papam 

senioris Romae, deinceps autem Constantinopoleos 

patriarcham, deinde vero Alexandriae ac Antiochiae

258 

atque Hierosolymorum; sed nec alium quemcunque 

conscriptiones contra sanctissimum Papam senioris 

Romae ac verba complicare et componere sub occasione 

quasi diffamatorum quorundam criminum; quod et nuper 

Photius fecit et multo ante Dioscorus. 

662 341 Quisquis autem tanta iactantia et audacia usus 

fuerit, ut secundum Photium vel Dioscorum in scriptis vel 

sine scriptis iniurias quasdam contra sedem Petri, 

Apostolorum principis, moveat, aequalem et eandem 

quam illi condemnationem recipiat. 

663 341 Si vero quis aliqua saeculi potestate fruens vel 

potens, pellere tentaverit praefatum Apostolicae 

cathedrae Papam aut aliorum patriarcharum quemquam, 

anathema sit. 

664 341 Porro si Synodus universalis fuerit congregata, et 

facta fuerit etiam de sancta Romanorum Ecclesia quaevis 

ambiguitas et controversia oportet venerabiliter et cum 

convenienti reverentia de proposita quaestione sciscitari 

et solutionem accipere aut proficere ut profectum facere, 

non tamen audacter sententiam dicere contra Summos 

senioris Romae Pontifices. 

Jean VIII, Ep. 'Unum est' aux princes de Sardaigne, 

vers septembre 873 

668 Unum est, unde vos modicum paterno more 

debeamus monere; quod nisi emendaveritis, grande 

peccatum incurritis, et ob hoc, sicut speratis, non lucra, 

sed magis vobis dam(p)na augebitis. Igitur Graecorum 

studiis, sicut didicimus, multi a paganis captivi sublati in 

vestris partibus venundantur et a vestratibus empti sub 

iugo servitutis tenentur; cum constet pium et sanctum 

esse, veluti Christianos decet, ut, cum eos vestrates ab 

ipsis Graecis emerint, pro amore Christi liberos esse 

dimittant, et non ab hominibus, sed ab ipso Domino nostro

259 

Iesu Christo mercedem accipiant. Unde vos exhortamur et 

paterno amore praecipimus, ut, cum captivos aliquos ab 

ipsis redemeritis, pro salute animae vestrae liberos eos 

abire sinatis. 

Saint Etienne V (VI), Ep. 'Consuluisti de infantibus' 

ad Ludbertum archiep. Maguntinum (Mainz), inter 887- 

888 

670 Consuluisti de infantibus, qui in uno lecto cum 

parentibus dormientes mortui reperiuntur, utrum ferro 

candente an (aut) aqua fervente seu alio quolibet 

examine parentes se purificare debeant eos non 

oppressisse. Monendi namque sunt et protestandi 

parentes, ne tam tenellos secum in uno collocent lecto, ne 

(nec) negligentia qualibet provenient suffocentur vel 

opprimantur, unde ipsi homicidii rei inveniantur. Nam 

ferri candentis vel aquae ferventis examinatione 

confessionem extorqueri a quolibet sacri non censent 

canones; et quod sanctorum Patrum documento sancitum 

non est, superstitiosa adinventione non est 

praesumendum. Spontanea enim confessione vel testium 

approbatione publicata delicta, habita prae oculis Dei 

timore, commissa sunt regimini nostro iudicare; occulta 

vero et incognita illius sunt iudicio relinquenda, 'qui solus 

novit corda filiorum hominum' (cf. 3 Reg 8, 39). Hi autem 

qui probantur vel confitentur talis reatus se noxios, tua 

eos castiget moderatio, quia si conceptum in utero qui 

per aborsus (abortum) deleverit, homicida est, quanto 

magis qui unius saltem diei puerulum peremerit, 

homicidam se esse excusare nequibit? 

Jean XV, Ep. Enc. 'Cum conventus esset' ad episcopos et 

abbates 

Galliae et Germaniae, 3 février 993 

675 342 (2) ... Communi consilio decrevimus, memoriam 

illius, id est sancti Udalrici episcopi, affectu piissimo,

260 

devotione fidelissima venerandam : quoniam sic 

adoramus et colimus reliquias martyrum et confessorum, 

ut eum, cuius martyres et confessores sunt, adoremus; 

honoramus servos, ut honor redundet in Dominum, qui 

dixit: 'Qui vos recipit, me recipit' (Mt 10,40): ac proinde 

nos qui fiduciam nostrae iustitiae non habemus, illorum 

precibus et meritis apud clementissimum Deum iugiter 

adiuvemur, quia divina saluberrima praecepta. et 

sanctorum canonum ac venerabilium Patrum instabant 

efficaciter documenta omnium ecclesiarum pio 

considerationis intuitu, immo apostolici moderaminis 

annisu, utilitatum commoditatem atque firmitatis 

perficere integritatem, quatenus memoria Udalrici iam 

praefati venerabilis episcopi divino cultui dicata exsistat, 

et in laudibus Dei devotissime persolvendis semper valeat 

proficere. 



Saint Léon IX, Ep. " Congratulamur vehementer " à Pierre, 

patriarche d'Antioche, 13 avril 1053; Profession de Foi 

680 343 Firmiter (enim) credo sanctam Trinitatem, Patrem 

et Filium et Spiritum Sanctum, unum Deum omnipotentem 

esse, totamque in Trinitate deitatem coessentialem et 

consubstantialem, coaeternam et coomnipotentem, 

uniusque voluntatis, potestatis et maiestatis: creatorem 

omnium creaturarum, ex quo omnia, per quem omnia, in 

quo omnia (Rom 11, 36), quae sunt in caelo et in terra, 

visibilia et invisibilia. Credo etiam singulas quasque in 

Sancta Trinitate personas unun Deum verum, plenum et 

perfectum. 

681 344 Credo quoque ipsum Dei Patris Filium, Verbum 

Dei aeternaliter natum ante omnia tempora de Patre, 

consubstantialem, coomnipotentem et coaequalem Patri

261 

per omnia in divinitate, temporaliter natum de Spiritu 

Sancto ex Maria semper virgine, cum anima rationali: 

duas habentem nativitates, unam ex Patre aeternam, 

alteram ex matre temporalem: duas voluntates et 

operationes habentem: Deum verum et hominem verum: 

proprium in utraque natura atque perfectum: non 

commixtionem atque divisionem passum, non adoptivum, 

neque phantasticum: unicum et unum Deum, Filium Dei in 

duabus naturis, sed in unius personae singularitate: 

impassibilem et immortalem divinitate, sed in humanitate 

pro nobis et pro nostra salute passum vera carnis 

passione et sepultum, ac resurrexisse a mortuis die tertia 

vera carnis resurrectione: propter quam confirmandam 

cum discipulis nulla indigentia cibi, sed sola voluntate et 

potestate, comedisse: die quadragesimo post 

resurrectionem cum carne, qua surrexit, et anim 

ascendisse in caelum et sedere in dextera Patris, inde 

decimo die misisse, Spiritum Sanctum, et inde, sicut 

ascendit, venturum iudicare vivos et mortuos, et 

redditurum unicuique secundum opera sua. 

682 345 Credo etiam Spiritum Sanctum, plenum et 

perfectum verumque Deum, a Patre et Filio procedentem, 

coaequalem et coessentialem et coomnipotentem et 

coaeternum per omnia Patri et Filio, per prophetas 

locutum. 

683 346 Hanc sanctam et individuam Trinitatem non tres 

Deos, sed in tribus personis et in una natura sive essentia 

unum Deum omnipotentem, aeternum, invisibilem et 

incommutabilem ita credo et confiteor, ut Patrem 

ingenitum, Filium unigenitum, Spiritum Sanctum nec 

genitum nec ingenitum, sed a Patre et Filio procedentem, 

veraciter praedicem. 

684 347 ( Varia:) Credo sanctam, catholicam et 

apostolicam, unam esse veram Ecclesiam, in qua unus 

datur baptismus et vera omnium remissio peccatorum.

262 

Credo etiam veram resurrectionem eiusdem carnis, quam 

nunc gesto, et vitam aeternam. 

685 348 Credo etiam Novi et Veteris Testamenti, legis et 

Prophetarum et Apostolorum unum esse auctorem, Deum 

et Dominum omnipotentem. Deum praedestinasse 

solummodo bona, praescivisse autem bona malaque. 

Gratiam Dei praevenire et subsequi hominem credo et 

profiteor, ita tamen, ut liberum arbitrium rationali 

creaturae non denegem. Animam non esse partem Dei, 

sed ex nihilo creatam, et absque baptismate originali 

peccato obnoxiam, credo et praedico. 

686 349 Porro anathematizo omnem haeresim 

extollentem se adversus sanctam Ecclesiam catholicam, 

pariterque eum, quicunque aliquas scripturas praeter 

eas, quas catholica Ecclesia recipit, in auctoritate 

habendas esse crediderit vel veneratus fuerit. Quattuor 

Concilia omnimode recipio et velut quattuor evangelia 

veneror: quia per quattuor partes mundi universalis 

Ecclesia, in his tanquam in quadro lapide, fundata 

consistit (cf. DS 472).... Pari modo recipio et veneror 

reliqua tria Concilia.... Quidquid supradicta septem 

sancta et universalia Concilia senserunt et 

collaudaverunt, et sentio et collaudo, et quoscunque 

anathematizaverunt, anathematizo. 

Saint Léon IX, Ep. 'Ad splendidum nitentis' ad S. Petrum 

Damiani, a. 1054 

687 ... Oportet, sicut desideras, Apostolicam Nostram 

interponamus auctoritatem, quatenus scrupulosam 

legentibus auferamus dubietatem, et constet omnibus 

certum, Nostro iudicio placuisse quaecumque continet 

ipse libellus (Gomorrhianus) diabolico igni velut aqua 

oppositus. Igitur ne caenosae libidinis impunita licentia 

pervagetur, necesse est Apostolicae severitatis congrua

263 

reprehensione refellatur, et tamen aliquod tentamentum 

in austeritate ponatur. 

688 Ecce omnes illi, qui quavis quattuor generum quae 

dicta sunt foeditate polluuntur, prospecta aequitatis 

censura ab omnibus immaculatae Ecclesiae gradibus tam 

sacrorum canonum quam Nostro iudicio depelluntur. Sed 

Nos humanius agentes eos qui vel propriis manibus vel 

(invicem) inter se egerunt semen, vel etiam inter femora 

profuderunt, et non longo usu nec cum pluribus, si 

voluptatem refrenaverint et digna paenitudine probrosa 

commissa luerint, admitti ad eosdem gradus, in quibus in 

scelere manentes, non permanentes, fuerant, divinae 

miserationi confisi, volumus atque etiam iubemus; ablata 

aliis spe recuperationis sui ordinis, qui vel per longa 

tempora secum sive cum aliis vel cum pluribus, brevi licet 

tempore, quolibet duorum foeditatis genere, quae 

descripseras, maculati vel, quod est horrendum dictu et 

auditu, in terga prolapsi sunt. Contra quod Nostrum 

Apostolicae sanctionis decretum si quis ausus fuerit vel 

iudicare vel latrare, ordinis sui se noverit periculo agere. 

Conc. Romanum (Nicolas II), a. 1059; Professio fidei in 

Eucharistiam Berengario praescripta 

690 Ego Berengarius ... cognoscens veram et apostolicam 

fidem, anathematizo omnem haeresim, praecipue eam, 

de qua hactenus infamatus sum: quae adstruere conatur, 

panem et vinum, quae in altari ponuntur post 

consecrationem solummodo sacramentum, et non verum 

corpus et sanguinem Domini nostri Iesu Christi esse, nec 

posse sensualiter, nisi in solo sacramento, manibus 

sacerdotum tractari vel frangi vel fidelium dentibus atteri. 

Consentio autem sanctae Romanae Ecclesiae et 

Apostolicae Sedi, et ore et corde profiteor de sacramento 

dominicae mensae eam fidem me tenere, quam dominus 

et venerabilis papa Nicolaus et haec sancta Synodus 

auctoritate evangelica et apostolica tenendam tradidit

264 

mihique firmavit: scilicet panem et vinum, quae in altari 

ponuntur, post consecrationem non solum sacramentum, 

sed etiam verum corpus et sanguinem Domini nostri Iesu 

Christi esse, et sensualiter, non solum sacramento, sed in 

veritate, manibus sacerdotum tractari et frangi et 

fidelium dentibus atteri, iurans per sanctam et homousion 

Trinitatem et per haec sacrosancta Christi evangelia. Eos 

vero, qui contra hanc fidem venerint, cum dogmatibus et 

sectatoribus suis, aeterno anathemate dignos esse 

pronuntio. 

Saint Léon IX, Ep. 'In terra pax hominibus' ad Michaelem 

Cerularium et Leonem Acridanum, 2 septembre 1053 

350 Cap. 5. ... Dicimini Apostolicam et Latinam Ecclesiam 

nova praesumptione atque incredibili audacia nec 

auditam nec convictam palam damnasse, pro eo maxime, 

quod de azymis audeat commemorationem Dominicae 

passionis celebrare. Ecce incauta reprehensio vestra, 

ecce non bona gloriatio vestra, quando ponitis in coelum 

os vestrum, cum lingua vestra, transiens in terra (PS 72, 

9), humanis argumentationibus et coniecturis antiquam 

fidem confodere ac subvertere moliatur. ... 

351 Cap. 7. ... Sancta Ecclesia super petram, id est 

Christum, et super PETRUM vel Cepham, filium Ioannis, 

qui prius Simon dicebatur, aedificata, quia inferi portis, 

disputationibus scilicet haereticorum, quae vanos ad 

interitum introducunt, nullatenus foret superanda ; sic 

pollicetur ipsa Veritas, per quam sunt vera, quaecunque 

sunt vera: 'Portae inferi non praevalebunt adversus eam' 

(Mt 16,18). Cuius promissionis effectum se precibus 

impetrasse a Patre idem Filius protestatur, dicendo ad 

PETRUM: 'Simon, ecce Satanas' etc. (Lc 22, 31). Erit ergo 

quisquam tantae dementiae, qui orationem illius, cuius 

velle est posse, audeat in aliquo vacuam putare ? Nonne 

a Sede principis Apostolorum, Romana videlicet Ecclesia, 

tam per eundem PETRUM, quam per successores suos,

265 

reprobata et convicta atque expugnata sunt omnium 

haereticorum commenta, et fratrum corda in fide PETRI, 

quae hactenus nec defecit, nec usque in finem deficiet, 

sunt confirmata ? 

352 Cap. 11. ... Praeiudicium faciendo summae Sedi de 

qua nec iudicium licet facere cuiquam hominum, 

anathema accepistis ab universis Patribus omnium 

venerabilium Conciliorum. ... 

353 Cap. 32. ... Sicut cardo immobilis permanens ducit et 

reducit ostium, sic PETRUS et sui successores liberum de 

omni Ecclesia habent iudicium, cum nemo debeat eorum 

dimovere statum, quia 'Summa Sedes a nemine iudicatur' 

(v. D 330 sqq.). 

Conc. (minus) Lateranense (Nicolas II), avril 1060 

691 354 Domnus papa Nicolaus synodo in basilica 

Constantiniana praesidens dixit: ( 1) Erga simoniacos 

nullam misericordiam in dignitate servanda habendam 

esse decernimus; sed iuxta canonum sanctiones et 

decreta sanctorum Patrum eos omnino damnamus, ac 

deponendos esse apostolica auctoritate sancimus. 

692 354 ( 2) De iis autem, qui non per pecuniam, sed 

gratis sunt a simoniacis ordinati, quia quaestio a longo 

tempore est diutius ventilata, omnem nodum (modum) 

dubietatis absolvimus: ita ut super hoc capitulo neminem 

deinceps ambigere permittamus.... Eos, qui usque modo 

gratis sunt a simoniacis consecrati, ... in acceptis 

ordinibus manere permittimus ... Ita tamen auctoritate 

sanctorum Apostolorum Petri et Pauli omnimodis 

interdicimus, ne aliquando aliquis successorum 

Nostrorum ex hac Nostra permissione regulam sibi vel 

alicui assumat vel praefigat: quia non hoc (hoc non) 

auctoritas antiquorum Patrum iubendo aut concedendo

266 

promulgavit, sed temporis nimia necessitas permittendum 

a Nobis extorsit. 

693 ( 3) De cetero autem si quis hinc in posterum ab eo, 

quem simoniacum esse non dubitat, se consecrari 

permiserit, et consecrator et consecratus non disparem 

damnationis sententiam subeat, sed uterque depositus 

paenitentiam agat et privatus a propria dignitate 

persistat. 

694 ( 5) Nicolaus episcopus episcopis omnibus: Statuimus 

decretum de simoniaca tripartita haeresi, id est (1.) de 

simoniacis simoniace ordinatoribus (ordinantibus) vel 

ordinatis, (2.) et de simoniacis simoniace a non 

simoniacis, (3.) et simoniacis non simoniace a simoniacis: 

Simoniaci simoniace ordinati vel ordinatores secundum 

ecclesiasticos canones a proprio gradu decidant. 

Simoniaci quoque simoniace a non simoniacis ordinati 

similiter ab officio male accepto removeantur. Simoniacos 

autem non simoniace a simoniacis ordinatos 

misericorditer per manus impositionem pro temporis 

necessitate concedimus in officio permanere. 

Alexandre II, Ep. 'Super causas' ad Rainaldum episc. 

Cumanum, 

a. 1063 

695 Super causas Guillandi (Gissandi) presbyteri tui de 

morte episcopi sui, prae(de)cessoris tui, infamati, in 

medium consuluimus.... si certi accusatores defuerint, 

tunc dictante iustitia, sine omni controversia, presbyter 

quaecumque ob hoc iniuste amisit, ac sacerdotium 

accipiat et integra beneficia, purgationem tamen antea, 

duobus sibi sacerdotibus iunctis, ubi accusator cessaverit, 

eumdem ex se praebere suo committimus arbitrio. 

Vulgarem denique ac nulla canonica sanctione fultam 

legem, ferventis scilicet sive frigidae aquae ignitique ferri 

contactum aut cuiuslibet popularis inventionis (quia

267 

fabricante haec sunt omnino ficta invidia) nec ipsum 

exhibere nec aliquo te modo volumus postulare immo 

apostolica auctoritate prohibemus firmissime. 

Alexandre II, Ep. 'Licet ex' ad Landulfum princ. Benevent., 

a. 1065 

698 Licet ex devotionis studio non dubitamus procedere, 

quod nobilitas tua Judaeos ad christianitatis cultum 

disponit adducere, tamen quia id inordinato videris studio 

agere, necessarium duximus, admonendo tibi litteras 

nostras dirigere. Dominus enim noster Jesus Christus 

nullum legitur ad sui servitium violenter coegisse, sed 

humili exhortatione, reservata unicuique proprii arbitrii 

libertate, quoscumque ad vitam praedestinavit aeternam 

non iudicando, sed proprium sanguinem fundendo ab 

errore revocasse.... Item beatus Gregorius, ne eadem 

gens ad fidem violentia trahatur, in quadam sua epistola 

interdicit. 

Conc. Romain (Saint Grégoire VII), Iusiurandum 

Berengarii 

Turon., 11 février 1079 

700 355 Ego Berengarius corde credo et ore confiteor, 

panem et vinum, quae ponuntur in altari, per mysterium 

sacrae orationis et verba nostri Redemptoris 

substantialiter converti in veram et propriam ac 

vivificatricem carnem et sanguinem Iesu Christi Domini 

nostri et post consecrationem esse verum Christi corpus, 

quod natum est de Virgine et quod pro salute mundi 

oblatum in cruce pependit, et quod sedet ad dexteram 

Patris, et verum sanguinem Christi, qui de latere eius 

effusus est, non tantum per signum et virtutem 

sacramenti, sed in proprietate naturae et veritate 

substantiae. Sicut in hoc Brevi continetur et ego legi et 

vos intelligitis, sic credo, nec contra hanc fidem ulterius

268 

docebo. Sic me Deus adiuvet et haec sacra (sancta Dei) 

Evangelia. 

Bienheureux Urbain II, Ep. 'Debent subditi' ad Petrum 

episc. 

Pistor. et Rusticum abb. Vallumbros., a. 1088 

701 ... Daibertum a Guezelone licet simoniaco non 

simoniace eiusdem confessione reperimus in diaconum 

ordinatum, et b. Innocentii papae sententia constat 

declaratum, quod Guezelon haereticus, quem constat ab 

haereticis ordinatum, quia nihil habuit, dare nihil potuit 

ei, cui manus imposuit. Nos igitur tanti Pontificis 

auctoritate firmati, Damasi papae testimonio roborati, qui 

ait: 'Reiterari oportere, quod male actum est', Daibertum, 

ab haereticis corpore et spiritu digressum atque utilitati 

Ecclesiae pro viribus insudantem, ex integro, Ecclesiae 

necessitate ingruente, diaconum constituimus. Quod non 

reiterationem existimari censemus, sed tantum integram 

diaconii dationem, quoniam quidem, ut praediximus, qui 

nihil habuit, nihil dare potuit. 

Bienheureux Urbain II, Ep.'Gaudemus filii' ad Lanzonem, 

Rodulfum etc., 1 février 1091 

702 Illud sane omni modo requirendum est, utrum (Poppo) 

per manus Trevirensis illius dicti archiepiscopi simoniace 

fuerit in diaconem ordinatus. Quidquid enim ab eo 

extraordinarie indigneque suscepit, Nos Sancti Spiritus 

iudicio irritum esse censemus, ut eosdem ordines ab 

aliquo sortiatur episcopo catholico praesenti auctoritate 

praecipimus. Talis enim ordinator, cum nihil habuerit, 

dare nihil potuit. 

Conc. Beneventanum (Bienheureux Urbain II), 

coeptum 18. Mart. 1091

269 

703 356 Can. 1. Nullus deinceps in episcopum eligatur, 

nisi qui in sacris ordinibus religiose inventus est. Sacros 

autem ordines dicimus diaconatum ac presbyteratum. 

Hos siquidem solos primitiva legitur Ecclesia habuisse; 

super his solum praeceptum habemus Apostoli. 

Conc. (minus) Lateranense (Pascal II), 1102 

704 357 Anathematizo omnem haeresim et praecipue 

eam, quae statum praesentis Ecclesiae perturbat, quae 

docet et adstruit : anathema contemnendum et Ecclesiae 

ligamenta spernenda esse. Promitto autem oboedientiam 

Apostolicae Sedis Pontifici Domino Paschali eiusque 

successoribus sub testimonio Christi et Ecclesiae, 

affirmans quod affirmat, damnans quod damnat sancta et 

universalis Ecclesia. 

Conc. Guastallense (Pascal II), 22 octobre 1106 

705 358 (4) Per multos iam annos regni Teutonici latitudo 

ab Apostolicae Sedis unitate divisa est. In quo nimirum 

schismate tantum periculum factum est, ut, quod cum 

dolore dicimus, vix pauci sacerdotes aut clerici catholici 

in tanta terrarum latitudine reperiantur. Tot igitur (ergo) 

filiis in hac strage iacentibus, christianae pacis necessitas 

exigit, ut super hos (hoc) materna Ecclesiae viscera 

aperiantur. Patrum itaque (ergo) nostrorum exemplis et 

script(ur)is instructi, qui diversis temporibus Novatianos, 

Donatistas et alios haereticos in suis ordinibus 

susceperunt: praefati regni episcopos in schismate 

ordinatos, nisi aut invasores aut simoniaci aut criminosi 

comprobentur, in officio episcopali suscipimus. Id ipsum 

de clericis cuiuscumque ordinis constituimus, quos vita 

scientiaque commendat. 

Conc. (minus) Lateranense (Pascal II), 7 Mart. 1110

270 

706 Can. 9 (al. 4). Quicumque res naufragorum diripiunt, 

ut raptores et fratrum necatores ab Ecclesiae liminibus 

(limitibus) excludantur. 

707 Can. 10 (Cc. Plac. 1) Quae de simoniacis statuta sunt, 

Nos quoque Sancti Spiritus iudicio ex apostolica 

auctoritate firmamus. (2) Quidquid igitur vel in sacris 

ordinibus vel in ecclesiasticis rebus (vel) data vel firmata 

(promissa) pecunia, (lingua aut obsequio) requisitum est, 

Nos irritum esse et nullas umquam vires obtinere 

censemus. (4) Qui vero scienter (se) a simoniacis 

consecrari, immo exsecrari passi sunt, eorum 

ordinationem (consecrationem) omnino irritam 

decernimus. 

708 Can. 15 (Cc. Plac. 13). Illud quoque praecipimus, 

quod pro chrismate, baptismo et sepultura nihil umquam 

exigatur. 

Conc. (oecum. IX) Latran I (Calliste II); canons, 27 mars 

1123 

710 359 Can. 1. 'Sanctorum Patrum exempla sequentes' et 

officii nostri debita innovantes, 'ordinari quemquam per 

pecuniam in Ecclesia Dei vel promoveri, auctoritate Sedis 

Apostolicae modis omnibus prohibemus. Si quis vero in 

Ecclesia ordinationem vel promotionem taliter acquisierit, 

acquisita (-!) prorsus careat dignitate'. 

711 360 Can. 3 (al. 7). Presbyteris, diaconibus vel 

subdiaconibus concubinarum et uxorum contubernia 

penitus interdicimus et aliarum mulierum cohabitationem, 

praeter quas Synodus Nicaena (can. 3) propter solas 

necessitudinum causas habitare permisit, videlicet 

matrem, sororem, amitam vel materteram aut alias 

huiusmodi, de quibus nulla valeat iuste suspicio oriri.

271 

712 361 Can. 4 (al. 8). Praeterea iuxta beatissimi 

Stephani (papae) sanctionem statuimus, ut laici, quamvis 

religiosi sint, nullam tamen de ecclesiasticis rebus aliquid 

disponendi habeant facultatem ; sed secundum 

Apostolorum canones (can. 38, al. 39) omnium negotiorum 

ecclesiasticorum curam episcopus habeat et ea velut Deo 

contemplante dispenset. (Al. can. 9) Si quis ergo 

principum aut laicorum aliorum dispositionem 

(dispensationem vel donationem rerum) sive 

possessionem ecclesiasticarum rerum (possessionum 

ecclesiasticarum) sibi vindicaverit, ut sacrilegus iudicetur. 

362 Can. 5. 'coniunctiones consanguineorum fieri 

prohibemus : quoniam eas et divinae et saeculi prohibent 

leges. Leges enim divinae hoc agentes et eos, qui ex eis 

prodeunt, non solum eiciunt, sed maledictos appellant ; 

vero saeculi infames tales (eos) vocant et ab hereditate 

repellunt. Nos itaque, Patres nostros sequentes, infamia 

eos notamus et infames esse censemus.' 

363 Can. 10. Nullus in episcopum, nisi canonice electum 

ad consecrandum manus mittat. Quodsi praesumpserit, et 

consecratus et consecrator absque recuperationis spe 

deponatur. 

Conc. (oecum. X) Latran II (Innocent II), coeptum 4. Apr. 

1139; 

canons 

715 364 Can. 2. Si quis praebendam, vel prioratum, seu 

decanatum, aut honorem, vel promotionem aliquam 

ecclesiasticam, seu quodlibet sacramentum 

ecclesiasticum, utpote chrisma vel oleum sanctum, 

consecrationes altarium vel ecclesiarum, interveniente 

exsecrabili ardore avaritiae per pecuniam acquisivit : 

honore male acquisito careat, et emptor atque venditor 

et interventor nota infamiae percellantur. Et nec pro 

pastu, nec sub obtentu alicuius consuetudinis ante vel

272 

post a quoquam aliquid exigatur, vel ipse dare praesumat 

: quoniam simoniacum est; sed libere et absque 

imminutione aliqua, collata sibi dignitate atque beneficio 

perfruatur. 

716 365 Can. 13. Porro detestabilem et probrosam, divinis 

et humanis legibus per Scripturam in Veteri et in Novo 

Testamento abdicatam, illam, inquam, insatiabilem 

foeneratorum rapacitatem damnamus, et ab omni 

ecclesiastica consolatione sequestramus, praecipientes, 

ut nullus archiepiscopus, nullus episcopus vel cuiuslibet 

ordinis abbas, seu quivis in ordine et clero, nisi cum 

summa cautela usurarios recipere praesumat, sed in tota 

vita infames habeantur et, nisi resipuerint, christiana 

sepultura priventur. 

717 366 Can. 22. 'Sane quia inter cetera unum est, quod 

sanctam maxime perturbat Ecclesiam, falsa videlicet 

paenitentia, confratres nostros et presbyteros 

admonemus, ne falsis paenitentiis laicorum animas decipi 

et in infernum pertrahi patiantur. Falsam autem 

paenitentiam esse constat, cum spretis pluribus, de uno 

solo paenitentia agitur: aut cum sic agitur de uno, ut non 

discedatur ab alio. Unde scriptum est: 'Qui totam legem 

observaverit, offendat autem in uno, factus est omnium 

reus (Jac 2,10): scilicet quantum ad vitam aeternam. Sicut 

enim, si peccatis esset omnibus involutus, ita, si in uno 

tantum maneat, aeternae vitae ianuam non intrabit. Falsa 

etiam fit paenitentia cum paenitens ab officio vel curiali 

vel negotiali non recedit, quod sine peccato agi nulla 

ratione praevalet; aut si odium in corde gestetur, aut si 

offenso cuilibet non satisfiat, aut si offendenti offensus 

non indulgeat aut si arma quis contra iustitiam gerat.' 

718 367 Can 23. 'Eos autem, qui religiositatis speciem 

simulantes, Domini corporis et sanguinis sacramentum, 

baptisma puerorum, sacerdotium et ceteros 

ecclesiasticos ordines et legitimarum damnant foedera

273 

nuptiarum, tanquam haereticos ab Ecclesia Dei pellimus 

et damnamus et per potestates exteras coerceri 

praecipimus. Defensores quoque ipsorum eiusdem 

damnationis vinculo innodamus.' 

Concile de Sens, commencé le 2 juin 1140 (1141?); erreurs 

de 

Pierre Abélard 

721 368 1. Quod Pater sit plena potentia, Filius quaedam 

potentia, Spiritus Sanctus nulla potentia. 

722 369 2. Quod Spiritus Sanctus non sit de substantia 

(omnipotentia) Patris (aut Filii), immo anima mundi. 

370 (3- Quod Spiritus Sanctus sit anima mundi.) 

723 371 3 (4). Quod Christus non assumpsit carnem, ut nos 

a jugo diaboli liberaret. 

724 372 4 (5). Quod neque Deus et homo, neque haec 

persona quae Christus est, sit tertia persona in Trinitate. 

725 373 5 (6). Quod liberum arbitrium per se sufficiat 

(sufficit) ad aliquod bonum. 

726 374 6 (7). Quod ea solummodo possit (potest) Deus 

facere, quae facit (-!), vel dimittere, quae dimittit (-!), vel 

eo modo tantum, vel eo tempore, (quo facit) et non alio. 

727 375 7 (8). Quod Deus nec debeat nec possit mala 

impedire. 

728 376 8 (9). Quod non contraximus culpam ex Adam, 

sed poenam tantum. 

729 377 9 (10). Quod non peccaverunt, qui Christum 

ignorantes crucifixerunt

274 

(, et) 10. (-!) Quod non sit (est) culpae adscribendum, 

quicquid fit per ignorantiam. 

731 378 11. Quod in Christo non fuerit spiritus timoris 

Domini 

732 379 12. Quod potestas ligandi atque solvendi 

Apostolis tantum data sit, et (-!) non successoribus eorum 

(-!). 

733 380 13. Quod propter opera nec melior nec peior 

efficiatur homo. 

734 381 14. Quod ad Patrem, quia (qui) ab alio non est, 

proprie vel specialiter attineat omnipotentia (operatio), 

non etiam sapientia et benignitas. 

735 382 15. Quod etiam castus timor excludatur a futura 

vita. 

736 383 16. Quod diabolus immittat suggestiones 

(suggestionem) per appositionem (operationem) lapidum 

vel herbarum. 

737 384 17. Quod adventus in fine saeculi posset (possit) 

attribui Patri. 

738 385 18. Quod anima Christi perse non descendit ad 

inferos, sed per pontentiam tantum. 

739 386 19. Quod neque opus neque voluntas neque 

concupiscentia neque delectatio, quae (cum) movet eam, 

peccatum sit, nec debemus eam velle exstingui (velle 

eam exstinguere). 

Innocent II, Ep. 'Testante Apostolo' ad Henricum episc. 

Senon.,

275 


387 Nos itaque, qui in cathedra Sancti PETRI, cui a 

Domino dictum est : 'Et tu aliquando conversus confirma 

fratres tuos' (Lc 22, 32), licet indigni, residere 

conspicimur, communicato fratrum nostrorum 

episcoporum cardinalium consilio, destinata nobis a 

vestra discretione capitula et universa ipsius Petri 

(Abaelard) dogmata sanctorum canonum auctoritate cum 

suo auctore damnavimus, eique tanquam haeretico 

perpetuum silentium imposuimus. Universos quoque 

erroris sui sectatores et defensores a fidelium consortio 

sequestrandos et excommunicationis vinculo innodandos 

esse censemus. 

Innocent II, Ep. 'Apostolicam Sedem' ad episc. 

Cremonensem, tp. 

incerto 

741 388 Presbyterum, quem sine unda baptismatis 

extremum diem clausisse significasti, quia in sanctae 

matris Ecclesiae fide et Christi nominis confessione 

perseveravit, ab originali peccato solutum et caelestis 

patriae gaudium esse adeptum asserimus incunctanter. 

Lege super octavo libro Augustini de civitate Dei, ubi inter 

cetera legitur: 'Baptismus invisibiliter ministratur, quem 

non contemptus religionis, sed terminus necessitatis 

excludit'. Librum etiam beati Ambrosii de obitu 

Valentiniani idem asserentis revolve. Sopitis ergo 

quaestionibus, doctorum Patrum sententias teneas, et in 

ecclesia tua iuges preces hostiasque Deo offerri iubeas 

pro presbytero memorato. 

Conc. Remense (Reims) (Eugene III), coeptum 21. Mart. 

1148 

745 'De primo tantum (capitulo) Romanus Pontifex 

diffinivit, ne aliqua ratio in theologia inter naturam et

276 

personam divideret, neve Deus divina essentia diceretur 

ex sensu ablativi tantum, sed etiam nominativi.' 

Alexandre III, Ep. 'Ex litteris tuis' ad soldanum Iconii 

residentem, 1169 

748 (Maria) concepit nempe sine pudore, peperit sine 

dolore, et hinc migravit sine corruptione, iuxta verbum 

angeli, immo Dei per angelum, ut plena, non semiplena, 

gratiae esse probaretur; et (ut) Deus Filius eius antiquum 

quod pridem docuit mandatum fideliter adimpleret, 

videlicet patrem et matrem honore praevenire, et ne caro 

Christi virginea, quae de carne matris virginis assumpta 

fuerat, a tota discreparet. 

Alexandre III, Ep. 'Cum in nostra' ad Guilelmum archiep. 

Senon., 28. Maii 1170 

749 Cum in Nostra esses olim praesentia constitutus, tibi 

viva voce iniunximus, ut suffraganeis tuis Parisius tibi 

ascitis ad abrogationem pravae doctrinae Petri quondam 

Parisiensis episcopi, qua dicitur quod Christus secundum 

quod est homo, non est aliquid, omnino intenderes et 

efficacem operam adhiberes. Inde siquidem est, quod 

fraternitati tuae per Apostolica scripta mandamus, 

quatenus... suffraganeos tuos Parisius convoces et una 

cum illis et aliis... praescriptam doctrinam studeas 

penitus abrogare et a magistris scholaribus ibidem in 

theologia studentibus Christum sicut perfectum Deum, sic 

et perfectum hominem ex anima et corpore consistentem 

praecipias edoceri. 

Conc. Remense, sous Eugene III, Professio fidei de 

Trinitate ; 

1148 

389 1. Credimus et confitemur simplicem naturam 

divinitatis esse Deum, nec aliquo sensu catholico posse

277 

negari, quin divinitas sit Deus et Deus divinitas. Si vero 

dicitur: Deum sapientia sapientem, magnitudine magnum, 

aeternitate aeternum, unitate unum, divinitate Deum esse 

et alia huiusmodi: credimus nonnisi ea sapientia, quae est 

ipse Deus, sapientem esse; nonnisi ea magnitudine quae 

est ipse Deus, magnum esse; nonnisi ea aeternitate quae 

est ipse Deus, aeternum esse; nonnisi ea unitate quae est 

ipse Deus, unum esse; nonnisi ea divinitate Deum, quae 

est ipse: id est, seipso sapientem, magnum, aeternum, 

unum Deum. 

390 2. Cum de tribus personis loquimur, Patre, Filio et 

Spiritu Sancto, ipsas unum Deum, unam divinam 

substantiam esse fatemur. Et e converso cum de uno Deo, 

una divina substantia loquimur, ipsum unum Deum, unam 

divinam substantiam esse tres personas confitemur. 

391 3. Credimus (et confitemur) solum Deum Patrem et 

Filium et Spiritum Sanctum aeternum esse, nec aliquas 

omnino res, sive relationes, sive proprietates, sive 

singularitates vel unitates dicantur, et huiusmodi alia, 

adesse Deo, quae sint ab aeterno, quae non sint Deus. 

392 4. Credimus (et confitemur) ipsam divinitatem, sive 

substantiam divinam sive naturam dicas, incarnatam 

esse, sed in Filio. 

Conc. Turonense (Tours), coeptum 19 mai 1163 

747 (Cap. 2) Plures clericorum, et quod maerentes 

dicimus, eorum quoque qui praesens saeculum 

professione vocis et habitu reliquerunt, dum communes 

usuras, quasi manifestius damnatas, exhorrent, 

commodata pecunia indigentibus possessiones eorum in 

pignus accipiunt, et provenientes fructus percipiunt ultra 

sortem. Idcirco generalis Concilii decrevit auctoritas, ut 

nullus amodo constitutus in clero vel hoc vel aliud genus 

usurae exercere praesumat. Et si quis (hactenus) alicuius

278 

possessionem data pecunia sub hac specie vel condicione 

in pignus acceperit, si sortem suam, deductis expensis, de 

fructibus iam perceperit, absolute possessionem restituat 

debitori. Si autem aliquid minus habet, eo recepto, 

possessio libere ad dominum revertatur. Quodsi post 

huiusmodi constitutum in clero quisquam exstiterit qui 

detestandis usurarum lucris insistat, ecclesiastici officii 

periculum patiatur, nisi forte Ecclesiae beneficium fuerit, 

quod redimendum ei hoc modo de manu laici videatur. 

Lettre Cum Christus du pape Alexandre III à l'archevêque 

de 

Reims, 18 février 1177 

750 393 Cum Christus perfectus Deus perfectus homo sit, 

mirum est, qua temeritate quisquam audet dicere, quod 

Christus non sit aliquid secundum quod homo. Ne autem 

tanta possit in ecclesia Dei (dici) abusio suboriri vel error 

induci, (...) mandamus, quatenus (...) auctoritate Nostra 

sub anathemate interdicas, ne quis de cetero dicere 

audeat, Christum non esse aliquid secundum quod homo, 

quia sicut verus Deus, ita verus est homo ex anima 

rationali et humana carne subsistens. 

Alexandre III, Ep. 'In civitate tua' ad archiep. Ianuensem, 

tp. incerto 

753 394 In civitate tua dicis saepe contingere, quod, cum 

quidam piper, seu cinnamomum, seu alias merces 

comparant, quae tunc ultra quinque libras non valent, et 

promittunt se illis, a quibus illas merces accipiunt, sex 

libras statuto termino soluturos. Licet autem contractus 

huiusmodi ex tali forma non possit censeri nomine 

usurarum, nihilominus tamen venditores peccatum 

incurrunt, nisi dubium sit, merces illas plus minusve 

solutionis tempore valituras: et ideo cives tui saluti suae 

bene consulerent, si a tali contractu cessarent, cum

279 

cogitationes hominum omnipotenti Deo nequeant 

occultari. 

Alexandre III, Ep. 'Ex publico instrumento' ad episc. 

Brixiensem, tp. incerto 

754 395 Quia praefata mulier, licet a praefato viro 

desponsata fuerit, adhuc tamen, sicut asserit, ab ipso est 

incognita, fraternitati tuae per apostolica scripta 

praecipiendo mandamus, quatenus, si praedictus vir 

mulierem ipsam carnaliter non cognoverit, et eadem 

mulier, sicut ex parte tua nobis proponitur, ad religionem 

transire voluerit, recepta ab ea sufficienti cautione, quod 

vel ad religionem transire vel ad virum suum redire infra 

duorum mensium spatium debeat, ipsam contradictione 

et appellatione cessante a sententia 

(excommunicationis), qua tenetur, absolvas ita, quod, si 

ad religionem transierit, uterque restituat alteri, quod ab 

eo noscitur recepisse, et vir ipse, ea religionis habitum 

assumente, ad alia vota licentiam habeat transeundi. 

Sane quod Dominus in Evangelio dicit, non licere viro, nisi 

ob causam fornicationis uxorem suam dimittere (Mt 5, 32; 

19, 9), intelligendum est, secundum interpretationem 

sacri eloquii, de his, quorum matrimonium carnali copula 

est consummatum, sine qua matrimonium consummari 

non potest, et ideo, si praedicta mulier non fuit a viro suo 

cognita, licitum est (sibi) ad religionem transire. 

Alexandre III, Ep. (fragm.) 'Verum post' ad archiep. 

Salernit., 

tp. incerto 

755 396 Post consensum legitimum de praesenti licitum 

est alteri, altero etiam repugnante, eligere monasterium, 

sicut Sancti quidem de nuptiis vocati fuerunt, dummodo 

carnalis commixtio non intervenerit inter eos: et alteri 

remanenti, si commonitus continentiam servare noluerit, 

licitum est ad secunda vota transire; quia cum non

280 

fuissent una caro simul effecti, satis potest unus ad Deum 

transire, et alter in saeculo remanere... 

756 397 Si (inter virum et mulierem) legitimus consensus... 

interveniat de praesenti, ita quidem, ut unus alterum in 

suo mutuo consensu verbis consuetis expresse recipiat.... 

sive sit iuramentum interpositum sive non, non licet 

mulieri alii nubere. Et si nupserit, etiamsi carnalis copula 

sit secuta, ab eo separari debet, et, ut ad primum redeat, 

ecclesiastica districtione compelli, quamvis alii aliter 

sentiant, et aliter etiam a quibusdam praedecessoribus 

nostris sit aliquando iudicatum. 



Alexandre III, Ep. (fragm.) ad Pontium episc. Claromont. 

(?), 

tp. incerto 

757 398 Si quis sane puerum ter in aqua immerserit in 

nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen, et non 

dixerit: 'Ego baptizo te in nomine Patris et Filii et Spiritus 

Sancti, Amen', non est puer baptizatus (al.: Si quis - sane 

puerum tunc merserit dicendo: 'In nomine Patris et Filii et 

Spiritus Sancti': si non dixerit: 'Ego te baptizo', talis 

immersio non potest dici baptismus). 

758 399 De quibus dubium est, an baptizati fuerint, 

baptizantur his verbis praemissis: 'Si baptizatus es, non te 

baptizo; sed, si nondum baptizatus es, ego te baptizo, 

etc.' 

Conc. (oecum. XI) Latran III, 5 - 19 (22)? Mart. 1179 

751 400 Cap. 10. Monachi non pretio recipiantur in 

monasterio... Si quis autem exactus pro sua receptione

281 

aliquid dederit, ad sacros ordines non ascendat. Is 

autem, qui acceperit, officii sui privatione mulctetur. 

401 Cap. 27. Sicut ait beatus LEO, 'licet ecclesiastica 

disciplina, sacerdotali contenta iudicio, cruentas non 

efficiat ultiones : catholicorum tamen principum 

constitutionibus adiuvatur, ut saepe quaerant homines 

salutare remedium, dum corporale super se metuunt 

evenire supplicium'. Eapropter, quia in Gasconia, 

Albegesio et partibus Tolosanis et aliis locis ita 

haereticorum, quos alii Catharos, alii Patarenos, alii 

Publicanos, alii aliis nominibus vocant, invaluit damnata 

perversitas, ut iam non in occulto, sicut aliqui, nequitiam 

suam exerceant, sed suum errorem publice manifestent 

et ad suum consensum simplices attrahant et infirmos: 

eos et defensores et receptatores eorum anathemati 

decernimus subiacere, et sub anathemate prohibemus, ne 

quis eos in domibus vel in terra sua tenere vel fovere vel 

negotiationem cum eis exercere praesumat. 

Conc. Veronense (Lucius III), exeunte Oct.-init. Nov. 1184 

760 omnem haeresim, quocumque nomine censeatur, per 

huius Constitutionis seriem auctoritate apostolica 

condemnamus: In primis ergo Catharos et Patarinos et 

eos qui se Humiliatos vel Pauperes de Lugduno, falso 

nomine, mentiuntur, Passaginos, Iosepinos, Arnaldistas, 

perpetuo decernimus anathemati subiacere. 

761 402 Et quoniam nonnulli sub specie pietatis... 

auctoritatem sibi vindicant praedicandi..., omnes, qui vel 

prohibiti vel non missi, praeter auctoritatem ab 

Apostolica Sede vel episcopo loci susceptam publice vel 

privatim praedicare praesumpserint, et universos, qui de 

sacramento corporis et sanguinis Domini nostri Iesu 

Christi vel de baptismate seu de peccatorum confessione, 

matrimonio vel reliquis ecclesiasticis sacramentis aliter 

sentire aut docere non metuunt, quam sacrosancta

282 

Romana Ecclesia praedicat et observat, et generaliter 

quoscumque eadem Romana Ecclesia vel singuli episcopi 

per dioeceses suas cum consilio clericorum, vel clerici 

ipsi, Sede vacante, cum consilio, si oportuerit, vicinorum 

episcoporum haereticos iudicaverint, pari vinculo 

perpetui anathematis innodamus. 

Lucius III, Ep. 'Dilectae in Christo' ad Simonem episc. 

Meldensem (Meaux), tp. incerto 

762 ... Priorissa et conventus de Colonantia a Sede 

Apostolica quaesierunt, si iuvenis quidam, conversus 

earum, genitalibus destitutus, in pre sbyterum possit de 

permissione canonum ordinari. Nos itaque in hoc articulo 

distinctionem volentes canonicam observari, fraternitati 

tuae per Apostolica scripta mandamus, quatenus inquiras 

diligentius veritatem, si ab hostibus sectus fuerit vel a 

medicis aut nesciens carnis vitio reluctari ipse sibi manum 

iniecerit. Priores enim admittunt canones (cf. DSS 128a), 

si alias idoneus fuerit, tertium velut homicidam sui 

statuunt puniendum. 

Urbain III, Ep. 'Consuluit nos' ad presbyterum Brixiensem, 

tp. incerto 

764 403 Consuluit nos tua devotio, an ille in iudicio 

animarum quasi usurarius debeat iudicari, qui non alias 

mutuo traditurus, eo proposito mutuam pecuniam credit, 

ut, licet omni conventione cessante, plus tamen sorte 

recipiat; et utrum eodem reatu criminis involvatur, qui ut 

vulgo dicitur, non aliter parabolam iuramenti concedit, 

donec, quamvis sine exactione, emolumentum aliquod 

inde percipiat; et an negotiator poena consimili debeat 

condemnari, qui merces suas longe maiore pretio 

distrahit, si ad solutionem faciendam prolixioris temporis 

dilatio prorogetur, quam si ei in continenti pretium 

persolvatur. Verum quia, quid in his casibus tenendum sit, 

ex evangelio Lucae manifeste cognoscitur, in quo dicitur:

283 

Date mutuum, nihil inde sperantes (cf. Lc 6, 35): 

huiusmodi homines pro intentione lucri, quam habent, 

cum omnis usura et superabundantia prohibeatur in lege, 

iudicandi sunt male agere, et ad ea, quae taliter sunt 

accepta, restituenda in animarum iudicio efficaciter 

inducendi. 

Innocent III, Ep. 'Cum apud sedem' ad Ymbertum archiep. 

Arelat., 15 juillet 1198 

766 404 Consuluisti nos, utrum mutus et surdus alicui 

possint matrimonialiter copulari. Ad quod fraternitati 

tuae taliter respondemus, quod, cum prohibitorium sit 

edictum de matrimonio contrahendo, ut quicunque non 

prohibetur, per consequentiam admittatur, et sufficiat ad 

matrimonium solus consensus illorum, de quorum 

quarumque coniunctionibus agitur: videtur, quod, si talis 

velit contrahere, sibi non possit vel debeat denegari, cum, 

quod verbis non potest, signis valeat declarare. 

Innocent III, Ep. 'Ex parte tua' ad episc. Mutinensem, a. 

1200 

776 404 In matrimoniis de cetero contrahendis illud te 

volumus observare, ut, postquam inter legitimas personas 

consensus legitimus intervenerit de praesenti, qui sufficit 

in talibus iuxta canonicas sanctiones et, si solus defuerit, 

cetera, etiam cum ipso coitu celebrata, frustrantur si 

personae iunctae legitime cum aliis postea de facto 

contrahant, quod prius de iure factum fuerat, non poterit 

irritari. 

Innocent III, Ep. 'Sicut universitatis' ad Acerbum consulem 

Florentinum, 30 octobre 1198 

767 Sicut universitatis conditor Deus duo magna luminaria 

in firmamento caeli constituit, luminare maius, ut 

praeesset diei, et luminare minus, ut praeesset nocti, sic

284 

ad firmamentum universalis Ecclesiae, quae caeli nomine 

nuncupatur, duas magnas instituit dignitates: maiorem, 

quae quasi diebus animabus praeesset, et minorem, quae 

quasi noctibus praeesset corporibus, quae sunt 

pontificalis auctoritas et regalis potestas. Porro sicut luna 

lumen suum a sole sortitur, quae revera minor est illo 

quantitate simul et qualitate, situ pariter et effectu, sic 

regalis potestas ab auctoritate pontificali suae sortitur 

dignitatis splendorem; cuius conspectui quanto magis 

inhaeret, tanto maiori lumine decoratur, et quo plus ab 

eius elongatur aspecto, eo plus deficit (al. vitiose: 

proficit) in splendore. 

Innocent III, Ep. 'Quanto te magis' ad Ugonem episc. 

Ferrariensem, 1 mai 1199 

768 405 Tua fraternitas intimavit, quod altero coniugum 

ad haeresim transeunte, qui relinquitur, ad secunda vota 

desiderat convolare et filios procreare, quod utrum possit 

fieri de iure, per tuas Nos duxisti litteras consulendos. 

Nos igitur consultationi tuae de communi fratrum 

Nostrorum consilio respondentes distinguimus, licet 

quidam praedecessor noster (scl. Caelestinus III) sensisse 

aliter videatur, an ex duobus infidelibus alter ad fidem 

catholicam convertatur, vel ex duobus fidelibus alter 

labatur in haeresim vel decidat in gentilitatis errorem. Si 

enim alter infidelium coniugum ad fidem catholicam 

convertatur, altero vel nullo modo, vel saltem non sine 

blasphemia divini nominis, vel ut eum pertrahat ad 

mortale peccatum, ei cohabitare volente: qui relinquitur, 

ad secunda, si voluerit, vota transibit; et in hoc casu 

intelligimus, quod ait Apostolus: 'Si infidelis discedit, 

discedat: frater enim vel soror non est servituti subiectus 

in huiusmodi' (cf. I Cor 7, 15). Et canonem etiam, in quo 

dicitur: Quod 'contumelia creatoris solvit ius matrimonii 

circa eum, qui relinquitur'.

285 

769 406 Si vero alter fidelium coniugum vel labatur in 

haeresim vel transeat ad gentilitatis errorem, non 

credimus, quod in hoc casu is qui relinquitur, vivente 

altero possit ad secundas nuptias convolare licet in hoc 

casu maior appareat contumelia creatoris. Nam etsi 

matrimonium verum quidem inter infideles exsistat, non 

tamen est ratum: inter fideles autem verum quidem et 

ratum exsistit: quia sacramentum fidei, quod semel est 

admissum, numquam amittitur, sed ratum efficit coniugii 

sacramentum, ut ipsum in coniugibus illo durante 

perduret. 

Innocent III, Ep. 'Cum ex iniuncto' ad Metenses (Metz), 


770 (Significavit Nobis episcopus Metensis,) quod tam in 

dioecesi quam urbe Metensi laicorum et mulierum 

multitudo non modica, tracta quodammodo desiderio 

Scripturarum, Evangelia, Epistolas Pauli, Psalterium, 

Moralia, Iob et plures alios libros sibi fecit in Gallico 

sermone transferri; ... (quo vero factum est,) ut secretis 

conventionibus talia inter se laici et mulieres eructare 

praesumant et sibi invicem praedicare: qui etiam 

aspernantur eorum consortium, qui se similibus non 

immiscent ... Quidam etiam ex eis simplicitatem 

sacerdotum suorum fastidiunt; et cum ipsis per eos 

verbum salutis proponitur, se melius habere in libellis suis 

et prudentius se posse id eloqui, submurmurant in 

occulto. Licet autem desiderium intelligendi divinas 

Scripturas et secundum eas studium adhortandi 

reprehendendum non sit, sed potius commendandum, in 

eo tamen apparent merito arguendi, quod tales occulta 

conventicula sua celebrant, officium sibi praedicationis 

usurpant, sacerdotum simplicitatem eludunt et eorum 

consortium aspernantur qui talibus non inhaerent.... Deus 

enim ... in tantum odit opera tenebrarum, ut (Apostolis) ... 

praeceperit dicens: 'Quod dico vobis in tenebris, dicite in 

lumine...' (Mt 10, 27); per hoc manifeste denuntians, quod

286 

evangelica praedicatio non in occultis conventiculis, sicut 

haeretici faciunt, sed in ecclesia iuxta morem catholicum 

est publice proponenda. ... 

771 Arcana vero fidei sacramenta non sunt passim 

omnibus exponenda, cum non passim ab omnibus possint 

intelligi, sed eis tantum qui ea fideli possunt concipere 

intellectu. Propter quod simplicioribus inquit Apostolus: 

'Quasi parvulis in Christo lac potum dedi vobis, non 

escam' (I Cor 3, 2). ... Tanta est enim divinae Scripturae 

profunditas, ut non solum simplices et illiterati, sed etiam 

prudentes et docti non plene sufficiant ad ipsius 

intelligentiam indagandam. Propter quod dicit Scriptura: 

'Quia multi defecerunt scrutantes scrutinio' (Ps 63, 7). 

Unde recte fuit olim in lege divina statutum, ut bestia, 

quae montem (Sinai) tetigerit, lapidetur (cf. Hebr 12, 20; 

Ex 19, 12 s), ne videlicet simplex aliquis vel et indoctus 

praesumat ad sublimitatem Scripturae sacrae pertingere 

vel eam aliis praedicare. Scriptum est enim: 'Altiora te ne 

quaesieris' (Eccli 3, 22). Propter quod dicit Apostolus: 'Non 

plus sapere quam oporteat sapere, sed sapere ad 

sobrietatem' (Rom 12, 3). Sicut enim multa sunt membra 

corporis, omnia vero membra non eundem actum habent, 

ita multi sunt ordines in Ecclesia, sed non omnes idem 

habent officium, quia secundum Apostolum 'alios quidem 

Dominus dedit apostolos, alios prophetas, alios autem 

doctores etc.' (Eph 4, 11). Cum igitur doctorum ordo sit 

quasi praecipuus in Ecclesia, non debet sibi quisquam 

indifferenter praedicationis officium usurpare. 

Innocent III, Const. 'Licet perfidia Iudaeorum', 


772 Licet perfidia Iudaeorum sit multipliciter improbanda, 

quia tamen per eos fides nostra veraciter comprobatur, 

non sunt a fidelibus graviter opprimendi ... Sicut ergo 

Iudaeis non debet esse licentia in synagogis suis, ultra 

quam permissum est lege, praesumere, ita in his, quae

287 

sunt illis concessa, nullum debent praeiudicium sustinere. 

Nos ergo, licet in sua magis velint duritia perdurare quam 

vaticinia prophetarum et Legis arcana (al.: prophetarum 

verba et suarum Scripturarum arcana) cognoscere atque 

ad christianae fidei notitiam pervenire, quia tamen 

Nostrae postulant defensionis auxilium, ex christianae 

pietatis mansuetudine, praedecessorum Nostrorum fel. 

mem. Calixti (II.), Eugenii (III.), Alexandri (III.), Clementis 

(III.) et Caelestini (III.) Romanorum Pontificum vestigiis 

inhaerentes, ipsorum petitionem admittimus eisque 

protectionis Nostrae clypeum indulgemus. 

773 Statuimus enim (etiam), ut nullus Christianus invitos 

vel nolentes eos ad baptismum per violentiam venire 

compellat; sed si eorum quilibet sponte ad Christianos 

fidei causa confugerit, postquam voluntas eius fuerit 

patefacta, sine qualibet efficiatur calumnia Christianus. 

Veram quippe christianitatis fidem habere non creditur, 

qui ad Christianorum baptisma non spontaneus sed 

invitus cognoscitur pervenire. Nullus etiam Christianus 

sine potestatis terrae iudicio personas eorum nequiter 

laedere vel res eorum violenter auferre praesumat aut 

bonas quas hactenus in ea, in qua habitant regione, 

habuerint consuetudines immutare. Praeterea, in 

festivitatum suarum celebratione quisquam fustibus vel 

lapidibus eos ullatenus non perturbet, nec aliquis ab eis 

indebita (coacta) servitia exigere vel extorquere 

contendat nisi ea quae ipsi praeteritis facere temporibus 

consueverunt. Ad haec, malorum hominum pravitati et 

avaritiae obviantes, decernimus, ut nemo coemeterium 

Iudaeorum mutilare audeat vel minuere, sive obtentu 

pecuniae corpora effodere iam humata.... 

(Excommunicantur ii, qui hoc decretum violant.) Eos 

autem dumtaxat huius protectionis praesidio volumus 

communiri, qui nihil machinari praesumpserint in 

subversionem fidei christianae.

288 

Innocent III, Ep. 'Apostolicae Sedis primatus' ad 

(Iohannem) 

patriarcham C'polit., 12 novembre 1199 

774 Apostolicae Sedis primatus, quem non homo, sed 

Deus, immo verius Deus homo constituit, multis quidem et 

evangelicis et apostolicis testimoniis comprobatur, a 

quibus postmodum constitutiones canonicae 

processerunt, concorditer asserentes sacrosanctam 

Ecclesiam in beato Petro Apostolorum principe 

consecratam quasi magistram et matrem ceteris 

praeeminere. Hic enim ... audire promeruit: 'Tu es Petrus 

... tibi dabo claves regni caelorum' (Mt 16, 18 s). Nam 

licet primum et praecipuum Ecclesiae fundamentum sit 

unigenitus Dei Filius Jesus Christus, iuxta quod dicit 

Apostolus 'Quia fundamentum positum est, praeter quod 

aliud poni non potest, quod est Christus Jesus' (l Cor 3, 

11), secundum tamen et secundarium Ecclesiae 

fundamentum est Petrus, etsi non tempore primus, 

auctoritate tamen praecipuus inter ceteros, de quibus 

Paulus Apostolus inquit: 'Iam non estis hospites et 

advenae, sed estis cives sanctorum et domestici Dei, 

superaedificati supra fundamentum Apostolorum et 

Prophetarum' (Eph 2, 20). ... Huius etiam primatum Veritas 

per se ipsam expressit, cum inquit ad eum: 'Tu vocaberis 

Cephas' (Io 1, 42): quod etsi 'Petrus' interpretetur, 'caput' 

tamen exponitur, ut sicut caput inter cetera membra 

corporis, velut in quo viget plenitudo sensuum, obtinet 

principatum, sic et Petrus inter Apostolos et successores 

ipsius inter universos Ecclesiarum praelatos praerogativa 

praecellerent dignitatis, vocatis sic ceteris in partem 

sollicitudinis, ut nihil eis de potestatis plenitudine 

deperiret. Huic Dominus oves suas pascendas vocabulo 

tertio repetito commisit, ut alienus a grege dominico 

censeatur, qui eum etiam in successoribus suis noluerit 

habere pastorem. Non enim inter has et illas oves 

distinxit, sed simpliciter inquit: 'Pasce oves meas' (Jo 21, 

17), ut omnes omnino intelligantur ei esse commissae. ... 

(Explicando allegorice Jo 21, 7:) Cum enim mare mundum

289 

designet (juxta Ps 103, 25), per hoc, quod Petrus se misit 

in mare, privilegium expressit pontificii singularis, per 

quod universum orbem susceperat gubernandum, ceteris 

Apostolis ut vehiculo navis contentis, cum nulli eorum 

universus fuerit orbis commissus, sed singulis singulae 

provinciae vel Ecclesiae potius deputatae. (Simile 

argumentum allegoricum deducitur ex Mt 14, 28 ss:) Per 

hoc quod Petrus super aquas maris incessit, super 

universos populos se potestatem accepisse monstravit. 

775 Pro eo Dominus se orasse fatetur...: 'Ego pro te rogavi, 

Petre, ut non deficiat fides tua. Et tu aliquando conversus, 

confirma fratres tuos' (Lc 22, 32), ex hoc innuens 

manifeste, quod successores ipsius a fide catholica nullo 

umquam tempore deviarent, sed revocarent magis alios 

et confirmarent etiam haesitantes, per hoc sic ei 

confirmandi alios potestatem indulgens, ut aliis 

necessitatem imponeret obsequendi. ... Huic praeterea 

dictum ... legisti: 'Quodcumque ligaveris super terram, erit 

ligatum et in caelis; et quodcumque solveris super terram, 

erit solutum et in caelis' (Mt 16, 19). Quod si omnibus 

etiam Apostolis simul dictum esse reperias, non tamen 

aliis sine ipso, sed ipsi sine aliis attributam esse 

cognosces ligandi et solvendi a Domino facultatem, ut 

quod non alii sine ipso, ipse sine aliis posset ex privilegio 

sibi collato a Domino et concessa plenitudine 

potestatis...: Ipse (Petrus vidit) ... vas quoddam velut 

linteum magnum quattuor initiis in terram de caelo 

submitti, quod omnia quadrupedia et serpentia terrae ac 

caeli volatilia continebat (Act 10, 9 ss). ... Et vox ad eum 

est facta secundo: 'Quod Deus purificavit, tu commune ne 

dixeris'. Per quod innuitur manifeste, quod Petrus 

praelatus fuerit populis universis, cum vas illud orbem, et 

universitas contentorum in eo universas significet tam 

Iudaeorum quam gentium nationes. ...

290 

Innocent III, Ep. 'Gaudemus in Domino' ad episc. 

Tiberiadensem, 

initio 1201 

777 407 Utrum pagani uxores accipientes in secundo ve1 

tertio vel ulteriore gradu sibi coniunctas sic coniuncti 

debeant post conversionem suam insimul remanere vel 

ab invicem separari, edoceri per scriptum Apostolicum 

postulasti. Super quo fraternitati tuae taliter 

respondemus, quod, cum sacramentum coniugii apud 

fideles et infideles exsistat, quemadmodum ostendit 

Apostolus dicens: 'Si quis frater infidelem habet uxorem, 

et haec consentit habitare cum eo, non illam dimittat' (cf. 

I Cor 7, 12); et in praemissis gradibus a paganis quoad 

eos matrimonium licite sit contractum, qui 

constitutionibus canonicis non arctantur (Quid enim ad 

nos, secundum Apostolum eundem, 'de his, quae foris 

sunt, iudicare?' (cf I Cor 5, 12)): in favorem praesertim 

christianae religionis et fidei, a cuius perceptione per 

uxores se deseri timentes viri possunt facile revocari, 

fideles huiusmodi matrimonialiter copulati libere possunt 

et licite remanere coniuncti, cum per sacramentum 

baptismi non solvantur coniugia, sed crimina dimittantur. 

778 408 Quia vero pagani circa plures insimul feminas 

affectum dividunt coniugalem, utrum post conversionem 

omnes, vel quam ex omnibus retinere valeant, non 

immerito dubitatur. Verum absonum hoc videtur et 

inimicum fidei christianae, cum ab initio una costa in 

unam feminam sit conversa, et Scriptura divina testetur, 

quod 'propter hoc relinquet homo patrem et matrem et 

adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una' (Eph 5, 

31; Gn 2, 24; cf. Mt 19, 5); non dixit 'tres vel plures', sed 

duo: nec dixit: 'adhaerebit uxoribus', sed uxori. Nec ulli 

unquam licuit insimul plures uxores habere, nisi cui fuit 

divina revelatione concessum, quae mos quandoque, 

interdum etiam fas censetur, per quam sicut Iacob a 

mendacio, Israelitae a furto, et Samson ab homicidio, sic 

et Patriarchae et alii viri iusti, qui plures leguntur simul

291 

habuisse uxores, ab adulterio excusantur. Sane veridica 

haec sententia probatur etiam de testimonio Veritatis 

testantis in Evangelio: 'Quicunque dimiserit uxorem suam 

(, nisi) ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur' (Mt 

19, 9; cf. Mc 10, 11). Si ergo uxore dimissa duci alia de 

iure non potest, fortius et ipsa retenta per quod evidenter 

apparet, pluralitatem in utroque sexu, cum non ad 

imparia judicentur circa matrimonium, reprobandam. 

779 408 Qui autem secundum ritum suum legitimam 

repudiavit uxorem, cum tale repudium Veritas in 

Evangelio reprobaverit, numquam ea vivente licite poterit 

aliam, etiam ad fidem Christi conversus, habere, nisi post 

conversionem ipsius illa renuat cohabitare cum ipso, aut 

etiamsi consentiat, non tamen absque contumelia 

creatoris, vel ut eum pertrahat ad mortale peccatum, in 

quo casu restitutionem petenti, quamvis de iniusta 

spoliatione constaret, restitutio negaretur: quia secundum 

Apostolum frater aut soror non est in huiusmodi subiectus 

servituti (cf. I Cor 7, 15). Quod si conversum ad fidem et 

illa conversa sequatur, antequam propter causas 

praedictas legitimam ille ducat uxorem, eam recipere 

compelletur. Quamvis quoque secundum evangelicam 

veritatem, qui duxerit dimissam, moechatur (Mt 19, 9): 

non tamen dimissor poterit obicere fornicationem 

dimissae, pro eo, quod nupsit alii post repudium, nisi alias 

fuerit fornicata. 

Innocent III, Ep. 'Ex parte tua' ad Andream archiep. Lund, 

12 

janvier 1206 

786 409 Nos nolentes a praedecessorum Nostrorum 

vestigiis in hoc articulo subito declinare, qui respondere 

consulti, antequam matrimonium sit per carnalem 

copulam consummatum, licere alteri coniugum, reliquo 

etiam inconsulto, ad religionem transire, ita quod reliquus

292 

extunc legitime poterit alteri copulari: hoc ipsum tibi 

consulimus observandum. 

Innocent III, Ep. 'Maiores Ecclesiae causas' ad Ymbertum 

archiep. Arelat., exeunte a. 1201 

780 410 ... Asserunt enim, parvulis inutiliter baptisma 

conferri... Respondemus, quod baptisma circumcisione 

successit... Unde, sicut anima circumcisi de populo suo 

non peribat (Gn 17,14), sic, qui ex aqua fuerit et Spiritu 

sancto renatus, regni caelorum introiturn obtinebit (Jo 3, 

5) ... Etsi originalis culpa remittebatur per circumcisionis 

mysterium, et damnationis periculum vitabatur, non 

tamen perveniebatur ad regnum caelorum, quod usque 

ad mortem Christi fuit omnibus obseratum; sed per 

sacramentum baptismi Christi sanguine rubricati culpa 

remittitur, et ad regnum caelorum etiam pervenitur, cuius 

ianuam Christi sanguis fidelibus suis misericorditer 

reseravit. Absit enim, ut universi parvuli pereant, quorum 

quotidie tanta multitudo moritur quin et ipsis rnisericors 

Deus, qui neminem vult perire, aliquod remedium 

procuraverit ad salutem ... Quod opponentes inducunt, 

fidem aut caritatem aliasque virtutes parvulis, utpote non 

consentientibus, non infundi, a plerisque non conceditur 

absolute..., aliis asserentibus per virtutem baptismi 

parvulis quidem culpam remitti, sed gratiam non conferri; 

nonnullis vero dicentibus, et dimitti peccatum, et virtutes 

infundi, habentibus illas quoad habitum (cf. DS 904), non 

quoad usum, donec perveniant ad aetatem adultam.... 

Dicimus distinguendum, quod peccatum est duplex: 

originale scilicet et actuale: originale, quod absque 

consensu contrahitur, et actuale, quod committitur cum 

consensu. Originale igitur, quod sine consensu 

contrahitur, sine consensu per vim remittitur sacramenti; 

actuale vero, quod cum consensu contrahitur, sine 

consensu minime relaxatur.... Poena originalis peccati est 

carentia visionis Dei, actualis vero poena peccati est 

gehennae perpetuae cruciatus...

293 

781 411 Id est religioni christianae contrarium, ut semper 

invitus et penitus contradicens ad recipiendam et 

servandam Christianitatem aliquis compellatur. Propter 

quod inter invitum et invitum, coactum et coactum alii non 

absurde distinguunt, quod is, qui terroribus atque 

suppliciis violenter attrahitur, et, ne detrimentum 

incurrat, baptismi suscipit sacramentum, talis quidem 

sicut et is, qui ficte ad baptismum accedit, characterem 

suscipit Christianitatis impressum et ipse tamquam 

conditionaliter volens, licet absolute non velit, cogendus 

est ad observantiam fidei christianae.... Ille vero, qui 

numquam consentit, sed penitus contradicit, nec rem nec 

characterem suscipit sacramenti, quia plus est expresse 

contradicere, quam minime consentire: sicut nec ille 

notam alicuius reatus incurrit, qui contradicens penitus et 

reclamans thurificare idolis cogitur violenter. Dormientes 

autem et amentes, si prius quam amentiam incurrerent 

aut dormirent, in contradictione persisterent: quia in eis 

intelligitur contradictionis propositum perdurare, etsi 

fuerint sic immersi, characterem non suscipiunt 

sacramenti; secus autem si prius catechumeni exstitissent 

et habuissent propositum baptizandi; unde tales in 

necessitatis articulo consuevit Ecclesia baptizare. Tunc 

ergo characterem sacramentalis imprimit operatio, cum 

obicem voluntatis contrariae non invenit obsistentem. 

Innocent III, Ep. 'Cum Marthae circa' ad Iohannem 

quondam 

archiep. Lugdun., 29. Nov. 1202 

782 414 Quaesivisti siquidem, quis formae (al.: quae sit 

forma) verborum, quam ipse Christus expressit, cum in 

corpus et sanguinem suum panem transsubstantiavit et 

vinum, (cum) illud in canone Missae, quo Ecclesia utitur 

generalis, adiecerit, quod nullus Evangelistarum legitur 

expressisse... In canone Missae sermo iste videlicet 

'mysterium fidei' verbis ipsi(u)s interpositus invenitur. ...

294 

Sane multa tam de verbis quam de factis dominicis 

invenimus ab Evangelistis omissa, quae Apostoli vel 

supplevisse verbo vel facto expressisse leguntur. ... Ex eo 

autem verbo, de quo movit tua fraternitas quaestionem, 

videlicet 'mysterium fidei', munimentum erroris quidam 

trahere putaverunt, dicentes in sacramento altaris non 

esse corporis Christi et sanguinis veritatem, sed 

imaginem tantum, et speciem et figuram, pro eo, quod 

Scriptura interdum commemorat, id, quod in altari 

suscipitur, esse sacramentum et mysterium et exemplum. 

Sed tales ex eo laqueum erroris incurrunt, quod nec 

auctoritates Scripturae convenienter intelligunt, nec 

sacramenta Dei suscipiunt reverenter, Scripturas et 

virtutem Dei pariter nescientes (cf. Mt 22, 29). ... Dicitur 

tamen 'mysterium fidei', quoniam et aliud ibi creditur, 

quam cernatur, et aliud cernitur, quam credatur. Cernitur 

enim species panis et vini, et creditur veritas carnis et 

sanguinis Christi, ac virtus unitatis et caritatis. ... 

783 415 Distinguendum est tamen subtiliter inter tria, 

quae sunt in hoc sacramento discreta, videlicet formam 

visibilem, veritatem corporis et virtutem spiritualem. 

Forma est panis et vini, veritas carnis et sanguinis, virtus 

unitatis et caritatis. Primum est 'sacramentum et non res'. 

Secundum est 'sacramentum et res'. Tertium est 'res et 

non sacramentum'. Sed primum est sacramentum 

geminae rei. Secundum autem est sacramentum unius, et 

alterius res exsistit. Tertium vero est res gemini 

sacramenti. Credimus igitur, quod formam verborum, sicut 

in canone reperitur, et a Christo Apostoli, et ab ipsis 

eorum acceperint successores. ... 

784 416 Quaesivisti etiam, utrum aqua cum vino in 

sanguinem convertatur. Super hoc autem opiniones apud 

scholasticos variantur. Aliquibus enim videtur, quod, cum 

de latere Christi duo praecipua fluxerint sacramenta, 

redemptionis in sanguine ac regenerationis in aqua, in 

illa duc vinum et aqua, quae commiscentur in calice,

295 

divina virtute mutantur. ... Alii vero tenent, quod aqua 

cum vino transsubstantiatur in sanguinem, cum in vinum 

transeat mixta vino. ... Praeterea potest dici, quod aqua 

non transit in sanguinem, sed remanet prioris vini 

accidentibus circumfusa.... Illud autem est nefarium 

opinari, quod quidam dicere praesumpserunt, aquam 

videlicet in phlegma converti. ... Verum inter opiniones 

praedictas illa probabilior iudicatur, quae asserit, aquam 

cum vino in sanguinem transmutari. (cf. DS 798). 

Innocent III, Ep. 'Cum venisset' ad Basilium archiep. 

Trinovitanum (Trnovo Bulgar.) 25. Febr. 1204 

785 419 Per frontis chrismationem manus impositio 

designatur, quae alio nomine dicitur confirmatio, quia per 

eam Spiritus Sanctus ad augmentum datur et robur. Unde 

cum ceteras unctiones simplex sacerdos vel presbyter 

valeat exhibere, hanc non nisi summus sacerdos, i. e. 

episcopus, debet conferre, quia de solis Apostolis legitur, 

quorum vicarii sunt episcopi, quod per manus 

impositionem Spiritum Sanctum dabant (cf. Act 8, 14 ss). 

Innocent III, Ep. 'Non ut apponeres' ad Thoriam archiep. 

Nidrosiensem (Trondheim in Norvegia), 1. Mart. 1206 

787 412 Postulasti, utrum parvuli sint pro Christianis 

habendi, quos, in articulo mortis constitutos, propter 

aquae penuriam et absentiam sacerdotis, aliquorum 

simplicitas in caput ac pectus ac inter scapulas pro 

baptismo salivae conspersione linivit. Respondemus, 

quod cum in baptismo duo semper, videlicet 'verbum et 

elementum', necessario requirantur, iuxta quod de verbo 

Veritas ait: Euntes in mundum etc. (Mc 16, 15; cf. Mt 28, 

19), eademque dicat de elemento: Nisi quis etc. (Jo 3, 5), 

dubitare non debes, illos verum non habere baptismum, 

in quibus non solum utrumque praedictorum, sed eorum 

alterum est omissum.

296 

Innocent III, Ep. 'Debitum officii pontificalis' ad Bertoldum 

(sive Bertrandum) episc. Metensem, 28. Aug. 1206 

788 413 Sane ... intimasti, quod quidam Iudaeus in mortis 

articulo constitutus, cum inter Iudaeos tantum exsisteret, 

in aquam seipsum immersit dicendo: 'Ego baptizo me in 

nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti (, Amen)'. Nunc 

autem quaeris, utrum idem Iudaeus in devotione 

christianae fidei perseverans debeat baptizari. Nos 

autem ... respondemus, quod, cum inter baptizantem et 

baptizatum debeat esse discretio, sicut ex verbis Domini 

colligitur evidenter, dicentis Apostolis: (Ite,) baptizate 

omnes gentes ... (cf: Mt 28, 19), memoratus Iudaeus est 

denuo ab alio baptizandus, ut ostendatur, quod alius est, 

qui baptizatur, et alius, qui baptizat ... Quamvis, si talis 

continuo decessisset, ad (caelestem) patriam protinus 

evolasset propter sacramenti fidem, etsi non propter fidei 

sacramentum. 

Innocent III, Ep. 'De homine qui' ad rectores fraternitatis 

Romanae, 22. Sept. 1208 

789 418 Quaesivistis (enim) a Nobis, quid de incauto 

presbytero videatur, qui cum se sciat in mortali crimine 

constitutum, missarum sollemnia, quae non potest propter 

necessitatem quamlibet intermittere, propter sui facinoris 

conscientiam dubitat celebrare ... peractisque ceteris 

circumstantiis missam celebrare se fingit, et suppressis 

verbis, quibus conficitur corpus Christi, panem et vinum 

tantummodo pure sumit. ... Cum ergo falsa sint abicienda 

remedia, quae veris sunt periculis graviora: licet is, qui 

pro sui criminis conscientia reputat se indignum, ab 

huiusmodi sacramento reverenter debeat abstinere ac 

ideo peccet graviter, si se ingerat irreverenter ad illud, 

gravius tamen procul dubio videtur offendere, qui sic 

fraudulenter illud praesumpserit simulare; cum ille 

culpam vitando, dum facit, in solius misericordis Dei 

manum incidat iste vero culpam faciendo, dum vitat, non

297 

solum Deo, cui non veretur illudere, sed et populo, quem 

decipit, se adstringat. 

Innocent III, Ep. " Ejus exemplo " à l'archevêque de 

Tarragone, 

18 décembre 1208; Profession de foi prescrite aux 

Vaudois 

790 420-421 Pateat omnibus fidelibus, quod ego Durandus 

de Osca (Valdesius) ... et omnes fratres nostri (mei) corde 

credimus fide intelligimus, ore confitemur et simplicibus 

verbis affirmamus: Patrem et Filium et Spiritum Sanctum 

tres personas esse, unum Deum totamque (deitatisl 

Trinitatem coessentialem et consubstantialem et 

coaeternalem et (co-)omnipotentem, et singulas quasque 

in Trinitate personas plenum Deum (et totas tres personas 

unum Deum), sicut in " Credo in Deum " (Symh. Apost. 

*30), in " Credo in unum Deum " (Symb. C'pol. *150) et in " 

Quicumque vult " (Symb. ps.-Athan. *75s) continetur. - 

Patrem quoque et Filium et Spiritum Sanctum unum Deum, 

de quo nobis sermo, esse creatorem, factorem, 

gubernatorem et (loco congruo et tempore) dispositorem 

omnium corporalium et spiritualium (-!), visibilium et 

invisibilium, (caelestium et aerarium, aquaticarum et 

terrenarum) corde credimus et ore confitemur. Novi et 

Veteris Testamenti (, id est Legis Moysi et Prophetarum et 

Apostolorum) unum eundemque (et Deum) auctorem 

credimus esse Deum (-!), qui in Trinitate, ut dictum est, 

permanens, de nihilo (-!) cuncta (omnia) creavit; 

Johannemque Baptistam ab eo (ipso) missum esse 

sanctum et iustum et in utero matris suae Spiritu Sancto 

repletum. 

791 422 Incarnationem divinitatis non in Patre neque in 

Spiritu Sancto factam, sed in Filio tantum, corde credimus 

et ore confitemur; ut qui erat in divinitate Dei Patris Filius, 

Deus veus ex Patre, esset in humanitate hominis filius (et) 

homo verus ex matre, veram carnem habens ex visceribus

298 

matris et animam humanam rationabilem, simul (in eo) 

utriusque naturae, id est Deus et homo, una persona, unus 

Filius, unus Christus, unus Deus cum Patre et Spiritu 

Sancto, omnium auctor et rector, natus ex virgine Maria 

vera carnis nativitate; manducavit et bibit, dormivit et 

fatigatus ex itinere quievit, (qui)passus est vera carnis 

suae passione, (et) mortuus (est) vera corporis sui morte, 

et resurrexit vera carnis suae resurrectione et vera 

animae ad corpus (-!) resumptione; in qua postquam 

manducavit et bibit, ascendit in caelum, sedet ad 

dexteram Patris et in eadem venturus est judicare vivos et 

mortuos (corde credimus...). 

792 423 Corde credimus et ore confitemur (-!) unam 

Ecclesiam non haereticorum, sed sanctam Romanam (-!) 

catholicam, (sanctam,) apostolicam (et immaculatam), 

extra quam neminem salvari credimus. 

793 424 Sacramenta quoque, quae in ea celebrantur, 

inaestimabili atque invisibili virtute Spiritus Sancti 

cooperante, licet a peccatore sacerdote ministrentur, 

dum Ecclesia eum recipit, in nullo reprobamus, nec 

ecclesiasticis officiis vel benedictionibus ab eo celebratis 

detrahimus, sed benevolo animo tamquam a iustissimo 

amplectimur, quia non nocet malitia episcopi vel 

presbyteri neque ad baptismum infantis neque ad 

Eucharistiam consecrandam nec ad cetera ecclesiastica 

officia subditis celebrata (-! ). 

794 424 Approbamus ergo baptismum infantium, qui (ut) 

si defuncti fuerint post baptismum, antequam peccata 

committant, fatemur eos salvari et credimus; et (-!) in 

baptismate (vero) omnia peccata, tam illud originale 

peccatum contractum quam illa, quae voluntarie com 

missa sunt, dimitti credimus. - Confirmationem (quoque) 

ab episcopo factam, id est impositionem manuum, 

sanctam et venerande esse accipiendam (venerandam 

accipiendam esse) censemus. - Sacrificium, id est panem

299 

et vinum, post consecrationem esse verum (-!) corpus et 

verum (-!) sanguinem Domini nostri (-!) Jesu Christi, 

firmiter et indubitanter corde puro (-!) credimus et 

simpliciter verbis fidelibus (-!) affirmamus, in quo nihil a 

bono maius nec a malo minus perfici credimus (perficitur) 

sacerdote; quia non in merito consecrantis, sed in verbo 

efficitur Creatoris et in virtute Spiritus Sancti. Unde 

firmiter credimus et confitemur, quod quantumcumque 

quilibet honestus, religiosus, sanctus et prudens sit, non 

potest nec debet Eucharistiam consecrare nec altaris 

Sacrificium conficere, nisi sit presbyter, a visibili et 

tangibili episcopo regulariter ordinatus. Ad quod officium 

tria sunt, ut credimus, necessaria : scilicet certa persona, 

id est presbyter ab episcopo, ut praediximus, ad illud 

proprie officium constitutus, et illa sollemnia verba, quae 

a sanctis Patribus in canone sunt expressa, et fidelis 

intentio proferentis; ideoque firmiter credimus et fatemur, 

quod quicumque sine proecedenti ordinatione episcopali, 

ut praediximus, credit et contendit, se posse sacrificium 

Eucharistiae facere, haereticus est et perditionis Core et 

suorum complicum est particeps atque consors (Nm 16), 

et ab omni sancta Romana Ecclesia segregandus (-!). - 

Peccatoribus vere (corde) paenitentibus (et ore 

confitentibus et opere secundum Scripturas 

satisfacientibus) veniam concedi a Deo credimus (a Deo 

posse consequi concedimus) et eis libentissime 

communicamus. - Unctionem infirmorum cum oleo 

consecrato veneramur. - Coniugia carnalia esse 

contrahenda, secundum Apostolum (cf. I Cor 7) non 

negamus, ordinarie vero contracta disiungere omnino 

prohibemus. Hominem quoque cum sua coniuge salvari 

credimus et fatemur (-!), nec etiam secunda et ulteriora (- 

!) matrimonia condemnamus (damnamus ). 

795 425 Carnium perceptionem minime culpamus (-! Vd. 

infra DS 797). Non condemnamus iuramentum, imo 

credimus puro corde, quod cum veritate et iudicio et 

iustitia licitum sit iurare (-!). (Additum a. 1210: De

300 

potestate saeculari asserimus, quod sine peccato mortali 

potest iudicium sanguinis exercere, dummodo ad 

inferendam vindictam non odio, sed iudicio, non incaute, 

sed consulte procedat ). 

796 426 Praedicationem necessariam valde et laudabilem 

esse credimus, tamen ex auctoritate vel licentia Summi 

Pontificis vel praelatorum permissione illam credimus 

exercendam. In omnibus vero locis, ubi manifeste 

haeretici manent et Deum et fidem sanctae Romanae 

Ecclesiae abdicant et blasphemant, credimus, quod 

disputando et exhortando modis onmibus secundum 

Deum debeamus illos confundere et eis verbo Dominico, 

veluti Christi et Ecclesiae adversariis, fronte usque ad 

mortem libera contraire (-!). Ordines vero ecclesiasticos 

et omne quod in sancta Romana (-!) Ecclesia sancitum 

legitur aut canitur, humiliter collaudamus et fideliter 

veneramur. 

797 427 Diabolum non per condicionem, sed per arbitrium 

malum factum esse credimus. (Carnium perceptionem 

minime culpamus. ) Corde credimus et ore confitemur 

huius carnis quam (circum)gestamus, et non alterius, 

resurrectionem. Iudicium quoque per Jesum Christum (-! ) 

futurum et singulos pro iis quae in hac carne gesserunt, 

recepturos vel poenas vel praemia, firmiter credimus et 

affirmamus Eleemosynas (et) sacrificium ceteraque 

beneficia fidelibus posse p r o d e s s e d e f u n c t i s 

credimus (non dubitamus). (Et quia fides secundum 

Iacobum Apostolum " sine operibus mortua est " (Jac 2, 

17), saeculo abrenuntiavimus. et quae habebamus, velut 

a Domino consultum est, pauperibus erogavimus et 

pauperes esse decrevimus, ita ut de crastino solliciti es5e 

non curamus (Mt 6, 34), nec aurum nec argentum vel 

aliquid tale praeter victum et vestitum quotidianum a 

quoquam accepturi sumus. Consilia quoque evangelica 

velut praecepta servare proposuimus.) Remanentes 

(autem) in saeculo et sua possidentes, eleemosynas et

301 

cetera beneficia ex rebus suis agentes praecepta Domini 

servantes salvari (eos omnino) fatemur et credimus. 

Decimas, primitias et oblationes ex praecepto Domini 

credimus clericis persolvendas (-!) (Quapropter 

discretionem vestram omnino deposci mus, quod si forte 

contigerit aliquos venire ad vestras partes, dicentes se 

esse ex nobis, si hanc fidem non habuerint, ipsos ex 

nostris non fore pro certo sciatis.) 



Innocent III, 'In quadam Nostra' ad Ugonem Episc. Ferrar. 

5 mars 1209 

798 417 In quadam Nostra decretali epistola (DS 784) 

asseris te legisse, illud fuisse nefarium opinari, quod 

quidam dicere praesumpserunt, in sacramento videlicet 

Eucharistiae aquam in phlegma converti; nam de latere 

Christi non aquam, sed humorem aquaticum mentiuntur 

exiisse. Licet autem hoc magnos et authenticos viros 

sensisse recenseas, quorum opinionem dictis et scriptis 

hactenus es secutus, ex quo tamen Nos in contrarium 

sentimus, Nostrae compelleris sententiae consentire... 

Nam si non fuisset aqua, sed phlegma, quod de latere 

Salvatoris exivit, ille, qui vidit et testimonium veritati 

perhibuit (Cf. Io 19, 35), profecto non aquam, sed 

phlegma, dixisset. ... Restat igitur, ut qualiscumque fuerit 

illa aqua, sive naturalis sive miraculosa, sive de novo 

divina virtute creata sive de componentibus ex parte 

aliqua resoluta procul dubio vera fuit. 

Innocent III, Ep. 'Licet apud' ad Henricum episc. 

Argentorat., 

9 janvier 1212

302 

799 Licet apud iudices saeculares vulgaria exerceantur 

iudicia, ut aquae frigidae vel ferri candentis sive duelli, 

huiusmodi tamen iudicia Ecclesia non admisit, cum 

scriptum sit in lege divina: 'Non tentabis Dominum Deum 

tuum' (Dt 6, 16; Mt 4, 7). 

Concile Latran IV (oecum. XII), 11 - 30 novembre 1215 

(sous 

Innocent III); cap. 1 de fide catholica; Définition contre 

les 

Albigeois et les Cathares 

800 428 Firmiter credimus et simpliciter confitemur, quod 

unus solus est verus Deus, aeternus, immensus et 

incommutabilis, incomprehensibilis omnipotens et 

ineffabilis, Pater et Filius et Spiritus Sanctus: tres quidem 

personae, sed una essentia, substantia seu natura 

simplex omnino: Pater a nullo, Filius a Patre solo, ac 

Spiritus Sanctus pariter ab utroque: absque initio, semper 

ac sine fine: Pater generans, Filius nascens, et Spiritus 

Sanctus procedens: consubstantiales et coaequales et 

coomnipotentes et coaeterni: unum universorum 

principium: creator omnium visibilium et invisibilium, 

spiritualium et corporalium: qui sua omnipotenti virtute 

simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit 

creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam 

videlicet et mundanam: ac deinde humanam, quasi 

communem ex spiritu et corpore constitutam. Diabolus 

enim et alii daemones a Deo quidem natura creati sunt 

boni, sed ipsi per se facti sunt mali. Homo vero diaboli 

suggestione peccavit. Haec sancta Trinitas, secundum 

communem essentiam individua, et secundum personales 

proprietates discreta, primo per Moysen et sanctos 

Prophetas aliosque famulos suos, iuxta ordinatissimam 

dispositionem temporum, doctrinam humano generi 

tribuit salutarem.

303 

801 429 Et tandem unigenitus Dei Filius Jesus Christus, a 

tota Trinitate communiter incarnatus, ex Maria semper 

Virgine Spiritus Sancti cooperatione conceptus, verus 

homo factus, ex anima rationali et humana carne 

compositus, una in duabus naturis persona, viam vitae 

manifestius demonstravit. Qui cum secundum divinitatem 

sit immortalis et impassibilis, idem ipse secundum 

humanitatem factus est passibilis et mortalis: qui(n) 

etiam pro salute humani generis in ligno crucis passus et 

mortuus, descendit ad infernos, resurrexit a mortuis et 

ascendit in caelum: sed descendit in anima, et resurrexit 

in carne: ascenditque pariter in utroque: venturus in fine 

saeculi, iudicaturus vivos et mortuos, et redditurus 

singulis secundum opera sua, tam reprobis quam electis: 

qui omnes cum suis propriis resurgent corporibus, quae 

nunc gestant, ut recipiant secundum opera sua, sive bona 

fuerint sive mala, illi cum diabolo poenam perpetuam, et 

isti cum Christo gloriam sempiternam. 

802 430 Una vero est fidelium universalis Ecc1esia, extra 

quam nullus omnino salvatur, in qua idem ipse sacerdos 

est sacrificium Iesus Christus, cuius corpus et sanguis in 

sacramento altaris sub speciebus panis et vini veraciter 

continentur, transsubstantiatis pane in corpus, et vino in 

sanguinem potestate divina: ut ad perficiendum 

mysterium unitatis accipiamus ipsi de suo, quod accepit 

ipse de nostro. Et hoc utique sacramentum nemo potest 

conficere, nisi sacerdos, qui rite fuerit ordinatus, 

secundum claves Ecclesiae, quas ipse concessit Apostolis 

eorumque successoribus Iesus Christus. Sacramentum 

vero baptismi (quod ad Dei invocationem et individuae 

Trinitatis videlicet Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, 

consecratur in aqua) tam parvulis, quam adultis in forma 

Ecclesiae a quocunque rite collatum proficit ad salutem. 

Et si post susceptionem baptismi quisquam prolapsus 

fuerit in peccatum, per veram potest semper 

paenitentiam reparari. Non solum autem virgines et 

continentes, verum etiam coniugati, per rectam fidem et

304 

operationem bonam placentes Deo, ad aeternam 

merentur beatitudinem pervenire. 

Cap. 2 De errore abbatis Joachim 

803 431 Damnamus ergo et reprobamus libellum seu 

tractatum, quem Abbas Joachim edidit contra Magistrum 

Petrum Lombardum, de unitate seu essentia Trinitatis, 

appellans ipsum haereticum et insanum pro eo, quod in 

suis dixit Sententiis: " Quoniam quaedam summa res est 

Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus, et illa non est 

generans, neque genita, neque procedens. " Unde asserit, 

quod ille non tam Trinitatem, quam quaternitatem 

astruebat in Deo, videlicet tres personas, et illam 

communem essentiam quasi quartam; manifeste 

protestans, quod nulla res est, quae sit Pater et Filius et 

Spiritus Sanctus; nec est essentia, nec substantia nec 

natura: quamvis concedat, quod Pater et Filius et Spiritus 

Sanctus sunt una essentia, una substantia unaque natura. 

Verum unitatem huiusmodi non veram et propriam, sed 

quasi collectivam et similitudinariam esse fatetur, 

quemadmodum dicuntur multi homines unus populus, et 

multi fideles una Ecclesia iuxta illud: Multitudinis 

credentium erat cor unum et anima una (Act 4, 32); et: 

Qui adhaeret Deo, unus spiritus est cum illo (I Cor6,17); 

item: " Qui . . . plantat, et qui rigat, unum sunt " (I Cor 3, 

8); et: Omnes unum corpus sumus in Christo (Rom 12, 5); 

rursus in libro Regum (3 Reg 22, 5): Populus meus et 

populus tuus unum sunt. Ad hanc autem suam sententiam 

astruendam illud potissimum verbum inducit, quod 

Christus de fidelibus inquit in Evangelio: " Volo, Pater, ut 

sint unum in nobis, sicut et nos unum sumus, ut sint 

consummati in unum " (Jo 17, 22 s). Non enim (ut ait) 

fideles Christi sunt unum, i e. quaedam una res, quae 

communis sit onmibus, sed hoc modo sunt unum, id est 

una Ecclesia, propter catholicae fidei unitatem, et 

tandem unum regnum, propter unionem indissolubilis 

caritatis quemadmodum in canonica Joannis Apostoli

305 

epistola legitur Quia " tres sunt, qui testimonium dant in 

caelo, Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus: et hi tres unum 

sunt " (1 Jo 5, 7), statimque subiungitur: " Et tres sunt, qui 

testimonium dant in terra: Spiritus, aqua et sanguis et hi 

tres unum sunt " (1 Jo 5, 8), sicut in quibusdam codicibus 

invenitur. 

804 432 Nos autem, sacro approbante Concilio, credimus 

et confitemur cum Petro Lombardo, quod una quaedam 

summa res est, incomprehensibilis quidem et ineffabilis, 

quae veraciter est Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus; tres 

simul personae, ac singillatim quaelibet earundem: et 

ideo in Deo solummodo Trinitas est, non quaternitas quia 

quaelibet trium personarum est illa res, videlicet 

substantia, essentia seu natura divina: quae sola est 

universorum principium, praeter quod aliud inveniri non 

potest: et illa res non est generans, neque genita, nec 

procedens, sed est Pater, qui generat, et Filius, qui 

gignitur, et Spiritus Sanctus, qui procedit: ut distinctiones 

sint in personis, et unitas in natura. 

805 432 Licet igitur " alius sit Pater, alius Filius, alius 

Spiritus Sanctus, non tamen aliud ": sed id quod est Pater, 

est Filius et Spiritus Sanctus idem omnino ut secundum 

orthodoxam et catholicam fidem consubstantiales esse 

credantur. Pater enim ab aeterno Filium generando, suam 

substantiam ei dedit, iuxta quod ipse testatur: 'Pater quod 

dedit mihi, maius omnibus est' (Jo 10, 29). Ac dici non 

potest, quod partem substantiae suae illi dederit, et 

partem ipse sibi retinuerit, cum substantia Patris 

indivisibilis sit, utpote simplex omnino sed nec dici potest, 

quod Pater in Filium transtulerit suam substantiam 

generando, quasi sic dederit eam Filio, quod non 

retinuerit ipsam sibi alioquin desiisset esse substantia, 

Patet ergo, quod sine ulla diminutione Filius nascendo 

substantiam Patris accepit, et ita Pater et Filius habent 

eandem substantiam: et sic eadem res est Pater et Filius. 

nec non et Spiritus Sanctus ab utroque procedens.

306 

806 432 Cum vero Veritas pro fidelibus suis orat ad 

Patrem, Volo (inquiens) " ut ipsi sint unum in nobis, sicut 

et nos unum sumus " (Jo 17, 22): hoc nomen " unum " pro 

fidelibus quidem accipitur, ut intelligatur unio caritatis in 

gratia, pro personis vero divinis, ut attendatur identitatis 

unitas in natura, quemadmodum alibi Veritas ait: 'Estote 

perfecti, sicut et Pater vester caelestis perfectus est' (Mt 

5, 48), ac si diceret manifestius: 'Estote perfecti' 

perfectione gratiae, 'sicut Pater vester caelestis perfectus 

est' perfectione naturae, utraque videlicet suo modo quia 

inter creatorem et creaturam non potest similitudo notari, 

quin inter eos maior sit dissimilitudo notanda. Si quis 

igitur sententiam vel doctrinam praefati Ioachim in hac 

parte defendere vel approbare praesumpserit, tamquam 

haereticus ab omnibus confutetur. 

807 433 In nullo tamen propter hoc Florensi monasterio 

(cuius ipse Ioachim exstitit institutor) volumus derogari: 

quoniam ibi et regularis est institutio, et observantia 

salutaris: maxime, cum ipse Ioachim omnia scripta sua 

nobis assignari mandaverit, Apostolicae Sedis iudicio 

approbanda seu etiam corrigenda, dictans epistolam, 

quam propria manu subscripsit, in qua firmiter confitetur, 

se illam fidem tenere, quam Romana tenet Ecclesia, quae 

(disponente Domino) cunctorum fidelium mater est et 

magistra. 

808 433 Reprobamus etiam et condemnamus 

perversissimum dogma impii Almarici, cuius mentem sic 

pater mendacii excaecavit, ut eius doctrina non tam 

haeretica censenda sit, quam insana. 

3. De haereticis (waldensibus) 

809 434 Quia vero 'nonnulli sub specie pietatis, virtutem 

eius (iuxta quod ait Apostolus) abnegantes (cf. 2 Tim 3, 

5), auctoritatem sibi vindicant praedicandi, cum idem

307 

Apostolus dicat: 'Quomodo ... praedicabunt, nisi 

mittantur?' (Rom 10, 15), omnes, qui prohibiti vel non 

missi, praeter auctoritatem ab Apostolica Sede vel 

catholico episcopo loci susceptam, publice vel privatim 

praedicationis officium usurpare praesumpserint (DS 76l), 

excommunicationis vinculo innodentur : et nisi quantocius 

resipuerint, alia competenti poena plectantur. 

4. De superbia Graecorum contra Latinos 

810 435 Licet Graecos, in diebus nostris ad oboedientiam 

Sedis Apostolicae revertentes, fovere ac honorare 

velimus, mores ac ritus eorum, in quantum cum Domino 

possumus, sustinendo, in his tamen illis deferre nec 

volumus nec debemus, quae periculum generant 

animarum et ecclesiasticae derogant honestati. 

Postquam enim Graecorum ecclesia cum quibusdam 

complicibus et fautoribus suis ab oboedientia Sedis 

Apostolicae se subtraxit, in tantum Graeci coeperunt 

abominari Latinos, quod inter alia, quae in derogationem 

eorum impie committebant, si quando sacerdotes Latini 

super eorum celebrassent altaria, non prius ipsi 

sacrificare volebant in illis, quam ea tamquam per hoc 

inquinata lavissent; baptizatos etiam a Latinis ipsi Graeci 

rebaptizare ausu temerario praesumebant: et adhuc, 

sicut accepimus, quidam hoc agere non verentur. 

Volentes ergo tantum scandalum ab Ecclesia Dei 

amovere, sacro suadente Concilio districte praecipimus, 

ut talia de cetero non praesumant, conformantes se 

tamquam oboedientiae filii sacrosanctae Romanae 

Ecclesiae matri suae, ut sit 'unum ovile et unus pastor' (Jo 

10, 16). Si quis autem quid tale praesumpserit, 

excommunicationis mucrone percussus ab omni officio et 

beneficio ecclesiastico deponatur. 

811 436 Antiqua patriarchalium sedium privilegia 

renovantes, sacra universali Synodo approbante, 

sancimus, ut post Romanam Ecclesiam, quae disponente

308 

Domino super omnes alias ordinariae potestatis obtinet 

principatum, utpote mater universorum Christi fidelium et 

magistra, Constantinopolitana primum, Alexandrina 

secundum, Antiochena tertium, Hierosolymitana quartum 

locum obtineant. 

812 437 Omnis utriusque sexus fidelis, postquam ad annos 

discretionis pervenerit, omnia sua solus peccata saltem 

semel in anno fideliter confiteatur proprio sacerdoti, et 

iniunctam sibi paenitentiam pro viribus studeat 

adimplere, suscipiens reverenter ad minus in Pascha 

Eucharistiae sacramentum, nisi forte de consilio proprii 

sacerdotis ob aliquam rationabilem causam ad tempus 

ab eius perceptione duxerit abstinendum: alioquin et 

vivens ab ingressu ecclesiae arceatur et moriens 

christiana careat sepultura. Unde hoc salutare statutum 

frequenter in ecclesiis publicetur, ne quisquam 

ignorantiae caecitate velamen excusationis assumat. Si 

quis autem alieno sacerdoti voluerit iusta de causa sua 

confiteri peccata, licentiam prius postulet et obtineat a 

proprio sacerdote, cum aliter ille ipsum non possit 

absolvere vel ligare. 

813 437 Sacerdos autem sit discretus et cautus, ut more 

periti medici superinfundat vinum et oleum (cf. Lc 10, 34) 

vulneribus sauciati, diligenter Inquirens et peccatoris 

circumstantias et peccati, quibus prudenter intelligat, 

quale debeat ei praebere consilium et cuiusmodi 

remedium adhibere, diversis experimentis utendo ad 

sanandum (salvandum) aegrotum. 

814 438 Caveat autem omnino, ne verbo aut signo aut alio 

quovis modo aliquatenus prodat peccatorem : sed si 

prudentiore consilio indiguerit, illud absque ulla 

expressione personae caute requirat, quoniam qui 

peccatum in paenitentiali iudicio sibi detectum 

praesumpserit revelare, non solum a sacerdotali officio 

deponendum decernimus, verum etiam ad agendam

309 

perpetuam paenitentiam in arctum monasterium 

detrudendum. 

815 ... Ceterum cum anima sit multo pretiosior corpore, 

sub interminatione anathematis prohibemus, ne quis 

medicorum pro corporali salute aliquid aegroto suadeat, 

quod in periculum animae convertatur. 

Cap. 41. De continuatione bonae fidei in omni 

praescriptione 

816 439 Quoniam 'omne quod non est ex fide, peccatum 

est' (Rom 14, 23), synodali iudicio diffinimus, ut nulla 

valeat absque bona fide praescriptio tam canonica quam 

civilis, cum generaliter sit omni constitutione atque 

consuetudini derogandum, quae absque mortali peccato 

non potest observari. Unde oportet, ut, qui praescribit, in 

nulla temporis parte rei habeat conscientiam alienae. 

51. De poena contrahentium clandestina matrimonia 

817 Praedecessorum Nostrorum inhaerendo vestigiis, 

clandestina coniugia penitus inhibemus; prohibentes 

etiam, ne quis sacerdos talibus interesse praesumat. 

Quare specialem quorumdam locorum consuetudinem ad 

alia generaliter prorogando statuimus, ut, cum 

matrimonia fuerint contrahenda, in ecclesiis per 

presbyteros publice proponantur, competenti termino 

praefinito, ut infra illum, qui voluerit et valuerit, legitimum 

impedimentum opponat. Et ipsi presbyteri nihilominus 

investigent, utrum aliquod impedimentum obsistat. ... 

62. De reliquiis Sanctorum 

818 440 Cum ex eo, quod quidam Sanctorum reliquias 

exponunt venales et eas passim ostendunt, christianae 

religioni detractum sit saepius: ne posterum detrahatur, 

praesenti decreto statuimus, ut antiquae reliquiae amodo

310 

extra capsam nullatenus ostendantur nec exponantur 

venales. Inventas autem de novo nemo publice venerari 

praesumat, nisi prius auctoritate Romani Pontificis fuerint 

approbatae. Praelati vero de cetero non permittant illos, 

qui ad eorum ecclesias causa venerationis accedunt, 

vanis figmentis aut falsis decipi documentis, sicut et in 

plerisque locis occasione quaestus fieri consuevit. 

819 ... Quia per indiscretas et superfluas indulgentias, 

quas quidem ecclesiarum praelati facere non verentur, et 

claves Ecclesiae contemnuntur et paenitentialis 

satisfactio enervatur, decernimus, ut, cum dedicatur 

basilica, non extendatur indulgentia ultra annum ...; ac 

deinde in anniversario dedicationis tempore 40 dies de 

iniunctis pae nitentiis indulta remissio non excedat. Hunc 

quoque dierum numerum indulgentiarum litteris 

praecipimus moderari, quae pro quibuslibet causis 

aliquoties conceduntur, cum Romanus Pontifex, qui 

plenitudinem obtinet potestatis, hoc in talibus 

moderamen consueverit observare. 

63. De simonia 

820 ... In plerisque locis et a plurimis personis quasi 

columbas in templo vendentibus fiunt exactiones et 

extorsiones turpes et pravae pro consecrationibus 

episcoporum, benedictionibus abbatum et ordinibus 

clericorum: estque taxatum, quantum sit isti vel illi 

quantumve alteri vel alii persolvendum; et, ad cumulum 

damnationis maioris, quidam turpitudinem et pravitatem 

huiusmodi nituntur defendere per consuetudinem longo 

tempore observatam. Tantum igitur abolere volentes 

abusum, consuetudinem huiusmodi, quae magis dicenda 

est corruptela, penitus reprobamus : firmiter statuentes, 

ut pro iis sive conferendis sive collatis nemo aliquid 

quocumque praetextu exigere ac extorquere praesumat. 

Alioquin et qui receperit et qui dederit huiusmodi pretium

311 

omnino damnatum, cum Giezi (cf. 4 Reg 5, 20-27) et 

Simone (cf. Act 8, 9-24) condemnetur. 

Honorius III, Ep. 'Perniciosus valde' ad Olaum archiep. 

Upsal, 

H13 


822 441 Perniciosus valde, sicut audivimus, in tuis 

partibus inolevit abusus, videlicet, quod in maiore 

quantitate de aqua ponitur in sacrificio quam de vino: 

cum secundum rationabilem consuetudinem Ecclesiae 

generalis plus in ipso sit de vino quam de aqua 

ponendum. Ideoque fraternitati tuae per Apostolica 

scripta mandamus, quatenus id non de cetero facias nec 

in tua provincia fieri patiaris. 

Grégoire IX, Ep. 'Ab Aegyptiis argentea' ad theologos 

Paris., 


824 442 ... Et quidem theologicus intellectus quasi vir 

habet praeesse cuilibet facultati et quasi spiritus in 

carnem dominium exercere ac eam in viam dirigere 

rectitudinis, ne aberret. ... Sane tacti dolore cordis 

intrinsecus (cf. Gn 6, 6) amaritudine repleti sumus 

absynthii (cf. Thr 3, 15), quod ... quidam apud vos ... 

'positos a Patribus terminos' (cf. Prv 22, 28) profana 

transferre satagunt novitate; caelestis paginae 

intellectum, sanctorum Patrum studiis certis expositionum 

terminis limitatae, quos transgredi non solum est 

temerarium, sed profanum, ad doctrinam philosophicam 

naturalium inclinando, ad ostentationem scientiae, non 

profectum aliquem auditorum, ut sic videantur non 

theodocti seu theologi, sed theophanti. Cum enim 

theologiam secundum approbatas traditiones Sanctorum 

exponere debeant et non carnalibus armis, sed 'Deo 

potentibus destruere omnem altitudinem extollentem se

312 

adversus scientiam Dei, et captivum in obsequium Christi 

omnem reducere intellectum'(2 Cor 10, 4s): ipsi doctrinis 

variis et peregrinis abducti (Hebr 13, 9) redigunt caput in 

caudam (Dt 28, 13 441 et ancillae cogunt famulari 

reginam, videlicet documentis terrenis caeleste, quod est 

gratiae, tribuendo naturae. Profecto, scientiae naturalium 

plus debito insistentes, 'ad infirma et egena elementa' 

mundi ... reversi et eis 'denuo servientes' (cf. Gal 4, 9) 

tamquam imbecilles in Christo, 'lacte, non solido cibo' 

(Hebr 5, 12 s) vescuntur, et videntur cor nequaquam 

gratia stabilisse (Hebr 13, 9); propter quod 'spoliati 

gratuitis et in suis naturalibus vulnerati', ad memoriam 

non reducunt illud Apostoli ...: 'Profanas vocum novitates 

et falsi nominis scientiae opiniones devita, quam quidam 

appetentes exciderunt a fide' (I Tim 6, 20s). O improvidi et 

tardi corde in omnibus, quae divinae gratiae assertores, 

Prophetae videlicet, Evangelistae ac Apostoli, sunt locuti 

(Lc 24, 26), cum natura per se quicquam ad salutem non 

possit, nisi gratia sit adiuta (v. D 105 108). Dicant 

praesumptores huiusmodi, qui doctrinam naturalium 

amplexantes verborum folia et non fructus auditoribus 

suis apponunt, quorum mentes quasi siliquis pastae 

vacuae remanent et inanes, et eorum anima non potest in 

crassitudine delectari (Is 55, 2), eo quod sitibunda et 

arida aqis SiloÎ currentibus cum silentio (Is 8, 6) non 

potatur: sed eis potius, quae de torrentibus philosophicis 

hauriuntur, de quibus dicitur: Quo plus sunt potae, plus 

sitiuntur aquae, quia satietatem non afferunt, sed 

anxietatem potius et laborem; nonne, dum ad sensum 

doctrinae philosophorum ignorantium Deum sacra 

eloquia divinitus inspirata extortis expositionibus, immo 

distortis inflectunt, iuxta Dagon arcam foederis collocant 

(1 Rg 5, 2) et adorandam in templo Domini statuunt 

imaginem Antiochi? Et dum fidem conantur plus debito 

ratione adstruere naturali, nonne illam reddunt 

quodammodo inutilem et inanem? Quoniam 'fides non 

habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum'. 

Credit denique intellecta natura, sed fides ex sui virtute

313 

gratuita intellegentia credita comprehendit, quae audax 

et improba penetrat, quo naturalis nequit attingere 

intellectus. Dicant huiusmodi naturalium sectatores, ante 

quorum oculos gratia videtur proscripta, quod Verbum, 

quod erat in principio apud Deum, factum est caro et 

habitavit in nobis (Io 1), estne gratiae an naturae? Absit 

de cetero, ut pulcherrima mulierum (Cant 6, 9) a 

praesumptoribus stibi peruncta oculos (4 Reg 9, 30) 

coloribus adulterinis fucetur, et quae a suo sponso 

circumamicta varietatibus (Ps 44,10), et ornata monilibus 

(Is 61,10) procedit splendida ut regina, consutis 

philosophorum semicinctiis, veste sordida induatur. Absit, 

ut boves foedae ac confectae macie, quae nullum dant 

saturutatis vestigium, speciosas devorent (Gn 41, 18sqq), 

crassasque consumant. 

443 Ne igitur huiusmodi dogma temerarium et perversum 

ut cancer serpat (2 Tim 2,17) et inficiat plurimos 

oporteatque filios perditos plorare Rachelem (Ir 31, 15), 

praesentium vobis auctoritate mandamus et districte 

praecipimus, quatenus, praedicta vesania penitus 

abdicata sine fermento mundanae scientiae doceatis 

theologicam puritatem, non 'adulterantes verbum Dei' (2 

Cor 2, 17) philosophorum figmentis, ne circa altare Dei 

videamini lucum velle contra praeceptum Domini 

plantare, et mellis commixtione sacrificium fermentare 

doctrinae, in sinceritatis et veritatis azymis (1 Cor 5, 8) 

exhibendum. Sed contenti terminis a Patribus institutis, 

mentes auditorum vestrorum fructu coelestis eloquii 

saginetis, ut foliis verborum semotis limpidas aquas et 

puras tendentes ad hoc principaliter, ut vel fidem 

adstruant vel mores informent, hauriant de fontibus 

Salvatoris (Is 12, 3): quibus refecti interna crassitudine 

delectentur. 

Grégoire IX, Damnatio haereticorum variorum, (Ex forma 

anathematis edita 20. Aug. 1229(?).)

314 

444 'Excommunicamus et anathematizamus ( ... ) 

universos haereticos' : Catharos, Patarenos, Pauperes de 

Lugduno, Passaginos, Iosepinos, Arnaldistas, Speronistas 

et alios, 'quibuscunque nominibus censeantur : facies 

quidem habentes diversas, sed caudas ad invicem 

colligatas (Iud 15, 4), quia de vanitate conveniunt in 

idipsum'. 

Grégoire IX, Ep. 'Consultationi tuae' ad archiep. 

Barensem, 


825 Consultationi tuae taliter respondemus, quod eos, qui 

extra tempora statuta sacros ordines receperunt, 

characterem non est dubium recepisse, quos pro 

transgressione huiusmodi, primo eis paenitentia imposita 

competenti, sustinere poteris in susceptis ordinibus 

ministrare. 

Grégoire IX, Ep. 'Presbyter et diaconus' ad Olaum episc. 

GLund., 9 


826 445 Presbyter et diaconus cum ordinantur, manus 

impositionem tactu corporali, ritu ab Apostolis introducto 

(cf. 1 Tim 4,14; 5, 22; 2 Tim 1, 6; Act 6, 6), recipiunt; quod 

si omissum fuerit, non est aliquatenus iterandum, sed 

statuto tempore ad huiusmodi ordines conferendos, caute 

supplendum quod per errorem exstitit praetermissum. 

Suspensio autem manuum debet fieri, cum oratio super 

caput effunditur ordinandi. 

Grégoire IX, Decr. fragm. 'Si condiciones', inter a. 1227- 

1234 

827 446 Si condiciones contra substantiam coniugii 

inserantur, puta, si alter dicat alteri: 'contraho tecum, si 

generationem prolis evites', vel: 'donec inveniam aliam

315 

honore vel facultatibus digniorem', aut: 'si pro quaestu 

adulterandam te tradas': matrimonialis contractus, 

quantumcumque sit favorabilis, caret effectu; licet aliae 

condiciones appositae in matrimonio, si turpes aut 

impossibiles fuerint, debeant propter eius favorem pro 

non adiectis haberi. 

Grégoire IX, Ep. 'Naviganti vel' ad fratrem R., 

inter a. 1227-1234 

828 448 Naviganti vel eunti ad nundinas certam mutuans 

pecuniae quantitatem, eo quod suscipit in se periculum, 

recepturus aliquid ultra sortem usurarius (non?) est 

censendus. Ille quoque, qui dat X solidos, ut alio tempore 

totidem sibi grani, vini et olei mensurae reddantur: quae, 

licet tunc plus valeant, utrum plus vel minus solutionis 

tempore fuerint valiturae, verisimiliter dubitatur: non 

debet ex hoc usurarius reputari. Ratione huius dubii etiam 

excusatur, qui pannos, granum, vinum, oleum vel alias 

merces vendit, ut amplius, quam tunc valeant, in certo 

termino recipiat pro eisdem, si tamen ea tempore 

contractus non fuerat venditurus. 

Grégoire IX, Ep. 'Cum sicut ex' ad Sigurdum archiep. 

Nidrosiensem (Trondheim in Norvegia), 8 juillet 1241 

829 447 Cum, sicut ex tua relatione didicimus, 

nonnunquam propter aquae penuriam infantes terrae 

tuae contingat in cerevisia baptizari: tibi tenore 

praesentium respondemus, quod cum secundum 

doctrinam evangelicam oporteat ex aqua et Spiritu 

Sancto renasci (Jo 3, 5), non debent reputari rite 

baptizati, qui in cerevisia baptizantur. 

Innocent IV, Ep. 'Sub catholicae professione' ad episcop. 

Tusculanum, Ap. Sedis legatum apud Graecos, 6 mars 

1254

316 

830 449 3 (al. 4). 1. Circa haec itaque sic deliberatio 

nostra resedit, ut Graeci eiusdem regni in unctionibus, 

quae circa baptisma fiunt, morem Ecclesiae Romanae 

teneant et observent.-2. Ritus vero seu consuetudo, quam 

habere dicuntur, ungendi per totum baptizandorum 

corpora, si tolli sine scandalo, vel removeri non potest, 

cum, sive fiat sive non, quantum ad baptismi efficaciam 

vel effectum non multum referat, toleretur.-3. Nec refert 

etiam, utrum in frigida, vel calida aqua baptizent, cum 

parem vim et effectum in utraque baptismum habere 

asseverare dicantur. 

831 450 4 ( 5). Soli autem episcopi consignent chrismate 

in frontibus baptizatos, quia huius unctio non debet nisi 

per episcopos exhiberi. Quoniam soli Apostoli, quorum 

vices gerunt episcopi, per manus impositionem, quam 

confirmatio vel frontis chrismatio repraesentat, Spiritum 

Sanctum tribuisse leguntur.-5. Singuli quoque episcopi in 

suis ecclesiis, in die Coenae Domini, possunt, secundum 

formam Ecclesiae, chrisma conficere, ex balsamo quidem 

et oleo olivarum. Nam Spiritus Sancti donum in chrismatis 

unctione confertur. Et columba utique, quae ipsum 

designat Spiritum, olivae ramum ad arcam legitur 

retulisse. Sed si suum antiquum ritum in hoc Graeci potius 

servare voluerint, videlicet quod patriarcha una cum 

archiepiscopis et episcopis eius suffraganeis, et 

archiepiscopi cum suffraganeis suis, simul chrisma 

conficiant, in tali eorum consuetudine tolerentur. 

832 451 6. Nullus autem per sacerdotes vel confessores 

pro satisfactione paenitentiae unctione aliqua 

solummodo inungatur. 

833 451 7. Infirmis vero iuxta verbum Iacobi Apostoli (Iac 

5, 14 s) unctio exhibeatur extrema. 

834 452 8 ( 6). Porro in appositione aquae, sive frigidae, 

sive calidae, vel tepidae, in altaris sacrificio, suam si

317 

velint consuetudinem Graeci sequantur, dummodo 

credant et asserant, quod servata canonis forma, 

conficiatur pariter de utraque.-9. Sed Eucharistiam in die 

Coenae Domini consecratam usque ad annum, praetextu 

infirmorum ut de illa videlicet ipsos communicent, non 

reservent. Liceat tamen eis, pro infirmis ipsis, corpus 

Christi conficere, ac per quindecim dies, et non longiori 

temporis spatio, conservare; ne per diutinam ipsius 

reservationem, alteratis forsitan speciebus, reddatur 

minus habile ad sumendum: licet veritas et efficacia 

semper eadem omnino remaneat, nec ulla umquam 

diuturnitate, seu volubilitate temporis evanescat. 

835 453 18 ( 14). De fornicatione autem, quam solutus 

cum soluta committit, quin sit mortale peccatum, non est 

aliquatenus ambigendum, cum tam fornicarios, quam 

adulteros a regno Dei Apostolus asserat alienos (cf. l Cor 

6, 9s). 

836 454 19 ( 15). Ad haec volumus et expresse 

praecipimus, quod episcopi Graeci septem ordines 

secundum morem Ecclesiae Romanae de cetero 

conferant, cum hucusque tres de minoribus circa 

ordinandos neglexisse, vel praetermisisse dicantur. Illi 

tamen, qui iam sunt taliter ordinati per eos, propter 

nimiam ipsorum multitudinem, in sic susceptis ordinibus 

tolerentur. 

837 455 20 ( 16). Quia vero secundum Apostolum, mulier 

mortuo viro ab ipsius est lege soluta, ut nubendi cui vult in 

Domino liberam habeat facultatem (Rom 7, 2; 1 Cor 7, 

39), secundas, et tertias, ac ulteriores etiam nuptias 

Graeci non reprehendant aliquatenus, nec condemnent, 

sed potius illas approbent inter personas, quae alias 

licite ad invicem matrimonio iungi possunt. Secundo 

tamen nubentes presbyteri nullatenus benedicant.

318 

838 456 (De sorte defunctorum ) 23 ( 18). Denique cum 

Veritas in Evangelio asserat, quod si quis in Spiritum 

Sanctum blasphemiam dixerit, neque in hoc saeculo, 

neque in futuro dimittetur ei (Mt 12, 32); per quod datur 

intellegi quasdam culpas in praesenti, quasdam vero in 

futuro saeculo relaxari, et Apostolus dicat, quod 

'uniuscuiusque opus, quale sit, ignis probabit', et 'cuius 

opus arserit, detrimentum patietur; ipse autem salvus erit; 

sic tamen quasi per ignem' (I Cor 3, 13 15), et ipsi Graeci 

vere ac indubitanter credere ac affirmare dicantur, 

animas illorum, qui, suscepta paenitentia, ea non 

peracta, vel qui sine mortali peccato, cum venialibus 

tamen et minutis decedunt, purgari post mortem, et posse 

suffragiis Ecclesiae adiuvari: Nos, quia locum purgationis 

huiusmodi dicunt non fuisse sibi ab eorum doctoribus 

certo et proprio nomine indicatum, illum quidem iuxta 

traditiones et auctoritates sanctorum Patrum 

'Purgatorium' nominantes volumus, quod de cetero apud 

ipsos isto nomine appelletur. Illo enim transitorio igne 

peccata utique, non tamen criminalia seu capitalia, quae 

prius per paenitentiam non fuere remissa, sed parva et 

minuta purgantur, quae post mortem etiam gravant, si in 

vita fuerunt relaxata. 

839 457 -24 ( 19). Si quis autem absque paenitentia in 

peccato mortali decedit, hic procul dubio aeternae 

gehennae ardoribus perpetuo cruciatur.-25 ( 20). Animae 

vero parvulorum post baptismi lavacrum, et adultorum 

etiam in caritate decedentium, qui nec peccato, nec ad 

satisfactionem aliquam pro ipso tenentur, ad patriam 

protinus transvolant sempiternam. 

Alexandre IV, Const. 'Romanus Pontifex de summi', 

5 octobre 1256 

840 458 (Libello Guilelmi) studiose perlecto et mature et 

districte examinato, Nobisque de hoc plenaria facta 

relatione ab eis, quia (quod) in ipso quaedam perversa et

319 

reproba, contra potestatem et auctoritatem Romani 

Pontificis et coepiscoporum suorum, 

841 458 et nonnulla contra illos, qui propter Deum sub 

ar(c)tissima paupertate mendicant, mundum cum suis 

opibus voluntaria inopia superantes; 

842 458 alia vero contra eos, qui salutem animarum 

zelantes ardenter, et sacris studiis procurantes, multos in 

Ecclesia Dei operantur spirituales profectus, et magnum 

faciunt ibi fructum; 

843 459 quaedam autem contra salutem (salutarem) 

pauperum seu mendicantium religiosorum statum, sicut 

sunt dilecti filii Fratres Praedicatores, et Minores, qui 

vigore spiritus, saeculo cum suis divitiis derelicto, ad 

solam caelestem patriam tota intentione suspirant, 

necnon et alia plura inconvenientia, digna utique 

confutatione ac confusione perpetua, manifeste 

comperimus contineri. 

844 459 Quia (Quodque) etiam idem libellus magni 

scandali seminarium, et multae turbationis materia 

existebat, et inducebat etiam dispendium animarum, cum 

retraheret a devotione solita, et consueta eleemosynarum 

largitione, ac a conversione, et religionis ingressu fideles: 

Nos libellum eumdem, qui sic incipit: 'Ecce videntes 

clamabunt foris', quique secundum ipsius titulum 

'Tractatus brevis de periculis novissimorum temporum' 

nuncupatur, tamquam iniquum, scelestum et 

exsecrabilem, et institutiones ac documenta in eo tradita, 

utpote prava, falsa et nefaria, de Fratrum Nostrorum 

consilio, auctoritate Apostolica reprobamus et in 

perpetuum condemnamus... 


320 


Urbain IV, Ep. encycl. 'Transiturus de hoc mundo', 11 août 

1264 

846 In institutione quidem huius sacramenti dixit ipse 

Apostolis: 'Hoc facite in meam commemorationem' (Lc 22, 

19), ut praecipuum et insigne memoriale sui amoris 

eximii, quo nos dilexit, esset nobis hoc praecelsum et 

venerabile sacramentum. Memoriale, inquam, mirabile ..., 

in quo innovata sunt signa et mirabilia immutata, in quo 

habetur omne delectamentum ..., in quo utique vitae 

suffragium consequimur et salutis. Hoc est memoriale ... 

salvificum, in quo gratam redemptionis nostrae 

recensemus memoriam, in quo a malo retrahimur et in 

bono confortamur et ad virtutum et gratiarum proficimus 

incrementa, in quo profecto proficimus ipsius corporali 

praesentia Salvatoris. Alia namque, quorum memoriam 

agimus, spiritu menteque complectimur, sed non propter 

hoc realem eorum praesentiam obtinemus. In hac vero 

sacramentali Christi commemoratione Iesus Christus 

praesens sub alia quidem forma, in propria vero 

substantia est nobiscum. Adscensurus enim in caelum 

dixit Apostolis et eorum sequacibus: 'Ecce ego vobiscum 

sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi' 

(Mt 28, 20), benigna ipsos promissione confortans, quod 

remaneret et esset cum eis etiam praesentia corporali. 

847 ... Transcendens omnem plenitudinem largitatis, 

omnem modum dilectionis excedens, attribuit se in cibum. 

O singularis et admiranda liberalitas, ubi donator venit in 

donum, et datum est idem penitus cum datore! ... Dedit 

igitur nobis se in pabulum, ut, quia per mortem homo 

corruerat, et per cibum relevaretur ad vitam. ... Gustus 

sauciavit, et gustus sanavit. Vide, quia, unde vulnus est 

ortum, prodiit et medela, et, unde mors subiit, exinde vita 

evenit. De illo siquidem gustu dicitur: 'Quacumque die 

comederis, morte morieris' (Gen 2, 17); de isto vero 

legitur: 'Si quis comederit ex hoc pane, vivet in aeternum'

321 

(Jo 6, 52). ... Decens quoque liberalitas exstitit et 

conveniens operatio, ut Verbum Dei aeternum, quod 

rationabilis creaturae cibus est et refectio, factum caro, 

se rationabili creaturae carni et corpori, homini videlicet, 

in edulium largiretur. ... Hic panis sumitur, sed vere non 

consumitur; manducatur, sed non transmutatur, quia in 

edentem minime transformatur, sed, si digne recipitur, 

sibi recipiens conformatur. 

Clément IV, Ep. 'Quanto sincerius' ad Maurinum archiep. 

Narbon., 28 octobre 1267 

849 (Pervenit ad Nostrum auditum quod tu ..,) dixisti 

corpus Domini nostri Iesu Christi sanctissimum 

essentialiter in altari non esse, sed tantum sicut signatum 

sub signo, et hanc celebrem esse opinionem Parisius (= 

Parisiis) adiecisti. Repsit autem hic sermo ... et ad Nos 

postremo perveniens scandalizavit Nos plurimum, nec 

facile Nobis exstitit credere talia te dixisse, quae 

haeresim continent manifestam et illius sacramenti 

derogant veritati, in quo fides eo negotiatur utilius, quo 

sensum superat, intellectum captivat et suis legibus 

subiicit rationem. ... Firmiter teneas, quod communiter 

tenet Ecclesia ..., sub speciebus scilicet panis et vini post 

sacra verba iuxta ritum Ecclesiae ore sacerdotis prolata, 

esse vere, realiter et essentialiter corpus et sanguinem 

Domini nostri Iesu Christi, licet localiter sit in caelo. 

Concile de Lyon II (oecum. XIV), 7 mai - 17 juillet 1274 

(sous 

le Bienheureux Grégoire X); Session II, 18 mai 1274: 

Constitution "de summa Trinitate et fide catholica" 

850 460 Fideli ac devota professione fatemur, quod 

Spiritus Sanctus aeternaliter ex Patre et Filio, non 

tanquam ex duobus principiis, sed tanquam ex uno 

principio, non duabus spirationibus, sed unica spiratione

322 

procedit: hoc professa est hactenus, praedicavit et docuit, 

hoc firmiter tenet, praedicat, profitetur et docet 

sacrosancta Romana Ecclesia, mater omnium fidelium et 

magistra: hoc habet orthodoxorum Patrum atque 

Doctorum Latinorum pariter et Graecorum incommutabilis 

et vera sententia. Sed quia nonnulli propter irrefragabilis 

praemissae veritatis ignorantiam in errores varios sunt 

prolapsi: Nos huiusmodi erroribus viam praecludere 

cupientes, sacro approbante Concilio, damnamus et 

reprobamus, qui negare praesumpserint, aeternaliter 

Spiritum Sanctum ex Patre et Filio procedere sive etiam 

temerario ausu asserere, quod Spiritus Sanctus ex Patre 

et Filio, tanquam ex duobus principiis, et non tanquam ex 

uno, procedat. 

Conc. (oecum. XIV) Lyon II (Bienheureux Grégoire X); 

Session IV, 6 juil. 1274: Michaelis imp. Ep. ad Gregorium 

pp 

851 461 (Professio generalis) Credimus sanctam 

Trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum 

Deum omnipotentem totamque in Trinitate deitatem, 

coessentialem et consubstantialem, coaeternam, et 

coomnipotentem, unius voluntatis, potestatis et 

maiestatis, creatorem omnium creaturarum, a quo omnia, 

in quo omnia, per quem omnia, quae sunt in caelo et in 

terra, visibilia, invisibilia, corporalia et spiritualia. 

Credimus singulam quamque in Trinitate personam unum 

verum Deum, plenum et perfectum. 

852 462 Credimus ipsum Filium Dei, Verbum Dei, 

aeternaliter natum de Patre, consubstantialem, 

coomnipotentem et aequalem per omnia Patri in 

divinitate, temporaliter natum de Spiritu Sancto et Maria 

semper Virgine, cum anima rationali; duas habentem 

nativitates, unam ex Patre nativitatem aeternam, alteram 

ex matre temporalem: Deum verum et hominem verum, 

proprium in utraque natura atque perfectum, non

323 

adoptivum, nec phantasticum, sed unum et unicum Filium 

Dei, in duabus et ex duabus naturis, divina scilicet et 

humana, in unius personae singularitate, impassibilem et 

immortalem divinitate, sed in humanitate pro nobis et 

salute nostra passum vera carnis passione, mortuum et 

sepultum, et descendisse ad inferos, ac tertia die 

resurrexisse a mortuis vera carnis resurrectione, die 

quadragesima post resurrectionem cum carne, qua 

resurrexit, et anima ascendisse in caelum et sedere ad 

dextram Dei Patris, inde venturum iudicare vivos et 

mortuos, et redditurum unicuique secundum opera sua, 

sive bona fuerint sive mala. 

853 463 Credimus et Spiritum Sanctum, plenum et 

perfectum verumque Deum ex Patre Filioque 

procedentem, coaequalem et consubstantialem et 

coomnipotentem et coaeternum per omnia Patri et Filio. 

Credimus hanc sanctam Trinitatem non tres Deos, sed 

unicum Deum omnipotentem, aeternum et invisibilem et 

incommutabilem. 

854 464 Credimus sanctam catholicam et apostolicam 

unam esse veram Ecclesiam, in qua unum datur sanctum 

baptisma et vera omnium remissio peccatorum. Credimus 

etiam veram resurrectionem huius carnis, quam nunc 

gestamus, et vitam aeternam. Credimus etiam Novi et 

Veteris Testamenti, Legis, ac Prophetarum et 

Apostolorum, unum esse auctorem Deum ac Dominum 

omnipotentem. 

855 464 (Additio specialis contra errores Orientalium) 

Haec est vera fides catholica, et hanc in supradictis 

articulis tenet et praedicat sacrosancta Romana Ecclesia. 

Sed propter diversos errores, a quibusdam ex ignorantia 

et ab aliis ex malitia introductos, dicit et praedicat: Eos, 

qui post baptismum in peccata labuntur, non 

rebaptizandos, sed per veram paenitentiam suorum 

consequi veniam peccatorum.

324 

856 464 (De sorte defunctorum) Quod si vere paenitentes 

in caritate decesserint, antequam dignis paenitentiae 

fructibus de commissis satisfecerint et omissis: eorum 

animas poenis purgatoriis seu catharteriis, sicut nobis 

frater Iohannes (Parastron O. F. M.) explanavit, post 

mortem purgari: et ad poenas huiusmodi relevandas 

prodesse eis fidelium vivorum suffragia, Missarum scilicet 

sacrificia, orationes et eleemosynas et alia pietatis 

officia, quae a fidelibus pro aliis fidelibus fieri 

consueverunt secundum Ecclesiae instituta. 

857 464 - Illorum autem animas, qui post sacrum 

baptisma susceptum nullam omnino peccati maculam 

incurrerunt, illas etiam, quae post contractam peccati 

maculam, vel in suis manentes corporibus, vel eisdem 

exutae, prout superius dictum est, sunt purgatae, mox in 

caelum recipi. 

858 464 - Illorum autem animas, qui in mortali peccato vel 

cum solo originali decedunt, mox in infernum descendere, 

poenis tamen disparibus puniendas. 

859 464 - Eadem sacrosancta Ecclesia Romana firmiter 

credit et firmiter asseverat, quod nihilominus in die iudicii 

omnes homines ante tribunal Christi cum suis corporibus 

comparebunt, reddituri de propriis factis rationem (cf: 

Rom 14, 10s). 

860 465 Tenet etiam et docet eadem sancta Romana 

Ecclesia, septem esse ecclesiastica sacramenta, unum 

scilicet baptisma, de quo dictum est supra; aliud est 

sacramentum confirmationis, quod per manuum 

impositionem episcopi conferunt, chrismando renatos; 

aliud est paenitentia, aliud Eucharistia, aliud 

sacramentum ordinis, aliud est matrimonium, aliud 

extrema unctio, quae secundum doctrinam beati Iacobi 

infirmantibus adhibetur. Sacramentum Eucharistiae ex

325 

azymo conficit eadem Romana Ecclesia, tenens et 

docens, quod in ipso sacramento panis vere 

transsubstantiatur in corpus et vinum in sanguinem 

Domini nostri Iesu Christi. De matrimonio vero tenet, quod 

nec unus vir plures uxores simul, nec una mulier 

permittitur habere plures viros. Soluto vero legitimo 

matrimonio per mortem coniugum alterius, secundas et 

tertias deinde nuptias successive licitas esse dicit, si 

impedimentum canonicum aliud ex causa aliqua non 

obsistat. 

861 466 Ipsa quoque sancta Romana Ecclesia summum et 

plenum primatum et principatum super universam 

Ecclesiam catholicam obtinet; quem se ab ipso Domino in 

beato Petro Apostolorum principe sive vertice, cuius 

Romanus Pontifex est successor, cum potestatis 

plenitudine recepisse veraciter et humiliter recognoscit. 

Et sicut prae ceteris tenetur fidei veritatem defendere: sic 

et si quae de fide subortae fuerint quaestiones, suo 

debent iudicio definiri. Ad quam potest gravatus quilibet 

super negotiis ad ecclesiasticum forum pertinentibus 

appellare: et in omnibus causis ad examen 

ecclesiasticum spectantibus ad ipsius potest iudicium 

recurri: et eidem omnes ecclesiae sunt subiectae, 

ipsarum praelati oboedientiam et reverentiam sibi dant. 

Ad hanc autem sic potestatis plenitudo consistit, quod 

ecclesias ceteras ad sollicitudinis partem admittit; 

quarum multas et patriarchales praecipue diversis 

privilegiis eadem Romana Ecclesia honoravit, sua tamen 

observata praerogativa tum in generalibus conciliis, tum 

in aliquibus aliis semper salva. 

Boniface VIII, Bulla 'Saepe sanctam Ecclesiam', 1 août 

1296 

866 Accepimus namque, quod nonnullae personae se 

contra sanctam catholicam Ecclesiam erigentes, etiam 

sexus feminei, dogmatizant se ligandi et solvendi claves

326 

habere, paenitentias audiunt et a peccatis absolvunt, 

conventicula non solum diurna faciunt, sed nocturna, in 

quibus de suis pravitatibus conferunt, ... et praedicare 

praesumunt; tonsura clericali contra ritum Ecclesiae 

abutentes, Spiritum Sanctum se dare per impositionem 

manuum mentiuntur; et exhibendam (supple: reverentiam 

? oboedientiam ? ) soli Deo et non alteri cuiuscumque 

fuerit condicionis, dignitatis et status. Efficaciores etiam 

illas orationes affirmant, quae a nudatis toto corpore 

offeruntur; ... et in dicta sancta Ecclesia ligandi atque 

solvendi fore abnegant potestatem ... Quapropter 

huiusmodi sectam ... damnatam et haereticam nuntiamus. 

Boniface VIII, Bulla 'Antiquorum habet', 22 février 1300 

868 467 Antiquorum habet fida relatio, quod 

accedentibus ad honorabilem basilicam principis 

Apostolorum de Urbe concessae sunt magnae 

remissiones et indulgentiae peccatorum. Nos igitur ... 

huiusmodi remissiones et indulgentias omnes et singulas 

ratas et gratas habentes, ipsas auctoritate Apostolica 

confirmamus et approbamus ... Nos de omnipotentis Dei 

misericordia et eorundem Apostolorum eius meritis et 

auctoritate confisi, de fratrum Nostrorum consilio et 

Apostolicae plenitudine potestatis omnibus ... ad 

basilicas ipsas accedentibus reverenter, vere 

paenitentibus et confessis . . . in huiusmodi praesenti et 

quolibet centesimo secuturo annis non solum plenam et 

largiorem, immo plenissimam omnium suorum 

concedemus et concedimus veniam peccatorum ... 

Boniface VIII, Bulla 'Unam sanctam', 18 novembre 1302 

870 468 Unam sanctam Ecelesiam catholicam et ipsam 

apostolicam urgente fide credere cogimur et tenere, 

nosque hanc firmiter credimus et simpliciter confitemur, 

extra quam nec salus est nec remissio peccatorum ...; 

quae unum corpus mysticum repraesentat, cuius corporis

327 

caput Christus, Christi vero Deus. In qua 'unus Dominus, 

una fides et unum baptisma' (Eph 4, 5). Una nempe fuit 

diluvii tempore arca Noe, unam Ecclesiam praefigurans, 

quae in uno cubito consummata unum, Noe videlicet, 

gubernatorem habuit et rectorem, extra quam omnia 

subsistentia super terram legimus fuisse deleta. 

871 468 Hanc autem veneramur et unicam, dicente 

Domino in Propheta: Erue a framea, Deus, animam meam, 

et de manu canis unicam meam' (Ps 21, 21). Pro anima 

enim, id est pro se ipso, capite simul oravit et corpore, 

quod corpus unicam scl. Ecclesiam nominavit, propter 

sponsi, fidei, sacramentorum et caritatis Ecclesiae 

unitatem. Haec est 'tunica' illa Domini 'inconsutilis' (Jo 19, 

23), quae scissa non fuit, sed sorte provenit. 

872 468 Igitur Ecclesiae unius et unicae unum corpus, 

unum caput, non duo capita quasi monstrum, Christus 

videlicet et Christi vicarius Petrus Petrique successor, 

dicente Domino ipsi Petro: 'Pasce oves meas' (Io 21, 17). 

'Meas', inquit, et generaliter, non singulariter has vel illas: 

per quod commisisse sibi intelligitur universas. Sive ergo 

Graeci sive alii se dicant Petro eiusque successoribus non 

esse commissos: fateantur necesse est se de ovibus 

Christi non esse, dicente Domino in Joanne, 'unum ovile, 

unum et unicum esse pastorem' (Jo 10, 16). 

873 469 In hac eiusque potestate duos esse gladios, 

spiritualem videlicet et temporalem, evangelicis dictis 

instruimur (Provocatur ad Lc 22, 38 et Mt 26, 52) ... 

Uterque ergo est in potestate Ecclesiae, spiritualis 

scilicet gladius et materialis. Sed is quidem pro Ecclesia, 

ille vero ab Ecclesia exercendus. Ille sacerdotis, is manu 

regum et militum, sed ad nutum et patientiam sacerdotis. 

Oportet autem gladium esse sub gladio, et temporalem 

auctoritatem spirituali subiici potestati. ... Spiritualem et 

dignitate et nobilitate terrenam quamlibet praecellere 

potestatem, oportet tanto clarius nos fateri, quanto

328 

spiritualia temporalia antecellunt. ... Nam Veritate 

testante, spiritualis potestas terrenam potestatem 

instituere habet, et iudicare, si bona non fuerit. ... Ergo si 

deviat terrena potestas, iudicabitur a potestate spirituali; 

sed, si deviat spiritualis minor, a suo superiore; si vero 

suprema, a solo Deo, non ab homine poterit iudicari, 

testante Apostolo: 'Spiritualis homo iudicat omnia, ipse 

autem a nemine iudicatur' (1 Cor 2, 15). 

874 469 Est autem haec auctoritas, etsi data sit homini et 

exerceatur per hominem, non humana, sed potius divina 

potestas, ore divino Petro data, sibique suisque 

successoribus in ipso Christo, quem confessus fuit petra 

firmata, dicente Domino ipsi Petro: 'Quodcumque 

ligaveris' etc. (Mt 16, 19). Quicumque igitur huic potestati 

a Deo sic ordinatae 'resistit, Dei ordinationi resistit' (Rom 

13, 2), nisi duo, sicut Manichaeus, fingat esse principia, 

quod falsum et haereticum iudicamus, quia, testante 

Moyse, non in principiis, sed 'in principio caelum Deus 

creavit et terram' (cf. Gn 1, 1). 

469 Porro subesse Romano Pontifici omni humanae 

creaturae declaramus, dicimus, diffinimus omnino esse de 

necessitate salutis. 

Benoît XI, Const. 'Inter cunctas sollicitudines', 


875 470 ... Licet ... de necessitate non sit, iterum eadem 

confiteri peccata, tamen, quia propter erubescentiam, 

quae magna est paenitentiae pars, ut eorundem 

peccatorum iteretur confessio, reputamus salubre: 

districte iniungimus, ut Fratres (Praedicatores et Minores) 

ipsi confitentes attente moneant, et in suis 

praedicationibus exhortentur, quod suis sacerdotibus 

saltem semel confiteantur in anno, asserendo, id ad 

animarum profectum procul dubio pertinere.

329 

Concile de Vienne (oecum. XV; sous Clément V; 1311- 

1312); 

Session III, 6 mai 1312; Constitution "Ad nostrum qui"; 

erreurs des Bégards et des Béguines sur l'état de 

perfection 

891 471 (1) Quod homo in vita praesenti tantum et talem 

perfectionis gradum potest acquirere, quod reddetur 

penitus impeccabilis et amplius in gratia proficere non 

valebit: nam, ut dicunt, si quis semper posset proficere, 

posset aliquis Christo perfectior inveniri. 

892 472 (2) Quod ieiunare non oportet hominem nec 

orare, postquam gradum perfectionis huiusmodi fuerit 

assecutus, quia tunc sensualitas est ita perfecte spiritui et 

rationi subiecta, quod homo potest libere corpori 

concedere quidquid placet. 

893 473 (3) Quod illi, qui sunt in praedicto gradu 

perfectionis et spiritu libertatis, non sunt humanae 

subiecti oboedientiae, nec ad aliqua praecepta Ecclesiae 

obligantur; quia (ut asserunt) 'ubi spiritus Domini, ibi 

libertas' (2 Cor 3, 17). 

894 474 (4) Quod homo potest ita finalem beatitudinem 

secundum omnem gradum perfectionis in praesenti 

assequi, sicut eam in vita obtinebit beata. 

895 475 (5) Quod quaelibet intellectualis natura in se ipsa 

naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine 

gloriae, ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate 

fruendum. 

896 476 (6) Quod se in actibus exercere virtutum est 

hominis imperfecti, et perfecta anima licentiat a se 

virtutes.

330 

897 477 (7) Quod mulieris osculum, cum ad hoc natura 

non inclinet, est mortale peccatum; actus autem carnalis, 

cum ad hoc natura inclinet, peccatum non est, maxime 

cum tentatur exercens. 

898 478 (8) Quod in elevatione corporis Jesu Christi non 

debent assurgere nec eidem reverentiam exhibere: 

asserentes, quod esset imperfectioniseisdem, si a 

puritate et altitudine suae contemplationis tantum 

descenderent, quod circa ministerium (al.: mysterium) seu 

sacramentum Eucharistiae aut circa passionem 

humanitatis Christi aliqua cogitarent. 

899 478 (Censura:) Nos sacro approbante Concilio sectam 

ipsam cum praemissis erroribus damnamus et 

reprobamus omnino inhibentes districtius, ne quis ipsos 

de cetero teneat, approbet vel defendat. 

Constitutio "Fidei Catholicae" 

900 480 (De duabus naturis Christi.) 

Fidei catholicae fundamento, praeter quod, teste 

Apostolo, nemo potest aliud ponere (I Cor 3, 11), firmiter 

inhaerentes, aperte cum sancta matre Ecclesia 

confitemur, unigenitum Dei Filium in iis omnibus, in quibus 

Deus Pater exsistit, una cum Patre aeternaliter 

subsistentem, partes nostrae naturae simul unitas, ex 

quibus ipse in se verus Deus exsistens fieret verus homo, 

humanum videlicet corpus passibile et animam 

intellectivam seu rationalem, ipsum corpus vere per se et 

essentialiter informantem, assumpsisse ex tempore in 

virginali thalamo ad unitatem suae hypostasis et 

personae. 

901 480 (De vulnere lateris Christi.) 

Et quod in hac assumpta natura ipsum Dei Verbum pro 

omnium operanda salute non solum affigi cruci et in ea 

mori voluit, sed etiam emisso iam spiritu perforari lancea

331 

sustinuit latus suum, ut exinde profluentibus undis aquae 

et sanguinis formaretur unica et immaculata ac virgo 

sancta mater Ecclesia, coniux Christi, sicut de latere primi 

hominis soporati Eva sibi in coniugium est formata, ut sic 

certae figurae primi et veteris Adae, qui secundum 

Apostolum 'est forma futuri' (cf. Rom 5,14), in nostro 

novissimo Adam, id est Christo, veritas responderet. Haec 

est, inquam, veritas, illius praegrandis aquilae vallata 

testimonio, quam propheta vidit Ezechiel animalibus 

ceteris evangelicis transvolantem, beati Iohannis 

videlicet, Apostoli et Evangelistae, qui sacramenti huius 

rem gestam narrans et ordinem in Evangelio suo dixit: 'Ad 

Iesum autem cum venissent, ut viderunt eum iam 

mortuum, non fregerunt eius crura, sed unus militum 

lancea latus eius aperuit, et continuo exivit sanguis et 

aqua; et qui vidit, testimonium perhibuit, et verum est 

testimonium eius, et ille scit, quia vera dicit, ut (et) vos 

credatis' (Io 19, 33 ss). Nos igitur ad tam praeclarum 

testimonium ac sanctorum Patrum et Doctorum 

communem sententiam apostolicae considerationis, ad 

quam dumtaxat haec declarare pertinet, aciem 

convertentes, sacro approbante Concilio, declaramus, 

praedictum Apostolum et Evangelistam Ioannem rectum 

in praemissis factae rei ordinem tenuisse, narrando, quod 

Christo 'iam mortuo unus militum lancea latus eius 

aperuit'. 

902 481 (De anima ut forma corporis.) 

Porro doctrinam omnem seu positionem temere 

asserentem, aut vertentem in dubium, quod substantia 

animae rationalis seu intellectivae vere ac per se humani 

corporis non sit forma, velut erroneam ac veritati 

catholicae inimicam fidei, praedicto sacro approbante 

Concilio reprobamus: definientes, ut cunctis nota sit fidei 

sincerae veritas ac praecludatur universis erroribus 

aditus, ne subintrent, quod quisquis deinceps asserere, 

defendere seu tenere pertinaciter praesumpserit, quod 

anima rationalis seu intellectiva non sit forma corporis

332 

humani per se et essentialiter, tamquam haereticus sit 

censendus. 

903 482 (De effectu baptismi.) 

Ad hoc baptisma unicum baptizatos omnes in Christo 

regenerans est, sicut unus Deus ac fides unica ab 

omnibus fideliter confitendum, quod celebratum in aqua 

in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti credimus esse 

tam adultis quam parvulis communiter perfectum 

remedium ad salutem. 

904 483 Verum quia quantum ad effectum baptismi in 

parvulis reperiuntur doctores quidam theologi opiniones 

contrarias habuisse, quibusdam ex ipsis dicentibus, per 

virtutem baptismi parvulis quidem culpam remitti, sed 

gratiam non conferri, aliis econtra asserentibus, quod et 

culpa iisdem in baptismo remittitur, et virtutes ac 

informans gratia infunduntur quoad habitum (v. D. 410), 

etsi non pro illo tempore quoad usum: Nos autem 

attendentes generalem efficaciam mortis Christi, quae 

per baptisma applicatur pariter omnibus baptizatis, 

opinionem secundam, quae dicit, tam parvulis quam 

adultis conferri in baptismo informantem gratiam et 

virtutes, tanquam probabiliorem, et dictis Sanctorum et 

doctorum modernorum theologiae magis consonam et 

concordem, sacro approbante Concilio duximus 

eligendam. 

Constitutio 'Ex gravi ad nos' 

906 479 ... Si quis in illum errorem inciderit, ut 

pertinaciter affirmare praesumat, exercere usuras non 

esse peccatum, decernimus eum velut haereticum 

puniendum. 

Constitutio 'Exivi de paradiso'

333 

908 ... Succrevit non parum scrupulosa quaestio inter 

fratres, videlicet: utrum ex suae professione regulae 

obligentur ad arctum et tenuem sive pauperem usum 

rerum, quibusdam ... dicentibus quod, sicut quoad 

dominium rerum habent ex voto abdicationem 

arctissimam, ita ipsis quoad usum arctitudo maxima et 

exilitas est indicta; aliis in contrarium asserentibus, quod 

ex professione sua ad nullum usum pauperem qui non 

exprimatur in regula obligantur, licet teneantur ad usum 

moderatum temperantiae, sicut et magis ex condecenti, 

quam ceteri christiani. Volentes itaque conscientiarum 

praedictorum fratrum providere quieti ..., declarando 

dicimus, quod fratres Minores ex professione suae 

regulae specialiter obligantur ad arctos usus seu 

pauperes, qui in ipsorum regula continentur, et eo 

obligationis modo, sub quo continet seu ponit regula 

dictos usus. Dicere autem, sicut aliqui asserere 

perhibentur, quod haereticum sit, tenere usum pauperem 

includi vel non includi sub voto evangelicae paupertatis, 

praesumptuosum et temerarium iudicamus. 

Jean XXII, Const. 'Gloriosam Ecclesiam', 23 janvier 1318 

910 484 12... Praedicti temeritatis atque impietatis filii, ut 

habet fide digna relatio, ad eam sunt mentis inopiam 

devoluti, quod adversus praeclarissimam et saluberrimam 

christianae fidei veritatem impie sentiunt, sacramenta 

Ecclesiae veneranda contemnunt et in gloriosum 

Ecclesiae Romanae primatum, cunctis nationibus 

percellendum, ab ipso conterendi citius impetu caeci 

furoris impingunt... 

911 485 (1) 14. Primus itaque error, qui de istorum officina 

tenebrosa prorumpit, duas fingit ecclesias, unam 

carnalem, divitiis pressam, effluentem divitiis (al.: 

deliciis), sceleribus maculatam, cui Romanum praesulem 

aliosque inferiores praelatos dominari asserunt; aliam 

spiritualem, frugalitate mundam, virtute decoram,

334 

paupertate succinctam, in qua ipsi soli eorumque 

complices continentur, cui etiam ipsi spiritualis vitae 

merito, si qua fides est adhibenda mendaciis, 

principantur. ... 

912 486 (2) 16. Secundus error, quo praedictorum 

insolentium conscientia maculatur, venerabiles Ecclesiae 

sacerdotes aliosque ministros sic iurisdictionis et ordinis 

(BullTau:-!) clamitat auctoritate desertos, ut nec 

sententias ferre, nec sacramenta conficere, nec 

subiectum populum instruere valeant vel docere, illos 

fingentes omni ecclesiastica potestate privatos, quos a 

sua perfidia viderint alienos: quia apud ipsos solos (ut 

ipsi somniant) sicut spiritualis vitae sanctitas, sic 

auctoritas perseverat, in qua re Donatistarum sequuntur 

errorem... 

913 487 (3) 18. Tertius istorum error in Waldensium errore 

coniurat, quoniam et ii et illi in nullum eventum asserunt 

fore iurandum, dogmatizantes mortalis criminis 

contagione pollui et poena teneri, quos contigerit 

iuramenti religione constringi... 

914 488 (4) 20. Quarta huiusmodi impiorum blasphemia 

de praedictorum Waldensium venenato fonte 

prorumpens, sacerdotes rite etiam et legitime secundum 

formam Ecclesiae ordinatos, quibuslibet tamen criminibus 

pressos, non posse conficere vel conferre ecclesiastica 

sacramenta confingit... 

915 489 (5) 22. Quintus error sic istorum hominum mentes 

obcaecat, ut Evangelium Christi in se solis hoc in tempore 

asserant esse completum, quod hactenus (ut ipsi 

somniant) obtectum fuerat, immo prorsus exstinctum... 

916 490 24. Multa sunt alia, quae isti praesumptuosi 

homines contra coniugii venerabile sacramentum garrire 

dicuntur, multa, quae de cursu temporum et fine saeculi

335 

somniant, multa, quae de Antichristi adventu, quae 

iamiam instare asserunt, flebili vanitate divulgant. Quae 

omnia, quia partim haeretica, partim insana, partim 

fabulosa cognoscimus, damnanda potius cum suis 

auctoribus, quam stilo prosequenda aut refellenda 

censemus... 

Jean XXII, Const. 'Vas electionis', 24 juillet 1321 

921 491 (1) Quod confessi fratribus, habentibus licentiam 

generalem audiendi confessiones, tenentur eadem 

peccata, quae confessi fuerant, iterum confiteri proprio 

sacerdoti. 

922 492 (2) Quod stante Statuto (Cc. Lateran. IV, DS 812) 

'Omnis utriusque sexus' edito in concilio generali Romano 

(ita DenCh; al.: Romanus) Pontifex non potest facere, 

quod parochiani non teneantur confiteri omnia peccata 

sua semel in anno proprio sacerdoti, quem dicit esse 

parochialem curatum; immo nec Deus posset hoc facere: 

quia, ut dicebat, implicat contradictionem. 

923 493 (3) Quod Papa non potest dare generalem 

potestatem audiendi confessiones, immo nec Deus, quin 

confessus habenti generalem licentiam teneatur iterum 

confiteri suo proprio sacerdoti, quem dicit esse (ut 

praemittitur) parochialem curatum. 

924 493 (Censura:) ... Comperimus, praemissos articulos 

doctrinam non sanam, sed periculosam multum et veritati 

contrariam continere. Quos etiam articulos omnes... 

magister Ioannes... revocavit... Omnes articulos et 

quemlibet eorum tamquam falsos et erroneos et a 

doctrina sana devios auctoritate Apostolica damnamus et 

reprobamus de fratrum Nostrorum consilio..., doctrinam 

ipsis contrariam veram esse et catholicam asserentes...

336 

Jean XXII, Ep. 'Nequaquam sine dolore' ad Armenios, 


925 (Docet Romana Ecclesia)... illorum vero animas, qui 

post sacramentum baptismatis susceptum nullam omnino 

peccati maculam incurrerunt, illas etiam, quae post 

contractam peccati maculam vel in suis manentes 

corporibus vel eisdem exutae et purgatae, in caelum mox 

recipi. 

926 493a - Illorum autem animas, qui in mortali peccato 

vel cum solo originali decedunt, mox in infernum 

descendere, poenis tamen ac locis disparibus puniendas. 

Jean XXII, Const. 'Cum inter nonnullos', 12 novembre 1323 

930 494 Cum inter nonnullos viros scholasticos saepe 

contingat in dubium revocari, utrum pertinaciter 

affirmare, Redemptorem nostrum ac Dominum Iesum 

Christum eiusque Apostolos in speciali non habuisse 

aliqua nec in communi etiam, haereticum sit censendum, 

diversa et adversa etiam sentientibus circa illud: Nos, 

huic concertationi finem imponere cupientes, assertionem 

huiusmodi pertinacem - cum Scripturae sacrae, quae in 

plerisque locis ipsos nonnulla habuisse asserit, 

contradicat expresse, ipsamque Scripturam sacram, per 

quam utique fidei orthodoxae probantur articuli, quoad 

praemissa fermentum aperte supponat continere 

mendacii, ac per consequens, quantum in ea est, eius in 

totum fidem evacuans, fidem catholicam reddat, eius 

probationem adimens, dubiam et incertam - deinceps 

erroneam fore censendam et haereticam, de fratrum 

Nostrorum consilio hoc perpetuo declaramus edicto. 

931 494 Rursus in posterum pertinaciter affirmare, quod 

Redemptori nostro praedicto eiusque Apostolis, iis quae 

ipsos habuisse Scriptura sacra testatur, nequaquam ius 

ipsis utendi competierit, nec illa vendendi seu donandi ius 

habuerint aut ex ipsis alia acquirendi, quae tamen ipsos

337 

de praemissis fecisse Scriptura sacra testatur seu ipsos 

potuisse facere supponit expresse; cum talis assertio 

ipsorum usum et gesta evidenter includat, in praemissis 

non iusta: quod utique de usu, gestis seu factis 

Redemptoris nostri Dei Filii sentire nefas est, sacrae 

Scripturae contrarium et doctrinae catholicae inimicum: 

assertionem ipsam pertinacem, de fratrum Nostrorum 

consilio, deinceps erroneam fore censendam merito ac 

haereticam declaramus. 

Jean XXII, Const. 'Licet iuxta doctrinam' ad episc. urbis 

Worcester, 23 octobre 1327 

941 495 (1) Quod illud, quod de Christo legitur in 

Evangelio beati Matthaei (17, 26), quod ipse solvit 

tributum Caesari, quando staterem sumptum ex ore piscis 

illis qui petebant didrachma iussit dari (dare), hoc facit 

non condescensive e liberalitate sive pietate (suae 

pietatis), sed necessitate coactus. (Inde in bulla ex mente 

Marsilii concluditur:) Quod omnia temporalia Ecclesiae 

subsunt Imperatori, et ea potest accipere velut sua. 

942 496 (2) Quod beatus Petrus Apostolus non plus 

auctoritatis habuit quam alii Apostoli habuerunt (non fuit 

plus caput Ecclesiae quam quilibet aliorum Apostolorum), 

nec aliorum Apostolorum fuit caput (-!). Item quod 

Christus nullum caput dimisit Ecclesiae, nec aliquem suum 

vicarium fecit. 

943 497 (3) Quod ad Imperatorem spectat, Papam 

corrigere, instituere et destituere ac punire (corrigere 

Papam et punire, ac instituere et destituere). 

944 498 (4) Quod omnes sacerdotes, sive sit Papa, sive 

archiepiscopus, sive sacerdos simplex (quicumque), sunt 

ex institutione Christi auctoritatis et iurisdictionis 

aequalis. (Sed quod unus habet plus alio, hoc est

338 

secundum quod Imperator concessit plus vel minus et, 

sicut concessit, revocare potest.) 

945 499 (5) Quod (Papa vel) tota Ecclesia simul iuncta 

(sumpta) nullum hominem (quantumcumque sceleratum) 

punire potest punitione coactiva, nisi concedat hoc 

Imperator (nisi Imperator daret eis auctoritatem). 

946 500 (Censura:) Articulos praedictos ... velut sacrae 

Scripturae contrarios et fidei catholicae inimicos, 

haereticos, seu haereticales et erroneos, necnon et 

praedictos Marsilium et Ioannem haereticoS, immo 

haeresiarchas fore manifestos et notorios sententialiter 

declaramus. 

Jean XXII, Const. 'In agro dominico', 27 mars 1329 

950 Ex inquisitione... auctoritate... Coloniensis 

archiepiscopi prius facta et tandem auctoritate Nostra in 

Romana curia renovata comperimus, evidenter constare 

per confessionem eiusdem Ekardi, quod ipse praedicavit, 

dogmatizavit et scripsit viginti sex articulos, tenorem qui 

sequitur continentes: 

951 501 (1) Interrogatus quandoque, quare Deus mundum 

non prius pro duxerit, respondit tunc, sic nunc, quod Deus 

non potuit primo (legendum: prius! Ita Echardus.) 

producere mundum, quia res non potest agere, antequam 

sit; unde quam cito Deus fuit, tam cito mundum creavit. 

952 502 (2) Item concedi potest mundum fuisse ab 

aeterno. 

953 503 (3) Item simul et semel, quando Deus fuit, quando 

Filium sibi coaeternum per omnia coaequalem Deum 

genuit, etiam mundum creavit.

339 

954 504 (4) Item in omni opere, etiam malo, malo, 

inquam, tam poenae quam culpae, manifestatur et 

relucet aequaliter gloria Dei. 

955 505 (5) Item vituperans quempiam vituperio ipso 

peccato vituperii laudat Deum, et quo plus vituperat et 

gravius peccat, amplius Deum laudat. 

956 506 (6) Item Deum ipsum quis blasphemando Deum 

laudat. 

957 507 (7) Item quod petens hoc aut hoc, malum petit et 

male, quia negationem boni et negationem Dei petit, et 

orat Deum sibi negari. 

958 508 (8) Qui non intendunt res, nec honores, nec 

utilitatem, nec devotionem internam, nec sanctitatem, 

nec praemium, nec regnum caelorum, sed omnibus his 

renuntiaverunt, etiam quod suum est, in illis hominibus 

honoratur Deus. 

959 509 (9) Ego nuper cogitavi, utrum ego vellem aliquid 

recipere a Deo vel desiderare: ego volo de hoc valde 

bene deliberare, quia ubi ego essem accipiens a Deo, ibi 

essem ego sub eo vel infra eum, sicut unus famulus vel 

servus, et ipse sicut dominus in dando, et sic non 

debemus esse in aeterna vita. 

960 510 (10) Nos transformamur totaliter in Deum et 

convertimur in eum; simili modo sicut in sacramento panis 

convertitur in corpus Christi, sic ego convertor in eum, 

quod ipse operatur me suum esse unum, non simile. Per 

viventem Deum verum est, quod ibi nulla est distinctio. 

961 511 (11) Quidquid Deus Pater dedit Filio suo 

unigenito in humana natura, hoc totum dedit mihi. Hic 

nihil excipio, nec unionem nec sanctitatem, sed totum 

dedit mihi sicut sibi.

340 

962 512 (12) Quidquid dicit sacra Scriptura de Christo, 

hoc etiam totum verificatur de omni bono et divino 

homine. 

963 513 (13) Quidquid proprium est divinae naturae, hoc 

totum proprium est homini iusto et divino; propter hoc iste 

homo operatur, quidquid Deus operatur, et creavit una 

cum Deo caelum et terram, et est generator Verbi 

aeterni, et Deus sine tali homine nesciret quidquam 

facere. 

964 514 (14) Bonus homo debet sic conformare 

voluntatem suam voluntati divinae, quod ipse velit 

quidquid Deus vult. Quia Deus vult aliquo modo me 

peccasse, nollem ego, quod ego peccata non 

commisissem et haec est vera paenitentia. 

965 515 (15) Si homo commisisset mille peccata mortalia, 

si talis homo esset recte dispositus, non deberet velle se 

ea non commisisse. 

966 516 (16) Deus proprie non praecipit actum 

exteriorem. 

967 517 (17) Actus exterior non est proprie bonus nec 

divinus, nec operatur ipsum Deus proprie neque parit. 

968 518 (18) Afferamus fructum actuum non exteriorum, 

qui nos bonos non faciunt, sed actuum interiorum, quos 

Pater in nobis manens facit et operatur. 

969 519 (19) Deus animas amat, non opus extra. 

970 520 (20) Quod bonus homo est unigenitus Filius Dei. 

971 521 (21) Homo nobilis est ille unigenitus Filius Dei, 

quem Pater aeternaliter genuit.

341 

972 522 (22) Pater generat me suum filium et eundem 

filium. Quidquid Deus operatur, hoc est unum; propter hoc 

generat ipse me suum filium sine omni distinctione. 

973 523 (23) Deus est unus omnibus modis et secundum 

omnem rationem, ita ut in ipso non sit invenire aliquam 

multitudinem in intellectu vel extra intellectum. Qui enim 

duo videt vel distinctionem videt, Deum non videt, Deus 

enim unus est extra numerum et supra numerum nec ponit 

in unum (lege: numerum) cum aliquo. Sequitur (scl. loco 

posteriore): nulla igitur distinctio in ipso Deo esse potest 

aut intelligi. 

974 524 (24) Omnis distinctio est a Deo aliena, neque in 

natura neque in personis; probatur: quia natura ipsa est 

una et hoc unum, et quaelibet persona est una et idipsum 

unum, quod natura. 

975 525 (25) Cum dicitur: 'Simon, diligis me plus his?' (Io 

21, 15 s), sensus est, id est plus quam istos, et bene 

quidem, sed non perfecte. In primo enim et secundo et (, 

in) plus et minus et (-!) gradus est et ordo, in uno autem 

nec gradus est nec ordo. Qui igitur diligit Deum plus 

quam proximum, bene quidem, sed nondum perfecte. 

976 526 (26) Omnes creaturae sunt unum purum nihil: non 

dico, quod sint quid modicum vel aliquid, sed quod sint 

unum purum nihil. 

Obiectum praeterea exstitit dicto Ekardo, quod 

praedicaverat alios duos articulos sub his verbis: 

977 527 (1) Aliquid est in anima, quod est increatum et 

increabile; si tota anima esset talis, esset increata et 

increabilis, et hoc est intellectus.

342 

978 528 (2) Quod Deus non est bonus neque melior neque 

optimus; ita male dico, quandocumque voco Deum 

bonum, ac si ego album vocarem nigrum. 

979 529 (Censura:) ... quia ... invenimus primos quindecim 

memoratos articulos et duos etiam alios ultimos tam ex 

suorum sono verborum quam ex suarum connexione 

sententiarum errorem seu labem haeresis continere, alios 

vero undecim, quorum primus incipit 'Deus non praecipit' 

etc. (prop. 16), reperimus nimis male sonare et multum 

esse temerarios de haeresique suspectos, licet cum multis 

expositionibus et suppletionibus sensum catholicum 

formare valeant vel habere: ne articuli huiusmodi seu 

contenta in eis corda simplicium ... inficere valeant, ... 

529 Nos ... praefatos quindecim primos articulos et duos 

alios ultimos tamquam haereticos, dictos vero alios 

undecim tamquam male sonantes, temerarios, et 

suspectos de haeresi, ac nihilominus libros quoslibet seu 

opuscula eiusdem Ekardi, praefatos articulos seu eorum 

aliquem continentes, damnamus et reprobamus expresse. 

980 Porro ... volumus notum esse, quod, prout constat per 

publicum instrumentum inde confectum, praefatus 

Ekardus in fine vitae suae fidem catholicam profitens 

praedictos viginti sex articulos, quos se praedicasse 

confessus exstitit, necnon quaecumque alia per eum 

scripta et docta ..., quae possent generare in mentibus 

fidelium sensum haereticum vel erroneum ac verae fidei 

inimicum, quantum ad illum sensum revocavit ac etiam 

reprobavit ..., determinationi Apostolicae Sedis et 

Nostrae tam se quam scripta sua et dicta omnia 

summittendo. 



343 

Jean XXII, Bulla 'Ne super his', 3 décembre 1334 

990 Ne super his (hiis), quae de animabus purgatis 

separatis a corporibus (an citra resumptionem corporum 

divinam essentiam illa visione, videlicet quam vocat 

facialem Apostolus, videant) tam per Nos quam per 

nonnullos alios in praesentia Nostra recitando sacram 

Scripturam ac originalia dicta Sanctorum vel alias 

ratiocinando saepius dicta sunt, aliter quam per Nos 

dicta et intellecta fuerint et intelligantur ac dicantur, 

auribus valeant fidelium inculcari, ecce quod Nostram 

intentionem, quam cum sancta Ecclesia catholica circa 

haec habemus et habuimus, serie praesentium ut sequitur 

declaramus. 

991 Fatemur siquidem et credimus, quod animae 

purgatae separatae a corporibus sunt in caelo, caelorum 

regno et paradiso et cum Christo in consortio angelorum 

congregatae et vident Deum de communi lege ac divinam 

essentiam facie ad faciem clare, in quantum status et 

condicio compatitur animae separatae. Si vero alia vel 

aliter circa materiam huiusmodi per Nos dicta fuerint 

quoquomodo, illa in habitu fidei catholicae diximus ac 

recitando et conferendo dixisse asserimus et volumus 

esse dicta. Insuper si qua alia sermocinando, conferendo, 

dogmatizando, docendo seu alio quovis modo diximus 

circa ea quae fidem concernunt catholicam, sacram 

Scripturam aut bonos mores, ea in quantum sunt consona 

fidei catholicae, determinationi Ecclesiae, sacrae 

Scripturae ac bonis moribus, approbamus, alias autem 

illa haberi volumus pro non dictis, et ea minime 

approbamus, sed in quantum essent a praemissis fide 

catholica, determinatione Ecclesiae, sacra Scriptura vel 

bonis moribus aut aliquo ipsorum dissonantia, 

reprobamus et nihilominus omnia dicta et scripta Nostra 

de quacumque materia ubicumque et in quocumque loco 

ac in quocumque statu, quem habemus vel habuerimus 

hactenus, submittimus determinationi Ecclesiae ac 

successorum Nostrorum.

344 

Benoît XII, Const. 'Benedictus Deus', 29 janvier 1336 

1000 530 (Visio Dei beatifica.) 

Hac in perpetuum valitura Constitutione auctoritate 

Apostolica diffinimus: quod secundum communem Dei 

ordinationem animae sanctorum omnium (hominum), qui 

de hoc mundo ante D'ni N. Iesu Christi passionem 

decesserunt, nec non sanctorum Apostolorum, martyrum, 

confessorum, virginum et aliorum fidelium defunctorum 

post sacrum ab eis Christi baptisma susceptum, in quibus 

nihil purgabile fuit, quando decesserunt, nec erit, quando 

decedent etiam in futurum, vel si tunc fuerit aut erit 

aliquid purgabile in eisdem, cum post mortem suam 

fuerint purgatae, ac quod animae puerorum eodem 

Christi baptismate renatorum et baptizandorum cum 

fuerint baptizati, ante usum liberi arbitrii decedentium, 

mox post mortem suam et purgationem praefatam in illis, 

qui purgatione huius modi indigebant, etiam ante 

resumptionem suorum corporum et iudicium generale 

post ascensionem Salvatoris Domini nostri Iesu Christi in 

caelum, fuerunt, sunt et erunt in caelo, caelorum regno et 

paradiso caelesti cum Christo, sanctorum Angelorum 

consortio congregatae, ac post Domini Jesu Christi 

passionem et mortem viderunt et vident divinam 

essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nulla 

mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed 

divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis 

ostendente, quodque sic videntes eadem divina essentia 

perfruuntur, necnon quod ex tali visione et fruitione 

eorum animae, qui iam decesserunt, sunt vere beatae et 

habent vitam et requiem aeternam, et etiam (animae) 

illorum, qui postea decedent, eandem divinam videbunt 

essentiam ipsaque perfruentur ante iudicium generale; 

1001 530 ac quod visio huiusmodi divinae essentiae 

eiusque fruitio actus fidei et spei in eis evacuant, prout 

fides et spes propri(a)e theologicae sunt virtutes;

345 

quodque, postquam inchoata fuerit vel erit talis intuitiva 

ac facialis visio et fruitio in eisdem, eadem visio et fruitio 

sine aliqua intercisione (intermissione) seu evacuatione 

praedictae visionis et fruitionis continuata exstitit et 

continuabitur usque ad finale iudicium et ex tunc usque in 

sempiternum. 

1002 531 (Infernum. - Iudicium generale.) 

Diffinimus insuper, quod secundum Dei ordinationem 

communem animae decedentium in actuali peccato 

mortali mox post mortem suam ad inferna descendunt, 

ubi poenis infernalibus cruciantur, et quod nihilominus in 

die iudicii omnes homines 'ante tribunal Christi' cum suis 

corporibus comparebunt, reddituri de factis propriis 

rationem, 'ut referat unusquisque propria corporis, prout 

gessit, sive bonum sive malum' (2 Cor 5, 10). 

Benoît XII, Libellus " Cum dudum " aux Arméniens, 1341 

1006 532 4. Item quod Armeni dicunt et tenent, quod 

peccatum primorum parentum personale ipsorum tam 

grave fuit, quod omnes eorum filii semine eorum 

propagati usque ad Christi passionem merito dicti 

peccati personalis ipsorum damnati fuerunt et in inferno 

post mortem detrusi, non propter hoc, quod ipsi ex Adam 

aliquod peccatum originale contraxerint, cum dicant 

pueros nullum omnino habere originale peccatum, nec 

ante Christi passionem nec post; sed dicta damnatio ante 

Christi passionem eos sequebatur ratione gravitatis 

peccati personalis, quod commiserunt Adam et Eva, 

transgrediendo divinum praeceptum is datum: sed post 

Domini passionem, in qua peccatum primorum arentum 

deletum fuit, pueri, qui nascuntur ex filiis Adam, non sunt 

uamnationi addicti, nec in inferno ratione dicti peccati 

sunt detrudendi, quia Christus totaliter peccatum 

primorum parentum delevit in sua passione.

346 

1007 533 5. Item quod quidam magister Armenorum 

vocatus Mechit(a)riz, qui interpretatur paraclitus, de novo 

introduxit et docuit, quod anima humana filii propagatur 

ab anima patris sui, sicut corpus a corpore, et angelus 

etiam unus ab alio, quia cum anima humana rationalis 

exsistens, et angelus exsistens intellectualis naturae, sint 

quaedam lumina spiritualia, ex se ipsis propagant alia 

lumina spiritualia... 

1008 534 6. Item dicunt Armeni, quod animae puerorum, 

qui nascuntur ex christianis parentibus post Christi 

passionem, si moriantur antequam baptizentur, vadunt ad 

paradisum terrestrem, in quo fuit Adam ante peccatum; 

animae vero puerorum, qui nascuntur ex parentibus non 

christianis post Christi passionem et moriuntur sine 

baptismo, vadunt ad loca, ubi sunt animae parentum 

ipsorum... 

1009 8. Item Armeni dicunt quod animae puerorum 

baptizatorum et animae multum perfectorum hominum 

post generale (!) iudicium intrabunt in regnum caelorum, 

ubi carebunt omni malo poenali huius vitae. ... Non tamen 

videbunt Dei essentiam, quia nulla creatura eam videre 

potest; sed videbunt claritatem Dei, quae ab eius 

essentia emanat, sicut lux solis emanat a sole et tamen 

non est sol. 

1010 535 17. Item quod Armeni communiter tenent, quod 

in alio saeculo non est purgatorium animarum, quia, ut 

dicunt, si christianus confiteatur peccata sua, omnia 

peccata eius et poenae peccatorum ei dimittuntur. Nec 

etiam ipsi orant pro defunctis, ut eis in alio saeculo 

peccata dimittantur, sed generaliter orant pro omnibus 

mortuis, sicut pro beata Maria, Apostolis. ... 

1011 536 18. Item quod Armeni credunt et tenent, quod 

Christus descendit de caelo et incarnatus fuit propter 

hominum salutem non pro eo, quod filii propagati ex

347 

Adam et Eva post peccatum eorum ex eis contrahant 

originale peccatum, a quo per Christi incarnationem et 

mortem salventur, cum nullum tale peccatum dicant esse 

in filiis Adae: sed dicunt quod Christus propter salutem 

hominum est incarnatus et passus, quia per suam 

passionem filii Adam, qui dictam passionem 

praecesserunt, fuerunt liberati ab inferno, in quo erant 

non ratione originalis peccati quod in eis esset, sed 

ratione gravitatis peccati personalis primorum parentum. 

Credunt etiam, quod Christus propter salutem puerorum 

qui nati fuerunt post eius passionem, incarnatus fuit et 

passus, quia per suam passionem destruxit totaliter 

infernum. ... 

1012 537 19. ... in tantum dicunt (Armeni), quod (dicta) 

concupiscentia carnis est peccatum et malum, quod 

parentes etiam christiani, quando matrimonialiter 

concumbunt, committunt peccatum..., quia actum 

matrimonialem dicunt esse peccatum et etiam 

matrimonium. ... 

1013 538 40. Alii vero dicunt, quod episcopi et presbyteri 

Armenorum nihil faciunt ad peccatorum remissionem nec 

principaliter nec ministerialiter sed solus Deus peccata 

remittit: nec episcopi vel presbyteri adhibentur ad 

faciendam dictam peccatorum remissionem, nisi quia ipsi 

acceperunt potestatem loquendi a Deo et ideo, cum 

absolvunt, dicunt: 'Deus dimittat tibi peccata tua'; vel: 'Ego 

dimitto tibi peccata tua in terra et Deus dimittat tibi in 

caelis'. 

1014 539 42. Item Armeni dicunt et tenent, quod sola 

Christi passio sine omni alio Dei dono, etiam gratificante, 

sufficit ad peccatorum remissionem: nec dicunt, quod ad 

peccatorum remissionem faciendam requiratur gratia Dei 

gratificans, vel iustificans, nec quod in sacramentis novae 

legis detur gratia gratificans.

348 

540 48. Item Armeni dicunt et tenent, quod, si Armeni 

committant semel quodcunque crimen, quibusdam 

exceptis, ecclesia eorum potest absolvere eos, quantum 

ad culpam et poenam de dictis criminibus: sed si aliquis 

postea committeret iterum dicta crimina, absolvi non 

posset per eorum ecclesiam. 

1015 541 49. Item dicunt, quod si aliquis... accipiat 

tertiam (uxorem), vel quartam et deinceps, non potest 

absolvi per eorum ecclesiam, quia dicunt, quod tale 

matrimonium fornicatio est. ... 

1016 542 58. Item quod Armeni dicunt et tenent, quod ad 

hoc, quod sit baptismus verus, ista tria requiruntur, 

scilicet aqua, chrisma... et Eucharistia; ita quod, si aliquis 

baptizaret in aqua aliquem dicendo: 'Ego te baptizo in 

nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen', et postea 

non inungeretur (dicto) chrismate, non esset baptismus. Si 

etiam non daretur ei Eucharistiae sacramentum, 

baptizatus non esset. ... 

543 64. Item Catholicon minoris Armeniae dicit, quod 

sacramentum confirmationis nihil valet, et si valet aliquid, 

ipse dedit licentiam presbyteris suis, ut idem 

sacramentum conferant. 

1017 66. Item omnes Armeni communiter dicunt et tenent, 

quod per verba posita in canone Missae, quando dicitur 

per sacerdotem 'Accepit panem et gratias agens fregit et 

dedit suis sanctis electis et recumbentibus discipulis 

dicens: Accipite et manducate ex hoc omnes, hoc est 

Corpus meum ...; similiter et calicem accipiens ... dicens: 

Accipite et bibite ex hoc omnes, hic est Sanguis meus ... 

in remissionem peccatorum' non conficitur nec ipsi 

conficere intendunt Corpus et Sanguinem Christi, sed 

solum dicunt verba recitative, recitando scilicet quod 

Dominus fecit, quando sacramentum instituit. Et post dicta 

verba dicit sacerdos multas orationes positas in eorum

349 

canone, et post dictas orationes venit ad locum, ubi sic in 

eorum canone dicitur: 'Adoramus, supplicamus et petimus 

a te, benigne Deus, mitte in nobis et in hoc propositum 

donum, coessentialem tibi Spiritum Sanctum, per quem 

panem benedictum Corpus veraciter efficies Domini nostri 

et Salvatoris Jesu Christi' - et dicta verba dicit sacerdos 

ter, deinde dicit sacerdos super calicem et vinum 

benedictum: 'Sanguinem veraciter efficies D'ni N. et 

Salvatoris Jesu Christi', et per haec verba (sic dictae 

'Epiclesis') credunt, quod conficiantur Corpus Christi et 

Sanguis. 

1018 544 67. Item quod Armeni non dicunt, quod post 

dicta verba consecrationis panis et vini sit facta 

transsubstantiatio panis et vini in verum corpus Christi et 

sanguinem, quod natum fuit de Virgine Maria et passum 

et resurrexit; sed tenent, quod illud sacramentum sit 

exemplar vel similitudo aut figura veri corporis et 

sanguinis Domini: ... propter quod ipsi sacramentum 

Altaris non vocant corpus et sanguinem Domini, sed 

hostiam vel sacrificium vel communionem. ... 

1019 545 68. Item Armeni dicunt et tenent, quod si 

presbyter vel episcopus ordinatus committat 

fornicationem, etiam in secreto, perdit potestatem 

conficiendi et ministrandi omnia sacramenta. ... 

1020 546 70. Item Armeni non dicunt nec tenent, quod 

sacramentum Eucharistiae digne susceptum operetur in 

suscipiente peccatorum remissionem, vel poenarum 

debitarum peccato relaxationem, vel quod per ipsum 

detur gratia Dei vel eius augmentum: sed ... corpus Christi 

intrat in eius corpus et in ipsum convertitur, sicut alia 

alimenta convertuntur in alimentato. ... 

547 92. Item quod apud Armenos non sunt nisi tres 

ordines, scl. acolythatus, diaconatus et presbyteratus : 

quos ordines conferunt episcopi promissa vel accepta

350 

pecunia. Et eodem modo dicti ordines presbyteratus et 

diaconatus confirmantur, scl. per manus impositionem, 

dicendo quaedam verba hoc solummodo mutato, quod in 

ordinatione diaconi exprimitur ordo diaconatus, et in 

ordinatione presbyteri ordo presbyteratus. Nullus autem 

episcopus apud eos potest ordinare alium episcopum nisi 

solus Catholicon. 

548 95. Item quod Catholicon minoris Armeniae dedit 

potestatem cuidam presbytero, ut posset ordinare in 

diaconos, quos vellet de subiectis. ... 

549 109. Item quod apud Armenos nullus punitur de 

quocunque errore, quem teneat ... 

Clément VI, Bulla iubilaei 'Unigenitus Dei Filius', 27 janvier 

1343 

1025 550 Unigenitus Dei Filius... 'factus nobis a Deo 

sapientia, iustitia, sanctificatio et redemptio' (cf. I Cor 1, 

30), 'non per sanguinem hircorum aut vitulorum, sed per 

proprium sanguinem introivit semel in sancta, aeterna 

redemptione inventa' (Hebr 9, 12). 'Non enim 

corruptibilibus auro et argento, sed sui ipsius agni 

incontaminati et immaculati pretioso sanguine nos 

redemit' (cf. I Petr 1, 18 s), quem in ara crucis innocens 

immolatus non guttam sanguinis modicam, quae tamen 

propter unionem ad Verbum pro redemptione totius 

humani generis suffecisset, sed copiose velut quoddam 

profluvium noscitur effudisse ita, ut 'a planta pedis usque 

ad verticem capitis nulla sanitas' (cf. Is 1, 6) inveniretur in 

ipso. Quantum ergo exinde, ut nec supervacua inanis aut 

superflua tantae effusionis miseratio redderetur, 

thesaurum militanti Ecclesiae acquisivit, volens suis 

thesaurizare filiis pius Pater, ut sic sit 'infinitus thesaurus 

hominibus, quo qui usi sunt, Dei amicitiae participes sunt 

effecti' (cf. Sap 7, 14).

351 

1026 551 Quem quidem thesaurum... per beatum Petrum 

caeli clavigerum, eiusque successores, suos in terris 

vicarios, commisit fidelibus salubriter dispensandum, et 

pro piis ac rationabilibus causis, nunc pro totali, nunc pro 

partiali remissione poenae temporalis pro peccatis 

debitae, tam generaliter, quam specialiter (prout cum 

Deo expedire cognoscerent), vere paenitentibus et 

confessis misericorditer applicandum. 

1027 552 Ad cujus quidem thesauri cumulum Beatae Dei 

Genitricis omniumque electorum a primo justo usque ad 

ultimum merita adminiculum praestare noscuntur; de 

cujus consumptione seu minutione non est aliquatenus 

formidandum, tam propter infinita Christi (ut praedictum 

est) merita, quam pro eo, quod quanto plures ex ejus 

applicatione trahuntur ad justitiam, tanto magis acrrescit 

ipsorum cumulus meritorum; 

Clément VI, Schedula revocationis Parisiis praestitae, 

25 novembre 1347; Errores philosophici Nicolai de 

Ultricuria 

1028 553 1. ... Quod de rebus per apparentia naturalia 

quasi nulla certitudo potest haberi; illa tamen modica 

potest in brevi haberi tempore, si homines convertant 

intellectum suum ad res, et non ad intellectum Aristotelis 

et commentatoris. 

1029 554 2. ... Quod non potest evidenter evidentia 

praedicta ex una re inferri vel concludi alia res, vel ex 

non-esse unius non-esse alterius. 

1030 555 3. ... Quod propositiones: 'Deus est', 'Deus non 

est', penitus idem significant, licet alio modo. 

1031 556 9. ... Quod certitudo evidentiae non habet 

gradus.

352 

1032 557 10. ... Quod de substantia materiali alia ab 

anima nostra non habemus certitudinem evidentiae. 

1033 558 11. ... Quod excepta certitudine fidei non erat 

alia certitudo nisi certitudo primi principii vel quae in 

primum principium potest resolvi. 

1034 559 14. ... Quod nescimus evidenter, quod alia a Deo 

possint esse causa alicuius effectus - quod aliqua causa 

causet efficienter, quae non sit Deus - quod aliqua causa 

efficiens naturalis sit vel esse possit. 

1035 560 15. ... Quod nescimus evidenter, utrum aliquis 

effectus sit vel esse possit naturaliter productus. 

1036 561 17. ....Quod nescimus evidenter, quod in aliqua 

productione concurrat subiectum. 

1037 562 21. ...Quod quacumque re demonstrata nullus 

scit evidenter, quin excedat nobilitate omnes alias. 

1038 563 22. ...Quod quacumque re demonstrata nullus 

scit evidenter, quin ipsa sit Deus, si per Deum 

intelligamus ens nobilissimum. 

1039 564 25. ...Quod aliquis nescit evidenter, quin ista 

possit rationabiliter concedi: 'Si aliqua res est producta, 

Deus est productus'. 

1040 565 26. ... Quod non potest evidenter ostendi, quin 

quaelibet res sit aeterna. 

1041 566 30. ... Quod istae consequentiae non sunt 

evidentes: 'Actus intelligendi est: ergo intellectus est. 

Actus volendi est: igitur voluntas est'. 

1042 567 31. ... Quod non potest evidenter ostendi, quin 

omnia, quae apparent, sint vera.

1043 568 32. ... Quod Deus et creatura non sunt aliquid. 

353 

1044 39. ... Quod universum est perfectissimum secundum 

se et secundum omnes partes suas, et quod nulla 

imperfectio potest esse in toto nec in partibus, et propter 

hoc oportet tam totum quam partes esse aeterna nec 

transire de non-esse in esse, nec e converso, quia ad istud 

sequitur necessario in universo vel in partibus eius 

imperfectio. 

1045 569 40. ... Quod quidquid est in universo, est melius 

ipsum quam non ipsum. 

1046 42. ... Quod praemiatio bonorum et punitio malorum 

per hoc fit, quia quando corpora atomalia segregantur, 

remanet quidam spiritus, qui dicitur intellectus, et alius, 

qui dicitur sensus, et isti spiritus, sicut in bono se 

habebant in optima dispositione, sic se habebunt 

infinities secundum quod illa individua infinities 

congregabuntur, et sic in hoc bonus praemiabitur, malus 

autem punietur, quia infinities, quando iterabitur 

congregatio suorum atomalium, habebit semper suam 

malam dispositionem. Vel potest, dicit (Nicolaus de U.), 

aliter poni, quia illi duo spiritus bonorum, quando dicitur 

corrumpi suppositum eorum, fiunt praesentes alteri 

supposito constituto ex atomis perfectioribus. Et tunc, cum 

tale suppositum sit maioris flexionis et perfectionis, 

idcirco intelligibilia magis quam prius veniunt ad eos. 

1047 43. ... Quod esse corruptibile includit repugnantiam 

et contradictionem. 

1048 570 53. ... Quod hoc est primum principium et non 

aliud: 'Si aliquid est, aliquid est'. 

1049 58. ... Quod Deus potest praecipere rationali 

creaturae quod habeat ipsum odio, et ipsa oboediens

354 

plus meretur quam si ipsum diligeret ex praecepto, 

quoniam hoc faceret cum maiori conatu et magis contra 

propriam inclinationem. 

Clément VI, Ep. 'Super quibusdam' ad (Mekhithar =) 

Consolatorem, Catholicon Armeniorum, 29 septembre 

1351 

1050 570a ... Quaerimus: 

1., si creditis tu et ecclesia Armenorum, quae tibi obedit, 

omnes illos, qui in baptismo eandem fidem catholicam 

receperunt, et postmodum a communione fidei eiusdem 

Ecclesiae Romanae, quae una sola catholica est, 

recesserunt vel recedent in futurum esse schismaticos et 

haereticos, si pertinaciter divisi a fide ipsius Romanae 

Ecclesiae perseverent. 

1051 570b 2., petimus, si creditis tu et Armeni tibi 

obedientes, quod nullus homo viatorum extra fidem ipsius 

Ecclesiae et obedientiam Pontificum Romanorum poterit 

finaliter salvus esse. 

1052 570c In secundo vero capitulo ... quaerimus: 

1., si credidisti, credis vel credere es paratus cum 

ecclesia Armenorum, quae tibi obedit, quod beatus 

Petrus plenissimam potestatem iurisdictionis acceperit 

super omnes fideles Christianos a Domino Iesu Christo: et 

quod omnis potestas iurisdicticnis, quam in certis terris et 

provinciis et diversis partibus orbis specialiter et 

particulariter habuerunt Judas Thaddaeus et ceteri 

Apostoli, subiecta fuerit plenissime auctoritati et 

potestati, quam super quoscumque in Christum credentes 

in omnibus partibus orbis beatus Petrus ab ipso Domino 

Iesu Christo accepit: et quod nullus Apostolus vel 

quicumque alius super omnes Christianos nisi solus Petrus 

plenissimam potestatem accepit.

355 

1053 570d 2., si credidisti, tenuisti vel credere ac tenere 

paratus es cum Armenis tibi subiectis, quod omnes 

Romani Pontifices, qui beato Petro succedentes canonice 

intraverunt et canonice intrabunt, ipsi beato Petro 

Romano Pontifici successerint et succedent in eadem 

plenitudine, iurisdictione potestatis, quam ipse beatus 

Petrus accepit a Domino Jesu Christo super totum et 

universum corpus Ecclesiae militantis. 

1054 570e 3., si credidistis et creditis tu et Armeni tibi 

subiecti, Romanos Pontifices qui fuerunt, et Nos qui sumus 

Pontifex Romanus, ac illos qui in posterum successive 

erunt, tamquam legitimos et potestate plenissimos Christi 

vicarios, omnem potestativam iurisdictionem, quam 

Christus ut caput conforme in humana vita habuit, 

immediate ab ipso Christo super totum ac universum 

corpus militantis Ecclesiae accepisse. 

1055 570f 4., si credidisti et credis, quod omnes Romani 

Pontifices qui fuerunt, Nos qui sumus, et alii qui erunt in 

posterum, ex plenitudine potestatis et auctoritatis 

praemissae potuerunt, possumus et poterunt immediate 

per Nos et eos de omnibus tamquam de iurisdictione 

Nostra ac eorum subditis iudicare et ad iudicandum 

quoscumque voluerimus ecclesiasticos iudices constituere 

et delegare. 

1056 570g 5., Si credidisti et credis, quod in tantum fuerit, 

sit et erit suprema et praeeminens auctoritas et iuridica 

potestas Romanorum Pontificum qui fuerunt, Nostri qui 

sumus, et illorum qui in posterum erunt, ut a nemine 

iudicari potuerint, potuerimus neque in posterum 

poterunt; sed soli Deo iudicandi servati fuerint, servemur 

et servabuntur: et quod a sententiis et iudiciis Nostris non 

potuerit neque possit nec poterit ad aliquem iudicem 

alium appellari.

356 

1057 570h 6., si credidisti et adhuc credis, plenitudinem 

potestatis Romani Pontificis se extendere in tantum, quod 

patriarchas, catholicon, archiepiscopos, episcopos, 

abbates et quoscumque praelatos alios de dignitatibus, 

in quibus fuerint constituti, possit ad alias dignitates 

maioris vel minoris iurisdictionis transferre, vel 

exigentibus eorum criminibus ipsos degradare et 

deponere, excommunicare et Satanae tradere (cf. 1 Cor 

5, 5). 

1058 570i 7., si credidisti et adhuc credis, pontificalem 

auctoritatem non posse nec debere subici cuicumque 

imperiali et regali aut alteri saeculari potestati quantum 

ad institutionem iudicialem, correctionem vel 

destitutionem. 

1059 570k 8., si credidisti et credis, Romanum Pontificem 

solum posse sacros generales canones condere, 

plenissimam indulgentiam dare visitantibus limina 

Apostolorum Petri et Pauli vel ad Terram Sanctam 

accedentibus, aut quibuscumque fidelibus vere et plene 

paenitentibus et confessis. 

1060 570l 9, si credidisti et credis, omnes, qui se contra 

fidem Romanae Ecclesiae erexerunt et in finali 

impaenitentia mortui fuerunt, damnatos fuisse et ad 

perpetua infernorum supplicia descendisse. 

1061 570 10., si credidisti et adhuc credis, Romanum 

Pontificem circa administrationem sacramentorum 

Ecclesiae, salvis semper illis, quae sunt de integritate et 

necessitate sacramentorum, posse diversos ritus 

ecclesiarum Christi tolerare, et etiam concedere, ut 

serventur. 

1062 570 11., si credidisti et credis, Armenos, qui Romano 

Pontifici in diversis partibus orbis obediunt et formas et 

ritus Romanae Ecclesiae in administratione

357 

sacramentorum et in ecclesiasticis officiis, ieiuniis et aliis 

caerimoniis studiose et cum devotione observant, bene 

agere et illa agendo vitam aeternam mereri. 

1063 570 12., si credidisti et credis, neminem de dignitate 

episcopali ad archiepiscopalem, patriarchalem vel 

catholicon posse transferri auctoritate propria, nec etiam 

auctoritate cuiuscumque principis saecularis, sive rex 

fuerit sive imperator, vel quicumque alius fultus 

qualicumque potestate et dignitate terrena. 

1064 570 13., si credidisti et adhuc credis, solum 

Romanum Pontificem, dubiis emergentibus circa fidem 

catholicam, posse per determinationem authenticam, cui 

sit inviolabiliter adhaerendum finem imponere, et esse 

verum et catholicum quidquid ipse auctoritate clavium 

sibi traditarum a Christo determinat esse verum, et quod 

determinat esse falsum et haereticum, sit (sic) 

censendum. 

1065 570 14., si credidisti et credis, Novum et Vetus 

Testamentum in omnibus libris, quos Romanae Ecclesiae 

nobis tradidit auctoritas, veritatem indubiam per omnia 

continere... 

1066 570 ... Quaerimus, si credidisti et credis, 

purgatorium esse, ad quod descendunt animae 

decedentium in gratia, quae nondum per completam 

paenitentiam de suis satisfecerunt peccatis. 

1067 570 Item si credidisti et credis, quod igne crucientur 

ad tempus, et quod mox purgatae, etiam citra diem 

iudicii, ad veram et aeternam beatitudinem perveniant, 

quae in faciali Dei visione et dilectione consistit. 

1068 571 Responsiones dedisti, quae nos inducunt, ut a te 

sequentia requiramus:

358 

1. de consecratione chrismatis, si credis, quod per nullum 

sacerdotem, qui non est episcopus, chrisma potest rite et 

debite consecrari. 

1069 572 2., si credis, quod sacramentum confirmationis 

per alium quam per episcopum non potest ex officio 

ordinarie ministrari. 

1070 573 3., si credis, quod solum per Romanum 

Pontificem, plenitudinem potestatis habentem, possit 

dispensatio sacramenti confirmationis presbyteris, qui 

non sunt episcopi, committi. 

1071 574 4., si credis, quod chrismati per quoscumque 

sacerdotes, qui non sunt episcopi neque a Romano 

Pontifice super hoc commissionem seu concessionem 

aliquam receperunt, iterum per episcopum vel episcopos 

sint chrismandi. 

1072 574a Post praedicta omnia, mirari cogimur 

vehementer, quod in quadam Epistola quae incipit 

'Honorabilibus in Christo Patribus' subtrahis de LIII primis 

capitulis capitula XIV: 

1. Quod Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio. 

1073 574a 3. Quod parvuli ex primis parentibus 

contrahunt originale peccatum. 

1074 574a 6. Quod animae ex toto purgatae separatae a 

suis orporibus manifeste Deum vident. 

1075 574a 9. Quod animae decedentium in mortali 

peccato in infernum descendant. 

1076 574a 12. Quod baptismus deleat originale et actuale 

peccatum. 

1077 574a 13. Quod Christus non destruxit descendendo 

ad inferos inferiorem infernum. 

1078 574a 15. Quod angeli a Deo fuerunt creati boni. 

1079 574a 30. Quod effusio sanguinis animalium nullam 

operatur remissionem peccatorum.

359 

1080 574a 32. Quod non iudicent comestores piscium et 

olei in diebus ieiuniorum. 

1081 574a 39. Quod in Ecclesia catholica baptizati, si 

efficiantur infideles et post modum convertantur, non sunt 

iterum baptizandi. 

1082 574a 40. Quod parvuli ante octavum diem possunt 

baptizari, et quod baptismus non potest esse in liquore 

alio quam in vera aqua. 

1083 574a 42 Quod corpus Christi post verba 

consecrationis sit idem numero quod corpus natum de 

Virgine et immolatum in cruce. 

1084 574a 45 Quod nullus, etiam sanctus, corpus Christi 

potest conficere nisi sit sacerdos. 

1085 574a 46 Quod est de necessitate salutis, confiteri 

proprio sacerdoti vel de licentia eius, omnia peccata 

mortalia perfecte et distincte. 

Bienheureux Urbain V, Schedula revocationis Dionysio 

Foullechat 

iniunctae, vi Const. 'Ex supernae clementiae', 23 dec. 1368 

a) Cedula (primae) revocationis (31 janvier 1365) 

1087 575 (Art. 4, conclusio 3) Quod haec benedicta, immo 

superbenedicta lex et dulcissima, videlicet lex amoris ... 

omnem aufert proprietatem et dominium ...: - revoco 

tamquam falsam, erroneam et haereticam, quia Christus 

et Apostoli illam legem perfectissime tenuerunt, et multi 

alii statuum diversorum legem hanc ... tenuerunt ..., qui 

proprietatem et dominium habuerunt ... 

1088 (Correlarium 1) Quod haec lex (amoris) desponsat 

duo pronomina possessiva, videlicet 'meum' et 'tuum' ... - 

(Corr. 2) Quod non minus facit omnia communia perfecta 

caritas quam extrema necessitas ... - Dico nunc, quod ista 

duo correlaria, ut sequuntur ex praedicta conclusione, 

sunt falsa.

360 

1089 (Corr. 4) Quod hanc legem dedit Christus discipulis 

suis principaliter ad actualiter exsequendum, non solum 

habitualiter... - Istud correlarium intelligendo hanc legem 

amoris ut auferentem omnem proprietatem et dominium, 

sicut conclusio dicit, sic intellectum reputo falsum, 

erroneum et haereticum et contra determinationem 

Ecclesiae ... 

1090 576 (Concl. 4) Quod actualis abdicatio cordialis 

voluntatis et temporalis potestatis, dominii seu 

auctoritatis, statum perfectissimum ostendit et efficit ... - 

Istam universaliter intellectam reputo falsam, erroneam 

et haereticam... 

1091 577 1091 (Corr.1) Quod Christus non abdicasse 

huiusmodi possessionem et ius in temporalibus, non 

habetur ex nova lege, immo potius oppositum (cf. Mt 8, 

20). - (Corr. 2) Quod hanc legem pro regula perfectionis 

Christus docuit et exemplo firmavit... - Ista duo correlaria 

revoco tamquam falsa, erronea et haeretica, et contra 

determinationem Decretalis domini Ioannis papae XXII, 

quae incipit 'Quia quorumdam'. 

1092 (Corr. 4) Quod abdicatio rerum temporalium 

secundum animi praeparationem nullam aut valde 

imperfectam et fragilem ostendit et efficit perfectionem 

...: - revoco tamquam falsum et scandalosum. 

1093 Respondendo (cuidam baccalario dicenti)... quod 

Christus talia non abdicavit, illud negavi, et dixi, quod 

Christus nihil sibi retinuit. - Ista duo dicta revoco 

tamquam falsa et haeretica, quia Christus loculos habuit 

propter infirmos, a fidelibus oblata conservans... 

1094 (Correl. ultimum) Quod non plus curavit Christus de 

temporalibus quam faciunt divites de pauperibus... - Nunc 

dico quod Christus de temporalibus curavit, quia non 

omnia abdicavit...

361 

b) propositiones additae ad alteram revocationem 

(12 avr. 1369) 

1095 Quod Christus in morte sua omnia simpliciter 

abdicavit. - Istam reputo tamquam falsam, erroneam et 

haereticam. 

1096 Quod quando corpus (Christi) in sepulcro mansit, ibi 

caritas abstulit ab eo omnem proprietatem et dominium. - 

Istam revocavi tamquam falsam, erroneam et haereticam. 

1097 Quod tunc vacavit sedes generalis Domini usque ad 

diem istam: ... - revoco tamquam falsam et erroneam. 

Grégoire XI, Ep. Cardinalium Inquis. ad archiep. Tarracon. 

et 

Caesaro August., 8 août 1371 

1101 578 1. Quod si hostia consecrata cadat seu 

proiciatur in cloacam, lutum seu aliquem turpem locum, 

quod, speciebus remanentibus, sub eis esse desinit 

corpus Christi et redit substantia panis. 

1102 579 2. Quod si hostia consecrata a mure corrodatur 

seu a bruto sumatur, quod, remanentibus dictis 

speciebus, sub eis desinit esse corpus Christi et redit 

substantia panis. 

1103 580 3. Quod si hostia consecrata a iusto vel a 

peccatore sumatur, quod, dum species dentibus teritur, 

Christus ad caelum rapitur et in ventrem hominis non 

traicitur. 

Grégoire XI, Bulla 'Salvator humani generis' ad archiep. 

Rigensem eiusque suffraganeos, 8 avril 1374

362 

1110 ... Universis Christi fidelibus per Apostolica scripta 

mandamus, quod ipsis scriptis seu legibus reprobatis de 

cetero non utantur... : (Art. l) Quidquid homo fecerit extra 

iudicium, quantumcumque hoc sit notorium, se liberare 

poterit per suum iuramentum, nec contra talem valet 

aliquod testimonium. 

1111 (6) Quod si quis fuerit interfectus (in) spolio vel 

furto, pro quo consanguineus interfecti se praebeat ad 

duellum, talis per duellum repellit omne testimonium, nec 

talis mortuus tunc sine duello poterit convinci. 

1112 (7) Quod si duo dictant in iudicio simul contrarias 

sententias, tunc quicumque talium habuerit maiorem 

sequelam, talis sententiam obtinebit. 

1113 (8) Quod quicumque fuerit appellatus ad duellum 

secundum istius libri formam, talis non potest negare 

duellum, nisi sic appellans minus bene natus fuerit quam 

appellatus. 

1114 (9) Quod quicumque per(di)dit ius suum ratione furti 

vel spolii, 

talis incusatus secundo de furto vel spolio non potest se 

liberare iuramento, sed electionem habet ad ferrum 

ignitum aut aquam bullientem vel ad duellum. Huius 

quidem articuli pars ultima, quae ad ferrum ignitum etc. 

electionem concedit, est erronea. 

1115 (12) Quod heres non tenetur de furto vel spolio 

perpetrato per illum, cui succedit in hereditate, 

respondere: quod erroneum est saltem in foro 

conscientiae. 

1116 (Censura: Scripta damnantur tamquam) falsa, 

temeraria, iniqua et iniusta et in quibusdam haeretica 

(haec verba desunt in Ep. ad Carolum IV imp. de eadem

363 

re) et schismatica et contra bonos mores exsistentia 

periculosaque animabus. 



Grégoire XI, Conclusiones Iohannis Wyclif, damnatae in 

Ep. 

'Super periculosis' ad episcopos Cantuar. et London., 

22 mai 1377 

1121 - 1. Totum genus concurrentium, citra Christum, non 

habet potestatem simpliciter ordinandi, ut Petrus et omne 

genus suum dominetur politice super mundum. 

1122 2. Deus non potest dare homini pro se et heredibus 

suis in perpetuum civile dominium. 

1123 3. Chartae humanitatis adinventae de hereditate 

olim perpetua sunt impossibiles. 

1124 4. Quilibet exsistens in gratia gratifice et fideliter 

nedum habet ius, sed in re habet omnia Dei. 

1125 5. Homo potest solum ministratorie dare tam 

naturali filio quam imitationis in schola Christi, tam 

temporale dominium quam aeternum. 

1126 6. Si Deus est, domini temporales possunt legitime 

ac meritorie auferre bona fortunae ab Ecclesia 

delinquente. 

1127 7. Numquid Ecclesia est in tali statu vel non, non est 

meum discutere sed dominorum temporalium examinare 

et, posito casu, confidenter agere et in poena(m) 

damnationis eius temporalia auferre.

364 

1128 8. Scimus quod non est possibile, quod vicarius 

Christi pure ex bullis suis vel ex illis cum voluntate et 

consensu suo et sui collegii quemquam habilitet vel 

inhabilitet. 

1129 9. Non est possibile hominem excommunicari, nisi 

prius et principaliter excommunicetur a se ipso. 

1130 10. Nemo ad sui deteriorationem excommunicatur, 

suspenditur vel aliis censuris cruciatur nisi in causa Dei. 

1131 11. Maledictio vel excommunicatio non ligat 

simpliciter, nisi quantum fertur in adversarium legis 

Christi. 

1132 12. Non est exemplificata potestas a Christo suis 

discipulis excommunicandi subditos, praecipue propter 

negationem temporalium, sed e contra. 

1133 13. Discipuli Christi non habent potestatem coacte 

exigere temporalia per censuras. 

1134 14. Non est possibile de potentia Dei absoluta, quod 

si papa vel alius praetendat se quovis modo solvere vel 

ligare, eo ipso solvit et ligat. 

1135 l5. Credere debemus quod solum tunc solvit vel 

ligat, quando se conformat legi Christi. 

1136 16. Hoc debet catholice credi: quilibet sacerdos rite 

ordinatus habet potestatem sufficienter sacramenta 

quaelibet conferendi, et per consequens quemlibet 

contritum a peccato quolibet absolvendi. 

1137 17. Licet regibus, auferre temporalia a viris 

ecclesiasticis, ipsis abutentibus habitualiter.

365 

1138 18. Sive domini temporales sive sancti papae sive 

Caput Ecclesiae, qui est Christus, dotaverint Ecclesiam 

bonis fortunae vel gratiae, et excommunicaverint eius 

temporalia auferentes, licet tamen propter condicionem 

implicitam delicto proportionabili eam temporalibus 

spoliare. 

1139 19. Ecclesiasticus, immo Romanus Pontifex, potest 

legitime a subditis et laicis corripi, etiam accusari. 

Boniface IX, Bullae papales spectantes privilegium 

monasterii 

S.Osithae in Essexia conferendi ordines maiores; 

a) Bulla 'Sacrae religionis' ad abbatem et Conventum 

monasterii 


1145 Sacrae religionis, sub qua dilecti filii abbas et 

Conventus monasterii Apostolorum Petri et Pauli ac S. 

Osithae Virginis et Martyris in Essexia Ordinis S. Augustini 

Londoniensis dioecesis devotum et sedulum exhibent 

Altissimo famulatum, promeretur honestas, ut votis eorum 

..., quantum cum Deo possumus, favorabiliter annuamus. 

Hinc est quod Nos, ipsorum abbatis et Conventus in hac 

parte supplicationibus inclinati, ut idem abbas et 

successores sui in perpetuum abbates eiusdem 

monasterii pro tempore exsistentes omnibus et singulis 

Canonicis praesentibus et futuris professis eiusdem 

monasterii omnes minores necnon subdiaconatus, 

diaconatus et presbyteratus ordines statutis a iure 

temporibus conferre libere et licite valeant et quod dicti 

Canonici sic per dictos abbates promoti in sic susceptis 

ordinibus libere et licite ministrare possint, quibuscumque 

constitutionibus Apostolicis et aliis contrariis in 

contrarium editis quibuscumque quacumque firmitate 

roboratis nequaquam obstantibus, eisdem abbati et 

successoribus suis ac eorum Canonicis auctoritate 

Apostolica tenore praesentium indulgemus. Ipsis abbati

366 

et Conventui de uberioris dono gratiae concedentes et 

eadem auctoritate decernentes quod si forsan 

imposterum gratias aut indulgentias seu privilegia vel 

alias quascumque concessiones seu Litteras Apostolicas 

de huiusmodi ordinibus conferendis vel suscipiendis aut 

de alia quacumque materia seu re per Sedem 

Apostolicam vel praedicta auctoritate imperpetuum vel 

ad certum tempus praedictis abbati et Conventui vel aliis 

quibuscumque in partibus Angliae vel alibi concessa per 

eandem Sedem in genere vel in specie revocari, restringi 

aut minui contigerit, per hoc praesens indulgentia 

nullatenus revocetur, restringatur aut in aliquo 

quomodolibet minuatur. Sed praesentes Litterae, nisi de 

ipsis plena et expressa de verbo ad verbum mentio 

habeatur, in omni sui permaneant roboris firmitate, 

constitutionibus... concessis et contrariis non obstantibus 

quibuscumque. 

b) Bulla 'Apostolicae Sedis' ad idem monasterium 


1146 Apostolicae Sedis providentia circumspecta 

nonnumquam concessa seu ordinata per eam cassat, 

revocat et annullat, prout... praesertim cathedralium ac 

praelatorum illis praesidentium statui id conspicit utiliter 

expedire. Dudum siquidem Nos ad dilectorum filiorum 

abbatis et Conventus monasterii S. Osithae O. S. Aug. 

Londoniensis dioecesis petitionis instantiam (l ) ut ipse 

abbas et successores sui abbates dicti monasterii ... 

mitra, anulo et omnibus aliis pontificalibus insigniis libere 

uti, quodque in dicto monasterio ... ac parochialibus et 

aliis ecclesiis ad ipsos ... pertinentibus, quamvis ipsis 

pleno iure non subessent, benedictionem sollemnem post 

Missarum, Vesperorum et Matutinorum sollemnia, 

dummodo in benedictione huiusmodi aliquis antistes vel 

Sedis Apostolicae legatus praesens non esset, elargiri 

possent per quasdam primo, (2) et deinde, ut abbas et 

successores praefati omnibus et singulis Canonicis

367 

praesentibus et futuris Professis eiusdem monasterii 

omnes minores necnon subdiaconatus, diaconatus et 

presbyteratus ordines statutis a iure temporibus conferre 

libere et licite valerent, fel. record. Alexandri pp. IV 

praedecessoris Nostri quae incipit 'Abbates' et aliis 

quibuscumque constitutionibus Apostolicis contrariis 

nequaquam obstantibus, eisdem abbati et successoribus 

auctoritate Apostolica de speciali gratia per quasdam 

alias Litteras Nostras (DS 1145) duximus indulgendum 

prout in praedictis Litteris plenius continetur. Cum autem, 

sicut exhibita Nobis nuper pro parte Ven. Fratris Nostri 

Roberti episcopi Londoniensis petitio continebat, 

monasterium praefatum, in quo idem episcopus ius 

obtinet patronatus, per quosdam ipsius episcopi 

praedecessores... fundatum exstiterit ac Litterae et 

indulta huiusmodi in gravem ipsius episcopi et 

iurisdictionis suae ordinariae ac Ecclesiae Londoniensis 

laesionem vergere dignoscantur, pro parte eiusdem 

episcopi Nobis fuit humiliter supplicatum, ut suae et 

eiusdem Ecclesiae indemnitati consulere in praemissis de 

benignitate Apostolica dignaremur. Nos super his ... 

providere volentes, huiusmodi supplicationibus inclinati 

Litteras et indulta huiusmodi auctoritate Apostolica ex 

certa scientia tenore praesentium revocamus, cassamus 

et irritamus ac nullius esse volumus roboris vel momenti. 

Conc. (oecum. XVI) de Constance; Session VIII, 4 mai 

1415; 

Décret confirmé par le pape le 22 février 1418; erreurs de 

Jean Wyclif 

1151 581 1. Substantia panis materialis et similiter 

substantia vini materialis remanent in sacramento altaris. 

1152 582 2. Accidentia panis non manent sine subiecto in 

eodem sacramento.

368 

1153 583 3. Christus non est in eodem sacramento 

identice et realiter (in) propria praesentia corporali. 

1154 584 4. Si episcopus vel sacerdos exsistat in peccato 

mortali, non ordinat, non consecrat, non conficit, non 

baptizat. 

1155 585 5. Non est fundatum in Evangelio, quod Christus 

Missam ordinaverit. 

1156 586 6. Deus debet oboedire diabolo. 

1157 587 7. Si homo fuerit debite contritus, omnis 

confessio exterior est sibi superflua et inutilis. 

1158 588 8. Si Papa sit praescitus et malus, et per 

consequens membrum diaboli, non habet potestatem 

super fideles sibi ab aliquo datam, nisi forte a Caesare. 

1159 589 9. Post Urbanum VI non est aliquis recipiendus in 

Papam, sed vivendum est more Graecorum sub legibus 

propriis. 

1160 590 10. Contra Scripturam sacram est, quod viri 

ecclesiastici habeant possessiones. 

1161 591 11. Nullus praelatus debet aliquem 

excommunicare, nisi prius sciat eum excommunicatum a 

Deo: et qui sic excommunicat, fit ex hoc haereticus vel 

excommunicatus. 

1162 592 12. Praelatus excommunicans clericum, qui 

appellavit ad regem vel ad concilium regni, eo ipso 

traditor est regis et regni. 

1163 593 13. Illi, qui dimittunt praedicare sive audire 

verbum Dei propter excommunicationem hominum, sunt

369 

excommunicati, et in Dei iudicio traditores Christi 

habebuntur. 

1164 594 14. Licet alicui diacono vel presbytero 

praedicare verbum Dei absque auctoritate Sedis 

Apostolicae sive episcopi catholici. 

1165 595 15. Nullus est dominus civilis, nullus est 

praelatus, nullus est episcopus, dum est in peccato 

mortali (cf. DS 1230). 

1166 596 16. Domini temporales possunt ad arbitrium 

suum auferre bona temporalia ab Ecclesia, possessionatis 

habitualiter delinquentibus, id est ex habitu, non solum 

actu delinquentibus. 

1167 597 17. Populares possunt ad suum arbitrium 

dominos delinquentes corrigere. 

1168 598 18. Decimae sunt purae eleemosynae, et 

possunt parochiani propter peccata suorum praelatorum 

ad libitum suum eas auferre. 

1169 599 19. Speciales orationes, applicatae uni 

personae per praelatos vel religiosos, non plus prosunt 

eidem, quam generales, ceteris paribus. 

1170 600 20. Conferens eleemosynam Fratribus est 

excommunicatus eo facto. 

1171 601 21. Si aliquis ingreditur religionem privatam 

qualemcumque, tam possessionatorum quam 

mendicantium, redditur ineptior et inhabilior ad 

observationem mandatorum Dei. 

1172 602 22. Sancti, instituentes religiones privatas, sic 

instituendo peccaverunt.

370 

1173 603 23. Religiosi viventes in religionibus privatis non 

sunt de religione christiana. (Censura in utroque textu 

(i.e. 23 et 24) ibi addita: ) Prima pars est scandalosa et 

praesumptuosa, pro quanto sic generaliter et indistincte 

loquitur; et secunda erronea, pro quanto asserit 

mendicitatem fratribus non licere. 

1174 604 24. Fratres tenentur per laborem manuum 

victum acquirere, et non per mendicitatem. - (Censura in 

utroque textu (i.e. 23 et 24) ibi addita: ) Prima pars est 

scandalosa et praesumptuosa, pro quanto sic generaliter 

et indistincte loquitur; et secunda erronea, pro quanto 

asserit mendicitatem fratribus non licere. 

1175 605 25. Omnes sunt simoniaci, qui se obligant orare 

pro aliis, eis in temporalibus subvenientibus. 

1176 606 26. Oratio praesciti nulli valet. 

1177 607 27. Omnia de necessitate absoluta eveniunt. 

1178 608 28. Confirmatio iuvenum, clericorum ordinatio, 

locorum consecratio reservantur Papae et episcopis 

propter cupiditatem lucri temporalis et honoris. 

1179 609 29. Universitates, studia, collegia, graduationes, 

et magisteria, in iisdem sunt vana gentilitate introducta; 

tantum prosunt Ecclesiae, sicut diabolus. 

1180 610 30. Excommunicatio Papae vel cuiuscumque 

praelati non est timenda, quia est censura antichristi. 

1181 611 31. Peccant fundantes claustra, et ingredientes 

sunt viri diabolici. 

1182 612 32. Ditare clerum est contra regulam Christi.

371 

1183 613 33. Silvester papa et Constantinus imperator 

errarunt Ecclesiam dotando. 

1184 614 34. Omnes de ordine mendicantium sunt 

haeretici, et dantes eis eleemosynas sunt excommunicati. 

1185 615 35. Ingredientes religionem aut aliquem 

ordinem eo ipso inhabiles sunt ad observanda divina 

praecepta (cf. DS 1171), et per consequens ad 

perveniendum ad regnum caelorum, nisi apostataverint 

ab iisdem. 

1186 616 36. Papa cum omnibus clericis suis 

possessionem habentibus sunt haeretici, eo quod 

possessiones habent, et consentientes eis, omnes 

videlicet domini saeculares et ceteri laici. 

1187 617 37. Ecclesia Romana est synagoga satanae (cf. 

Apo 2, 9), nec Papa est proximus et immediatus vicarius 

Christi et Apostolorum. 

1188 618 38. Decretales epistolae sunt apocryphae, et 

seducunt a fide Christi, et clerici sunt stulti, qui student 

eis. 

1189 619 39. Imperator et domini saeculares sunt seducti 

a diabolo, ut Ecclesiam ditarent bonis temporalibus. 

1190 620 40. Electio Papae a cardinalibus a diabolo est 

introducta. 

1191 621 41. Non est de necessitate salutis credere, 

Romanam Ecclesiam esse supremam inter alias ecclesias. 

- (Censura:) Error, si per Romanam Ecclesiam intelligatur 

universalis Ecclesia aut concilium generale, aut pro 

quanto negaret primatum Summi Pontificis super alias 

Ecclesias particulares.

372 

1192 622 42. Fatuum est credere indulgentiis (-as) Papae 

et episcoporum. 

1193 623 43. Iuramenta illicita sunt, quae fiunt ad 

corroborandum humanos contractus et commercia civilia. 

1194 624 44. Augustinus, Benedictus et Bernardus 

damnati sunt, nisi paenituerint de hoc, quod habuerunt 

possessiones et instituerunt et intraverunt religiones: et 

sic, a Papa usque ad ultimum religiosum, omnes sunt 

haeretici. 

1195 625 45. Omnes religiones indifferenter introductae 

sunt a diabolo. 

Session XIII, 15 juin 1415; Décret confirmé par Martin V 

le 1 septembre 1425 

1198 626 Cum in nonnullis mundi partibus quidam 

temerarie asserere praesumant, populum christianum 

debere sacrum Eucharistiae sacramentum sub utraque 

panis et vini specie suscipere, et non solum sub specie 

panis, sed etiam sub specie vini populum laicum passim 

communicent, etiam post coenam vel alias non ieiunum, 

et communicandum esse pertinaciter asserant contra 

laudabilem Ecclesiae consuetudinem rationabiliter 

approbatam, quam tamquam sacrilegam damnabiliter 

reprobare conantur: hinc est, quod hoc praesens 

Concilium... declarat, decernit et diffinit, quod licet 

Christus post coenam instituerit et suis discipulis 

administraverit sub utraque specie panis et vini hoc 

venerabile sacramentum, tamen hoc non obstante 

sacrorum canonum auctoritas laudabilis et approbata 

consuetudo Ecclesiae servavit et servat, quod huiusmodi 

sacramentum non debet confici post coenam, neque a 

fidelibus recipi non ieiunis, nisi in casu infirmitatis aut 

alterius necessitatis a iure vel Ecclesia concesso vel 

admisso.

373 

1199 626 Et sicut haec consuetudo ad evitandum aliqua 

pericula et scandala rationabiliter introducta est, sic 

potuit simili aut maiori ratione introduci aut rationabiliter 

observari, quod, licet in primitiva Ecclesia huiusmodi 

sacramentum reciperetur a fidelibus sub utraque specie, 

tamen postea a conficientibus sub utraque specie et a 

laicis tantummodo sub specie panis suscipiatur (al.: Et 

similiter quod licet in primitiva Ecclesia huiusmodi 

sacramentum reciperetur a fidelibus sub utraque specie: 

tamen haec consuetudo ad evitandum aliqua pericula et 

scandala est rationabiliter introducta, quod a 

conficientibus sub utraque specie, et a laicis tantummodo 

sub specie panis suscipiatur), cum firmissime credendum 

sit et nullatenus dubitandum, integrum Christi corpus et 

sanguinem tam sub specie panis quam sub specie vini 

veraciter contineri. Unde, cum huiusmodi consuetudo ab 

Ecclesia et sanctis Patribus rationabiliter introducta et 

diutissime observata sit, habenda est pro lege, quam non 

licet reprobare aut sine Ecclesiae auctoritate pro libito 

innovare (immutare). 

1200 626 Quapropter dicere, quod hanc consuetudinem 

aut legem observare sit sacrilegum aut illicitum, censeri 

debet erroneum, et pertinaciter asserentes oppositum 

praemissorum tamquam haeretici arcendi sunt... 

Session XV, 6 juillet 1415; Décret confirmé par le pape 

le 22 février 1418; Erreurs de Jean Hus 

1201 627 1. Unica est sancta universalis Ecclesia, quae 

est praedestinatorum universitas. Et infra sequitur: 

Universalis sancta Ecclesia tantum est una, sicut tantum 

unus est numerus omnium praedestinatorum. 

1202 628 2. Paulus numquam fuit membrum diaboli, licet 

fecit quosdam actus actibus ecclesiae malignantium 

consimiles.

374 

1203 629 3. Praesciti non sunt partes Ecclesiae, cum nulla 

pars eius finaliter excidat (Bulla: -et) ab ea, eo quod 

praedestinationis caritas, quae ipsam ligat, non excidit 

(Bulla: -et) (cf. I Cor 13, 8). 

1204 630 4. Duae naturae, divinitas et humanitas, sunt 

unus Christus. 

1205 631 5. Praescitus, etsi aliquando est in gratia 

secundum praesentem iustitiam, tamen numquam est 

pars sanctae Ecclesiae; et praedestinatus semper manet 

membrum Ecclesiae, licet aliquando excidat a gratia 

adventitia, sed non a gratia praedestinationis. 

1206 632 6. Sumendo Ecclesiam pro convocatione 

praedestinatorum, sive fuerint in gratia, sive non 

secundum praesentem iustitiam, isto modo Ecclesia est 

articulus fidei. 

1207 633 7. Petrus non est nec fuit caput Ecclesiae 

sanctae catholicae. 

1208 634 8. Sacerdotes quomodolibet criminose viventes, 

sacerdotii polluunt potestatem, et sicut filii infideles 

sentiunt infideliter de septem sacramentis Ecclesiae, de 

clavibus, officiis, censuris, moribus, caeremoniis, et sacris 

rebus Ecclesiae, veneratione reliquiarum, indulgentiis et 

ordinibus. 

1209 635 9. Papalis dignitas a Caesare inolevit, et Papae 

praefectio (Bulla: perfectio) et institutio a Caesaris 

potentia emanavit. 

1210 636 10. Nullus sine revelatione assereret 

rationabiliter de se vel alio, quod esset caput ecclesiae 

particularis, nec Romanus Pontifex est caput Romanae 

Ecclesiae (Bulla: particularis).

375 

1211 637 11. Non oportet credere, quod iste, quicumque 

est Romanus Pontifex, sit caput cuiuscumque particularis 

ecclesiae sanctae, nisi Deus eum praedestinaverit. 

1212 638 12. Nemo gerit vicem Christi vel Petri, nisi 

sequatur eum in moribus: cum nulla alia sequela sit 

pertinentior, nec aliter recipiat a Deo procuratoriam 

potestatem; quia ad illud officium vicariatus requiritur et 

morum conformitas et instituentis auctoritas. 

1213 639 13. Papa non est verus et manifestus successor 

Apostolorum principis Petri, si vivit moribus contrariis 

Petro: et si quaerit avaritiam, tunc est vicarius Iudae 

Iscarioth. Et pari evidentia Cardinales non sunt veri et 

manifesti successores collegii aliorum Apostolorum 

Christi, nisi vixerint more Apostolorum, servantes 

mandata et consilia Domini nostri Jesu Cbristi. 

1214 640 14. Doctores ponentes, quod aliquis per 

censuram ecclesiasticam emendandus, si corrigi noluerit, 

saeculari iudicio est tradendus, pro certo sequuntur in 

hoc pontifices, scribas et pharisaeos, qui Christum non 

volentem eis oboedire in omnibus, dicentes: 'Nobis non 

licet interficere quemquam' (Jo 18, 31), ipsum saeculari 

iudicio tradiderunt; et tales sunt homicidae graviores 

quam Pilatus. 

1215 641 15. Oboedientia ecclesiastica est oboedientia 

secundum adinventionem sacerdotum Ecclesiae praeter 

expressam auctoritatem Scripturae. 

1216 642 16. Divisio immediata humanorum operum est: 

quod sunt vel virtuosa vel vitiosa, quia si homo est vitiosus 

et agit quidquam, tunc agit vitiose; et si est virtuosus et 

agit quidquam, tunc agit virtuose; quia sicut vitium, quod 

crimen dicitur seu mortale peccatum, inficit universaliter

376 

actus hominis vitiosi, sic virtus vivificat omnes actus 

homini virtuosi. 

1217 643 17. Sacerdotes Christi viventes secundum legem 

eius, et habentes Scripturae notitiam et affectum ad 

aedificandum populum, debent praedicare non obstante 

praetensa excommunicatione. Et infra: Quod si Papa vel 

aliquis praelatus mandat sacerdoti sic disposito non 

praedicare, non debet subditus oboedire. 

1218 644 18. Quilibet praedicantis officium de mandato 

accipit, qui ad sacerdotium accedit; et illud mandatum 

debet exsequi, praetensa excommunicatione non 

obstante. 

1219 645 l9. Per censuras ecclesiasticas 

excommunicationis, suspensionis et interdicti ad sui 

exaltationem clerus populum laicalem sibi suppeditat, 

avaritiam multiplicat, malitiam protegit, et viam 

praeparat antichristo. Signum autem evidens est, quod 

ab antichristo tales procedunt censurae, quas vocant in 

suis processibus fulminationes, quibus clerus 

principalissime procedit contra illos, qui denudant 

nequitiam antichristi, qui clerum pro se maxime 

usurpabit. 

1220 646 20. Si Papa est malus et praesertim, si est 

praescitus, tunc ut Iudas Apostolus est diabolus, fur, et 

filius perditionis, et non est caput sanctae militantis 

Ecclesiae, cum nec sit membrum eius. 

1221 647 21. Gratia praedestinationis est vinculum, quo 

corpus Ecclesiae et quodlibet eius membrum iungitur 

Christo capiti insolubiliter. 

1222 648 22. Papa vel praelatus malus et praescitus est 

aequivoce pastor, et vere fur et latro.

377 

1223 649 23. Papa non debet dici 'sanctissimus', etiam 

secundum officium quia alias rex deberet etiam dici 

sanctissimus secundum officium, et tortores et praecones 

dicerentur sancti, immo etiam diabolus deberet dici 

sanctus, cum sit officiarius Dei. 

1224 650 24. Si Papa vivat Christo contrarie, etiamsi 

ascenderet per ritam et legitimam electionem secundum 

constitutionem humanam vulgatam, tamen aliunde 

ascenderet quam per Christum, dato etiam quod intraret 

per electionem a Deo principaliter factam; nam Iudas 

Iscariothes rite et legitime est electus a Deo Christo Iesu 

ad episcopatum et tamen ascendit aliunde in ovile ovium. 

1225 651 25. Condemnatio 45 articulorum Iohannis 

Wicleff, per doctores facta, est irrationabilis et iniqua et 

male facta: ficta est causa per eos allegata, videlicet ex 

eo quod 'nullus eorum sit catholicus, sed quilibet eorum 

aut est haereticus, aut erroneus, aut scandalosus'. 

1226 652 26. Non eo ipso, quod electores, vel maior pars 

eorum consenserint viva voce secundum ritum hominum in 

personam aliquam, eo ipso illa persona est legitime 

electa, vel eo ipso est verus et manifestus successor vel 

vicarius Petri Apostoli, vel alterius Apostoli in officio 

ecclesiastico: unde, sive electores bene vel male 

elegerint, operibus electi debemus credere: nam eo ipso, 

quo quis copiosius operatur meritorie ad profectum 

Ecclesiae, habet a Deo ad hoc copiosius facultatem. 

1227 653 27. Non est scintilla apparentiae, quod oporteat 

esse unum caput in spiritualibus regens Ecclesiam, quod 

semper cum Ecclesia ipsa militante conversetur et 

conservetur. 

1228 654 28. Christus sine talibus monstruosis capitibus 

per suos veraces discilpulos sparsos per orbem terrarum 

melius suam Ecclesiam regularet.

378 

1229 655 29. Apostoli et fideles sacerdotes Domini 

strenue in necessariis ad salutem regularunt Ecclesiam, 

antequam Papae officium foret introductum : sic facerent, 

deficiente per summe possibile Papa, usque ad diem 

iudicii. 

1230 656 30. Nullus est dominus civilis, nullus est 

praelatus, nullus est episcopus, dum est in peccato 

mortali (cf: *1165). 

Conc. (oecum. XVI) de Constance; Session XVI, 6 juillet 

1415; 

Décret 'Quilibet tyrannus' 

1235 690 'Quilibet tyrannus potest et debet licite et 

meritorie occidi per quemcumque vasallum suum vel 

subditum, etiam per clanculares insidias, et subtiles 

blanditias et adulationes, non obstante quocumque 

praestito iuramento seu confoederatione factis cum eo, 

non exspectata sententia vel mandato iudicis 

cuiuscumque' ... erroneam esse in fide et in moribus, 

ipsamque tamquam haereticam, scandalosam, et ad 

fraudes, deceptiones, mendacia, proditiones, periuria 

viam dantem reprobat et condemnat. Declarat insuper, 

decernit et diffinit, quod pertinaciter doctrinam hanc 

perniciosissimam asserentes sunt haeretici. 

Martin V, Bulle 'Inter cunctas', 22 février 1418; 

Interrogations pour les Wyclifites et les Hussites 

1247 657 5. Item, utrum credat, teneat et asserat, quod 

quodlibet Concilium generale, et etiam Constantiense, 

universalem Ecclesiam repraesentet. 

1248 658 l248 6. Item, utrum credat, quod illud, quod 

sacrum Concilium Constantiense, universalem Ecclesiam 

repraesentans, approbavit et approbat in favorem fidei,

379 

et ad salutem animarum, quod hoc est ab universis Christi 

fidelibus approbandum et tenendum: et quod 

condemnavit et condemnat esse fidei vel bonis moribus 

contrarium, hoc ab iisdem esse tenendum pro 

condemnato, credendum et asserendum. 

1249 659 7. Item, utrum credat, quod condemnationes 

Iohannis Wicleff, Johannis Hus et Hieronymi de Praga, 

factae de personis eorum, libris et documentis per sacrum 

generale Constantiense Concilium, fuerint rite et iuste 

factae, et a quolibet catholico pro talibus tenendae et 

firmiter asserendae. 

1250 660 8. Item, utrum credat, teneat, asserat, Iohannem 

Wicleff de Anglia, Johannem Hus de Bohemia et 

Hieronymum de Praga fuisse haereticos et pro haereticis 

nominandos ac deputandos, et libros et doctrinas eorum 

fuisse et esse perversos, propter quos et quas, et eorum 

pertinacias per sacrum Concilium Constantiense pro 

haereticis sunt condemnati. 

1251 661 11. Item, specialiter litteratus interrogetur, 

utrum credat, sententiam sacri Constantiensis Concilii 

super quadraginta quinque Johannis Wicleff, et Johannis 

Hus triginta articulis superius descriptis latam, fore veram 

et catholicam: scilicet, quod supradicti quadraginta 

quinque articuli Joannis Wicleff et Iohannis Hus triginta 

non sunt catholici sed quidam ex eis sunt notorie 

haeretici, quidam erronei, alii temerarii et seditiosi, alii 

piarum aurium offensivi. 

1252 662 12. Item, utrum credat et asserat, quod in nullo 

casu sit licitum iurare. 

1253 663 13. Item, utrum credat, quod ad mandatum 

iudicis iuramentum de veritate dicenda, vel quodlibet 

aliud ad causam opportunum, etiam pro purificatione 

infamiae faciendum, sit licitum.

380 

1254 664 14. Item, utrum credat, quod periurium scienter 

commissum, ex quacumque causa vel occasione, pro 

conservatione vitae corporalis propriae vel alterius, etiam 

in favorem fidei, sit mortale peccatum. 

1255 665 15. Item, utrum credat, quod deliberato animo 

contemnens ritum Ecclesiae, caeremonias exorcismi et 

catechismi, aquae baptismatis consecratae, peccet 

mortaliter. 

1256 666 16. Item, utrum credat, quod post 

consecrationem sacerdotis in sacramento altaris sub 

velamento panis et vini non sit panis materialis et vinum 

materiale, sed idem per omnia Christus, qui fuit in cruce 

passus et sedet ad dexteram Patris. 

1257 667 17. Item, utrum credat et asserat, quod facta 

consecratione per sacerdotem, sub sola specie panis 

tantum, et praeter speciem vini, sit vera caro Christi et 

sanguis et anima et deitas et totus Christus, ac idem 

corpus absolute et sub unaqualibet illarum specierum 

singulariter. 

1258 668 18. Item, utrum credat, quod consuetudo 

communicandi personas laicales sub specie panis tantum, 

ab Ecclesia universali observata, et per sacrum Concilium 

Constantiae approbata, sit servanda sic, quod non liceat 

eam reprobare aut sine Ecclesiae auctoritate pro libito 

immutare. Et quod dicentes pertinaciter oppositum 

praemissorum, tamquam haeretici vel sapientes 

haeresim, sint arcendi et puniendi. 

1259 669 19. Item, utrum credat, quod christianus 

contemnens susceptionem sacramentorum confirmationis, 

vel extremae unctionis, aut solemnizationis matrimonii, 

peccet mortaliter.

381 

1260 670 1260 20. Item, utrum credat, quod christianus 

ultra contritionem cordis, habita copia sacerdotis idonei, 

soli sacerdoti de necessitate salutis confiteri teneatur, et 

non laico seu laicis quantumcumque bonis et devotis. 

1261 671 21. Item, utrum credat, quod sacerdos in casibus 

sibi permissis possit peccatorem confessum et contritum a 

peccatis absolvere, et sibi paenitentiam iniungere. 

1262 672 22. Item, utrum credat, quod malus sacerdos 

cum debita materia et forma et cum intentione faciendi, 

quod facit Ecclesia, vere conficiat, vere absolvat, vere 

baptizet, vere conferat alia sacramenta. 

1263 673 23. Item, utrum credat, quod beatus Petrus fuerit 

vicarius Christi, habens potestatem ligandi et solvendi 

super terram. 

1264 674 24. Item, utrum credat, quod Papa canonice 

electus, qui pro tempore fuerit, eius nomine proprio 

expresso, sit successor beati Petri, habens supremam 

auctoritatem in Ecclesia Dei. 

1265 675 25. Item, utrum credat, auctoritatem 

iurisdictionis Papae, archiepiscopi et episcopi in solvendo 

et ligando esse maiorem auctoritate simplicis sacerdotis, 

etiam si curam animarum habeat. 

1266 676 26. Item, utrum credat, quod Papa omnibus 

Christianis vere contritis et confessis ex causa pia et iusta 

possit concedere indulgentias in remissionem 

peccatorum, maxime pia loca visitantibus et ipsis manus 

suas porrigentibus adiutrices. 

1267 677 27. Et utrum credat, quod ex tali concessione 

visitantes ecclesias ipsas et manus adiutrices eis 

porrigentes huiusmodi indulgentias consequi possint.

382 

1268 678 28. Item, utrum credat, quod singuli episcopi 

suis subditis secundum limitationem sacrorum canonum 

huiusmodi indulgentias concedere possint. 

1269 679 29. Item, utrum credat et asserat, licitum esse 

Sanctorum reliquias et imagines a Christi fidelibus 

venerari. 

1270 680 30. Item, utrum credat, religiones ab Ecclesia 

approbatas, a sanctis Patribus rite et rationabiliter 

introductas. 

1271 31. Item, utrum credat, quod Papa vel alius 

praelatus, propriis nominibus Papae pro tempore 

expressis, vel ipsorum vicarii, possint suum subditum 

ecclesiasticum sive saecularem propter inoboedientiam 

sive contumaciam excommunicare, ita quod talis pro 

excommunicato sit habendus. 

1272 682 32. Item, utrum credat, quod inoboedientia sive 

contumacia excommunicatorum crescente, praelati vel 

eorum vicarii in spiritualibus habeant potestatem 

aggravandi et reaggravandi, interdictum ponendi et 

brachium saeculare invocandi; et quod illis censuris per 

inferiores sit oboediendum. 

1273 683 33. Item, utrum credat, quod Papa vel alii 

praelati et eorum vicarii in spiritualibus habeant 

potestatem sacerdotes et laicos inoboedientes et 

contumaces excommunicandi, ab officio, beneficio, 

ingressu ecclesiae et administratione ecclesiasticorum 

sacramentorum suspendendi. 

1274 684 34. ltem, utrum credat, quod liceat personis 

ecclesiasticis absque peccato huius mundi habere 

possessiones et bona temporalia.

383 

1275 685 35. Item, utrum credat, quod laicis ipsa ab eis 

auferre potestate propria non liceat; immo quod sic 

auferentes, tollentes et invadentes bona ipsa 

ecclesiastica sint tamquam sacrilegi puniendi, etiam si 

male viverent personae ecclesiasticae bona huiusmodi 

possidentes. 

1276 686 36. Item, utrum credat, quod huiusmodi ablatio 

et invasio, cuicumque sacerdoti, etiam male viventi, 

temere vel violenter facta vel illata, inducat sacrilegium. 

1277 687 37. Item, utrum credat, quod liceat laicis 

utriusque sexus, viris scilicet et mulieribus, libere 

praedicare verbum Dei. 

1278 688 38. Item, utrum credat, quod singulis 

sacerdotibus libere liceat praedicare verbum Dei, 

ubicumque, quandocumque et quibuscumque placuerit, 

etiam si non sint missi. 

1279 689 39. Item, utrum credat, quod omnia peccata 

mortalia, et specialiter manifesta, sint publice corrigenda 

et exstirpanda. 

Martin V,Bulla 'Gerentes ad vos' ad abbatem monasterii 

Cisterciensis Altzelle in Saxonia, 16 novembre 1427 

1290 Gerentes ad vos et monasterium vestrum paternae 

dilectionis affectum, ad commoda vestra libenter 

intendimus ac petitionibus vestris illis praesertim, quibus 

dispendiis vestris occurritur, facilem impertimur 

assensum. Hinc est quod Nos volentes vos et monasterium 

ipsum praerogativa gratiae prosequi et honoris tibi fili 

abbas, quotiens hoc hinc ad quinquennium opportunum 

fuerit, singulas ecclesias ad tuam et tuorum Conventus 

collationem, provisionem, praesentationem seu quamvis 

aliam dispositionem communiter et divisim pertinentes ac 

membra dicti monasterii in dioecesi Misnensi (Meissen)

384 

consistentia eorumque cimeteria, sanguine vel semine 

polluta reconciliandi necnon singulis monachis eiusdem 

monasterii ac personis tibi abbati subiectis omnes etiam 

sacros ordines conferendi, dioecesani loci licentia super 

hoc minime requisita, constitutionibus et ordinationibus 

Apostolicis ceterisque contrariis nequaquam obstantibus, 

auctoritate Apostolica tenore praesentium licentiam 

concedimus et etiam facultatem. 




(?) 

445; sous Eugene IV; Bulle d'union des Grecs "Laetentur 

caeli": 6 juillet 1439 

1300 691 (De processione Spiritus Sancti. ) 

In nomine igitur Sanctae Trinitatis, Patris et Filii et 

Spiritus Sancti, hoc sacro universali approbante 

Florentino Concilio, diffinimus, ut haec fidei veritas ab 

omnibus Christianis credatur et suscipiatur, sicque omnes 

profiteantur, quod Spiritus Sanctus ex Patre et Filio 

aeternaliter est, et essentiam suam suumque esse 

subsistens habet ex Patre simul et Filio, et ex utroque 

aeternaliter tamquam ab uno principio et unica 

spiratione procedit (cf Cc. Lugdun. ll: *850); 

1301 691 declarantes, quod id, quod sancti Doctores et 

Patres dicunt, ex Patre per Filium procedere Spiritum 

Sanctum, ad hanc intelligentiam tendit, ut per hoc 

significetur, Filium quoque esse secundum Graecos 

quidem causam, secundum Latinos vero principium 

subsistentiae Spiritus Sancti, sicut et Patrem. Et quoniam 

omnia, quae Patris sunt, Pater ipse unigenito Filio suo 

gignendo dedit, praeter esse Patrem, hoc ipsum quod

385 

Spiritus Sanctus procedit ex Filio, ipse Filius a Patre 

aeternaliter habet, a quo etiam aeternaliter genitus est. 

1302 691 Diffinimus insuper, explicationem verborum 

illorum 'Filioque' veritatis declarandae gratia, et 

imminente tunc necessitate, licite ac rationabiliter 

Symbolo fuisse appositam. 

1303 692 Item, in azymo sive fermentato pane triticeo 

corpus Christi veraciter confici; sacerdotesque in altero 

ipsum Domini corpus conficere debere, unumquemque 

scilicet iuxta suae Ecclesiae sive occidentalis sive 

orientalis consuetudinem. 

1304 693 (De sorte defunctorum.) 

Item, si vere paenitentes in Dei caritate decesserint, 

antequam dignis paenitentiae fructibus de commissis 

satisfecerint et omissis, eorum animas poenis purgatoriis 

post mortem purgari: et ut a poenis huiusmodi releventur, 

prodesse eis fidelium vivorum suffragia, Missarum scilicet 

sacrificia, orationes et eleemosynas, et alia pietatis 

officia, quae a fidelibus pro aliis fidelibus fieri 

consueverunt secundum Ecclesiae instituta. 

1305 693 - Illorumque animas, qui post baptisma 

susceptum nullam omnino peccati maculam incurrerunt, 

illas etiam, quae post contractam peccati maculam, vel in 

suis corporibus, vel eisdem exutae corporibus, prout 

superius dictum est, sunt purgatae, in caelum mox recipi 

et intueri clare ipsum Deum trinum et unum, sicuti est, pro 

meritorum tamen diversitate alium alio perfectius. 

1306 693 - Illorum autem animas, qui in actuali mortali 

peccato vel solo originali decedunt, mox in infernum 

descendere, poenis tamen disparibus puniendas (cf. DS 

856-858 ). 

1307 694 (Ordo sedium patriarch.; primatus Rom.)

386 

Item diffinimus, sanctam Apostolicam Sedem, et 

Romanum Pontificem, in universum orbem tenere 

primatum, et ipsum Pontificem Romanum successorem 

esse beati Petri principis Apostolorum et verum Christi 

vicarium, totiusque Ecclesiae caput et omnium 

Christianorum patrem ac doctorem exsistere; et ipsi in 

beato Petro pascendi, regendi ac gubernandi 

universalem Ecclesiam a Domino nostro Jesu Christo 

plenam potestatem traditam esse; quemadmodum etiam 

in gestis oecumenicorum Conciliorum et in sacris 

canonibus continetur. 

1308 Renovantes insuper ordinem traditum in canonibus 

ceterorum venerabilium patriarcharum, ut patriarcha 

Constantinopolitanus secundus sit post sanctissimum 

Romanum Pontificem, tertius vero Alexandrinus, quartus 

autem Antiochenus, et quintus Hierosolymitanus, salvis 

videlicet privilegiis omnibus et iuribus eorum. 

Conc. (oecum XVII) Florentinum, Decr. 'Moyses vir Dei' 

contra 

Conc. Basileense, 4 septembre 1439 

1309 (Synodales Concilii Basileensis) ... tres propositiones 

quas fidei veritates vocant, quasi Nos et omnes principes 

ac praelatos et alios fideles et devotos Apostolicae Sedis 

haereticos facerent, protulerunt, quarum tenor sequitur in 

haec verba: 'Veritas de potestate concilii generalis 

universam Ecclesiam repraesentantis supra papam et 

quemlibet alterum declarata per Constanciense et hoc 

Basiliense generalia concilia, est veritas fidei catholicae. 

Veritas haec, quod papa concilium generale universalem 

Ecclesiam repraesentans actu legitime congregatum 

super declaratis in praefata veritate, aut aliquo sine eius 

consensu nullatenus auctoritate potest dissolvere, aut ad 

aliud tempus prorogare, aut de loco ad locum transferre, 

est veritas catholica. Veritatibus praedictis pertinaciter 

repugnans est censendus haereticus.' (Reprobatio:) ...

387 

ipsasque propositiones superius descriptas iuxta pravum 

ipsorum Basiliensium intellectum quem facto 

demonstrant, veluti sano S. Scripturae et sanctorum 

patrum et ipsius constanciensis Concilii sensui contrarium 

necnon praefatam assertam declarationis seu privationis 

sententiam cum omnibus inde secutis et quae in futurum 

sequi possent, tamquam impias et scandalosas necnon in 

manifestam Dei Ecclesiae scissuram ac omnis 

ecclesiastici ordinis et christiani principatus confusionem 

tendentes, ipso sacro approbante Concilio damnamus et 

reprobamus, ac damnatas et reprobatas nuntiamus. 

1310 695 Quinto, ecclesiasticorum sacramentorum 

veritatem pro ipsorum Armenorum tam praesentium quam 

futurorum faciliore doctrina sub hac brevissima redigimus 

formula. Novae Legis septem sunt sacramenta: videlicet 

baptismus, confirmatio, Eucharistia, Paenitentia, extrema 

unctio, ordo et matrimonium, quae multum a sacramentis 

differunt Antiquae Legis. Illa enim non causabant 

gratiam, sed eam solum per passionem Christi dandam 

esse figurabant: haec vero nostra et continent gratiam, et 

ipsam digne suscipientibus conferunt. 

1311 695 - Horum quinque prima ad spiritualem 

uniuscuiusque hominis in seipso perfectionem, duo ultima 

ad totius Ecclesiae regimen multiplicationemque ordinata 

sunt. Per baptismum enim spiritualiter renascimur; per 

confirmationem augemur in gratia, et roboramur in fide; 

renati autem et roborati nutrimur divina Eucharistiae 

alimonia. Quod si per peccatum aegritudinem incurrimus 

animae, per paenitentiam spiritualiter sanamur : 

spiritualiter etiam et corporaliter, prout animae expedit, 

per extremam unctionem ; per ordinem vero Ecclesia 

gubernatur et multiplicatur spiritualiter, per matrimonium 

corporaliter augetur. 

1312 695 - Haec omnia sacramenta tribus perficiuntur, 

videlicet rebus tamquam materia, verbis tamquam forma,

388 

et persona ministri conferentis sacramentum cum 

intentione faciendi, quod facit Ecclesia: quorum si aliquod 

desit, non perficitur sacramentum. 

1313 695 - Inter haec sacramenta tria sunt: baptismus, 

confirmatio et ordo, quae characterem, id est, spirituale 

quoddam signum a ceteris distinctivum, imprimunt in 

anima indelebile. Unde in eadem persona non 

reiterantur. Reliqua vero quattuor characterem non 

imprimunt, et reiterationem admittunt. 

1314 696 Primum omnium sacramentorum locum tenet 

sanctum baptisma, quod vitae spiritualis ianua est : per 

ipsum enim membra Christi ac de corpore efficimur 

Ecclesiae. Et cum per primum hominem mors introierit in 

universos (cf: Rom 5, 12), nisi ex aqua et Spiritu 

renascamur, non possumus ut inquit Veritas, in regnum 

caelorum introire (cf. Jo 3, 5 ). Materia huius sacramenti 

est aqua vera et naturalis : nec refert, frigida sit an 

calida. Forma autem est: Ego te baptizo in nomine Patris 

et Filii et Spiritus Sancti. Non tamen negamus, quin et per 

illa verba: 'Baptizetur (falso in plurimis ed.: baptizatur) 

talis servus Christi in nomine Patris et Filii et Spiritus 

Sancti', vel 'Baptizatur manibus meis talis in nomine Patris 

et Filii et Spiritus Sancti', verum perficiatur baptisma; 

quoniam cum principalis causa, ex qua baptisma virtutem 

habet, sit sancta Trinitas, instrumentalis autem sit 

minister, qui tradit exterius sacramentum: si exprimitur 

actus, qui per ipsum exercetur ministrum, cum sanctae 

Trinitatis invocatione, perficitur sacramentum. 

1315 696 - Minister huius sacramenti est sacerdos, cui ex 

officio competit baptizare. In causa autem necessitatis 

non solum sacerdos vel diaconus, sed etiam laicus vel 

mulier, immo etiam paganus et haereticus baptizare 

potest, dummodo formam servet Ecclesiae et facere 

intendat, quod facit Ecclesia.

389 

1316 696 - Huius sacramenti effectus est remissio omnis 

culpae originalis et actualis, omnis quoque poenae, quae 

pro ipsa culpa debetur. Propterea baptizatis nulla pro 

peccatis praeteritis iniungenda est satisfactio: sed 

morientes, antequam culpam aliquam committant, statim 

ad regnum caelorum et Dei visionem perveniunt. 

1317 697 Secundum sacramentum est confirmatio; cuius 

materia est chrisma confectum ex oleo, quod nitorem 

significat conscientiae, et balsamo, quod odorem 

significat bonae famae, per episcopum benedicto. Forma 

autem est : Signo te signo crucis, et confirmo te chrismate 

salutis, in nomine Pattis et Filii et Spiritus Sancti. 

1318 697 - Ordinarius minister est episcopus. Et cum 

ceteras unctiones simplex sacerdos valeat exhibere, hanc 

non nisi episcopus debet conferre: quia de solis Apostolis 

legitur, quorum vicem tenent episcopi, quod per manus 

impositionem Spiritum Sanctum dabant, quemadmodum 

Actuum Apostolorum lectio manifestat: Cum enim 

audissent, inquit, Apostoli, qui erant Hierosolymis, quia 

recepisset Samaria verbum Dei, miserunt ad eos Petrum 

et Ioannem. Qui cum venissent, oraverunt pro eis, ut 

acciperent Spiritum Sanctum: nondum enim in quemquam 

illorum venerat, sed baptizati tantum erant in nomine 

Domini Iesu. Tunc imponebant manus super illos, et 

accipiebant Spiritum Sanctum (cf. Act 8 ,14 ss). Loco 

autem illius manus impositionis in Ecclesia datur 

confirrnatio. Legitur tamen aliquando per Apostolicae 

Sedis dispensationem ex rationabili et urgente admodum 

causa simplicem sacerdotem chrismate per episcopum 

confecto hoc administrasse confirmationis sacramentum. 

1319 697 Effectus autem huius sacramenti est, quia in eo 

datur Spiritus Sanctus ad robur, sicut datus est Apostolis 

in die Pentecostes, ut videlicet Christianus audacter 

Christi confiteatur nomen. Ideoque in fronte, ubi 

verecundiae sedes est, confirmandus inungitur, ne Christi

390 

nomen confiteri erubescat et praecipue crucem eius, 

quae Iudaeis quidem est scandalum, gentibus autem 

stultitia (cf. 1 Cor 1, 23) secundum Apostolum; propter 

quod signo crucis signatur. 

1320 698 Tertium est Eucharistiae sacramentum, cuius 

materia est panis triticeus, et vinum de vite, cui ante 

consecrationem aqua modicissima admisceri debet. Aqua 

autem ideo admiscetur, quoniam iuxta testimonia 

sanctorum Patrum ac Doctorum Ecclesiae pridem in 

disputatione exhibita creditur, ipsum Dominum in vino 

aqua per mixto hoc instituisse sacramentum. Deinde, quia 

hoc convenit dominicae passionis repraesentationi. Inquit 

enim beatus Alexander Papa, quintus (successor) a beato 

Petro: 'In sacramentorum oblationibus, quae intra 

Missarum solemnia Domino offeruntur, panis tantum et 

vinum aqua permixtum in sacrificium offerantur. Non enim 

debet in calice Domini aut vinum solum aut aqua sola 

offerri, sed utrumque permixtum: quia utrumque, id est, 

sanguis et aqua, ex latere Christi profluxisse legitur (cf. 

Jo 19, 34)'. Tum etiam, quod convenit ad significandum 

huius sacramenti effectum, qui est unio populi christiani 

ad Christum. Aqua enim populum significat, secundum 

illud Apocalypsis: Aquae multae, populi multi (cf. Apc 

17,15). Et Iulius Papa, secundus (sueccessor) post beatum 

Silvestrum, ait: 'Calix dominicus iuxta canonum 

praeceptum vino et aqua permixtus debet offerri, quia 

videmus in aqua populum intelligi, in vino vero ostendi 

sanguinem Christi. Ergo cum in calice vinum et aqua 

miscetur, Christo populus adunatur, et fidelium plebs ei, 

in quem credit, copulatur et iungitur.' Cum ergo tam 

sancta Romana Ecclesia a beatissimis Apostolis Petro et 

Paulo edocta, quam reliquae omnes Latinorum 

Graecorumque ecclesiae, in quibus omnis sanctitatis et 

doctrinae lumina claruerunt, ab initio nascentis Ecclesiae 

sic servaverint et modo servent, inconveniens admodum 

videtur, ut alia quaevis regio ab hac universali et 

rationabili discrepet observantia. Decernimus igitur, ut

391 

etiam ipsi Armeni se cum universo orbe christiano 

conforment, eorumque sacerdotes in calicis oblatione 

paululum aquae, prout dictum est, vino admisceant. 

1321 698 Forma huius sacramenti sunt verba Salvatoris, 

quibus hoc confecit sacramentum; sacerdos enim in 

persona Christi loquens hoc conficit sacramentum. Nam 

ipsorum verborum virtute substantia panis in corpus 

Christi, et substantia vini in sanguinem convertuntur: ita 

tamen, quod totus Christus continetur sub specie panis et 

totus sub specie vini. Sub qualibet quoque parte hostiae 

consecratae et vini consecrati, separatione facta, totus 

est Christus. 

1322 698 Huius sacramenti effectus, quem in anima 

operatur digne sumentis, est adunatio hominis ad 

Christum. Et quia per gratiam homo Christo incorporatur 

et membris eius unitur, consequens est, quod per hoc 

sacramentum in sumentibus digne gratia augeatur; 

omnemque effectum, quem materialis cibus et potus 

quoad vitam agunt corporalem, sustentando, augendo, 

reparando et delectando, sacramentum hoc quoad vitam 

operatur spiritualem; in quo, ut inquit Urbanus (IV) Papa 

(DS 846) gratam Salvatoris nostri recensemus memoriam, 

a malo retrahimur, confortamur in bono, et ad virtutum et 

gratiarum proficimus incrementum. 

1323 699 Quartum sacramentum est paenitentia, cuius 

quasi materia sunt actus paenitentis, qui in tres 

distinguuntur partes. Quarum prima est cordis contritio; 

ad quam pertinet, ud doleat de peccato commisso, cum 

proposito non peccandi de cetero. Secunda est oris 

confessio; ad quam pertinet, ut peccator omnia peccata, 

quorum memoriam habet, suo sacerdoti confiteatur 

integraliter. Tertia est satisfactio pro peccatis secundum 

arbitrium sacerdotis; quae quidem praecipue fit per 

orationem, ieiunium et eleemosynam. Forma huius 

sacramenti sunt verba absolutionis, quae sacerdos

392 

profert, cum dicit: Ego te absolvo; minister huius 

sacramenti est sacerdos habens auctoritatem absolvendi 

vel ordinariam vel ex commissione superioris. Effectus 

huius sacramenti est absolutio a peccatis. 

1324 700 Quintum sacramentum est extrema unctio, cuius 

materia est oleum olivae per episcopum benedictum. Hoc 

sacramentum nisi infirmo, de cuius morte timetur, dari 

non debet; qui in his locis ungendus est: in oculis propter 

visum, in auribus propter auditum, in naribus propter 

odoratum, in ore propter gustum vel locutionem, in 

manibus propter tactum, in pedibus propter gressum, in 

renibus propter delectationem ibidem vigentem. Forma 

huius sacramenti est haec: 'Per istam sanctam unctionem 

et suam piissimam misericordiam indulgeat tibi Dominus, 

quicquid deliquisti per visum', et similiter in aliis membris. 

1325 700 - Minister huius sacramenti est sacerdos. 

Effectus vero est mentis sanatio et, in quantum animae 

expedit, ipsius etiam corporis. De hoc sacramento inquit 

beatus Iacobus Apostolus: 'Infirmatur quis in vobis ? 

Inducat presbyteros Ecclesiae, ut orent super eum, 

ungentes eum oleo in nomine Domini; et oratio fidei 

salvabit infirmum, et alleviabit eum Dominus, et si in 

peccatis sit, dimitten tur ei' (Iac 5, 14s). 

1326 701 Sextum est sacramentum ordinis, cuius materia 

est illud, per cuius traditionem confertur ordo: sicut 

presbyteratus traditur per calicis cum vino et patenae 

cum pane porrectionem; diaconatus vero per libri 

Evangeliorum dationem; subdiaconatus vero per calicis 

vacui cum patena vacua superposita traditionem et 

similiter de aliis per rerum ad ministeria sua pertinentium 

assignationem. Forma sacerdotii talis est: 'Accipe 

potestatem offerendi sacrificium in Ecclesia pro vivis et 

mortuis, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti'. Et sic 

de aliorum ordinum formis, prout in Pontificali Romano 

late continetur. Ordinarius minister huius sacramenti est

393 

episcopus. Effectus augmentum gratiae, ut quis sit 

idoneus Christi minister. 

1327 702 Septimum est sacramentum matrimonii, quod 

est signum coniunctionis Christi et Ecclesiae secundum 

Apostolum dicentem 'Sacramentum hoc magnum est: ego 

autem dico in Christo et in Ecclesia' (Eph 5, 32). Causa 

efficiens matrimonii regulariter est mutuus consensus per 

verba de praesenti expressus. Assignatur autem triplex 

bonum matrimonii. Primum est proles suscipienda et 

educanda ad cultum Dei. Secundum est fides, quam unus 

coniugum alteri servare debet. Tertium indivisibilitas 

matrimonii, propter hoc quod significat indivisibilem 

coniunctionem Christi et Ecclesiae. Quamvis autem ex 

causa fornicationis liceat tori separationem facere, non 

tamen aliud matrimonium contrahere fas est, cum 

matrimonii vinculum legitime contracti perpetuum sit. 

1328 His omnibus explicatis praedicti Armenorum 

oratores nomine suo et sui patriarchae et omnium 

Armenorum, hoc saluberrimum synodale decretum cum 

omnibus suis capitulis, declarationibus, diffinitionibus, 

traditionibus, praeceptis et statutis omnemque doctrinam 

in ipso descriptam necnon quicquid tenet et docet Sancta 

Sedes Apostolica et Romana Ecclesia, cum omni 

devotione et obedientia acceptant, suscipiunt et 

amplectuntur. Illos quoque Doctores et sanctos Patres, 

quos Ecclesia Romana approbat, ipsi reverenter 

suscipiunt. Quascunque vero personas et quicquid ipsa 

Ecclesia Romana reprobat et damant, ipsi pro reprobatis 

et damnatis habent. 


(?) 

1445; sous Eugene IV; Bulle d'union des Coptes et des 

Ethiopiens, " Cantate Domino ", 4 février 1442 (1441 dans 

le

394 

style de Florence) 

1330 703 Sacrosancta Romana Ecclesia, Domini et 

Salvatoris nostri voce fundata, firmiter credit, profitetur et 

praedicat, unum verum D e u m omnipotentem, 

incommutabilem et aeternum, Patrem et Filium et 

Spiritum Sanctum, unum in essentia, trinum in personis: 

Patrem ingenitum, Filium ex Patre genitum, Spiritum 

Sanctum ex Patre et Filio procedentem. Patrem non esse 

Filium aut Spiritum Sanctum; Filium non esse Patrem aut 

Spiritum Sanctum; Spiritum Sanctum non esse Patrem aut 

Filium: sed Pater tantum Pater est, Filius tantum Filius est, 

Spiritus Sanctus tantum Spiritus Sanctus est. Solus Pater 

de substantia sua genuit Filium, solus Filius de solo Patre 

est genitus, solus Spiritus Sanctus simul de Patre procedit 

et Filio. Hae tres Personae sunt unus Deus, et non tres dii: 

quia trium est una substantia una essentia, una natura, 

una divinitas, una immensitas una aeternitas omniaque 

sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio. 

1331 704 'Propter hanc unitatem Pater est totus in Filio, 

totus in Spiritu Sancto; Filius totus est in Patre, totus in 

Spiritu Sancto; Spiritus Sanctus totus est in Patre, totus in 

Filio. Nullus alium aut praecedit aeternitate aut excedit 

magnitudine, aut superat potestate. Aeternum quippe et 

sine initio est, quod Filius de Patre exstitit; et aeternum 

ac sine initio est, quod Spiritus Sanctus de Patre Filioque 

procedit.' Pater quidquid est aut habet, non habet ab alio, 

sed ex se; et est principium sine principio. Filius quidquid 

est aut habet, habet a Patre, et est principium de 

principio. Spiritus Sanctus quidquid est aut habet, habet 

a Patre simul et Filio. Sed Pater et Filius non duo principia 

Spiritus Sancti, sed unum principium: sicut Pater et Filius 

et Spiritus Sanctus non tria principia creaturae, sed unum 

principium. 

1332 705 Quoscumque ergo adversa et contraria 

sentientes damnat, reprobat et anathematizat et a Christi 

corpore quod est Ecclesia, alienos esse denuntiat. Hinc

395 

damnat Sabellium personas confundentem et ipsarum 

distinctionem realem penitus auferentem. Damnat 

Arianos, Eunomianos, Macedonianos solum Patrem Deum 

verum esse dicentes, Filium autem et Spiritum Sanctum in 

creaturarum ordine collocantes. Damnat et quoscumque 

alios, gradus seu inaequalitatem in Trinitate facientes. 

1333 706 Firmissime credit, profitetur et praedicat, unum 

verum Deum, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, esse 

omnium visibilium et invisibilium c r e a t o r e m: qui 

quando voluit, bonitate sua universas, tam spiritales 

quam corporales, condidit creaturas: bonas quidem, quia 

a summo bono factae sunt, sed mutabiles, quia de nihilo 

factae sunt, nullamque mali asserit esse naturam, quia 

omnis natura, in quantum natura est, bona est. 

1334 706 Unum atque eundem Deum Veteris et Novi 

Testamenti, hoc est, Legis et Prophetarum atque Evangelii 

profitetur auctorem: quoniam eodem Spiritu Sancto 

inspirante utriusque Testamenti Sancti locuti sunt: quorum 

libros sucipit et veneratur, qui titulis sequentibus 

continentur: 

1335 706 Quinque Moysi, id est Genesi, Exodo, Levitico, 

Numeris, Deuteronomio; Josue, Judicum, Ruth, Quatuor 

Regum, Duobus Paralipomenon, Esdra, Neemia, Tobia, 

Judith, Hester, Job, Psalmis David, Parabolis, Ecclesiaste, 

Canticis Canticorum, Sapientia, Ecclesiastico, Isaya, 

Jeremia, Baruch, Ezechiele, Daniele, Duodecim Prophetis 

Minoribus id est Osee, Johele, Amos, Abdia, Jona, 

Michea, Naum, Abachuc, Sophonia, Ageo, Zacharia, 

Malachia; Duobus Machabeorum, Quatuor Evangeliis 

Mathaei, Marci, Lucae, Johannis; Quatuordecim Epistolis 

Pauli, Ad Romanos, Duabus ad Corinthios, Ad Galatas, Ad 

Ephesios, Ad Philipenses, Duabus ad Thesalonicense, Ad 

Colocenses, Duabus ad Timotheum, Ad Titum, Ad 

Philomenon, Ad Hebraeos; Petri duabus; Tribus Johannis;

396 

Una Jacobi; Una Judae; Actibus Apostolorum et 

Apocalypsi Johannis. 

1336 707 - Propterea Manichaeorum anathematizat 

insaniam, qui duo prima principia posuerunt, unum 

visibilium, aliud invisibilium; et alium Novi Testamenti 

Deum, alium Veteris esse dixerunt. 

(décret pour les Jacobites) 

1337 708 Firmiter credit, profitetur et praedicat, unam ex 

Trinitate personam, verum Deum, Dei Filium ex Patre 

genitum, Patri consubstantialem et coaeternum, in 

plenitudine temporis, quam divini consilii inscrutabilis 

altitudo disposuit, propter salutem humani generis veram 

hominis integramque naturam ex immaculato utero 

Mariae Virginis assumpsisse et sibi in unitatem personae 

copulasse tanta unitate, ut quidquid ibi Dei est, non sit ab 

homine separatum; et quidquid est hominis, non sit a 

deitate divisum; sitque unus et idem indivisus, utraque 

natura in suis proprietatibus permanente, Deus et homo, 

Dei Filius et hominis filius, aequalis Patri secundum 

divinitatem, minor Patre secundum humanitatem: 

immortalis et aeternus ex natura divinitatis, passibilis et 

temporalis ex conditione assumptae humanitatis. 

1338 709 Firmiter credit, profitetur et praedicat, Dei 

Filium in assumpta humanitate ex Virgine vere natum, 

vere passum, vere mortuum et sepultum, vere ex mortuis 

resurrexisse, in caelum ascendisse, sedereque ad 

dexteram Patris, et venturum in fine saeculorum ad vivos 

mortuos que iudicandos. 

1339 710 Anathematizat autem, exsecratur et damnat 

omnem haeresim contraria sapientem. Et primo damnat 

Ebionem, Cerinthum, Marcionem, Paulum Samosatenum, 

Photinum omnesque similiter blasphemantes, qui 

percipere non valentes unionem personalem humanitatis 

ad Verbum, Jesum Christum Dominum nostrum verum

397 

Deum esse negaverunt: ipsum purum hominem 

confitentes, qui divinae gratiae participatione majore, 

quam sanctioris vitae merito suscepisset, divinus homo 

diceretur. 

1340 710 Anathematizat etiam Manichaeum cum 

sectatoribus suis, qui Dei Filium non verum corpus, sed 

phantasticum sumpsisse somniantes, humanitatis in 

Christo veritatem penitus sustulerunt. 

1341 710 Necnon Valentinum asserentem, Dei Filium nihil 

de Virgine Matre cepisse, sed corpus caeleste sumpsisse 

atque ita transisse per uterum Virginis, sicut per 

aquaeductum defluens aqua transcurrit. 

1342 710 Arium etiam, qui asserens, corpus ex Virgine 

assumptum anima caruisse, voluit loco animae fuisse 

deitatem. 

1343 710 Apollinarem quoque, qui intelligens, si anima 

corpus informans negetur in Christo, humanitatem veram 

ibidem non fuisse, solam posuit animam sensitivam, sed 

deitatem Verbi vicem rationalis animae tenuisse. 

1344 710 Anathematizat etiam Theodorum Mopsuestenum 

atque Nestorium asserentes, humanitatem Dei Filio 

unitam esse per gratiam et ob id duas in Christo esse 

personas, sicut duas fatentur esse naturas, cum 

intelligere non valerent, unionem humanitatis ad Verbum 

hypostaticam exstitisse, et propterea negarent verbi 

subsistentiam accepisse. Nam secundum hanc 

blasphemiam non Verbum caro factum est,sed Verbum 

per gratiam habitavit in carne: hoc est, non Dei Filius 

homo factus est, sed magis Dei Filius habitavit in homine. 

1345 710 Anathematizat etiam, exsecratur et damnat 

Eutychen archimandritam: qui cum intelligeret, juxta 

Nestorii blasphemiam veritatem incarnationis excludi, et

398 

propterea oportere, quod ita Dei Verbo unita esset 

humanitas, ut deitatis et humanitatis una esset eademque 

persona, ac etiam capere non posset, stante pluralitate 

naturarum, unitatem personae: sicut deitatis et 

humanitatis in Christo unam posuit esse personam, ita 

unam asseruit esse naturam, volens ante unionem 

dualitatem fuisse naturarum, sed in unam naturam in 

assumptione transiisse, maxima blasphemia et impietate 

concedens aut humanitatem in deitatem, aut deitatem in 

humanitatem esse conversam. 

1346 710 Anathematizat etiam, exsecratur et damnat 

Macarium Antiochenum omnesque similia sapientes, qui, 

licet vere de naturarum dualitate et personae unitate 

sentiret, tamen circa Christi operationes enormiter 

oberravit (aberravit) dicens, in christo utriusque naturae 

unam fuisse operationem unamque voluntatem. Hos 

omnes cum haeresibus suis anathematizat sacrosancta 

Romana Ecclesia, affirmans in Christo duas esse 

voluntates duasque operationes. 

1347 711 Firmiter credit, profitetur et docet, neminem 

unquam ex viro feminaque conceptum a diaboli dominatu 

fuisse liberatum, nisi per fidem mediatoris Dei et 

hominum Jesu Christi Domini nostri: qui sine peccato 

conceptus, natus et mortuus, humani generis hostem, 

peccata nostra delendo, solus sua morte prostravit,et 

regni caelestis introitum, quem primus homo peccato 

proprio cum omni successione perdiderat, reseravit: 

quem aliquando venturum omnia Veteris Testamenti 

sacra sacrificia, sacramenta, ceremoniae praesignrunt. 

1348 712 Firmiter credit, profitetur et docet, legalia 

Veteris Testamenti, seu Mosaicae legis, quae dividuntur 

in ceremonias, sacra sacrificia, sacramenta, quia 

significandi alicuius futuri gratia fuerant instituta, licet 

divino cultui illa aetate congruerunt, significato per illa 

Domino nostro Jesu Christo adveniente cessasse, et Novi

399 

Testamenti sacramenta coepisse. Quemcumque etiam 

post passionem in legalibus spem ponentem et illis velut 

ad salutem necessariis se subdentem, quasi Christi fides 

sine illis salvare non posset, peccasse mortaliter. Non 

tamen negat a Christi passione usque ad promulgatum 

Evangelium illa potuisse servari, dum tamen minime ad 

salutem necessaria crederentur, sed post promulgatum 

Evangelium sine interitu salutis aeternae asserit non 

posse servari. Omnes ergo post illud tempus 

circumcisionis et sabbati reliquorumque legalium 

observatores alienos a Christi fide denuntiat et salutis 

aeternae minime posse esse participes, nisi aliquando ab 

iis erroribus resipiscant. Omnibus igitur, qui christiano 

nomine gloriantur, praecipit omnino, quocumque 

tempore, vel ante vel post baptismum, a circumcisione 

cessandum; quoniam sive quis in ea spem ponat, sive non, 

sine interitu salutis aeternae observari omnino non 

potest. 

1349 712 Circa pueros vero propter periculum mortis, 

quod potest saepe contingere, cum ipsis non possit alio 

remedio subveniri, nisi per sacramentum baptismi, per 

quod eripiuntur a diaboli dominatu et in Dei filios 

adoptantur, admonet, non esse per quadraginta aut 

octoginta dies seu aliud tempus iuxta quorundam 

observantiam sacrum baptisma differendum, sed 

quamprimum commode fieri potest, debere conferri: ita 

tamen, quod mortis imminente periculo mox sine ulla 

dilatione baptizentur, etiam per laicum vel mulierem, in 

forma Ecclesiae, si desit sacerdos, quemadmodum in 

decreto Armenorum plenius continetur (DS 1315). 

1350 713 Firmiter credit, profitetur et praedicat, omnem 

creaturam Dei bonam, 'nihilque reiciendum, quod cum 

gratiarum actione percipitur' (1 Tim 4, 4), quia, iuxta 

verbum Domini (Mt 15, 11), 'non quod intrat in os, 

coinquinat hominem'; illamque Mosaicae legis ciborum 

mundorum et immundorum differentiam ad ceremonialia

400 

asserit pertinere, quae surgente Evangelio transierunt et 

efficacia esse desierunt. Illam etiam Apostolorum 

prohibitionem 'ab immolatis simulacrorum et sanguine et 

suffocato' (Act 15, 29) dicit illi tempori congruisse, quo ex 

Judaeis atque gentilibus, qui antea diversis ceremoniis 

moribusque vivebant, una surgebat Ecclesia, ut cum 

Judaeis etiam gentiles aliquid communiter observarent, 

et in unum Dei cultum fidemque conveniendi praeberetur 

occasio et dissensionis materia tolleretur: cum Judaeis 

propter antiquam consuetudinem sanguis et suffocatum 

abominabilia viderentur et esu immolatitii poterant 

arbitrari gentiles ad idololatriam redituros. Ubi autem eo 

usque propagata est christiana religio, ut nullus in ea 

Judaeus carnalis appareat, sed omnes ad Ecclesiam 

transeuntes in eosdem ritus Evangelii ceremoniasque 

conveniant, credentes 'omnia munda mundis' (Tit 1, 15): 

illius apostolicae prohihitionis causa cessante, etiam 

cessavit effectus. Nullam itaque cibi naturam 

condemnandam esse denuntiat, quem societas admittit 

humana : nec inter animalia discernendum per 

quemcumque, sive virum sive mulierem, et quocumque 

genere mortis intereant: quamvis pro salute corporis, pro 

virtutis exercitio, pro regulari et ecclesiastica disciplina 

possint et debeant multa non negata dimitti, quia, iuxta 

Apostolum, 'omnia licent, sed non omnia expediunt' (I Cor 

6, 12; 10, 22). 

1351 714 Firmiter credit, profitetur et praedicat, 'nullos 

extra catholicam Ecclesiam exsistentes (intra cath. E. non 

exs.), non solum paganos', sed nec Judaeos aut 

haereticos atque schismaticos, aeternae vitae fieri posse 

participes; sed in ignem aeternum ituros, 'qui paratus est 

diabolo et angelis eius' (Mt 25, 41), nisi ante finem vitae 

eidem fuerint aggregati: tantumque valere ecclesiastici 

corporis unitatem, ut solum in ea manentibus ad salutem 

ecclesiastica sacramenta proficiant, et ieiunia, 

eleemosynae ac cetera pietatis officia et exercitia 

militiae christianae praemia aeterna parturiant.

401 

'Neminemque, quantascumque eleemosynas fecerit, etsi 

pro Christi nomine sanguinem effuderit, posse salvari, nisi 

in catholicae Ecclesiae gremio et unitate permanserit'. 

1352 715 Verum quia in suprascripto decreto Armenorum 

non est explicata forma verborum, quibus in 

consecratione corporis et sanguinis Domini sacrosancta 

Romana Ecclesia, Apostolorum Petri et Pauli doctrina et 

auctoritate firmata, semper uti consuevit, illam 

praesentibus duximus inserendam. In consecratione 

corporis Domini hac utitur forma verborum: 'Hoc est enim 

corpus meum'; sanguinis vero: 'Hic est enim calix 

sanguinis mei, novi et aeterni testamenti, mysterium fidei, 

qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem 

peccatorum'. Panis vero triticeus, in quo sacramentum 

conficitur, an eo die, an antea decoctus sit, nihil omnino 

refert: dummodo enim panis substantia maneat, 

nullatenus dubitandum est, quin post praedicta verba 

consecrationis corporis a sacerdote cum intentione 

conficiendi prolata, mox in verum Christi corpus 

transsubstantietur. 

1353 Quoniam nonnullos asseritur quartas nuptias 

tamquam condemnatas respuere, ne peccatum, ubi non 

est, esse putetur, cum secundum Apostolum mortuo viro 

mulier sit ab eius lege soluta, et nubendi, cui vult, in 

Domino habeat facultatem (cf. Rom 7, 3; I Cor 7, 39), nec 

distinguat, mortuo primo, secundo vel tertio, declaramus 

non solum secundas ac tertias, sed et quartas atque 

ulteriores, si aliquod canonicum impedimentum non 

obstet, licite contrahi posse. Commendatiores tamen 

dicimus, si ulterius a coniugio abstinentes in castitate 

permanserint, quia, sicut virginitatem viduitati, ita nuptiis 

castam viduitatem laude ac merito praeferendam esse 

censemus.


402 


Calliste III, Const. 'Regimini universalis' ad episcopum 

Magdeburg., Naumburg. et Halberstad., 6 mai 1455 

1355 716 ... Nobis nuper exhibita petitio continebat, quod 

licet a tanto tempore, cuius contrarii memoria non 

exsistit, in diversis Alemanniae partibus, pro communi 

hominum utilitate, inter habitatores et incolas partium 

earundem talis inoleverit hactenusque observata fuerit... 

consuetudo, quod ipsi habitatores et incolae, sive illi ex 

eis, quibus id pro suis statu et indemnitatibus expedire 

visum fuerit, super eorum bonis, domibus, agris, praediis, 

possessionibus et hereditatibus annuos marcarum, 

florenorum, seu grossorum monetae in partibus illis 

currentis reditus seu census vendentes, pro singulis ex 

marcis florenis sive grossis huiusmodi ab eis, qui illas vel 

illos, sive reditus sive census ipsos emerint, certum 

competens pretium in numerata pecunia secundum 

temporis qualitatem, prout ipsi vendentes et ementes in 

contractibus super his inter se firmaverunt, et recipere 

soliti fuere, illa ex domibus, terris, agris, praediis, 

possessionibus et hereditatibus praedictis, qui 

(legendum: quae) in huiusmodi contractibus expressi (ae) 

fuerunt, praedictorum solutione redituum et censuum 

efficaciter obligantes, in illorum vendentium favorem, hoc 

adiecto, quod ipsi pro rata, qua huiusmodi per eos 

receptam dictis ementibus restituerent in toto vel in parte 

pecuniam, a solutione redituum seu censuum huiusmodi 

restitutam pecuniam contingentium liberi forent penitus 

et immunes, sed iidem ementes, etiamsi bona, domus, 

terrae, agri, possessiones hereditates huiusmodi processu 

temporis ad omnimodae destructionis sive desolationis 

reducerentur opprobrium, pecuniam ipsam etiam agendo 

repetere non valerent.

403 

1356 716 - Apud aliquos tamen haesitationis versatur 

scrupulus, an huiusmodi contractus liciti sint censendi. 

Unde nonnulli, illos usurarios fore praetendentes, 

occasionem quaerunt reditus et census huiusmodi ab eis 

debitos non solvendi... 

1357 716 Nos igitur... ad omne super his ambiguitatis 

tollendum dubium, praefatos contractus licitos iurique 

conformes et vendentes eosdem ad ipsorum solutionem 

censuum et redituum iuxta dictorum contractuum tenores, 

remoto contradictionis obstaculo, efficaciter teneri, 

auctoritate Apostolica praesentium serie declaramus. 

Pie II, Bulla 'Exsecrabilis', 18 janvier 1460 

(style Floren. 1459) 

1375 717 Exsecrabilis et pristinis temporibus inauditus 

tempestate nostra inolevit abusus, ut a Romano Pontifice, 

Iesu Christi vicario, cui dictum est in Persona beati Petri 

'Pasce oves meas' (Jo 21, 17), et 'Quodcumque ligaveris 

super terram, erit ligatum et in caelis' (Mt 16, 19), 

nonnulli spiritu rebellionis imbuti, non sanioris cupiditate 

iudicii, sed commissi evasione peccati ad futurum 

concilium provocare praesumant. ... Volentes igitur hoc 

pestiferum virus a Christi Ecclesia procul pellere ..., 

huiusmodi provocationes damnamus et tamquam 

erroneas ac detestabiles reprobamus. 

Pie II, Propositiones damnatae in Ep. 'Cum sicut 

accepimus', 

14 novembre 1459; Errores Zanini de Solcia 

1361 717a (1) Mundum naturaliter consumi et finiri 

debere, humiditatem terrae et aÎris calore solis 

consumente, ita ut elementa accendantur. 

1362 717b (2) Et omnes Christianos salvandos esse.

404 

1363 717c (3) Deum quoque alium mundum ab isto 

creasse, et in eius tempore multos alios viros et mulieres 

exstitisse, et per consequens Adam primum hominem non 

fuisse. 

1364 717d (4) Item Jesum Christum non pro redemptione 

ob amorem humani generis, sed stellarum necessitate 

passum et mortuum esse. 

1365 717e (5) Item Jesum Christum, Moysen et 

Mahometem mundum pro suarum libito voluntatum 

rexisse. 

1366 717f (6) Necnon eundem Dominum nostrum Jesum 

illegitimum, et in hostia consecrata non quoad 

humanitatem, sed divinitatem dumtaxat exsistere. 

1367 717g (7) Extra matrimonium luxuriam non esse 

peccatum, nisi legum positivarum prohibitione, easque 

propterea minus bene disposuisse, et sola prohibitione 

ecclesiastica se fraenari, quominus Epicuri opinionem ut 

veram sectaretur. 

1368 717h (8) Praeterea rem auferre alienam non esse 

peccatum mortale etiam domino invito. 

1369 717i (9) Legem denique Christianam per 

successionem alterius legis finem habituram, 

quemadmodum Lex Moysi per Legem Christi terminata 

fuit. 

Pie II, Bulla 'Ineffabilis summi providentia Patris', 

1 août 1464 

1385 718 ... Auctoritate Apostolica tenore praesentium 

statuimus et ordinamus, quod nulli Fratrum praedictorum 

(Minorum et Praedicatorum) deinceps liceat de 

supradicta dubietate disputare, praedicare, vel publice

405 

aut private verbum facere, seu aliis suadere, quod 

videlicet haereticum vel peccatum sit tenere vel credere, 

sanguinem ipsum sacratissimum (ut praemittitur) triduo 

passionis eiusdem Domini nostri Iesu Christi ab ipsa 

divinitate quomodolibet fuisse vel non fuisse divisum vel 

separatum, donec super dubietatis huiusmodi decisione 

quid tenendum sit, fuerit per Nos et Sedem Apostolicam 

definitum. 

Sixte IV, Propositiones Petri de Rivo, damnatae in Bulla 

'Ad 

Christi vicarii', 3 janvier 1474: Schedula revocationis 

1391 719 (1) Elisabeth Luc. 1, cum loquitur beatae Mariae 

Virgini dicens: 'Beata quae credidisti, quoniam 

perficientur in te, quae dicta sunt tibi a Domino' (Lc 1, 45), 

innuere videtur, illas propositiones, scilicet 'Paries filium 

et vocabis nomen eius Jesum; hic erit magnus' etc. (Lc 1, 

31s), nondum habere veritatem. 

1392 720 (2) Item Luc. ult. Christus post resurrectionem 

dicens: 'Necesse est impleri omnia, quae scripta sunt in 

lege Moysis et Prophetis et Psalmis de me' (Lc 24, 44 ), 

videtur innuisse, quod tales propositiones vacuae erant 

veritatis. 

1393 721 (3) Item ad Hebr. 10, ubi Apostolus inquit: 

'Umbram habens lex futurorum bonorum' et 'non ipsam 

imaginem rerum' (Hebr 10, 1), innuere videtur, quod 

propositiones Veteris Legis, quae erant de futuro, nondum 

habebant determinatam veritatem. 

1394 722 (4) Item, quod non sufficit ad veritatem 

propositionis de futuro, quod res erit, sed requiritur, quod 

inimpedibiliter erit. 

1395 (5) Item necesse est dicere alterum duorum: aut 

quod in articulis fidei de futuro non est praesens et

406 

actualis veritas, aut quod significatum eorum per 

potentiam divinam non potuit impediri. (DS 1396) 

(Censura:) scandalosae et a catholicae fidei semita 

deviae. 

723 (5) Item necesse est dicere alterum duorum: aut quod 

in articulis fidei de futuro non est praesens et actualis 

veritas, aut quod significatum eorum per potentiam 

divinam non potuit impediri. 

1396 723 (Censura:) scandalosae et a catholicae fidei 

semita deviae. 

Sixte IV, Bulla 'Salvator noster' in favorem ecclesiae S. 

Petri 

Xanctonensis, 3 août 1476 

1398 723a Et ut animarum salus eo tempore potius 

procuretur, quo magis aliorum egent suffragiis et quo 

minus sibi ipsis proficere valent, auctoritate Apostolica 

de thesauro Ecclesiae animabus in purgatorio 

exsistentibus succurrere volentes, quae per caritatem ab 

hac luce Christo unitae decesserunt ac quae, dum 

viverent, sibi ut huiusmodi indulgentia suffragaretur, 

meruerunt, paterno cupientes affectu, quantum cum Deo 

possumus, de divina misericordia confisi ac de 

plenitudine potestatis concedimus pariter ac indulgemus, 

ut si qui parentes, amici aut ceteri Christi fideles pietate 

commoti pro ipsis animabus purgatorio igni pro 

expiatione poenarum eisdem secundum divinam iustitiam 

debitarum expositis, durante dicto decennio pro 

reparatione ecclesiae Xanctonensi(s) certam pecuniarum 

quotam aut valorem iuxta decani et capituli dictae 

ecclesiae aut nostri collectoris ordinationem dictam 

ecclesiam visitando dederint aut per nuntios ab eisdem 

deputandos durante dicto decennio miserint, volumus 

ipsam plenariam remissionem per modum suffragii (vd.

407 

DS 1405s) ipsis animabus purgatorii, pro quibus dictam 

quotam pecuniarum aut valorem persolverint, ut 

praefertur, pro relaxatione poenarum valere ac 

suffragari. 

Sixte IV, Const. 'Cum praeexcelsa', 27 février 1477 

('1476' st. cur.) 

1400 734 Cum praeexcelsa meritorum insignia, quibus 

regina caelorum, Virgo Dei genitrix gloriosa, sedibus 

praelata aethereis, sideribus quasi stella matutina 

praerutilat, devotae considerationis indagine 

perscrutamur ...: dignum, quin potius debitum reputamus, 

universos Christi fideles, ut omnipotenti Deo (cuius 

providentia eiusdem Virginis humilitatem ab aeterno 

respiciens, pro reconcilianda suo auctori humana natura 

lapsu primi hominis aeternae morti obnoxia, eam sui 

Unigeniti habitaculum Sancti Spiritus praeparatione 

constituit, ex qua carnem nostrae mortali tatis pro 

redemptione populi sui assumeret, et immaculata Virgo 

nillilominus post partum remaneret) de ipsius 

immaculatae Virginis mira conceptione gratias et laudes 

referant, et instituta propterea in Dei Ecclesia Missas et 

alia divina officia dicant, et illis intersint, indulgentiis et 

peccatorum remissionibus invitare, ut exinde fiant 

eiusdem Virginis meritis et intercessione divinae gratiae 

aptiores. 

Sixte IV, Ep. encycl. 'Romani Pontificis provida', 27 nov. 

1477 

1405 Cum Nobis relatum esset, in publicatione 

indulgentiae per Nos alias ecclesiae Xanctonensi 

concessae (DS 1398), plura scandala ... fuisse exorta 

praedicantesque... occasione dictae indulgentiae, quam 

animabus in purgatorio exsistentibus per modum suffragii 

concessimus, nonnullos scripta Nostra male

408 

interpretantes publice asseruisse atque asserere, non 

esse ultra opus, pro animabus ipsis orare aut pia 

suffragia facere. Ex quo quam plurimi a bene agendo 

retrahebantur. Nos scandalis et erroribus huiusmodi... 

obviare volentes per Brevia Nostra ad ... praelatos 

scripsimus, ut Christi fidelibus declarent, ipsam plenam 

indulgentiam pro animabus exsistentibus in purgatorio 

per modum suffragii per Nos fuisse concessam, non ut per 

indulgentiam praedictam Christi fideles ipsi a piis et 

bonis operibus revocarentur, sed ut illa in modum 

suffragii animarum saluti prodesset; perindeque ea 

indulgentia proficeret, acsi devotae orationes piaeque 

eleemosynae pro earundem animarum salute dicerentur 

et offerrentur. 

1406 Nuper vero non sine gravi animi Nostri displicentia 

intelleximus, nonnullos minus recte et longe aliter quam 

intentio Nostra fuerit aut sit, huiusmodi verba 

interpretatos esse. ... Non enim Nos ... ad praelatos 

scripsimus et declaravimus, supradictam indulgentiam 

plenariam animabus in purgatorio exsistentibus, acsi 

fierent pro eisdem devotae orationes piaeque 

eleemosynae efficerentur, videre prodesse, non quod 

intenderemus, prout nec intendimus, neque etiam inferre 

vellemus, indulgentiam non plus proficere aut valere 

quam eleemosynae et orationes, aut eleemosynas et 

orationes tantum proficere tantumque valere quantum 

indulgentia per modum suffragii, cum sciamus orationes 

et eleemosynas et indulgentiam per modum suffragii 

longe distare; sed eam 'perinde' valere diximus, id est, 

per eum modum, 'ac si' id est per quem orationes et 

eleemosynae valent. Et quoniam orationes et 

eleemosynae valent tamquam suffragia animabus 

impensa, Nos, quibus plenitudo potestatis ex alto est 

attributa, de thesauro.universalis Ecclesiae qui ex Christi 

Sanctorumque eius meritis constat, Nobis commisso, 

auxilium et suffragium animabus purgatorii afferre 

cupientes supradictam concessimus indulgentiam, ita

409 

tamen, ut fideles ipsi pro eisdem animabus suffragium 

darent, quod ipsae defunctorum animae per se nequeant 

adimplere. Haec in scriptis Nostris sensimus et sentimus... 

1407 Ut igitur sanctum et laudabile desiderium hoc 

Nostrum a nullo potest iure damnari, etiam intentio et 

sana mens, quae non nisi ad apertum bonum intendit, 

impugnari per ambiguitatis medium non debet, cum 

secundum theologicae disciplinae rationem quaecumque 

propositio dubium intellectum in se continens semper in 

eo sensu sit accipienda in quo vera redditur locutio. 

Quamobrem... praesentium tenore motu proprio 

decernimus et declaramus, in quibuscumque scriptis 

Nostris semper Nostrae intentionis fuisse et nunc esse: 

ipsam plenariam indulgentiam per modum suffragii 

animabus in purgatorio exsistentibus concessam sic 

valere et suffragari, quemadmodum communis Doctorum 

schola eas valere et suffragari concedit. 

Osma, damnatae in Bulla 'Licet ea quae de nostro 

mandato', 

9 août 1479 

1411 724 (1) Confessionem peccatorum in specie, ex 

universalis Ecclesiae realiter statuto, non divino iure 

compertam fore (Complut. 2.: Quod conf. de pecc. in 

specie fuerit ex aliquo statuto universalis Ecclesiae, non 

de iure divino). 

1412 725 (2) Peccata mortalia quoad culpam et poenam 

alterius saeculi absque confessione, sola cordis 

contritione (supplendum ex (3): deleri) (Complut. 1: ... 

alterius saeculi delentur per solam cordis contritionem 

sine ordine ad claves), 

1413 726 (3) pravas vero cogitationes sola displicentia 

deleri (3: Quod pravae cogit. confiteri non debent, sed 

sola displ. delentur sine ordine ad claves).

410 

1414 727 (4) Quod confessio secreta sit, necessario non 

exigi (4: Confessio debet esse secreta, i. e. de peccatis 

secretis, non de manifestis). 

1415 728 (5) Non peracta paenitentia, confitentes absolvi 

non debere (5: Non sunt absolvendi paenitentes, nisi 

peracta prius paenitentia eis iniuncta). 

1416 729 (6) Romanum Pontificem purgatorii poenam 

remittere (suppl. ex (7): non posse) (6: Papa non potest 

indulgere alicui vivo poenam purgatorii), 

1417 731 (7) et super his, quae universalis Ecclesia 

statuit, dispensare non posse (=8). 

1418 732 (8) Sacramentum quoque paenitentiae, 

quantum ad collationem gratiae, naturae, non autem 

institutionis Novi vel Veteris Testamenti exsistere (9: ... 

qu. ad coll. gratiae, sacramentum naturae est, non 

alicuius institutionis Vet. vel N. T.). 

1419 733 (Censura in Bulla 6) Pro potioris cautelae 

suffragio, omnes et singulas propositiones praedictas 

falsas, sanctae catholicae fidei contrarias, erroneas et 

scandalosas et ab evangelica veritate penitus alienas, 

sanctorum quoque Patrum decretis et aliis Apostolicis 

constitutionibus contrarias fore ac manifestam haeresim 

continere... declaramus. 

Sixte IV, Const. 'Grave nimis', 4 septembre 1483 

1425 735 Sane cum s. Romana Ecclesia de intemeratae 

semperque Virginis Mariae conceptione publice festum 

solemniter celebret, et speciale ac proprium super hoc 

officium ordinaverit : nonnulli, ut accepimus, diversorum 

ordinum praedicatores in suis sermonibus ad populum 

publice per diversas civitates et terras affirmare hactenus

411 

non erubuerunt, et quotidie praedicare non cessant, 

omnes illos, qui tenent aut asserunt, eandem gloriosam et 

immaculatam Dei genitricem absque originalis peccati 

macula fuisse conceptam, mortaliter peccare, vel esse 

haereticos, eiusdem immaculatae conceptionis officium 

celebrantes, audientesque sermones illorum, qui eam 

sine huiusmodi macula conceptam esse affirmant, 

peccare graviter. 

1426 735 ... Nos igitur huiusmodi temerariis ausibus ... 

obviare volentes motu proprio, non ad alicuius Nobis 

super hoc oblatae petitionis instantiam, sed de Nostra 

mera deliberatione et certa scientia, huiusmodi 

assertiones ... qui affirmare praesumerent, eos, qui 

crederent aut tenerent, eandem Dei genitricem ab 

originalis peccati macula in sua conceptione 

praeservatam fuisse, propterea alicuius haeresis labe 

pollutos fore vel mortaliter peccare, aut huiusmodi 

officium conceptionis celebrantes seu huiusmodi 

sermones audientes alicuius peccati reatum incurrere, 

utpote falsas et erroneas et a veritate penitus alienas, 

editosque desuper libros praedictos, id continentes, 

quoad hoc auctoritate Apostolica tenore praesentium 

reprobamus et damnamus; ... (sed reprehenduntur etiam 

ii), qui ausi fuerint asserere, contrariam opinionem 

tenentes, videlicet gloriosam Virginem Mariam cum 

originali peccato fuisse conceptam, haeresis crimen vel 

peccatum incurrere mortale, cum nondum sit a Romana 

Ecclesia et Apostolica Sede decisum... 

Innocent VIII, Bulla 'Exposcit tuae devotionis' ad Iohannem 

abb. 

monasterii Cistertii (Citeaux), Cabillon. dioec., 9 avr 1489 

1435 ... Cum itaque sicut exhibita Nobis nuper pro parte 

tua petitio continebat, ex privilegiis et indultis Apostolicis 

tibi et aliorum quatuor monasteriorum praedictorum 

abbatibus pro tempore exsistentibus, ut, omnes ordines

412 

minores personis Ordinis eiusdem intra monasteria 

praedicta conferre ac pallas altaris et alia ornamenta 

ecclesiastica benedicere ac mitra et anulo et aliis 

pontificalibus insigniis uti, nec non in ipsis et aliis 

monasteriis et prioratibus illis subiectis, ac in 

parochialibus et aliis ecclesiis ad eos communiter vel 

divisim pertinentibus, quamvis eis pleno iure non 

subessent, benedictionem sollemnem, post Missarum, 

Vesperarum et Matutinarum sollemnia, dummodo in 

benedictione huiusmodi aliquis antistes vel Apostolicae 

Sedis legatus praesens non foret, elargiri, ... obtenta 

valerent, ... concessum fuerit ...: Nos qui Ordinem ipsum 

prae ceteris in visceribus gerimus charitatis et illum 

intendimus non minoribus gratiis et privilegiis quam 

praedecessores Nostri fecerunt, decorare, tuis in hac 

parte supplicationibus inclinati, tibi et successoribus tuis, 

ac dictis abbatibus aliorum quatuor monasterium 

praedictorum nunc et pro tempore exsistentibus, ut de 

cetero perpetuis futuris temporibus, praedicta et 

quaecumque alia vestimenta ac ornamenta ecclesiastica 

... benedicere, et calices consecrare ... ac altaria ... in 

quibuslibet locis dicti Ordinis, chrismate sacra prius ab 

aliquo catholico antistite recepto consecrare, et etiam 

benedictionem sollemnem post Missarum, Vesperarum et 

Matutinarum sollemnia ... elargiri, ac, ne monachi dicti 

Ordinis pro suscipiendis Subdiaconatus et Diaconatus 

ordinibus extra claustrum hinc inde discurrere cogantur, 

tibi et successoribus tuis, ut quibuscumque dicti Ordinis 

monachis, aliis vero quatuor abbatibus praefatis ac 

eorum successoribus, ut suorum monasteriorum 

praedictorum religiosis, quos ad id idoneos repereritis, 

Subdiaconatus et Diaconatus ordines huiusmodi alias rite 

conferre, ... libere et licite possitis et possunt, auctoritate 

Apostolica et ex certa scientia tenore praesentium de 

speciali dono gratiae indulgemus. 

Conc. (oecum. XVIII) Latran V (continuation sous Léon X),

413 

Sessio VIII, 19 décembre 1513: Bulla 'Apostolici regiminis' 

1440 738 Cum ... zizaniae seminator ... nonnullos 

perniciosissimos errores, a fidelibus semper explosos, in 

agro Domini superseminare et augere sit ausus, de 

natura praesertim animae rationalis, quod videlicet 

mortalis sit, aut unica in cunctis hominibus, et nonnulli 

temere philosophantes, secundum saltem philosophiam 

verum id esse asseverent : contra huiusmodi pestem 

opportuna remedia adhibere cupientes, hoc sacro 

approbante Concilio damnamus et reprobamus omnes 

asserentes animam intellectivam mortalem esse, aut 

unicam in cunctis hominibus, et haec in dubium vertentes, 

cum illa non solum vere per se et essentialiter humani 

corporis forma exsistat, sicut in canone felicis 

recordationis Clementis papae V praedecessoris Nostri in 

(generali) Viennensi Concilio edito continetur (DS 902), 

verum et immortalis, et pro corporum quibus infunditur 

multitudine singulariter multiplicabilis, et multiplicata, et 

multiplicanda sit... 

1441 738 Cumque verum vero minime contradicat, omnem 

assertionem veritati illuminatae fidei contrariam omnino 

falsam esse definimus (cf. DS 3017); et, ut aliter 

dogmatizare non liceat, districtius inhibemus: omnesque 

huiusmodi erroris assertionibus inhaerentes veluti 

damnatissimas haereses seminantes per omnia ut 

detestabiles et abominabiles haereticos et infideles, 

catholicam fidem labefactantes, vitandos et puniendos 

fore decernimus. 

Sessio X, 4 mai 1515: Bulla 'Inter multiplices' 

1442 (Disputantium de montibus pietatis alii censuerunt) 

eos montes non esse licitos, in quibus aliquid ultra sortem 

pro libra, decurso certo tempore, per ministros huius 

montis ab ipsis pauperibus, quibus mutuum datur, 

exigitur, et propterea ab usurarum crimine... mundos non 

evadere, cum Dominus noster, Luca Evangelista testante

414 

(Lc 6, 34 s), aperto nos praecepto obstrinxerit, ne ex dato 

mutuo quidquam ultra sortem sperare debeamus. Ea enim 

propria est usurarum interpretatio, quando videlicet ex 

usu rei, quae non germinat, nullo labore, nullo sumptu 

nullove periculo lucrum fetusque conquiri studetur... 

1443 (Alii autem e contra asserunt, illos montes licitos 

esse, dummodo) ratione mutui nihil petatur. ...; pro 

indemnitate tamen eorumdem montium, impensarum 

videlicet ministrorum eorumdem ac rerum omnium ad 

illorum necessariam conservationem pertinentium, 

absque montium huiusmodi lucro, idque moderatum et 

necessarium ab his, qui ex huiusmodi mutuo commodum 

suscipiunt, licite ultra sortem exigi et capi posse nonnihil 

licere, cum regula iuris habeat, quod qui commodum 

sentit, onus quoque sentire debeat, praesertim si 

Apostolica accedat auctoritas. Quam quidem sententiam 

a fel. record. Paulo II, Sixto IV, Innocentio VIII, Alexandro 

VI et Iulio II Romanis Pontificibus praedecessoribus 

Nostris probatam ... esse ostendunt. 

1444 Nos ... providere volentes alterius quidem partis, 

iustitiae zelum ne vorago aperiretur usurarum, alterius, 

pietatis et veritatis amorem, ut pauperibus subveniretur: 

... sacro approbante Concilio, declaramus et definimus, 

montes pietatis antedictos per respublicas institutos et 

auctoritate Sedis Apostolicae ... confirmatos, in quibus 

pro eorum impensis et indemnitate aliquid moderatum ad 

solas ministrorum impensas et aliarum rerum ad illorum 

conservationem, ut praefertur, pertinentium. pro eorum 

indemnitate dumtaxat, ultra sortem absque lucro 

eorundem montium recipitur, neque speciem mali 

praeferre nec peccandi incentivum praestare neque ullo 

pacto improbari, quin immo meritorium esse ac laudari et 

probari debere tale mutuum et minime usurarium putari... 

Omnes autem ..., qui contra praesentis declarationis et 

sanctionis formam de cetero praedicare seu disputare

415 

verbo vel scriptis ausi fuerint, excommunicationis latae 

sententiae poenam ... incurrere volumus. 

Sessio XI, 19 décembre 1516: Bulla 'Pastor aeternus 

gregem.' 

1445 740 ... Nos a tam nefariae Sanctionis (pragmaticae 

Bituricensis) et contentorum in ea revocatione retrahi aut 

desistere salva conscientia... non posse aut debere 

censemus. Nec illud Nos movere debet, quod Sanctio ipsa 

et in ea contenta in Basileensi Concilio edita et, ipso 

Concilio instante, a Bituricensi Congregatione recepta et 

acceptata fuerunt, cum ea omnia post translationem 

eiusdem Basileensis Concilii per fel. mem. Eugenium IV 

(Ferraram 18 septembre 1437) factam, a Basileensi 

Conciliabulo facta exstiterint ac propterea nullum robur 

habere potuerint, cum etiam solum Romanum Pontificem 

pro tempore exsistentem tamquam auctoritatem super 

omnia concilia habentem, conciliorum indicendorum, 

transferendorum ac dissolvendorum plenum ius et 

potestatem habere nedum ex sacrae Scripturae 

testimonio, dictis sanctorum Patrum ac aliorum 

Romanorum Pontificum etiam, praedecessorum 

Nostrorum, sacrorumque canonum decretis, sed propria 

etiam eorundem conciliorum confessione manifeste 

constet... 

Léon X, Decr. "Cum postquam" à Cajetan de Vio, Légat du 

Pape, 


1447 740a ... Ne de cetero quisquam ignorantiam 

doctrinae Romanae Ecclesiae circa hujusmodi 

indulgentias et illarum efficaciam allegare aut 

ignorantiae hujusmodi praetextu se excusare, aut 

protestatione conficta se juvare, sed ut ipsi de notorio 

mendacio ut culpabiles convinci et merito damnari 

possint, per praesentem tibi significandum duximus,

416 

Romanam Ecclesiam, quam reliquae tamquam matrem 

sequi tenentur, tradidisse: 

1448 740a Romanum Pontificem, Petri clavigeri 

successorem et Jesu Christi in terris vicarium, potestate 

clavium, quarum est aperire regnum caelorum tollendo 

illius in Christi fidelibus impedimenta (culpam scilicet et 

poenam pro actualibus peccatis debitam, culpam quidem 

mediante sacramento paenitentiae, poenam vero 

temporalem pro actualibus peccatis secundum divinam 

justitiam debitam mediante ecclesiastica indulgentia), 

posse pro rationabilibus causis concedere eisdem Christi 

fideibus, qui caritate jungente membra sunt Christi, sive 

in hac vita sint, sive in purgatorio, indulgentias ex 

superabundantia meritorum Christi et sanctorum; ac tam 

pro vivis quam pro defunctis Apostolica auctoritate 

indulgentiam concedendo, thesaurum meritorum Jesu 

Christi et Sanctorum dispensare, per modum absolutionis 

indulgentiam ipsam conferre, vel per modum suffragii 

illam transferre consuevisse. Ac propterea omnes, tam 

vivos quam defunctos, qui veraciter omnes indulgentias 

hujusmodi consecuti fuerint, a tanta temporali poena, 

secundum divinam justitiam pro peccatis suis actualibus 

debita liberari, quanta concessae et acquisitae 

indulgentiae aequivalet. 

1449 740a Et ita ab omnibus teneri et praedicari debere 

sub excommunicationis latae sententiae poena ... 

auctoritate Apostolica earumdem tenore praesentium 

decernimus. 

Léon X, Bulle 'Exsurge Domine', 15 juin 1520; 

erreurs de Martin Luther 

1451 741 1. Haeretica sententia est, sed usitata, 

sacramenta Novae Legis iustificantem gratiam illis dare, 

qui non ponunt obicem.

417 

1452 742 2. In puero post baptismum negare remanens 

peccatum, est Paulum et Christum simul conculcare. 

1453 743 3. Fomes peccati, etiamsi nullum adsit actuale 

peccatum, moratur exeuntem a corpore animam ab 

ingressu caeli. 

1454 744 4. Imperfecta caritas morituri fert secum 

necessario magnum timorem, qui se solo satis est facere 

poenam purgatorii, et impedit introitum regni. 

1455 745 5. Tres esse partes paenitentiae: contritionem, 

confessionem et satisfactionem, non est fundatum in 

sacra Scriptura nec antiquis sanctis christianis doctoribus. 

1456 746 6. Contritio, quae paratur per discussionem, 

collationem et detesta tionem peccatorum, qua quis 

recogitat annos suos in amaritudine animae suae, 

ponderando peccatorum gravitatem, multitudinem, 

foeditatem, amissionem aeternae beatitudinis, ac 

aeternae damnationis acquisitionem, haec contritio facit 

hypocritam, immo magis peccatorem. 

1457 747 7. Verissimum est proverbium et omnium 

doctrina de contritionibus huc usque data praestantius: 

'De cetero non facere, summa paenitentia: optima 

paenitentia, nova vita.' 

1458 748 8. Nullo modo praesumas confiteri peccata 

venialia, sed nec omnia mortalia, quia impossibile est, ut 

omnia mortalia cognoscas. Unde in primitiva Ecclesia 

solum manifesta mortalia confitebantur. 

1459 749 9. Dum volumus omnia pure confiteri, nihil aliud 

facimus, quam quod misericordiae Dei nihil volumus 

relinquere ignoscendum.

418 

1460 750 10. Peccata non sunt ulli remissa, nisi remittente 

sacerdote credat sibi remitti; immo peccatum maneret, 

nisi remissum crederet: non enim sufficit remissio peccati 

et gratiae donatio, sed oportet etiam credere esse 

remissum. 

1461 751 11. Nullo modo confidas absolvi propter tuam 

contritionem, sed propter verbum Christi: 'Quodcumque 

solveris' etc. (Mt 16,19). Hinc, inquam, confide, si 

sacerdotis obtinueris absolutionem, et crede fortiter te 

absolutum, et absolutus vere eris, quidquid sit de 

contritione. 

1462 752 12. Si per impossibile confessus non esset 

contritus, aut sacerdos non serio, sed ioco absolveret, si 

tamen credat se absolutum, verissime est absolutus. 

1463 753 13. In sacramento paenitentiae ac remissione 

culpae non plus facit Papa aut episcopus, quam infimus 

sacerdos: immo, ubi non est sacerdos, aeque tantum 

quilibet Christianus, etiamsi mulier aut puer esset. 

1464 754 14. Nullus debet sacerdoti respondere, se esse 

contritum, nec sacerdos requirere. 

1465 755 15. Magnus est error eorum, qui ad sacramenta 

Eucharistiae accedunt huic innixi, quod sint confessi, quod 

non sint sibi conscii alicuius peccati mortalis, quod 

praemiserint orationes suas et praeparatoria omnes illi 

iudicium sibi manducant et bibunt. Sed si credant et 

confidant, se gratiam ibi consecuturos, haec sola fides 

facit eos puros et dignos. 

1466 756 16. Consultum videtur, quod Ecclesia in communi 

Concilio statueret, laicos sub utraque specie 

communicandos: nec Bohemi communicantes sub utraque 

specie sunt haeretici, sed schismatici.

419 

1467 757 17. Thesauri Ecclesiae, unde Papa dat 

indulgentias, non sunt merita Christi et Sanctorum. 

1468 758 18. Indulgentiae sunt piae fraudes fidelium, et 

remissiones bonorum operum; et sunt de numero eorum, 

quae licent, et non de numero eorum, quae expediunt (cf. 

1 Cor 6, 12). 

1469 759 19. Indulgentiae his, qui veraciter eas 

consequuntur, non valent ad remissionem poenae pro 

peccatis actualibus debitae apud divinam iustitiam. 

1470 760 20. Seducuntur credentes indulgentias esse 

salutares et ad fructum spiritus utiles. 

1471 761 21. Indulgentiae necessariae sunt solum publicis 

criminibus, et proprie conceduntur duris solummodo et 

impatientibus. 

1472 762 22. Sex generibus hominum indulgentiae nec 

sunt necessariae nec utiles: videlicet mortuis seu 

morituris, infirmis, legitime impeditis, his, qui non 

commiserunt crimina, his, qui crimina commiserunt, sed 

non publica, his, qui meliora operantur. 

1473 763 23. Excommunicationes sunt tantum externae 

poenae nec privant hominem communibus spiritualibus 

Ecclesiae orationibus. 

1474 763 24. Docendi sunt Christiani plus diligere 

excommunicationem quam timere. 

1475 765 25. Romanus Pontifex, Petri successor, non est 

Christi vicarius super omnes totius mundi ecclesias ab 

ipso Christo in beato Petro institutus.

420 

1476 766 26. Verbum Christi ad Petrum: 'Quodcumque 

solveris super terram' etc.. (Mt 16) extenditur dumtaxat 

ad ligata ab ipso Petro. 

1477 767 27. Certum est, in manu Ecclesiae aut Papae 

prorsus non esse statuere articulos fidei, immo nec leges 

morum seu bonorum operum. 

1478 768 28. Si Papa cum magna parte Ecclesiae sic vel 

sic sentiret, nec etiam erraret; adhuc non est peccatum 

aut haeresis, contrarium sentire, praesertim in re non 

necessaria ad salutem, donec fuerit per Concilium 

universale alterum reprobatum, alterum approbatum. 

1479 769 29. Via nobis facta est enervandi auctoritatem 

Conciliorum, et libere contradicendi eorum gestis, et 

iudicandi eorum decreta, et confidenter confitendi 

quidquid verum videtur, sive probatum fuerit sive 

reprobatum a quocumque Concilio. 

1480 770 30. Aliqui articuli Johannis Hus condemnati in 

Concilio Constantiensi sunt christianissimi, verissimi et 

evangelici, quos nec universalis Ecclesia posset damnare. 

1481 771 31. In omni opere bono iustus peccat. 

1482 772 32. Opus bonum optime factum est veniale 

peccatum. 

1483 773 33. Haereticos comburi est contra voluntatem 

Spiritus. 

1484 774 34. Proeliari adversus Turcas est repugnare Deo 

visitanti iniquitates nostras per illos. 

1485 775 35. Nemo est certus, se non semper peccare 

mortaliter, propter occultissimum superbiae vitium.

421 

1486 776 16. Liberum arbitrium post peccatum est res de 

solo titulo et dum facit quod in se est, peccat mortaliter. 

1487 777 37. Purgatorium non potest probari ex sacra 

Scriptura, quae sit in canone. 

1488 778 38. Animae in purgatorio non sunt securae de 

earum salute, saltem omnes: nec probatum est ullis aut 

rationibus aut Scripturis, ipsas esse extra statum merendi 

vel augendae caritatis. 

1489 779 39. Animae in purgatorio peccant sine 

intermissione quamdiu quaerunt requiem et horrent 

poenas. 

1490 780 40. Animae ex purgatorio liberatae suffragiis 

viventium minus beantur, quam si per se satisfecissent. 

1491 781 41. Praelati ecclesiastici et principes saeculares 

non male facerent si omnes saccos mendicitatis delerent. 

1492 781 (Censura:) Praefatos omnes et singulos articulos 

seu errores tamquam, ut praemittitur, respective 

haereticos, aut scandalosos, aut falsos, aut piarum 

aurium offensivos, vel simplicium mentium seductivos, et 

veritati catholicae obviantes, damnamus, reprobamus, 

atque omnino reicimus. 



Paul III, Breve 'Pastorale officium' ad archiep. Tolet., 

29 mai 1537 

1495 Ad Nostrum siquidem pervenit auditum, quod ... 

Carolus (V) Romanorum imperator... ad reprimendos eos, 

qui cupiditate aestuantes contra humanum genus

422 

inhumanum gerunt animum, publico edicto omnibus sibi 

subiectis prohibuit, ut quisquam Occidentales aut 

Meridionales Indos in servitutem redigere aut eos bonis 

suis privare praesumat. Hos igitur attendentes Indos 

ipsos, licet extra gremium Ecclesiae exsistant, non tamen 

sua libertate aut rerum suarum dominio privatos vel 

privandos esse, cum homines ideoque fidei et salutis 

capaces sint, non servitute delendos, sed 

praedicationibus et exemplis ad vitam invitandos fore, ac 

praeterea Nos talium impiorum tam nefarios ausus 

reprimere et ne iniuriis et damnis exasperati ad Christi 

fidem amplectendam duriores efficiantur providere 

cupientes circumspectioni tuae ... mandamus, quatenus... 

universis et singulis uniuscuiusque dignitatis... 

exsistentibus sub excommunicationis latae sententiae 

poena ... districtius inhibeas, ne praefatos Indos 

quomodolibet in servitutem redigere aut eos bonis suis 

spoliare quoquomodo praesumant. 

Paul III, Const. 'Altitudo divini consilii', 1 juin 1537 

1497 Super eorum (Indorum Occidentalium) vero 

matrimonium hoc observandum decernimus, ut, qui ante 

conversionem plures iuxta eorum mores habebant uxores, 

et non recordantur quam primo acceperint, conversi ad 

fidem, unam ex illis accipiant, quam voluerint, et cum ea 

matrimonium contrahant per verba de praesenti, ut moris 

est; qui vero recordantur, quam primo acceperint, aliis 

dimissis, eam retineant. 

Conc. (oecum. XIX) de Trente; Sessio III, 4 février 1546; 

Decretum de Symbolo fidei 

1500 782 Haec sacrosancta oecumenica et generalis 

Tridentina Synodus, in Spiritu Sancto legitime 

congregata, in ea praesidentibus eisdem tribus 

Apostolicae Sedis legatis, magnitudinem rerum 

tractandarum considerans, praesertim earum, quae

423 

duobus illis capitibus de exstirpandis haeresibus et 

moribus reformandis continentur, quorum causa 

praecipue est congregata, ... Symbolum fidei, quo sancta 

Romana Ecclesia utitur, tamquam principium illud, in quo 

omnes, qui fidem Christi profitentur, necessario 

conveniunt, ac fundamentum firmum et unicum, contra 

quod portae inferi numquam praevalebunt (cf. Mt 16,18), 

totidem verbis, quibus in omnibus ecclesiis legitur, 

exprimendum esse censuit. (Sequitur Symbolum 'Nicaeno- 

Constantinopolitanum' : DS 150). 

Concile de Trente (XIXeme oecum.), Decretum de libris 

sacris et 

de traditionibus recipendis, 8 avril 1546 

1501 783 Sacrosancta oecumenica et generalis Tridentina 

Synodus, in Spiritu Sancto legitime congregata, ... hoc sibi 

perpetuo ante oculos proponens, ut sublatis erroribus 

puritas ipsa Evangelii in Ecclesia conservetur, quod 

promissum ante per Prophetas in Scripturis sanctis 

Dominus noster Jesus Christus Dei Filius proprio ore 

primum promulgavit, deinde per suos Apostolos tamquam 

fontem omnis salutaris veritatis et morum disciplinae 

'omni creaturae praedicari' (Mc 16.15) jussit; 

perspiciensque, hanc veritatem et disciplinam contineri in 

libris scriptis et sine scripto traditionibus, quae ab ipsius 

Christi ore ab Apostolis acceptae, aut ab ipsis Apostolis 

Spiritu Sancto dictante quasi per manus traditae ad nos 

usque pervenerunt, orthodoxorum Patrum exempla 

secuta, omnes libros tam Veteris quam Novi Testamenti, 

cum utriusque Unus Deus sit auctor, nec non traditiones 

ipsas, tum ad fidem, tum ad mores pertinentes, tamquam 

vel oretenus a Christo, vel a Spiritu Sancto dictatas et 

continua successione in Ecclesia catholica conservatas, 

pari pietatis affectu ac reverentia suscipit et veneratur. 

Sacrorum vero librorum indicem huic decreto 

adscribendum censuit, ne cui dubitatio suboriri possit,

424 

quinam sint, qui ab ipsa Synodo suscipiuntur. Sunt vero 

infra scripti. 

1502 784 Testamenti Veteris: Quinque Moisis, id est 

Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium; 

Iosue, Iudicum, Ruth, quatuor Regum, duo Paralipomenon, 

Esdrae primus et secundus, qui dicitur Nehemias, Tobias, 

Iudith, Esther, Iob, Psalterium Davidicum centum 

quinquaginta psalmorum, Parabolae, Ecclesiastes, 

Canticum Canticorum, Sapientia, Ecclesiasticus, Isaias, 

Ieremias cum Baruch, Ezechiel, Daniel, duodecim 

Prophetae minores, id est Osea, Ioel, Amos, Abdias, 

Ionas, Michaeas, Nahum, Habacuc, Sophonias, Aggaeus, 

Zacharias, Malachias; duo Machabaeorum primus et 

secundus. 

1503 784 Testamenti Novi: Quatuor Evangelia, secundum 

Matthaeum, Marcum, Lucam, loannem; Actus 

Apostolorum a Luca Evangelista conscripti, quatuordecim 

epistolae Pauli Apostoli, ad Romanos, duae ad Corinthios, 

ad Galatas, ad Ephesios, ad Philippenses, ad 

Colossenses, duae ad Thessalonicenses, duae ad 

Timotheum, ad Titum, ad Philemonem, ad Hebraeos; Petri 

Apostoli duae, Ioannis Apostoli tres, Jacobi Apostoli una, 

Judae Apostoli una, et Apocalypsis Joannis Apostoli. 

1504 784 Si quis autem libros ipsos integros cum omnibus 

suis partibus, prout in Ecclesia catholica legi 

consueverunt et in veteri vulgata latina editione 

habentur, pro sacris et canonicis non susceperit, et 

traditiones praedictas sciens et prudens contempserit: 

anathema sit. 

1505 784 Omnes itaque intelligant, quo ordine et via ipsa 

Synodus post iactum fidei confessionis fundamentum sit 

progressura, et quibus potissimum testimoniis ac 

praesidiis in confirmandis dogmatibus et instaurandis in 

Ecclesia moribus sit usura.

425 

1506 785 Insuper eadem sacrosancta Synodus 

considerans, non parum utilitatis accedere posse 

Ecclesiae Dei, si ex omnibus latinis editionibus, quae 

circumferuntur sacrorum librorum, quaenam pro 

authentica habenda sit, innotescat: statuit et declarat, ut 

haec ipsa vetus et vulgata editio, quae longo tot 

saeculorum usu in ipsa Ecclesia probata est, in publicis 

lectionibus, disputationibus praedicationibus et 

expositionibus pro authentica habeatur et quod nemo 

illam reicere quovis praetextu audeat vel praesumat (cf. 

DS 3825). 

1507 786 Praeterea ad coercenda petulantia ingenia 

decernit, ut nemo, suae prudentiae innixus, in rebus fidei 

et morum, ad aedificationem doctrinae christianae 

pertinentium, sacram Scripturam ad suos sensus 

contorquens, contra eum sensum, quem tenuit et tenet 

sancta mater Ecclesia, cujus est judicare de vero sensu et 

interpretatione Scripturarum sanctarum, aut etiam contra 

unanimem consensum Patrum ipsam Scripturam sacram 

interpretari audeat, etiamsi hujusmodi interpretationes 

nullo umquam tempore in lucem edendae forent... 

1508 786 Sed et impressoribus modum in hac parte, ut 

par est, imponere volens... statuit, ut posthac sacra 

Scriptura, potissimum vero haec ipsa vetus et Vulgata 

editio quam emendatissime imprimatur, nullique liceat 

imprimere vel imprimi facere quosvis libros de rebus 

sacris sine nomine auctoris, neque illos in futurum 

vendere aut etiam apud se retinere, nisi primum 

examinati probatique fuerint ab Ordinario... 

Conc. (oecum. XIX) de Trente; Sessio V, 17 juin 1546; 

Decretum de peccato originali

426 

1510 787 Ut fides nostra catholica, 'sine qua impossibile 

est placere Deo' (Hebr 11,6), purgatis erroribus in sua 

sinceritate integra et illibata permaneat, et ne populus 

christianus 'omni vento doctrinae circumferatur' (Eph 4, 

14), cum serpens ille antiquus, humani generis perpetuus 

hostis, inter plurima mala, quibus Ecclesia Dei his nostris 

temporibus perturbatur, etiam de peccato originali 

eiusque remedio non solum nova, sed etiam vetera 

dissidia excitaverit: sacrosancta oecumenica et generalis 

Tridentina Synodus... iam ad revocandos errantes et 

nutantes confirmandos accedere volens, sacrarum 

Scripturarum et sanctorum Patrum ac probatissimorum 

conciliorum testimonia et ipsius Ecclesiae iudicium et 

consensum secuta, haec de ipso peccato originali statuit, 

fatetur ac declarat: 

1511 788 1. Si quis non confitetur, primum hominem 

Adam, cum mandatum Dei in paradiso fuisset 

transgressus, statim sanctitatem et iustitiam, in qua 

constitutus fuerat, amisisse incurrisseque per offensam 

praevaricationis huiusmodi iram et indignationem Dei 

atque ideo mortem, quam antea illi comminatus fuerat 

Deus, et cum morte captivitatem sub eius potestate, 'qui 

mortis' deinde 'habuit imperium' (Hebr 2, 14), hoc est 

diaboli, 'totumque Adam per illam praevaricationis 

offensam secundum corpus et animam in deterius 

commutatum fuisse' (cf. DS 371): anathema sit. 

1512 789 2. 'Si quis Adae praevaricationem sibi soli et non 

eius propagini asserit nocuisse', acceptam a Deo 

sanctitatem et iustitiam, quam perdidit sibi soli et non 

nobis etiam eum perdidisse; aut inquinatum illum per 

inoboedientiae peccatum 'mortem' et poenas 'corporis 

tantum in omne genus humanum transfudisse, non autem 

et peccatum, quod mors est animae': an. s. 'cum 

contradicat Apostolo dicenti: 'Per unum hominem 

peccatum intravit in mundum, et per peccatum mors et ita

427 

in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes 

peccaverunt' (Rom 5, 12: cf. DS 372). 

1513 790 3. Si quis hoc Adae peccatum, quod origine 

unum est et propagatione, non imitatione transfusum 

omnibus inest unicuique proprium, vel per humanae 

naturae vires, vel per aliud remedium asserit tolli, quam 

per meritum unius mediatoris Domini nostri Jesu Christi 

(cf DS 1340), qui nos Deo reconciliavit in sanguine suo, 

"factus nobis justitia, sanctificatio et redemptio" (Cor1 

1.30); aut negat, ipsum Christi Jesu meritum per baptismi 

sacramentum, in forma Ecclesiae rite collatum, tam 

adultis quam parvulis applicari: an. s. Quia "non est aliud 

nomen sub caelo datum hominibus, in quo oporteat nos 

salvos fieri" (Act 4.12). Unde illa vox: "Ecce agnus Dei, 

ecce qui tollit peccata mundi" (cf Jo 1.29). Et illa: 

"Quicumque baptizati estis, Christum induistis" (Gal 3.27). 

1514 791 4. "Si quis parvulos recentes ab uteris matrum 

baptizandis negat", etiam si fuerint a baptizatis 

parentibus orti, "aut dicit, in remissionem quidem 

peccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam trahere 

originalis peccati, quod regenerationis lavacro necesse 

sit expiari" ad vitam aeternam consequendam, "unde fit 

consequens, ut in eis forma baptismatis in remissionem 

peccatorum non vera, sed falsa intelligatur: an. s. 

Quoniam non aliter intelligendum est id, quod dicit 

Apostolus: 'per unum hominem peccatum intravit in 

mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines 

mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt' (Rom 5.12), 

nisi quemadmodum ecclesia catholica ubique diffusa 

semper intellexit. Propter hanc enim regulam fidei, ex 

traditione Apostolorum, "etiam parvuli, qui nihil 

peccatorum in semetipsis adhuc committere potuerunt, 

ideo in remissionem peccatorum veraciter baptizantur, ut 

in eis regeneratione mundetur, quod generatione 

contraxerunt" (cf D.102). "Nisi enim quis renatus fuerit ex

428 

aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei" 

(Jo 3.5). 

1515 792 5. Si quis per Iesu Christi Domini nostri gratiam, 

quae in baptismate confertur, reatum originalis peccati 

remitti negat, aut etiam asserit non tolli totum id, quod 

veram et propriam peccati rationem habet, sed illud dicit 

tantum radi aut non imputari : an. s. In renatis enim nihil 

odit Deus, quia 'nihil est damnationis iis, qui vere 

consepulti sunt cum Christo per baptisma in mortem' 

(Rom 6, 4), qui 'non secundum carnem ambulant' (Rom 

8,1), sed veterem hominem exuentes et novum, qui 

secundum Deum 'creatus est, induentes' (cf: Eph 4,22ss; 

Col 3,9s), innocentes, immaculati, puri, innoxii ac Deo 

dilecti filii effecti sunt, 'heredes quidem Dei, coheredes 

autem Christi' (Rom 8,17), ita ut nihil prorsus eos ab 

ingressu caeli remoretur. Manere autem in baptizatis 

concupiscentiam vel fomitem, haec sancta Synodus 

fatetur et sentit; quae cum ad agonem relicta sit, nocere 

non consentientibus et viriliter per Christi Iesu gratiam 

repugnantibus non valet. Quin immo 'qui legitime 

certaverit, coronabitur' (2 Tim 2,5). Hanc 

concupiscentiam, quam aliquando Apostolus 'peccatum' 

(cf. Rom 6,12ss; 7,7 14-20) appellat, sancta Synodus 

declarat, Ecclesiam catholicam numquam intellexisse, 

peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis 

peccatum sit, sed quia ex peccato est et ad peccatum 

inclinat. Si quis autem contrarium senserit: an. s. 

1516 792 6. Declarat tamen haec ipsa sancta Synodus, 

non esse suae intentionis, comprehendere in hoc decreto, 

ubi de peccato originali agitur, beatam et immaculatam 

Virginem Mariam Dei genitricem, sed observandas esse 

constitutiones felicis recordationis Sixti Papae IV, sub 

poenis in eis constitutionibus contentis, quas innovat (DS 

1400, 1425s).

429 

Conc. (oecum. XIX) de Trente; Sessio VI, 13 janvier 1547; 

Decretum de iustificatione 

1520 792a Cum hoc tempore, non sine multarum 

animarum iactura et gravi ecclesiasticae unitatis 

detrimento, erronea quaedam disseminata sit de 

iustificatione doctrina: ad laudem et gloriam 

omnipotentis Dei, Ecclesiae tranquillitatem et animarum 

salutem sacrosancta oecumenica et generalis Tridentina 

synodus ... exponere intendit omnibus Christifidelibus 

veram sanamque doctrinam ipsius iustificationis, quam 

'sol iustitiae' (Mal 4,2) Christus Iesus, 'fidei nostrae auctor 

et consummator' (cf. Hebr 12,2), docuit, Apostoli 

tradiderunt et catholica Ecclesia Spiritu Sancto 

suggerente, perpetuo retinuit; districtius inhibendo, ne 

deinceps audeat quisquam aliter credere, praedicare aut 

docere, quam praesenti decreto statuitur ac declaratur. 

1521 793 Primum declarat sancta Synodus, ad 

iustificationis doctrinam probe et sincere intelligendam 

oportere, ut unusquisque agnoscat et fateatur, quod, cum 

omnes homines in praevaricatione Adae innocentiam 

perdidissent (Rom 5, 12; 1 Cor 15, 22; cf. DS 239), 'facti 

immundi' (Is 64, 6) et (ut Apostolus inquit) 'natura filii irae' 

(Eph 2, 3), quemadmodum in decreto de peccato originali 

exposuit, usque adeo 'servi erant peccati' (Rom 6, 20) et 

sub potestate diaboli ac mortis, ut non modo gentes per 

vim naturae (can. 1), sed ne Iudaei quidem per ipsam 

etiam litteram Legis Moysi inde liberari aut surgere 

possent, tametsi in eis liberum arbitrium minime 

exstinctum (can. 5) esset, viribus licet attenuatum et 

inclinatum (cf. DS 378). 

1522 794 Cap.2. "De dispensatione et mysterio adventus 

Christi" - 

Quo factum est, ut caelestis Pater, "Pater misericordiarum 

et Deus totius consolationis" (Cor2 1.3), Christum Jesum 

(can. 1) Filium suum, et ante Legem et Legis tempore 

multis sanctis Patribus declaratum ac promissum (cf Gen

430 

49.10-18), cum venit beata illa "plenitudo temporis" (Eph 

1.10; Gal 4.4), ad homines miserit, ut et Judaeos, qui sub 

Lege erant, redimeret, et "gentes, quae non sectabantur 

justitiam, justitiam apprehenderent" (Rom 9.30), atque 

omnes "adoptionem filiorum reciperent" (Gal 4.5). Hunc, 

"proposuit Deus propitiatorem per fidem in sanguine 

ipsius, pro peccatis nostris" (Rom 3.25), "non solum autem 

pro nostris, sed etiam pro totius mundi" (Jo1 2.2). 

1523 795 Cap.3. "Qui per Christum justificantur" - Verum 

etsi ille "pro omnibus mortuus est" (Cor2 5.15), non omnes 

tamen mortis ejus beneficium recipiunt, sed ii dumtaxat, 

quibus meritum passionis ejus communicatur. Nam sicut 

revera homines, nisi ex semine Adae propagati 

nascerentur, non nascerentur injusti, cum ea 

propagatione per ipsum, dum concipiuntur, propriam 

injustitiam contrahant: ita nisi in Christo renascerentur, 

numquam justificarentur (can. 2 et 10), cum ea 

renascentia per meritum passionis ejus gratia, qua justi 

fiunt, illis tribuatur. Pro hoc beneficio Apostolus gratias 

nos semper agere hortatur Patri, "qui dignos nos fecit in 

partem sortis sanctorum in lumine" (Col 1.12), et eripuit 

de potestate tenebrarum, transtulitque in regnum Filii 

dilectionis suae, in quo habemus redemptionem et 

remissionem peccatorum (Col 1.13s). 

1524 796 Cap. 4. Quibus verbis iustificationis impii 

descriptio insinuatur, ut sit translatio ab eo statu, in quo 

homo nascitur filius primi Adae, in statum gratiae et 

'adoptionis filiorum' (Rom 8,15) Dei, per secundum Adam 

Iesum Christum Salvatorem nostrum; quae quidem 

translatio post Evangelium promulgatum sine lavacro 

regenerationis (can. 5 de bapt.) aut eius voto fieri non 

potest, sicut scriptum est: 'Nisi quis renatus fuerit ex aqua 

et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei' (Jo 

3,5). 

Cap. 5. "De necessitate praeparationis ad justificationem 

in adultis, et unde sit"

431 

1525 797 Declarat praeterea, ipsius justificationis 

exordium in adultis a Dei per Christum Jesum 

praeveniente gratia (can.3) sumendum esse, hoc est, ab 

ejus vocatione, qua nullis eorum existentibus meritis 

vocantur, ut qui per peccata a Deo aversi erant, per ejus 

excitantem atque adjuvantem gratiam ad convertendum 

se ad suam ipsorum justificationem, eidem gratiae libere 

(can. 4 et 5) assentiendo et cooperando, disponantur, ita 

ut, tangente Deo cor hominis per Spiritus Sancti 

illuminationem, neque homo ipse nihil omnino agat, 

inspirationem illam recipiens, quippe qui illam et abicere 

potest, neque tamen sine gratia Dei movere se ad 

justitiam coram illo libera sua voluntate possit (can.3). 

Unde in sacris Litteris cum dicitur: "Convertimini ad me, et 

ego convertar ad vos" (Zach 1.3), libertatis nostrae 

admonemur; cum respondemus: "Converte nos, Domine, 

ad te, et convertemur" (Lam 5.21), Dei nos gratiam 

praeveniri confitemur. 

1526 798 Disponuntur autem ad ipsam iustitiam (can. 7 et 

9), dum excitati divina gratia et adiuti, fidem 'ex auditu' 

(cf. Rom 10, 17) concipientes, libere moventur in Deum, 

credentes, vera esse, quae divinitus revelata et promissa 

sunt (can. 12-14), atque illud in primis, a Deo iustificari 

impium per gratiam eius, 'per redemptionem, quae est in 

Christo Iesu' (Rom 3,24), et dum, peccatores se esse 

intelligentes, a divinae iustitiae timore, quo utiliter 

concutiuntur (can. 8), ad considerandam Dei 

misericordiam se convertendo, in spem eriguntur, 

fidentes, Deum sibi propter Christum propitium fore, 

illumque tamquam omnis iustitiae fontem diligere 

incipiunt ac propterea moventur adversus peccata per 

odium aliquod et detestationem (can. 9), hoc est, per eam 

paenitentiam, quam ante baptismum agi oportet (cf. Act 

2, 38); denique dum proponunt suscipere baptismum, 

inchoare novam vitam et servare divina mandata.

432 

1527 798 De hac dispositione scriptum est: 'Accedentem 

ad Deum oportet credere, quia est et quod inquirentibus 

se remunerator sit' (Hebr 11, 6), et 'Confide, fili, 

remittuntur tibi peccata tua' (Mt 9, 2; Mc 2, 5), et: 'Timor 

Domini expellit peccatum' (Eccli 1, 27), et: 'Paenitentiam 

agite, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Iesu 

Christi in remissionem peccatorum vestrorum, et 

accipietis donum Spiritus Sancti' (Act 2, 38), et: 'Euntes 

ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine 

Patris et Filii et Spiritus Sancti, docentes eos servare 

quaecumque mandavi vobis' (Mt 28, 19 ), denique: 

'Praeparate corda vestra Domino' (I Rg 7, 3). 

1528 799 Cap.7. "Quid sit justificatio impii, et quae ejus 

causae". - Hanc dispositionem seu praeparationem 

justificatio ipsa consequitur, quae non est sola 

peccatorum remissio (can. 11), sed et sanctificatio et 

renovatio interioris hominis per voluntariam susceptionem 

gratiae et donorum, unde homo ex injusto fit justus et ex 

inimico amicus, ut sit "heres secundum spem vitae 

aeternae" (Tit 3.7). 

1529 799 Hujus justificationis causae sunt: finalis quidem 

gloria Dei et Christi ac vita aeterna; efficiens vero 

misericors Deus, qui gratuito abluit et sanctificat (Cor1 

6.11) signans et ungens Spiritu promissionis Sancto, qui 

est pignus hereditatis nostrae (cf Eph 1.13s); meritoria 

autem dilectissimus Unigenitus suus, Dominus noster 

Jesus Cristus, qui "cum essemus inimici" (cf Rom 5.10), 

"propter nimiam caritatem, qua dilexit nos" (Eph 2.4), sua 

sanctissima passione in ligno crucis nobis justificationem 

meruit (can. 10), et pro nobis Deo Patri satisfecit; 

instrumentalis item sacramentum baptismi, quod est 

"sacramentum fidei", sine qua nulli unquam contigit 

justificatio. demum unica formalis causa est "Justitia Dei, 

non qua ipse justus est, sed qua nos justos facit" (can. 10 

et 11), qua videlicet ab eo donati renovamur spiritu 

mentis nostrae, et non modo reputamur, sed vere justi

433 

nominamur et sumus, justitiam in nobis recipientes 

unusquisque suam, secundum mensuram, quam "Spiritus 

Sanctus partitur singulis prout vult" (Cor1 12.11), et 

secundum propriam cujusque dispositionem et 

cooperationem. 

1530 800 Quamquam enim nemo possit esse justus, nisi 

cui merita passionis Domini nostri Jesu Christi 

communicantur, id tamen in hac impii justificatione fit, 

dum ejusdem sanctissimae passionis merito per Spiritum 

Sanctum caritas Dei diffunditur in cordibus (cf Rom 5.5) 

eorum, qui justificantur, atque ipsis inhaeret (can. 11). 

Unde in ipsa justificatione cum remissione peccatorum 

haec omnia simul infusa accipit homo per Jesum 

Christum, cui inseritur: fidem, spem et caritatem. 

1531 800 Nam fides, nisi ad eam spes accedat et caritas, 

neque unit perfecte cum Christo, neque corporis ejus 

vivum membrum efficit. Qua ratione verissime dicitur, 

"fidem sine operibus mortuam" (cf Jac 2.17ss) et otiosam 

esse (can. 19), et "in Christo Jesu neque circumcisionem 

aliquid valere, neque praeputium,sed fidem quae per 

caritatem operatur" (Gal 5.6; 6.15). Hanc fidem ante 

baptismi sacramentum ex Apostolorum traditione 

catechumeni ab Ecclesia petunt, cum petunt "fidem vitam 

aeternam praestantem", quam sine spe et caritate fides 

praestare non potest. unde et statim verbum Christi 

audiunt: "si vis ad vitam igredi, serva mandata" (Mt 19.17; 

can. 18-20). Itaque veram et christianma justitiam 

accipientes, eam ceu primam stolam (cf Lc 15.22) pro illa, 

quam Adam sua inobedientia sibi et nobis perdidit, per 

Christum Jesum illis donatam, candidam et immaculatam 

jubentur statim renati conservare, ut eam perferant ante 

tribunal Domini nostri Jesu Christi et habeant vitam 

aeternam. 

1532 801 Cum vero Apostolus dicit, justificari hominem " 

per fidem " (can.9), et " gratis " (Rom 3.22,24), ea verba in

434 

eo sensu intelligenda sunt, quem perpetuus Ecclesiae 

catholicae consensus tenuit et expressit, ut scilicet per 

fidem ideo justificari dicamur, quia " fides est humanae 

salutis initium " Rituale Romanum, Ordo Bapt. n.1 

fundamentum et radix omnis justificationis, " sine qua 

impossibile est placere Deo " (Heb 11.6) et ad filiorum 

ejus consirtium pervenire; gratis autem justificari ideo 

dicamur, quia nihil eorum, quae justificationem 

praecedunt, sive fides, sive opera, ipsam justificationis 

gratiam promeretur; " si enim gratia est, jam non ex 

operibus; alioquin (ut idem Apostolus inquit) gratia jam 

non est gratia " (Rom 11.6). 

1533 802 Cap 9. Quamvis autem necessarium sit credere, 

neque remitti, neque remissa umquam fuisse peccata, 

nisi gratis divina misericordia propter Christum: nemini 

tamen fiduciam et certitudinem remissionis peccatorum 

suorum iactanti et in ea sola quiescenti peccata dimitti 

vel dimissa esse dicendum est, cum apud haereticos et 

schismaticos possit esse, immo nostra tempestate sit et 

magna contra Ecclesiam catholicam contentione 

praedicetur vana haec et ab omni pietate remota fiducia 

(can. 12). 

1534 802 Sed neque illud asserendum est, oportere eos, 

qui vere iustificati sunt absque ulla omnino dubitatione 

apud semetipsos statuere, se esse iustificatos, 

neminemque a peccatis absolvi ac iustificari, nisi eum, 

qui certo credat, se absolutum et iustificatum esse, atque 

hac sola fide absolutionem et iustificationem perfici (can. 

14), quasi qui hoc non credit, de Dei promissis deque 

mortis et resurrectionis Christi efficacia dubitet. Nam 

sicut nemo pius de Dei misericordia, de Christi merito 

deque sacramentorum virtute et efficacia dubitare debet: 

sic quilibet, dum seipsum suamque propriam infirmitatem 

et indispositionem respicit, de sua gratia formidare et 

timere potest (can. 13), cum nullus scire valeat

435 

certitudine fidei, cui non potest subesse falsum, se 

gratiam Dei esse consecutum. 

1535 803 Cap 10. 

Sic ergo iustificati et 'amici Dei' ac 'domestici' (Io 15, 15; 

Eph 2, 19 ) facti, 'euntes de virtute in virtutem' (Ps 83, 8), 

'renovantur (ut Apostolus inquit) de die in diem' (2 Cor 4, 

16), hoc est, 'mortificando membra carnis' (Col 3, 5) suae 

et exhibendo ea arma iustitiae (Rom 6, 13 19) in 

sanctificationem per observationem mandatorum Dei et 

Ecclesiae: in ipsa iustitia per Christi gratiam accepta, 

'cooperante fide bonis operibus' (cf. Iac 2, 22), crescunt 

atque magis iustificantur (can. 24 et 32), sicut scriptum 

est: 'Qui iustus est, iustificetur adhuc' (Apc 22, 11), et 

iterum: 'Ne verearis usque ad mortem iustificari' (Eccli 

18,22), et rursus: 'videtis, quoniam ex operibus iustificatur 

homo et non ex fide tantum' (Iac 2, 24). Hoc vero iustitiae 

incrementum petit sancta Ecclesia, cum orat: 'Da nobis, 

Domine, fidei, spei et caritatis augmentum' (Dom. 13 post 

Pent., or.). 

1536 804 Cap. 11. Nemo autem, quantumvis iustificatus, 

liberum se esse ab observatione mandatorum (can. 20) 

putare debet; nemo temeraria illa et a Patribus sub 

anathemate prohibita voce uti, Dei praecepta homini 

iustificato ad observandum esse impossibilia (can. 18 et 

22; cf. DS 397). 'Nam Deus impossibilia non iubet, sed 

iubendo monet, et facere quod possis, et petere quod non 

possis', et adiuvat ut possis; 'cuius mandata gravia non 

sunt' (I Jo 5, 3), cuius 'iugum suave est et onus leve' (cf. Mt 

11, 30). Qui enim sunt filii Dei, Christum diligunt: qui 

autem diligunt eum, (ut ipsemet testatur) servant 

sermones eius (Jo 14, 23), quod utique cum divino auxilio 

praestare possunt. 

1537 804 - Licet enim in hac mortali vita quantumvis sancti 

et iusti in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia

436 

(can. 23) dicuntur, peccata quandoque cadant, non 

propterea desinunt esse iusti. Nam iustorum illa vox est et 

humilis et verax: 'Dimitte nobis debita nostra' (Mt 6, 12: cf 

DS 229s). Quo fit, ut iusti ipsi eo magis se obligatos ad 

ambulandum in via iustitiae sentire debeant, quo 'liberati 

iam a peccato, servi autem facti Deo' (cf. Rom 6, 22), 

'sobrie et iuste et pie viventes' (Tit 2, 12), proficere 

possunt per Christum Iesum, per quem accessum 

habuerunt in gratiam istam (Rom 5, 2). Deus namque sua 

gratia semel iustificatos 'non deserit, nisi ab eis prius 

deseratur'. 

1538 804 Itaque nemo sibi in sola fide (can. 9 19 20) 

blandiri debet, putans fide sola se heredem esse 

constitutum hereditatemque consecuturum, etiamsi 

Christo non compatiatur, ut et glorificetur (cf. Rom 8, 17). 

Nam et Christus ipse (ut inquit Apostolus), 'cum esset 

Filius Dei, didicit ex his, quae passus est, oboedientiam, 

et consummatus factus est omnibus obtemperantibus sibi 

causa salutis aeternae' (Hebr 5, 8 s). Propterea Apostolus 

ipse monet iustificatos dicens: 'Nescitis, quod ii, qui in 

stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit 

bravium? Sic currite, ut comprehendatis. Ego igitur sic 

curro, non quasi in incertum, sic pugno, non quasi aerem 

verberans, sed castigo corpus meum et in servitutem 

redigo, ne forte, cum aliis praedicaverim, ipse reprobus 

efficiar' (1 Cor 9, 24 ss). Item princeps Apostolorum 

Petrus: 'Satagite, ut per bona opera certam vestram 

vocationem et electionem faciatis; haec enim facientes 

non peccabitis aliquando' (2 Petr 1, 10). 

1539 804 - Unde constat, eos orthodoxae religionis 

doctrinae adversari, qui dicunt, iustum in omni bono 

opere saltem venialiter peccare (can. 25; cf: DS 1481s), 

aut (quod intolerabilius est) poenas aeternas mereri; 

atque etiam eos, qui statuunt, in omnibus operibus iustos 

peccare, si in illis, suam ipsorum socordiam excitando et 

sese ad currendum in stadio cohortando, cum hoc, ut in

437 

primis glorificetur Deus, mercedem quoque intuentur 

aeternam (can. 26 31), cum scriptum sit: 'Inclinavi cor 

meum ad faciendas iustificationes tuas propter 

retributionem' (Ps 118, 112), et de Moyse dicat Apostolus, 

quod 'aspiciebat in remuneratione(m)' (Hebr 11, 26). 

1540 805 Nemo quoque, quamdiu in hac mortalitate 

vivitur, de arcano divinae praedestinationis mysterio 

usque adeo praesumere debet, ut certo statuat, se 

omnino esse in numero praedestinatorum (can. 15), quasi 

verum esset, quod iustificatus aut amplius peccare non 

possit (can. 23), aut, si peccaverit, certam sibi 

resipiscentiam promittere debeat. Nam, nisi ex speciali 

revelatione, sciri non potest, quos Deus sibi elegerit (can. 

16 ). 

1541 806 Similiter de perseverantiae munere (can. 16), de 

quo scriptum est: 'Qui perseveraverit usque in finem, hic 

salvus erit' (Mt 10, 22; 24, 13 ) (quod quidem aliunde 

haberi non potest, nisi ab eo, qui 'potens est eum, qui 

stat, statuere' (cf Rom 14, 4), ut perseveranter stet, et 

eum, qui cadit, restituere), nemo sibi certi aliquid 

absoluta certitudine polliceatur, tametsi in Dei auxilio 

firmissimam spem collocare et reponere omnes debent. 

Deus enim, nisi ipsi illius gratiae defuerint, sicut coepit 

opus bonum, ita perficiet, operans velle et perficere (Phil 

2, 13; can. 22 ). Verumtamen qui se existimant stare, 

videant, ne cadant (I Cor 10, 12), et cum timore ac 

tremore salutem suam operentur (Phil 2, 12), in laboribus, 

in vigiliis, in eleemosynis, in orationibus et oblationibus, 

in ieiuniis et castitate (cf. 2 Cor 6, 3ss). Formidare enim 

debent, scientes, quod in spem (cf. I Petr 1, 3) gloriae et 

nondum in gloriam renati sunt, de pugna, quae superest 

cum carne, cum mundo, cum diabolo, in qua victores esse 

non possunt, nisi cum Dei gratia Apostolo obtemperent 

dicenti: 'Debitores sumus non carni, ut secundum carnem 

vivamus. Si enim secundum carnem vixeritis, moriemini. Si

438 

autem spiritu facta carnis mortificaveritis, vivetis' (Rom 8, 

12 s). 

1542 1542 Qui vero ab accepta iustificationis gratia per 

peccatum exciderunt, rursus iustificari poterunt (can. 29), 

cum excitante Deo per paenitentiae sacramentum merito 

Christi amissam gratiam recuperare procuraverint. Hic 

enim iustificationis modus est lapsi reparatio, quam 

'secundam post naufragium deperditae gratiae tabulam' 

sancti Patres apte nuncuparunt. Etenim pro iis, qui post 

baptismum in peccata labuntur, Christus Iesus 

sacramentum instituit paenitentiae, cum dixit: 'Accipite 

Spiritum Sanctum; quorum remiseritis peccata, 

remittuntur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt' (Io 20, 

22 23). 

1543 1543 - Unde docendum est, christiani hominis 

paenitentiam post lapsum multo aliam esse a baptismati, 

eaque contineri non modo cessationem a peccatis, et 

eorum detestationem, aut 'cor contritum et humiliatum' 

(Ps 50, 19), verum etiam et eorundem sacramentalem 

confessionem, saltem in voto et suo tempore faciendam, 

et sacerdotalem absolutionem, itemque satisfactionem 

per ieiunium, eleemosynas, orationes et alia pia 

spiritualis vitae exercitia, non quidem pro poena aeterna, 

quae vel sacramento vel sacramenti voto una cum culpa 

remittitur sed pro poena temporali (can. 30), quae (ut 

sacrae Litterae docent) non tota semper, ut in baptismo 

fit, dimittitur illis, qui gratiae Dei, quam acceperunt, 

ingrati Spiritum Sanctum contristaverunt (cf. Eph 4, 30) et 

templum Dei violare (cf. 1 Cor 3,17) non sunt veriti. De 

qua paenitentia scriptum est: 'Memor esto, unde 

excideris, age paenitentiam, et prima opera fac' (Apc 2, 

5), et iterum: 'Quae secundum Deum tristitia est, 

paenitentiam in salutem stabilem operatur' (2 Cor 7, 10), 

et rursus: 'Paenitentiam agite' (Mt 3,2; 4,17), et: 'Facite 

fructus dignos paenitentiae' (Mt 3, 8).

439 

15. 'Quolibet mortali peccato amitti gratiam, sed non 

fidem' 

1544 808 Adversus etiam hominum quorumdam callida 

ingenia, qui 'per dulces sermones et benedictiones 

seducunt corda innocentium' (Rom 16, 18), asserendum 

est, non modo infidelitate (can. 27), per quam et ipsa 

fides amittitur, sed etiam quocumque alio mortali 

peccato, quamvis non amittatur fides (can. 28), acceptam 

iustificationis gratiam amitti: divinae legis doctrinam 

defendendo, quae a regno Dei non solum infideles 

excludit, sed et fideles quoque 'fornicarios, adulteros, 

molles, masculorum concubitores, fures, avaros, ebriosos, 

maledicos, rapaces' (cf. 1 Cor 6,9s), ceterosque omnes, 

qui letalia committunt peccata, a quibus cum divinae 

gratiae adiumento abstinere possunt et pro quibus a 

Christi gratia separantur (can. 27). 

16. 'De fructu iustificationis, hoc est, de merito bonorum 

operum, deque ipsius meriti ratione' 

1545 809 Hac igitur ratione iustificatis hominibus, sive 

acceptam gratiam perpetuo conservaverint, sive amissam 

recuperaverint, proponenda sunt Apostoli verba: 

Abundate in omni opere bono, 'scientes, quod labor 

vester non est inanis in Domino' (1 Cor 15, 58); 'non enim 

iniustus est Deus, ut obliviscatur operis vestri et 

dilectionis, quam ostenditis in nomine ipsius' (Hebr 6, 10), 

et: 'Nolite amittere confidentiam vestram, quae magnam 

habet remunerationem' (Hebr 10, 35). Atque ideo bene 

operantibus 'usque in finem' (Mt 10, 22) et in Deo 

sperantibus proponenda est vita aeterna, et tamquam 

gratia filiis Dei per Christum Iesum misericorditer 

promissa, et 'tamquam merces' ex ipsius Dei promissione 

bonis ipsorum operibus et meritis fideliter reddenda (can. 

26 et 32). Haec est enim illa corona iustitiae, quam post 

suum certamen et cursum repositam sibi esse aiebat 

Apostolus, a iusto iudice sibi reddendam, non solum

440 

autem sibi, sed et omnibus qui diligunt adventum eius (2 

Tim 4, 7s). 

1546 809 Cum enim ille ipse Christus Iesus tamquam 

'caput in membra' (Eph 4, 15 ) et tamquam 'vitis in 

palmites' (Jo 15, 5) in ipsos iustificatos iugiter virtutem 

influat, quae virtus bona eorum opera semper antecedit, 

comitatur et subsequitur, et sine qua nullo pacto Deo 

grata et meritoria esse possent (can. 2): nihil ipsis 

iustificatis amplius deesse credendum est, quominus 

plene illis quidem operibus, quae in Deo sunt facta, 

divinae legi pro huius vitae statu satisfecisse, et vitam 

aeternam suo etiam tempore (si tamen in gratia 

decesserint (Apc 14, 13)) consequendam vere 

promeruisse censeantur (can. 32), cum Christus Salvator 

noster dicat: Si quis biberit ex aqua, quam ego dabo ei, 

non sitiet in aeternum, sed fiet in eo fons aquae salientis 

in vitam aeternam (Jo 4, 14). 

1547 809 Ita neque propria nostra iustitia tamquam ex 

nobis propria statuitur, neque ignoratur aut repudiatur 

iustitia Dei (Rom 10, 3); quae enim iustitia nostra dicitur, 

quia per eam nobis inhaerentem iustificamur (can. 10 et 

11), illa eadem Dei est, quia a Deo nobis infunditur per 

Christi meritum. 

1548 810 Neque vero illud omittendum est, quod, licet 

bonis operibus in sacris Litteris usque adeo tribuatur, ut 

etiam qui uni ex minimis suis potum aquae frigidae 

dederit, promittat Christus, eum non esse sua mercede 

cariturum (Mt 10,42), et Aposto)us testetur, id quod in 

praesenti est momentaneum et leve tribulationis nostrae, 

supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus 

operari in nobis (2 Cor 4,17): absit tamen, ut christianus 

homo in se ipso vel confidat vel glorietur et non in Domino 

(cf. 1 Cor 1,31; 2 Cor 10,17), cuius tanta est erga omnes 

homines bonitas, ut eorum velit esse merita (can. 32 ), 

quae sunt ipsius dona (DS 248).

441 

1549 810 Et quia 'in multis offendimus omnes' (Iac 3, 2; 

can. 23 ), unusquisque sicut misericordiam et bonitatem, 

ita severitatem et iudicium ante oculos habere debet, 

neque se ipsum aliquis, etiam si nihil sibi conscius fuerit, 

iudicare, quoniam omnis hominum vita non humano 

iudicio examinanda et iudicanda est, sed Dei, qui 

'illuminabit abscondita tenebrarum, et manifestabit 

consilia cordium, et tunc laus erit unicuique a Deo' (l Cor 

4, 4s), qui, ut scriptum est, reddet unicuique secundum 

opera sua (Rom 2, 6). 

1550 810 Post hanc catholicam de iustificatione 

doctrinam (can. 33), quam nisi quisque fideliter 

firmiterque receperit, iustificari non poterit, placuit 

sanctae Synodo hos canones subiungere, ut omnes sciant, 

non solum quid tenere et sequi, sed etiam quid vitare et 

fugere debeant. 



Canones de iustificatione 

1551 811 Can. 1. Si quis dixerit, hominem suis operibus, 

quae vel per humanae naturae vires, vel per Legis 

doctrinam fiant, absque divina per Christum Jesum gratia 

posse iustificari coram Deo: anathema sit (cf. DS 1521). 

1552 812 Can. 2. Si quis dixerit, ad hoc solum divinam 

gratiam per Christum Jesum dari, ut facilius homo iuste 

vivere ac vitam aeternam promereri possit, quasi per 

liberum arbitrium sine gratia utrumque, sed aegre tamen 

et difficulter possit: an. s. (cf: DS 1524s).

442 

1553 813 Can. 3. Si quis dixerit, sine praeveniente Spiritus 

Sancti inspiratione atque eius adiutorio hominem 

credere, sperare et diligere aut paenitere posse, sicut 

oportet, ut ei iustificationis gratia conferatur: an. s. (DS 

1525). 

1554 814 Can. 4. Si quis dixerit, liberum hominis arbitrium 

a Deo motum et excitatum nihil cooperari assentiendo 

Deo excitanti atque vocanti, quo ad obtinendam 

iustificationis gratiam se disponat ac praeparet, neque 

posse dissentire, si velit, sed velut inanime quoddam nihil 

omnino agere mereque passive se habere: an. s. (cf. DS 

1525). 

1555 815 Can. 5. Si quis liberum hominis arbitrium post 

Adae peccatum amissum et exstinctum esse dixerit, aut 

rem esse de solo titulo, immo titulum sine re, figmentum 

denique a satana invectum in Ecclesiam: an. s. DS 1521 

1525 1486). 

1556 816 Can. 6. Si quis dixerit, non esse in potestate 

hominis vias suas malas facere, sed mala opera ita ut 

bona Deum operari, non permissive solum, sed etiam 

proprie et per se, adeo ut sit proprium eius opus non 

minus proditio Judae quam vocatio Pauli: an. s. 

1557 817 Can. 7. Si quis dixerit, opera omnia, quae ante 

iustificationem fiunt, quacumque ratione facta sint, vere 

esse peccata vel odium Dei mereri, aut quanto 

vehementius quis nititur se disponere ad gratiam, tanto 

eum gravius peccare: an. s. (cf. DS 1526). 

1558 818 Can. 8. Si quis dixerit, gehennae metum, per 

quem ad misericordiam Dei de peccatis dolendo 

confugimus vel a peccando abstinemus, peccatum esse 

aut peccatores peiores facere: an. s. (cf. DS 1526 1456).

443 

1559 819 Can. 9. Si quis dixerit, sola fide impium 

iustificari, ita ut intelligat, nihil aliud requiri, quo ad 

iustificationis gratiam consequendam cooperetur, et nulla 

ex parte necesse esse, eum suae voluntatis motu 

praeparari atque disponi: an. s. (cf. DS 1532 1538 1465 

1460 s). 

1560 820 Can. 10. Si quis dixerit, homines sine Christi 

justitia, per quam nobis meruit, justificari, aut per eam 

ipsam formaliter justos esse: an. s. 

1561 821 Can. 11. Si quis dixerit, homines iustificari vel 

sola imputatione iustitiae Christi, vel sola peccatorum 

remissione, exclusa gratia et caritate, quae in cordibus 

eorum per Spiritum Sanctum diffundatur atque illis 

inhaereat, aut etiam gratiam, qua iustificamur, esse 

tantum favorem Dei: an. s. (cf. DS 1528ss 1545s). 

1562 822 Can. 12. Si quis dixerit, fidem iustificantem nihil 

aliud esse quam fiduciam divinae misericordiae peccata 

remittentis propter Christum, vel eam fiduciam solam 

esse, qua iustificamur: an. s. (cf. DS 1533s). 

1563 823 Can. 13. Si quis dixerit, omni homini ad 

remissionem peccatorum assequendam necessarium 

esse, ut credat certo et absque ulla haesitatione propriae 

infirmitatis et indispositionis, peccata sibi esse remissa: 

an. s. (cf. DS 1533s 1460ss ). 

1564 824 Can. 14. Si quis dixerit, hominem a peccatis 

absolvi ac iustificari ex eo, quod se absolvi ac iustificari 

certo credat, aut neminem vere esse iustificatum, nisi qui 

credit se esse iustificatum, et hac sola fide absolutionem 

et iustificationem perfici an. s. (cf. DS 1533s 1460ss). 

1565 825 Can. 15. Si quis dixerit, hominem renatum et 

iustificatum teneri ex fide ad credendum, se certo esse in 

numero praedestinatorum: an. s. (cf. DS 1540 ).

444 

1566 826 Can. 16. Si quis magnum illud usque in finem 

perseverantiae donum se certo habiturum absoluta et 

infallibili certitudine dixerit, nisi hoc ex speciali 

revelatione didicerit: an. s. (cf. DS 1540s). 

1567 827 Can. 17. Si quis iustificationis gratiam non nisi 

praedestinatis ad vitam contingere dixerit, reliquos vero 

omnes, qui vocantur, vocari quidem, sed gratiam non 

accipere, utpote divina potestate praedestinatos ad 

malum: an. s. 

1568 828 Can. 18. Si quis dixerit, Dei praecepta homini 

etiam iustificato et sub gratia constituto esse ad 

observandum impossibilia: an. s. (cf. DS 1536 ). 

1569 829 Can 19. Si quis dixerit, nihil praeceptum esse in 

Evangelio praeter fidem, cetera esse indifferentia, neque 

praecepta, neque prohibita, sed libera, aut decem 

praecepta nihil pertinere ad Christianos: an. s. (cf. DS 

1536s). 

1570 830 Can. 20. Si quis hominem iustificatum et 

quantumlibet perfectum dixerit non teneri ad 

observantiam mandatorum Dei et Ecclesiae, sed tantunt 

ad credendum, quasi vero Evangelium sit nuda et 

absoluta promissio vitae aeternae, sine condicione 

observationis mandatorum: an. s. (cf. DS 1536s). 

1571 831 Can. 21. Si quis dixerit, Christum Iesum a Deo 

hominibus datum fuisse ut redemptorem, cui fidant, non 

etiam ut legislatorem, cui obediant: an. s. 

1572 832 Can. 22. Si quis dixerit, iustificatum vel sine 

speciali auxilio Dei in accepta iustitia perseverare posse, 

vel cum eo non posse: an. s. (cf. DS 1541).

445 

1573 833 Can. 23. Si quis hominem semel iustificatum 

dixerit amplius peccare non posse, neque gratiam 

amittere, atque ideo eum, qui labitur et peccat, numquam 

vere fuisse iustificatum; aut contra, posse in tota vita 

peccata omnia etiam venialia vitare, nisi ex speciali Dei 

privilegio, quemadmodum de beata Virgine tenet 

Ecclesia: an. s. (cf. DS 1537 1549). 

1574 834 Can. 24. Si quis dixerit, iustitiam acceptam non 

conservari atque etiam non augeri coram Deo per bona 

opera, sed opera ipsa fructus solummodo et signa esse 

iustificationis adeptae non etiam ipsius augendae 

causam: an. s. (cf. DS 1535). 

1575 835 Can. 25. Si quis in quolibet bono opere iustum 

saltem venialiter peccare dixerit, aut (quod intolerabilius 

est) mortaliter, atque ideo poenas aeternas mereri, 

tantumque ob id non damnari, quia Deus ea opera non 

imputet ad damnationem: an. s. (Cf. DS 1539 1481s). 

1576 836 Can. 26. Si quis dixerit, justos non debere pro 

bonis operibus, quae in Deo fuerint facta, exspectare et 

sperare aeternam retributionem a Deo per ejus 

misericordiam et Jesu Christi meritum, si bene agendo et 

divina mandata custodiendo usque in finem 

perseveraverint: an. s. 

1577 837 Can. 27. Si quis dixerit, nullum esse mortale 

peccatum nisi infidelitatis, aut nullo alio quantumvis gravi 

et enormi praeterquam infidelitatis peccato semel 

acceptam gratiam amitti: an. s. (cf. DS 1544). 

1578 838 Can. 28. Si quis dixerit, amissa per peccatum 

gratia simul et fidem semper amitti, aut fidem, quae 

remanet, non esse veram fidem, licet non sit viva, aut 

eum, qui fidem sine caritate habet, non esse Christianum: 

an. s. (cf. DS 1544).

446 

1579 839 Can. 29. Si quis dixerit, eum, qui post baptismum 

lapsus est, non posse per Dei gratiam resurgere; aut 

posse quidem, sed sola fide, amissam iustitiam 

recuperare sine sacramento paenitentiae, prout sancta 

Romana et universalis Ecclesia, a Christo Domino et eius 

Apostolis edocta, hucusque professa est, servavit et 

docuit: an. s. (cf. DS 1542s). 

1580 840 Can. 30. Si quis post acceptam iustificationis 

gratiam cuilibet peccatori paenitenti ita culpam remitti et 

reatum aeternae poenae deleri dixerit, ut nullus 

remaneat reatus poenae temporalis, exsolvendae vel in 

hoc saeculo vel in futuro in purgatorio, antequam ad 

regna caelorum aditus patere possit: an. s. (cf. DS 1543). 

1581 841 Can. 31 Si quis dixerit, iustificatum peccare, 

dum intuitu aeternae mercedis bene operatur: an. s. (cf. 

DS 1539). 

1582 842 Can. 32. Si quis dixerit, hominis justificati bona 

opera ita esse dona Dei, ut non sint etiam bona ipsius 

justificati merita, aut ipsum justificatum bonis operibus, 

quae ab eo per Dei gratiam et Jesu Christi meritum (cujus 

vivum membrum est) fiunt, non vere mereri augmentum 

gratiae, vitam aeternam et ipsius vitae aeternae (si 

tamen in gratia decesserit) consecutionem, atque etiam 

gloriae augmentum: an. s. 

1583 843 Can. 33. Si quis dixerit, per hanc doctrinam 

catholicam de iustificatione, a sancta Synodo hoc 

praesenti decreto expressam, aliqua ex parte gloriae Dei 

vel meritis Iesu Christi Domini nostri derogari, et non 

potius veritatem fidei nostrae, Dei denique ac Christi Iesu 

gloriam illustrari: an. s. 

Concile de Trente (XIXeme oecuménique), Session VII, 3 

mars

447 

C1547, 

Décret De Sacramentis 

1600 843a Ad consummationem salutaris de justificatione 

doctrinae, quae in praecedenti proxima sessione uno 

omnium patrum consensu promulgata fuit, consentaneum 

visum est, de sanctissimis Ecclesiae sacramentis agere, 

per quae omnis vera justitia vel incipit, vel coepta 

augetur, vel amissa reparatur. Propterea sacrosancta 

oecumenica et generalis Tridentina Synodus... ad errores 

eliminandos, et extirpandas haereses, quae circa ipsa 

sanctissima sacramenta hac nostra tempestate, tum de 

damnatis olim a Patribus nostris haeresibus 

suscitatae,tum etiam de novo adinventae sunt, quae 

cathiolicae Ecclesiae puritati et animarum saluti 

magnopere officiunt: sanctarum Scrioturarum doctrinae, 

apostolicis traditionibus atque aliorum conciliorum et 

Patrum consensui inhaerendo, hos praesentes canones 

statuendos et decernendos censuit, reliquuos, qui 

supersunt ad coepti operis perfectionem, deinceps 

(divino Spiritu adjuvante) editura. 

1601 844 Can. 1. Si quis dixerit, sacramenta novae Legis 

non fuisse omnia a Jesu Christo Domino nostro instituta, 

aut esse plura vel pauciora, quam septem, videlicet 

baptismum, confirmationem, Eucharistiam, paenitentiam, 

extremam unctionem, ordinem et matrimonium, aut etiam 

aliquod horum septem non esse vere et proprie 

sacramentum: anathema sit. 

1602 845 Can. 2. Si quis dixerit, ea ipsa novae Legis 

sacramenta a sacramentis antiquae Legis non differre, 

nisi quia caeremoniae sunt aliae et alii ritus externi: an. s. 

1603 846 Can. 3. Si quis dixerit, haec septem sacramenta 

ita esse inter se paria, ut nulla ratione aliud sit alio 

dignius: an. s.

448 


non esse ad salutem necessaria, sed superflua, et sine eis 

aut eorum voto per solam fidem homines a Deo gratiam 

iustificationis adipisci, licet omnia singulis necessaria non 

sint: an. s. 

1605 848 Can. 5. Si quis dixerit, haec sacramenta propter 

solam fidem nutriendam instituta fuisse: an. s. 


non continere gratiam, quam significant, aut gratiam 

ipsam non ponentibus obicem non conferre (cf. DS 1451), 

quasi signa tantum externa sint acceptae per fidem 

gratiae vel iustitiae, et notae quaedam christianae 

professionis, quibus apud homines discernuntur fideles ab 

infidelibus: an. s. 

1607 850 Can. 7. Si quis dixerit, non dari gratiam per 

huiusmodi sacramenta semper et omnibus, quantum est 

ex parte Dei, etiamsi rite ea suscipiant, sed aliquando et 

aliquibus: an. s. 

1608 851 Can. 8. Si quis dixerit, per ipsa novae Legis 

sacramenta ex opere operato non conferri gratiam, sed 

solam fidem divinae promissionis ad gratiam 

consequendam sufficere: an. s. 

1609 852 Can. 9. Si quis dixerit, in tribus sacramentis, 

baptismo scilicet, confirmatione et ordine, non imprimi 

characterem in anima, hoc est signum quoddam 

spirituale et indelebile, unde ea iterari non possunt: an. s. 

1610 853 Can. 10. Si quis dixerit, Christianos omnes in 

verbo et omnibus sacramentis administrandis habere 

potestatem: an. s. 

1611 854 Can. 11. Si quis dixerit, in ministris, dum 

sacramenta conficiunt et conferunt, non requiri

449 

intentionem, saltem faciendi quod facit Ecclesia: an. s. 

(cf. DS 1262). 

1612 855 Can. 12. Si quis dixerit, ministrum in peccato 

mortali exsistentem, modo omnia essentialia, quae ad 

sacramentum conficiendum aut conferendum pertinent, 

servaverit, non conficere aut conferre sacramentum : an. 

s. (cf: DS 1154). 

1613 856 Can. 13. Si quis dixerit, receptos et approbatos 

Ecclesiae catholicae ritus in sollemni sacramentorum 

administratione adhiberi consuetos aut contemni, aut sine 

peccato a ministris pro libito omitti, aut in novos alios per 

quemcumque ecclesiarurn pastorem mutari posse: an. s. 

Canones De sacramento baptismi 

1614 857 Can. 1. Si quis dixerit, baptismum Ioannis 

habuisse eandem vim cum baptismo Christi: an. s. 

1615 858 Can. 2. Si quis dixerit, aquam veram et 

naturalem non esse de necessitate baptismi, atque ideo 

verba illa Domini nostri Iesu Christi: 'Nisi quis renatus 

fuerit ex aqua et Spiritu Sancto' (Jo 3, 5) ad metaphoram 

aliquam detorserit: an. s. 

1616 859 Can 3 Si quis dixerit, in Ecclesia Romana (quae 

omnium ecclesiarum mAter est et magistra) non esse 

veram de baptismi sacramento doctrinam : an. s.3 

1617 860 Can 4. Si quis dixerit, baptismum, qui etiam 

datur ab haereticis in nomine Patris et Filii et Spiritus 

Sancti, cum intentione faciendi quod facit Ecclesia, non 

esse verum baptismum: an. s. 

1618 861 Can. 5. Si quis dixerit, baptismum liberum esse, 

hoc est non necessarium ad salutem : an. s. (cf. DS 1524)

450 

1619 862 Can 6. Si quis dixerit, baptizatum non posse, 

etiamsi velit, gratiam amittere, quantumcumque peccet, 

nisi nolit credere: an. s. (cf: DS 1544). 

1620 863 Can. 7. Si quis dixerit, baptizatos per baptismum 

ipsum solius tantum fidei debitores fieri, non autem 

universae legis Christi servandae: an. s. 

1621 864 Can. 8. Si quis dixerit, baptizatos liberos esse ab 

omnibus sanctae Ecclesiae praeceptis, quae vel scripta 

vel tradita sunt, ita ut ea observare non teneantur, nisi se 

sua sponte illis summittere voluerint: an. s. 

1622 865 Can. 9. Si quis dixerit, ita revocandos esse 

homines ad baptismi suscepti memoriam, ut vota omnia, 

quae post baptismum fiunt, vi promissionis in baptismo 

ipso iam factae irrita esse intelligant, quasi per ea et 

fidei, quam professi sunt, detrahatur, et ipsi baptismo: an. 

s. 

1623 866 Can. 10. Si quis dixerit, peccata omnia, quae 

post baptismum fiunt, sola recordatione et fide suscepti 

baptismi vel dimitti vel venialia fieri: an. s. 

1624 867 Can 11. Si quis dixerit, verum et rite collatum 

baptismum iterandum esse illi, qui apud infideles fidem 

Christi negaverit, cum ad paenitentiam convertitur: an. s. 

1625 868 Can. 12. Si quis dixerit, neminem esse 

baptizandum nisi ea aetate qua Christus baptizatus est, 

vel in ipso mortis articulo: an. s. 

1626 869 Can. 13. Si quis dixerit, parvulos eo, quod actum 

credendi non habent, suscepto baptismo inter fideles 

computandos non esse, ac propterea, cum ad annos 

discretionis pervenerint, esse rebaptizandos, aut 

praestare omitti eorum baptisma, quam eos non actu 

proprio credentes baptizari in sola fide Ecclesiae: an. s.

451 

1627 870 Can. 14. Si quis dixerit, huiusmodi parvulos 

baptizatos, cum adoleverint, interrogandos esse, an 

ratum habere velint, quod patrini eorum nomine, dum 

baptizarentur, polliciti sunt, et ubi se nolle responderint, 

suo esse arbitrio relinquendos nec alia interim poena ad 

christianam vitam cogendos, nisi ut ab Eucharistiae 

aliorumque sacramentorum perceptione arceantur, donec 

resipiscant: an. s. 

Canones De sacramento confirmationis 

1628 871 Can. 1. Si quis dixerit, confirmationem 

baptizatorum otiosam caeremoniam esse et non potius 

verum et proprium sacramentum, aut olim nihil aliud 

fuisse, quam catechesim quandam, qua adolescentiae 

proximi fidei suae rationem coram Ecclesia exponebant: 

an. s. 

1629 872 Can. 2. Si quis dixerit, iniurios esse Spiritui 

Sancto eos, qui sacro confirmationis chrismati virtutem 

aliquam tribuunt: an. s. 

1630 873 Can. 3. Si quis dixerit, sanctae confirmationis 

ordinarium ministrum non esse solum episcopum, sed 

quemvis simplicem sacerdotem: an. s. 

Sessio XIII, 11 octobre 1551; Decretum de ss. Eucharistia 

1635 873a Sacrosancta oecumenica et generalis 

Tridentina Synodus..., etsi in eum finem non absque 

peculiari Spiritus Sancti ductu et gubernatione 

convenerit, ut veram et antiquam de fide et sacramentis 

doctrinam exponeret, et ut haeresibus omnibus et aliis 

gravissimis incommodis, quibus Dei Ecclesia misere nunc 

exagitatur et in multas ac varias partes scinditur, 

remedium afferret, hoc praesertim iam inde a principio in 

votis habuit, ut stirpitus convelleret zizania exsecrabilium

452 

errorum et schismatum quae inimicus homo his nostris 

calamitosis temporibus in doctrina fidei, usu et cultu 

sacrosanctae Eucharistiae superseminavit, quam alioqui 

Salvator noster in Ecclesia sua tamquam symbolum 

reliquit eius unitatis et caritatis, qua Christianos omnes 

inter se coniunctos et copulatos esse voluit. Itaque eadem 

sacrosancta synodus, sanam et sinceram illam de 

venerabili hoc et divino Eucharistiae sacramento 

doctrinam tradens, quam semper catholica Ecclesia ab 

ipso Iesu Christo Domino nostro et eius Apostolis erudita, 

atque a Spiritu Sancto illi 'omnem veritatem in dies 

suggerente' (cf. Jo 14, 26) edocta retinuit et ad finem 

usque saeculi conservabit, omnibus Christi fidelibus 

interdicit, ne posthac de sanctissima Eucharistia aliter 

credere, docere aut praedicare audeant, quam ut est hoc 

praesenti decreto explicatum atque definitum. 

1636 874 Principio docet sancta Synodus et aperte ac 

simpliciter profitetur, in almo sanctae Eucharistiae 

sacramento post panis et vini consecrationem Dominum 

nostrum lesum Christum verum Deum atque hominem 

vere, realiter ac substantialiter (can. I ) sub specie 

illarum rerum sensibilium contineri. Neque enim haec 

inter se pugnant, ut ipse Salvator noster semper ad 

dextram Patris in caelis assideat iuxta modum exsistendi 

naturalem, et ut multis nihilominus aliis in locis 

sacramentaliter praesens sua substantia nobis adsit, ea 

exsistendi ratlone quam etsi verbis exprimere vix 

possumus possibilem tamen esse Deo, cogitatione per 

fidem illustrata assequi possumus et constantissime 

credere debemus. 

1637 874 Ita enim maiores nostri omnes, quotquot in vera 

Christi Ecclesia I fuerunt, qui de sanctissimo hoc 

sacramento disseruerunt, apertissime professi sunt, hoc 

tam admirabile sacramentum in ultima Coena 

Redemptorem nostrum instituisse, cum post panis vinique 

benedictionem se suum ipsius corpus illis praebere ac

453 

suum sanguinem disertis ac perspicuis verbis testatus est; 

quae verba a sanctis Evangelistis commemorata (Mt 26, 

26 ss; Mc 14, 22 ss; Lc 22, 19 s), et a divo Paulo postea 

repetita 11 Cor 11, 23ss), cum propriam illam et 

apertissimam significationem prae se ferant, secundum 

quam a Patribus intellecta sunt, indignissimum sane 

hagitium est, ea a quibusdam contentiosis et pravis 

hominibus ad fictitios et imaginarios tropos, quibus 

veritas carnis et sanguinis Christi negatur, contra 

universum Ecclesiae sensum detorqueri, quae, tamquam 

columna et firmamentum veritatis (I Tim 3, 15), haec ab 

impiis hominibus excogitata commenta velut satanica 

detestata est, grato semper et memori animo 

praestantissimum hoc Christi beneficium agnoscens. 

1638 875 Ergo Salvator noster, discessurus ex hoc mundo 

ad Patrem, sacramentum hoc instituit, in quo divitias 

divini sui erga homines amoris velut effudit, 'memoriam 

faciens mirabilium suorum' (Ps 110, 4) et in illius 

sumptione colere nos 'sui memoriam' (1 Cor 11, 24) 

praecepit suamque 'annuntiare mortem, donec ipse ad 

iudicandum mundum veniat' (cf. 1 Cor 11, 26). Sumi autem 

voluit sacramentum hoc tamquam spiritualem animarum 

cibum (Mt 26, 26), quo alantur et confortentur (can. 5) 

viventes vita illius, qui dixit: 'Qui manducat me, et ipse 

vivet propter me' (Io 6, 58), et tamquam antidotum, quo 

liberemur a culpis quotidianis et a peccatis mortalibus 

praeservemur. Pignus praeterea id esse voluit futurae 

nostrae gloriae et perpetuae felicitatis, adeoque 

symbolum unius illius corporis, cuius ipse caput (1 Cor 11, 

3; Eph 5, 23) exsistit, cuique nos, tamquam membra, 

arctissima fidei, spei et caritatis conexione adstrictos 

esse voluit, ut 'idipsum omnes diceremus, nec essent in 

nobis schismata' (cf. 1 Cor 1, 10). 

3. 'De excellentia ss. Eucharistiae super reliqua 

sacramenta

454 

1639 876 Commune hoc quidem est sanctissimae 

Eucharistiae cum ceteris sacramentis, 'symbolum esse rei 

sacrae et invisibilis gratiae formam visibilem'; verum illud 

in ea excellens et singulare reperitur, quod reliqua 

sacramenta tunc primum sanctificandi vim habent, cum 

quis illis utitur: at in Eucharistia ipse sanctitatis auctor 

ante usum est (can. 4). 

1640 876 Nondum enim Eucharistiam de manu Domini 

Apostoli susceperant (Mt 26, 26; Mc 14, 22), cum vere 

tamen ipse affirmaret corpus suum esse, quod praebebat; 

et semper haec fides in Ecclesia Dei fuit, statim post 

consecrationem verum Domini nostri corpus verumque 

eius sanguinem sub panis et vini specie una cum ipsius 

anima et divinitate exsistere: sed corpus quidem sub 

specie panis et sanguinem sub vini specie ex vi verborum, 

ipsum autem corpus sub specie vini et sanguinem sub 

specie panis animamque sub utraque, vi naturalis illius 

conexionis et concomitantiae, qua partes Christi Domini, 

qui iam ex mortuis resurrexit non amplius moriturus (Rom 

6, 9), inter se copulantur, divinitatem porro propter 

admirabilem illam eius cum corpore et anima 

hypostaticam unionem (can. 1 et 3). 

1641 876 - Quapropter verissimum est, tantundem sub 

alterutra specie atque sub utraque contineri. Totus enim 

et integer Christus sub panis specie et sub quavis ipsius 

speciei parte, totus item sub vini specie et sub eius 

partibus exsistit (can. 3). 

1642 877 Quoniam autem Christus redemptor noster 

corpus suum id, quod sub specie panis offerebat (cf Mt 

26.26ss; Mc 14.22ss; Lc 22.19s; 1 Co 11.24ss), vere esse 

dixit, ideo persuasum semper in Ecclesia Dei fuit, idque 

nunc denuo sancta haec Synodus declarat: per 

consecrationem panis et vini conversionem fieri totius 

substantiae panis in substantiam corporis Christi Domini

455 

nostri, et totius substantiae vini in substantiam sanguinis 

ejus. quae conversio convenienter et proprie a sancta 

catholica Ecclesia transsubstantiatio est appellata 

(can.2). 

1643 878 Nullis itaque dubitandi locus relinquitur, quin 

omnes Christi fideles pro more in catholica Ecclesia 

semper recepto latriae cultum, qui vero Deo debetur, huic 

sanctissimo sacramento in veneratione exhibeant (can.6). 

Neque enim ideo minus est adorandum, quod fuerit a 

Christo Domino, ut sumatur (cf Mt 26.26ss), institutum. 

Nam illum eundem Deum praesentem in eo adesse 

credimus, quem Pater aeternus introducens in orbem 

terrarum dicit: "Et adorent eum omnes Angeli Dei" (Heb 

1.6; ex Ps 96.7), quem Magi procidentes adoraverunt (cf 

Mt 2.11), quem denique in Galilea ab Apostolis adoratum 

fuisse Scriptura testatur (cf Mt 28.17). 

1644 878 Declarat praeterea sancta Synodus, pie et 

religiose admodum in Dei Ecclesiam inductum fuisse hunc 

morem, ut singulis annis peculiari quodam et festo die 

praecelsum hoc et venerabile sacreamentum singulari 

veneratione ac solemnitate celebraretur, utque in 

processionibus reverenter et honorifice illud per vias et 

loca publica circumferetur. Aequiisimum est enim, sacros 

aliquos statutos esse dies, cum Christiani omnes singulari 

ac rara quadam significatione gratos et memores 

testentur animos erga communem Dominum et 

Redemptorem pro tam ineffabili et plane divino beneficio, 

quo mortis ejus victoria et triumphus repraesentatur. 

Atque sic quidem oportuit victricem veritatem de 

mendacio et haeresi triumphum agere, ut eius adversarii, 

in conspectu tanti splendoris et in tanta universae 

Ecclesiae laetitia positi, vel debilitati et fracti tabescant, 

vel pudore affecti et confusi aliquando resipiscant. 

1645 879 Consuetudo asservandi in sacrario sanctam 

Eucharistiam adeo antiqua est, ut eam saeculum etiam

456 

Nicaeni Concilii agnoverit. Porro deferri ipsam sacram 

Eucharistiam ad infirmos, et in hunc usum diligenter in 

ecclesiis conservari, praeterquam quod cum summa 

aequitate et ratione conjunctum est, tum multis in 

conciliis praeceptum invenitur, et vetustissimo catholicae 

Ecclesiae more est observatum. Quare sancta haec 

Synodus retinendum omnino salutarem hunc et 

necessarium morem statuit(can.7). 

Cap. 7. 'De praeparatione, quae adhibenda est, ut digne 

quis s. Eucharistiam percipiat' 

1646 880 Si non decet ad sacras ullas functiones 

quempiam accedere nisi sancte, certe, quo magis 

sanctitas et divinitas caelestis huius sacramenti viro 

christiano comperta est, eo diligentius cavere ille debet, 

ne absque magna reverentia et sanctitate (can. 11) ad id 

percipiendum accedat, praesertim cum illa plena 

formidinis verba apud Apostolum legamus: 'Qui manducat 

et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit, non 

diiudicans corpus Domini' (1 Cor 11, 29 ). Quare 

communicare volenti revocandum est in memoriam eius 

praeceptum: 'Probet autem seipsum homo' (1 Cor 11, 28). 

1647 880 Ecclesiastica autem consuetudo declarat, eam 

probationem necessariam esse, ut nullus sibi conscius 

peccati mortalis, quamtumvis sibi contritus videatur, 

absque praemissa sacramentali confessione ad sacram 

Eucharistiam accedere debeat. Quod a Christianis 

omnibus, etiam ab iis sacerdotibus, quibus ex officio 

incubuerit celebrare, haec sancta Synodus perpetuo 

servandum esse decrevit, modo non desit illis copia 

confessoris. Quod si necessitate urgente sacerdos absque 

praevia confessione celebraverit, quam primum (cf. DS 

2058) confiteatur. 

1648 881 Quoad usum autem recte et sapienter patres 

nostri tres rationes hoc sanctum sacramentum accipiendi

457 

distinxerunt. Quosdam enim docuerunt sacramentaliter 

dumtaxat id sumere, ut peccatores; alios tantum 

spiritualiter, illos nimirum, qui voto propositum illum 

caelestem panem edentes, fide viva, "quae per 

dilectionem operatur" (Gal 5.6), fructum ejus et utilitatem 

sentiunt; tertios porro sacramentaliter simul et 

spiritualiter (can.8); ii autem sunt, qui ita se prius probant 

et instruunt, ut "vestem nuptialem induti" (cf Mt 22.11ss) 

ad divinam hanc mensam accedant. In sacramentali 

autem sumptione semper in Ecclesia Dei mos fuit, ut laici 

a sacerdotibus communionem acciperent, sacerdotes 

autem celebrantes se ipsos communicarent (can.10); qui 

mos tamquam ex traditione apostolica descendens jure 

ac merito retineri debet. 

1649 882 Demum autem paterno affectu admonet sancta 

Synodus, hortatur, rogat et obsecrat 'per viscera 

misericordiae Dei nostri' (Lc 1, 78), ut omnes et singuli, qui 

christiano nomine censentur, in hoc 'unitatis aliquando 

conveniant et concordent, memoresque tantae maiestatis 

et tam eximii amoris Iesu Christi Domini nostri, qui 

dilectam animam suam in nostrae salutis pretium, et 

carnem suam nobis dedit ad manducandum (Jo 6, 48 ss), 

haec sacra mysteria corporis et sanguinis eius ea fidei 

constantia et firmitate, ea animi devotione, ea pietate et 

cultu credant et venerentur, ut panem illum 

supersubstantialem (Mt 6,11) frequenter suscipere 

possint, et is vere eis sit animae vita et perpetua sanitas 

mentis, 'cuius vigore confortati' (3 Rg 19, 8) ex huius 

miserae peregrinationis itinere ad caelestem patriam 

pervenire valeant, eundem 'panem Angelorum' (Ps 77, 

25), quem modo sub sacris velaminibus edunt, absque 

ullo velamine manducaturi. 

1650 882 Quoniam autem non est satis veritatem dicere, 

nisi detegantur et refellantur errores: placuit sanctae 

Synodo hos canones subiungere, ut omnes, iam agnita

458 

doctrina catholica, intelligant quoque, quae (ab) illis 

haereses caveri vitarique debeant. 

Canones de ss. Eucharistiae sacramento 

1651 883 Can. l. Si quis negaverit, in sanctissimae 

Eucharistiae sacramento contineri vere, realiter et 

substantialiter, corpus et sanguinem una cum anima et 

divinitate Domini nostri Jesu Christi ac proinde totum 

Christum; sed dixerit, tantummodo esse in eo ut in signo 

vel figura, aut virtute: anathema sit (cf. DS 1636 1640). 

1652 884 Can. 2. Si quis dixerit, in sacrosancto 

Eucharistiae sacramento remanere substantiam panis et 

vini una cum corpore et sanguine Domini nostri Jesu 

Christi, negaveritque mirabilem illam et singularem 

conversionem totius substantiae panis in corpus et totius 

substantiae vini in sanguinem, manentibus dumtaxat 

speciebus panis et vini, quam quidem conversionem 

catholica Ecclesia aptissime transsubstantiationem 

appellat: an. s. (cf. DS 1642). 

1653 885 Can. 3. Si quis negaverit, in venerabili 

sacramento Eucharistiae sub unaquaque specie et sub 

singulis cuiusque speciei partibus separatione facta 

totum Christum contineri: an. s. (cf. DS 1641). 

1654 886 Can. 4. Si quis dixerit, peracta consecratione in 

admirabili Eucharistiae sacramento non esse corpus et 

sanguinem Domini nostri Iesu Christi, sed tantum in usu, 

dum sumitur, non autem ante vel post, et in hostiis seu 

particulis consecratis, quae post communionem 

reservantur vel supersunt, non remanere verum corpus 

Domini: an. s. (cf. DS 1639 s). 

1655 887 Can. 5. Si quis dixerit, vel praecipuum fructum 

sanctissimae Eucharistiae esse remissionem peccatorum, 

vel ex ea non alios effectus provenire: an. s. (cf. DS 1638).

459 

1656 888 Can. 6. Si quis dixerit, in sancto Eucharistiae 

sacramento Christum unigenitum Dei Filium non esse 

cultu latriae etiam externo adorandum, atque ideo nec 

festiva peculiari celebritate venerandum, neque in 

processionibus secundum laudabilem et universalem 

Ecclesiae sanctae ritum et consuetudinem solemniter 

circumgestandum, vel non publice, ut adoretur, populo 

proponendum, et ejus adoratores esse ido(lo)latras: an. s. 

(cf DS 1643s). 

1657 889 Can. 7. Si quis dixerit, non licere sacram 

Eucharistiam in sacrario reservari, sed statim post 

consecrationem adstantibus necessario distribuendam; 

aut non licere, ut illa ad infirmos honorifice deferatur: an. 

s. (cf. DS 1645). 

1658 890 Can. 8. Si quis dixerit, Christum in Eucharistia 

exhibitum spiritualiter tantum manducari, et non etiam 

sacramentaliter ac realiter: an. s. (cf. DS 1648). 

1659 891 Can. 9. Si quis negaverit, omnes et singulos 

Christi fideles utriusque sexus, cum ad annos discretionis 

pervenerint, teneri singulis annis saltem in Paschate ad 

communicandum iuxta praeceptum sanctae matris 

Ecclesiae: an. s. (cf. DS 812). 

1660 892 Can. 10. Si quis dixerit, non licere sacerdoti 

celebranti se ipsum communicare: an. s. (cf. DS 1648). 

1661 893 Can. 11. Si quis dixerit, solam fidem esse 

sufficientem praeparationem ad sumendum sanctissimae 

Eucharistiae sacramentum (cf. DS 1645 ): an. s. Et, ne 

tantum Sacramentum indigne atque ideo in mortem et 

condemnationem sumatur, statuit atque declarat ipsa 

sancta Synodus, illis, quos conscientia peccati mortalis 

gravat, quantumcumque etiam se contritos existiment, 

habita copia confessoris necessario praemittendam esse

460 

confessionem sacramentalem. Si quis autem contrarium 

docere, praedicare vel pertinaciter asserere, seu etiam 

publice disputando defendere praesumpserit, eo ipso 

excommunicatus exsistat (cf. DS 1647). 

Sessio XIV, 25 novembre 1551; Doctrina de sacramento 

paenitentiae 


Tridentina Synodus..., quamvis in decreto de iustificatione 

(DS 1542s 1579) multus fuerit de paenitentiae sacramento 

propter locorum cognationem necessaria quadam ratione 

sermo interpositus: tanta nihilominus circa illud nostra 

hac aetate diversorum errorum est multitudo, ut non 

parum publicae utilitatis retulerit, de eo exactiorem et 

pleniorem definitionem tradidisse, in qua, demonstratis et 

convulsis Spiritus Sancti praesidio universis erroribus, 

catholica veritas perspicua et illustris fieret; quam nunc 

sancta haec synodus Christianis omnibus perpetuo 

servandam proponit. 

1668 894 Si ea in regeneratis omnibus gratitudo erga 

Deum esset, ut iustitiam in baptismo ipsius beneficio et 

gratia susceptam constanter tuerentur, non fuisset opus, 

aliud ab ipso baptismo sacramentum ad peccatorum 

remissionem esse institutum (can 2). Quoniam autem 

Deus, dives in misericordia (Eph 2, 4), cognovit figmentum 

nostrum (Ps 102, 14), illis etiam vitae remedium contulit, 

qui sese postea in peccati servitutem et daemonis 

potestatem tradidissent, sacramentum videlicet 

poenitentiae (can. 1), quo lapsis post baptismum 

beneficium mortis Christi applicatur. 

1669 894 Fuit quidem poenitentia universis hominibus, qui 

se mortali aliquo peccato inquinassent, quovis tempore 

ad gratiam et iustitiam assequendam necessaria, illis 

etiam, qui baptismi sacramento ablui petivissent, ut 

perversitate abiecta et emendata tantam Dei

461 

offensionem cum peccati odio et pio animi dolore 

detestarentur. Unde Propheta ait: 'Convertimini et agite 

poenitentiam ab omnibus iniquitatibus vestris; et non erit 

vobis in ruinam iniquitas' (Ez 18, 30). Dominus etiam dixit: 

'Nisi poenitentiam egeritis, omnes similiter peribitis' (Lc 

13, 3). Et princeps Apostolorum Petrus peccatoribus 

baptismo initiandis poenitentiam commendans dicebat: 

'Poenitentiam agite, et baptizetur unusqyuisque vestrum 

(Act 2, 38). 

1670 894 Porro nec ante adventum Christi poenitentia 

erat sacramentum, nec est post adventum illius cuiquam 

ante baptismum. Dominus autem sacramentum 

poenitentiae tunc praecipue instituit, cum a mortuis 

excitatus insufflavit in discipulos suos, dicens: 'Accipite 

Spiritum Sanctum; quorum remiseritis peccata, 

remittuntur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt' (Io 20, 

22sq). Quo tam insigni facto et verbis tam perspicuis 

potestatem remittendi et retinendi peccata, ad 

reconciliandos fideles post baptismum lapsos, Apostolis 

et eorum legitimis successoribus fuisse communicatam, 

universorum Patrum consensus semper intellexit (can.3), 

et Novatianos remittendi potestatem olim pertinaciter 

negantes, magna ratione Ecclesia catholica tanquam 

haereticos explosit atque condemnavit. Quare verissimum 

hunc illorum verborum Domini sensum sancta haec 

Synodus probans et recipiens damnat eorum 

commentitias interpretationes, qui verba illa ad 

potestatem praedicandi verbum Dei et Christi Evangelium 

annuntiandi contra huiusmodi sacramenti institutionem 

falso detorquent. 

1671 895 Ceterum hoc sacramentum multis rationibus a 

baptismo differre dignoscitur (can. 2). Nam praeterquam 

quod materia et forma, quibus sacramenti essentia 

perficitur, longissime dissidet: constat certe, baptismi 

ministrum iudicem esse non oportere, cum Ecclesia in 

neminem iudicium exerceat, qui non prius in ipsam per

462 

baptismi ianuam fuerit ingressus. 'Quid enim mihi, inquit 

Apostolus, de iis, qui foris sunt, iudicare ?' (1 Cor 5, 12). 

Secus est de domesticis fidei, quos Christus Dominus 

lavacro baptismi sui corporis membra (cf. 1 Cor 12, 13) 

semel effecit. Nam hos, si se postea crimine aliquo 

contaminaverint, non iam repetito baptismo ablui, cum id 

in Ecclesia catholica nulla ratione liceat, sed ante hoc 

tribunal tamquam reos sisti voluit, ut per sacerdotum 

sententiam non semel, sed quoties ab admissis peccatis 

ad ipsum paenitentes confugerint, possent liberari. 

1672 895 - Alius praeterea est baptismi, et alius 

paenitentiae fructus. Per baptismum enim Christum 

induentes (cf. Gal 3, 27) nova prorsus in illo efficimur 

creatura, plenam et integram peccatorum omnium 

remissionem consequentes: ad quam tamen novitatem et 

integritatem per sacramentum paenitentiae, sine magnis 

nostris fletibus et laboribus, divina id exigente iustitia, 

pervenire nequaquam possumus, ut merito paenitentia 

'laboriosus quidam baptismus' a sanctis Patribus dictus 

fuerit. Est autem hoc sacramentum paenitentiae lapsis 

post baptismum ad salutem necessarium, ut nondum 

regeneratis ipse baptismus (can. 6 ). 

1673 896 Docet praeterea sancta Synodus, sacramenti 

paenitentiae formam, in qua praecipue ipsius vis sita est, 

in illis ministri verbis positam esse : Ego te absolvo, etc. ; 

quibus quidem de Ecclesiae sanctae more preces 

quaedam laudabiliter adiunguntur, ad ipsius tamen 

formae essentiam nequaquam spectant, neque ad ipsius 

sacramenti administrationem sunt necessariae. Sunt 

autem quasi materia huius sacramenti ipsius paenitentis 

actus, nempe contritio, confessio et satisfactio (can. 4). 

Qui quatenus in paenitente ad integritatem sacramenti, 

ad plenamque et perfectam peccatorum remissionem ex 

Dei institutione requiruntur, hac ratione paenitentiae 

partes dicuntur.

463 

1674 896 - Sane vero res et effectus huius sacramenti, 

quantum ad eius vim et efficaciam pertinet, reconciliatio 

est cum Deo, quam interdum in viris piis et cum devotione 

hoc sacramentum percipientibus conscientiae pax ac 

serenitas cum vehementi spiritus consolatione consequi 

solet. 

1675 896 - Haec de partibus et effectu huius sacramenti 

sancta Synodus tradens simul eorum sententias damnat, 

qui paenitentiae partes incussos conscientiae terrores et 

fidem esse contendunt (can. 4). 

1676 897 Contritio, quae primum locum inter dictos 

paenitentis actus habet, animi dolor ac detestatio est de 

peccato commisso, cum proposito non peccandi de 

cetero. Fuit autem quovis tempore ad impetrandam 

veniam peccatorum hic contritionis motus necessarius, et 

in homine post baptismum lapso ita demum praeparat ad 

remissionem peccatorum, si cum fiducia divinae 

misericordiae et voto praestandi reliqua coniunctus sit, 

quae ad rite suscipiendum hoc sacramentum requiruntur. 

Declarat igitur sancta Synodus, hanc contritionem non 

solum cessationem a peccato et vitae novae propositum 

et inchoationem, sed veteris etiam odium continere, iuxta 

illud: 'Proicite a vobis omnes iniquitates vestras, in quibus 

praevaricati estis, et facite vobis cor novum et spiritum 

novum' (Ez 18, 31). Et certe, qui illos Sanctorum clamores 

consideraverit: 'Tibi soli peccavi, et malum coram te feci' 

(Ps 50, 6); 'Laboravi in gemitu meo; lavabo per singulas 

noctes lectum meum' (Ps 6, 7); 'Recogitabo tibi omnes 

annos meos in amaritudine animae meae' (Is 38, 15), et 

alios huius generis, facile intelliget, eos ex vehementi 

quodam anteactae vitae odio et ingenti peccatorum 

detestatione manasse. 

1677 898 Docet praeterea, etsi contritionem hanc 

aliquando caritate perfectam esse contingat 

hominemque Deo reconciliare, priusquam hoc

464 

sacramentum actu suscipiatur, ipsam nihilominus 

reconciliationem ipsi contritioni sine sacramenti voto, 

quod in illa includitur, non esse adscribendam. 

1678 898 Illam vero contritionem imperfectam (can. 5), 

quae attritio dicitur, quoniam vel ex turpitudinis peccati 

consideratione vel ex gehennae et poenarum metu 

communiter concipitur, si voluntatem peccandi excludat 

cum spe veniae, declarat non solum non facere hominem 

hypocritam et magis peccatorem (cf. DS 1456), verum 

etiam donum Dei esse et Spiritus Sancti impulsum, non 

adhuc quidem inhabitantis, sed tantum moventis, quo 

paenitens adiutus viam sibi ad iustitiam parat. Et quamvis 

sine sacramento paenitentiae per se ad iustificationem 

perducere peccatorem nequeat, tamen eum ad Dei 

gratiam in sacramento paenitentiae impetrandam 

disponit. Hoc enim timore utiliter concussi Ninivitae ad 

Jonae praedicationem plenam terroribus paenitentiam 

egerunt et misericordiam a Domino impetrarunt (cf. Ion 

3). Quamobrem falso quidam calumniantur catholicos 

scriptores, quasi tradiderint, sacramentum paenitentiae 

absque bono motu suscipientium gratiam conferre, quod 

numquam Ecclesia Dei docuit nec sensit. Sed et falso 

docent contritionem esse extortam et coactam, non 

liberam et voluntariam (can. 5). 

1679 899 Ex institutione sacramenti paenitentiae iam 

explicata universa Ecclesia semper intellexit, institutam 

etiam esse a Domino integram peccatorum confessionem 

(cf. Iac 5, 16;1 Jo 1, 9 (Lc 17, 14)), et omnibus post 

baptismum lapsis iure divino necessariam exsistere (can. 

7), quia Dominus noster Iesus Christus, e terris ascensurus 

ad caelos, sacerdotes sui ipsius vicarios reliquit (Mt 16, 

19; 18, 18; Io 20, 23), tamquam praesides et iudices, ad 

quos omnia mortalia crimina deferantur, in quae Christi 

fideles ceciderint, quo pro potestate clavium remissionis 

aut retentionis peccatorum sententiam pronuntient. 

Constat enim, sacerdotes iudicium hoc incognita causa

465 

exercere non potuisse, neque aequitatem quidem illos in 

poenis iniungendis servare potuisse, si in genere 

dumtaxat, et non potius in specie ac singillatim sua ipsi 

peccata declarassent. 

1680 899 Ex his colligitur, oportere a paenitentibus omnia 

peccata mortalia, quorum post diligentem sui 

discussionem conscientiam habent, in confessione 

recenseri, etiamsi occultissima illa sint et tantum 

adversus duo ultima decalogi praecepta commissa (Ex 20, 

17; Act 5, 28), quae nonnumquam animum gravius 

sauciant, et periculosiora sunt iis, quae in manifesto 

admittuntur. Nam venialia, quibus a gratia Dei non 

excludimur et in quae frequentius labimur, quamquam 

recte et utiliter citraque omnem praesumptionem in 

confessione dicantur (can. 7), quod piorum hominum usus 

demonstrat : taceri tamen citra culpam multisque aliis 

remediis expiari possunt. Verum, cum universa mortalia 

peccata, etiam cogitationis, homines 'irae filios' (Eph 2, 3 ) 

et Dei inimicos reddant, necessum est omnium etiam 

veniam cum aperta et verecunda confessione a Deo 

quaerere. Itaque dum omnia, quae memoriae occurrunt, 

peccata Christi fideles confiteri student procul dubio 

omnia divinae misericordiae ignoscenda exponunt (can. 

7). Qui vero secus faciunt et scienter aliqua retinent, nihil 

divinae bonitati per sacerdotem remittendum proponunt. 

'Si enim erubescat aegrotus vulnus medico detegere, 

quod ignorat medicina non curat'. 

1681 899 Colligitur praeterea, etiam eas circumstantias in 

confessione explicandas esse, quae speciem peccati 

mutant (can. 7), quod sine illis peccata ipsa nec a 

paenitentibus integre exponantur, nec iudicibus 

innotescant, et fieri nequeat, ut de gravitate criminum 

recte censere possint et poenam, quam oportet, pro illis 

paenitentibus imponere. Unde alienum a ratione est 

docere, circumstantias has ab hominibus otiosis

466 

excogitatas fuisse, aut unam tantum circumstantiam 

confitendam esse, nempe peccasse in fratrem. 

1682 900 Sed et impium est, confessionem, quae hac 

ratione fieri praecipitur, impossibilem dicere (can. 8), aut 

carnificinam illam conscientiarum appellare; constat 

enim, nihil aliud in Ecclesia a paenitentibus exigi, quam 

ut, postquam quisque diligentius se excusserit et 

conscientiae suae sinus omnes et latebras exploraverit, 

ea peccata confiteatur, quibus se Dominum et Deum suum 

mortaliter offendisse meminerit; reliqua autem peccata, 

quae diligenter cogitanti non occurrunt, in universum 

eadem confessione inclusa esse intelliguntur; pro quibus 

fideliter cum Propheta dicimus: 'Ab occultis meis munda 

me, Domine' (Ps 18, 13). Ipsa vero huiusmodi confessionis 

difficultas ac peccata detegendi verecundia gravis 

quidem videri posset, nisi tot tantisque commodis et 

consolationibus levaretur, quae omnibus digne ad hoc 

sacramentum accedentibus per absolutionem certissime 

conferuntur. 

1683 901 Ceterum, quoad modum confitendi secreto apud 

solum sacerdotem, etsi Christus non vetuerit, quin aliquis 

in vindictam suorum scelerum et sui humiliationem, cum 

ob aliorum exemplum tum ob Ecclesiae offensae 

aedificationem, delicta sua publice confiteri possit: non 

est tamen hoc divino praecepto mandatum, nec satis 

consulte humana aliqua lege praeciperetur, ut delicta, 

praesertim secreta, publica essent confessione aperienda 

(can. 6). Unde cum a sanctissimis et antiquissimis 

Patribus magno unanimique consensu secreta confessio 

sacramentalis, qua ab initio Ecclesia sancta usa est et 

modo etiam utitur, fuerit semper commendata, manifeste 

refellitur inanis eorum calumnia, qui eam a divino 

mandato alienam et inventum humanum esse, atque a 

Patribus in Concilio Lateranensi (IV) congregatis initium 

habuisse, docere non verentur (can. 8); neque enim per 

Lateranense Concilium Ecclesia statuit, ut Christi fideles

467 

confiterentur, quod iure divino necessarium et institutum 

esse intellexerat, sed ut praeceptum confessionis saltem 

semel in anno ab omnibus et singulis, cum ad annos 

discretionis pervenissent, impleretur. Unde iam in 

universa Ecclesia cum ingenti animarum fidelium fructu 

observatur mos ille salutaris confitendi sacro illo et 

maxime acceptabili tempore Quadragesimae, quem 

morem haec sancta Synodus maxime probat et 

amplectitur tamquam pium et merito retinendum (can. 8; 

cf. DS 812). 

1684 902 Circa ministrum autem huius sacramenti 

declarat sancta Synodus falsas esse et a veritate 

Evangelii penitus alienas doctrinas omnes, quae ad alios 

quosvis homines praeter episcopos et sacerdotes (can. 

10) clavium ministerium perniciose extendunt, putantes 

verba illa Domini: 'Quaecumque alligaveritis super 

terram, erunt ligata et in caelo, et quaecumque solveritis 

super terram, erunt soluta et in caelo' (Mt 18,18), et : 

'Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, et quorum 

retinueritis retenta sunt' (Jo 20, 23), ad omnes Christi 

fideles indifferenter et promiscue contra institutionem 

huius sacramenti ita fuisse dicta, ut quivis potestatem 

habeat remittendi peccata, publica quidem per 

correptionem, si correptus acquieverit, secreta vero per 

spontaneam confessionem cuicumque factam. Docet 

quoque, etiam sacerdotes, qui peccato mortali tenentur, 

per virtutem Spiritus Sancti in ordinatione collatam 

tamquam Christi ministros functionem remittendi peccata 

exercere, eosque prave sentire, qui in malis sacerdotibus 

hanc potestatem non esse contendunt. 

1685 902 Quamvis autem absolutio sacerdotis alieni 

beneficii sit dispensatio tamen non est solum nudum 

ministerium vel annuntiandi Evangelium vel declarandi 

remissa esse peccata: sed ad instar actus iudicialis, quo 

ab ipso velut a iudice sententia pronuntiatur (can. 9). 

Atque ideo non debet paenitens adeo sibi de sua ipsius

468 

fide blandiri, ut, etiamsi nulla illi adsit contritio, aut 

sacerdoti animus serio agendi et vere absolvendi desit, 

putet tamen se propter suam solam fidem vere et coram 

Deo esse absolutum. Nec enim fides sine paenitentia 

remissionem ullam peccatorum praestaret, nec is esset 

nisi salutis suae negligentissimus, qui sacerdotem ioco se 

absolventem cognosceret, et non alium serio agentem 

sedulo requireret (Cf. DS 1462). 

1686 903 Quoniam igitur natura et ratio iudicii illud 

exposcit, ut sententia in subditos dumtaxat feratur, 

persuasum semper in Ecclesia Dei fuit et verissimum esse 

Synodus haec confirmat, nullius momenti absolutionem 

eam esse debere, quam sacerdos in eum profert, in quem 

ordinariam aut subdelegatam non habet iurisdictionem. 

1687 903 Magnopere vero ad christiani populi disciplinam 

pertinere sanctissimis Patribus nostris visum est, ut 

atrociora quaedam et graviora crimina non a quibusvis, 

sed a summis dumtaxat sacerdotibus absolverentur. Unde 

merito Pontifices Maximi, pro suprema potestate sibi in 

Ecclesia universa tradita, causas aliquas criminum 

graviores suo potuerunt peculiari iudicio reservare. 

Neque dubitandum esset, quando omnia, quae a Deo 

sunt, ordinata sunt, quia hoc idem episcopis omnibus in 

sua cuique dioecesi, in aedificationem tamen, non in 

destructionem (2 Cor 13, 10) liceat pro illis in subditos 

tradita supra reliquos inferiores sacerdotes auctoritate, 

praesertim quoad illa, quibus excommunicationis censura 

annexa est. Hanc autem delictorum reservationem 

consonum est divinae auctoritati non tantum in externa 

politia, sed etiam coram Deo vim habere (can. 11). 

1688 903 Verumtamen pie admodum, ne hac ipsa 

occasione aliquis pereat, in eadem Ecclesia Dei 

custoditum semper fuit, ut nulla sit reservatio in articulo 

mortis, atque ideo omnes sacerdotes quoslibet 

paenitentes a quibusvis peccatis et censuris absolvere

469 

possunt; extra quem articulum sacerdotes cum nihil 

possint in casibus reservatis, id unum paenitentibus 

persuadere nitantur, ut ad superiores et legitimos iudices 

pro beneficio absolutionis accedant. 

1689 904 Demum quoad satisfactionem, quae ex omnibus 

paenitentiae partibus, quemadmodum a Patribus nostris 

christiano populo fuit perpetuo tempore commendata, ita 

una maxime nostra aetate summo pietatis praetextu 

impugnatur ab iis, qui speciem pietatis habent, virtutem 

autem eius abnegarunt (cf. 2 Tim 3, 5), sancta Synodus 

declarat, falsum omnino esse et a verbo Dei alienum, 

culpam a Domino numquam remitti, quin universa etiam 

poena condonetur (can. 12 et 15). Perspicua enim et 

illustria in sacris Litteris exempla (cf. Gn 3, 16ss; Nm 12, 

14s; 20, 11s; 2 Rg 12, 13s, etc.) reperiuntur, quibus praeter 

divinam traditionem hic error quam manifestissime 

revincitur. 

1690 904 Sane et divinae iustitiae ratio exigere videtur, ut 

aliter ab eo in gratiam recipiantur, qui ante baptismum 

per ignorantiam deliquerint; aliter vero, qui semel a 

peccati et daemonis servitute liberati, et accepto Spiritus 

Sancti dono, scientes 'templum Dei violare' (1 Cor 3, 17) et 

'Spiritum Sanctum contristare' (Eph 4, 30) non 

formidaverint. Et divinam clementiam decet, ne ita nobis 

absque ulla satisfactione peccata dimittantur, ut 

occasione accepta, peccata leviora putantes, velut iniurii 

et 'contumeliosi Spiritui Sancto' (Hebr 10, 29), in graviora 

labamur, 'thesaurizantes nobis iram in die irae' (Rom 2, 5: 

Iac 5, 3). Procul dubio enim magnopere a peccato 

revocant, et quasi freno quodam coercent hae 

satisfactoriae poenae, cautioresque et vigilantiores in 

futurum paenitentes efficiunt; medentur quoque 

peccatorum reliquiis, et vitiosos habitus male vivendo 

comparatos contrariis virtutum actionibus tollunt. Neque 

vero securior ulla via in Ecclesia Dei umquam existimata 

fuit ad amovendam imminentem a Domino poenam, quam

470 

ut haec paenitentiae opera (Mt 3, 2 8; 4, 17; 11, 21, etc.) 

homines cum vero animi dolore frequentent. Accedit ad 

haec, quod dum satisfaciendo patimur pro peccatis, 

Christo Iesu, qui pro peccatis nostris satisfecit (cf. Rom 

5,10; 1 Jo 2, 1s), 'ex quo omnis nostra sufficientia est' (cf. 2 

Cor 3, 5), conformes efficimur, certissimam quoque inde 

arrham habentes, quod, si compatimur, et 

conglorificabimur (cf. Rom 8, 17). 

1691 904 Neque vero ita nostra est satisfactio haec, quam 

pro peccatis nostris exsolvimus, ut non sit per Christum 

Iesum; nam qui ex nobis tamquam ex nobis nihil 

possumus, eo cooperante, 'qui nos confortat, omnia 

possumus' (cf. Phil 4, 13). Ita non habet homo, unde 

glorietur; sed omnis gloriatio (cf. 1 Cor 1, 31; 2 Cor 10, 17; 

Gal 6, 14) nostra in Christo est, 'in quo vivimus' (cf. Act 17, 

28), in quo meremur, in quo satisfacimus, 'facientes 

fructus dignos paenitentiae' (cf. Lc 3, 8), qui ex illo vim 

habent, ab illo offeruntur Patri, et per illum acceptantur a 

Patre (can. 13 s). 

1692 905 Debent ergo sacerdotes Domini, quantum 

spiritus et prudentia suggesserit, pro qualitate criminum 

et paenitentium facultate, salutares et convenientes 

satisfactiones iniungere, ne, si forte peccatis conniveant 

et indulgentius cum paenitentibus agant, levissima 

quaedam opera pro gravissimis delictis iniungendo, 

alienorum peccatorum participes efficiantur (cf. I Tim 5, 

22). Habeant autem prae oculis, ut satisfactio, quam 

imponunt, non sit tantum ad novae vitae custodiam et 

infirmitatis medicamentum, sed etiam ad praeteritorum 

peccatorum vindictam et castigationem: nam claves 

sacerdotum non ad solvendum dumtaxat, sed et ad 

ligandum concessas (cf. Mt 16, 19; 18,18; Jo 20, 23; can. 

15) etiam antiqui Patres et credunt et docent. Nec 

propterea existimarunt, sacramentum paenitentiae esse 

forum irae vel poenarum; sicut nemo umquam catholicus 

sensit, ex huiusmodi nostris satisfactionibus vim meriti et

471 

satisfactionis Domini nostri Iesu Christi vel obscurari vel 

aliqua ex parte imminui; quod dum Novatores intelligere 

volunt, ita optimam paenitentiam novam vitam esse 

docent (cf. DS 1457), ut omnem satisfactionis vim et usum 

tollant (can. 13). 

9. 'De operibus satisfactionis' 

1693 906 Docet praeterea, tantam esse divinae 

munificentiae largitatem, ut non solum poenis sponte a 

nobis pro vindicando peccato susceptis, aut sacerdotis 

arbitrio pro mensura delicti impositis, sed etiam (quod 

maximum amoris argumentum est) temporalibus flagellis 

a Deo inflictis et a nobis patienter toleratis apud Deum 

Patrem per Christum Jesum satisfacere valeamus (can. 

13). 



b) Doctrina de sacramento extremae unctionis 

1694 907 Visum est autem sanctae Synodo, praecedenti 

doctrinae de paenitentia adiungere ea, quae sequuntur 

de sacramento extremae unctionis, quod non modo 

paenitentiae, sed et totius christianae vitae, quae 

perpetua paenitentia esse debet, consummativum 

existimatum est a Patribus. Primum itaque circa illius 

institutionem declarat et docet, quod clementissimus 

Redemptor noster, qui servis suis quovis tempore voluit de 

salutaribus remediis adversus omnia omnium hostium tela 

esse prospectum, quemadmodum auxilia maxima in 

sacramentis aliis praeparavit, quibus Christiani 

conservare se integros, dum viverent, ab omni graviore 

spiritus incommodo possint: ita extremae unctionis 

sacramento finem vitae tamquam firmissimo quodam 

praesidio munivit (can. 1). Nam etsi adversarius noster 

occasiones per omnem vitam quaerat et captet, ut

472 

devorare (cf. 1 Petr 5, 8) animas nostras quoquo modo 

possit: nullum tamen tempus est, quo vehementius ille 

omnes suae versutiae nervos intendat ad perdendos nos 

penitus, et a fiducia etiam, si possit, divinae 

misericordiae deturbandos, quam cum impendere nobis 

exitum vitae prospicit (perspicit). 

1695 908 Instituta est autem sacra haec unctio infirmorum 

tmquam vere et proprie sacramentum Novi Testamenti a 

Christo Domino nostro, apud Marcum quidem insinuatum 

(Mc 6.13), per Jacobum autem Apostolum ac Domini 

fratrem fidelibus commendatum ac promulgatum (can.1). 

"Infirmatur, inquit, quis in vobis? Inducat presbyteros 

Ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oleo in 

nomine Domini; et oratio fidei salvabit infirmum, et 

alleviabit eum Dominus; et, si in peccatis sit, dimittentur 

ei" (Jac 5.14,15). Quibus verbis, ut ex apostolica 

traditione per manus accepta Ecclesia didicit, docet 

materiam, formam, proprium ministrum et effectum hujus 

salutaris sacramenti. Intellexit enim Ecclesia, materiam 

esse oleum ab episcopo benedictum; nam unctio 

aptissime Spiritus SAncti gratiam, qua invisibiliter anima 

aegrotantis inungitur, repraesentat; formam deinde esse 

illa verba: "Per istam unctionem", etc. 

Cap. 2. 'De effectu huius sacramenti' 

1696 909 Res porro et effectus huius sacramenti illis 

verbis explicatur: Et oratio fidei salvabit infirmum, et 

alleviabit eum Dominus; et, si in peccatis sit, dimittentur 

ei (Iac 5, 15.) Res etenim haec gratia est Spiritus Sancti, 

cuius unctio delicta, si qua(e) sint adhuc expianda, ac 

peccati reliquias abstergit, et aegroti animam alleviat et 

confirmat (can. 2), magnam in eo divinae misericordiae 

fiduciam excitando, qua infirmus sublevatus et morbi 

incommoda ac labores levius fert, et tentationibus 

daemonis 'calcaneo insidiantis' (Gn 3, 15) facilius resistit,

473 

et sanitatem corporis interdum, ubi saluti animae 

expedierit, consequitur. 

1697 910 Jam vero, quod attinet ad praescriptionem 

eorum, qui et suscipere et ministrare hoc sacramentum 

debent, haud obscure fuit illud etiam in verbis praedictis 

traditum. Nam et ostenditur illic, proprios huius 

sacramenti ministros esse Ecclesiae presbyteros (can. 4), 

quo nomine eo loco non aetate seniores aut primores in 

populo intelligendi veniunt, sed aut episcopi aut 

sacerdotes ab ipsis rite ordinati per 'impositionem 

manuum presbyterii' (I Tim 4, 14; can. 4). 

1698 910 - Declaratur etiam, esse hanc unctionem infirmis 

adhibendam, illis vero praesertim, qui tam periculose 

decumbunt, ut in exitu vitae constituti videantur, unde et 

sacramentum exeuntium nuncupatur. Quod si infirmi post 

susceptam hanc unctionem convaluerint, iterum huius 

sacramenti subsidio iuvari poterunt, cum in aliud simile 

vitae discrimen inciderint. 

1699 910 Quare nulla ratione audiendi sunt, qui contra 

tam apertam et dilucidam Apostoli Iacobi sententiam 

(Jac 5, 14) docent, hanc unctionem vel figmentum esse 

humanum vel ritum a Patribus acceptum, nec mandatum 

Dei nec promissionem gratiae habentem (can. 1); et qui 

illam iam cessasse asserunt, quasi ad gratiam curationum 

dumtaxat in primitiva Ecclesia referenda esset; et qui 

dicunt, ritum et usum, quem sancta Romana Ecclesia in 

huius sacramenti administratione observat, Jacobi 

Apostoli sententiae repugnare atque ideo in alium 

commutandum esse; et denique, qui hanc extremam 

unctionem a fidelibus sine peccato contemni posse 

affirmant (can. 3). Haec enim omnia manifestissime 

pugnant cum perspicuis tanti Apostoli verbis. Nec 

profecto Ecclesia Romana, aliarum omnium mater et 

magistra, aliud in hac administranda unctione, quantum 

ad ea, quae huius sacramenti substantiam perficiunt,

474 

observat, quam quod beatus Jacobus praescripsit. Neque 

vero tanti sacramenti contemptus absque ingenti scelere 

et ipsius Spiritus Sancti iniuria esse posset. 

1700 910 Haec sunt, quae de paenitentiae et extremae 

unctionis sacramentis haec sancta oecumenica Synodus 

profitetur et docet, atque omnibus Christi fidelibus 

credenda et tenenda proponit. Sequentes autem canones 

inviolabiliter servandos esse tradit, et asserentes 

contrarium perpetuo damnat et anathematizat. 

Canones de sacramento paenitentiae 

1701 911 Can 1. Si quis dixerit, in catholica Ecclesia 

paenitentiam non esse vere et proprie sacramentum pro 

fidelibus, quoties post baptismum in peccata labuntur, 

ipsi Deo reconciliandis, a Christo Domino nostro 

institutum: anathema sit (cf. DS 1668ss). 

1702 912 Can. 2. Si quis sacramenta confundens, ipsum 

baptismum paenitentiae sacramentum esse dixerit, quasi 

haec duo sacramenta distincta non sint, atque ideo 

paenitentiam non recte 'secundam post naufragium 

tabulam' appellari : an. s. (cf. DS 1671 s 1542). 

1703 913 Can.3. Si quis dixerit, verba illa Domini 

Salvatoris: "Accipite Spiritum Sanctum; quorum remiseritis 

peccata, remittuntur eis; et quorum retinueritis, retenta 

sunt" (Jo 20.22s), non esse intelligenda de potestate 

remittendi et retinendi peccata in sacramento 

paenitentiae, sicut Ecclesia catholica ab initio semper 

intellexit; detorserit autem, contra institutionem hujus 

sacramenti, ad auctoritatem praedicandi Evangelium: an. 

s. (cf D.894). 

1704 914 Can. 4. Si quis negaverit, ad integram et 

perfectam peccatorum remissionem requiri tres actus in 

paenitente quasi materiam sacramenti paenitentiae,

475 

videlicet contritionem, confessionem et satisfactionem, 

quae tres paenitentiae partes dicuntur; aut dixerit, duas 

tantum esse paenitentiae partes, terrores scilicet 

incussos conscientiae agnito peccato, et fidem 

conceptam ex Evangelio vel absolutione, qua credit quis 

sibi per Christum remissa peccata : an. s. (cf. DS 1673 

1675). 

1705 915 Can. 5. Si quis dixerit, eam contritionem, quae 

paratur per discussionem, collectionem et detestationem 

peccatorum, qua quis recogitat annos suos in amaritudine 

animae suae (Is 38, 15), ponderando peccatorum suorum 

gravitatem, multitudinem, foeditatem, amissionem 

aeternae beatitudinis, et aeternae damnationis incursum, 

cum proposito melioris vitae, non esse verum et utilem 

dolorem, nec praeparare ad gratiam, sed facere 

hominem hypocritam et magis peceatorem; demum illam 

esse dolorem coactum et non liberum ac voluntarium: an. 

s. (cf. DS 1676 1456). 

1706 916 Can. 6. Si quis negaverit, confessionem 

sacramentalem vel institutam vel ad salutem necessariam 

esse iure divino; aut dixerit, modum secrete confitendi 

soli sacerdoti, quem Ecelesia catholica ab initio semper 

observavit et observat, alienum esse ab institutione et 

mandato Christi, et inventum esse humanum: an. s. (cf. DS 

1679ss). 

1707 917 Can. 7. Si quis dixerit, in sacramento 

paenitentiae ad remissionem peccatorum necessarium 

non esse iure divino confiteri omnia et singula peccata 

mortalia, quorum memoria cum debita et diligenti 

praemeditatione habeatur, etiam occulta, et quae sunt 

contra duo ultima decalogi praecepta, et circumstantias, 

quae peccati speciem mutant; sed eam confessionem 

tantum esse utilem ad erudiendum et consolandum 

paenitentem, et olim observatam fuisse tantum ad 

satisfactionem canonicam imponendam; aut dixerit, eos,

476 

qui omnia peccata confiteri student, nihil relinquere velle 

divinae misericordiae ignoscendum; aut demum non 

licere confiteri peccata venialia : an. s. (cf. DS 1679ss). 

1708 918 Can. 8. si quis dixerit, confessionem omnium 

peccatorum, qualem Ecclesia servat, esse impossibilem, 

et traditionem humanam a piis abolendam; aut ad eam 

non teneri omnes et singulos utriusque sexus Christi 

fideles iuxta magni Concilii Lateranensis constitutionem, 

semel in anno et ob id suadendum esse Christi fidelibus, 

ut non confiteantur tempore Quadragesimae : an. s. (cf. 

DS 1682s). 

1709 919 Can. 9. Si quis dixerit, absolutionem 

sacramentalem sacerdotis non esse actum iudicialem, 

sed nudum ministerium pronuntiandi et declarandi, 

remissa esse peccata confitenti, modo tantum credat se 

esse absolutum aut sacerdos non serio, sed ioco absolvat; 

aut dixerit non requiri confessionem paenitentis, ut 

sacerdos ipsum absolvere possit : an. s. (cf. DS 1685 

1462). 

1710 920 Can 10. Si quis dixerit, sacerdotes, qui in 

peccato mortali sunt, potestatem ligandi et solvendi non 

habere; aut non solos sacerdotes esse ministros 

absolutionis, sed omnibus et singulis Christi fidelibus esse 

dictum: 'Quaecumque ligaveritis super terram, erunt 

ligata et in caelo et quaecumque solveritis super terram, 

erunt soluta et in caelo' (Mt 18 18); et 'Quorum remiseritis 

peccata, remittuntur eis, et quorum retinueritis retenta 

sunt' (Jo 20, 23), quorum verborum virtute quilibet 

absolvere possit peccata, publica quidem per 

correptionem dumtaxat, si correptus acquieverit, secreta 

vero per spontaneam confessionem : an. s. (cf. DS 1684). 

1711 921 Can. 11. Si quis dixerit, episcopos non habere 

ius reservandi sibi casus nisi quoad externam politiam, 

atque ideo casuum reservationem non prohibere,

477 

quominus sacerdos a reservatis vere absolvat: an. s. (cf. 

DS 1687). 

1712 922 Can. 12. Si quis dixerit, totam poenam simul cum 

culpa remitti semper a Deo, satisfactionemque 

paenitentium non esse aliam quam fidem, qua 

apprehendunt Christum pro eis satisfecisse: an. s. (cf. DS 

1689). 

1713 923 Can. 13. Si quis dixerit, pro peccatis, quoad 

poenam temporalem, minime Deo pe Christi merita 

satisfieri poenis ab eo inflictis et patienter toleratis vel a 

sacerdote injunctis, sed neque sponte susceptis, ut 

jejuniis, orationibus, eleemosynis vel aliis etiam petatis 

operibus, atque ideo optimam paenitentiam esse tantum 

novam vitam: an. s. 

1714 924 Can. 14. Si quis dixerit, satisfactiones, quibus 

paenitentes per Christum Jesum peccata redimunt, non 

esse cultus Dei, sed traditiones hominum, doctrinam de 

gratia et verum Dei cultum atque ipsum beneficium mortis 

Christi obscurantes: an. s. (cf. DS 1692). 

1715 925 Can. 15. Si quis dixerit, claves Ecclesiae esse 

datas tantum ad solvendum, non etiam ad ligandum, et 

propterea sacerdotes, dum imponunt poenas 

confitentibus, agere contra finem clavium et contra 

institutionem Christi; et fictionem esse, quod, virtute 

clavium sublata poena aeterna, poena temporalis 

plerumque exsolvenda remaneat: an s. (cf. DS 1692). 

Canones de extrema unctione 

1716 926 Can. 1. Si quis dixerit, extremam unctionem non 

esse vere et proprie sacramentum a Christo Domino 

nostro institutum (cf. Mc 6, 13) et a beato Jacobo 

Apostolo promulgatum (Iac 5, 14), sed ritum tantum

478 

acceptum a Patribus, aut figmentum humanum: anathema 

sit (cf. DS 1695 1699). 

1717 927 Can. 2. Si quis dixerit, sacram infirmorum 

unctionem non conferre gratiam, nec remittere peccata, 

nec alleviare infirmos, sed iam cessasse, quasi olim 

tantum fuerit gratia curationum: an. s. (cf. DS 1699 l696). 

1718 928 Can. 3. Si quis dixerit, extremae unctionis ritum 

et usum, quem observat sancta Romana Ecclesia, 

repugnare sententiae beati Jacobi Apostoli, ideoque eum 

mutandum, posseque a Christianis absque peccato 

contemni: an. s. (cf. DS 1699). 

1719 929 Can. 4. Si quis dixerit, presbyteros Ecclesiae, 

quos beatus Iacobus adducendos esse ad infirmum 

inungendum hortatur, non esse sacerdotes ab episcopo 

ordinatos, sed aetate seniores in quavis communitate, ob 

idque proprium extremae unctionis ministrum non esse 

solum sacerdotem : an. s. (cf. DS 1697). 

Sessio XXI, 16 juillet 1562; Doctrina de communione sub 

utraque 

specie et parvulorum 

Prooemium 


Tridentina Synodus ..., cum de tremendo et sanctissimo 

Eucharistiae sacramento varia diversis in locis errorum 

monstra nequissimi daemonis artibus circumferantur, ob 

quae in nonnullis provinciis multi a catholicae Ecclesiae 

fide atque obedientia videantur discessisse: censuit, ea, 

quae ad communionem sub utraque specie et parvulorum 

pertinent, hoc loco exponenda esse. Quapropter cunctis 

Christifidelibus interdicit, ne posthac de iis aliter vel 

credere vel docere vel praedicare audeant, quam est iis 

decretis explicatum atque definitum.

479 

Cap. 1. 'Laicos et clericos non conficientes non adstringi 

iure 

divino ad communionem sub utraque specie' 

1726 930 Itaque sancta ipsa Synodus a Spiritu Sancto, qui 

Spiritus est sapientiae et intellectus, Spiritus consilii et 

pietatis (Is 11, 2), edocta atque ipsius Ecclesiae iudicium 

et consuetudinem secuta, declarat ac docet, nullo divino 

praecepto laicos et clericos non conficientes obligari ad 

Eucharistiae sacramentum sub utraque specie sumendum, 

neque ullo pacto salva fide dubitari posse, quin illis 

alterius speciei communio ad salutem sufficiat. 

1727 930 Nam etsi Christus Dominus in ultima Coena 

venerabile hoc sacramentum in panis et vini speciebus 

instituit et Apostolis tradidit (cf. Mt 26, 26 ss; Mc 14, 22 ss; 

Lc 22, 19 s; 1 Cor 11, 24s): non tamen illa institutio et 

traditio eo tendunt, ut omnes Christi fideles statuto 

Domini ad utramque speciem accipiendam adstringantur 

(can. 1 et 2). Sed neque ex sermone illo apud Ioannem 

sexto recte colligitur, utriusque speciei communionem a 

Domino praeceptam esse (can. 3), utcumque iuxta varias 

sanctorum Patrum et Doctorum interpretationes 

intelligatur. Namque qui dixit: 'Nisi manducaveritis 

carnem Filii hominis, et biberitis eius sanguinem, non 

habebitis vitam in vobis' (Jo 6, 54), dixit quoque: 'Si quis 

manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum' (Jo 6, 52). Et 

qui dixit: 'Qui manducat meam carnem, et bibit meum 

sanguinem, habet vitam aeternam' (Jo 6, 55), dixit etiam: 

'Panis, quem ego dabo, caro mea est pro mundi vita' (Jo 6, 

52); et denique qui dixit: 'Qui manducat meam carnem, et 

bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in illo' (Jo 6, 

57), dixit nihilominus: 'Qui manducat hunc Panem, vivet in 

aeternum' (Jo 6, 58). 

2. 'Ecclesiae potestas circa dispensationem sacramenti

Eucharistiae' 

480 

1728 931 Praeterea declarat, hanc potestatem perpetuo 

in Ecclesia fuisse, ut in sacramentorum dispensatione, 

salva illorum substantia, ea statueret vel mutaret, quae 

suscipientium utilitati seu ipsorum sacramentorum 

venerationi, pro rerum, temporum et locorum varietate, 

magis expedire iudicaret. Id autem Apostolus non 

obscure visus est innuisse, cum ait: 'Sic nos existimet 

homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum 

Dei' (1 Cor 4, 1); atque ipsum quidem hac potestate usum 

esse, satis constat, cum in multis aliis, tum in hoc ipso 

sacramento, cum ordinatis nonnullis circa eius usum, 

'Cetera, inquit, cum venero, disponam' (1 Cor 11, 34). 

Quare agnoscens sancta mater Ecclesia hanc suam in 

administratione sacramentorum auctoritatem, licet ab 

initio christianae religionis non infrequens utriusque 

speciei usus fuisset, tamen progressu temporis latissime 

iam mutata illa consuetudine, gravibus et iustis causis 

adducta, hanc consuetudinem sub altera specie 

communicandi approbavit et pro lege habendam 

decrevit, quam reprobare aut sine ipsius Ecclesiae 

auctoritate pro libito mutare non licet (Can. 2). 

3. 'Totum et integrum Christum ac verum sacramentum 

sub qualibet 

specie sumi' 

1729 932 Insuper declarat, quamvis Redemptor noster, ut 

antea dictum est, in suprema illa Coena hoc 

sacramentum in duabus speciebus instituerit et Apostolis 

tradiderit: tamen fatendum esse, etiam sub altera tantum 

specie totum atque integrum Christum verumque 

sacramentum sumi, ac propterea, quod ad fructum 

attinet, nulla gratia necessaria ad salutem eos 

defraudari, qui unam speciem solam accipiunt (can. 3).

481 

1730 933 Denique eadem sancta Synodus docet, parvulos 

usus rationis carentes nulla obligari necessitate ad 

sacramentalem Eucharistiae communionem (can.4), 

siquidem per baptismi "lavacrum regenerati" (Tit 3.5) et 

Christo incorporati adeptam jam filiorum Dei gratiam in 

illa aetate amittere non possunt. Neque ideo tamen 

damnanda est antiquitas, si eum morem in quibusdam 

locis aliquando servavit. Ut enim sanctissimi illi Patres sui 

facti probabilem causam pro illius temporis ratione 

habuerunt, ita certe eos nulla salutis necessitate id 

fecisse sine controversia credendum est. 

Canones de communione sub utraque specie et 

parvulorum 

1731 934 Can. 1. Si quis dixerit, ex Dei praecepto vel ex 

necessitate salutis omnes et singulos Christi fideles 

utramque speciem sanctissimi Eucharistiae sacramenti 

sumere debere: anathema sit (cf. DS 1726s). 

1732 935 Can. 2. Si quis dixerit, sanctam Ecclesiam 

catholicam non iustis causis et rationibus adductam 

fuisse, ut laicos atque etiam clericos non conficientes sub 

una panis tantummodo specie communicaret, aut in eo 

errasse: an. s. (cf. DS 1728). 

1733 936 Can. 3. Si quis negaverit, totum et integrum 

Christum, omnium gratiarum fontem et auctorem, sub una 

panis specie sumi, quia, ut quidam falso asserunt, non 

secundum ipsius Christi institutionem sub utraque specie 

sumatur: an. s. (cf. DS 1726s). 

1734 937 Can. 4. Si quis dixerit, parvulis, antequam ad 

annos discretionis pervenerint, necessariam esse 

Eucharistiae communionem: an. s. (cf. DS 1730).

482 

Doctrina de ss. Missae sacrificio 


Tridentina Synodus..., ut vetus, absoluta atque omni ex 

parte perfecta de magno Eucharistiae mysterio in sancta 

catholica Ecclesia fides atque doctrina retineatur et in 

sua puritate, propulsatis erroribus atque haeresibus, 

conservetur: de ea, quatenus verum et singulare 

sacrificium est, Spiritus Sancti illustratione edocta, haec, 

quae sequuntur, docet, declarat et fidelibus populis 

praedicanda decernit. 

Cap.1. 'De institutione sacrosancti Missae sacrificii' 

1739 938 Quoniam sub priori Testamento (teste Apostolo 

Paulo) propter Levitici sacerdotii imbecillitatem 

consummatio non erat, oportuit (Deo Patre 

misericordiarum ita ordinante) sacerdotem alium 

"secundum ordinem Melchisedech" (Gen 14.18; Ps 109.4; 

Heb 7.11) surgere, Dominum nostrum Jesum Christum, qui 

posset omnes, quotquot sanctificandi essent, consummare 

(Heb 10.4) et ad perfectum adducere. 

1740 938 Is igitur Deus et Dominus noster,etsi semel 

seipsum in ara crucis, morte intercedente, Deo Patri 

oblaturus erat, ut aeternam illis (illic) redemptionem 

operaretur: quia tamen per morteme sacerdotium 

exstinguendum non erat (Heb 7.24,27), in Coena 

novissima, "qua nocte tradebatur" (Cor1 11.13), ut 

dilectae sponsae suae Ecclesiae visibile (sicut hominum 

natura exigit) relinqueret sacrificium, quo cruentum illud 

semel in cruce peragendum repraesentaretur ejusque 

memoria in finem usque saeculi permaneret, atque illius 

salutaris virtus in remissionem eorum, quae a nobis 

quotidie commituntur, peccatorum applicaretur: 

"sacerdotem secundum ordinem Melchisededch se in 

aeternum" (Ps 109.4) constitutum declarans, corpus et 

sanguinem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri

483 

obtulit ac sub earundem rerum symbolis Apostolis (quos 

tunc Novi Testamenti sacerdotes constituebat), ut 

sumerent, tradidit, et eisdem eorumque in sacerdotio 

successoribus, ut offerent, praecipit per haec verba: "Hoc 

facite in meam commemorationem", etc. (Lc 22.19; Cor1 

11.24), uti semper catholica Ecclesia intellexit et docuit 

(can. 2.). 

1741 938 Nam celebrato veteri Pascha, quod in 

memoriam exitus de Aegypto multitudo filiorum Israel 

immolabat (Ex 12.1ss), novum instituit Pascha, se ipsum 

ab Ecclesia per sacerdotes sub signis visibilibus 

immolandum in memoriam transitus si ex hoc mundo ad 

Patrem, quando per sui sanguinis effusionem nos redemit 

"eripuitque de potestate tenebrarum et in regnum suum 

transtulit" (Col 1.13). 

1742 939 Et haec quidem illa munda oblatio est, quae 

nulla indignitate aut malitia offerentium inquinari potest, 

quam Dominus per Malachiam nomini suo, quod magnum 

futurum esset in gentibus, in omni loco mundam 

offerendam praedixit (Mal 1.11), et quam non obscure 

innuit Apostolus Paulus Corinthiis scribens, cum dicit, non 

posse eos, qui participatione mensae daemoniorum 

polluti sint, mensae Domini participes fieri (Cor1 10.21), 

per mensam altare utrobique intelligens. Haec denique 

illa est, quae per varias sacrificiorum, naturae et Legis 

tempore (Gen 4.4; 8.20; 12.8; 22; Ex: passim), similitudines 

figurabatur, utpote quae bona omnia per illa significata 

veluti illorum omnium consummatio et perfectio 

complectitur. 

Cap.2. 'Sacrificium visibile esse propitiatorium pro vivis et 

defunctis' 

1743 940 Et quoniam in divino hoc sacrificio, quod in 

Missa peragitur, idem ille Christus continetur et incruente

484 

immolatur, qui in ara crucis "semel seipsum cruente 

obtulit" (Heb 9.14,27): docet sancta Synodus, sacrificium 

istud vere propitiatorium esse (can.3), per ipsumque fieri, 

ut, si cum vero corde et recta fide, cum metu ac 

reverentia, contriti ac paenitentes ad Deum "accedamus, 

misericordiam consequamur et gratiam inveniamus in 

auxilio opportuno" (Heb 4.16). Hujus quippe oblatione 

placatus Dominus, gratiam et donum paenitentiae 

concedens, crimina et peccata etiam ingentia dimittit. 

Una enim eademque est hostia, idem nunc offerens 

sacerdotum ministerio, qui se ipsum tunc in cruce obtulit, 

sola offerendi ratione diversa. Cujus quidem oblationis 

(cruentae, inquam) fructus per hanc incruentam uberrime 

percipiuntur: tantum abest, ut illi per hanc quovis modo 

derogetur (can.4). Quare non solum pro fidelium vivorum 

peccatis, poenis, satisfactionibus et aliis necessitatibus, 

sed et pro defunctis in Christo, nondum ad plenum 

purgatis, rite juxta Apostolorum traditionem offertur (can. 

3). 

Cap. 3. De Missis in honorem Sanctorum 

1744 941 Et quamvis in honorem et memoriam Sanctorum 

nonnullas interdum Missas Ecclesia celebrare 

consueverit, non tamen illis sacrificium offerri docet, sed 

Deo soli, qui illos coronavit (can. 5). Unde 'nec sacerdos 

dicere solet: Offero tibi sacrificium, Petre et Paule', sed, 

Deo de illorum victoriis gratias agens, eorum patrocinia 

implorat, 'ut ipsi pro nobis intercedere dignentur in caelis, 

quorum memoriam facimus in terris'. 

Cap. 4. Utrum missam celebrare conveniet 

1745 942 Et cum sancta sancte administrari conveniat, 

sitque hoc omnium sanctissimum sacrificium: ecclesia 

catholica, ut digne reverenterque offerretur ac

485 

perciperetur, sacrum canonem multis ante saeculis 

instituit, ita ab omni errore purum (can.6), ut nihil in eo 

contineatur, quod non maxime sanctitatem ac pietatem 

quandam redoleat mentesque offerentium in Deum 

erigat. Is enim constat cum ex ipsis Domini verbis, tum ex 

Apostolorum traditionibus ac sanctorum quoque 

Pontificum piis institutionibus. 

Cap. 5. "De solemnibus Missae sacrificii caeremoniis" 

1746 Cumque natura hominum ea sit, ut non facile queat 

sine adminiculis exterioribus ad rerum divinarum 

mediattionem sustolli, propterea pia mater Ecclesia ritus 

quosdam, ut scilicet quaedam submissa voce (can. 9), 

alia vero elatiore in Missa pronuntiarentur, instituit; 

caeremonias item adhibuit (can. 7), ut mysticas 

benedictiones, lumina, thymiamata, vestes aliaque id 

genus multa ex apostolica disciplina et traditione, quo et 

majestas tanti sacrificii commendaretur, et mentes 

fidelium per haec visibilia religionis et pietatis signa ad 

rerum altissimarum, quae in hoc sacrificio latent, 

contemplationem excitarentur. 

Cap. 6. De Missa, in qua solus sacerdos communicat 

1747 944 Optaret quidem sacrosancta Synodus, ut in 

singulis Missis fideles adstantes non solum spirituali 

affectu, sed sacramentali etiam Eucharistiae perceptione 

communicarent, quo ad eos sanctissimi huius sacrificii 

fructus uberior proveniret; nec tamen, si id non semper 

fiat, propterea Missas illas, in quibus solus sacerdos 

sacramentaliter communicat, ut privatas et illicitas 

damnat (can. 8), sed probat atque commendat, si quidem 

illae quoque Missae vere communes censeri debent, 

partim quod in eis populus spiritualiter communicet, 

partim vero, quod a publico Ecclesiae ministro non pro se

486 

tantum, sed pro omnibus fidelibus qui ad Corpus Christi 

pertinent, celebrentur. 

Cap. 7. De aqua in calice offerendo vino miscenda 

1748 945 Monet deinde sancta Synodus, praeceptum esse 

ab Ecclesia sacerdotibus, ut aquam vino in calice 

offerendo miscerent (can. 9), tum quod Christum 

Dominum ita fecisse credatur, tum etiam quia e latere 

eius aqua simul cum sanguine exierit (Jo 19, 34), quod 

sacramentum hac mixtione recolitur. Et cum 'aquae' in 

Apocalypsi beati Joannis populi dicantur (Apc 17, 1 15), 

ipsius populi fidelis cum capite Christo unio 

repraesentatur. 

Cap 8. De Missa vulgari lingua passim non celebranda, et 

mysteriis eius populo explicandis 

1749 946 Etsi Missa magnam contineat populi fidelis 

eruditionem, non tamen expedire visum est Patribus, ut 

vulgari passim lingua celebraretur (can. 9). Quamobrem, 

retento ubique cuiusque ecclesiae antiquo et a sancta 

Romana Ecclesia, omnium ecclesiarum matre et magistra, 

probato ritu, ne oves Christi esuriant, neve 'parvuli panem 

petant et non sit, qui frangat eis' (cf. Thr 4, 4): mandat 

sancta Synodus pastoribus et singulis curam animarum 

gerentibus, ut frequenter inter Missarum celebrationem 

vel per se vel per alios, ex his, quae in Missa leguntur 

exponant atque inter cetera sanctissimi huius sacrificii 

mysterium aliquod declarent, diebus praesertim 

Dominicis et festis. 

Concile de Trente (XIXeme oecuménique), Session XXII, 

17 septembre 1562, Doctrine De ss. Missae sacrificio

487 

1750 947 Quia vero adversus veterem hanc in sacrosancto 

Evangelio, Apostolorum traditionibus sanctorumque 

Patrum doctrina fundatam fidem hoc tempore multi 

disseminati sunt errores, multaque a multis docentur et 

disputantur: sacrosancta Synodus, post multos gravesque 

his de rebus mature habitos tractatus, unanimi patrum 

omnium consensu, quae huic purissimae fidei sacraeque 

doctrinae adversantur, damnare et a sancta Ecclesia 

eliminare per subjectos hos canones constituit. 

Canones de ss. Missae sacrificio 

1751 948 Can. 1. Si quis dixerit, in Missa non offerri Deo 

verum et proprium sacrificium, aut quod offerri non sit 

aliud quam nobis Christum ad manducandum dari: an. s. 

1752 949 Can. 2. Si quis dixerit, illis verbis: 'Hoc facite in 

meam commemorationem' (Jo 22, 19; 1 Cor 11, 24), 

Christum non instituisse Apostolos sacerdotes, aut non 

ordinasse, ut ipsi aliique sacerdotes offerrent corpus et 

sanguinem suum: an. s. (cf. DS 1740). 

1753 950 Can. 3. Si quis dixerit, Missae sacrificium tantum 

esse laudis et gratiarum actionis, aut nudam 

commemorationem sacrificii in cruce peracti, non autem 

propitiatorium; vel soli prodesse sumenti; neque pro vivii 

et defunctis, pro peccatis, poenis, satisfactionibus et aliis 

necessitatibus offerri debere: an. s. (cf. DS 1743). 

1754 951 Can. 4. Si quis dixerit, blasphemiam irrogari 

sanctissimo Christi sacrificio in cruce peracto per Missae 

sacrificium, aut illi per hoc derogari: an. s. (cf. DS 1743). 

1755 952 Can. 5. Si quis dixerit, imposturam esse, Missas 

celebrari in honorem Sanctorum et pro illorum 

intercessione apud Deum obtinenda, sicut Ecclesia 

intendit: an. s. (cf. DS 1744).

488 

1756 953 Can. 6. Si quis dixerit, canonem Missae errores 

continere ideoque abrogandum esse: an. s. (cf. DS 1745). 

1757 954 Can. 7. Si quis dixerit, caeremonias, vestes et 

externa signa, quibus in Missarum celebratione Ecclesia 

catholica utitur, irritabula impietatis esse magis quam 

officia pietatis: an. s. (cf. DS 1746). 

1758 955 Can. 8. Si quis dixerit, Missas, in quibus solus 

sacerdos sacramentaliter communicat, illicitas esse 

ideoque abrogandas: an. s. (cf. DS 1747). 

1759 956 Can. 9. Si quis dixerit, Ecclesiae Romanae ritum, 

quo submissa voce pars canonis et verba consecrationis 

proferuntur, damnandum esse; aut lingua tantum vulgari 

Missam celebrari debere; aut aquam non miscendam 

esse vino in calice offerendo, eo quod sit contra Christi 

institutionem: an. s. (cf. DS 1746 1748 s). 

1760 Insuper cum eadem sacrosancta Synodus superiori 

sessione duos articulos alias propositos et tum nondum 

discussos, videlicet: - An rationes, quibus sancta catholica 

Ecclesia adducta fuit, ut communicaret laicos atque etiam 

non celebrantes sacerdotes sub una panis specie, ita sint 

retinendae, ut nulla ratione calicis usus cuiquam sit 

permittendus, - et: An, si honestis et christianae caritati 

consentaneis rationibus concedendus alicui vel nationi vel 

regno calicis usus videatur, sub aliquibus condicionibus 

concedendus sit, et quaenam illae sint, in aliud tempus, 

oblata sibi occasione, examinandos atque diffiniendos 

reservaverit: nunc eorum, pro quibus petitur, saluti 

optimum consultum volens, decrevit, integrum negotium 

ad Sanctissimum Dominum esse referendum prout 

praesenti decreto refert; qui pro sua singulari prudentia 

id efficiat, quod utile rei publicae christianae et salutare 

petentibus usum calicis fore iudicaverit.

489 

Sessio XXIII, 15 juillet 1563: Doctrina de sacramento 

ordinis 

1763 956a Vera et catholica doctrina de sacramento 

ordinis ad condemnandos errores nostri temporis, a 

sancta Synodo Tridentina decreta et publicata sessione 

(sub Pio IV) septima. 

1764 957 Sacrificium et sacerdotium ita Dei ordinatione 

conjuncta sunt, ut utrumque in omni lege exstiterit. Cum 

igitur in Novo Testamento sanctum Eucharistiae 

sacrificium visibile ex Domini institutione catholica 

Ecclesia acceperit: fateri etiam oportet, in ea novum esse 

visibile et externum sacerdotium (can. 1), in quod vetus 

translatum est (cf Heb 7.12ss). Hoc autem ab eodem 

Domino Salvatire nostro institutum esse (can.3), atque 

Apostolis eorumque successoribus in sacerdotio 

potestatem traditam consecrandi, offerendi et 

ministrandi corpus et sanguinem ejus, nec non et peccata 

dimittendi et retinendi, sacrae Litterae ostendunt, et 

catholicae Ecclesiae traditio semper docuit (can.1). 

1765 958 Cum autem divina res sit tam sancti sacerdotii 

ministerium, consentaneum fuit, quo dignius et maiore 

cum veneratione exerceri posset, ut in Ecclesiae 

ordinatissima dispositione plures et diversi essent 

ministrorum ordines (Mt 16, 19; Lc 22, 19; Jo 20, 22s), qui 

sacerdotio ex officio deservirent, ita distributi, ut, qui iam 

clericali tonsura insigniti essent, per minores ad maiores 

ascenderent (can. 2). Nam non solum de sacerdotibus, 

sed et de diaconis sacrae Litterae apertam mentionem 

faciunt (Act 6, 5; I Tim 3, 8 ss; Phil 1, 1) et, quae maxime in 

illorum ordinatione attendenda sunt, gravissimis verbis 

docent; et ab ipso Ecclesiae initio sequentium ordinum 

nomina atque uniuscuiusque eorum propria ministeria, 

subdiaconi scilicet, acolythi, exorcistae, lectoris et ostiarii 

in usu fuisse cognoscuntur, quamvis non pari gradu. Nam 

subdiaconatus ad maiores ordines a Patribus et sacris

490 

Conciliis refertur, in quibus et de aliis inferioribus 

frequentissime legimus. 

1766 959 Cum Scripturae testimonio, apostolica traditione 

et Patrum unanimi consensu perspicuum sit, per sacram 

ordinationem, quae verbis et signis exterioribus perficitur, 

gratiam conferri: dubitare nemo debet, ordinem esse vere 

et proprie unum ex septem sanctae Ecclesiae sacramentis 

(can.3). Inquit enim Apostolus: "Admoneo te, ut resuscites 

gratiam Dei, quae est in te per impositionem manuum 

mearum. Non enim dedit nobis Deus spiritum timoris, sed 

virtutis et dilectionis et sobrietatis" (2 Tim 1.6,7; cf 1 Tim 

4.14). 

1767 960 Quoniam vero in sacramento ordinis, sicut et in 

baptismo et confirmatione, character imprimitur (can. 4), 

qui nec deleri nec auferri potest: merito sancta Synodus 

damnat eorum sententiam, qui asserunt, Novi Testamenti 

sacerdotes temporariam tantummodo potestatem 

habere, et semel rite ordinatos iterum laicos effici posse 

si verbi Dei ministerium non exerceant (can. 1). Quod si 

quis omnes Christianos promiscue Novi Testamenti 

sacerdotes esse, aut omnes pari inter se potestate 

spirituali praeditos affirmet: nihil aliud facere videtur 

quam ecclesiasticam hierarchiam, quae est 'ut castrorum 

acies ordinata' (cf: Ct 6, 3), confundere (can. 6), perinde 

ac si, contra beati Pauli doctrinam, omnes Apostoli, 

omnes Prophetae, omnes Evangelistae, omnes Pastores, 

omnes sint Doctores (cf. 1 Cor 12, 29; Eph 4, 11). 

1768 960 Proinde sancta Synodus declarat, praeter 

ceteros ecclesiasticos gradus episcopos, qui in 

Apostolorum locum successerunt, ad hunc hierarchicum 

ordinem praecipue pertinere, et 'positos' (sicut idem 

Apostolus ait) 'a Spiritu Sancto regere Ecclesiam Dei' (Act 

20, 28), eosque presbyteris superiores esse, ac 

sacramentum confirmationis conferre, ministros Ecclesiae 

ordinare, atque alia pleraque peragere ipsos posse,

491 

quarum functionum potestatem reliqui inferioris ordinis 

nullam habent (can. 7). 

1769 960 Docet insuper sancta Synodus, in ordinatione 

episcoporum, sacerdotum et ceterorum ordinum nec 

populi nec cuiusvis saecularis potestatiS et magistratus 

consensum sive vocationem sive auctoritatem ita requiri 

ut sine ea irrita sit ordinatio; quin potius decernit, eos, qui 

tantummodo a populo aut saeculari potestate ac 

magistratu vocati et instituti ad haec ministeria 

exercenda ascendunt, et qui ea propria temeritate sibi 

sumunt, omnes non Ecclesiae ministros, sed 'fures et 

latrones, per ostium non ingressos' (cf. Jo 10, 1), habendos 

esse (can. 8). 

1770 960 Haec sunt, quae generatim sacrae Synodo visum 

est Christifideles de sacramento ordinis docere. His 

autem contraria certis et propriis canonibus in hunc, qui 

sequitur, modum damnare constituit, ut omnes, ante 

Christo, fidei regula utentes, in tot errorum tenebris 

catholicam veritatem facilius agnoscere et tenere possint. 



Canones de sacramento ordinis 

1771 961 Can. 1. Si quis dixerit, non esse in Novo 

Testamento sacerdotium visibile et externum, vel non 

esse potestatem aliquam consecrandi et offerendi verum 

corpus et sanguinem Domini, et peccata remittendi et 

retinendi, sed officium tantum et nudum ministerium 

praedicandi Evangelium, vel eos, qui non praedicant, 

prorsus non esse sacerdotes: anathema sit (cf. DS 1764 

1767).

492 

1772 962 Can. 2. Si quis dixerit, praeter sacerdotium non 

esse in Ecclesia catholica alios ordines, et maiores et 

minores, per quos velut per gradus quosdam in 

sacerdotium tendatur: an. s. (cf. DS 1765). 

1773 963 Can. 3. Si quis dixerit, ordinem sive sacram 

ordinationem non esse vere et proprie sacramentum a 

Christo Domino institutum, vel esse figmentum quoddam 

humanum, excogitatum a viris rerum ecclesiasticarum 

imperitis, aut esse tantum ritum quendam eligendi 

ministros verbi Dei et sacramentorum: an. s. (cf. DS 1766). 

1774 964 Can. 4. Si quis dixerit, per sacram ordinationem 

non dari Spiritum Sanctum, ac proinde frustra episcopos 

dicere: Accipe Spiritum Sanctum; aut per eam non 

imprimi characterem; vel eum, qui sacerdos semel fuit, 

laicum rursus fieri posse: an. s. (cf. DS 1767). 

1775 965 Can. 5. Si quis dixerit, sacram unctionem, qua 

Ecclesia in sancta ordinatione utitur, non tantum non 

requiri, sed contemnendam et perniciosam esse, similiter 

et alias ceremonias: an. s. 

1776 966 Can. 6. Si quis dixerit, in Ecclesia catholica non 

esse hierarchiam, divina ordinatione institutam, quae 

constat ex episcopis, presbyteris et ministris an. s. (cf. DS 

1768). 

1777 967 Can. 7. Si quis dixerit, episcopos non esse 

presbyteris superiores; vel non habere potestatem 

confirmandi et ordinandi, vel eam, quam habent, illis esse 

cum presbyteris communem; vel ordines ab ipsis collatos 

sine populi vel potestatis saecularis consensu aut 

vocatione irritos esse; aut eos, qui nec ab ecclesiastica et 

canonica potestate rite ordinati nec missi sunt, sed 

aliunde veniunt, legitimos esse verbi et sacramentorum 

ministros: an. s. (cf. DS 1768 s).

493 

1778 968 Si quis dixerit, episcopos, qui auctoritate 

Romani Pontificis assumuntur non esse legitimos et veros 

episcopos, sed figmentum humanum: an. s. 

Sessio XXIV, 11 novembre 1563; De sacramento 

matrimonii 

1797 969 Matrimonii perpetuum indissolubilemque nexum 

primus humani generis parens divini Spiritus instinctu 

pronuntiavit, cum dixit: 'Hoc nunc os ex ossibus meis, et 

caro de carne mea. Quamobrem relinquet homo patrem 

suum et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in 

carne una' (Gn 2, 23 s; cf. Eph 5, 31). 

1798 969 Hoc autem vinculo duos tantummodo copulari et 

coniungi, Christus Dominus apertius docuit, cum postrema 

illa verba, tamquam a Deo prolata, referens dixit: 'Itaque 

iam non sunt duo, sed una caro' (Mt 19, 6), statimque 

eiusdem nexus firmitatem, ab Adamo tanto ante 

pronuntiatam, his verbis confirmavit: 'Quod ergo Deus 

mconiunxit, homo non separet (Mt 19, 6; Mc 10, 9). 

1799 969 Gratiam vero, quae naturalem illum amorem 

perficeret, et indissolubilem unitatem confirmaret, 

coniugesque sanctificaret, ipse Christus, venerabilium 

sacramentorum institutor atque perfector, sua nobis 

Passione promeruit. Quod Paulus Apostolus innuit, dicens: 

'Viri, diligite uxores vestras, sicut Christus dilexit 

Ecclesiam, et se ipsum tradidit pro ea' (Eph 5, 25), mox 

subiungens: 'Sacramentum hoc magnum est; ego autem 

dico, in Christo et in Ecclesia' (Eph 5, 32). 

1800 970 Cum igitur matrimonium in lege evangelica 

veteribus connubiis per Christum gratia praestet: merito 

inter Novae Legis sa cramenta annumerandum sancti 

Patres nostri, Concilia et universalis Ecclesiae traditio 

semper docuerunt ; adversus quam impii homines huius 

saeculi insanientes, non solum perperam de hoc

494 

venerabili sacramento senserunt, sed de more suo, 

praetextu Evangelii libertatem carnis introducentes, 

multa ab Ecclesiae catholicae sensu et ab Apostolorum 

temporibus probata consuetudine aliena, scripto et verbo 

asseruerunt, non sine magna Christifidelium iactura. 

Quorum temeritati sancta et universalis Synodus cupiens 

occurrere, insigniores praedictorum schismaticorum 

haereses et errores, ne plures ad se trahat perniciosa 

eorum contagio, exterminandos duxit, hos in ipsos 

haereticos eorumque errores decernens anathematismos. 

Canones de sacramento matrimonii 

1801 971 Can. 1. Si quis dixerit, matrimonium non esse 

vere et proprie unum ex septem Legis evangelicae 

sacramentis, a Christo Domino institutum, sed ab 

hominibus in Ecclesia inventum, neque gratiam conferre: 

anathema sit (cf. DS 1800). 

1802 972 Can. 2. Si quis dixerit, licere Christianis plures 

simul habere uxores, et hoc nulla lege divina esse 

prohibitum (Mt 19, 9 ss): an. s. (cf. DS 1798). 

1803 973 Can. 3. Si quis dixerit, eos tantum 

consanguinitatis et affinitatis gradus, qui Levitico (18, 6 

ss) exprimuntur, posse impedire matrimonium 

contrahendum, et dirimere contractum; nec posse 

Ecclesiam in nonnullis illorum dispensare, aut constituere, 

ut plures impediant et dirimant: an. s. (cf. DS 1559). 

1804 974 Can. 4. Si quis dixerit, Ecclesiam non potuisse 

constituere impedimenta matrimonium dirimentia vel in 

iis constituendis errasse: an. s. 

1805 975 Can. 5. Si quis dixerit, propter haeresim, aut 

molestam cohabitationem, aut affectatam absentiam a 

coniuge dissolvi posse matrimonii vinculum: an. s.

495 

1806 976 Can. 6. Si quis dixerit, matrimonium ratum, non 

consummatum, per solemnem religionis professionem 

alterius coniugum non dirimi: an. s. 

1807 977 Can. 7. Si quis dixerit, Ecclesiam errare, cum 

docuit et docet, iuxta evangelicam et apostolicam 

doctrinam (cf. Mc 10; 1 Cor 7), propter adulterium alterius 

coniugum matrimonii vinculum non posse dissolvi, et 

utrumque, vel etiam innocentem, qui causam adulterio 

non dedit, non posse, altero coniuge vivente, aliud 

matrimonium contrahere, moecharique eum, qui dimissa 

adultera aliam duxerit, et eam, quae dimisso adultero alii 

nupserit: an. s. 

1808 978 Can. 8. Si quis dixerit, Ecclesiam errare, cum ob 

multas causas separationem inter coniuges quoad 

thorum, seu quoad cohabitationem ad certum incertumve 

tempus, fieri posse decernit: an. s. 

1809 979 Can. 9. Si quis dixerit, clericos in sacris 

ordinibus constitutos, vel regulares castitatem solemniter 

professos, posse matrimonium contrahere, contractumque 

validum esse, non obstante lege Ecclesiastica vel voto, et 

oppositum nil aliud esse, quam damnare matrimonium; 

posseque omnes contrahere matrimonium, qui non 

sentiunt se castitatis (etiamsi eam voverint) habere 

donum: an. s. Cum Deus id recte petentibus non deneget, 

'nec patiatur, nos supra id, quod possumus, tentari' (1 Cor 

10, 13). 

1810 980 Can. 10. Si quis dixerit, statum coniugalem 

anteponendum esse statui virginitatis vel caelibatus, et 

non esse melius ac beatius, manere in virginitate aut 

caelibatu, quam iungi matrimonio (cf: Mt 19, 11s; 1 Cor 7, 

25s 38 40): an. s. 

1811 981 Can. 11. Si quis dixerit, prohibitionem 

solemnitatis nuptiarum certis anni temporibus

496 

superstitionem esse tyrannicam, ab ethnicorum 

superstitione profectam; aut benedictiones et alias 

ceremonias, quibus Ecclesia in illis utitur, damnaverit: an. 

s. 

1812 982 Can. 12. Si quis dixerit, causas matrimoniales 

non spectare ad iudices ecclesiasticos: an. s. (DS 2598 

2659). 

Canones super reformatione circa matrimonium: Decr. 

'Tametsi' 

1813 990 Cap. 1. (Motivum et tenor legis) Tametsi 

dubitandum non est, clandestina matrimonia, libero 

contrahentium consensu facta, rata et vera esse 

matrimonia, quamdiu Ecclesia ea irrita non fecit, et 

proinde iure damnandi sint (lege: sunt) illi, ut eos sancta 

Synodus anathemate damnat, qui ea vera ac rata esse 

negant, quique falso affirmant, matrimonia a filiis 

familias sine consensu parentum contracta irrita esse, et 

parentes ea rata vel irrita facere posse: nihilominus 

sancta Dei Ecclesia ex iustissimis causis illa semper 

detestata est atque prohibuit. 

1814 990 Verum, cum sancta Synodus animadvertat, 

prohibitiones illas propter hominum inoboedientiam iam 

non prodesse, et gravia peccata perpendat, quae ex 

eisdem clandestinis coniugiis ortum habent, praesertim 

vero eorum, qui in statu damnationis permanent, dum 

priore uxore, cum qua clam contraxerant, relicta, cum 

alia palam contrahunt, et cum ea in perpetuo adulterio 

vivunt; cui malo cum ab Ecclesia, quae de occultis non 

iudicat, succurri non possit, nisi efficacius aliquod 

remedium adhibeatur, idcirco sacri Lateranensis Concilii 

(IV) sub Innocentio III celebrati (DS 817) vestigiis 

inhaerendo praecipit, ut in posterum, antequam 

matrimonium contrahatur, ter a proprio contrahentium 

parocho tribus continuis diebus festivis in ecclesia inter

497 

Missarum solemnia publice denuntietur, inter quos 

matrimonium sit contrahendum; quibus denuntiationibus 

factis, si nullum legitimum opponatur impedimentum, ad 

celebrationem matrimonii in facie Ecclesiae procedatur, 

ubi parochus, viro et muliere interrogatis, et eorum mutuo 

consensu intellecto, vel dicat: 'Ego vos in matrimonium 

coniungo, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti', vel 

aliis utatur verbis, iuxta receptum uniuscuiusque 

provinciae ritum. 

1815 991 (Restrictio legis) Quod si aliquando probabilis 

fuerit suspicio, matrimonium malitiose impediri posse, si 

tot praecesserint denuntiationes: tunc vel una tantum 

denuntiatio fiat, vel saltem parocho et duobus vel tribus 

testibus praesentibus matrimonium celebretur; deinde 

ante illius consummationem denuntiationes in ecclesia 

fiant, ut, si aliqua subsunt impedimenta, facilius 

detegantur, nisi Ordinarius ipse expedire iudicaverit, ut 

praedictae denuntiationes remittantur, quod illius 

prudentiae et iudicio sancta Synodus relinquit. 

1816 992 (Sanctio) Qui aliter quam praesente parocho, 

vel alio sacerdote de ipsius parochi seu Ordinarii licentia, 

et duobus vel tribus testibus matrimonium contrahere 

attentabunt: eos sancta Synodus ad sic contrahendum 

omnino inhabiles reddit, et huiusmodi contractus irritos et 

nullos esse decernit, prout eos praesenti decreto irritos 

facit et annullat. 

Concile de Trente (XIXeme oecum.), Session XXV; 

Decretum de 

purgatorio, 3 décembre 1563 

1820 983 Cum catholica Ecclesia, Spiritu Sancto edocta, 

ex sacris Litteris et antiqua Patrum traditione in sacris 

Conciliis et novissime in hac oecumenica Synodo docuerit, 

purgatorium esse (v.D.840), animasque ibi detentas 

fidelium suffragiis, potissimum vero acceptabili altaris

498 

sacrificio iuvari (v. D. 940, 950): praecipit sancta Synodus 

episcopis, ut sanam de purgatorio doctrinam, a sanctis 

Patribus et sacris Conciliis traditam, a Christifidelibus 

credi, teneri, doceri et ubique praedicari diligenter 

studeant. Apud rudem vero plebem difficiliores ac 

subtiliores quaestiones, quaeque ad aedificationem non 

faciunt (cf. 1 Tim 1, 4), et ex quibus plerumque nulla fit 

pietatis accessio, a popularibus concionibus secludantur. 

Incerta item, vel quae specie falsi laborant, evulgari ac 

tractari non permittant. Ea vero, quae ad curiositatem 

quandam aut superstitionem spectant, vel turpe lucrum 

sapiunt, tanquam scandala et fidelium offendicula 

prohibeant... 

Decretum de invocatione, veneratione et reliquiis 

Sanctorum, 

et sacris imaginibus, 3 décembre 1563 

1821 984 Mandat sancta Synodus omnibus episcopis et 

ceteris docendi munus curamque sustinentibus, ut iuxta 

catholicae et apostolicae Ecclesiae usum, a primaevis 

christianae religionis temporibus receptum, 

sanctorumque Patrum consensionem et sacrorum 

Conciliorum decreta: imprimis de Sanctorum 

intercessione, invocatione, reliquiarum honore, et 

legitimo imaginum usu fideles diligenter instruant, 

docentes eos, Sanctos, una cum Christo regnantes, 

orationes suas pro hominibus Deo offerre; bonum atque 

utile esse, suppliciter eos invocare et ob beneficia 

impetranda a Deo per Filium eius Iesum Christum 

Dominum nostrum, qui solus noster Redemptor et Salvator 

est, ad eorum orationes, opem auxiliumque confugere; 

illos vero, qui negant, Sanctos, aeterna felicitate in coelo 

fruentes, invocandos esse; aut qui asserunt, vel illos pro 

hominibus non orare, vel eorum, ut pro nobis etiam 

singulis orent, invocationem esse idololatriam, vel 

pugnare cum verbo Dei, adversarique honori " unius 

mediatoris Dei et hominum Jesu Christi " (cf 1 Tim 2, 5);

499 

vel stultum esse, in coelo regnantibus voce vel mente 

supplicare: impie sentire. 

1822 985 Sanctorum quoque martyrum et aliorum cum 

Vhristo viventium sancta corpora, quae viva membra 

fuerunt Christi et templum Spiritus Sancti (cf Cor1 3.16; 

6.19; Cor2 6.16), ab ipso ad aeternam vitam suscitenda et 

glorificanda, a fidelibus venranda ese, per quae multa 

beneficia a Deo hominibus praestantur: iat ut affirmantes, 

Sanctorum reliquiis venraionem atque honorem non 

deberi, vel eas aliaque sacra monumenta a fidlibus 

inutilite honorari, atque eorum opis impetrandae causa 

Sanctirum memorias frustra frequentari: omnino 

damnandos esse, prout jampridem eos damnavit et nunc 

etiam damnat Ecclesia. 

1823 986 Imagines porro Christi, Deiparae Virginis et 

aliorum Sanctorum, in templis praesertim habendas et 

retinendas, eisque debitum honorem et venerationem 

impertiendam, non quod credatur inesse aliqua in iis 

divinitas vel virtus, propter quam sint colendae, vel quod 

ab eis sit aliquid petendum, vel quod ficucia in 

imaginibus sit figenda, veluti olim fiebat a gentibus, quae 

in idolis spem suam collocabant (cf Ps 134.15ss): sed 

quoniam honos qui eis exhibetur,refertur ad prototypa, 

quae illae repraesentant: ita ut per imagines, quas 

osculamuret coram quibus caput aperimus et 

procumbimus, Christum adoremus, et Sanctis, quorum 

illae similitudinem gerunt, veneremur. Id quod 

Conciliorum, praesertim vero secundae Nicaenae Synodi, 

decretis contra imaginum oppugnatores est sanctitum (cf 

DS 600ss); 

1824 987 Illud vero diligenter doceant episcopi, per 

historias mysteriorum nostrae redemptionis, picturis vel 

aliis similitudinibus expressas, erudiri et confirmari 

populum in articulis fidei commemorandis et assidue 

recolendis; tum vero ex omnibus sacris imaginibus

500 

magnum fructum percipi, non solum quia admonetur 

populus beneficiorum et munerum, quae a Christo sibi 

collata sunt, sed etiam, quia Dei per Sanctos miracula et 

salutaria exempla oculis fidelium subiciuntur, ut pro iis 

Deo gratias agant, ad Sanctorumque imitationem vitam 

moresque suos componant, excitenturque ad adorandum 

ac diligendum Deum, et ad pietatem colendam. Si quis 

autem his decretis contraria docuerit aut senserit: an. s. 

1825 988 In has autem sanctas et salutares observationes 

si qui abusus irrepserint: eos prorsus aboleri sancta 

Synodus vehementer cupit, ita ut nullae falsi dogmatis 

imagines et rudibus periculosi erroris occasionem 

praebentes statuantur. Quod si aliquando historias et 

narrationes sacrae Scripturae, cum id indoctae plebi 

expediet, exprimi et figurari contigerit: doceatur populus, 

non propterea divinitatem figurari, quasi corporeis oculis 

conspici, vel coloribus aut figuris exprimi possit. Omnis 

porro superstitio in Sanctorum invocatione, reliquiarum 

veneratione et imaginum sacro usu tollatur, omnis turpis 

quaestus eliminetur, omnis denique lascivia vitetur. . . 

Haec ut fidelius observentur, statuit sancta Synodus, 

nemini licere, ullo in loco... ullam insolitam ponere vel 

ponendam curare imaginem, nisi ab episcopo approbata 

fuerit. Nulla etiam admittenda esse nova miracula, nec 

novas reliquias recipiendas nisi... approbante episcopo. 

Decretum de reformatione generali, 3 décembre 1563 

1830 Cap. 19 (De duello seu monomachia). Detestabilis 

duellorum usus, fabricante diabolo introductus, ut cruenta 

corporum morte animarum etiam perniciem lucretur, ex 

christiano orbe penitus exterminetur. Imperator, reges... 

et quocumque alio nomine domini temporales, qui locum 

ad monomachiam in terris suis inter Christianos 

concesserint, eo ipso sint excommunicati... Qui vero 

pugnam commiserint, et qui eorum patrini vocantur, 

excommunicationis ... ac perpetuae infamiae poenam

501 

incurrant et ut homicidae iuxta sacros canones puniri 

debeant, et, si in ipso conflictu decesserint, perpetuo 

careant ecclesiastica sepultura. 

Decretum de indulgentiis, 4 décembre 1563 

1835 989 Cum potestas conferendi indulgentias a Christo 

Ecclesiae concessa sit, atque huiusmodi potestate 

divinitus sibi tradita (cf. Mt 16,19;18,18) antiquissimis 

etiam temporibus illa usa fuerit: sacrosancta Synodus 

indulgentiarum usum, christiano populo maxime 

salutarem et sacrorum conciliorum auctoritate probatum, 

in Ecclesia retinendum esse docet et praecipit, eosque 

anathemate damnat, qui aut inutiles esse asserunt, vel 

eas concedendi in Ecclesia potestatem esse negant. In his 

tamen concedendis moderationem... adhiberi cupit, ne 

nimia facilitate ecclesiastica disciplina enervetur. Abusus 

vero, qui in his irrepserunt et quorum occasione hoc 

indulgentiarum nomen ab haereticis blasphematur, 

emendatos et correctos cupiens: praesenti decreto 

generaliter statuit, pravos quaestus omnes pro his 

consequendis... omnino abolendos esse. 

Bulla confirmationis Conc. Tridentini 'Benedictus Deus', 

26 janvier 1564 ('1563' stilo curiali) 

1847 - Tandem consecuti sumus, quod nec diuturnis nec 

nocturnis curis elaborare destitimus quodque a Patre 

luminum (Iac 1, 17) assidue precati sumus. Cum enim eam 

in urbem undique ex christiani nominis nationibus 

convenisset - Nostris convocata litteris et sua etiam 

ipsorum pietate excitata - episcoporum et aliorum 

insignium praelatorum maxima et oecumenico concilio 

digna frequentia, ... Nobis adeo concilii libertati 

faventibus, ut etiam de rebus Sedi Apostolicae proprie 

reservatis liberum ipsi Concilio arbitrium per litteras ad 

legatos Nostros scriptas ultro permiserimus, quae de 

sacramentis et aliis rebus, quae quidem necessariae

502 

visae sint, tractanda, diffinienda et statuenda restabant 

ad confutandas haereses, ad tollendos abusus et 

emendandos mores, a sacrosancta Synodo summa 

libertate diligentiaque tractata et accurate ac mature 

admodum definita, explicata, statuta sunt... 

1848 Cum autem ipsa sancta Synodus, pro sua erga 

Sedem Apostolicam reverentia, antiquorum etiam 

conciliorum vestigiis inhaerens, decretorum suorum 

omnium, quae Nostro et praedecessorum Nostrorum 

tempore facta sunt, confirmationem a Nobis petierit, 

decreto de ea re in publica sessione facto : Nos ... 

postulatione ipsius Synodi cognita, habita super hac re 

cum venerab. Fratribus Nostris S. R. E. cardinalibus 

deliberatione matura, Sanctique Spiritus in primis auxilio 

invocato, cum ea decreta omnia catholica et populo 

christiano utilia ac salutaria esse cognovissemus: ad Dei 

omnipotentis laudem, de eorumdem Fratrum Nostrorum 

consilio et assensu, in consistorio Nostro secreto illa 

omnia et singula auctoritate Apostolica hodie 

confirmavimus et ab omnibus Christifidelibus suscipienda 

ac servanda esse decrevimus... 

1849 Ad vitandum praeterea perversionem et 

confusionem, quae oriri posset, si unicuique liceret, prout 

ei liberet, in decreta Concilii commentarios et 

interpretationes suas edere: Apostolica auctoritate 

inhibemus omnibus... : ne quis sine auctoritate Nostra 

audeat ullos commentarios, glossas, annotationes, scholia 

ullumve omnino interpretationis genus super ipsius 

Concilii decretis quocumque modo edere aut quidquam 

quocumque nomine, etiam sub praetextu maioris 

decretorum corroborationis aut exsecutionis aliove 

quaesito colore statuere. 

1850 Si cui vero in eis aliquid obscurius dictum et 

statutum fuisse eamque ob causam interpretatione aut 

decisione aliqua egere visum fuerit : ascendat ad locum,

503 

quem Dominus elegit, ad Sedem videlicet Apostolicam, 

omnium fidelium magistram, cuius auctoritatem etiam 

ipsa sancta Synodus tam reverenter agnovit. Nos enim 

difficultates et controversias, si quae ex eis decretis ortae 

fuerint, nobis declarandas et decidendas, quemadmodum 

ipsa quoque sancta Synodus decrevit, reservamus... 

'Regulae Tridentinae' de libris prohibitis, confirmatae in 

Const. 'Dominici gregis custodiae', 24 mars 1564 

1851 Regula I: Libri omres, quos ante annum 1515 aut 

Summi Pontifices aut Concilia oecumenica damnarunt, et 

in hoc Indice non sunt, eodem modo damnati esse 

censeantur, sicut olim damnati fuerunt. 

1852 Regula II: Haeresiarcharum libri, tam eorum, qui 

post praedictum annum (1515) haereses invenerunt vel 

suscitarunt, quam qui haereticorum capita aut duces sunt 

vel fuerunt, ... omnino prohibentur. Aliorum autem 

haereticorum libri, qui de religione quidem ex professo 

tractant, omnino damnantur. Qui vero de religione non 

tractant, a theologis catholicis... examinati et approbati 

permittuntur... 

1853 Regula III: Versiones scriptorum etiam 

ecclesiasticorum, quae hactenus editae sunt a damnatis 

auctoribus, modo nihil contra sanam doctrinam 

contineant, permittuntur. Librorum autem Veteris 

Testamenti versiones viris tantum doctis et piis iudicio 

episcopi concedi poterunt, modo huiusmodi versionibus 

tamquam elucidationibus vulgatae editionis ad 

intelligendam sacram Scripturam, non autem tamquam 

sano textu utantur. Versiones vero Novi Testamenti ab 

auctoribus primae classis huius Indicis facta nemini 

concedantur, quia utilitatis parum, periculi vero plurimum 

lectoribus ex earum lectione manare solet. Si quae vero 

annotationes cum huiusmodi quae permittuntur 

versionibus vel cum vulgata editione circumferuntur,

504 

expunctis locis suspectis a facultate theologica alicuius 

Universitatis catholicae aut Inquisitione generali, permitti 

eisdem poterunt, quibus et versiones.... 

1854 Regula IV: Cum experimento manifestum sit, si sacra 

Biblia vulgari lingua passim sine discrimine permittantur, 

plus inde ob hominum temeritatem detrimenti quam 

utilitatis oriri, hac in parte iudicio episcopi aut inquisitoris 

stetur, ut cum consilio parochi vel confessarii Bibliorum a 

catholicis auctoribus versorum lectionem in vulgari lingua 

eis concedere possint, quos intellexerint ex huiusmodi 

lectione non damnum, sed fidei atque pietatis 

augmentum capere posse... 

1855 Regula V: Libri illi, qui haereticorum auctorum opera 

interdum prodeunt, in quibus nulla vel pauca de suo 

apponunt, sed aliorum dicta colligunt, cuiusmodi sunt 

lexica, concordantiae, apophthegmata..., si quae 

habeant, quae purgatione indigeant, illis episcopi... 

consilio sublatis aut emendatis, permittantur. 

1856 Regula VI: Libri vulgari idiomate de controversiis 

inter catholicos et haereticos nostri temporis disserentes 

non passim permittantur, sed idem de iis servetur, quod 

de bibliis vulgari lingua scriptis statutum est. Qui vero de 

ratione bene vivendi, contemplandi, confitendi ac 

similibus argumentis vulgari sermone conscripti sunt, si 

sanam doctrinam contineant, non est, cur prohibeantur... 

1857 Regula VII: Libri, qui res lascivas seu obscoenas ex 

professo tractant, narrant aut docent, cum non solum 

fidei, sed et morum, qui huiusmodi librorum lectione 

facile corrumpi solent, ratio habenda sit, omnino 

prohibentur. ... Antiqui vero ab ethnicis conscripti propter 

sermonis elegantiam et proprietatem permittuntur : nulla 

tamen ratione pueris praelegendi erunt.

505 

1858 Regula VIII: Libri, quorum principale argumentum 

bonum est, in quibus tamen obiter aliqua inserta 

sunt,quae ad haeresim seu impietatem, divinationem seu 

superstitionem spectant, a catholicis theologis ... 

expurgati concedi possunt. ... 

1859 Regula IX: Libri omnes et scripta geomantiae, 

hydromantiae, aeromantiae, pyromantiae, 

oneiromantiae, chiromantiae, necromantiae, sive 

in.quibus continentur sortilegia, veneficia, auguria, 

auspicia, incantationes artis magicae, prorsus reiiciuntur. 

Episcopi vero diligenter provideant, ne astrologiae 

iudiciariae libri, tractatus, indices legantur vel habeantur, 

qui de futuris contingentibus successibus, fortuitisve 

casibus aut iis actionibus, quae ab humana voluntate 

pendent, certi aliquid eventurum affirmare audent. ... 

1860 Regula X: In librorum aliarumve scripturarum 

impressione servetur, quod in Concilio Lateranensi (V) sub 

Leone X, sess. X, statutum est. (Sequuntur praecepta 

disciplinaria particularia pro librorum auctoribus, 

bibliopolis, bibliothecis). 

1861 Ad extremum vero omnibus fidelibus praecipitur, ne 

quis audeat contra harum regularum praescriptum aut 

huius Indicis prohibitionem libros aliquos legere aut 

habere. Quod si quis libros haereticorum vel cuiusvis 

auctoris scripta, ob haeresim vel ob falsi dogmatis 

suspicionem damnata atque prohibita, legerit sive 

habuerit, statim in excommunicationis sententiam 

incurrat. ... 

Pie IV, Bulle " Injunctum nobis ", 13 novembre 1564; 

Profession de foi tridentine 

1862 994 Ego N- firma fide credo et profiteor omnia et 

singula, quae continentur in Symbolo fidei (C'polit.: cf. 

*150), quo sancta Romana Ecclesia utitur, videlicet: (

506 

)Credo in unum Deum Patrem omnipotentem, factorem 

caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium; et in 

unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei unigenitum, et 

ex Patre natum ante omnia saecula, Deum de Deo, lumen 

de lumine, Deum verum de Deo vero, genitum non factum, 

consubstantialem Patri; per quem omnia facta sunt; qui 

propter nos homines et propter nostram salutem 

descendit de caelis, incarnatus est de Spiritu Sancto ex 

Maria Virgine, et homo factus est; Crucifixus etiam pro 

nobis sub Pontio Pilato, passus et sepultus est; et 

resurrexit tertia die secundum Scripturas, et ascendit in 

caelum, sedet ad dexteram Patris, et iterum venturus est 

cum gloria iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit 

finis; et in Spiritum Sanctum Dominum et vivificantem, qui 

ex Patre Filioque procedit; qui cum Patre et Filio simul 

adoratur et conglorificatur; qui locutus est per Prophetas; 

et unam sanctam catholicam et apostolicam Ecclesiam. 

Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum, et 

exspecto resurrectionem mortuorum, et vitam venturi 

saeculi. Amen. 

1863 995 Apostolicas et ecclesiasticas traditiones 

reliquasque ejusdem Ecclesiae observationes et 

constitutiones firmissime admitto et amplector. Item 

sacram Scripturam juxta eum sensum, quem tenuit et 

tenet sancta mater Ecclesia, cujus est judicare de vero 

sensu et interpretatione sacrarum Scripturarum, admitto, 

nec eam umquam, nisi juxta unanimem consensum 

Patrum accipiam et interpretabor. 

1864 996 Profiteor quoque septem esse vere et proprie 

sacramenta Novae Legis a Iesu Christo Domino nostro 

instituta atque ad salutem humani generis, licet non 

omnia singulis, necessaria, scilicet baptismum, 

confirmationem, Eucharistiam, paenitentiam, extremam 

unctionem, ordinem et matrimonium, illaque gratiam 

conferre, et ex his baptismum, confirmationem et ordinem 

sine sacrilegio reiterari non posse. Receptos quoque et

507 

approbatos Ecclesiae catholicae ritus in supradictorum 

omnium sacramentorum solemni administratione recipio 

et admitto. 

1865 996 Omnia et singula, quae de peccato originali et 

de iustificatione in sacrosancta Tridentina Synodo 

definita et declarata fuerunt, amplector et recipio. 

1866 997 Profiteor pariter in Missa offerri Deo verum, 

proprium et propitiatorium sacrificium pro vivis et 

defunctis, atque in sanctissimo Eucharistiae sacramento 

esse vere, realiter et substantialiter corpus et sanguinem 

una cum anima et divinitate Domini nostri Jesu Christi, 

fierique conversionem totius substantiae panis in corpus, 

et totius substantiae vini in sanguinem, quam 

conversionem catholica Ecclesia transsubstantiationem 

appellat. Fateor etiam sub altera tantum specie totum 

atque integrum Christum verumque sacramentum sumi. 

1867 998 Constanter teneo purgatorium esse, animasque 

ibi detentas fidelium suffragiis juvari; similiter et Sanctos 

una cum Christo regnantes venerandos atque invocandos 

esse, eosque orationes Deo pro nobis offerre, atque 

eorum reliquias esse venerandas. firmite asero, imagines 

Christi ac Deiparae semper Virginis, nec non aliorum 

Sanctorum, habendas et retinendas esse, atque eis 

debitum honorem ac venrationem impertiendam; 

indulgentiarum etiam potestatem a Christo in Eclesia 

relictam fuisse, illarumque usum christiano populo 

maxime salutarem esse affirmo. 

1868 999 Sanctam catholicam et apostolicam Romanam 

Ecclesiam omnium ecclesiarum matrem et magistram 

agnosco; Romanoque Pontifici, beati Petri Apostolorum 

principis successori ac Jesu Christi vicario, veram 

oboedientiam spondeo ac iuro.

508 

1869 1000 Cetera item omnia a sacris canonibus et 

oecumenicis Conciliis, ac praecipue a sacrosancta 

Tridentina Synodo (et ab oecumenico Concilio Vaticano), 

tradita, definita ac declarata (praesertim de Romani 

Pontificis Primatu et infallibili magisterio), indubitanter 

recipio atque profiteor; simulque contraria omnia, atque 

haereses quascumque ab Ecclesia damnatas et reiectas 

et anathematizatas ego pariter damno, reicio, et 

anathematizo. 

1870 1000 Hanc veram catholicam fidem, extra quam 

nemo salvus esse potest, quam in praesenti sponte 

profiteor et veraciter teneo, eandem integram et 

immaculatam usque ad extremum vitae spiritum 

constantissime, Deo adiuvante, retinere et confiteri atque 

a meis subditis vel illis, quorum cura ad me in munere 

meo spectabit, teneri, doceri et praedicari, quantum in 

me erit, curaturum, ego idem N. spondeo, voveo ac iuro: 

sic me Deus adiuvet, et haec sancta Dei Evangelia. 

Pie IV, Const. 'Cum quorumdam hominum', 7 août 1555 

1880 993 (cupientes admonere omnes), qui hactenus 

asseruerunt, dogmatizarunt vel crediderunt, Deum 

omnipotentem non esse trinum in personis et incomposita 

omnino indivisaque unitate substantiae et unum unamet 

simplici divinitatis essentia; aut Dominum nostrum non 

esse Deum verum eiusdem substantiae per omnia cum 

Patre et Spiritu Sancto; aut eundem secundum carnem 

non esse conceptum in utero beatissimae semperque 

Virginis Mariae de Spiritu Sancto, sed sicut ceteros 

homines ex semine Ioseph; aut eundem Dominum ac 

Deum nostrum Jesum Christum non subiisse acerbissimam 

crucis mortem, ut nos a peccatis et ab aeterna morte 

redimeret et Patri ad vitam aeternam reconciliaret; aut 

eandem beatissimam Virginem Mariam non esse veram 

Dei matrem, nec perstitisse semper in virginitatis 

integritate, ante partum scilicet, in partu et perpetuo post

509 

partum, ex parte omnipotentis Dei Patris et Filii et 

Spiritus Sancti Apostolica auctoritate requirimus et 

monemus... 

Saint Pie V, Bulla 'Ex omnibus afflictionibus', 1 octobre 

1567; 

Errores Michaelis Baii de hominis natura et de gratia 

1901 1001 1. Nec angeli nec primi hominis adhuc integri 

merita recte vocantur gratia. 

1902 1002 2. Sicut opus malum ex natura sua est mortis 

aeternae meritorium, sic bonum opus ex natura sua est 

vitae aeternae meritorium. 

1903 1003 3. Et bonis angelis et primo homini, si in statu 

illo perseverasset usque ad ultimum vitae, felicitas esset 

merces, et non gratia. 

1904 1004 4. Vita aeterna homini integro et angelo 

promissa fuit intuitu bonorum operum, et bona opera ex 

lege naturae ad illam consequendam per se sufficiunt. 

1905 1005 5. In promissione facta (et) angelo et primo 

homini continetur naturalis iustitiae constitutio, qua pro 

bonis operibus, sine alio respectu, vita aeterna iustis 

promittitur. 

1906 1006 6. Naturali lege constitutum fuit homini, ut, si in 

oboedientia perseveraret, ad eam vitam pertransiret, in 

qua mori non posset. 

1907 1007 7. Primi hominis integri merita fuerunt primae 

creationis munera; sed iuxta modum loquendi Scripturae 

sacrae non recte vocantur gratia; quo fit, ut tantum 

merita, non etiam gratia, debeant nuncupari.

510 

1908 1008 8. In redemptis per gratiam Christi nullum 

inveniri potest bonum meritum, quod non sit gratis 

indigno collatum. 

1909 1009 9. Dona concessa homini integro et angelo, 

forsitan non improbanda ratione, possunt dici gratia : sed 

quia, secundum usum (sacrae) Scripurae, nomine gratiae 

ea tantum munera intelliguntur, quae per Jesum 

(Christum) male merentibus et indignis conferuntur, ideo 

neque merita neque merces, quae illis redditur gratia dici 

debet. 

1910 1010 10. Solutionem (Solutio) poenae temporalis, 

quae peccato dimisso saepe remanet, et corporis 

resurrectionem (-io) proprie nonnisi meritis Christi 

adscribendam esse (adscribenda est). 

1911 1011 11. Quod pie et iuste in hac vita mortali usque 

in finem vitae conversati vitam consequimur aeternam, id 

non proprie gratiae Dei, sed ordinationi naturali statim 

initio creationis constitutae iusto Dei iudicio deputandum 

est : neque in hac retributione bonorum ad Christi 

meritum respicitur, sed tantum ad primam institutionem 

generis humani, in qua lege naturali constitutum est, ut 

iusto Dei iudicio oboedientiae mandatorum vita aeterna 

reddatur. 

1912 1012 12. Pelagii sententia est : opus bonum, citra 

gratiam adoptionis factum, non est regni caelestis 

meritorium. 

1913 1013 13. Opera bona, a filiis adoptionis facta, non 

accipiunt rationem meriti ex eo, quod fiunt per spiritum 

adoptionis inhabitantem corda filiorum Dei, sed tantum 

ex eo, quod sunt conformia legi, quodque per ea 

praestatur oboedientia legi.

511 

1914 1014 14. Opera bona iustorum non accipiunt in die 

iudicii extremi ampliorem mercedem, quam iusto Dei 

iudicio mererentur (mereantur) accipere. 

1915 1015 15. Docet rationem meriti non consistere (Ratio 

meriti non consistit) in eo, quod, qui bene operatur, 

habeat gratiam et inhabitantem Spiritum Sanctum, sed in 

eo solum, quod oboedit divinae legi, quam sententiam 

saepius repetit et multis rationibus probat fere toto libro 

(-!). 

1916 1016 16. In eodem libro saepius repetit quod (-!) non 

est vera legis oboedientia, quae fit sine caritate. 

1917 1017 17. Dicit sentire (Sentiunt) cum Pelagio, qui 

dicunt, esse necessarium ad rationem meriti, ut homo per 

gratiam adoptionis sublimetur ad statum deificum. 

1918 1018 18. Dicit (-!) opera catechumenorum, ut fidem 

et paenitentiam ante remissionem peccatorum factam, 

esse (sunt) vitae aeternae merita : quam vitam non 

consequentur catechumeni, nisi prius praecedentium 

delictorum impedimenta tollantur. 

1919 1019 19. Videtur insinuare quod (- !) opera justitiae 

et temperantiae, quae Christus fecit, ex dignitate 

personae operantis non traxerunt majorem valorem. 

1920 1020 20. Nullum est peccatum ex natura sua veniale, 

sed omne peccatum meretur poenam aeternam. 

1921 1021 21. Humanae naturae sublimatio et exaltatio in 

consortium divinae naturae debita fuit integritati primae 

condicionis, et proinde naturalis dicenda est, et non 

supernaturalis. 

1922 1022 22. Cum Pelagio sentiunt, qui textum Apostoli 

ad Romanos secundo: 'Gentes, quae legem non habent,

512 

naturaliter ea, quae legis sunt, faciunt' (Rom 2, 14) 

intelligunt de gentibus fidei gratiam non habentibus. 

1923 1023 23. Absurda est sententia eorum, qui dicunt, 

hominem ab initio dono quodam supernaturali et gratuito, 

supra condicionem naturae suae fuisse exaltatum, ut fide, 

spe et caritate Deum supernaturaliter coleret. 

1924 1024 24. A vanis et otiosis hominibus, secundum 

insipientiam philosophorum, excogitata est sententia 

(quae ad Pelagianismum reicienda est), hominem ab 

initio sic constitutum, ut per dona naturae superaddita 

fuerit largitate conditoris sublimatus et ad Dei filium 

adoptatus, et ad Pelagianismum reicienda est illa 

sententia (-!). 

1925 1025 25. Omnia opera infidelium sunt peccata, (26) 

et philosophorum virtutes sunt vitia. 

1926 1026 26. (27). Integritas primae creationis non fuit 

indebita humanae naturae exaltatio, sed naturalis eius 

condicio, quam sententiam repetit ... per plura capitula (- 

!). 

1927 1027 27. (28). Liberum arbitrium, sine gratiae Dei 

adiutorio, nonnisi ad peccandum valet. 

1928 1028 28 (29). Pelagianus est error, dicere, quod 

liberum arbitrium valet ad ullum peccatum vitandum. 

1929 1029 29. (30A). Non soli 'fures' ii sunt et 'latrones', qui 

Christum viam et 'ostium' veritatis et vitae negant, sed 

etiam quicunque 'aliunde' quam per ipsum in viam 

iustitiae (hoc est ad aliquam iustitiam) 'conscendi' (cf. Io 

10,1) posse dicunt (docent),

513 

1930 1030 30. (30B). aut tentationi ulli, sine gratiae ipsius 

adiutorio, resistere hominem posse, sic ut in eam non 

inducatur aut (ac) ab ea non superetur. 

1931 1031 31. Caritas perfecta et sincera, quae est ex 

(de) 'corde puro et conscientia bona et fide non ficta' (I 

Tim 1, 5), tam in catechumenis quam in paenitentibus 

potest esse sine remissione peccatorum. 

1932 1032 32. Caritas illa, quae est plenitudo legis, non 

est semper coniuncta cum remissione peccatorum. 

1933 1033 33. Catechumenus iuste, recte et sancte vivit, 

et mandata Dei observat, ac legem implet per caritatem, 

ante obtentam remissionem peccatorum, quae in 

baptismi lavacro demum percipitur. 

1934 1034 34. Distinctio illa duplicis amoris, naturalis 

videlicet, quo Deus amatur ut auctor naturae, et gratuiti, 

quo Deus amatur ut beatificator, vana est et commentitia 

et ad illudendum sacris Litteris et plurimis veterum 

testimoniis excogitata. 

1935 1035 35. Omne, quod agit peccator vel servus 

peccati, peccatum est. 

1936 1036 36. Amor naturalis, qui ex viribus naturae 

exoritur, ex sola philosophia per elationem 

praesumptionis humanae, cum iniuria crucis Christi 

defenditur a nonnullis doctoribus. 

1937 1037 37. Cum Pelagio sentit, qui boni aliquid 

naturalis, hoc est, quod ex naturae solis viribus ortum 

ducit, agnoscit. 

1938 1038 38. Omnis amor creaturae rationalis aut vitiosa 

est cupiditas, qua mundus diligitur, quae a Iohanne

514 

prohibetur, aut laudabilis illa caritas, qua 'per Spiritum 

Sanctum in corde diffusa' (Rom 5,5) Deus amatur. 

1939 1039 39. Quod voluntarie fit, etiam si necessario fiat, 

libere tamen fit. 

1940 1040 40. In omnibus suis actibus peccator servit 

dominanti cupiditati. 

1941 1041 41. Is libertatis modus, qui est a necessitate, 

sub libertatis nomine non reperitur in Scripturis, sed 

solum nomen libertatis a peccato. 

1942 1042 42. Justitia, qua iustificatur per fidem impius, 

consistit formaliter in oboedientia mandatorum, quae est 

operum iustitia; non autem in gratia aliqua animae 

infusa, qua adoptatur homo in filium Dei et secundum 

interiorem hominem renovatur ac divinae naturae consors 

efficitur, ut, sic per Spiritum Sanctum renovatus, deinceps 

bene vivere et Dei mandatis oboedire possit. 

1943 1043 43. In hominibus paenitentibus ante 

sacramentum absolutionis et in catechumenis ante 

baptismum est vera iustificatio, separata tamen a 

remissione peccatorum. 

1944 1044 44. operibus plerisque, quae a fidelibus fiunt, 

(solum) ut mandatis Dei pareant, cuiusmodi sunt oboedire 

parentibus, depositum reddere, ab homicidio, a furto, a 

fornicatione abstinere, iustificantur quidem homines, quia 

sunt legis oboedientia et vera legis iustitia; non tamen iis 

obtinent incrementa virtutum. 

1945 1045 45. sacrificium Missae non alia ratione est 

sacrificium, quam generali illa, qua 'omne opus, quod fit, 

ut sancta societate Deo homo inhaereat'.

515 

1946 1046 46. (46A). Ad rationem et definitionem peccati 

non pertinet voluntarium, nec definitionis quaestio est, 

sed causae et originis, utrum omne peccatum debeat 

esse voluntarium. 

1947 1047 47. (46B). Unde peccatum originis vere habet 

rationem peccati sine ulla relatione ac respectu ad 

voluntatem, a qua originem habuit. 

1948 1048 48. (47A). Peccatum originis est habituali 

parvuli voluntate voluntarium, et habitualiter dominatur 

parvulo(s) eo quod non gerit contrarium voluntatis 

arbitrium. 

1949 1049 49. (47B). Et ex habituali voluntate dominante 

fit, ut parvulus decedens sine regenerationis sacramento, 

quando usum rationis consecutus erit, actualiter Deum 

odio habeat, Deum blasphemet et legi Dei repugnet. 

1950 1050 50. (48). Prava desideria, quibus ratio non 

consentit, et quae homo invitus patitur, sunt prohibita 

praecepto : 'Non concupisces' (cf. Ex 20, 17). 

1951 1051 51. (49). Concupiscentia sive lex membrorum, 

et prava eius desideria, quae inviti sentiunt homines, sunt 

vera legis inoboedientia. 

1952 1052 52. (50). Omne scelus eius est condicionis, ut 

suum auctorem et omnes posteros eo modo inficere 

possit, quo infecit prima transgressio. 

1953 1053 53. (51). Quantum est ex vi transgressionis, 

tantum meritorum malorum a generante contrahunt, qui 

cum minoribus nascuntur vitiis, quam qui cum maioribus. 

1954 1054 54. (52). Definitiva haec sententia, Deum 

homini nihil impossibile praecepisse, falso tribuitur 

Augustino, cum Pelagii sit.

516 

1955 1055 55. (53). Deus non potuisset ab initio talem 

creare hominem, qualis nunc nascitur. 

1956 1056 56 (54A). In peccato duo sunt, actus et reatus; 

transeunte autem actu, nihil manet, nisi reatus sive 

obligatio ad poenam. 

1957 1057 57. (54B). Unde in sacramento baptismi aut 

sacerdotis absolutione proprie reatus peccati dumtaxat 

tollitur, et ministerium sacerdotum solum liberat a reatu. 

1958 1058 58. (55). Peccator paenitens non vivificatur 

ministerio sacerdotis absolventis, sed a solo Deo, qui, 

paenitentiam suggerens et inspirans, vivificat eum et 

resuscitat: ministerio autem sacerdotis solum reatus 

tollitur. 

1959 1059 59. (56). Quando per eleemosynas aliaque 

paenitentiae opera Deo satisfacimus pro poenis 

temporalibus, non dignum pretium Deo pro peccatis 

nostris offerimus, sicut quidam errantes autumant (nam 

alioqui essemus, saltem aliqua ex parte, redemptores); 

sed aliquid facimus, cuius intuitu Christi satisfactio nobis 

applicatur et communicatur. 

1960 1060 60. (57). Per passiones Sanctorum in 

indulgentiis communicatas non proprie redimuntur nostra 

delicta; sed per communionem caritatis nobis eorum 

passiones impertiuntur, ut digni simus, qui pretio 

sanguinis Christi a poenis pro peccatis debitis liberemur. 

1961 1061 61. (58). Celebris illa doctorum distinctio, 

divinae legis mandata bifariam impleri, altero modo, 

quantum ad praeceptorum operum substantiam tantum, 

altero, quantum ad certum quendam modum, videlicet, 

secundum quem valeant operantem perducere ad

517 

regnum aeternum (hoc est ad modum meritorium), 

commentitia est et explodenda. 

1962 1062 62. (59). Illa quoque distinctio, qua opus dicitur 

bifariam bonum, vel quia ex obiecto et omnibus 

circumstantiis rectum est et bonum (quod moraliter 

bonum appellari consuevit (appellare consueverunt)), vel 

quia est meritorium regni aeterni, eo quod fit (sit) a vivo 

Christi membro per Spiritum caritatis, reicienda putatur 

(est). 

1963 1063 63. (60). Similiter (Sed) et illa distinctio 

duplicis iustitiae, alterius, quae fit per Spiritum caritatis 

inhabitantem, alterius, quae fit ex inspiratione quidem 

Spiritus Sancti cor ad paenitentiam excitantis, sed 

nondum cor inhabitantis et in eo caritatem diffundentis, 

qua divinae legis iustificatio impleatur, odiosissime et 

pertinacissime (similiter) reicitur. 

1964 1064 64. (6l ). Denique (Item) et illa distinctio 

duplicis vivificationis, alterius, qua vivificatur peccator, 

dum ei paenitentia(-ae) et vitae novae propositum et 

inchoatio per Dei gratiam inspiratur, alterius, qua 

vivificatur, qui vere iustificatur et palmes vivus in vite 

Christo efficitur, pariter commentitia est et Scripturis 

minime congruens. 

1965 1065 65. (62). Non nisi Pelagiano errore admitti 

potest usus aliquis liberi arbitrii bonus sive non malus, et 

gratiae Christi iniuriam facit, qui ita sentit et docet. 

1966 1066 66. (63 ). Sola violentia repugnat libertati 

hominis naturali. 

1967 1067 67. (64). Homo peccat etiam damnabiliter in 

eo, quod necessario facit.

518 

1968 1068 68. (65). Infidelitas pure negativa in his, in 

quibus Christus non est praedicatus, peccatum est. 

1969 1069 69. (66). Iustificatio impii fit formaliter per 

oboedientiam legis, non autem per occultam 

communicationem et inspirationem gratiae, quae per 

eam iustificatos faciat implere legem. 

1970 1070 70. (67). Homo exsistens in peccato mortali, 

sive in reatu aeternae damnationis, potest habere veram 

caritatem: et caritas etiam perfecta potest consistere 

cum reatu aeternae damnationis. 

1971 1071 71. (68). Per contritionem, etiam caritate 

perfectam (cum caritate perfecta) et cum voto 

suscipiendi sacramentum coniunctam, non remittitur 

crimen, extra casum necessitatis aut martyrii, sine actuali 

susceptione sacramenti. 

1972 1072 72. 169). Omnes omnino iustorum afflictiones 

sunt ultiones peccatorum ipsorum: unde et Iob et 

martyres, quae passi sunt, propter peccata sua passi 

sunt. 

1973 1073 73. (70). Nemo, praeter Christum, est absque 

peccato originali: hinc Beata Virgo mortua est propter 

peccatum ex Adam contractum, omnesque eius 

afflictiones in hac vita sicut et aliorum iustorum fuerunt 

ultiones peccati actualis vel originalis. 

1974 1074 74. (71). Concupiscentia in renatis relapsis in 

peccatum mortale, in quibus iam dominatur, peccatum 

est, sicut et alii habitus pravi. 

1975 1075 75. (72). Motus pravi concupiscentiae sunt, pro 

statu hominis vitiati, prohibiti praecepto : 'Non 

concupisces' (Ex 20, 17); unde homo eos sentiens, et non

519 

consentiens, transgreditur praeceptum: 'Non concupisces', 

quamvis transgressio in peccatum non deputetur. 

1976 1076 76. (73). Quamdiu aliquid concupiscentiae 

carnalis in diligente est, non facit praeceptum: 'Diliges 

Dominum Deum tuum ex toto corde tuo' (Dt 6, 5; Mt 22, 

37). 

1977 1077 77. (74). Satisfactiones laboriosae 

iustificatorum non valent expiare de condigno poenam 

temporalem restantem post culpam condonatam. 

1978 1078 78. (75). Immortalitas primi hominis non erat 

gratiae beneficium, sed naturalis condicio. 

1979 1079 79. (76). Falsa est doctorum sententia, primum 

hominem potuisse a Deo creari et institui sine iustitia 

naturali. 

1980 1080 (censura:) Quas quidem sententias stricto 

coram Nobis examine ponderatas, quamquam nonnullae 

aliquo pacto sustineri possent in rigore et proprio 

verborum sensu ab assertoribus intento haereticas, 

erroneas, suspectas, temerarias, scandalosas et in pias 

aures offensionem immittentes respective, ac 

quaecumque super iis verbo scriptoque emissa, 

praesentium auctoritate damnamus, circumscribimus et 

abolemus. 



Saint Pie V, Const. 'In eam pro nostro', 28 janvier 1571 

1981 1081 Primum (igitur) damnamus ea omnia cambia, 

quae ficta (al. sicca) nominantur et ita confinguntur, ut 

contrahentes ad certas nundinas seu ad alia loca cambia

520 

celebrare simulent, ad quae loca ii, qui pecuniam 

recipiunt, litteras quidem suas cambii tradunt, sed non 

mittuntur, vel ita mittuntur, ut transacto tempore, unde 

processerant, inanes referantur, aut etiam nullis 

huiusmodi litteris traditis, pecunia ibi denique cum 

interesse reposcitur, ubi contractus fuerat celebratus : 

nam inter dantes et recipientes usque a principio ita 

convenerat, vel certe talis intentio erat, neque quisquam 

est, qui in nundinis, aut locis supradictis, huiusmodi 

litteris receptis solutionem faciat. Cui malo simile etiam 

illud est, cum pecuniae sive depositi sive alio nomine ficti 

cambii traduntur, ut postea eodem in loco vel alibi cum 

lucro restituantur. 

1982 1082 Sed et in ipsis cambiis, quae realia 

appellantur, interdum, ut ad nos perfertur, campsores 

praestitutum solutionis terminum, lucro ex tacita vel 

expressa conventione recepto seu etiam tantummodo 

promisso, differulnt. Quae omnia nos usuraria esse 

declaramus et, ne fiant, districtius prohibemus. 

Saint Pie V, Const. 'Romani Pontificis', 2 août 1571 

1983 Cum... Indis in sua infidelitate manentibus plures 

permittantur uxores, quas ipsi etiam levissimis de causis 

repudiant, hinc factum est quod recipientibus baptismum 

permissum sit permanere cum ea uxore, quae simul cum 

marito baptizata exsistit; et quia saepenumero contingit 

illam non esse primam coniugem, unde tam ministri 

(sacramentorum) quam episcopi gravissimis scrupulis 

torquentur, existimantes illud non esse verum 

matrimonium: sed quia durissimum est separare eos ab 

uxoribus, cum quibus ipsi Indi baptismum susceperunt, 

maxime quia difficillimum foret primam coniugem 

reperire: ideo Nos, statui dictorum Indorum paterno 

affectu benigne consulere atque ipsos episcopos et 

ministros ab huiusmodi scrupulis eximere volentes, motu 

proprio et ex certa scientia Nostra ac Apostolicae

521 

potestatis plenitudine, ut Indi, sicut praemittitur, baptizati 

et in futurum baptizandi cum uxore, quae cum ipsis fuerit 

baptizata et baptizabitur, remanere valeant, tamquam 

cum uxore legitima, aliis dimissis, Apostolica auctoritate 

tenore praesentium, declaramus, matrimoniumque 

huiusmodi inter eos legitime consistere. 

Grégoire XIII, Décret pour l'Eglise gréco-russe, 1575; 

Profession de foi prescrite aux grecs 

1985 1083 Ego N. firma fide credo et profiteor omnia et 

singula quae continentur in Symbolo fidei, quo sancta 

Romana Ecclesia utitur, videlicet: Credo in unum Deum . . 

. (ut in Symbolo Constantinopolitano, DS 150). 

1986 1084 Credo etiam, suscipio atque profiteor ea 

omnia, quae sacra oecumenica Synodus Florentina super 

unione occidentalis et orientalis Ecclesiae definivit et 

declaravit, videlicet quod Spiritus Sanctus a Patre et Filio 

aeternaliter est; et essentiam suam suumque esse 

subsistens habet ex Patre simul et Filio, et ex utroque 

aeternaliter, tamquam ab uno principio et unica 

spiratione procedit; cum id, quod sancti Doctores et 

Patres dicunt, ex Patre per Filium procedere Spiritum 

Sanctum, ad hanc intelligentiam tendat, ut per hoc 

significetur, Filium quoque esse secundum Graecos 

quidem causam secundum Latinos vero principium 

subsistentiae Spiritus Sancti, sicut et Patrem. Cumque 

omnia quae Patris sunt, ipse Pater unigenito Filio suo 

gignendo dederit, praeter esse Patrem, hoc ipsum quod 

Spiritus Sanctus procedit ex Filio, ipse Filius a Patre 

aeternaliter habet, a quo aeternaliter etiam genitus est. 

Illamque verborum illorum " Filioque " explicationem, 

veritatis declarandae gratia, et imminente tunc 

necessitate, licite ac rationabiliter Symbolo fuisse 

appositam... (Sequitur textus ex Decr. unionis Graecorum 

DS 1303 1307 Conc. Florentini.).

522 

1987 1085 Insuper profiteor ac recipio alia omnia, quae 

ex decretis sacrae oecumenicae generalis Synodi 

Tridentinae sacrosancta Romana et Apostolica Ecclesia, 

etiam ultra contenta in supradictis fidei Symbolis, 

profitenda ac recipienda proposuit atque praescripsit, ut 

sequitur. Apostolicas... (et cetera omnia, ut in Professione 

fidei Tridentina DS 1863ss). 

Grégoire XIII, Const. 'Populis ac nationibus', 25 janvier 

1585 

1988 Populis ac nationibus nuper ex gentilitatis errore ad 

fidem catholicam conversis expedit indulgere circa 

libertatem contrahendi matrimonia, ne homines, 

continentiae servandae minime assueti, propterea minus 

libenter in fide persistant, et alios illorum exemplo ab 

eius perceptione deterreant. Quoniam igitur saepe 

contingit multos utriusque sed praecipue virilis sexus 

infideles, post contracta gentili ritu matrimonia, ... ab 

hostibus captos, a patriis finibus et propriis coniugibus in 

remotissimas regiones exterminari, adeo ut tam ipsi, 

captivique, qui in patria remanent, si postea ad fidem 

convertantur, coniuges infideles tam longo locorum 

intervallo disiunctos, an sine contumelia Creatoris secum 

cohabitare velint, ut par est, monere nequeant, vel quia 

interdum ad hostiles et barbaras provincias ne nuntiis 

quidem accessus pateat, vel quia ignorent prorsus in 

quas regiones fuerint transvecti, vel quia itineris 

longitudo magnam afferat difficultatem: idcirco Nos, 

attendentes huiusmodi connubia inter infideles contracta, 

vera quidem, non tamen adeo rata censeri, ut necessitate 

suadente dissolvi non possint, ... locorum Ordinariis et 

parochis ... concedimus facultatem dispensandi (super 

interpellatione) cum quibuscumque utriusque sexus 

Christifidelibus incolis dictarum regionum et serius ad 

fidem conversis, qui ante baptisma susceptum 

matrimonium contraxerunt, ut eorum quilibet, superstite 

coniuge infideli, et eius consensu minime requisito, aut

523 

responso non exspectato, matrimonia cum quovis fideli 

alterius etiam ritus contrahere et in facie Ecclesiae 

sollemnizare et in eis postea carnali copula consummatis 

quoad vixerint remanere licite valeant : dummodo constet 

etiam summarie et extraiudicialiter, coniugem, ut 

praefertur, absentem moneri legitime non posse, aut 

monitum intra tempus in eadem monitione praefixum 

suam voluntatem non significasse; quae quidem 

matrimonia, etiamsi postea innotuerit coniuges priores 

infideles suam voluntatem iuste impeditos declarare non 

potuisse, et ad fidem etiam tempore transacti secundi 

matrimonii conversos fuisse, nihilominus rescindi 

numquam debere, sed valida et firma prolemque inde 

suscipiendam legitimam fore decernimus. 

Clément VIII, Decr. ad omnes Superiores regulares, 26 

mai 1593 

1989 (c. 4) Tam Superiores pro tempore exsistentes quam 

confessarii, qui postea ad superioritatis gradum fuerint 

promoti, caveant diligentissime, ne ea notitia, quam de 

aliorum peccatis in confessione habuerunt, ad exteriorem 

gubernationem utantur. Atque ita per quoscumque 

Regularium Superiores, quicumque illi sint, observari 

mandamus. 

Clément VIII, Instr. 'Presbyteri Graeci', 30 août 1595 

1990 Presbyteri Graeci baptizatos chrismate in fronte non 

consignent, et ideo ab ipsis in ordine baptismi apud 

eorum Euchologium praetermittantur, quae sequuntur 

post illa verba... 'Et post orationem', etc. ubi habetur 

forma huius consignationis... 

1991 1. Episcopi Latini infantes seu alios baptizatos a 

presbyteris Graecis de facto chrismate in fronte 

consignatos confirment, et tutius videtur, ut cum cautela 

et sub condicione id faciant, videlicet: N., si es

524 

confirmatus, ego te non confirmo, sed si non es 

confirmatus, ego consigno te signo crucis et confirmo te 

chrismate salutis in nomine Patris et Filii et Spiritus 

Sancti; praesertim vero, cum verisimiliter dubitari potest, 

quod ab episcopis Graecis fuerint baptizati. 

1992 1086 3... Non sunt cogendi presbyteri Graeci, olea 

sancta praeter chrisma ab episcopis Latinis dioecesanis 

accipere, cum huiusmodi olea ab eis in ipsa oleorum et 

sacramentorum exhibitione, ex vetere ritu, conficiantur 

seu benedicantur.... Chrisma autem quod non nisi ab 

episcopo, etiam iuxta eorum ritum, benedici potest, 

cogantur accipere. 

1993 1087 ( 4) Ordinati ab episcopis schismaticis, a1ias 

rite ordinatis, servata debita forma, recipiunt quidem 

ordinem, sed non exsecutionem. 

Decr. S. Officii, (sous Clément VIII); 20 juin 1602 

1994 1088 Sanctissimus Dn. ... propositionem, scilicet 

'licere per litteras seu internuntium confessario absenti 

peccata sacramentaliter confiteri et ab eodem absente 

absolutionem obtinere', uti falsam, temerariam et 

scandalosam damnavit ac prohibuit, praecepitque, ne 

deinceps ista propositio publicis privatisve lectionibus, 

concionibus et congressibus doceatur, neve umquam 

tamquam aliquo casu probabilis defendatur, imprimatur 

aut ad praxim quovis modo deducatur. 

Decr. S. Officii, 7 juin 1603 

1995 1089 Qu.: An doctrina Patris Suarez, contenta in 

tomo IV Commentariorum suorum in 3am Partem D. 

Thomae disp. 21, sect. 4, ubi post publicationem decreti a 

Sanctissimo D. N. anno elapso de mense Iunii emanati, 

circa materiam confessionis sacramentalis, de eadem 

materia ac de sensu dicti decreti disputat, sit aperte

525 

contraria dispositioni eiusdem decreti? Resp: Cum verba 

praecitati decreti clare ac ex ipsorum forma ostendant, 

Sanctissimum damnasse non solum sententiam 

asserentem licere ab absente sacerdote absolutionem 

obtinere, sed etiam licere confessario absenti peccata 

sacramentaliter confiteri, verbumque 'licere' ex adiunctis 

aliis dilucide contrahatur ad significandum illicitum quod 

est contra institutionem et essentiam sacramenti (ut 

ipsemet Suarez veritate coactus fatetur), merumque 

figmentum sit, nullum habens in verbis decreti verisimile 

fundamentum, dicere quod ibi damnatur tota illa 

hypothetica solum copulatim, videlicet per modum unius, 

debueritque eadem hypothetica damnanda concipi cum 

particula copulativa, et non disiunctiva, ut ex proprietate 

sermonis utrumque membrum subiiceret censurae ae 

damnationi, et non tantum unum vel aliud, et inanis sit 

praetextus arguere ab eo casu, dum super solis signis 

datis paenitentiae, relatis sacerdoti advenienti, datur 

iamiam morituro absolutio ad confessionem peccatorum 

absenti sacerdoti factam, cum omnino diversam contineat 

difficultatem: ideo praefati domini censuerunt 

praedictam P. Suarez doctrinam aperte pugnare cum 

definitione Sanctissimi. 

Paul V, Formula pro finiendis disputationibus de auxiliis 

ad 

Praepositos Generales O. Pr. et S. I. missa, 5 septembre 

1607 

1997 1090 In negotio de auxiliis facta est potestas a 

Summo Pontifice cum disputantibus tum consultoribus 

redeundi in patrias aut domus suas : additumque est, 

fore, ut Sua Sanctitas declarationem et determinationem, 

quae exspectabatur, opportune promulgaret. Verum ab 

eodem Ss. Domino serio admodum vetitum est, in 

quaestione hac pertractanda ne quis partem suae 

oppositam aut qualificaret aut censura quapiam notaret...

526 

Quin optat etiam, ut verbis asperioribus amaritiem animi 

significantibus invicem abstineant. 

Decr. S. Off., (sous Urbain VIII); 23 juillet 1639 

1998 Circa baptismum datum Alegretae annorum trium 

circiter filiae hebraeae... invitis parentibus, ... 

(cardinales) censuerunt parvulam puellam esse vere 

baptizatam, concurrente materia, forma et intentione, 

baptismum probari unico teste, et quamvis filii 

Hebraeorum non possint invitis parentibus baptizari, si 

tamen de facto baptizentur, valet baptismus et character 

imprimitur; filiam baptizatam penes Christianos alendam; 

mulierem baptizantem acriter monendam, ut in posterum 

caveat a similibus; notificandum vero populo, non licere 

invitis parentibus filios Hebraeorum baptizare, quia, licet 

finis sit bonus, media autem non licita, potissimum stante 

Bulla Iulii III imponente poenam 1000 ducatorum et 

suspensionis baptizantibus filios Hebraeorum invitis 

parentibus. 

Una cum relatione de ultima Congregatione de auxiliis 

repertum est etiam manuscriptum allocutionis Pauli V 

destinatae legato regis Hispaniae die 26. Iul. 1611, quae 

apprime ad eandem libertatem docendi spectat ideoque 

meretur, ut magis in extenso adnotetur (ed. G. 

Schneemann, op. supra cit., 295s) - retinetur modus 

scribendi originalis italicus antiquior quandoque 

permixtus cum latino - : ... Che si e sopraseduto in esso 

(scl. decidendi aliguid in qu. de auxiliis) per tre ragioni: 

La prima per accertare bene et perche il tempo insegna 

et mostra la verita delle cose, come quello che e gran 

giudice et censore delle cose. 

La seconda perche si l'una et l'altra parte conviene nella 

sostanza con la verita cattolica, cioe che Dio con la 

efficacia della sua grazia ci fa fare et facit de nolentibus 

volentes et flectit et immutat hominum voluntates, del che 

ci e questione, ma solo sono discrepanti nel modo, perche

527 

i Dominicani dicono che predetermina la nostra volonta 

fisice, hoc est realiter et efficienter, et i Gesuiti tengono 

che lo fa congrue et moraliter, opinioni che l'una et 

l'altera si possono defendere. La terza perche in questi 

tempi in che ci sono tante heresie conviene molto 

conservare et mantenere la riputazione et credito di 

queste due religioni, e con discreditare una puo seguire 

gran danno. Se si dicesse che converra sapere qual fede 

si ha da tenere in questa materia, si risponde che sia da 

seguitare et tenere la dottrina del Concilio Tridentino 

nella sessione VI de iustificatione che e chiara et dilucida 

et in che consiste l'errore et heresia dei Pelagiani et 

Semipelagiani et quello di Calvino et insegna la dottrina 

cattolica che e necessario che il libero arbitrio sia mosso, 

eccitato et adjuvato dalla gratia di Iddio et puo 

liberamente assentire et dissentire et non entra in questa 

questione del modo che opera la gratia, la quale fu tocca 

dal Concilio et fu lasciata come inutile et non necessaria, 

imitando in cio Celestino primo, che avendo difinito alcuni 

questioni o proposizioni in questa materia disse, che 

alcune altre difficilioris et subtilioris (naturae) sicuti non 

audebat condemnare ita et nolebat adstruere (cf. DS 

249). 

Decr. S. Officii, (sous Innocent X); 24 janvier 1647 

1999 1091 Sanctissimus Dn. ... propositionem hanc: 'S. 

Petrus et S. Paulus sunt duo Ecclesiae principes, qui 

unicum efficiunt', vel : 'sunt duo Ecclesiae catholicae 

coryphaei ac supremi duces summa inter se unitate 

coniuncti', vel : 'sunt geminus universalis Ecclesiae vertex, 

qui in unum divinissime coaluerunt', vel : 'sunt duo 

Ecclesiae summi pastores ac praesides, qui unicum caput 

constituunt', ita explicatam, ut ponat omnimodam 

aequalitatem inter S. Petrum et S. Paulum sine 

subordinatione et subiectione S. Pauli ad S. Petrum in 

potestate suprema et regimine universalis Ecclesiae, 

haereticam censuit et declaravit.

528 

Innocent X, Const. 'Cum occasione' ad univ. fideles, 

31 mai 1653; Errores Cornelii Jansenii de gratia 

2001 1092 1. Aliqua Dei praecepta hominibus iustis 

volentibus et conantibus, secundum praesentes quas 

habent vires, sunt impossibilia; deest quoque illis gratia, 

qua possibilia fiant (cf: DS 1954). 

2002 1093 2. Interiori gratiae in statu naturae lapsae 

numquam resistitur. 

2003 1094 3. Ad merendum et demerendum in statu 

naturae lapsae non requiritur in homine libertas a 

necessitate, sed sufficit libertas a coactione. 

2004 1095 4. Semipelagiani admittebant praevenientis 

gratiae interioris necessitatem ad singulos actus, etiam 

ad initium fidei; et in hoc erant haeretici, quod vellent 

eam gratiam talem esse, cui posset humana voluntas 

resistere vel obtemperare. 

2005 1096 5. Semipelagianum est dicere, Christum pro 

omnibus omnino hominibus mortuum esse aut sanguinem 

fudisse. 

2006 (Censura) Propos. 1: temerariam, impiam, 

blasphemam, anathemate damnatam et haereticam 

declaramus et uti talem damnamus. - 2: haereticam... - 3: 

haereticam ... - 4: falsam et haereticam ... - 5: falsam, 

temerariam, scandalosam, et intellectam eo sensu, ut 

Christus pro salute dumtaxat praedestinatorum mortuus 

sit, impiam, blasphemam, contumeliosam, divinae pietati 

derogantem et haereticam ... 

2007 Non intendentes tamen per hanc declarationem et 

definitionem super praedictis quinque propositionibus

529 

factam approbare ullatenus alias opiones quae 

continentur in praedicto libro Cornelii Iansenii. 

Decr. S. Officii, (sous Innocent X); 23 avril 1654 

2008 1097 Cum tam Romae quam alibi circumferantur 

quaedam asserta, acta, manuscripta et forsitan typis 

excusa Congregationum habitarum coram fel. rec. 

Clemente VIII et Paulo V super quaestione de auxiliis 

divinae gratiae tam sub nomine Francisci Pegnae, olim 

Rotae Romanae decani, quam Fr. Thomae de Lemos O. 

Praed. aliorumque praelatorum et theologorum, qui ut 

asseritur, praedictis interfuerunt Congregationibus, 

necnon quoddam autographum seu exemplar assertae 

Constitutionis eiusdem Pauli V super definitione 

praedictae quaestionis de auxiliis, ac damnationis 

sententiae seu sententiarum Ludovici Molinae Soc. Iesu : 

eadem Sanctitas sua praesenti hoc decreto declarat ac 

decernit, praedictis assertis, actis, tam pro sententia 

Fratrum Ord. S. Dominici quam Ludovici Molinae 

aliorumque Soc. Iesu religiosorum, et autographo sive 

exemplari praedictae assertae Constitutionis Pauli V 

nullam omnino esse fidem adhibendam ; neque ab 

alterutra parte seu a quocumque alio allegari posse vel 

debere : sed super quaestione praedicta observanda 

esse decreta Pauli V et Urbani VIII suorum 

praedecessorum (cf. DS 19970). 

Alexandre VII, Const. 'Ad sanctam beati Petri sedem', 

16 octobre 1656 

2010 5. Cum ... nonnulli iniquitatis filii praedictas quinque 

propositiones vel in libro praedicto eiusdem Cornelii 

Iansenii non reperiri, sed ficte et pro arbitrio compositas 

esse, vel non in sensu ab eodem intento damnatas fuisse 

asserere magno cum Christi fidelium scandalo non 

reformident,

530 

2011 6. Nos, qui omnia quae hac in re gesta sunt 

sufficienter et attente perspeximus, utpote qui (qua 

cardinalis et commissarius) ... omnibus illis congressibus 

interfuimus, in quibus Apostolica auctoritate eadem 

causa discussa est, ea profecto diligentia, qua maior 

desiderari non posset, quamcumque dubitationem super 

praemissis in posterum auferre volentes, ... praeinsertam 

Innocentii praedec. Nostri constitutionem, declarationem 

et definitionem harum serie confirmamus, approbamus et 

innovamus, 

2012 1098 et quinque illas propositiones ex libro 

praememorati Cornelii Jansenii episcopi Iprensis, cui 

titulus est Augustinus, excerptas ac in sensu ab eodem 

Cornelio Iansenio intento damnatas fuisse, declaramus et 

definimus, ac uti tales, inusta scilicet eadem singulis 

nota, quae in pradicta declaratione et definitione 

unicuique illarum si(n)gillatim inuritur, iterum 

damnamus... 

Resp. S. Officii, (sous Alexandre VII); 11 février 1661 

2013 5005 Qu.: An confessarius sollicitando propter 

parvitatem materiae sit denuntiandus ? Resp.: Cum in 

rebus venereis non detur parvitas materiae, et, si daretur, 

in re praesenti non dari (detur?), censuerunt esse 

denuntiandum, et opinionem contrariam non esse 

probabilem. 

Alexandre VII, Breve 'Sollicitudo omnium ecclesiarum'; 


2015 1100 I. Vetus est Christi fidelium erga eius 

beatissimam matrem Virginem Mariam pietas 

sentientium, eius animam in primo instanti creationis 

atque infusionis in corpus fuisse speciali Dei gratia et 

privilegio, intuitu meritorum Iesu Christi eius filii, humani 

generis Redemptoris, a macula peccati originalis

531 

praeservatam immunem, atque in hoc sensu eius 

conceptionis festivitatem sollemni ritu colentium et 

celebrantium; crevitque horum numerus post editas a fel. 

rec. Sixto pp. IV ... constitutiones (DS 1400 1425 a Conc. 

Trid. innovatas: DS 1516). ... Aucta rursus et propagata 

fuit pietas haec, ... ita ut, accedentibus quoque plerisque 

celebrioribus academiis ad hanc sententiam, iam fere 

omnes catholici eam complectantur. 

2016 1100 2. Et quia ex occasione contrariae assertionis 

in contionibus, lectionibus, conclusionibus et actibus 

publicis, quod nempe eadem beatissima Virgo Maria 

fuerit concepta cum peccato originali, oriebantur in 

populo christiano cum magna Dei offensa scandala, 

iurgia et dissensiones, recol. mem. Paulus pp. V etiam 

praedecessor Noster vetuit horum opinionem praefatae 

sententiae contrariam publice doceri aut praedicari. 

Quam prohibitionem piae mem. Gregorius pp. XV similiter 

praedecessor Noster ad privata etiam colloquia extendit, 

mandans insuper in favorem eiusdem sententiae, ut in 

sacrosanctae Missae sacrificio ac divino Officio 

celebrandis tam publice quam privatim non alio quam 

'conceptionis' nomine uti quicumque debeant. 

2017 1100 4. Nos, considerantes quod sancta Romana 

Ecclesia de intemeratae semperque Virginis Mariae 

Conceptione festum sollemniter celebrat et speciale ac 

proprium super hoc Officium olim ordinavit ... volentesque 

laudabili huic pietati et devotioni et festo ac cultui ... 

favere, ... (Decreta) edita in favorem sententiae 

asserentis, animam beatae Mariae Virginis in sui 

creatione et in corpus infusione Spiritus Sancti gratia 

donatam et a peccato originali praeservatam fuisse ... 

innovamus. 

Alexandre VII, Const. 'Regiminis apostolici', 15 février 

1665

('1664' st. cur.) 

532 

2020 1099 'Ego N. Constitutioni Apostolicae Innocentii X, 

datae die 31. maii 1653, et Constitutioni Alexandri VII, 

datae die 16. Octobris 1656, Summorum Pontificum, me 

subicio, et quinque propositiones ex Cornelii Jansenii 

libro, cui nomen Augustinus, excerptas, et in sensu ab 

eodem auctore intento, prout illas per dictas 

Constitutiones Sedes Apostolica damnavit, sincero animo 

reicio ac damno, et ita iuro: Sic me Deus adiuvet, et haec 

sancta Dei evangelia.' 

Propositiones XLV damnatae in Decretis S. Officii (sous 

Alexandre VII); Errores doctrinae moralis laxioris; 

prop. 1-28, décret V du 24 sept. 1665; 29-45, du 18 mars 

1666 

2021 1101 1. Homo nullo umquam vitae suae tempore 

tenetur elicere actum fidei, spei et caritatis ex vi 

praeceptorum divinorum ad eas virtutes pertinentium. 

2022 1102 2. Vir equestris ad duellum provocatus potest 

illud acceptare, ne timiditatis notam apud alios incurrat. 

2023 1103 3. Sententia asserens, Bullam 'Coenae' solum 

prohibere absolutionem haeresis et aliorum criminum, 

quando publica sunt, et id non derogare facultati 

Tridentini, in qua de occultis criminibus sermo est, anno 

1629, 18. Iulii in Consistorio sacrae Congregationis 

Eminentissimorum Cardinalium visa et tolerata est. 

2024 1104 4. Praelati regulares possunt in foro 

conscientiae absolvere quoscumque saeculares ab 

haeresi occulta et ab excommunicatione propter eam 

incursa. 

2025 1105 5. Quamvis evidenter tibi constet, Petrum esse 

haereticum, non teneris denuntiare, si probare non 

possis.

533 

2026 1106 6. Confessarius, qui in sacramentali 

confessione tribuit paenitenti chartam postea legendam, 

in qua ad venerem incitat, non censetur sollicitasse in 

confessione, ac proinde non est denuntiandus. 

2027 1107 7. Modus evadendi obligationem denuntiandae 

sollicitationis est, si sollicitatus confiteatur cum 

sollicitante: hic potest ipsum absolvere absque onere 

denuntiandi. 

2028 1108 8. Duplicatum stipendium potest sacerdos pro 

eadem Missa licite accipere, applicando petenti partem 

etiam specialissimam fructus ipsimet celebranti 

correspondentem, idque post decretum Urbani VIII. 

2029 1109 9. Post decretum Urbani potest sacerdos, cui 

Missae celebrandae traduntur, per alium satisfacere, 

collato illi minori stipendio, alia parte stipendii sibi 

retenta. 

2030 1110 10. Non est contra iustitiam, pro pluribus 

sacrificiis stipendium accipere, et sacrificium unum 

offerre. Neque etiam est contra fidelitatem etiamsi 

promittam promissione, etiam iuramento firmata, danti 

stipendium, quod pro nullo alio offeram. 

2031 1111 11. Peccata in confessione omissa seu oblita ob 

instans periculum vitae aut ob aliam causam, non 

tenemur in sequenti confessione exprimere. 

2032 1112 12. Mendicantes possunt absolvere a casibus 

episcopis reservatis, non obtenta ad id episcoporum 

facultate. 

2033 1113 13. Satisfacit praecepto annuae confessionis, 

qui confitetur regulari episcopo praesentato, sed ab eo 

iniuste reprobato.

534 

2034 1114 14. Qui facit confessionem voluntarie nullam, 

satisfacit praecepto Ecclesiae (cf. DS 2155). 

2035 1115 15. Paenitens propria auctoritate substituere 

sibi alium potest, qui loco ipsius paenitentiam adimpleat. 

2036 1116 16. Qui beneficium curatum habent, possunt 

sibi eligere in confessarium simplicem sacerdotem non 

approbatum ab Ordinario. 

2037 1117 17. Est licitum religioso vel clerico, 

calumniatorem gravia crimina de se vel de sua religione 

spargere minantem occidere, quando alius modus 

defendendi non suppetit: uti suppetere non videtur, si 

calumniator sit paratus vel ipsi religioso, vel eius religioni 

publice et coram gravissimis viris praedicta impingere, 

nisi occidatur. 

2038 1118 18. Licet interficere falsum accusatorem, falsos 

testes ac etiam iudicem, a quo iniqua certo imminet 

sententia, si alia via non potest innocens damnum evitare. 

2039 1119 19. Non peccat maritus occidens propria 

auctoritate uxorem in adulterio deprehensam. 

2040 1120 20. Restitutio a Pio V imposita beneficiatis non 

recitantibus non debetur in conscientia ante sententiam 

declaratoriam iudicis, eo quod sit poena. 

2041 1121 21. Habens capellaniam collativam, aut 

quodvis aliud beneficium ecclesiasticum, si studio 

litterarum vacet, satisfacit suae obligationi, si officium 

per alium recitet. 

2042 1122 22. Non est contra iustitiam, beneficia 

ecclesiastica non conferre gratis: quia collator conferens 

illa beneficia ecclesiastica pecunia interveniente non

535 

exigit illam pro collatione beneficii, sed veluti pro 

emolumento temporali, quod tibi conferre non tenebatur. 

2043 1123 23. Frangens ieiunium Ecclesiae, ad quod 

tenetur, non peccat mortaliter, nisi ex contemptu vel 

inoboedientia hoc faciat, puta quia non vult se subicere 

praecepto. 

2044 1124 24. Mollities, sodomia et bestialitas sunt 

peccata eiusdem speciei infimae; ideoque sufficit dicere 

in confessione, se procurasse pollutionem. 

2045 1125 25. Qui habuit copulam cum soluta, satisfacit 

confessionis praecepto dicens : Commisi cum soluta grave 

peccatum contra castitatem, non explicando copulam. 

2046 1126 26. Quando litigantes habent pro se opiniones 

aeque probabiles, potest iudex pecuniam accipere pro 

ferenda sententia in favorem unius prae alio. 

2047 1127 27. Si liber sit alicuius iunioris et moderni, 

debet opinio censeri probabilis, dum non constet, 

reiectam esse a Sede Apostolica tamquam improbabilem. 

2048 1128 28. Populus non peccat, etiamsi absque ulla 

causa non recipiat legem a principe promulgatam. 

2049 1129 29. In die ieiunii qui saepius modicum quid 

comedit, etiamsi notabilem quantitatem in fine 

comederit, non frangit ieiunium. 

2050 1130 30. Omnes officiales, qui in republica 

corporaliter laborant, sunt excusati ab obligatione ieiunii, 

nec debent se certificare an labor sit compatibilis cum 

ieiunio. 

2051 1131 31. Excusantur absolute a praecepto ieiunii 

omnes illi, qui iter agunt equitando, utcumque iter agunt,

536 

etiamsi iter necessarium non sit et etiamsi iter unius diei 

conficiant. 

2052 1132 32. Non est evidens, quod consuetudo non 

comedendi ova et lacticinia in Quadragesima obliget. 

2053 1133 33. Restitutio fructuum ob omissionem Horarum 

suppleri potest per quascumque eleemosynas, quas 

antea beneficiarius de fructibus sui beneficii fecerit. 

2054 1134 34. In die Palmarum recitans officium paschale 

satisfacit praecepto. 

2055 1135 35. Unico officio potest quis satisfacere duplici 

praecepto pro die praesenti et crastino. 

2056 1136 36. Regulares possunt in foro conscientiae uti 

privilegiis suis, quae sunt expresse revocata per 

Concilium Tridentinum. 

2057 1137 37. Indulgentiae concessae regularibus et 

revocatae a Paulo V hodie sunt revalidatae. 

2058 1138 38. Mandatum Tridentini, factum sacerdoti 

sacrificanti ex necessitate cum peccato mortali, 

confitendi 'quamprimum' (cf. DS 1647), est consilium, non 

praeceptum. 

2059 1139 39. Illa particula 'quamprimum' intelligitur, cum 

sacerdos suo tempore confitebitur. 

2060 1140 40. Est probabilis opinio, quae dicit, esse 

tantum veniale osculum habitum ob delectationem 

carnalem et sensibilem, quae ex osculo oritur, secluso 

periculo consensus ulterioris et pollutionis. 

2061 1141 41. Non est obligandus concubinarius ad 

eiciendam concubinam, si haec nimis utilis esset ad

537 

oblectamentum concubinarii, vulgo 'regalo', dum, 

deficiente illa (Sanchez illo) nimis aegre ageret vitam, et 

aliae epulae taedio magno concubinarium afficerent, et 

alia famula nimis difficile inveniretur. 

2062 1142 42. Licitum est mutuanti, aliquid ultra sortem 

exigere, si se obliget ad non repetendam sortem usque 

ad certum tempus. 

2063 1143 43. Annuum legatum pro anima relictum non 

durat plus quam per decem annos. 

2064 1144 44. Quoad forum conscientiae, reo correcto 

eiusque contumacia cessante, cessant censurae. 

2065 1145 45. Libri prohibiti 'donec expurgentur', possunt 

retineri usque dum adhibita diligentia corrigantur. 

(censura S. Off.) ut minimum scandalosae. 

Decr. S. Officii, 5 mai 1667, (sous Alexandre VII) 

2070 1146 (Circa controversiam:) an illa attritio, quae 

concipitur ex metu gehennae, excludens voluntatem 

peccandi, cum spe veniae, ad impetrandam gratiam in 

sacramento paenitentiae requirat insuper aliquem actum 

dilectionis Dei, asserentibus quibusdam, negantibus aliis, 

et invicem adversam sententiam censurantibus: ... 

Sanctitas Sua ... praecipit ... ut, si deinceps de materia 

attritionis praefatae scribent vel libros aut scripturas 

edent vel docebunt vel praedicabunt vel alio quovis modo 

paenitentes aut scholares ceterosque erudient, non 

audeant alicuius theologicae censurae alteriusve iniuriae 

aut contumeliae nota taxare alterutram sententiam, sive 

negantem necessitatem aliqualis dilectionis Dei in 

praefata attritione ex metu gehennae concepta, quae 

hodie inter scholasticos communior videtur, sive

538 

asserentem dictae dilectionis necessitatem, donec ab hac 

Sancta Sede fuerit aliquid hac in re definitum. 

Decr. Cgr. S. Concilii , (sous Innocent XI), 12 février 1679 

2090 1147 Etsi frequens quotidianusque sacrosanctae 

Eucharistiae usus a SS. Patribus fuerit semper in Ecclesia 

probatus: numquam tamen aut saepius illam percipiendi 

aut ab ea abstinendi certos singulis mensibus aut 

hebdomadis dies statuerunt, quos nec Concilium 

Tridentinum praescripsit, sed, quasi humanam 

infirmitatem secum reputaret, nihil praecipiens, quid 

cuperet tantum indicavit, cum inquit: 'Optaret quidem 

sacrosancta Synodus, ut in singulis Missis fideles 

adstantes sacramentali Eucharistiae perceptione 

communicarent' (DS 1747). Idque non immerito: 

multiplices enim sunt conscientiarum recessus, variae ob 

negotia spiritus alienationes; multae contra gratiae et 

Dei dona parvulis concessa, quae cum humanis oculis 

scrutari non possimus, nihil certe de cuiusque dignitate 

atque integritate et consequenter de frequentiore aut 

quotidiano vitalis panis esu potest constitui. 

2091 1147 Et propterea quod ad negotiatores ipsos 

attinet, frequens ad sacram alimoniam percipiendam 

accessus confessariorum secreta cordis explorantium 

iudicio est relinquendus, qui ex conscientiarum puritate 

et frequentiae fructu et ad pietatem processu laicis 

negotiatoribus et coniugatis, quod prospicient eorum 

saluti profuturum, id illis praescribere debebunt. 

2092 1147 In coniugatis autem hoc amplius 

animadvertant, cum beatus Apostolus nolit eos 'invicem 

fraudari, nisi forte ex consensu ad tempus, ut vacent 

orationi' (cf. l cor 7, 5), eos serio admoneant, tanto magis 

ob sacratissimae Eucharistiae reverentiam continentiae 

vacandum purioreque mente ad caelestium epularum 

communionem esse conveniendum.

539 

2093 1148 In hoc igitur pastorum diligentia potissimum 

invigilabit, non ut a frequenti aut quotidiana sacrae 

communionis sumptione unica praecepti formula aliqui 

deterreantur, aut sumendi dies generaliter constituantur, 

sed magis quid singulis permittendum, per se aut 

parochos seu confessarios sibi decernendum putet; 

illudque omnino prohibeat ut nemo a sacro convivio, seu 

frequenter seu quotidie accesserit, repellatur... 

2094 1149 Proderit etiam praeter parochorum et 

confessariorum diligentiam opera quoque concionatorum 

uti et cum eis constitutum habere, ut cum fideles ad 

sanctissimi Sacramenti frequentiam (quod facere debent) 

accesserint (al.: accenderint), statim de magna ad illud 

sumendum praeparatione orationem habeant, 

generatimque ostendant, eos, qui ad frequentiorem aut 

quotidianam salutiferi cibi sumptionem devoto studio 

excitantur, debere, sive laici negotiatores sint, sive 

coniugati, sive quicumque alii, suam agnoscere 

infirmitatem, ut dignitate Sacramenti ac divini iudicii 

formidine discant caelestem mensam, in qua Christus est, 

revereri; et si quando se minus paratos senserint, ab ea 

abstinere seque ad maiorem praeparationem accingere. 

2095 1150 Porro episcopi et parochi seu confessarii 

redarguant asserentes, communionem quotidianam esse 

de iure divino... 



Propositiones LXV damnatae in Decr. S. Officii 2 mars 

1679, 

(sous Innocent XI); Errores doctrinae moralis laxioris

540 

2101 1151 1. Non est illicitum, in sacramentis conferendis 

sequi opinionem probabilem de valore sacramenti, relicta 

tutiore, nisi id vetet lex, conventio aut periculum gravis 

damni incurrendi. Hinc sententia probabili tantum 

utendum non est in collatione baptismi, ordinis 

sacerdotalis aut episcopalis. 

2102 1152 2. Probabiliter existimo, iudicem posse 

iudicare iuxta opinionem etiam minus probabilem. 

2103 1153 3. Generatim, dum probabilitate sive intrinseca 

sive extrinseca quantumvis tenui, modo a probabilitatis 

finibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper 

prudenter agimus. 

2104 1154 4. Ab infidelitate excusabitur infidelis non 

credens, ductus opinione minus probabili. 

2105 1155 5. An peccet mortaliter, qui actum dilectionis 

Dei semel tantum in vita eliceret, condemnare non 

audemus. 

2106 1156 6. Probabile est, ne singulis quidem rigorose 

quinquenniis per se obligare praeceptum caritatis erga 

Deum. 

2107 1157 7. Tunc solum obligat, quando tenemur 

iustificari, et non habemus aliam viam, qua iustificari 

possumus. 

2108 1158 8. Comedere et bibere usque ad satietatem ob 

solam voluptatem non est peccatum, modo non obsit 

valetudini; quia licite potest (quis) appetitus naturalis 

suis actibus frui. 

2109 1159 9. Opus coniugii ob solam voluptatem 

exercitum omni penitus caret culpa ac defectu veniali.

541 

2110 1160 10. Non tenemur proximum diligere actu 

interno et formali. 

2111 1161 11. Praecepto proximum diligendi satisfacere 

possumus per solos actus externos. 

2112 1162 12. Vix in saecularibus invenies, etiam in 

regibus, superfluum statui. Et ita vix aliquis tenetur ad 

eleemosynam, quando tenetur tantum ex superfluo statui. 

2113 1163 13. Si cum debita moderatione facias, potes 

absque peccato mortali de vita alicuius tristari, et de 

illius morte naturali gaudere, illam inefficaci affectu 

petere et desiderare, non quidem ex displicentia 

personae, sed ob aliquod temporale emolumentum. 

2114 1164 14. Licitum est, absoluto desiderio cupere 

mortem patris, non quidem ut malum patris, sed ut bonum 

cupientis; quia nimirum ei obventura est pinguis 

hereditas. 

2115 1165 15. Licitum est filio gaudere de parricidio 

parentis a se in ebrietate perpetrato, propter ingentes 

divitias inde ex hereditate consecutas. 

2116 1166 16. Fides non censetur cadere sub praeceptum 

speciale et secundum se. 

2117 1167 17. Satis est actum fidei semel in vita elicere. 

2118 1168 18. Si (a) potestate publica quis interrogetur, 

fidem ingenuo confiteri, ut Deo et fidei gloriosum consulo 

: tacere ut peccaminosum per se non damno. 

2119 1169 19. Voluntas non potest efficere, ut assensus 

fidei in se ipso sit magis firmus, quam mereatur pondus 

rationum ad assensum impellentium.

542 

2120 1170 20. Hinc potest quis prudenter repudiare 

assensum, quem habebat, supernaturalem. 

2121 1171 21. Assensus fidei supernaturalis et utilis ad 

salutem stat cum notitia solum probabili revelationis, 

immo cum formidine, qua quis formidet, ne non sit locutus 

Deus. 

2122 1172 22. Nonnisi fides unius Dei necessaria videtur 

necessitate medii, non autem explicita Remuneratoris. 

2123 1173 23. Fides late dicta ex testimonio creaturarum 

similive motivo ad iustificationem sufficit. 

2124 1174 24. Vocare Deum in testem mendacii levis non 

est tanta irreverentia, propter quam velit aut possit 

damnare hominem. 

2125 1175 25. Cum causa licitum est iurare sine animo 

iurandi, sive res sit levis sive gravis. 

2126 1176 26. Si quis vel solus vel coram aliis, sive 

interrogatus sive propria sponte, sive recreationis causa, 

sive quocumque alio fine iuret, se non fecisse aliquid, 

quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid aliud, quod 

non fecit, vel aliam viam (diem) ab ea, in qua fecit, vel 

quodvis aliud additum verum, revera non mentitur nec est 

periurus. 

2127 1177 27. Causa iusta utendi his amphibologiis est, 

quoties id necessarium aut utile est ad salutem corporis, 

honorem, res familiares tuendas, vel ad quemlibet alium 

virtutis actum, ita ut veritatis occultatio censeatur tunc 

expediens et studiosa. 

2128 1178 28. Qui mediante commendatione vel munere 

ad magistratum vel officium publicum promotus est, 

poterit cum restrictione mentali praestare iuramentum,

543 

quod de mandato regis a similibus solet exigi, non habito 

respectu ad intentionem exigentis; quia non tenetur fateri 

crimen occultum. 

2129 1179 29. Urgens metus gravis est causa iusta 

sacramentorum administrationem simulandi. 

2130 1180 30. Fas est viro honorato occidere invasorem, 

qui nititur calumniam inferre, si aliter haec ignominia 

vitari nequit : idem quoque dicendum si quis impingat 

alapam vel fuste percutiat et post impactam alapam vel 

ictum fustis fugiat. 

2131 1181 31. Regulariter occidere possum furem pro 

conservatione unius aurei. 

2132 1182 32. Non solum licitum est defendere 

defensione occisiva, quae actu possidemus, sed etiam, ad 

quae ius inchoatum habemus et quae nos possessuros 

speramus. 

2133 1183 33. Licitum est tam heredi quam legatario, 

contra iniuste impedientem, ne vel hereditas adeatur vel 

legata solvantur, se taliter defendere sicut et ius habenti 

in cathedram vel praebendam, contra earum 

possessionem iniuste impedientem. 

2134 1184 34. Licet procurare abortum ante animationem 

foetus, ne puella deprehensa gravida occidatur aut 

infametur. 

2135 1185 35. Videtur probabile, omnem foetum (quamdiu 

in utero est) carere anima rationali et tunc primum 

incipere eandem habere, cum paritur : ac consequenter 

dicendum erit, in nullo abortu homicidium committi. 

2136 1186 36. Permissum est furari, non solum in extrema 

necessitate, sed etiam in gravi.

544 

2137 1187 37. Famuli et famulae domesticae possunt 

occulte heris suis surripere ad compensandam operam 

suam, quam maiorem iudicant salario, quod recipiunt. 

2138 1188 38. Non tenetur quis sub poena peccati 

mortalis restituere, quod ablatum est per pauca furta, 

quantumcumque sit magna summa totalis. 

2139 1189 39. Qui alium movet aut inducit ad inferendum 

grave damnum tertio, non tenetur ad restitutionem istius 

damni illati. 

2140 1190 40. Contractus mohatra licitus est, etiam 

respectu eiusdem personae et cum contractu 

retrovenditionis praevie inito cum intentione lucri. 

2141 1191 41. Cum numerata pecunia pretiosior sit 

numeranda, et nullus sit, qui non maioris faciat pecuniam 

praesentem quam futuram, potest creditor aliquid ultra 

sortem a mutu(at)ario exigere et eo titulo ab usura 

excusari. 

2142 1192 42. Usura non est, dum ultra sortem aliquid 

exigitur tamquam ex benevolentia et gratitudine debitum, 

sed solum si exigatur tamquam ex iustitia debitum. 

2143 1193 43. Quidni nonnisi veniale sit, detrahentis 

auctoritatem magnam sibi noxiam falso crimine elidere? 

2144 1194 44. Probabile est, non peccare mortaliter, qui 

imponit falsum crimen alicui, ut suam iustitiam et 

honorem defendat. Et si hoc non sit probabile, vix ulla erit 

opinio probabilis in theologia. 

2145 1195 45. Dare temporale pro spirituali non est 

simonia, quando temporale non datur tamquam pretium, 

sed dumtaxat tamquam motivum conferendi vel efficiendi

545 

spirituale, vel etiam quando tempora1e sit solum gratuita 

compensatio pro spirituali, aut e contra. 

2146 1196 46. Et id quoque locum habet, etiamsi 

temporale sit principale motivum dandi spirituale; immo 

etiamsi sit finis ipsius rei spiritualis, sic ut illud pluris 

aestimetur quam res spiritualis. 

2147 1197 47. Cum dicit Concilium Tridentinum, eos 

alienis peccatis communicantes mortaliter peccare, qui, 

nisi quos digniores et Ecclesiae magis utiles ipsi 

iudicaverint, ad ecclesias promovent: Concilium vel primo 

videtur per hoc 'digniores' non aliud significare velle, nisi 

dignitatem eligendorum, sumpto comparativo pro 

positivo; vel secundo locutione minus propria ponit 

'digniores', ut excludat indignos, non vero dignos; vel 

tandem loquitur tertio, quando fit concursus. 

2148 1198 48. Tam clarum videtur, fornicationem 

secundum se nullam involvere malitiam, et solum esse 

malam, quia interdicta, ut contrarium omnino rationi 

dissonum videatur. 

2149 1199 49. Mollities iure naturae prohibita non est. 

Unde, si Deus eam non interdixisset, saepe esset bona et 

aliquando obligatoria sub mortali. 

2150 1200 50. Copula cum coniugata, consentiente 

marito, non est adulterium ; adeoque sufficit in 

confessione dicere, se esse fornicatum. 

2151 1201 51. Famulus, qui submissis humeris scienter 

adiuvat herum suum ascendere per fenestras ad 

stuprandam virginem, et multoties eidem subservit 

deferendo scalam, aperiendo ianuam, aut quid simile 

cooperando non peccat mortaliter, si id faciat metu 

notabilis detrimenti, puta ne a domino male tractetur, ne 

torvis oculis aspiciatur, ne domo expellatur.

546 

2152 1202 52. Praeceptum servandi festa non obligat sub 

mortali, seposito scandalo, si absit contemptus. 

2153 1203 53. Satisfacit praecepto Ecclesiae de audiendo 

Sacro, qui duas eius partes, immo quattuor simul a 

diversis celebrantibus audit. 

2154 1204 54. Qui non potest recitare Matutinum et 

Laudes, potest autem reliquas Horas, ad nihil tenetur; 

quia maior pars trahit ad se minorem. 

2155 1205 55. Praecepto communionis annuae satisfit per 

sacrilegam Domini manducationem (cf. DS 2034). 

2156 1206 56. Frequens confessio et communio, etiam in 

his, qui gentiliter vivunt, est nota praedestinationis. 

2157 1207 57. Probabile est, sufficere attritionem 

naturalem, modo honestam. 

2158 1208 58. Non tenemur confessario interroganti fateri 

peccati alicuius consuetudinem. 

2159 1209 59. Licet sacramentaliter absolvere dimidiate 

tantum confessos ratione magni concursus paenitentium, 

qualis verbi gratia potest contingere in die magnae 

alicuius festivitatis aut indulgentiae. 

2160 1210 60. Paenitenti habenti consuetudinem 

peccandi contra legem Dei, naturae aut Ecclesiae, etsi 

emendationis spes nulla appareat, nec est neganda nec 

differenda absolutio, dummodo ore proferat, se dolere et 

proponere emendationem. 

2161 1211 61. Potest aliquando absolvi, qui in proxima 

occasione peccandi versatur, quam potest et non vult

547 

omittere, quin immo directe et ex proposito quaerit aut ei 

se ingerit. 

2162 1212 62. Proxima occasio peccandi non est 

fugienda, quando causa aliqua utilis aut honesta non 

fugiendi occurrit. 

2163 1213 63. Licitum est quaerere directe occasionem 

proximam peccandi pro bono spirituali vel temporali 

nostro vel proximi. 

2164 1214 64. Absolutionis capax est homo, quantumvis 

laboret ignorantia mysteriorum fidei, et etiamsi per 

negligentiam, etiam culpabilem, nesciat mysterium 

sanctissimae Trinitatis et Incarnationis Domini nostri Jesu 

Christi. 

2165 1215 65. Sufficit illa mysteria semel credidisse. 

2166 (Censura:) Omnes propositiones damnatae et 

prohibitae sicut iacent, ut minimum tamquam 

scandalosae et in praxi perniciosae. 

2167 1216 (Conclusio Decreti:) Tandem, ut ab iniuriosis 

contentionibus doctores seu scholastici aut alii 

quicumque in posterum se abstineant, et ut paci et 

caritati consulatur, idem Sanctissimus in virtute sanctae 

oboedientiae eis praecipit, ut tam in libris imprimendis ac 

manuscriptis, quam in thesibus, disputationibus ac 

praedicationibus caveant ab omni censura et nota, 

necnon a quibuscumque conviciis contra eas 

propositiones, quae adhuc inter catholicos hinc inde 

controvertuntur, donec a Sancta Sede, re cognita, super 

iisdem propositionibus iudicium proferatur. 

Decr. S. Officii, (sous Innocent XI); 23 novembre 1679

548 

2170 1217 1. Deus donat nobis omnipotentiam suam, ut ea 

utamur, sicut aliquis donat alteri villam vel librum. 

2171 1218 2. Deus subicit nobis suam omnipotentiam. 

(Censura: Prohibentur uti) temerariae ad minimum et 

novae. 

2175 Facta relatione per Patrem Lauream contentorum in 

litteris Patris Thirsi Gonzalez Soc. Iesu, Ssmo D. N. 

directis, Em'mi Domini dixerunt quod scribatur per 

Secretarium Status Nuntio Apostolico Hispaniarum ut 

significet dicto Patri Thirso, quod Sanctitas Sua benigne 

accepit ac, non sine laude perlectis eius litteris, mandavit 

ut ipse libere et intrepide praedicet, doceat et calamo 

defendat opinionem magis probabilem, nec non viriliter 

impugnet sententiam eorum qui asserunt quod in 

concursu minus probabilis opinionis cum probabiliori sic 

cognita et judicata, licitum sit sequi minus probabilem 

eumque certum faciat, quod quidquid favore opinionis 

magis probabilis egerit et scripserit, gratum erit 

Sanctitati Suae. 

2176 Iniungatur Patri Generali Societatis Iesu de ordine 

Sanctitatis Suae, ut non modo permittat eiusdem Patribus 

Societatis scribere pro opinione magis probabili et 

impugnare sententiam asserentium, quod in concursu 

minus probabilis opinionis cum probabiliori sic cognita et 

iudicata, licitum sit sequi minus probabilem, verum etiam 

scribat omnibus Universitatibus Societatis, mentem 

Sanctitatis Suae esse ut quilibet, prout sibi libuerit, libere 

scribat pro opinione magis probabili et impugnet 

contrariam praedictam; eisque iubeat ut mandato 

Sanctitatis Suae omnino se submittant. 

2177 (Additum in autographo S. Officii:) Die 8 Julii 1680. 

Renunciato praedicto Ordine Sanctitatis Suae Patri 

Generali Societatis Jesu per Assessorem, respondit, se in 

omnibus quanto citius pariturum, licet nec per ipsum, nec

549 

per suos Praedecessores fuerit umquam interdictum 

scribere pro opinione magis probabili, eamque docere. 

Instructio S. Officii (Schema a cardinali Hieronymo 

Casanate 

elaboratum), (sous Innocent XI), cc. octobre 1682 

2181 1. Nemini igitur orationi meditativae sive 

contemplativae addicto liceat vocalem orationem a 

Christo Domino institutam, ab Apostolis servatam et ab 

Ecclesia catholica perenni successione in omnibus divinis 

ministeriis semper adhibitam, vel despicere vel tamquam 

inutilem et in comparatione meditativae aut 

contemplativae inanem deprimere; sed docente propheta 

in hymnis et canticis Dominum esse laudandum, eam 

omnes cum mentali pariter et contemplativa laudent 

atque commendent. 

2182 2. Cum vero in domo Patris caelestis mansiones 

multae sint (cf. Io 14, 2), meditationi vacantes eorumque 

directores nullo modo contemplationi studentes 

despiciant aut otiosos vocent aut, quod peius est, aliqua 

haeresis labe notent; sed donis cuique eorum a Deo per 

meditationem collatis sancte et pie utantur et fruantur; 

praecipue cum contemplationis gratiam saepe summi, 

saepe minimi, saepius remoti aliquando etiam coniugati 

percipiant. 

2183 3. Contemplativi pariter meditativos non 

contemnant, cum regulariter per meditationis gradus ad 

contemplationis apicem perveniatur; sed omnes 

glorificent cum caritate Deum, Dominum nostrum Jesum 

Christum, scientes quod non habet aliquid viriditatis 

ramus boni operis, si non manet in radice caritatis. 

2184 4. Licet autem nemo a contemplationis gratia, 

auxiliante Deo, repellatur, animadvertendum tamen 

magnopere est per directores animarum, ne omnis aetas,

550 

gradus, sexus aut condicio ad huius doctrinae et exercitii 

praxim indistincte admittatur, sed prius mensuram 

spiritus, quid ferre quidve agere valeat, assidua 

observatione pensent, ut alios ad meditationem, alios ad 

contemplationem, iuxta uniuscuiusque spiritum, 

perducant. 

2185 5. Ut autem doctrina de oratione contemplativa, qua 

fidelium animae ad summam cum Deo unionem elevantur, 

purgatis erroribus, integra et illibata permaneat, caveant 

inprimis contemplativi asserere aut tenere, solius Dei 

praesentiam in omni loco esse obiectum contemplationis 

seu orationis quam quietis vocant: cum omnia 

meditationis obiecta possint, licet diverso modo, esse 

obiecta contemplationis; neque pariter audeant asserere, 

eos numquam qui meditatione se exercent, ad aliquem 

perfectionis gradum ascendere posse, nisi ad 

contemplationis orationem transierint. 

2186 6. Et quia per incarnationem et passionem Domini 

nostri Iesu Christi salvati et liberati sumus, caveant 

contemplativi, ne, voluntarie atque ex industria, eiusdem 

Domini nostri vitae, gestorum, passionis et redemptionis 

mysteriorum obliviscantur aut eorumdem 

considerationem inutilem et contemplationis statui 

contrariam esse asseverent; immo eorum considerationi, 

ad exemplum omnium Sanctorum, pro loci et temporis 

opportunitate sedulo incumbant. 

2187 7. Neque Christi Domini Beatissimaeque eius Matris 

Mariae Virginis ceterorumque Sanctorum, qui cum Deo 

regnant in caelis et pro nobis in hac lacrymarum valle 

constitutis orant, imagines et simulacra, tam externa 

quam interna, velut contemplationi inutilia a mente et 

oculis removeant; licet aliquando, in actu contemplationis 

tantum, et quando mens nostra caelestibus donis perfusa 

ad divinarum rerum contemplationem attrahitur, ne 

anima distrahatur, liceat a figuris pro tunc recedere.

551 

2188 8. Et quia perfectae contemplationis exercitium in 

eo praecipue versatur, ut anima in contemplationis actu 

nihil aliud agat, immo cum pro tunc omnium creaturarum 

oblivione ad Deum aut divina in sublimium virtutum fidei, 

spei et caritatis, quibus Deus praecipue colitur 

consideratione elevetur, nullo modo meditativi audeant 

aut praesumant contemplativos tamquam otiosos et 

desides in vulgus sugillare. 

2189 9 Meminerint praeterea tam contemplativi quam 

meditativi, minime se exemptos esse ab observatione 

praeceptorum Dei et Ecclesiae immo omnes, velut servi 

erga dominos et uxores erga viros suos, stricte teneri ad 

observantiam mandatorum, quae secundum cuiusque 

statum servari debent, cum virtus orationis ad 

humilitatem et oboedientiam, non vero ad superbiam et 

elationem, perducat. 

2190 10. Idem pariter docendum et tenendum est de 

clericis tam saecularibus quam regularibus, pariterque 

de monialibus: ne praetextu meditationis sive 

contemplationis praesumant se ab ecclesiasticis 

obligationibus, regularibus votis, institutis aut regulis 

eximi aut liberari, cum ab eorum observantia, quamvis ad 

aliquem perfectum orandi gradum pervenerint, nullo 

modo probentur exempti. 

2191 11. Ab externis autem religionis et pietatis officiis, 

quae a fidelibus in Ecclesia catholica exerceri solent, 

quemadmodum sunt sacramentorum et sacramentalium 

usus, ecclesiarum visitatio et ieiuniorum observantia, 

contionum auditio et reliqua spiritualis sive corporalis 

misericordiae opera, sciant cuncti, contemplativi aeque 

ac meditativi, minime esse exemptos, immo magno fore 

fidelibus scandalo, si praedictorum mandatorum aliqua 

ab eis, praetextu contemplationis seu meditationis, 

negligantur.

552 

2192 12. Impium prorsus et christiana puritate indignum 

est asserere, non esse resistendum tentationibus, neque 

imputari contemplativis ipsa peccata, quae ab eis, dum 

contemplant, committuntur, sub falsa opinione, quod tunc 

non ipsi contemplativi, sed diabolus per eorum membra 

talia operetur. Impium pariter est asserere, huiusmodi 

peccata non esse per contemplativos in sacramento 

paenitentiae aperienda et Ecclesiae clavibus subiicienda. 

Impium denique, quod simpliciter necessaria sit ad 

salutem oratio mentalis sive meditativa sive 

contemplativa. 

Decr. S. Officii, 18 novembre 1682 

2195 1220 Propositio: 'Scientia ex confessione acquisita 

uti licet, modo fiat sine directa aut indirecta revelatione 

et gravamine paenitentis, nisi aliud multo gravius ex non 

usu sequatur, in cuius comparatione prius merito 

contemnatur', addita deinde explicatione sive limitatione, 

quod sit intelligenda de usu scientiae ex confessione 

acquisitae cum gravamine paenitentis, seclusa 

quacumque revelatione, atque in casu, quo multo maius 

(t. orig.: gravius) gravamen eiusdem paenitentis ex non 

usu sequeretur. C e n s u r a: Dictam propositionem, 

quatenus admittit usum dictae scientiae cum gravamine 

paenitentis, omnino prohibendam esse, etiam cum dicta 

explicatione sive limitatione. 

Innocent XI, Propositiones damnatae in Decr. S. Officii, 

28 août, et in Const. 'Caelestis Pastor', 20 novembre 1687 

2201 1221 1. oportet (hominem suas) potentias 

annihilare, et haec est via interna. 

2202 1222 2. Velle operari active, est Deum offendere, qui 

vult esse (ipse) solus agens : et ideo opus est, seipsum in

553 

Deo totum (et) totaliter derelinquere et postea 

permanere velut corpus exanime. 

2203 1223 3. Vota de aliquo faciendo sunt perfectionis 

impeditiva. 

2204 1224 4. Activitas naturalis est gratiae inimica, 

impeditque Dei operationes et veram perfectionem; quia 

Deus operari vult in nobis sine nobis. 

2205 1225 5. Nihil operando anima se annihilat et ad 

suum principium redit et ad suam originem, quae est 

essentia Dei, in qua transformata remanet ac divinizata, 

et Deus tunc in se ipso remanet; quia tunc non sunt 

amplius duae res unitae, sed una tantum, et hac ratione 

Deus vivit et regnat in nobis, et anima seipsam annihilat 

in esse operativo. 

2206 1226 6. Via interna est illa, in qua non cognoscitur 

nec lumen, nec amor, resignatio; et non oportet Deum 

cognoscere, et hoc modo recte proceditur. 

2207 1227 7. Non debet anima cogitare nec de praemio, 

nec de punitione, nec de paradiso, nec de inferno, nec de 

morte, nec de aeternitate. 

2208 1228 8. Non debet velle scire, an gradiatur cum 

voluntate Dei, an cum eadem voluntate resignata maneat 

necne; nec opus est, ut velit cognoscere suum statum nec 

proprium nihil; sed debet ut corpus exanime manere. 

2209 1229 9. Non debet anima reminisci nec sui, nec Dei, 

nec cuiuscumque rei, et in via interna omnis reflexio est 

nociva, etiam reflexio ad suas actiones humanas et ad 

proprios defectus. 

2210 1230 10. Si propriis defectibus alios scandalizet, non 

est necessarium reflectere, dummodo non adsit voluntas

554 

scandalizandi: et ad proprios defectus non posse 

reflectere, gratia Dei est. 

2211 1231 11. Ad dubia quae occurrunt, an recte 

procedatur necne, non opus est reflectere. 

2212 1232 12. Qui suum liberum arbitrium Deo donavit, de 

nulla re debet curam habere, nec de inferno, nec de 

paradiso; nec debet desiderium habere propriae 

perfectionis, nec virtutum, nec propriae sanctitatis, nec 

propriae salutis, cuius spem expurgare debet. 

2213 1233 13. Resignato Deo libero arbitrio, eidem Deo 

relinquenda est cogitatio et cura de omni re nostra, et 

relinquere, ut faciat in nobis, sine nobis, solam divinam 

voluntatem. 

2214 1234 14. Qui divinae voluntati resignatus est, non 

convenit, ut a Deo rem aliquam petat; quia petere est 

imperfectio, cum sit actus propriae voluntatis et 

electionis, et est velle, quod divina voluntas nostrae 

conformetur, et non quod nostra divinae: et illud 

Evangelii: 'Petite et accipietis' (Jo 16, 24), non est dictum 

a Christo pro animabus internis, quae nolunt habere 

voluntatem; immo huiusmodi animae eo perveniunt, ut 

non possint a Deo rem aliquam petere. 

2215 1235 15. Sicut non debent a Deo rem aliquam 

petere, ita nec illi ob rem aliquam gratias agere debent; 

quia utrumque est actus propriae voluntatis. 

2216 1236 16. Non convenit indulgentias quaerere pro 

poena propriis peccatis debita; quia melius est divinae 

iustitiae satisfacere, quam divinam misericordiam 

quaerere: quoniam illud ex puro Dei amore procedit, et 

istud ab amore nostri interessato, nec est res Deo grata 

nec meritoria, quia est velle crucem fugere.

555 

2217 1237 17. Tradito Deo libero arbitrio, et eidem relicta 

cura et cogitatione animae nostrae, non est amplius 

habenda ratio tentationum; nec eis alia resistentia fieri 

debet nisi negativa, nulla adhibita industria; et si natura 

commovetur, oportet sinere ut commoveatur, quia est 

natura. 

2218 1238 18. Qui in oratione utitur imaginibus, figuris, 

speciebus et propriis conceptibus, non adorat Deum in 

spiritu et veritate (Jo 4, 23). 

2219 1239 19. Qui amat Deum eo modo, quo ratio 

argumentatur aut intellectus comprehendit, non amat 

verum Deum. 

2220 1240 20. Asserere, quod in oratione opus est sibi per 

discursum auxilium ferre et per cogitationes, quando 

Deus animam non alloquitur, ignorantia est. Deus 

numquam loquitur, eius locutio est operatio, et semper in 

anima operatur, quando haec suis discursibus, 

cogitationibus et operationibus eum non impedit. 

2221 1241 21. In oratione opus est manere in fide obscura 

et universali, cum quiete et oblivione cuiuscumque 

cogitationis particularis ac distinctae attributorum Dei ac 

Trinitatis, et sic in Dei praesentia manere ad illum 

adorandum et amandum eique inserviendum; sed absque 

productione actuum, quia Deus in his sibi non complacet. 

2222 1242 22. Cognitio haec per fidem non est actus a 

creatura productus, sed est cognitio a Deo creaturae 

tradita, quam creatura se habere non cognoscit, nec 

postea cognoscit illam se habuisse; et idem dicitur de 

amore. 

2223 1243 23. Mystici cum S. Bernardo vel auctore, 

'Scalae claustralis', sub nomine ejusdem Bernardi (in 

'Scala Claustralium') distinguunt quattuor gradus:

556 

lectionem, meditationem, orationem, et contemplationem 

infusam. Qui semper in primo sistit, numquam ad 

secundum pertransit. Qui semper in secundo persistit, 

numquam ad tertium pervenit, qui est nostra 

contemplatio acquisita, in qua per totam vitam 

persistendum est, dummodo Deus animam non trahat 

(absque eo, quod ipsa id exspectet) ad contemplationem 

infusam; et hac cessante, anima regredi debet ad tertium 

gradum et in ipso permanere, absque eo, quod amplius 

redeat ad secundum aut primum. 

2224 1244 24. Qualescumque cogitationes in oratione 

occurrant, etiam impurae, etiam contra Deum, Sanctos, 

fidem et sacramenta, si voluntarie non nutriantur nec 

voluntarie expellantur, sed cum indifferentia et 

resignatione tolerentur; non impediunt orationem fidei, 

immo eam perfectiorem efficiunt, quia anima tunc magis 

divinae voluntati resignata remanet. 

2225 1245 25. Etiamsi superveniat somnus et dormiatur, 

nihilominus fit oratio et contemplatio actualis; quia oratio 

et resignatio, resignatio et oratio idem sunt, et dum 

resignatio perdurat, perdurat et oratio. 

2226 1246 26. Tres illae viae: purgativa, illuminativa et 

unitiva, sunt absurdum maximum, quod dictum fuerit in 

mystica, cum non sit nisi unica via, scilicet via interna. 

2227 1247 27. Qui desiderat et amplectitur devotionem 

sensibilem, non desiderat nec quaerit Deum, sed 

seipsum; et male agit, cum eam desiderat et eam habere 

conatur, qui per viam internam incedit, tam in locis sacris 

quam in diebus solemnibus. 

2228 1248 28. Taedium rerum spiritualium bonum est, 

siquidem per illud purgatur amor proprius.

557 

2229 1249 29. Dum anima interna fastidit discursus de 

Deo et virtutes et frigida remanet, nullum in se ipsa 

sentiens fervorem, bonum signum est. 

2230 1250 30. Totum sensibile, quod experimur in vita 

spirituali, est abominabile, spurcum et immundum. 

2231 1251 31. Nullus meditativus veras virtutes exercet 

internas; quae non debent a sensibus cognosci. Opus est 

amittere virtutes. 

2232 1252 32. Nec ante nec post communionem alia 

requiritur praeparatio aut gratiarum actio (pro istis 

animabus internis), quam permanentia in solita 

resignatione passiva, quia supplet modo perfectiore 

omnes actus virtutum, qui fieri possunt et fiunt in via 

ordinaria. Et si hac occasione communionis insurgunt 

motus humiliationis, petitionis aut gratiarum actionis, 

reprimendi sunt, quoties non dignoscatur, eos esse ex 

impulsu speciali Dei: alias sunt impulsus naturae nondum 

mortuae. 

2233 1253 33. Male agit anima, quae procedit per hanc 

viam internam, si in diebus solemnibus vult aliquo conatu 

particulari excitare in se devotum aliquem sensum, 

quoniam animae internae omnes dies sunt aequales, 

omnes festivi. Et idem dicitur de locis sacris, quia 

huiusmodi animabus omnia loca sunt aequalia. 

2234 1254 34. Verbis et lingua gratias agere Deo, non est 

pro animabus internis, quae in silentio manere debent, 

nullum Deo impedimentum opponendo (apponendo), 

quod operetur in illis; et quo magis Deo se resignant, 

experiuntur, se non posse orationem dominicam seu Pater 

noster recitare. 

2235 1255 35. Non convenit animabus hujus viae internae, 

quod faciant operationes, etiam virtuosas, ex propria

558 

electione et activitate: alias non essent mortuae. Nec 

debent elicere actus amoris erga beatam Virginem, 

Sanctos aut humanitatem Christi: quia, cum ista objecta 

sensibilia sint, talis est amor erga illa. 

2236 1256 36. Nulla creatura, nec beata Virgo, nec Sancti 

sedere debent in nostro corde: quia solus Deus vult illud 

occupare et possidere. 

2237 1257 37. In occasione tentationum, etiam 

furiosarum, non debet anima elicere actus explicitos 

virtutum oppositarum, sed debet in supradicto amore et 

resignatione permanere. 

2238 1258 38. Crux voluntaria mortificationum pondus 

grave est et infructuosum, ideoque dimittenda. 

2239 1259 39. Sanctiora opera et paenitentiae, quas 

peregerunt Sancti, non sufficiunt ad removendam ab 

anima vel unicam adhaesionem. 

2240 1260 40. Beata Virgo nullum umquam opus exterius 

peregit, et tamen fuit Sanctis omnibus sanctior. Igitur ad 

sanctitatem perveniri potest absque opere exteriore. 

2241 1261 41. Deus permittit et vult ad nos humiliandos et 

ad veram transformationem perducendos, quod in 

aliquibus animabus perfectis, etiam non arreptitiis, 

daemon violentiam inferat earum corporibus, easque 

actus carnales committere faciat, etiam in vigilia et sine 

mentis offuscatione, movendo physice earum (illarum) 

manus et alia membra contra earum voluntatem. Et idem 

dicitur quoad alios actus per se peccaminosos: in quo 

casu non sunt peccata, quia in his non adest consensus. 

2242 1262 42. Potest dari casus, quod huiusmodi 

violentiae ad actus carnales contingant eodem tempore

559 

ex parte duarum personarum, scilicet maris et feminae, et 

ex parte utriusque sequatur actus. 

2243 1263 43. Deus praeteritis saeculis sanctos efficiebat 

tyrannorum ministerio; nunc vero eos efficit sanctos 

ministerio daemonum, qui causando in eis praedictas 

violentias facit, ut illi seipsos magis despiciant atque 

annihilent et se Deo resignent. 

2244 1264 44 Iob blasphemavit, et tamen non peccavit 

labiis suis; quod (quia) fuit ex daemonis violentia. 

2245 1265 45. Sanctus Paulus huiusmodi daemonis 

violentias in suo corpore passus est; unde scripsit: Non 

quod volo bonum, hoc ago; sed, quod nolo malum, hoc 

facio (Rom 7, 19). 

2246 1266 46. Huiusmodi violentiae sunt medium magis 

proportionatum ad annihilandam animam, et ad eam ad 

veram transformationem et unionem perducendam, nec 

alia superest via: et haec est via facilior et tutior. 

2247 1267 47. Cum huiusmodi violentiae occurrunt, sinere 

oportet, ut satanas operetur, nullam adhibendo 

industriam nullumque proprium conatum, sed permanere 

debet homo in suo nihilo; et etiamsi sequantur pollutiones 

et actus obscoeni propriis manibus, et etiam peiora, non 

opus est seipsum inquietare, sed foras emittendi sunt 

scrupuli, dubia et timores; quia anima fit magis 

illuminata, magis roborata magisque candida et 

acquiritur sancta libertas; et prae omnibus non opus est 

haec confiteri (, et sanctissime fit non confitendo,) quia 

hoc pacto superatur daemon, et acquiritur thesaurus 

pacis. 

2248 1268 48. Satanas, qui huiusmodi violentias causat 

(infert), suadet deinde, gravia esse delicta, ut anima se 

inquietet, ne in via interna ulterius progrediatur: unde ad

560 

eius vires enervandas melius est ea non confiteri, quia 

non sunt peccata, nec etiam venialia. 

2249 1269 49. Iob ex violentia daemonis se propriis 

manibus polluebat eodem tempore, quo mundas habebat 

ad Deum preces, sic interpretando locum ex capite XVI 

Iob (cf. Iob 16, 18). 

2250 1270 50. David, Jeremias et multi ex sanctis 

Prophetis huiusmodi violentias patiebantur harum 

impurarum operationum externarum. 

2251 1271 51. In sacra Scriptura multa sunt exempla 

violentiarum ad actus externos peccaminosos; uti illud de 

Samsone, qui per violentiam seipsum occidit cum 

Philistaeis (Idc 16, 29 s), coniugium iniit cum alienigena 

(Idc 14, 1 ss), et cum Dalila meretrice fornicatus est (Idc 

16, 4 ss), quae alias erant prohibita et peccata fuissent; 

de Iuditha, quae Holoferni mentita fuit (Idth 11, 4 ss); de 

Elisaeo, qui pueris maledixit (4 Reg 2, 24); de Elia, qui 

combussit duos (-! ) duces cum turmis regis Achab (cf. 4 

Reg 1, 10 ss). An vero fuerit violentia immediate a Deo 

peracta vel daemonum ministerio, ut in aliis animabus 

contingit, in dubio relinquitur. 

2252 1272 52. Cum huiusmodi violentiae, etiam impurae, 

absque mentis offuscatione accidunt, tunc anima Deo 

potest uniri, et de facto semper magis unitur. 

2253 1273 53. Ad cognoscendum in praxi, an aliqua 

operatio in aliis personis fuerit violenta (violentia) regula, 

quam de hoc habeo, nedum sunt protestationes 

animarum illarum, quae protestantur, se dictis violentiis 

non consensisse aut iurare non posse, quod in iis 

consenserint, et videre quod sint animae, quae proficiunt 

in via interna; sed regulam sumerem a lumine quodam, 

actuali cognitione humana ac theologica superiori, quod 

me certo cognoscere facit cum interna securitate

561 

(certitudine), quod talis operatio est violenta: et certus 

sum, quod hoc lumen a Deo procedit, quia ad me pervenit 

(provenit) coniunctum cum certitudine, quod a Deo 

proveniat, et mihi nec umbram dubii relinquit in 

contrarium: eo modo, quo interdum contingit, quod Deus 

aliquid revelando eodem tempore animam certam reddit, 

quod ipse sit, qui revelat, et anima in contrarium non 

potest dubitare. 

2254 1274 54. Spirituales vitae ordinariae in hora mortis 

se delusos invenient et confusos (et) cum omnibus 

passionibus in alio mundo purgandis. 

2255 1275 55. Per hanc viam internam pervenitur, etsi 

multa cum sufferentia, ad purgandas et exstinguendas 

omnes passiones, ita quod nihil amplius sentitur, nihil, 

nihil: nec ulla sentitur inquietudo, sicut corpus mortuum, 

nec anima se amplius commoveri sinit. 

2256 1276 56. Duae leges et duae cupiditates (animae 

una, et amoris proprii altera) tamdiu perdurant, quamdiu 

perdurat amor proprius: unde quando hic purgatus est et 

mortuus, uti fit per viam internam, non adsunt amplius 

illae duae leges et duae cupiditates, nec ulterius lapsus 

aliquis incurritur, nec aliquid sentitur amplius, ne quidem 

veniale peccatum. 

2257 1277 57. Per contemplationem acquisitam pervenitur 

ad statum non faciendi amplius peccata, nec mortalia nec 

venialia. 

2258 1278 58. Ad huiusmodi statum pervenitur non 

reflectendo amplius ad proprias operationes; quia 

defectus ex reflexione oriuntur. 

2259 1279 59. Via interna seiuncta est a confessione, a 

confessariis et a casibus conscientiae, a theologia et 

philosophia.

562 

2260 1280 60. Animabus provectis, quae reflexionibus 

mori incipiunt, et eo etiam perveniunt, ut sint mortuae, 

Deus confessionem aliquando efficit impossibilem et 

supplet ipse tanta gratia praeservante, quantam in 

sacramento reciperent: et ideo huiusmodi animabus non 

est bonum in tali casu ad sacramentum paenitentiae 

accedere, quia id est (in) illis impossibile. 

2261 1281 61. Anima, cum ad mortem mysticam pervenit, 

non potest amplius aliud velle, quam quod Deus vult, quia 

non habet amplius voluntatem, et Deus illi eam abstulit. 

2262 1282 62. Per viam internam pervenitur ad continuum 

statum immobilem in pace imperturbabili. 

2263 1283 63. Per viam internam pervenitur etiam ad 

mortem sensuum: quin immo signum, quod quis in statu 

nihilitatis maneat, id est mortis mysticae, est, si sensus 

exteriores non repraesentent amplius res sensibiles, unde 

sint ac si non essent, quia non perveniunt ad faciendum, 

quod intellectus ad eas se applicet. 

2264 1284 64. Theologus minorem dispositionem habet 

quam homo rudis ad statum contemplativi: primo, quia 

non habet fidem adeo puram, secundo, quia non est adeo 

humilis; tertio, quia non adeo curat propriam salutem; 

quarto, quia caput refertum habet phantasmatibus, 

speciebus, opinionibus et speculationibus, et non potest 

in illum ingredi verum lumen. 

2265 1285 65. Praepositis oboediendum est in exteriore, 

et latitudo voti oboedientiae religiosorum tantummodo ad 

exterius pertingit. In interiore vero aliter res se habet, ubi 

(quo) solus Deus et director intrant. 

2266 1286 66. Risu digna est nova quaedam doctrina in 

Ecclesia Dei, quod anima quoad internum gubernari

563 

debeat ab episcopo: quod si episcopus non sit capax, 

anima ipsum cum suo directore adeat. Novam dico 

doctrinam; quia nec sacra Scriptura, nec concilia, nec 

canones, nec bullae, nec Sancti, nec auctores eam 

umquam tradiderunt nec tradere possunt: quia Ecclesia 

non iudicat de occultis, et anima ius habet et facultatem 

eligendi quemcumque sibi visum fuerit. 

2267 1287 67. Dicere, quod internum manifestandum est 

exteriori tribunali praepositorum, et quod peccatum sit id 

non facere, est manifesta deceptio: quia Ecclesia non 

iudicat de occultis, et propriis animabus praeiudicant his 

deceptionibus et simulationibus. 

2268 1288 68. In mundo non est facultas nec iurisdictio ad 

praecipiendum, ut manifestentur epistolae directoris 

quoad internum animae: et ideo opus est animadvertere, 

quod hoc est insultus satanae, etc. 

2269 (Censura:) Quas quidem propositiones tamquam 

haereticas (3 13-15 41-53), suspectas (haeresi proximas: 

21 23 57 60s; haeresim sapientes: 2 4-10 12 16-19 31s 35s 

55s 58) et erroneas (4-6 8-10 13-19 21s 24 32 35 41-53 58), 

scandalosas (6s 9-11 14-20 24s 30-52 54 58-60 63s 66), 

blasphemas (10 14s 41-53 60), piarum aurium offensi v as 

(6 30 58), temerarias (11 14s 17-20 23s 26s 30-35 38s 41- 

68), christianae disciplinae relaxativas (10 16 21s 24s 31 

35 38s 41-52 59 65s) et eversivas (iurisdictionis eccl.: 68) 

et seditiosas (65) respective... damnavimus.... Praeterea... 

damnavimus omnes libros omniaque opera quocumque 

loco et idiomate impressa necnon omnia manuscripta 

eiusdem Michaelis de Molinos. 



564 

Alexandre VIII, Articuli cleri Gallicani (19 mars 1682) irriti 

declarati in Const. 'Inter multiplices', 4 août 1690 

2281 1322 1.- Beato Petro eiusque successoribus Christi 

vicariis ipsique Ecclesiae rerum spiritualium et ad 

aeternam salutem pertinentium, non autem civilium ac 

temporalium a Deo traditam potestatem, dicente Domino: 

'Regnum meum non est de hoc mundo' (Jo 18, 36), et 

iterum: 'Reddite ergo, quae sunt Caesaris, Caesari, et 

quae sunt Dei, Deo' (Lc 20, 25), ac proinde stare 

Apostolicum illud: 'Omnis anima potestatibus 

sublimioribus subdita sit; non est enim potestas nisi a 

Deo; quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt; itaque qui 

potestati resistit, Dei ordinationi resistit' (Rom 13, 1s). 

Reges ergo et principes in temporalibus nulli 

ecclesiasticae potestati Dei ordinatione subici, neque 

auctoritate clavium Ecclesiae directe vel indirecte 

deponi, aut illorum subditos eximi a fide atque 

oboedientia, ac praestito fidelitatis sacramento solvi 

posse: eamque sententiam publicae tranquillitati 

necessariam, nec minus Ecclesiae quam Imperio utilem, 

ut verbo Dei, Patrum traditioni et Sanctorum exemplis 

consonam, omnino retinendam. 

2282 1323 2. Sic inesse Apostolicae Sedi ac Petri 

successoribus, Christi vicariis, rerum spiritualium plenam 

potestatem, ut simul valeant atque immota consistant 

sanctae oecumenicae Synodi Constantiensis a Sede 

Apostolica comprobata ipsorumque Romanorum 

Pontificum ac totius Ecclesiae usu confirmata atque ab 

ecclesia Gallicana perpetua religione custodita decreta 

de auctoritate Conciliorum generalium, quae sessione 

quarta et quinta continentur, nec probari a Gallicana 

ecclesia, qui eorum decretorum, quasi dubiae sint 

auctoritatis ac minus approbata, robur infringant aut ad 

solum schismatis tempus Concilii dicta detorqueant. 

2283 1324 3. Hinc Apostolicae potestatis usum 

moderandum per canones Spiritu Dei conditos et totius

565 

mundi reverentia consecratos; valere etiam regulas, 

mores et instituta a regno et ecclesia Gallicana recepta, 

patrumque terminos manere inconcussos, atque id 

pertinere ad amplitudinem Apostolicae Sedis, ut statuta 

et consuetudines tantae Sedis et ecclesiarum 

consensione firmatae propriam stabilitatem obtineant. 

2284 1325 4. In fidei quoque quaestionibus praecipuas 

Summi Pontificis esse partes, eiusque decreta ad omnes 

et singulas ecclesias pertinere, nec tamen irreformabile 

esse iudicium nisi Ecclesiae consensus accesserit. 

2285 1326 (Sent. iudicialis Bullae:) Omnia et singula, 

quae tam quoad extensionem iuris regaliae, quam quoad 

declarationem de potestate ecclesiastica ac quattuor in 

ea contentas propositiones in supradictis Comitiis Cleri 

Gallicani a. 1682 habitis acta et gesta fuerunt, cum 

omnibus et singulis mandatis, arrestis, confirmationibus, 

declarationibus, epistolis, edictis et decretis a quibusvis 

personis sive ecclesiasticis sive laicis, quomodolibet 

qualificatis, quavis auctoritate et potestate, etiam 

individuam expressionem requirente, fungentibus, editis 

seu publicatis ... ipso iure nulla, irrita, invalida, inania, 

viribusque et effectu penitus et omnino vacua ab ipso 

initio fuisse et esse ac perpetuo fore, neminemque ad 

illorum seu cuiuslibet eorum, etiamsi iuramento vallata 

sint, observantiam teneri ... tenore praesentium 

declaramus. 

Decr. S. Officii, (sous Alexandre VIII), 24 août 1690 

2290 1289 1. Bonitas obiectiva consistit in convenientia 

obiecti cum natura rationali: formalis vero in conformitate 

actus cum regula morum. Ad hoc sufficit, ut actus moralis 

tendat in finem ultimum interpretative. Hunc homo non 

tenetur amare neque in principio neque in decursu vitae 

suae moralis.

566 

2291 1290 2. Peccatum philosophicum seu morale est 

actus humanus disconveniens naturae rationali et rectae 

rationi; theologicum vero et mortale est transgressio 

libera divinae legis. Philosophicum, quantumvis grave, in 

illo, qui Deum vel ignorat vel de Deo actu non cogitat, est 

grave peccatum, sed non est offensa Dei, neque 

peccatum mortale dissolvens amicitiam Dei, neque 

aeterna poena dignum. 

2292 1290 (Censura:) Propos. 1: Declarata et damnata uti 

haeretica. - 2. scandalosa, temeraria, piarum aurium 

offensiva et erronea. 

Decr. S. Officii, 7 décembre 1690; Errores Jansenistarum 

2301 1291 1. In statu naturae lapsae ad peccatum 

mortale (Viva: formale) et demeritum sufficit illa libertas, 

qua voluntarium ac liberum fuit in causa sua, peccato 

originali et voluntate Adami peccantis. 

2302 1292 2. Tametsi detur ignorantia invincibilis iuris 

naturae, haec in statu naturae lapsae operantem ex ipsa 

non excusat a peccato formali. 

2303 1293 3. Non licet sequi opinionem (probabilem) vel 

inter probabiles probabilissimam. 

2304 1294 4. Christus dedit semetipsum pro nobis 

oblationem Deo, non pro solis electis, sed pro omnibus et 

solis fidelibus. 

2305 1295 5. Pagani, Judaei, haeretici aliique huius 

generis nullum omnino accipiunt a Jesu Christo influxum: 

adeoque hinc recte inferes, in illis esse voluntatem 

nudam et inermem sine omni gratia sufficienti.

567 

2306 1296 6. Gratia sufficiens statui nostro non tam utilis, 

quam perniciosa est, sic, ut proinde merito possimus 

petere: A gratia sufficienti libera nos, Domine. 

2307 1297 7. Omnis humana actio deliberata est Dei 

dilectio vel mundi: si Dei caritas Patris est; si mundi, 

concupiscentia carnis, hoc est, mala est. 

2308 1298 8. Necesse est, infidelem in omni opere 

peccare. 

2309 1299 9. Revera peccat, qui odio habet peccatum 

mere ob eius turpitudinem et disconvenientiam cum 

natura, sine ullo ad Deum offensum respectu. 

2310 1300 10. Intentio, qua quis detestatur malum et 

prosequitur bonum mere, ut caelestem obtineat gloriam, 

non est recta nec Deo placens. 

2311 1301 11. Omne, quod non est ex fide christiana 

supernaturali, quae per dilectionem operatur, peccatum 

est. 

2312 1302 12. Quando in magnis peccatoribus deficit 

omnis amor, deficit etiam fides: et etiamsi videantur 

credere, non est fides divina, sed humana. 

2313 1303 13. Quisquis etiam aeternae mercedis intuitu 

Deo famulatur, caritate si caruerit vitio non caret, quoties 

intuitu licet beatitudinis operatur. 

2314 1304 14. Timor gehennae non est supernaturalis. 

2315 1305 15. Attritio, quae gehennae et poenarum metu 

concipitur, sine dilectione benevolentiae Dei propter se, 

non est bonus motus ac supernaturalis.

568 

2316 1306 16. Ordinem praemittendi satisfactionem 

absolutioni induxit non politia aut institutio Ecclesiae, sed 

ipsa Christi lex et praescriptio, natura rei id ipsum 

quodammodo dictante. 

2317 1307 17. Per illam praxim mox absolvendi ordo 

paenitentiae est inversus. 

2318 1308 18. Consuetudo moderna quoad 

administrationem sacramenti paenitentiae, etiamsi eam 

plurimorum hominum sustentet auctoritas et multi 

temporis diuturnitas confirmet, nihilominus ab Ecclesia 

non habetur pro usu sed abusu. 

2319 1309 19. Homo debet agere tota vita paenitentiam 

pro peccato originali. 

2320 1310 20. Confessiones apud religiosos factae 

pleraeque vel sacrilegae sunt vel invalidae. 

2321 1311 21. Parochianus potest suspicari de 

mendicantibus, qui eleemosynis communibus vivunt, de 

imponenda nimis levi et incongrua paenitentia seu 

satisfactione ob quaestum seu lucrum subsidii temporalis. 

2322 1312 22. Sacrilegi sunt iudicandi, qui ius ad 

communionem percipiendam praetendunt, antequam 

condignam de delictis suis paenitentiam egerint. 

2323 1313 23. Similiter arcendi sunt a sacra communione, 

quibus nondum inest amor Dei purissimus et omnis 

mixtionis expers. 

2324 1314 24. Oblatio in templo, quae fiebat a beata 

Virgine Maria in die purificationis suae pe duos pullos 

columbarum, unum in holocaustum et alterum pro 

peccatis, sufficienter testatur, quod indiguerit

569 

purificatione, et quod filius (qui offerebatur), etiam 

macula matris maculatus esset, secundum verba legis. 

2325 1315 25. Dei Patris (Viva: sedentis) simulacrum nefas 

est christiano in templo collocare. 

2326 1316 26. Laus, quae defertur Mariae ut Mariae, vana 

est. 

2327 1317 27. Valuit aliquando baptismus sub hac forma 

collatus: " In nomine Patris etc. ", praetermissis illis: " Ego 

te baptizo. 

2328 1318 28. Valet baptismus collatus a ministro, qui 

omnem ritum externum formamque baptizandi observat, 

intus vero in corde suo apud se resolvit: Non intendo, 

quod facit Ecclesia. 

2329 1319 29. Futilis et toties convulsa est assertio de 

Pontificis Romani supra Concilium oecumenicum 

auctoritate atque in fidei quaestionibus decernendis 

infallibilitate. 

2330 1320 30. Ubi quis invenerit doctrinam in Augustino 

clare fundatam, illam absolute potest tenere et docere, 

non respiciendo ad ullam Pontificis Bullam. 

2331 1321 31. Bulla URBANI VIII " In eminenti " est 

subreptitia. 

2332 1321 (Censura: Damnatae et prohibitae tamquam) 

temerariae, scandalosae, male sonantes, iniuriosae, 

haeresi proximae, haeresim sapientes, erroneae, 

schismaticae, et haereticae respective. 

Resp. S. Officii ad Missionarios Capucc., (sous Innocent 

XII), 

23 juillet 1698

570 

2340 5006 Qu.: An matrimonium inter apostatas a fide, et 

antea rite baptizatos, post apostasiam, publice more 

gentilium vel Mahumetanorum initum, sit vere 

matrimonium et sacramentum. Resp.: Si adsit pactum 

dissolubilitatis, non esse matrimonium neque 

sacramentum; si vero non adsit, esse matrimonium et 

sacramentum. 

Innocent XII, Bref 'Cum alias ad apostolatus', 12 mars 

1699; 

Errores Francisci de Fénelon de amore erga Deum 

2351 1327 1. Datur habitualis status amoris Dei, qui est 

caritas pura et sine ulla admixtione motivi proprii 

interesse. Neque timor poenarum, neque desiderium 

remunerationum habent amplius in eo partem. Non 

amatur amplius Deus propter meritum, neque propter 

perfectionem, neque propter felicitatem in eo amando 

inveniendam. 

2352 1328 2. In statu vitae contemplativae sive unitivae 

amittitur omne motivum interessatum timoris et spei. 

2353 1329 3. Id, quod est essentiale in directione animae, 

est non aliud facere, quam sequi pedetentim gratiam cum 

infinita patientia, praecautione et subtilitate. Oportet se 

intra hos limites continere, ut sinatur Deus agere, et 

numquam ad purum amorem ducere, nisi quando Deus 

per unctionem interiorem incipit aperire cor huic verbo, 

quod adeo durum est animabus adhuc sibimet affixis, et 

adeo potest illas scandalizare aut in perturbationem 

conicere. 

2354 1330 4. In statu sanctae indifferentiae anima non 

habet amplius desideria voluntaria et deliberata propter 

suum interesse, exceptis iis occasionibus, in quibus toti 

suae gratiae fideliter non cooperatur.

571 

2355 1331 5. In eodem statu sanctae indifferentiae nihil 

nobis, omnia Deo volumus. Nihil volumus, ut simus perfecti 

et beati propter interesse proprium; sed omnem 

perfectionem ac beatitudinem volumus, in quantum Deo 

placet efficere, ut velimus res istas impressione suae 

gratiae. 

2356 1332 6. In hoc sanctae indifferentiae statu nolumus 

amplius salutem ut salutem propriam, ut liberationem 

aeternam, ut mercedem nostrorum meritorum, ut nostrum 

interesse omnium maximum; sed eam volumus voluntate 

plena, ut gloriam et beneplacitum Dei, ut rem, quam ipse 

vult, et quam nos vult velle propter ipsum. 

2357 1333 7. Derelictio non est nisi abnegatio seu sui 

ipsius renuntiatio, quam Jesus Christus a nobis in 

Evangelio requirit, postquam externa omnia reliquerimus. 

Ista nostri ipsorum abnegatio non est nisi quoad interesse 

proprium ... Extremae probationes, in quibus haec 

abnegatio seu sui ipsius derelictio exerceri debet, sunt 

tentationes, quibus Deus aemulator vult purgare amorem, 

nullum ei ostendendo perfugium neque ullam spem quoad 

suum interesse proprium, etiam aeternum. 

2358 1334 8. Omnia sacrificia, quae fieri solent ab 

animabus quam maxime disinteressatis circa earum 

aeternam beatitudinem, sunt condicionalia. ... Sed hoc 

sacrificium non potest esse absolutum in statu ordinario. 

In uno extremarum probationum casu hoc sacrificium fit 

aliquo modo absolutum. 

2359 1335 9. In extremis probationibus potest animae 

invincibiliter persuasum esse persuasione reflexa, et 

quae non est intimus conscientiae fundus, se iuste 

reprobatam esse a Deo. 

2360 1336 10. Tunc anima divisa a semetipsa exspirat 

cum Christo in cruce, dicens: 'Deus, Deus meus, ut quid

572 

dereliquisti me?' (Mt 27, 46.) In hac involuntaria 

impressione desperationis conficit sacrificium absolutum 

sui interesse proprii quoad aeternitatem. 

2361 1337 11. In hoc statu anima amittit omnem spem sui 

proprii interesse; sed numquam amittit in parte superiore, 

id est in suis actibus directis et intimis, spem perfectam, 

quae est desiderium disinteressatum promissionum. 

2362 1338 12. Director tunc potest huic animae 

permittere, ut simpliciter acquiescat iacturae sui proprii 

interesse et iustae condemnationi, quam sibi a Deo 

indictam credit. 

2363 1339 13. Inferior Christi pars in cruce non 

communicavit superiori suas involuntarias perturbationes. 

2364 1340 14. In extremis probationibus pro purificatione 

amoris fit quaedam separatio partis superioris animae ab 

inferiore. ... In ista separatione actus partis inferioris 

manant ex omnino caeca et involuntaria perturbatione: 

nam totum, quod est voluntarium et intellectuale, est 

partis superioris. 

2365 1341 15. Meditatio constat discursivis actibus, qui a 

se invicem facile distinguuntur. ... Ista compositio actuum 

discursivorum et reflexorum est propria exercitatio amoris 

interessati. 

2366 1342 16. Datur status contemplationis adeo sublimis 

adeoque perfectae, ut fiat habitualis: ita ut, quoties 

anima actu orat, sua oratio sit contemplativa, non 

discursiva. Tunc non amplius indiget redire ad 

meditationem eiusque actus methodicos. 

2367 1343 17. Animae contemplativae privantur intuitu 

distincto, sensibili et reflexo Jesu Christi duobus 

temporibus diversis: primo in fervore nascente earum

573 

contemplationis; secundo anima amittit intuitum Jesu 

Christi in extremis probationibus. 

2368 1344 18. In statu passivo exercentur omnes virtutes 

distinctae, non cogitando, quod sint virtutes. In quolibet 

momento aliud non cogitatur, quam facere id, quod Deus 

vult, et amor zelotypus simul efficit, ne quis amplius sibi 

virtutem velit nec umquam sit adeo virtute praeditus, 

quam cum virtuti amplius affixus non est. 

2369 1345 19. Potest dici in hoc sensu, quod anima 

passiva et disinteressata nec ipsum amorem vult amplius, 

quatenus est sua perfectio et sua felicitas, sed solum 

quatenus est id, quod Deus a nobis vult. 

2370 1346 20. In confitendo debent animae transformatae 

sua peccata detestari et condemnare se et desiderare 

remissionem suorum peccatorum non ut propriam 

purificationem et liberationem, sed ut rem, quam Deus 

vult et vult nos velle propter suam gloriam. 

2371 1347 21. Sancti mystici excluserunt a statu 

animarum transformatarum exercitationes virtutum. 

2372 1348 22. Quamvis haec doctrina (de puro amore) 

esset pura et simplex perfectio evangelica in universa 

traditione designata, antiqui pastores non proponebant 

passim multitudini iustorum, nisi exercitia amoris 

interessati eorum gratiae proportionata. 

2373 1349 23. Purus amor ipse solus constituit totam vitam 

interiorem; et tunc evadit unicum principium et unicum 

motivum omnium actuum, qui deliberati et meritorii sunt. 

2374 1349 (Censura:) ... Librum praedictum ..., quippe ex 

cuius lectione et usu fideles sensim in errores ab Ecclesia 

catholica iam damnatos induci possent, ac insuper 

tamquam continentem propositiones, sive in obvio earum

574 

verborum sensu sive attenta sententiarum connexione, 

temerarias (1s8 10 15-20 22), scandalosas (7 10 12 19-21), 

male sonantes (4-6 23), piarum aurium offensivas (8 18), 

in praxi perniciosas (2 14 17) ac etiam erroneas (1-7 10s 

13 17-19 22s) respective, tenore praesentium damnamus 

et reprobamus ipsiusque libri impressionem... 

prohibemus. 

Resp. S. Officii ad episc. Quebecensem, (sous Clément 

XI), 

25 janvier 1703 

2380 1349a Qu.: Utrum, antequam adulto conferatur 

baptisma, minister ei teneatur explicare omnia fidei 

nostrae mysteria, praesertim si est moribundus, quia hoc 

perturbaret mentem illius? An non sufficeret, si 

moribundus promitteret fore ut, ubi e morbo convalescet, 

instruendum se curet, ut in praxim redigat, quod ei 

praescriptum fuerit? Resp.: Non sufficere promissionem, 

sed missionarium teneri adulto, etiam moribundo, qui 

incapax omnino non sit, explicare mysteria fidei, quae 

sunt necessaria necessitate medii, ut sunt praecipue 

mysteria Trinitatis et Incarnationis. 

10 mai 1703 

2381 1349b Qu. 2: An possit baptizari adultus rudis et 

stupidus, ut contigit in barbaro, si ei detur sola Dei 

cognitio et aliquorum eius attributorum, praesertim 

iustitiae remunerativae et vindicativae, iuxta hunc 

Apostoli locum: Accedentem ad Deum oportet credere, 

quia est et remunerator est (cf. Hebr 11, 6), ex quo 

infertur, adultum barbarum in certo casu urgentis 

necessitatis posse baptizari, quamvis non credat explicite 

in Iesum Christum. Resp.: Missionarium non posse 

baptizare non credentem explicite in Dominum Iesum 

Christum, sed teneri illum instruere de omnibus iis, quae 

sunt necessaria necessitate medii iuxta captum 

baptizandi.

575 

2382 1349b Qu. 8: Utrum conferendum sit viaticum aut 

extrema unctio rnoribundis adultis, quos aliquando 

baptismi capaces credimus, non autem Communionis 

aliorumque sacramentorum? Resp.: Non esse 

administrandum viaticum neophyto moribundo, nisi 

saltem discernat cibum spiritualem a corporali, 

cognoscendo et credendo in sacra hostia praesentiam 

Christi Domini. Non esse pariter conferendum 

sacramentum extremae unctionis neophyto moribundo 

quem missionarius capacem baptismi credidit, nisi saltem 

idem habeat aliquam intentionem recipiendi sacram 

unctionem in beneficium animae pro mortis tempore 

ordinatam. 

Clément XI, Const. 'Vineam Domini Sabaoth', 16 juillet 

1705 

2390 1350 ( 6 vel 25). Ut quaevis imposterum erroris 

occasio penitus praecidatur, atque omnes catholicae 

Ecclesiae filii Ecclesiam ipsam audire non tacendo solum 

(nam et impii in tenebris conticescunt (1 Reg 2,9)) sed et 

interius obsequendo, quae vera est orthodoxi hominis 

oboedientia, condiscant: hac Nostra perpetuo valitura 

constitutione, oboedientiae, quae praeinsertis Apostolicis 

constitutionibus debetur, obsequioso illo silentio 

nequaquam satisfieri; sed damnatum in quinque praefatis 

propositionibus Ianseniani libri sensum, quem illarum 

verba prae se ferunt, ut praefertur, ab omnibus Christi 

fidelibus ut haereticum, non ore solum, sed et corde reici 

ac damnari debere; nec alia mente, animo aut credulitate 

supradictae formulae subscribi licite posse, ita ut, qui 

secus aut contra quoad haec omnia et singula senserint, 

tenuerint, praedicaverint, verbo vel scripto docuerint aut 

asseruerint, tamquam praefatarum Apostolicarum 

constitutionum transgressores omnibus et singulis illarum 

censuris et poenis omnino subiaceant, eadem auctoritate

576 

Apostolica decernimus, declaramus, statuimus et 

ordinamus. 

Clément XI, Const. 'Unigenitus Dei Filius', 8 septembre 

1713; 

Errores iansenistici Paschasii Quesnel 

2400 (2) ... Perspicue novimus summam huiusmodi libri 

perniciem ideo potissimum progredi et invalescere, quod 

eadem intus lateat et velut improba sanies non nisi secto 

ulcere foras erumpat, cum ipse liber primo aspectu 

legentes specie quadam pietatis illiciat ... 

2401 1351 (3) 1. Quid aliud remanet animae, quae Deum 

atque ipsius gratiam amisit, nisi peccatum et peccati 

consecutiones, superba paupertas et segnis indigentia, 

hoc est generalis impotentia ad laborem, ad orationem et 

ad omne opus bonum? - Exstat haec propositio in 

Observationibus moralibus Quesnelli ad Lc 16, 3. 

2402 1352 2. Iesu Christi gratia, principium efficax boni 

cuiuscumque generis, necessaria est ad omne opus 

bonum; absque illa non solum nihil fit, sed nec fieri 

potest. - Jo 15, 5: ed. 1693. 

2403 1353 3. In vanum, Domine, praecipis, si tu ipse non 

das, quod praecipis. - Act 16.10. 

2404 1354 4. Ita, Domine, omnia possibilia sunt ei, cui 

omnia possibilia facis, eadem operando in illo. - Mc 9, 22. 

2405 1355 5. Quando Deus non emollit cor per interiorem 

unctionem gratiae suae, exhortationes et gratiae 

exteriores non inserviunt nisi ad illud magis obdurandum. 

- Rom 9, 18: ed. 1693. 

2406 1356 6. Discrimen inter foedus iudaicum et 

christianum est, quod in illo Deus exigit fugam peccati et

577 

implementum legis a peccatore, relinquendo illum in sua 

impotentia: in isto vero Deus peccatori dat quod iubet, 

illum sua gratia purificando. - Rom 11, 27. 

2407 1357 7. Quae utilitas pro homine in vetere foedere, 

in quo Deus illum reliquit eius propriae infirmitati, 

imponendo ipsi suam legem? Quae vero felicitas non est 

admitti ad foedus, in quo Deus nobis donat quod petit a 

nobis? - Hebr 8, 7. 

2408 1358 8. Nos non pertinemus ad novum foedus, nisi in 

quantum participes sumus ipsius novae gratiae, quae 

operatur in nobis id, quod Deus nobis praecipit. - Hebr 8, 

10. 

2409 1359 9. Gratia Christi est gratia suprema, sine qua 

confiteri Christum numquam possumus, et cum qua 

numquam illum abnegamus. - 1 Cor 12, 3: ed. 1693. 

2410 1360 10. Gratia est operatio manus omnipotentis 

Dei, quam nihil impedire potest aut retardare. - Mt 20, 34. 

2411 1361 11. Gratia non est aliud quam voluntas 

omnipotens Dei iubentis et facientis, quod jubet. - Mc 2, 

11. 

2412 1362 12. Quando Deus vult salvare animam, 

quocumque tempore, quocumque loco, effectus 

indubitabilis sequitur voluntatem Dei. - Mc 2, 12. 

2413 1363 13. Quando Deus vult animam salvam facere et 

eam tangit interiore gratiae suae manu, nulla voluntas 

humana ei resistit. - Lc 5, 13: ed. 1693. 

2414 1364 14. Quantumcumque remotus a salute sit 

peccator obstinatus, quando Jesus se ei videndum 

exhibet lumine salutari suae gratiae, oportet ut se dedat,

578 

accurrat, sese humiliet et adoret Salvatorem suum. - Mc 

5, 67: ed. 1693. 

2415 1365 15. Quando Deus mandatum suum et suam 

externam locutionem comitatur unctione sui Spiritus et 

interiore vi gratiae suae, operatur illam in corde 

oboedientiam, quam petit. - Lc 9, 60. 

2416 1366 16. Nullae sunt illecebrae, quae non cedant 

illecebris gratiae; quia nihil resistit Omnipotenti. - Act 8, 

12. 

2417 1367 17. Gratia est vox illa Patris, quae homines 

interius docet ac eos venire facit ad Iesum Christum : 

quicumque ad eum non venit, postquam audivit vocem 

exteriorem Filii, nullatenus est doctus a Patre. - Jo 6, 45. 

2418 1368 18. Semen verbi, quod manus Dei irrigat, 

semper affert fructum suum. - Act 11, 21. 

2419 1369 19. Dei gratia nihil aliud est quam eius 

omnipotens voluntas: haec est idea, quam Deus ipse 

nobis tradit in omnibus suis Scripturis. - Rom 14. 4 - ed. 

1693. 

2420 1370 20. Vera gratiae idea est, quod Deus vult sibi a 

nobis oboediri, et oboeditur; imperat, et omnia fiunt; 

loquitur tamquam Dominus, et omnia sibi submissa sunt.- 

Mc 4, 39. 

2421 1371 21. Gratia Jesu Christi est gratia fortis, potens, 

suprema, invincibilis, utpote quae est operatio voluntatis 

omnipotentis, sequela et imitatio operationis Dei 

incarnantis et resuscitantis Filium suum. 2 Cor 5, 21: ed. 

1693. 

2422 1372 22. Concordia omnipotentis operationis Dei in 

corde hominis cum libero ipsius voluntatis consensu

579 

demonstratur illico nobis in incarnatione, veluti in fonte 

atque architypo omnium aliarum operationum 

misericordiae et gratiae, quae omnes ita gratuitae atque 

ita dependentes a Deo sunt, sicut ipsa originalis operatio. 

- Lc 1, 48. 

2423 1373 23. Deus ipse nobis ideam tradidit 

omnipotentis operationis suae gratiae, eam significans 

per illam, quae creaturas e nihilo producit et mortuis 

reddit vitam. - Rom 4, 17. 

2424 1374 24. Iusta idea, quam centurio habet de 

omnipotentia Dei et Jesu Christi in sanandis corporibus 

solo motu suae voluntatis, est imago ideae, quae haberi 

debet de omnipotentia suae gratiae in sanandis 

animabus a cupiditate. - Lc 7, 7. 

2425 1375 25. Deus illuminat animam et eam sanat aeque 

ac corpus sola sua voluntate : iubet, et ipsi obtemperatur. 

- Lc 18, 42. 

2426 1376 26. Nullae dantur gratiae nisi per fidem. - Lc 8, 

48. 

2427 1377 27. Fides est prima gratia et fons omnium 

aliarum. - 2 Pt 1, 3. 

2428 1378 28. Prima gratia, quam Deus concedit 

peccatori, est peccatorum remissio. - Mc 11, 25. 

2429 1379 29. Extra Ecclesiam nulla conceditur gratia. - Lc 

10, 35 36. 

2430 1380 30. Omnes, quos Deus vult salvare per 

Christum, salvantur infallibiliter. - Jo 6, 40.

580 

2431 1381 31. Desideria Christi semper habent suum 

effectum: pacem intimo cordium infert, quando eis illam 

optat. - Jo 20, 19. 

2432 1382 32. Jesus Christus se morti tradidit ad 

liberandum pro semper suo sanguine primogenitos, id est 

electos, de manu angeli exterminatoris. - Gal 4, 4-7. 

2433 1383 33. Proh, quantum oportet bonis terrenis et 

sibimetipsi renuntiasse, ad hoc, ut quis fiduciam habeat 

sibi, ut ita dicam, appropriandi Christum Jesum, eius 

amorem, mortem et mysteria; ut facit sanctus Paulus 

dicens : 'Qui dilexit me, et tradidit semetipsum pro me'. - 

Gal 2, 20. 

2434 1384 34. Gratia Adami non producebat nisi merita 

humana. - 2 Cor 5, 21 : ed. 1 693. 

2435 1385 35. Gratia Adami est sequela creationis et erat 

debita naturae sanae et integrae. - 2 Cor 5, 21. 

2436 1386 36. Differentia essentialis inter gratiam Adami 

et status innocentiae ac gratiam christianam est, quod 

primam unusquisque in propria persona recepisset, ista 

vero non recipitur, nisi in persona Jesu Christi resuscitati, 

cui nos uniti sumus. - Rom 7, 4. 

2437 1387 37. Gratia Adami, sanctificando illum in 

semetipso, erat illi proportionata: gratia christiana, nos 

sanctificando in Jesu Christo, est omnipotens et digna 

Filio Dei. - Eph 1, 6. 

2438 1388 38. Peccator non est liber nisi ad malum sine 

gratia Liberatoris. -Lc 8, 9. 

2439 1389 39. Voluntas, quam gratia non praevenit, nihil 

habet luminis nisi ad aberrandum, ardoris nisi ad se

581 

praecipitandum, virium nisi ad se vulnerandum, est capax 

omnis mali et incapax ad omne bonum. - Mt 20, 34. 

2440 1390 40. Sine gratia nihil amare possumus nisi ad 

nostram condemnationem. - 2 Thess 3, 18: ed. 1693. 

2441 1391 41. Omnis cognitio Dei, etiam naturalis, etiam 

in philosophis ethnicis, non potest venire nisi a Deo ; et 

sine gratia non producit nisi praesumptionem, vanitatem 

et oppositionem ad ipsum Deum loco affectuum 

adorationis, gratitudinis et amoris. - Rom 1, 19. 

2442 1392 42. Sola gratia Christi reddit hominem aptum 

ad sacrificium fidei ; sine hoc nihil nisi impuritas, nihil nisi 

indignitas. - Act 11, 9. 

2443 1393 43. Primus effectus gratiae baptismalis est 

facere, ut moriamur peccato, adeo ut spiritus, cor, sensus 

non habeant plus vitae pro peccato, quam homo mortuus 

habeat pro rebus mundi. - Rom 6, 2: ed. 1693. 

2444 1394 44. Non sunt nisi duo amores, unde volitiones 

et actiones omnes nostrae nascuntur : amor Dei, qui 

omnia agit propter Deum, quemque Deus remuneratur, et 

amor, quo nos ipsos ac mundum diligimus, qui, quod ad 

Deum referendum est, non refert et propter hoc ipsum fit 

malus. - Jo 5, 29. 

2445 1395 45. Amore Dei in corde peccatorum non 

amplius regnante necesse est, ut in eo carnalis regnet 

cupiditas omnesque actiones eius corrumpat. - Lc 15, 13: 

ed. 1693. 

2446 1396 46. Cupiditas aut caritas usum sensuum bonum 

vel malum faciunt. - Mt 5, 28. 

2447 1397 47. Oboedientia legis profluere debet ex fonte, 

et hic fons est caritas. Quando Dei amor est illius

582 

principium interius, et Dei gloria eius finis, tunc purum 

est, quod apparet exterius; alioquin non est nisi 

hypocrisis aut falsa iustitia. - Mt 25, 26: ed. 1693. 

2448 1398 48. Quid aliud esse possumus, nisi tenebrae, 

nisi aberratio et nisi peccatum, sine fidei lumine, sine 

Christo et sine caritate? -Eph 5, 8. 

2449 1399 49. Ut nullum peccatum est sine amore nostri, 

ita nullum est opus bonum sine amore Dei. - Mc 7, 22 23. 

2450 1400 50. Frustra clamamus ad Deum: 'Pater mi', si 

spiritus caritatis non est ille, qui clamat. - Rom 8, 15. 

2451 1401 51. Fides iustificat, quando operatur, sed ipsa 

non operatur nisi per caritatem. - Act 13, 39. 

2452 1402 52. Omnia alia salutis media continentur in fide 

tamquam in suo germine et semine ; sed haec fides non 

est absque amore et fiducia. - Act 10, 43. 

2453 1403 53. Sola caritas christiano modo facit (actiones 

christianas) per relationem ad Deum et Jesum Christum. - 

Col 3, 14. 

2454 1404 54. Sola caritas est, quae Deo loquitur; eam 

solam Deus audit. - 1 Cor 13, 1. 

2455 1405 55. Deus non coronat nisi caritatem: qui currit 

ex alio impulsu et ex alio motivo, in vanum currit. - 1 Cor 

9, 24. 

2456 1406 56. Deus non remunerat nisi caritatem: 

quoniam caritas sola Deum honorat. - Mt 25, 36. 

2457 1407 57. Totum deest peccatori, quando ei deest 

spes; et non est spes in Deo, ubi non est amor Dei. - Mt 27, 

5.

583 

2458 1408 58. Nec Deus est nec religio, ubi non est 

caritas. - 1 Jo 4, 8. 

2459 1409 59. Oratio impiorum est novum peccatum; et 

quod Deus illis concedit, est novum in eos judicium. Jo 

10.25 : ed. 1693 

2460 1410 60. Si solus supplicii timor animat 

paenitentiam, quo haec est magis violenta, eo magis 

ducit ad desperationem. - Mt 27, 5. 

2461 1411 61. Timor nonnisi manum cohibet, cor autem 

tamdiu peccato addicitur, quamdiu ab amore iustitiae 

non ducitur. - Lc 20, 19. 

2462 1412 62. Qui a malo non abstinet nisi timore poenae, 

illud committit in corde suo et iam est reus coram Deo. - 

Mt 21, 46. 

2463 1413 63. Baptizatus adhuc est sub lege sicut 

Judaeus, si legem non adimpleat, aut adimpleat ex solo 

timore. - Rom 6, 14. 

2464 1414 64. Sub maledicto legis numquam fit bonum; 

quia peccatur sive faciendo malum sive illud nonnisi ob 

timorem evitando. - Gal 5, 18. 

2465 1415 65. Moyses, Prophetae, sacerdotes et doctores 

Legis mortui sunt absque eo, quod ullum Deo dederint 

filium, cum non effecerint nisi mancipia per timorem. - Mc 

12, 19. 

2466 1416 66. Qui vult Deo appropinquare, nec debet ad 

ipsum venire cum brutalibus passionibus neque adduci 

per instinctum naturalem aut per timorem sicuti bestiae, 

sed per fidem et per amorem sicuti filii. - Hebr 12, 20: ed. 

1693.

584 

2467 1417 67. Timor servilis non sibi repraesentat Deum 

nisi ut dominum durum, imperiosum, iniustum, 

intractabilem. - Lc 19, 21: ed. 1693. 

2468 1418 68. Dei bonitas abbreviavit viam salutis, 

claudendo totum in fide et precibus. - Act 2, 21. 

2469 1419 69. Fides, usus, augmentum et praemium fidei, 

totum est donum purae liberalitatis Dei. - Mc 9, 22. 

2470 1420 70. Numquam Deus affligit innocentes; et 

afflictiones semper serviunt vel ad puniendum peccatum 

vel ad purificandum peccatorem. - Jo 9, 3. 

2471 1421 71. Homo ob sui conservationem potest sese 

dispensare ab ea lege, quam Deus condidit propter eius 

utilitatem. - Mc 2, 28. 

2472 1422 72. Nota Ecclesiae christianae est, quod sit 

catholica, comprehendens et omnes angelos caeli et 

omnes electos et iustos terrae et omnium saeculorum. - 

Hebr 12, 22-24. 

2473 1423 73. Quid est Ecclesia, nisi coetus filiorum Dei 

manentium in eius sinu, adoptatorum in Christo, 

subsistentium in eius persona, redemptorum eius 

sanguine, viventium eius spiritu, agentium per eius 

gratiam, et exspectantium gratiam futuri saeculi ? - 2 

Thess 1, 1s: ed. 1693. 

2474 1424 74. Ecclesia sive integer Christus incarnatum 

Verbum habet ut caput, omnes vero Sanctos ut membra. - 

1 Tim 3, 16. 

2475 1425 75. Ecclesia est unus solus homo compositus ex 

pluribus membris, quorum Christus est caput, vita,

585 

subsistentia et persona; unus solus Christus compositus ex 

pluribus Sanctis, quorum est sanctificator. - Eph 2, 14-16. 

2476 1426 76. Nihil spatiosius Ecclesia Dei: quia omnes 

electi et iusti omnium saeculorum illam componunt. - Eph 

2, 22. 

2477 1427 77. Qui non ducit vitam dignam filio Dei et 

membro Christi, cessat interius habere Deum pro Patre et 

Christum pro capite. - 1 Jo 2, 24: ed. 1 693. 

2478 1428 78. Separatur quis a populo electo, cuius figura 

fuit populus Judaicus et caput est Jesus Christus, tam non 

vivendo secundum Evangelium quam non credendo 

Evangelio. - Act 3, 23. 

2479 1429 79. Utile et necessarium est omni tempore, 

omni loco et omni personarum generi, studere et 

cognoscere spiritum, pietatem et mysteria sacrae 

Scripturae. - 1 Cor 14, 5. 

2480 1430 80. Lectio sacrae Scripturae est pro omnibus. - 

Act 8, 28. 

2481 1431 81. Obscuritas sancta verbi Dei non est laicis 

ratio dispensandi se ipsos ab eius lectione. - Act 8, 31. 

2482 1432 82. Dies Dominicus a Christianis debet 

sanctificari lectionibus pietatis et super omnia sanctarum 

Scripturarum. Damnosum est, velle Christianum ab hac 

lectione retrahere. - Act 15, 21. 

2483 1433 83. Est illusio sibi persuadere, quod notitia 

mysteriorum religionis non debeat communicari feminis 

lectione sacrorum librorum. Non ex feminarum 

simplicitate, sed ex superba virorum scientia ortus est 

Scripturarum abusus, et natae sunt haereses. - Jo 4, 26.

586 

2484 1434 84. Abripere e Christianorum manibus Novum 

Testamentum seu eis illud clausum tenere auferendo eis 

modum illud intelligendi, est illis Christi os obturare. - Mt 

5, 2. 

2485 1435 85. Interdicere Christianis lectionem sacrae 

Scripturae, praesertim Evangelii, est interdicere usum 

luminis filiis lucis et facere, ut patiantur speciem 

quandam excommunicationis. - Lc 11, 33: ed. 1693. 

2486 1436 86. Eripere simplici populo hoc solatium 

iungendi vocem suam voci totius Ecclesiae (cf. DS 2666), 

est usus contrarius praxi apostolicae et intentioni Dei. - 1 

Cor 14, 16. 

2487 1437 87. Modus plenus sapientia, lumine et caritate 

est dare animabus tempus portandi cum humilitate et 

sentiendi statum peccati, petendi spiritum paenitentiae 

et contritionis, et incipiendi ad minus satisfacere iustitiae 

Dei, antequam reconcilientur. - Act 8, 9. 

2488 1438 88. Ignoramus, quid sit peccatum et vera 

paenitentia, quando volumus statim restitui possessioni 

bonorum illorum, quibus nos peccatum spoliavit, et 

detrectamus separationis istius ferre confusionem. - Lc 17, 

11, 12. 

2489 1439 89. Quartus decimus gradus conversionis 

peccatoris est, quod, cum sit iam reconciliatus, habet ius 

assistendi sacrificio Ecclesiae. - Lc 15, 23. 

2490 1440 90. Ecclesia auctoritatem excommunicandi 

habet, ut eam exerceat per primos pastores de consensu 

saltem praesumpto totius corporis. - Mt 18, 17. 

2491 1441 91. Excommunicationis iniustae metus 

numquam debet nos impedire ab implendo debito nostro; 

numquam eximus ab Ecclesia, etiam quando hominum

587 

nequitia videmur ab ea expulsi, quando Deo, Jesu Christo, 

atque ipsi Ecclesiae per caritatem affixi sumus. - Jo 9, 22 

23. 

2492 1442 92. Pati potius in pace excommunicationem et 

anathema iniustum, quam prodere veritatem, est imitari 

sanctum Paulum; tantum abest, ut sit erigere se contra 

auctoritatem aut scindere unitatem. - Rom 9, 3. 

2493 1443 Jesus quandoque sanat vulnera, quae 

praeceps primorum pastorum festinatio infligit sine ipsius 

mandato. Jesus restituit, quod ipsi inconsiderato zelo 

rescindunt. - Jo 18, 11. 

2494 1444 94. Nihil peiorem de Ecclesia opinionem ingerit 

eius inimicis, quam videre illic dominatum exerceri supra 

fidem fidelium, et foveri divisiones propter res, quae nec 

fidem laedunt nec mores. - Rom 14, 16. 

2495 1445 95. Veritates eo devenerunt, ut sint lingua 

quasi peregrina plerisque Christianis, et modus eas 

praedicandi est veluti idioma incognitum; adeo remotus 

est a simplicitate Apostolorum, et supra communem 

captum fideiium; neque satis advertitur, quod hic 

defectus sit unum ex signis maxime sensibilibus 

senectutis Ecclesiae et irae Dei in filios suos. - 1 Cor 14, 

21. 

2496 1446 96. Deus permittit, ut omnes potestates sint 

contrariae praedicatoribus veritatis, ut eius victoria 

attribui non possit nisi divinae gratiae. - Act 17, 8. 

2497 1447 97. Nimis saepe contingit, membra illa, quae 

magis sancte ac magis stricte unita Ecclesiae sunt, respici 

atque tractari tamquam indigna, ut sint in Ecclesia, vel 

tamquam ab ea separata ; sed 'iustus vivit ex fide' (Rom 1, 

17), et non ex opinione hominum. - Act 4, 11.

588 

2498 1448 98. Status persecutionis et poenarum, quas 

quis tolerat tamquam haereticus, flagitiosus et impius, 

ultima plerumque probatio est et maxime meritoria, 

utpote quae facit hominem magis conformem Jesu Christo 

- Lc 22, 37. 

2499 1449 99. Pervicacia, praeventio, obstinatio in 

nolendo aut aliquid examinare aut agnoscere, se fuisse 

deceptum, mutant quotidie quoad multos in odorem 

mortis id, quod Deus in sua Ecclesia posuit, ut in ea esset 

odor vitae, verbi gratia bonos libros, instructiones, sancta 

exempla, etc. - 2 Cor 2, 16. 

2500 1450 100. Tempus deplorabile, quo creditur honorari 

Deus persequendo veritatem eiusque discipulos! Tempus 

hoc advenit. ... Haberi et tractari a religionis ministris 

tamquam impium et indignum omni commercio cum Deo, 

tamquam membrum putridum, capax corrumpendi omnia 

in societate Sanctorum, est hominibus piis morte corporis 

mors terribilior. Frustra quis sibi blanditur de suarum 

intentionum puritate et zelo quodam religionis, 

persequendo flamma ferroque viros probos, si propria 

passione est excaecatus aut abreptus aliena, propterea 

quod nihil vult examinare. Frequenter credimus 

sacrificare Deo impium, et sacrificamus diabolo Dei 

servum. - Jo 16, 2. 

2501 1451 101. Nihil spiritui Dei et doctrinae Jesu Christi 

magis opponitur, quam communia facere iuramenta in 

Ecclesia; quia hoc est multiplicare occasiones peierandi, 

laqueos tendere infirmis et idiotis, et efficere, ut nomen 

et veritas Dei aliquando deserviant consilio impiorum. - 

Mt 5, 37. 

2502 1451 (Censura:) ... Propositiones praeinsertas 

tamquam falsas, captiosas, male sonantes, piarum 

aurium offensivas, scandalosas, perniciosas, temerarias, 

Ecclesiae et eius praxi iniuriosas, neque in Ecclesiam

589 

solum, sed etiam in potestates saeculi contumeliosas, 

seditiosas, impias, blasphemas, suspectas de haeresi ac 

haeresim ipsam sapientes, necnon haereticis et 

haeresibus ac etiam schismati faventes, erroneas, haeresi 

proximas, pluries damnatas, ac demum haereticas, 

variasque haereses et potissimum illas, quae in famosis 

Jansenii propositionibus, et quidem in eo sensu, in quo 

hae damnatae fuerunt, acceptis continentur, manifeste 

innovantes respective... declaramus, damnamus et 

reprobamus. 



Clément XII, Bulla 'Apostolicae providentiae officio', 

2 octobre 1733; De libertate in modo explicandi 

efficaciam gratiae 

2509 1097 1 . ... Mentem tamen (Clementis XI et Benedicti 

XIII) praedecessorum Nostrorum compertam habentes, 

nolumus aut per Nostras aut per ipsorum laudes 

Thomisticae scholae delatas, quas iterato Nostro iudicio 

comprobamus et confirmamus, quicquam esse detractum 

ceteris catholicis scholis diversa ab eadem in explicanda 

divinae gratiae efficacia sentientibus, quarum etiam erga 

S. Sedem praeclara sunt merita, quominus sententias ea 

de re tueri pergant, quas hactenus palam et libere 

ubique etiam in huius almae Urbis luce docuerunt et 

propugnarunt. 

2510 2. Quamobrem ... prohibemus sub iisdem poenis, ne 

vel scribendo vel docendo vel disputando vel alia 

qualibet occasione notam aut censuram ullam 

theologicam iisdem scholis diversa sentientibus inurere 

aut earum sententiis conviciis et contumeliis incessere

590 

audeant, donec de iisdem controversiis haec S. Sedes 

aliquid definiendum ac pronuntiandum censuerit. 

Clément XII, Litt. Ap. 'In eminenti apostolatus specula', 

28 avril 1738; De societatibus clandestinis 

2511 (1) ... Nobis innotuit longe lateque progredi atque in 

dies invalescere nonnullas societates, coetus, conventus, 

collectiones, aggregationes seu conventicula vulgo de 

'liberi Muratori' seu 'Francs Massons' , aut alia quavis 

nomenclatura pro idiomatum varietate nuncupata, in 

quibus cuiuscumque religionis et sectae homines, 

affectata quadam contenti honestatis naturalis specie, 

arcto aeque ac impervio foedere secundum leges et 

statuta sibi condita invicem consociantur, quaeque simul 

clam operantur tum districto iureiurando ad sacra Biblia 

interposito tum gravium poenarum exaggeratione 

inviolabili silentio obtegere adstringuntur. Verum cum ea 

sit sceleris natura, ut se ipsum prodat et clamorem edat 

sui indicem, hinc societates seu conventicula praedicta 

vehementem adeo fidelium suspicionem ingesserunt, ut 

iisdem aggregationibus nomen dare apud prudentes et 

probos idem omnino sit ac pravitatis et perversionis 

notam incurrere; nisi enim male agerent, tanto 

nequaquam odio lucem haberent. Qui quidem rumor eo 

usque percrebuit, ut in plurimis regionibus memoratae 

societates per saeculi potestates tamquam regnorum 

securitati adversantes proscriptae ac provide eliminatae 

iam pridem exstiterint. 

2512 (2) Nos itaque animo volventes gravissima damna, 

quae ut plurimum ex huiusmodi societatibus seu 

conventiculis nedum temporalis rei publicae tranquillitati 

verum etiam spirituali animarum saluti inferuntur atque 

idcirco tum civilibus tum canonicis minime cohaerere 

sanctionibus, cum divino eloquio doceamur, ... vigilandum 

esse, ne huiusmodi hominum genus veluti fures domum 

perfodiant, ... ne videlicet simplicium corda pervertant,...

591 

ad latissimam quae iniquitatibus impune patrandis inde 

aperiri posset viam obstruendam aliisque de iustis ac 

rationabilibus causis Nobis notis easdem societates ... de 

'liberi Muratori' seu 'Francs Massons' aut alio quocumque 

nomine appellata de nonnullorum ... cardinalium consilio 

ac etiam motu proprio ... deque Apostolicae potestatis 

plenitudine damnanda et prohibenda esse statuimus... 

Benoît XIV, Declaratio 'Matrimonia quae in locis', 

4 novembre 1741; De matrimoniis clandestinis 

2515 1452 Matrimonia, quae in locis Foederatorum 

Ordinum dominio in Belgio subiectis iniri solent sive inter 

haereticos ex utraque parte, sive inter haereticum ex una 

parte virum et catholicam feminam ex alia, aut viceversa, 

non servata forma a sacro Tridentino Concilio praescripta 

(Decr. 'Tametsi' DS 1813ss), utrum valida habenda sint 

necne, diu multumque disceptatum est animis hominum 

ac sententiis in diversa distractis; id quod satis uberem 

anxietatis ac periculorum sementem per multos annos 

subministravit... 

2516 1453 (1) ... Sanctissimus D. N.... hanc nuper 

declarationem et instructionem exarari praecepit, qua 

veluti certa regula ac norma omnes Belgii antistites, 

parochi earumque regionum missionarii, et vicarii 

apostolici deinceps in huiusmodi negotiis uti debeant. 

2517 1454 (2) Primo scilicet, quod attinet ad matrimonia 

ab haereticis inter se in locis Foederatorum Ordinum 

dominio subiectis celebrata, non servata forma per 

Tridentinum praescripta, licet Sanctitas Sua non ignoret, 

alias in casibus quibusdam particularibus et attentis tunc 

expositis circumstantiis sacram Congregationem Concilii 

pro eorum invaliditate respondisse, aeque tamen 

compertum habens, nihil adhuc generatim et universe 

super eiusmodi matrimoniis fuisse ab Apostolica Sede 

definitum, et alioquin oportere omnino, ad consulendum

592 

universis fidelibus in iis locis degentibus et plura 

avertenda gravissima incommoda, quid generaliter de 

hisce matrimoniis sentiendum sit declarare: ... declaravit 

statuitque, matrimonia in dictis Foederatis Belgii 

provinciis inter haereticos usque modo contracta, 

quaeque imposterum contrahentur, etiamsi forma a 

Tridentino praescripta non fuerit in iis celebrandis 

servata, dummodo aliud non obstiterit canonicum 

impedimentum, pro validis habenda esse; adeoque si 

contingat, utrumque coniugem ad catholicae Ecclesiae 

sinum se recipere, eodem quo antea coniugali vinculo 

ipsos omnino teneri, etiamsi mutuus consensus coram 

parocho catholico ab eis non renovetur; sin autem unus 

tantum ex coniugibus, sive masculus sive femina, 

convertatur, neutrum posse, quamdiu alter superstes erit, 

ad alias nuptias transire. 

2518 1455 (3) Quod vero spectat ad ea coniugia, quae 

pariter in iisdem Foederatis Belgii provinciis absque 

forma a Tridentino statuta contrahuntur a catholicis cum 

haereticis, sive catholicus vir haereticam feminam in 

matrimonium ducat, sive catholica femina haeretico viro 

nubat: dolens imprimis quam maxime Sanctitas Sua, eos 

esse inter catholicos, qui insano amore turpiter dementati 

ab hisce detestabilibus conubiis, quae sancta mater 

Ecclesia perpetuo damnavit atque interdixit, ex animo 

non abhorrent et prorsus sibi abstinendum non ducunt,... 

(animarum pastores) serio graviterque hortatur et monet, 

ut catholicos utriusque sexus ab huiusmodi nuptiis in 

propriarum animarum perniciem ineundis quantum 

possint absterreant, easdemque nuptias omni meliore 

modo intervertere atque efficaciter impedire satagant. At 

si forte aliquod huius generis matrimonium, Tridentini 

forma non servata, ibidem contractum iam sit, aut in 

posterum (quod Deus avertat) contrahi contingat, 

declarat Sanctitas Sua, matrimonium huiusmodi, alio non 

occurrente canonico impedimento, validum habendum 

esse, et neutrum ex coniugibus, donec alter eorum

593 

supervixerit, ullatenus posse sub obtentu dictae formae 

non servatae novum matrimonium inire; id vero debere 

sibi potissime in animum inducere coniugem catholicum, 

sive virum sive feminam, ut pro gravissimo scelere quod 

admisit, paenitentiam agat ac veniam a Deo precetur, 

coneturque pro viribus alterum coniugem a vera fide 

deerrantem ad gremium catholicae Ecclesiae pertrahere 

eiusque animam lucrari, quod porro ad veniam de patrato 

crimine impetrandam opportunissimum foret, sciens de 

cetero, ut mox dictum est, se istius matrimonii vinculo 

perpetuo ligatum iri. 

2519 1456 (4) (Idem valet)... etiam de similibus 

matrimoniis extra fines dominii eorundem Foederatorum 

Ordinum contractis ab iis, qui addicti sunt legionibus seu 

militaribus copiis, quae ab iisdem Foederatis Ordinibus 

transmitti solent ad custodiendas muniendasque arces 

conterminas vulgo dictas di Barriera: ita quidem, ut 

matrimonia ibi praeter Tridentini formam sive inter 

haereticos utrimque sive inter catholicos et haereticos 

inita valorem suum obtineant, dummodo uterque coniux 

ad easdem copias sive legiones pertineat... 

2520 1457 (5) Tandem circa coniugia, quae contrahuntur 

vel in regionibus principum catholicorum ab iis, qui in 

provinciis Foederatis domicilium habent, vel in Foederatis 

provinciis ab habentibus domicilium in regionibus 

catholicorum principum, nihil Sanctitas Sua de novo 

decernendum aut declarandum esse duxit, volens, ut de 

iis iuxta canonica iuris communis principia probatasque in 

similibus casibus alias editas a sacra Congregatione 

Concilii resolutiones, ubi disputatio contingat, decidatur, 

et ita declaravit statuitque ac (ab) omnibus in posterum 

servari praecepit. 

Benoît XIV, Const. 'Etsi pastoralis' pro Italo-Graecis, 

26 mai 1742

594 

2522 1458 3 (n.1). Episcopi Latini infantes seu alios in suis 

dioecesibus baptizatos a presbyteris Graecis absolute 

chrismate in fronte consignatos confirment, cum neque 

per praedecessores Nostros neque per Nos Graecis 

presbyteris in Italia et insulis adiacentibus, ut infantibus 

baptizatis sacramentum confirmationis conferant, 

facultas concessa sit aut concedatur; quin immo usque ab 

anno a fel. rec. Clemente VIII, praedecessore Nostro, fuit 

presbyteris Italo-Graecis expresse interdictum, ne 

baptizatos chrismate consignent (DS 1990). 

2523 (n.4) Quamvis confirmati a simplici sacerdote 

cogendi non sunt eiusmodi confirmationis sacramentum 

ab episcopo suscipere, si ex tali coactione scandala oriri 

possent: cum sacramentum confirmationis eiusmodi 

necessitatem non habeat, ut sine eo salvus quis esse non 

possit, monendi tamen sunt ab Ordinariis locorum, eos 

gravis peccati reatu teneri, si cum possunt ad 

confirmationem accedere, illam renuunt ac negligunt. 

2524 5 (n.2) Infirmis ... unctio exhibeatur extrema. (n.3) 

Nec refert, utrum eadem extrema unctio per unum vel 

plures presbyteros fiat ubi huiusmodi viget consuetudo; 

dummodo credant et asserant, illud sacramentum, 

servata debita materia et forma, ab uno presbytero 

valide et licite confici. (n.4) Idem sacerdos materiam 

adhibere formamque pronuntiare respective debet; ac 

propterea qui ungit, idem dicat formam respondentem, 

nec alius unget et alius formam pronuntiet. 

Benoît XIV, Const. " Nuper ad nos ", 16 mars 1743; 

profession de foi prescrite aux orientaux 

2525 1459 5.... Ego N. firma fide credo et profiteor ornnia 

et singula quae continentur in Symbolo fidei, quo sancta 

Romana Ecclesia utitur, videlicet: Credo in unum 

Deum...(Symb. C'politanum, DS 150 vel DS 1862).

595 

2526 1460 Veneror etiam et suscipio universales Synodos, 

prout sequitur, videlicet: Nicaenam primam, et profiteor, 

quod in ea contra Arium damnatae memoriae definitum 

est, Dominum Jesum Christum esse Filium Dei ex Patre 

natum unigenitum, id est ex substanta Patris natum, non 

factum, consubstantialem Patri, atque impias illas voces 

recte in eadem Synodo damnatas esse, 'quod aliquando 

non fuerit', aut 'quod factus sit ex iis, quae non sunt, aut 

ex alia substantia vel essentia', aut 'quod sit mutabilis vel 

convertibilis Filius Dei'. 

2527 1461 Constantinopolitanam primam (DS 150ss), 

secundam in ordine, et profiteor, quod in ea contra 

Macedonium damnatae memoriae definitum est, Spiritum 

Sanctum non esse servum, sed Dominum, non creaturam, 

sed Deum, ac unam habentem cum Patre et Filio 

deitatem. 

2528 1462 Ephesinam primam (DS 250ss), tertiam in 

ordine, et profiteor, quod in ea contra Nestorium 

damnatae memoriae definitum est, divinitatem et 

humanitatem ineffabili et incomprehensibili unione in una 

persona Filii Dei unum nobis Jesum Christum constituisse, 

eaque de causa beatissimam Virginem vere esse Dei 

genitricem. 

2529 1463 Chalcedonensem (DS 300ss), quartam in 

ordine, et profiteor, quod in ea contra Eutychen et 

Dioscorum, ambos damnatae memoriae, definitum est, 

unum eundemque Filium Dei Dominum nostrum Jesum 

Christum perfectum esse in deitate, et perfectum in 

humanitate, Deum verum, et hominem verum ex anima 

rationali et corpore, consubstantialem Patri secundum 

deitatem, eundem consubstantialem nobis secundum 

humanitatem, per omnia nobis similem absque peccato; 

ante saecula quidem de Patre genitum secundum 

deitatem, in novissimis autem diebus eundem propter nos 

et propter nostram salutem ex Maria Virgine Dei

596 

genitrice secundum humanitatem unum eundemque 

Christum Filium Dominum unigenitum in duabus naturis 

inconfuse, immutabiliter, indivise, inseparabiliter 

agnoscendum, nusquam sublata differentia naturarum 

propter unionem, magisque salva proprietate utriusque 

naturae in unam personam atque substantiam 

concurrente, non in duas personas partitum aut divisum, 

sed unum eundemque Filium et Unigenitum Deum Verbum 

Dominum Jesum Christum : item eiusdem Domini nostri 

Jesu Christi divinitatem, secundum quam consubstantialis 

est Patri et Spiritu Sancto, impassibilem esse et 

immortalem, eundem autem crucifixum et mortuum 

tantummodo secundum carnem, ut pariter definitum est in 

dicta Synodo et (in) epistola S. Leonis Romani Pontificis 

(cf. DS 290ss), cuius ore beatum Petrum Apostolum 

locutum esse Patres in eadem Synodo acclamaverunt, per 

quam definitionem damnatur impia haeresis illorum, qui 

Trisagio ab angelis tradito (scl. Is 6, 3) et in praefata 

Chalcedonensi Synodo decantato: 'Sanctus Deus, sanctus 

fortis, sanctus immortalis, miserere nobis', addebant: 'qui 

crucifixus es pro nobis' atque adeo divinam naturam trium 

personarum passibilem asserebant et mortalem. 

2530 1464 Constantinopolitanam secundam (DS 421ss), 

quintam in ordine in qua praefatae Chalcedonensis 

Synodi definitio renovata est. 

2531 1465 Contantinopolitanam tertiam (DS 550ss), 

sextam in ordine, et profiteor, quod in ea contra 

Monothelitas definitum est, in uno eodemque Domino 

nostro Jesu Christo duas esse naturales voluntates et 

duas naturales operationes indivise, inconvertibilter, 

inseparabiliter, inconfuse, et humanam ejus voluntatem 

non contrariam, sed subjectam divinae ejus atque 

omnipotenti voluntati. 

2532 1466 Nicaenam secundam (DS 600ss), septimam in 

ordine, et profiteor, quod in ea contra Iconoc1astas

597 

definitum est, imagines Christi ac Deiparae Virginis, 

necnon aliorum Sanctorum habendas et retinendas esse, 

atque eis debitum honorem et venerationem 

impertiendam. 

2533 1467 Constantinopolitanam quartam (DS 650ss), 

octavam in ordine, et profiteor, in ea Photium merito 

fuisse damnatum et sanctum Ignatium Patriarcham 

restitutum. 

2534 1468 Veneror etiam et suscipio omnes alias 

universales Synodos auctoritate Romani Pontificis 

legitime celebratas et confirmatas, et praesertim 

Florentinam Synodum (DS 1300ss); et profiteor, quae in 

ea definita sunt (quae sequuntur, partim verbotenus 

allegata, partim excerpta sunt ex Decr. unionis 

Graecorum et ex Decr. pro Armenis eiusdem Concilii).... 

2535 1469 Pariter veneror et suscipio Tridentinam 

Synodum (DS 1500ss), et profiteor, quae in ea definita et 

declarata sunt, et praesertim offerri Deo in Missa verum, 

proprium et propitiatorium sacrificium, pro vivis et 

defunctis, atque in sanctissimo Eucharistiae sacramento, 

iuxta fidem, quae semper in Ecclesia Dei fuit, contineri 

vere, realiter et substantialiter corpus et sanguinem una 

cum anima et divinitate Domini nostri Jesu Christi ac 

proinde totum Christum, fierique conversionem totius 

substantiae panis in corpus et totius substantiae vini in 

sanguinem, quam conversionem catholica Ecclesia 

aptissime transsubstantiationem appellat, et sub 

unaquaque specie, et singulis cuiusque speciei partibus, 

separatione facta, totum Christum contineri. 

2536 1470 Item septem esse Novae Legis sacramenta a 

Christo Domino nostro instituta ad salutem humani 

generis, quamvis non omnia singulis necessaria, videlicet 

baptismum, confirmationem, Eucharistiam, paenitentiam, 

extremam unctionem, ordinem et matrimonium: illaque

598 

gratiam conferre, et ex his baptismum, confirmationem et 

ordinem (sine sacrilegio) iterari non posse. Item 

baptismum esse necessarium ad salutem, ac proinde, si 

mortis periculum immineat, mox sine ulla dilatione 

conferendum esse, et a quocumque et quandocumque sub 

debita materia et forma et intentione collatum esse 

validum. Item sacramenti matrimonii vinculum 

indissolubile esse, et quamvis propter adulterium, 

haeresim aut alias causas possit inter coniuges thori et 

cohabitationis separatio fieri, non tamen illis aliud 

matrimonium contrahere fas esse. 

2537 1471 Item apostolicas et ecclesiasticas traditiones 

suscipiendas esse et venerandas. Indulgentiarum etiam 

potestatem a Christo Ecclesiae relictam fuisse, illarumque 

usum christiano populo maxime salutarem esse. 

2538 1472 Pariter, quae de peccato originali, de 

iustificatione de sacrorum librorum tam Veteris quam 

Novi Testamenti indice et interpretatione in praefata 

Tridentina Synodo definita sunt, suscipio et profiteor. 

2539 (Jussu Leonis XIII, Decreto S. Cgr. de Propag. Fide, 

16 Iul. 1878, hic additur: Item veneror et suscipio 

oecumenicam synodum Vaticanam, atque omnia ab 

eadem tradita, definita et declarata, praesertim de 

Romani Pontificis primatu ac de eius infallibili magisterio, 

firmissime amplector et profiteor.) 

2540 1473 Cetera item omnia suscipio et profiteor, quae 

recipit et profitetur sancta Romana Ecclesia, simulque 

contraria omnia, et schismata et haereses ab eadem 

Ecclesia damnatas, reiectas et anathematizatas ego 

pariter damno, reicio et anathematizo. Insuper Romano 

Pontifici beati Petri principis Apostolorum successori ac 

Jesu Christi vicario veram oboedientiam spondeo ac iuro. 

Hanc fidem catholicae Ecclesiae, extra quam nemo salvus

599 

esse potest, etc. (ut in professione fidei Tridentina, DS 

1870ss). 

Benoît XIV, Breve 'Suprema omnium Ecclesiarum', 7 juillet 

1745 

2543 1474 (1) Pervenit (enim) haud ita pridem ad aures 

Nostras, nonnullos istarum partium confessarios falsa zeli 

imagine seduci se passos, sed a zelo secundum scientiam 

(cf: Rom 10, 2) longe aberrantes, perversam quandam et 

perniciosam praxim in audiendis Christi fidelium 

confessionibus et in saluberrimo paenitentiae sacramento 

administrando invehere atque introducere coepisse: ut 

videlicet, si forte in paenitentes incidissent socium 

criminis habentes, ab iisdem paenitentibus socii 

huiusmodi seu complicis nomen passim exquirerent, 

atque ad illud sibi revelandum non inducere modo 

suadendo conarentur, sed quod detestabilius est, 

denuntiata quoque, nisi revelarent, absolutionis 

sacramentalis negatione prorsus adigerent atque 

compellerent; immo etiam complicis eiusdem nedum 

nomen, sed habitationis insuper locum sibi exigerent 

designari: quam illi quidem intolerandam imprudentiam 

tum procurandae complicis correctionis aliorumque 

bonorum colligendorum specioso praetextu colorare, tum 

emendicatis quibusdam doctorum opinionibus defendere 

non dubitarent; cum revera opiniones huiusmodi vel 

falsas et erroneas sequendo, vel veras et sanas male 

applicando, perniciem tam suis quam paenitentium 

animabus consciscerent, ac sese praeterea plurium 

gravium damnorum, quae inde facile consecutura fore 

praevidere debuerant, reos coram Deo aeterno iudice 

constituerent. ... 

2544 1474 (3) (Censura:) Nos autem, ne in tam gravi 

animarum discrimine ulla ex parte Apostolico Nostro 

ministerio deesse videamur, neve mentem hac super re 

Nostram apud vos obscuram aut ambiguam esse sinamus:

600 

notum vobis esse volumus, memoratam superius praxim 

penitus reprobandam esse, eandemque a Nobis per 

praesentes Nostras in forma Brevis litteras reprobari 

atque damnari tamquam scandalosam et perniciosam, ac 

tam famae proximorum quam ipsi etiam sacramento 

iniuriosam, tendentemque ad sacrosancti sigilli 

sacramentalis violationem atque ab eiusdem 

paenitentiae sacramenti tantopere proficuo et necessario 

usu fideles abalienantem. 

Benoît XIV, Ep. encycl. 'Vix pervenit' ad ep'os Italiae, 


2546 1475 (3) 1. (Conceptus usurae). Peccati genus illud, 

quod usura vocatur, quodque in contractu mutui propriam 

suam sedem et locum habet in eo est repositum, quod 

quis ex ipsomet mutuo, quod suapte natura tantundem 

dumtaxat reddi postulat, quantum receptum est, plus sibi 

reddi velit, quam est receptum, ideoque ultra sortem 

lucrum aliquod, ipsius ratione mutui, sibi deberi 

contendat. Omne propterea huiusmodi lucrum, quod 

sortem superet, illicitum et usurarium est. 

2547 1476 2. Neque vero ad istam labem purgandam 

ullum arcessiri subsidium poterit vel ex eo, quod id lucrum 

non excedens et nimium sed moderatum, non magnum 

sed exiguum sit; vel ex eo, quod is, a quo id lucrum solius 

causa mutui deposcitur, non pauper sed dives exsistat, 

nec datam sibi mutuo summam relicturus otiosam, sed ad 

fortunas suas amplificandas vel novis coÎmendis praediis 

vel quaestuosis agitandis negotiis utilissime sit 

impensurus. Contra mutui siquidem legem, quae 

necessario in dati atque redditi aequalitate versatur, 

agere ille convincitur, quisquis, eadem aequalitate semel 

posita, plus aliquid a quolibet vi mutui ipsius, cui per 

aequale iam satis est factum, exigere adhuc non veretur: 

proindeque, si acceperit, restituendo erit obnoxius ex eius 

obligatione iustitiae, quam commutativam appellant, et

601 

cuius est in humanis contractibus aequalitatem cuiusque 

propriam et sancte servare et non servatam exacte 

reparare. 

2548 1477 3. Per haec autem nequaquam negatur, posse 

quandoque una cum mutui contractu quosdam alios, ut 

aiunt, titulos, eosdemque ipsimet universim naturae mutui 

minime innatos et intrinsecos forte concurrere ex quibus 

iusta omnino legitimaque causa consurgat quiddam 

amplius supra sortem ex mutuo debitam rite exigendi. 

Neque item negatur posse multoties pecuniam ab 

unoquoque suam per alios diversae prorsus naturae a 

mutui natura contractus recte collocari et impendi, sive 

ad proventus sibi annuos conquirendos, sive etiam ad 

licitam mercaturam et negotiationem exercendam 

honestaque indidem lucra percipienda. 

2549 1478 4. Quemadmodum vero, in tot eiusmodi diversis 

contractuum generibus, si sua cuiusque non servatur 

aequalitas, quidquid plus iusto recipitur, si minus ad 

usuram (eo quod omne mutuum, tam apertum quam 

palliatum, absit), at certe ad aliam veram iniustitiam 

restituendi onus pariter afferentem spectare compertum 

est: ita, si rite omnia peragantur et ad iustitiae libram 

exigantur, dubitandum non est, quin multiplex in iisdem 

contractibus licitus modus et ratio suppetat humana 

commercia et fructuosam ipsam negotiationem ad 

publicum commodum conservandi ac frequentandi. Absit 

enim a Christianorum animis, ut per usuras aut similes 

alienas iniurias florere posse lucrosa commercia 

existiment; cum contra ex ipso oraculo divino discamus, 

quod 'iustitia elevat gentem, miseros autem facit populos 

peccatum' (Prv 14. 34). 

2550 1479 5. Sed illud diligenter animadvertendum est, 

falso sibi quemquam et nonnisi temere persuasurum, 

reperiri semper ac praesto ubique esse vel una cum 

mutuo titulos alios legitimos, vel, secluso etiam mutuo,

602 

contractus alios iustos, quorum vel titulorum vel 

contractuum praesidio, quotiescumque pecunia, 

frumentum aliudve id generis alteri cuicumque creditur, 

toties semper liceat auctarium moderatum ultra sortem 

integram salvamque recipere. Ita si quis senserit, non 

modo divinis documentis et catholicae Ecclesiae de usura 

iudicio, sed ipsi etiam humano communi sensui ac 

naturali rationi procul dubio adversabitur. Neminem enim 

id saltem latere potest, quod multis in casibus tenetur 

homo simplici ac nudo mutuo alteri succurrere, ipso 

praesertim Christo Domino edocente: 'Volenti mutuari a 

te, ne avertaris' (Mt 5, 42): et quod similiter multis in 

circumstantiis, praeter unum mutuum, alteri nulli vero 

iustoque contractui locus esse possit. Quisquis igitur suae 

conscientiae consultum velit, inquirat prius diligenter 

oportet, verene cum mutuo iustus alius titulus, verene 

iustus alter a mutuo contractus occurrat, quorum 

beneficio, quod quaerit lucrum, omnis labis expers et 

immune reddatur. 

Benoît XIV, Instructio 'Postremo mense', 28 février 1747; 

De baptismo infantium invitis parentibus 

2552 1480 3. ... Primo (enim) expendetur, utrum invitis 

parentibus ac reluctantibus Hebraei infantes baptizari 

licite possint. Secundo, si hoc nefas esse dixerimus, an 

casus unquam contingat aliquis, in quo id fieri non modo 

possit, sed etiam liceat planeque deceat. Tertio, 

baptismum Hebraeis infantibus tunc impertitum, cum fas 

non sit, ratumne an vero irritum haberi debeat. Quarto, 

quid sit faciendum, cum infantes Hebraei afferuntur, ut 

baptizentur, aut compertum sit, eos iam fuisse sacro 

baptismate initiatos : demum, quomodo probari possit, 

eosdem aquis salutaribus iam lustratos fuisse. 

1481 4. De primo primae partis capite si sermo sit, utrum 

nempe dissentientibus parentibus Hebraei infantes 

baptizari possint, aperte asserimus, hoc iam a S. Thoma

603 

tribus in locis definitum fuisse, nempe in Quodl. 2, a. 7; in 

(S. th.) IIa IIae, q. 10, a. 12, ubi ad examen revocans 

quaestionem in Quodlibetis propositam: 'Utrum pueri 

Iudaeorum et aliorum infidelium sint invitis parentibus 

baptizandi', ita respondet: 'Respondeo dicendum. quod 

maximam habet auctoritatem Ecclesiae consuetudo, quae 

semper est in omnibus aemulanda, etc. Hoc autem 

Ecclesiae usus nunquam habuit, quod Iudaeorum filii 

invitis parentibus baptizarentur ...'; atque ita ait in IIIa, q. 

68, a. 10: 'Respondeo dicendum, quod pueri infidelium filii 

... si nondum habent usum liberi arbitrii, secundum ius 

naturale sunt sub cura parentum, quamdiu ipsi sibi 

providere non possunt ..., et ideo contra iustitiam 

naturalem esset, si tales pueri invitis parentibus 

baptizarentur; sicut etiam si aliquis habens usum rationis 

baptizaretur invitus. Esset etiam periculosum. ...' 

2553 1482 5. Scotus in IV Sent. dist. 4, q. 9, n. 2 et in 

quaestionibus relatis ad n. 2 censuit laudabiliter posse 

principem imperare, ut invitis etiam parentibus 

Hebraeorum atque infidelium infantuli baptizentur, 

dummodo id potissimum prudenter caveatur, ne iidem 

infantes a parentibus occidantur. ... Praevaluit (tamen) in 

tribunalibus S. Thomae sententia ... atque inter theologos 

canonumque peritos vulgatior est. ... 

2554 1483 7. Hoc igitur posito, quod nefas sit Hebraeorum 

infantes reluctante parentum arbitrio baptizare, nunc 

iuxta ordinem initio propositum descendere iam oportet 

ad alteram partem: an videlicet contingere umquam 

possit occasio aliqua, in qua id liceat et conveniat. ... 

2555 1484 8. ... Cum id eveniat, ut ab aliquo Christiano 

Hebraeorum puer morti proximus reperiatur, rem opinor 

laudabilem Deoque gratam is certe efficiet, qui salutem 

puero aqua lustrali praebeat immortalem. ...

604 

2556 1485 9. Si item eveniret, ut puer aliquis Hebraeus 

proiectus esset atque a parentibus derelictus, communis 

omnium sententia est pluribus quoque confirmata iudiciis, 

eum baptizari oportere, reclamantibus etiam 

repetentibusque parentibus. ... 

2557 1486 14. Postquam casus magis obvios exposuimus, 

in quibus nostra haec regula prohibet, Hebraeorum 

infantes invitis parentibus baptizari, aliquas insuper 

declarationes addimus ad hanc regulam pertinentes, 

quarum haec prima est : si parentes desint, infantes vero 

alicujus Hebraei tutelae commissi fuerint, eos sine tutoris 

assensu licite baptizari nullo modo posse, cum omnis 

parentum potestas ad tutores pervenerit. ... 15. Secunda 

est, si pater christianae militiae nomen daret iuberetque 

infantem filium baptizari; eum quidem vel matre Hebraea 

dissentiente baptizandum esse, cum filius non sub matris, 

sed sub patris potestate sit habendus. ... 16. Tertia est: 

quamvis mater filios sui iuris non habeat, tamen ad 

Christi fidem si accedat et infantem offerat baptizandum, 

tametsi pater Hebraeus reclamet, eum nihilominus aqua 

baptismatis abluendum esse. ... 17. Quarta est, quod si 

pro certo habeatur, parentum voluntatem esse infantium 

baptismati necessariam, quoniam sub appellatione 

parentum locum quoque habet paternus avus: ... hinc 

necessario sequitur, ut, si avus paternus catholicam fidem 

amplexus sit ac nepotem ferat ad sacri lavacri fontem, 

quamvis mortuo iam patre mater Hebraea repugnet, 

tamen infans sit absque dubio baptizandus ... 

2558 1487 18. Fictitia res non est, quod aliquando pater 

Hebraeus se velle catholicam religionem amplecti 

praedicet ac se ipsum filiosque infantes baptizandos 

offerat, postmodum vero sui se consilii paeniteat 

abnuatque filium baptizari. Id Mantuae evenit. ... Res ad 

examen deducta est in Congregatione S. Officii, ac 

Pontifex die 24 septembre a. 1699 ... decrevit, quod 'duo 

filii infantes, alter scilicet triennis, alter quinquennis

605 

baptizentur. Alii, nempe filius octo annorum et filia 

duodecim, collocentur in domo Catechumenorum, si ea 

Mantuae adsit, sin minus apud piam honestamque 

personam ad effectum explorandi ipsorum voluntatem 

eosque instruendi'. ... 

2559 1488 19. Sunt quoque aliqui infideles suos infantes 

Christianis offerre soliti, ut aquis salubribus abluantur, 

non tamen Christi ut stipendia mereantur, neque ut 

originalis culpa eorum ex anima deleatur: sed id faciunt 

indigna quadam superstitione ducti, quod nempe 

baptismi beneficio existimant eosdem a malignis 

spiritibus, a foetore aut morbo aliquo liberandos. ... 

2560 21. Cum ad theologos canonumque peritos huius 

quaestionis examen transisset, varii casus propositi ac 

discussi fuerunt. Infideles aliqui, cum hoc sibi in animum 

induxissent, baptismi gratia infantes suos a morbis 

daemonumque vexationibus liberatum iri, eo dementiae 

adducti sunt, ut mortem quoque minitati sint catholicis 

sacerdotibus qui, utpote eorum pravae mentis conscii, 

baptismum eorumdem liberis constantissime denegabant. 

... (Quidam) sentiunt omnibus conferri baptismum posse, 

mors ut evitetur, dum materia solum, non autem forma, 

adhibeatur. At huic sententiae refragatur congregatio S. 

Officii coram Pontifice habita die 5 septembre 1625: (DS 

2561) 'Sacra Congregatio universalis Inquisitionis habita 

coram Sanctissimo, relatis Litteris episcopi Antibarensis, 

in quibus supplicabat pro resolutione infrascripti dubii: 

An, cum sacerdotes coguntur a Turcis, ut baptizent eorum 

filios, non ut christianos efficiant, sed pro corporali salute, 

ut liberentur a foetore, comitiali morbo, maleficiorum 

periculo et lupis, an in tali casu possint saltem ficte eos 

baptizare, adhibita baptismi materia sine debita forma ? 

Respondit negative, quia baptismus est ianua sacra 

mentorum ac protestatio fidei, nec ullo modo fingi potest'. 

...

606 

1489 21. Cum ad theologos canonumque peritos huius 

quaestionis examen transisset, varii casus propositi ac 

discussi fuerunt. Infideles aliqui, cum hoc sibi in animum 

induxissent, baptismi gratia infantes suos a morbis 

daemonumque vexationibus liberatum iri, eo dementiae 

adducti sunt, ut mortem quoque minitati sint catholicis 

sacerdotibus qui, utpote eorum pravae mentis conscii, 

baptismum eorumdem liberis constantissime denegabant. 

... (Quidam) sentiunt omnibus conferri baptismum posse, 

mors ut evitetur, dum materia solum, non autem forma, 

adhibeatur. At huic sententiae refragatur congregatio S. 

Officii coram Pontifice habita die 5 septembre 1625: 

2561 1489 'Sacra Congregatio universalis Inquisitionis 

habita coram Sanctissimo, relatis Litteris episcopi 

Antibarensis, in quibus supplicabat pro resolutione 

infrascripti dubii: An, cum sacerdotes coguntur a Turcis, ut 

baptizent eorum filios, non ut christianos efficiant, sed pro 

corporali salute, ut liberentur a foetore, comitiali morbo, 

maleficiorum periculo et lupis, an in tali casu possint 

saltem ficte eos baptizare, adhibita baptismi materia 

sine debita forma ? Respondit negative, quia baptismus 

est ianua sacra mentorum ac protestatio fidei, nec ullo 

modo fingi potest'. ... 

2562 1490 29. ... Ad eos itaque spectat hic sermo noster, 

qui baptismo, neque a parentibus neque ab aliis, qui ius 

in eos habeant, offeruntur, sed ab aliquo nullam habente 

auctoritatem. De iis praeterea agitur, quorum casus non 

comprehenduntur sub ea dispositione, quae sinit 

baptismum conferri, etiamsi maiorum consensus desit: 

hoc quidem in casu baptizari non debent, sed ad illos 

remitti, quorum in potestate ac fide sunt legitime 

constituti. Quod si iam sacramento initiati essent, aut 

detinendi sunt aut ab Hebraeis parentibus recuperandi 

tradendique Christi fidelibus, ut ab illis pie sancteque 

informentur; hic enim baptismi licet illiciti, tamen veri 

validique, effectus est. ...

607 

Benoît XIV, Ep. 'Dum praeterito' ad supremum 

inquisitorem 

Hispan. 31 juillet 1748; 

De libertate docendi in quaestionibus de auxiliis 



2564 1090 Tu scis in celeberrimis quaestionibus de 

praedestinatione et gratia et de modo conciliandi 

humanam libertatem cum omnipotentia Dei multiplices 

esse in scholis opiniones. Thomistae traducuntur uti 

destructores humanae libertatis et uti sectatores nedum 

Jansenii sed etiam Calvini; sed cum ipsi obiectis apprime 

satisfaciant, nec eorum sententia fuerit umquam a Sede 

Apostolica reprobata, in ea Thomistae impune versantur, 

nec fas est ulli Superiori ecclesiastico in praesenti rerum 

statu eos a sua sententia removere. Augustiniani 

traducuntur tamquam sectatores Baii et Jansenii. 

Reponunt ipsi, se humanae libertatis fautores esse, et 

oppositiones pro viribus eliminant, cumque eorum 

sententia usque adhuc a Sede Apostolica damnata non 

sit, nemo est qui non videat, a nullo praetendi posse, ut a 

sua sententia discedant. Sectatores Molinae et Suaresii a 

suis adversariis proscribuntur, perinde ac si essent 

Semipelagiani; Romani Pontifices de hoc Moliniano 

systemate usque adhuc Judicium non tulerunt, et idcirco 

in eius tuitione (ipsi libere) prosequuntur et prosequi 

possunt. 

2565 Uno verbo, episcopi et inquisitores non notas (i.e. 

qualificationes seu censuras), quas doctores inter se 

digladiantes sibi invicem opponunt, attendere debent, 

sed an notae invicem oppositae sint a Sede Apostolica 

reprobatae. Haec libertati scholarum favet, haec nullum 

ex propositis modis conciliandi humanam libertatem cum

608 

divina omnipotentia usque adhuc reprobavit. Episcopi et 

inquisitores, cum se dat occasio, eodem modo se gerant, 

etiam si uti privatae personae unius potius quam alterius 

sententiae sint sectatores. Nos ipsi etsi uti privati 

doctores in theologicis rebus uni faveamus opinioni, ut 

Summi Pontifices tamen oppositum non reprobamus nec 

sinimus ab aliis reprobari. 

Benoît XIV, Breve 'Singulari nobis' ad Henricum card. 

ducem 

Eborac., 9 février 1749; De incorporatione in Ecclesiam vi 

baptismi 

2566 12. ... Haereticus aliquem baptizando, si formam 

adhibeat, et materiam legitimam, ... is sacramenti 

charactere insignitur. ... 

2567 13. Deinde id etiam compertum est, eum qui 

baptisma ab haeretico rite suscepit, illius vi Ecclesiae 

catholicae membrum effici; privatus siquidem baptizantis 

error hac eum felicitate privare nequit, si sacramentum 

conferat in fide verae Ecclesiae, atque eius instituta 

servet in his quae pertinent ad validitatem baptismi. 

Egregie hoc confirmat Suarez in sua Fidei catholicae 

defensione contra errores sectae Anglicanae lib.I cap.24, 

ubi probat baptizatum Ecclesiae membrum fieri, hoc 

etiam addens, quod si haereticus, quod saepius accidit, 

infantem lustret impotem ad fidei actum eliciendum, hoc 

impedimento non est, quominus ille habitum fidei cum 

baptismo accipiat. 

2568 14. Postremo exploratum habemus, ab haereticis 

baptizatos, si ad eam aetatem venerint, in qua bona a 

malis dispicere per se possint atque erroribus baptizantis 

adhaereant, illos quidem ab Ecclesiae unitate repelli, 

iisque bonis orbari omnibus, quibus fruuntur in Ecclesia 

versantes, non tamen ab eius auctoritate et legibus

609 

liberari, ut sapienter Gonzalez disserit in Cap. 'Sicut' n. 12 

de haereticis. 

2569 15. Hoc quidem in transfugis ac perduellibus 

observatum videmus, quos leges civiles a fidelium 

subditorum privilegiis omnino excludunt. Leges quoque 

ecclesiasticae privilegia clericalia iis clericis non 

concedunt, qui sacrorum canonum iussa negligunt. Nemo 

autem sentit, aut perduelles aut clericos canonum 

violatores suorum principum aut praelatorum auctoritati 

non subiacere. 

2570 16. Haec exempla, ni fallimur, pertinent ad 

quaestionem; ut enim illi, sic haeretici Ecclesiae subditi 

sunt et legibus ecclesiasticis tenentur. 

Benoît XIV, Const. 'Detestabilem', 10 novembre 1752; 

Errores de duello 

2571 1491 1. Vir militaris, qui, nisi offerat vel acceptet 

duellum, tamquam formidolosus, timidus, abiectus et ad 

officia militaria ineptus haberetur, indeque officio, quo se 

suosque sustentat, privaretur, vel promotionis alias sibi 

debitae ac promeritae spe perpetuo carere deberet, 

culpa et poena vacaret, sive offerat sive acceptet 

duellum. 

2572 1492 2. Excusari possunt etiam honoris tuendi vel 

humanae vilipensionis vitandae gratia duellum 

acceptantes, vel ad illud provocantes, quando certo 

sciunt, pugnam non esse secuturam utpote ab aliis 

impediendam. 

2573 1493 3. Non incurrit ecclesiasticas poenas ab 

Ecclesia contra duellantes latas dux vel officialis militiae, 

acceptans duellum ex gravi metu amissionis famae et 

officii.

610 

2574 1494 4. Licitum est, in statu hominis naturali, 

acceptare et offerre duellum ad servandas cum honore 

fortunas, quando alio remedio earum iactura propulsari 

nequit. 

2575 1495 5. Asserta licentia pro statu naturali applicari 

etiam potest statui civitatis male ordinatae, in qua 

nimirum vel negligentia vel malitia magistratus iustitia 

aperte denegatur. 

(Censura: Damnatae ac prohibitae tamquam) falsae, 

scandalosae ac perniciosae. 

Clément XIII, Resp. S. Officii ad episc. Coccinensem; 

De privilegio Paulino; 1 août 1759 

2580 Expos.: Saepe contingit, ut ex duobus infidelibus 

alter convertatur ad fidem alter converti quidem tunc 

nolit, consentiat tamen cohabitare cum fideli sine 

contumelia Creatoris et quin eum pertrahat ad mortale 

peccatum, immo promittat se quoque fidem postea 

amplexaturum, quod ob aliquam specialem rationem 

aliquamdiu differre necessarium ducit. Quare fidelis 

infidelem non dimittit, sed cohabitare pergunt ut 

coniuges, idque ad longum tempus et aliquos etiam 

annos: at postea infidelis, mutata voluntate, non solum 

converti non vult, sed tentat fidelem pertrahere ad 

idolorum cultum, vel discedit, nec iam consentit habitare 

cum illo, immo ad alias nuptias ipse transit. 

2581 Qu.: 1. An in hoc casu possit etiam fidelis derelictus 

discedere et ad alias nuptias transire, habeatque hic 

locum privilegium ab Apostolo promulgatum: 'Si infidelis 

discedit, discedat' (l Cor 7, 15)? Resp.: Ad 1. In casu de 

quo agitur: affirmative. 

2582 2. An id solum habeat locum, quando infidelis 

discedit odio fidei, an etiam quando discedit propter

611 

discordias vel aliam causam a fide diversam ? Resp.: Ad. 

2. Cum militet ex parte coniugis conversi favor fidei, eo 

potest uti quacumque ex causa, dummodo iusta sit, 

nimirum si non dederit iustum ac rationabile motivum 

alteri coniugi discedendi, ita tamen, ut tunc solum 

intelligatur solutum iugum vinculi matrimonialis cum 

infideli, quando coniux conversus (renuente altero post 

interpellationem converti) transit ad alia vota fideli. 

2583 3. An etiam possit fidelis transire ad alias nuptias, 

quando infidelis quacumque de causa ab eo discessit nec 

sciri potest, vivat adhuc necne. Resp.: Ad. 3 

Praemittendam esse interpellationem, qua intimetur 

coniugi infideli, an velit converti, a qua interpellatione 

Apostolica Sedes iustis de causis dispensat. 

2584 4. An fidelis, qui ex dispensatione valide contraxit 

matrimonium cum infideli, transire possit ad alias nuptias, 

si infidelis discedat vel cohabitare nolit vel eum pertrahat 

ad mortale peccatum? Resp.: Ad 4. Si fidelis, praevia 

dispensatione, contraxit matrimonium cum infideli, 

censetur illud contraxisse cum explicita condicione, 

dummodo nimirum infidelis secum cohabitare velit 

absque contumelia Creatoris: quare, si infidelis non 

servat supradictam condicionem, adhibenda sunt iuris 

remedia ad hoc, ut eam servet; alias separari debent 

quoad torum et cohabitationem, non tamen quoad 

vinculum; quocirca in casu de quo agitur, coniuge infideli 

superstite, non potest fidelis ad alia vota transire. 

2585 5. An aliquo, et quanto tempore possit fidelis post 

conversionem cohabitare cum infideli, quin privetur 

potestate transeundi ad alias nuptias? Resp.: Ad 5. 

Conversus ad fidem in ipso conversionis momento non 

intelligitur solutus a vinculo matrimonii cum infideli adhuc 

superstite contracti, sed tunc acquirit tantummodo ius 

transeundi ad alias nuptias cum coniuge tamen fideli, 

idque si coniux infidelis renuat post interpellationem

612 

converti. Ceterum tunc solum coniugii vinculum 

dissolvitur, quando coniux conversus transit cum effectu 

ad alias nuptias. Si autem coniux conversus ante 

susceptionem baptismi habeat plures uxores, et prima 

recusat amplecti fidem: tunc legitime potest quamlibet ex 

illis retinere, dummodo fidelis fiat; sed in hoc casu 

contrahentes mutuum consensum coram parocho et 

testibus renovare debent. 

Clément XIV, Instructio pro simplici sacerdote 

administrante 

sacramentum confirmationis ex S. Sedis Ap. delegatione, 

4 mai 1774 

2588 Etsi iuxta sacrosancti Tridentini Concilii definitionem 

(sess. VII, De confirm., can. 3: DS 1630) solus episcopus 

est ordinarius huius sacramenti minister, solet tamen 

quandoque iustis de causis Sedes Apostolica simplici 

sacerdoti tamquam extraordinario ministro facultatem 

tribuere illud conferendi. Sacerdos igitur, cui facultas 

haec fuerit concessa, in primis curet apud se habere 

Chrisma per catholicum antistitem cum eadem S. Sede 

communionem habentem confectum, ac sciat, sibi 

numquam licere, sine eo confirmationem administrare vel 

illud ab episcopis haereticis aut schismaticis recipere (cf. 

DS 215). 

Pie VI, Rescr. ad Card. Fransckenberg archiepis. Mechlin. 

et 

episcopos Belgii ; 13 juillet 1782 

1496 ... Non (ideo) recedendum nobis est ab uniformi 

praedecessorum nostrorum sententia et ab ecclesiastica 

disciplina quae non probant matrimonia inter partes 

utrimque haereticas vel inter catholicam unam et 

haereticam alteram, idque multo minus casu, quo 

dispensatione in aliquo gradu opus sit. ...

613 

2590 1497 ... Si praemissa... admonitione ad avocandam 

partem catholicam ab illicito matrimonio, ipsa nihilominus 

in voluntate illud contrahendi persistat, et matrimonium 

infallibiliter secuturum praevideatur, poterit tunc 

parochus catholicus materialem suam exhibere 

praesentiam, sic tamen, ut sequentes observare teneatur 

cautelas: Primo, ut non assistat tali matrimonio in loco 

sacro, nec aliqua veste ritum sacrum praeferente indutus, 

neque recitabit super contrahentes preces aliquas 

ecclesiasticas, et nullo modo ipsis benedicet. Secundo, ut 

exigat et recipiat a contrahente haeretico declarationem 

in scriptis, qua cum iuramento, praesentibus duobus 

testibus, qui debebunt et ipsi subscribere, obliget se ad 

permittendum comparti usum liberum religionis 

catholicae et ad educandum in eadem omnes liberos 

nascituros sine ulla sexus distinctione. ... Tertio, ut et ipse 

contrahens catholicus declarationem edat a se et duobus 

testibus subscriptam, in qua cum iuramento promittat, 

non tantum se numquam apostaturum a religione sua 

catholica, sed educaturum in ipsa omnem prolem 

nascituram, et procuraturum se efficaciter conversionem 

alterius contrahentis acatholici. 

1498 Quarto, quod attinet proclamationes decreto 

Caesareo imperatas, quas episcopi reprehendunt actus 

esse civiles potius quam sacros, respondemus: cum 

praeordinatae illae sint ad futuram celebrationem 

matrimonii et ex consequenti positivam eidem 

cooperationem contineant, quod utique excedit simplicis 

tolerantiae limites, non posse nos, ut hae fiant, annuere. 

... 

1499 Superest nunc de uno adhuc puncto loquendum, 

super quo licet non simus expresse interrogati, silentio 

tamen illud praetereundum non credimus, utpote quod in 

praxi nimis frequenter possit accidere, hoc scilicet: an 

contrahens catholicus, postea volens sacramentorum 

particeps fieri, ad ea debeat admitti ? Ad quod dicimus,

614 

dum idem ille demonstrabit, poenitere se peccaminosae 

suae coniunctionis, poterit hoc ipsi concedi, modo ante 

confessionem sincere declaret, procuraturum se 

conversionem coniugis haereticae, renovare se 

promissionem de educanda prole in religione orthodoxa 

et reparaturum se scandalum aliis fidelibus datum. Si 

tales conditiones concurrant, non repugnamus nos, 

quominus pars catholica sacramentorum fiat particeps. 

2592 1500 Non ille (Ioseph. Val. Eybel) veritus est 

'fanaticam' turbam appellare, quam prospiciebat ad 

aspectum Pontificis in has voces erupturam: hominem 

eum esse, qui claves regni caelorum cum ligandi 

solvendique potestate a Deo acceperit, cui non alius 

episcopus exaequari valeat, a quo ipsi episcopi 

auctoritatem suam recipiant, quemadmodum ipse a Deo 

supremam suam potestatem accepit; eundem porro 

vicarium esse Christi, caput Ecclesiae visibile, iudicem 

supremum fidelium. 

2593 1500 An ergo, quod horribile dictu, fanatica fuerit 

vox ipsa Christi claves regni caelorum cum ligandi 

solvendique potestate Petro pollicentis (Mt 16,19) ... ? An 

fanatica dicenda tot sollemnia totiesque repetita 

Pontificum Conciliorumve decreta, quibus illi damnati 

sunt, qui negarent, in beato Petro Apostolorum principe 

successorem eius Romanum Pontificem constitutum a Deo 

caput Ecclesiae visibile ac vicarium Jesu Christi, ei 

regendae Ecclesiae plenam potestatem traditam, 

veramque ab omnibus qui christiani nomine censentur 

oboedientiam deberi; atque vim eam esse primatus, 

quem divino iure obtinet, ut ceteris episcopis non honoris 

tantum gradu, sed et supremae potestatis amplitudine 

antecellat? Quo magis deploranda est praeceps ac caeca 

hominis temeritas, qui ... (sequentes errores) instaurare 

studuerit ... ac per multas ambages insinuarit:

615 

2594 1500 quemlibet episcopum vocatum a Deo ad 

gubernationem Ecclesiae non minus quam papam, nec 

minore praeditum esse potestate: Christum eandem per 

sese Apostolis omnibus potestatem dedisse; quidquid 

aliqui credant obtineri et concedi solum a Pontifice, posse 

idipsum, sive a consecratione sive ab ecclesiastica 

iurisdictione pendeat, perinde obtineri a quolibet 

episcopo; 

2595 1500 voluisse Christum Ecclesiam reipublicae more 

administrari; ei quidem regimini opus esse praeside pro 

bono unitatis, verum qui non audeat se aliorum qui simul 

regunt negotiis implicare; privilegium tamen habeat 

negligentes cohortandi ad sua implenda munia; vim 

primatus hac una praerogativa contineri supplendi 

aliorum negligentiae, prospiciendi conservationi unitatis 

hortationibus et exemplo; Pontifices nil posse in aliena 

dioecesi praeterquam extraordinario casu; 

2596 1500 Pontificem caput esse, quod vim suam ac 

firmitatem teneat ab Ecclesia; 

2597 1500 licitum sibi fecisse Pontifices, violandi iura 

episcoporum, reservandique sibi absolutiones, 

dispensationes, decisiones, appellationes, collationes 

beneficiorum, alia uno verbo munia omnia, quae 

singulatim recenset atque velut indebitas ac episcopis 

iniuriosas reservationes traducit. 

Pie VI, Ep. 'Deessemus nobis' ad episc. Motulensem, 


2598 1500a Ignotum nobis non est quosdam adesse, qui 

saecularium principum auctoritati plus nimio tribuentes et 

verba huius canonis (Cc. Trid. sess. XXIV, De matrim., can. 

12: DS 1812) captiose interpretantes illud defendendum 

susceperunt, ut, quoniam Tridentini patres hac dicendi 

formula usi non fuerint: ad solos iudices ecclesiasticos aut

616 

omnes causas matrimoniales - potestatem reliquerint 

iudicibus laicis cognoscendi saltem causas 

matrimoniales, quae sunt meri facti. Sed scimus etiam 

hanc captiunculam et fallax hoc cavillandi genus omni 

fundamento destitui. Verba enim canonis ita generalia 

sunt, omnes ut causas comprehendant et complectantur. 

Spiritus vero sive ratio legis adeo late patet, ut nullum 

exceptioni aut limitationi locum relinquat.. Si enim hae 

causae non alia ratione pertinent ad unum Ecclesiae 

iudicium, nisi quia contractus matrimonialis est vere et 

proprie unum ex septem Legis evangelicae sacramentis, 

sicut haec sacramenti ratio communis est omnibus causis 

matrimonialibus, ita omnes hae causae spectare unice 

debent ad iudices ecclesiasticos. 

Pie VI, Const. 'Auctorem fidei' ad univ. fideles, 28 août 

1794; 

Errores Synodi Pistoriensis 

2600 ... Postquam Synodus haec Pistoriensis e latebris 

erupit, in quibus - aliquamdiu abdita delituit, nemo fuit de 

summa religione pie sapienterque sentiens, qui non 

continuo adverterit, hoc fuisse auctorum consilium, ut 

quae antea per multiplices libellos pravarum doctrinarum 

semina sparserant, ea in unum velut corpus 

compingerent, proscriptos dudum errores suscitarent, 

Apostolicis quibus proscripti sunt decretis fidem 

auctoritatemque derogarent. (Surgenti malo 

comprimendo studentes)... Synodum ab episcopo editam 

primum quattuor episcopis aliisque adiunctis e clero 

saeculari theologis examinandam commisimus; tum etiam 

plurium S.R.E cardinalium aliorumque episcoporum 

congregationem deputavimus, qui totam actorum seriem 

diligenter perpenderent, loca inter se dissita conferrent, 

excerptas sententias discuterent. Quorum suffragia 

coram Nobis voce et scripto edita excepimus; qui et 

Synodum universe reprobandam et plurimas inde

617 

collectas propositiones, alias quidem per sese, alias 

attenta sententiarum connexione plus minus acribus 

censuris perstringendas censuerunt; quorum auditis 

perpensisque animadversionibus illud quoque Nobis 

curae fuit, ut selecta ex tota Synodo praecipua quaedam 

pravarum doctrinarum capita, ad quae potissimum fusae 

per Synodum reprobandae sententiae directe vel 

indirecte referuntur, in certum deinceps ordinem 

redigerentur, eisdemque sua cuique peculiaris censura 

subiiceretur. (Ad depellendam subdolam excusationem,) 

quod quae alicubi durius dicta exciderint, ea locis aliis 

planius explicata aut etiam correcta reperiantur, ... non 

alia potior via inita est, quam ut iis exponendis sententiis, 

quae sub latibulo ambiguitatis periculosam 

suspiciosamque involvunt discrepantiam sensuum, 

perversa significatio notaretur, cui subesset error, quem 

catholica sententia reprobaret. ... 

2601 1501 1. Propositio, quae asserit, 'postremis hisce 

saeculis sparsam esse generalem obscurationem super 

veritates gravioris momenti, spectantes ad religionem, et 

quae sunt basis fidei et moralis doctrinae Jesu Christi': 

haeretica. 

2602 1502 2. Propositio, quae statuit, 'potestatem a Deo 

datam Ecclesiae, ut communicaretur pastoribus, qui sunt 

eius ministri pro salute animarum'; sic intellecta, ut a 

communitate fidelium in pastores derivetur ecclesiastici 

ministerii ac regiminis potestas: - haeretica. 

2603 1503 3. Insuper, quae statuit, 'Romanum Pontificem 

esse caput ministeriale' sic explicata, ut Romanus 

Pontifex non a Christo in persona beati Petri, sed ab 

Ecclesia potestatem ministerii accipiat, qua velut Petri 

successor, verus Christi vicarius ac totius Ecclesiae caput 

pollet in universa Ecclesia: - haeretica.

618 

2604 1504 4. Propositio affirmans, 'abusum fore 

auctoritatis Ecclesiae, transferendo illam ultra limites 

doctrinae ac morum, et eam extendendo ad res 

exteriores, et per vim exigendo id, quod pendet a 

persuasione et corde', tum etiam, 'multo minus ad eam 

pertinere, exigere per vim exteriorem subiectionem suis 

decretis'; quatenus indeterminatis illis verbis 'extendendo 

ad res exteriores' notet velut abusum auctoritatis 

Ecclesiae usum eius potestatis acceptae a Deo, qua usi 

sunt et ipsimet Apostoli in disciplina exteriore 

constituenda et sancienda: - haeretica. 

2605 1505 5. Qua parte insinuat, Ecclesiam non habere 

auctoritatem subiectionis suis decretis exigendae aliter 

quam per media, quae pendent a persuasione; quatenus 

intendat, Ecclesiam 'non habere collatam sibi a Deo 

potestatem, non solum dirigendi per consilia et suasiones, 

sed etiam iubendi per leges, ac devios contumacesque 

exteriore iudicio ac salubribus poenis coercendi atque 

cogendi': - inducens in systema alias damnatum ut 

haereticum. 

2606 1506 6. Doctrina synodi, qua profitetur, 'persuasum 

sibi esse, episcopum accepisse a Christo omnia iura 

necessaria pro bono regimine suae dioecesis'; perinde ac 

si ad bonum regimen cuiusque dioecesis necessariae non 

sint superiores ordinationes spectantes sive ad fidem et 

mores sive ad generalem disciplinam, quarum ius est 

penes Summos Pontifices et Concilia generalia pro 

universa Ecclesia: - schismatica, ad minus erronea. 

2607 1507 7. Item, in eo quod hortatur episcopum 'ad 

prosequendam naviter perfectiorem ecclesiasticae 

disciplinae constitutionem'; idque, 'contra omnes 

contrarias consuetudines, exemptiones, reservationes, 

quae adversantur bono ordini dioecesis, maiori gloriae 

Dei et maiori aedificationi fidelium'; per id quod supponit, 

episcopo fas esse proprio suo iudicio et arbitratu statuere

619 

et decernere contra consuetudines, exemptiones, 

reservationes, sive quae in universa Ecclesia, sive etiam 

in unaquaque provincia locum habent, sine venia et 

interventu superioris hierarchicae potestatis, a qua 

inductae sunt aut probatae et vim legis obtinent: - 

inducens in schisma et subversionem hierarchici 

regiminis, erronea. 

2608 1508 8. Item, quod et sibi persuasum esse ait, 'iura 

episcopi a Jesu Christo accepta pro gubernanda Ecclesia 

nec alterari nec impediri posse, et ubi contigerit, horum 

iurium exercitium quavis de causa fuisse interruptum, 

posse semper episcopum ac debere in originalia sua iura 

regredi, quotiescumque id exigit maius bonum suae 

ecclesiae'; in eo, quod innuit, iurium episcopalium 

exercitium nulla superiore potestate praepediri aut 

coerceri posse, quandocumque episcopus proprio iudicio 

censuerit, minus id expedire maiori bono suae ecclesiae: - 

inducens in schisma et subversionem hierarchici 

regiminis, erronea. 

2609 1509 9. Doctrina, quae statuit, 'reformationem 

abusuum circa ecclesiasticam disciplinam in synodis 

dioecesanis ab episcopo et parochis aequaliter pendere 

ac stabiliri debere, ac sine libertate decisionis indebitam 

fore subiectionem, suggestionibus et Jussionibus 

episcoporum': - falsa, temeraria, episcopalis auctoritatis 

laesiva, regiminis hierarchici subversiva, favens haeresi 

Aerianae a Calvino innovatae. 

2610 1510 10. Item doctrina, qua parochi aliive 

sacerdotes in synodo congregati pronuntiantur una cum 

episcopo iudices fidei, et simul innuitur, iudicium in causis 

fidei ipsis competere iure proprio, et quidem etiam per 

ordinationem accepto: - falsa, temeraria, ordinis 

hierarchici subversiva, detrahens firmitati definitionum 

iudiciorumve dogmaticorum Ecclesiae, ad minus erronea.

620 

2611 1511 11. Sententia enuntians, vetere maiorum 

instituto, ab apostolicis usque temporibus ducto, per 

meliora Ecclesiae saecula servato, receptum fuisse, 'ut 

decreta, aut definitiones, aut sententiae etiam maiorum 

sedium non acceptarentur, nisi recognitae fuissent et 

approbatae a synodo dioecesana': - falsa, temeraria, 

derogans pro sua generalitate oboedientiae debitae 

constitutionibus Apostolicis, tum et sententiis ab 

hierarchica superiore legitima potestate manantibus, 

schisma fovens et haeresim. 

2612 1512 12. Assertiones Synodi complexive acceptae 

circa decisiones in materia fidei ab aliquot saeculis 

emanatas, quas perhibet velut decreta ab una particulari 

ecclesia vel paucis pastoribus profecta, nulla sufficienti 

auctoritate suffulta, nata corrumpendae puritati fidei ac 

turbis excitandis, intrusa per vim, e quibus inflicta sunt 

vulnera nimium adhuc recentia: - falsae, captiosae, 

temerariae, scandalosae, in Romanos Pontifices et 

Ecclesiam iniuriosae, debitae Apostolicis constitutionibus 

oboedientiae derogantes, schismaticae, perniciosae, ad 

minus erroneae. 

2613 1513 13. Propositio relata inter acta Synodi, quae 

innuit, Clementem IX pacem Ecclesiae reddidisse per 

approbationem distinctionis iuris et facti in subscriptione 

formularii ab Alexandro VII praescripti: - falsa, temeraria, 

Clementi IX iniuriosa. 

2614 1514 14. Quatenus vero ei distinctioni suffragatur, 

eiusdem fautores laudibus extollendo et eorum 

adversarios vituperando: - temeraria, perniciosa, Summis 

Pontificibus iniuriosa, schisma fovens et haeresim. 

2615 1515 15. Doctrina, quae proponit Ecclesiam 

'considerandam velut unum corpus mysticum 

coagmentatum ex Christo capite et fidelibus, qui sunt eius 

membra per unionem ineffabilem, qua mirabiliter

621 

evadimus cum ipso unus solus sacerdos, una sola victima, 

unus solus adorator perfectus Dei Patris in spiritu et 

veritate'; intellecta hoc sensu, ut ad corpus Ecclesiae non 

pertineant nisi fideles, qui sunt perfecti adoratores in 

spiritu et veritate: - haeretica. 

2616 1516 16. Doctrina Synodi de statu felicis 

innocentiae, qualem eum repraesentat in Adamo ante 

peccatum, complectentem non modo integritatem, sed et 

iustitiam interiorem cum impulsu in Deum per amorem 

caritatis, atque primaevam sanctitatem aliqua ratione 

post lapsum restitutam; quatenus complexive accepta 

innuit, statum illum sequelam fuisse creationis, debitum 

ex naturali exigentia et condicione humanae naturae, non 

gratuitum Dei beneficium: falsa, alias damnata in Baio 

(DS 1901ss), et Quesnellio (DS 2434ss), erronea, favens 

haeresi Pelagianae. 

2617 1517 17. Propositio his verbis enuntiata: 'Edocti ab 

Apostolo, spectamus mortem non iam ut naturalem 

condicionem hominis, sed revera ut iustam poenam 

culpae originalis'; quatenus sub nomine Apostoli subdole 

allegato insinuat, mortem, quae in praesenti statu inflicta 

est velut iusta poena peccati per iustam subtractionem 

immortalitatis, non fuisse naturalem condicionem hominis, 

quasi immortalitas non fuisset gratuitum beneficium, sed 

naturalis condicio: - captiosa, temeraria, Apostolo 

iniuriosa, alias damnata (DS 1978). 

2618 1518 18. Doctrina Synodi enuntians, 'post lapsum 

Adami Deum annuntiasse promissionem futuri liberatoris, 

et voluisse consolari genus humanum per spem salutis, 

quam Jesus Christus allaturus erat'; tamen 'Deum voluisse, 

ut genus humanum transiret per varios status, antequam 

veniret plenitudo temporum'; ac primum, ut in statu 

naturae 'homo relictus propriis luminibus disceret de sua 

caeca ratione diffidere, et ex suis aberrationibus moveret 

se ad desiderandum auxilium superioris luminis'; doctrina,

622 

ut iacet, captiosa, atque intellecta de desiderio adiutorii 

superioris luminis in ordine ad salutem promissam per 

Christum, ad quod concipiendum homo relictis suis 

propriis luminibus supponatur sese potuisse movere: - 

suspecta, favens haeresi Semipelagianae. 

2619 1519 19. Item, quae subiungit, hominem sub Lege, 

'cum esset impotens ad eam observandam, 

praevaricatorem evasisse, non quidem culpa Legis, quae 

sanctissima erat, sed culpa hominis, qui sub Lege sine 

gratia magis magisque praevaricator evasit: 

superadditque, Legem, si non sanavit cor hominis, 

effecisse, ut sua mala cognosceret, et de sua infirmitate 

convictus desideraret gratiam mediatoris'; qua parte 

generaliter innuit, hominem praevaricatorem evasisse 

per inobservantiam Legis, quam impotens esset 

observare, quasi 'impossibile aliquid potuerit imperare, 

qui iustus est, aut damnaturus sit hominem pro eo, quod 

non potuit evitare, qui pius est': - falsa, scandalosa, impia, 

in Baio damnata (DS 1954). 

2620 1520 20. Qua parte datur intelligi, hominem sub lege 

sine gratia potuisse concipere desiderium gratiae 

mediatoris ordinatum ad salutem promissam per 

Christum; quasi 'non ipsa gratia faciat, ut invocetur a 

nobis' (Cc. Araus. II, can. 3 (DS 373): - propositio, ut iacet, 

captiosa, suspecta, favens haeresi Semipelagianae. 

2621 1521 21. Propositio, quae asserit, 'lumen gratiae, 

quando sit solum, non praestare, nisi ut cognoscamus 

infelicitatem nostri status et gravitatem nostri mali; 

gratiam in tali casu producere eundem effectum, quem 

Lex producebat: ideo necesse esse, ut Deus creet in corde 

nostro sanctum amorem, et inspiret sanctam 

delectationem contrariam amori in nobis dominanti; hunc 

amorem sanctum, hanc sanctam delectationem esse 

proprie gratiam Jesu Christi, inspirationem caritatis, qua 

cognita sancto amore faciamus; hanc esse illam radicem,

623 

e qua germinantur bona opera; hanc esse gratiam Novi 

Testamenti, quae nos liberat a servitute peccati, 

constituit filios Dei'; quatenus intendat, eam solam esse 

proprie gratiam Jesu Christi, quae creet in corde sanctum 

amorem et quae facit, ut faciamus, sive etiam, qua homo 

liberatus a servitute peccati constituitur filius Dei; et non 

sit etiam proprie gratia Christi ea gratia, qua cor hominis 

tangitur per illuminationem Spiritus Sancti (Cc. Trid. sess. 

VI c. 5 (DS 1525)) nec vera detur interior gratia Christi cui 

resistitur: - falsa, captiosa, inducens in errorem in 

secunda propositione Jansenii damnatum ut haereticum, 

eumque renovans (DS 2002). 

2622 1522 22. (...) 

2623 1523 23. Doctrina Synodi de duplici amore 

dominantis cupiditatis et caritatis dominantis enuntians, 

hominem sine gratia esse sub virtute peccati ipsumque in 

eo statu per generalem cupiditatis dominantis influxum 

omnes suas actiones inficere et corrumpere; quatenus 

insinuat, in homine dum est sub servitute sive in statu 

peccati, destitutus gratia illa, qua liberatur a servitute 

peccati et constituitur filius Dei, sic dominari cupiditatem, 

ut per generalem huius influxum omnes illius actiones in 

se inficiantur et corrumpantur, aut opera omnia, quae 

ante iustificationem fiunt, quacumque ratione fiant, sint 

peccata; quasi in omnibus suis actibus peccator serviat 

dominanti cupiditati: - falsa, perniciosa, inducens in 

errorem a Tridentino damnatum ut haereticum, iterum in 

Baio damnatum art. 40 (DS 1557 1940). 

2624 1524 24. Qua vero parte inter dominantem 

cupiditatem et caritatem dominantem nulli ponuntur 

affectus medii, a natura ipsa insiti suapteque natura 

laudabiles qui una cum amore beatitudinis naturalique 

propensione ad bonum 'remanserunt velut extrema 

lineamenta et reliquiae imaginis Dei'; perinde ac si 'inter 

dilectionem divinam, quae nos perducit ad regnum, et

624 

dilectionem humanam illicitam, quae damnatur', non 

daretur 'dilectio humana licita, quae non reprehenditur': - 

falsa alias damnata (DS 1938 2307). 

2625 25. Doctrina, quae timorem poenarum generatim 

perhibet 'dumtaxat non posse dici malum, si saltem 

pertingit ad cohibendam manum'; quasi timor ipse 

gehennae, quam fides docet peccato infligendam, non sit 

in se bonus et utilis, velut donum supernaturale ac motus 

a Deo inspiratus praeparans ad amorem iustitiae: - falsa, 

temeraria perniciosa, divinis donis iniuriosa, alias 

damnata (cf. DS 1456), contraria doctrinae Concilii 

Tridentini (cf. DS 1526 1678), tum et communi Patrum 

sententiae, 'opus esse', iuxta consuetum ordinem 

praeparationis ad iustitiam, 'ut intret timor primo, per 

quem veniat caritas: timor medicamentum, caritas 

sanitas. 

2626 1526 26. Doctrina, quae velut fabulam Pelagianam 

explodit locum illum inferorum (quem limbi puerorum 

nomine fideles passim designant), in quo animae 

decedentium cum sola originali culpa poena damni citra 

poenam ignis puniantur; perinde ac si hoc ipso, quod, qui 

poenam ignis removent, inducerent locum illum et statum 

medium expertem culpae et poenae inter regnum Dei et 

damnationem aeternam, qualem fabulabantur Pelagiani: 

- falsa, temeraria, in scholas catholicas iniuriosa. 

2627 1527 27. Deliberatio Synodi. quae praetextu 

adhaesionis ad antiquos canones in casu dubii 

baptismatis propositum suum declarat de omittenda 

formae condicionalis mentione: - temeraria, praxi, legi 

auctoritati Ecclesiae contraria. 

2628 1528 28. Propositio Synodi, qua, postquam statuit, 

'victimae participationem esse partem sacrificio 

essentialem', subiungit 'non tamen se damnare ut illicitas 

Missas illas, in quibus adstantes sacramentaliter non

625 

communicant, ideo quia isti participant, licet minus 

perfecte de ipsa victima, spiritu illam recipiendo'; 

quatenus insinuat, ad sacrificii essentiam deesse aliquod 

in eo sacrificio, quod peragatur sive nullo adstante, sive 

adstantibus, qui nec sacramentaliter nec spiritualiter de 

victima participant; et quasi damnandae essent ut 

illicitae Missae illae, in quibus, solo sacerdote 

communicante, nemo adsit, qui sive sacramentaliter sive 

spiritualiter communicet: - falsa, erronea, de haeresi 

suspecta eamque sapiens. 

2629 1529 29. Doctrina Synodi, qua parte tradere 

instituens fidei doctrinam de ritu consecrationis remotis 

quaestionibus scholasticis circa modum quo Christus est 

in Eucharistia, a quibus parochos docendi munere 

fungentes abstinere hortatur, duobus his tantum 

propositis 1) Christum post consecrationem vere, realiter, 

substantialiter esse sub speciebus; 2) tunc omnem panis 

et vini substantiam cessare, solis remanentibus 

speciebus, prorsus omittit ullam mentionem facere 

transsubstantiationis seu conversionis totius substantiae 

panis in corpus, et totius substantiae vini in sanguinem 

quam velut articulum fidei Tridentinum Concilium definivit 

(Ds 1642 1652), et quae in solemni fidei professione 

continetur (DS 1866); quatenus per inconsultam istiusmodi 

suspiciosamque omissionem notitia subtrahitur tum 

articuli ad fidem pertinentis, tum etiam vocis ab Ecclesia 

consecratae ad illius tuendam professionem adversus 

haereses, tenditque adeo ad eius oblivionem 

inducendam, quasi ageretur de quaestione mere 

scholastica: - perniciosa, derogans expositioni veritatis 

catholicae circa dogma transsubstantiationis, favens 

haereticis. 

2630 1530 30. De applicatione fructus sacrificii;" 30. 

Doctrina Synodi, qua, dum profitetur 'credere, sacrificii 

oblationem extendere se ad omnes, ita tamen, ut in 

liturgia fieri possit specialis commemoratio aliquorum

626 

tam vivorum quam defunctorum, precando Deum 

peculiariter pro ipsis', dein continuo subicit: 'non tamen, 

quod credamus, in arbitrio esse sacerdotis applicare 

fructus sacrificii cui vult, immo damnamus hunc errorem 

velut magnopere offendentem iura Dei, qui solus 

distribuit fructus sacrificii cui vult, et secundum 

mensuram, quae ipsi placet': unde et consequenter 

traducit velut 'falsam opinionem invectam in populum, 

quod illi, qui eleemosynam subministrant sacerdoti sub 

condicione, quod celebret unam Missam, specialem 

fructum ex ea percipiant'; sic intellecta, ut, praeter 

peculiarem commemorationem et orationem, specialis 

ipsa oblatio seu applicatio sacrificii, quae fit a sacerdote, 

non magis prosit ceteris paribus illis, pro quibus 

applicatur, quam aliis quibusque; quasi nullus specialis 

fructus proveniret ex speciali applicatione, quam pro 

determinatis personis aut personarum ordinibus 

faciendam commendat ac praecipit Ecclesia, speciatim a 

pastoribus pro suis ovibus, quod velut ex divino praecepto 

descendens a sacra Tridentina Synodo (sess. XXIII, De 

reform. c. 1) diserte est expressum - falsa, temeraria, 

perniciosa, Ecclesiae iniuriosa, inducens in errorem alias 

damnatum in Wicleffo (DS 1169). 

2631 1531 31. Propositio Synodi enuntians, conveniens 

esse, pro divinorum officiorum ordine et antiqua 

consuetudine, ut in unoquoque templo unum tantum sit 

altare, sibique adeo placere morem illum restituere: - 

temeraria, perantiquo, pio, multis abhinc saeculis in 

Ecclesia, praesertim Latina, vigenti et probato mori 

iniuriosa. 

2632 1532 32. Item, praescriptio vetans, ne super altaria 

sacrarum reliquiarum thecae floresve apponantur: - 

temeraria, pio ac probato Ecclesiae mori iniuriosa. 

2633 1533 33. Propositio Synodi, qua cupere se ostendit, 

ut causae tollerentur, per quas ex parte inducta est

627 

oblivio principiorum ad liturgiae ordinem spectantium, 

'revocando illam ad maiorem rituum simplicitatem, eam 

vulgari lingua exponendo et elata voce proferendo'; quasi 

vigens ordo liturgiae ab Ecclesia receptus et probatus 

aliqua ex parte manasset ex oblivione principiorum, 

quibus illa regi debet: - temeraria, piarum aurium 

offensiva, in Ecclesiam contumeliosa, favens haereticorum 

in eam conviciis. 

2634 1534 34. Declaratio Synodi, qua, postquam 

praemisit, ordinem paenitentiae canonicae sic ad 

Apostolorum exemplum ab Ecclesia statutum fuisse ut 

esset communis omnibus, nec tantum pro punitione 

culpae, sed praecipue pro dispositione ad gratiam, 

subdit, se 'in ordine illo mirabili et augusto totam 

agnoscere dignitatem sacramenti adeo necessarii, 

liberam a subtilitatibus, quae ipsi decursu temporis 

adiunctae sunt'; quasi per ordinem, quo sine peracto 

canonicae paenitentiae cursu hoc sacramentum per 

totam Ecclesiam administrari consuevit, illius fuisset 

dignitas imminuta: - temeraria, scandalosa, inducens in 

contemptum dignitatis sacramenti, prout per Ecclesiam 

totam consuevit administrari, Ecclesiae ipsi iniuriosa. 

2635 1535 35. Propositio his verbis concepta: 'Si caritas in 

principio semper debilis est, de via ordinaria ad 

obtinendum augmentum huius caritatis oportet, ut 

sacerdos praecedere faciat eos actus humiliationis et 

paenitentiae, qui fuerunt omni aetate ab Ecclesia 

commendati: redigere hos actus ad paucas orationes aut 

ad aliquod ieiunium post iam collatam absolutionem, 

videtur potius materiale desiderium conservandi huic 

sacramento nudum nomen paenitentiae, quam medium 

illuminatum et aptum ad augendum illum fervorem 

caritatis, qui debet praecedere absolutionem; longe 

quidem absumus ab improbanda praxi imponendi 

paenitentias etiam post absolutionem adimplendas: si 

omnia nostra bona opera semper adiunctos habent

628 

nostros defectus, quanto magis vereri debemus, ne 

plurimas imperfectiones admiserimus in difficillimo et 

magni momenti opere nostrae reconciliationis'; quatenus 

innuit, paenitentias, quae imponuntur adimplendae post 

absolutionem, spectandas potius esse velut 

supplementum pro defectibus admissis in opere nostrae 

reconciliationis, quam ut paenitentias vere sacramentales 

et satisfactorias pro peccatis confessis; quasi, ut vera 

ratio sacramenti, non nudum nomen servetur, oporteat de 

via ordinaria, ut actus humiliationis et paenitentiae, qui 

imponuntur per modum satisfactionis sacramentalis, 

praecedere debeant absolutionem: - falsa, temeraria, 

communi praxi Ecclesiae iniuriosa, inducens in errorem 

haereticali nota in Petro de Osma confixum (DS 1415; cf. 

DS 2316). 

2636 1536 36. Doctrina Synodi, qua, postquam praemisit, 

'quando habebuntur signa non aequivoca amoris Dei 

dominantis in corde hominis, posse illum merito iudicari 

dignum, qui admittatur ad participationem sanguinis Jesu 

Christi, quae fit in sacramentis, subdit, supposititias 

conversiones, quae fiunt per attritionem, nec efficaces 

esse solere nec durabiles', consequenter 'pastorem 

animarum debere insistere signis non aequivocis caritatis 

dominantis, antequam admittat suos paenitentes ad 

sacramenta'; quae signa, ut deinde tradit ( 17), 'pastor 

deducere poterit ex stabili cessatione a peccato et 

fervore in operibus bonis'; quem insuper 'fervorem 

caritatis' perhibet (De paenit. 10) velut dispositionem, 

quae 'debet praecedere absolutionem'; sic intellecta, ut 

non solum contritio imperfecta, quae passim attritionis 

nomine donatur, etiam quae iuncta sit cum dilectione, 

qua homo incipit diligere Deum tamquam omnis iustitiae 

fontem (cf: DS 1526), nec modo contritio caritate formata, 

sed et fervor caritatis dominantis, et ille quidem diuturno 

experimento per fervorem in operibus bonis probatus, 

generaliter et absolute requiratur, ut homo ad 

sacramenta et speciatim paenitentes ad absolutionis

629 

beneficium admittantur: - falsa, temeraria, quietis 

animarum perturbativa, tutae ac probatae in Ecclesia 

praxi contraria, sacramenti efficaciae detrahens et 

iniuriosa. 

2637 1537 37. Doctrina Synodi, quae de auctoritate 

absolvendi accepta per ordinationem enuntiat, 'post 

institutionem dioecesium et parochiarum conveniens 

esse, ut quisque iudicium hoc exerceat super personas 

sibi subditas sive ratione territorii sive iure quodam 

personali, propterea quod aliter confusio induceretur et 

perturbatio'; quatenus post institutas dioeceses et 

parochias enuntiat tantummodo, 'conveniens esse ad 

praecavendam confusionem, ut absolvendi potestas 

exerceatur super subditos'; sic intellecta, tamquam ad 

validum usum huius potestatis non sit necessaria 

ordinaria vel subdelegata illa iurisdictio, sine qua 

Tridentinum (DS 1686s) declarat, nullius momenti esse 

absolutionem a sacerdote prolatam: - falsa, temeraria, 

perniciosa, Tridentino contraria et iniuriosa, erronea. 

2638 1538 38. Item, doctrina, qua, postquam Synodus 

professa est, 'se non posse non admirari illam adeo 

venerabilem disciplinam antiquitatis, quae (ut ait) ad 

paenitentiam non ita facile et forte numquam eum 

admittebat, qui post primum peccatum et primam 

reconciliationem relapsus esset in culpam, subiungit, per 

timorem perpetuae exclusionis a communione et pace, 

etiam in articulo mortis, magnum frenum illis iniectum iri, 

qui parum considerant malum peccati et minus illud 

timent': - contraria can. 13 Concilii Nicaeni I (DS 129), 

Decretali Innocentii I ad Exsuperium Tolos. (DS 212), tum 

et Decretali Caelestini I ad episcopos Vienn. et 

Narbonen. provinciae (DS 236), redolens pravitatem, 

quam in ea Decretali sanctus Pontifex exhorret. 

2639 1539 39. Declaratio Synodi de peccatorum venialium 

confessione, quam optare se ait non tantopere

630 

frequentari, ne nimium contemptibiles reddantur 

huiusmodi confessiones: - temeraria, perniciosa, 

Sanctorum ac piorum praxi a sacro Concilio Tridentino 

probatae (DS 1680) contraria. 

2640 1540 40. Propositio asserens, 'indulgentiam 

secundum suam praecisam notionem aliud non esse quam 

remissionem partis eius paenitentiae, quae per canones 

statuta erat peccanti'; quasi indulgentia praeter nudam 

remissionem poenae canonicae non etiam valeat ad 

remissionem poenae temporalis pro peccatis actualibus 

debitae apud divinam iustitiam: - falsa, temeraria, Christi 

meritis iniuriosa, dudum in art. 19 Lutheri damnata (DS 

1469). 

2641 1541 41. Item in eo, quod subditur, 'scholasticos suis 

subtilitatibus inflatos invexisse thesaurum male 

intellectum meritorum Christi et Sanctorum, et clarae 

notioni absolutionis a poena canonica substituisse 

confusam et falsam applicationis meritorum'; quasi 

thesauri Ecclesiae, unde Papa dat indulgentias, non sint 

merita Christi et Sanctorum: - falsa, temeraria, Christi et 

Sanctorum meritis iniuriosa dudum in art. 17 Lutheri (DS 

1467) damnata. 

2642 1542 42. Item in eo, quod superaddit 'luctuosius 

adhuc esse, quod chimaerea isthaec applicatio transferri 

volita sit in defunctos' : - falsa, temeraria, piarum aurium 

offensiva, in Romanos Pontifices et in praxim et sensum 

universalis Ecclesiae iniuriosa inducens in errorem 

haereticali nota in Petro de Osma confixum (DS 1416), 

iterum damnatum in art. 22 Lutheri (DS 1472). 

2643 1543 43. In eo demum, quod impudentissime 

invehitur in tabellas indulgentiarum, altaria privilegiata. 

etc.: - temeraria, piarum aurium offensiva, scandalosa, in 

Summos Pontifices atque in praxim tota Ecclesia 

frequentatam contumeliosa.

631 

2644 1544 44. Propositio Synodi asserens, 'reservationem 

casuum nunc temporis aliud non esse quam improvidum 

ligamen pro inferioribus sacerdotibus, et sonum sensu 

vacuum pro paenitentibus assuetis non admodum curare 

hanc reservationem': - falsa, temeraria, male sonans, 

perniciosa, Concilio Tridentino contraria (DS 1687), 

superioris hierarchicae potestatis laesiva. 

2645 1545 45. Item, de spe, quam ostendit, fore, 'ut 

reformato Rituali et ordine paenitentiae nullum amplius 

locum habiturae sint huiusmodi reservationes'; prout 

attenta generalitate verborum innuit, per reformationem 

Ritualis et ordinis paenitentiae factam ab episcopo vel 

synodo aboleri posse casus, quos Tridentina Synodus 

(sess. XIV, c. 7 (DS 1687)) declarat Pontifices maximos 

potuisse pro suprema potestate sibi in universa Ecclesia 

tradita peculiari suo iudicio reservare: - propositio falsa, 

temeraria, Concilio Tridentino et summorum Pontificum 

auctoritati derogans et iniuriosa. 

2646 1546 46. Propositio asserens, 'effectum 

excommunicationis exteriorem dumtaxat esse, quia 

tantummodo natura sua excludit ab exteriore 

communicatione Ecclesiae; quasi excommunicatio non sit 

poena spiritualis, ligans in caelo, animas obligans: - falsa, 

perniciosa, in art. 23 Lutheri damnata (DS 1473), ad minus 

erronea. 

2647 1547 47. Item, quae tradit, necessarium esse iuxta 

leges naturales et divinas, ut sive ad excommunicationem 

sive ad suspensionem praecedere debeat examen 

personale; atque adeo sententias dictas ipso facto non 

aliam vim habere, nisi seriae comminationis sine ullo 

actuali effectu: - falsa, temeraria, perniciosa, Ecclesiae 

potestati iniuriosa, erronea.

632 

2648 1548 48. Item, quae pronuntiat, 'inutilem ac vanam 

esse formulam nonnullis abhinc saeculis inductam 

absolvendi generaliter ab excommunicationibus, in quas 

fidelis incidere potuisset'; - falsa, temeraria, praxi 

Ecclesiae iniuriosa. 

2649 1549 49. Item, quae damnat ut nullas et invalidas 

'suspensiones ex informata conscientia': - falsa, 

perniciosa, in Tridentinum iniuriosa. 

2650 1550 50. Item, in eo, quod insinuat, soli episcopo fas 

non esse uti potestate, quam tamen ei defert Tridentinum 

(sess. XIV, c. 1 de reform.), suspensionis 'ex informata 

conscientia' legitime infligendae: - iurisdictionis 

praelatorum Ecclesiae laesiva. 

2651 1551 51. Doctrina Synodi, quae perhibet, in 

promovendis ad ordines hanc de more et instituto veteris 

disciplinae rationem servari consuevisse, 'ut si quis 

clericorum distinguebatur sanctitate vitae, et dignus 

aestimabatur, qui ad ordines sacros ascenderet, ille 

solitus erat promoveri ad diaconatum vel sacerdotium, 

etiamsi inferiores ordines non suscepisset: neque tum 

talis ordinatio dicebatur per saltum, ut postea dictum est'. 

2652 1552 52. Item, quae innuit, non alium titulum 

ordinationum fuisse, quam deputationem ad aliquod 

speciale ministerium, qualis praescripta est in Concilio 

Chalcedonensi (can. 6); subiungens ( 6), quamdiu Ecclesia 

sese his principiis in delectu sacrorum ministrorum 

conformavit, ecclesiasticum ordinem floruisse; verum 

beatos illos dies transiisse, novaque principia subinde 

introducta, quibus corrupta fuit disciplina in delectu 

ministrorum sanctuarii. 

2653 1553 53. Item, quod inter haec ipsa corruptionis 

principia refert, quod recessum sit a vetere instituto, quo, 

ut ait ( 5), Ecclesia insistens Apostoli vestigiis neminem

633 

ad sacerdotium admittendum statuerat, nisi qui 

conservasset innocentiam baptismalem: quatenus innuit, 

corruptam fuisse disciplinam per decreta et instituta: 1) 

Sive quibus ordinationes per saltum vetitae sunt; 2) Sive 

quibus pro ecclesiarum necessitate et commoditate 

probatae sunt ordinationes sine titulo specialis officii, 

velut speciatim a Tridentino ordinatio ad titulum 

patrimonii, salva oboedientia, qua sic ordinati 

ecclesiarum necessitatibus deservire debent iis obeundis 

officiis, quibus pro loco ac tempore ab episcopo admoti 

fuerint, quemadmodum ab apostolicis temporibus in 

primitiva Ecclesia fieri consuevit; 3) Sive quibus iure 

canonico facta est criminum distinctio, quae delinquentes 

reddunt irregulares; quasi per hanc distinctionem 

Ecclesia recesserit a spiritu Apostoli, non excludendo 

generaliter et indistincte ab ecclesiastico ministerio 

omnes quoscumque, qui baptismalem innocentiam non 

conservassent: - doctrina singulis suis partibus falsa, 

temeraria, ordinis pro ecclesiarum necessitate et 

commoditate inducti perturbativa, in disciplinam per 

canones et speciatim per Tridentini decreta probatam 

iniuriosa. 

2654 1554 54. Item, quae velut turpem abusum notat 

umquam praetendere eleemosynam pro celebrandis 

Missis et sacramentis administrandis sicuti et accipere 

quemlibet proventum dictum 'stolae' et generatim 

quodcumque stipendium et honorarium, quod 

suffragiorum aut cuiuslibet parochialis functionis 

occasione offerretur; quasi turpis abusus crimine notandi 

essent ministri Ecclesiae, dum secundum receptum et 

probatum Ecclesiae morem et institutum utuntur iure 

promulgato ab Apostolo accipiendi temporalia ab his, 

quibus spiritualia ministrantur (Gal 6, 6): - falsa, 

temeraria, ecclesiastici ac pastoralis iuris laesiva, in 

Ecclesiam eiusque ministros iniuriosa.

634 

2655 1555 55. Item, qua vehementer optare se profitetur, 

ut aliqua ratio inveniretur minutuli cleri (quo nomine 

inferiorum ordinum clericos designat) a cathedralibus et 

collegiatis submovendi, providendo aliter, nempe per 

probos et provectioris aetatis laicos, congruo assignato 

stipendio ministerio inserviendi Missis et aliis officiis velut 

acolythi, etc., ut olim inquit, fieri solebat, quando eius 

generis officia non ad meram speciem pro maioribus 

ordinibus suscipiendis redacta erant; quatenus 

reprehendit institutum, quo cavetur, ut minorum ordinum 

functiones per eos tantum praestentur exerceanturve, qui 

in illis constituti adscriptive sunt, idque ad mentem 

Tridentini (sess. XXIII, De reform. c. 17) 'ut sanctorum 

ordinum a diaconatu ad ostiariatum functiones ab 

apostolicis temporibus in Ecclesia laudabiliter receptae 

et in pluribus locis aliquamdiu intermissae iuxta sacros 

canones revocentur, nec ab haereticis tamquam otiosae 

traducantur': - suggestio temeraria, piarum aurium 

offensiva, ecclesiastici ministerii perturbativa, servandae 

quoad fieri potest in celebrandis mysteriis decentiae 

imminutiva in minorum ordinum munera et functiones, tum 

in disciplinam per canones et speciatim per Tridentinum 

probatam iniuriosa, favens haereticorum in eam conviciis 

et calumniis. 

2656 1556 56. Doctrina, quae statuit, conveniens videri in 

impedimentis canonicis quae proveniunt ex delictis in iure 

expressis, ullam umquam nec concedendam nec 

admittendam esse dispensationem: - aequitatis et 

moderationis canonicae a sacro Concilio Tridentino 

probatae laesiva auctoritati et iuribus Ecclesiae 

derogans. 

2657 1557 57. Praescriptio Synodi, quae generaliter et 

indiscriminatim velut abusum reicit quamcumque 

dispensationem, ut plus quam unum residentiale 

beneficium uni eidemque conferatur; item, in eo quod 

subiungit, certum sibi esse iuxta Ecclesiae spiritum plus

635 

quam uno beneficio tametsi simplici neminem frui posse: - 

pro sua generalitate, derogans moderationi Tridentini 

(Decreta de reform.: sess. VII, c. 5 et sess. XXIV c. 17). 

2658 1558 58. Propositio, quae statuit, sponsalia proprie 

dicta actum mere civilem continere, qui ad matrimonium 

celebrandum disponit, eademque civilium legum 

praescripto omnino subiacere: quasi actus disponens ad 

sacramentum non subiaceat sub hac ratione iuri Ecclesiae 

: - falsa, iuris Ecclesiae quoad effectus etiam e 

sponsalibus vi canonicarum sanctionum profluentes 

laesiva, disciplinae ab Ecclesia constitutae derogans. 

2659 1559 59. Doctrina Synodi asserens, 'ad supremam 

civilem potestatem dumtaxat originarie spectare, 

contractui matrimonii apponere impedi menta eius 

generis, quae ipsum nullum reddunt dicunturque 

dirimentia': quod 'ius originarium' praeterea dicitur cum 

'iure dispensandi essentialiter conexum'; subiungens, 

'supposito assensu vel coniventia principum, potuisse 

Ecclesiam iuste constituere impedimenta dirimentia 

ipsum contractum matrimonii'; quasi Ecclesia non semper 

potuerit ac possit in Christianorum matrimoniis iure 

proprio impedimenta constituere, quae matrimonium non 

solum impediant, sed et nullum reddant quoad vinculum, 

quibus Christiani obstricti teneantur etiam in terris 

infidelium, in eisdemque dispensare: canonum 3 4 9 12 

sessionis XXIV Concilii Tridentini eversiva, haeretica (DS 

1803ss). 

2660 1560 60. Item rogatio Synodi ad potestatem civilem, 

ut 'e numero impedimentorum tollat cognationem 

spiritualem atque illud, quod dicitur publicae honestatis, 

quorum origo reperitur in collectione Justiniani'; tum ut 

'restringat impedimentum affinitatis et cognationis, ex 

quacunque licita aut illicita coniunctione provenientis, ad 

quartum gradum iuxta civilem computationem per lineam 

lateralem et obliquam; ita tamen, ut spes nulla

636 

relinquatur dispensationis obtinendae'; quatenus civili 

potestati ius attribuit sive abolendi sive restringendi 

impedimenta Ecclesiae auctoritate constituta vel 

comprobata; item qua parte supponit, Ecclesiam per 

potestatem civilem spoliari posse iure dispensandi super 

impedimentis ab ipsa constitutis vel comprobatis: - 

libertatis ac potestatis Ecclesiae subversiva, Tridentino 

contraria, ex haereticali supra damnato principio 

profecta (DS 1803ss). 

2661 1561 61. Propositio, quae asserit, 'adorare directe 

humanitatem Christi, magis vero aliquam eius partem, 

fore semper honorem divinum datum creaturae'; quatenus 

per hoc verbum directe intendat reprobare adorationis 

cultum, quem fideles dirigunt ad humanitatem Christi, 

perinde ac si talis adoratio, qua humanitas ipsaque caro 

vivifica Christi adoratur, non quidem propter se et 

tamquam nuda caro, sed prout unita divinitati, foret honor 

divinus impertitus creaturae, et non potius una eademque 

adoratio, qua Verbum incarnatum cum propria ipsius 

carne adoratur (Cc. C'polit. II, can. 9 (DS 431; cf.DS 259)): 

- falsa, captiosa, pio ac debito cultui humanitati Christi a 

fidelibus praestito ac praestando detrahens et iniuriosa. 

2662 1562 62. Doctrina, quae devotionem erga 

sacratissimum Cor Jesu reicit inter devotiones, quas notat 

velut novas, erroneas aut saltem periculosas; intellecta 

de hac devotione, qualis est ab Apostolica Sede probata: 

- falsa, temeraria, perniciosa, piarum aurium offensiva, in 

Apostolicam Sedem iniuriosa. 

2663 1563 63. Item, in eo, quod cultores Cordis Jesu hoc 

etiam nomine arguit, quod non advertant, sanctissimam 

carnem Christi, aut eius partem aliquam, aut etiam 

humanitatem totam cum separatione aut praecisione a 

divinitate adorari non posse cultu latriae; quasi fideles 

Cor Jesu adorarent cum separatione vel praecisione a 

divinitate, dum illud adorant ut est cor Jesu, cor nempe

637 

personae Verbi, cui inseparabiliter unitum est, ad eum 

modum, quo exsangue corpus Christi in triduo mortis sine 

separatione aut praecisione a divinitate adorabile fuit in 

sepulcro: - captiosa, in fideles Cordis Christi cultores 

iniuriosa. 

2664 1564 64. Doctrina, quae velut superstitiosam 

universe notat 'quamcumque efficaciam, quae ponatur in 

determinato numero precum et piarum salutationum'; 

tamquam superstitiosa censenda esset efficacia, quae 

sumitur non ex numero in se spectato, sed ex praescripto 

Ecclesiae certum numerum precum vel externarum 

actionum praefinientis pro indulgentiis consequendis, pro 

adimplendis paenitentiis, et generatim pro sacro et 

religioso cultu rite et ex ordine peragendo: - falsa, 

temeraria, scandalosa, perniciosa, pietati fidelium 

iniuriosa, Ecclesiae auctoritati derogans, erronea. 

2665 1565 65. Propositio enuntians, 'irregularem strepitum 

novarum institutionum, quae dictae sunt exercitia vel 

missiones...., forte numquam aut saltem perraro eo 

pertingere, ut absolutam conversionem operentur; et 

exteriores illos commotionis actus, qui apparuere, nil 

aliud fuisse quam transeuntia naturalis concussionis 

fulgura': - temeraria, male sonans, perniciosa, mori pie ac 

salutariter per Ecclesiam frequentato et in verbo Dei 

fundato iniuriosa. 

2666 1566 66. Propositio asserens, 'fore contra 

apostolicam praxim et Dei consilia, nisi populo faciliores 

viae pararentur vocem suam iungendi cum voce totius 

Ecclesiae'; intellecta de usu vulgaris linguae in liturgicas 

preces inducendae: - falsa, temeraria, ordinis pro 

mysteriorum celebratione praescripti perturbativa, 

plurium malorum facile productrix. 

2667 1567 67. Doctrina perhibens, a lectione sacrarum 

Scripturarum nonnisi veram impotentiam excusare;

638 

subiungens, ultro se prodere obscurationem, quae ex 

huiusce praecepti neglectu orta est super primarias 

veritates re1igionis: - falsa, temeraria, quietis animarum 

perturbativa, alias in Quesnellio damnata (DS 2479ss). 

2668 1568 68. Laudatio, qua summopere Synodus 

commendat Quesnelli commentationes in Novum 

Testamentum aliaque aliorum Quesnellianis erroribus 

faventium opera, licet proscripta, eademque parochis 

proponit, ut ea tamquam solidis religionis principiis 

referta in suis quisque paroeciis populo post reliquas 

functiones perlegant: - falsa, scandalosa, temeraria, 

seditiosa, Ecclesiae iniuriosa, schisma fovens et haeresim 

. 

2669 1569 69. Praescriptio, quae generaliter et indistincte 

inter imagines ab Ecclesia auferendas, velut rudibus 

erroris occasionem praebentes, notat imagines Trinitatis 

incomprehensibilis: - propter sui generalitatem, 

temeraria, ac pio per Ecclesiam frequentato mori 

contraria, quasi nullae exstent imagines sanctissimae 

Trinitatis communiter approbatae ac tuto permittendae. 

2670 1570 70. Item, doctrina et praescriptio generatim 

reprobans omnem specialem cultum, quem alicui 

speciatim imagini solent fideles impendere, et ad ipsam 

potius quam ad aliam confugere: - temeraria, perniciosa, 

pio per Ecclesiam frequentato mori, tum et illi 

providentiae ordini iniuriosa, quo 'ita Deus nec in omnibus 

memoriis Sanctorum ista fieri voluit, qui dividit propria 

unicuique prout vult'. 

2671 1571 71. Item, quae vetat, ne imagines, praesertim 

beatae Virginis, ullis titulis distinguantur, praeterquam 

denominationibus, quae sint analogae mysteriis, de 

quibus in sacra Scriptura expressa fit mentio: quasi nec 

adscribi possent imaginibus piae aliae denominationes, 

quas vel in ipsismet publicis precibus Ecclesia probat et

639 

commendat: - temeraria, piarum aurium offensiva, 

venerationi beatae praesertim Virgini debitae iniuriosa. 

2672 1572 72. Item, quae velut abusum exstirpari vult 

morem, quo velatae asservantur certae imagines: - 

temeraria, frequentato in Ecclesia et ad fidelium 

pietatem fovendam inducto mori contraria. 

2673 1573 73. Propositio enuntians, novorum festorum 

institutionem ex neglectu in veteribus observandis et ex 

falsis notionibus naturae et finis earundem solemnitatum 

originem duxisse: - falsa, temeraria, scandalosa, 

Ecclesiae iniuriosa, favens haereticorum in dies festos per 

Ecclesiam celebratos conviciis. 

2674 1574 74. Deliberatio Synodi de transferendis in diem 

dominicum festis per annum institutis, idque pro iure, 

quod persuasum sibi esse ait episcopo competere super 

disciplinam ecclesiasticam in ordine ad res mere 

spirituales: ideoque et praeceptum Missae audiendae 

abrogandi diebus, in quibus ex pristina Ecclesiae lege 

viget etiamnum id praeceptum; tum etiam in eo, quod 

superaddit de transferendis in Adventum episcopali 

auctoritate ieiuniis per annum ex Ecclesiae praecepto 

servandis; quatenus adstruit, episcopo fas esse iure 

proprio transferre dies ab Ecclesia praescriptos pro festis 

ieiuniisve celebrandis, aut indictum (al. inductum) Missae 

audiendae praeceptum abrogare: - propositio falsa, iuris 

Conciliorum generalium et Summorum Pontificum laesiva, 

scandalosa, schismati favens. 

2675 1575 75. Doctrina, quae perhibet, beatis temporibus 

nascentis Ecclesiae iuramenta visa esse a documentis 

divini praeceptoris atque ab aurea evangelica 

simplicitate adeo aliena, ut 'ipsummet iurare sine 

extrema et ineluctabili necessitate reputatus fuisset actus 

irreligiosus, homine christiano indignus'; insuper 

'continuatam Patrum seriem demonstrare iuramenta

640 

communi sensu pro vetitis habita fuisse'; indeque 

progreditur ad improbanda iuramenta, quae curia 

ecclesiastica iurisprudentiae feudalis, ut ait, normam 

secuta, in investituris et in sacris ipsis episcoporum 

ordinationibus adoptavit; statuique, adeo implorandam a 

saeculari potestate legem pro abolendis iuramentis, quae 

in curiis etiam ecclesiasticis exiguntur pro suscipiendis 

muniis et officiis et generatim pro omni actu curiali: - 

falsa, Ecclesiae iniuriosa, iuris ecclesiastici laesiva, 

disciplinae per canones inductae et probatae subversiva. 

2676 1576 76. Insectatio, qua Synodus scholasticam 

exagitat velut eam, quae 'viam aperuit inveniendis novis 

et inter se discordantibus systematibus quoad veritates 

maioris pretii, ac demum adduxit ad probabilismum et 

laxismum'; quatenus in scholasticam reicit privatorum 

vitia, qui abuti ea potuerunt aut abusi sunt: - falsa, 

temeraria, in sanctissimos viros et doctores, qui magno 

catholicae religionis bono scholasticam excoluere, 

iniuriosa, favens infestis in eam haereticorum conviciis. 

2677 1577 77. Item, in eo, quod subdit, 'mutationem 

formae regiminis ecclesiastici, qua factum est, ut ministri 

Ecclesiae in oblivionem venirent suorum iurium, quae 

simul sunt eorum obligationes, eo demum rem adduxisse, 

ut obliterari faceret primitivas notiones ministerii 

ecclesiastici et sollicitudinis pastoralis'; quasi per 

mutationem regiminis congruentem disciplinae in 

Ecclesia constitutae et probatae obliterari umquam 

potuerit et amitti primitiva notio ecclesiastici ministerii 

pastoralisve sollicitudinis: - propositio falsa, temeraria, 

erronea. 

2678 1578 78. Praescriptio Synodi de ordine rerum 

tractandarum in collationibus, qua, posteaquam 

praemisit, 'in quolibet articulo distinguendum id, quod 

pertinet ad fidem et ad essentiam religionis, ab eo, quod 

est proprium disciplinae, subiungit, in hac ipsa

641 

(disciplina) distinguendum quod est necessarium aut utile 

ad retinendos in spiritu fideles, ab eo quod est inutile aut 

onerosius quam libertas filiorum novi foederis patiatur, 

magis vero ab eo, quod est periculosum aut noxium, 

utpote inducens ad superstitionem et materialismum'; 

quatenus pro generalitate verborum comprehendat et 

praescripto examini subiciat etiam disciplinam ab 

Ecclesia constitutam et probatam, quasi Ecclesia, quae 

Spiritu Dei regitur, disciplinam constituere posset non 

solum inutilem et onerosiorem quam libertas christiana 

patiatur, sed et periculosam, noxiam, inducentem in 

superstitionem et materialismum: - falsa, temeraria, 

scandalosa, perniciosa, piarum aurium offensiva, 

Ecclesiae ac Spiritui Dei, quo ipsa regitur, iniuriosa, ad 

minus erronea. 

2679 1579 79. Assertio, quae conviciis et contumeliis 

insectatur sententias in scholis catholicis agitatas, et de 

quibus Apostolica Sedes nihil adhuc definiendum aut 

pronuntiandum censuit: - falsa, temeraria, in scholas 

catholicas iniuriosa, debitae Apostolicis Constitutionibus 

oboedientiae derogans. 

2680 1580 80. Regula I, quae statuit universe et 

indiscriminatim: 'statum regularem aut monasticum 

natura sua componi non posse cum animarum cura 

cumque vitae pastoralis muneribus, nec adeo in partem 

venire posse ecclesiasticae hierarchiae, quin ex adverso 

pugnet cum ipsiusmet vitae monasticae principiis'; - falsa, 

perniciosa in sanctissimos Ecclesiae Patres et Praesules, 

qui regularis vitae instituta cum clericalis ordinis 

muneribus consociarunt, iniuriosa, pio, vetusto, probato 

Ecclesiae mori Summorumque Pontificum sanctionibus 

contraria: quasi 'monachi, quos morum gravitas et vitae 

ac fidei institutio sancta commendat', non rite, nec modo 

sine religionis offensione, sed et cum multa utilitate 

Ecclesiae 'clericorum officiis aggregentur.'

642 

2681 1581 81. Item, in eo, quod subiungit, sanctos 

Thomam et Bonaventuram sic in tuendis adversus summos 

homines mendicantium institutis versatos esse, ut in 

eorum defensionibus minor aestus, accuratio maior 

desideranda fuisset: - scandalosa, in sanctissimos 

doctores iniuriosa, impiis damnatorum auctorum 

contumeliis favens. 

2682 1582 82. Regula II, 'multiplicationem ordinum ac 

diversitatem naturaliter inferre perturbationem et 

confusionem'; item, in eo quod praemittit 4, regularium 

'fundatores', qui post monastica instituta prodierunt, 

'ordines superaddentes ordinibus, reformationes 

reformationibus, nihil aliud effecisse, quam primariam 

mali causam magis magisque dilatare'; intellecta de 

ordinibus et institutis a Sancta Sede probatis, quasi 

distincta piorum munerum varietas, quibus distincti 

ordines addicti sunt, natura sua perturbationem et 

confusionem parere debeat: - falsa, calumniosa, in 

sanctos fundatores eorumque fideles alumnos, tum et in 

ipsos Summos Pontifices iniuriosa. 

2683 1583 83. Regula III, qua, postquam praemisit, 

'parvum corpus degens intra civilem societatem, quin vere 

sit pars eiusdem parvamque monarchiam figit in statu, 

semper esse periculosum', subinde hoc nomine criminatur 

privata monasteria, communis instituti vinculo sub uno 

praesertim capite consociata, velut speciales totidem 

monarchias civili reipublicae periculosas et noxias: - 

falsa, temeraria, regularibus institutis a Sancta Sede ad 

religionis profectum approbatis iniuriosa, favens 

haereticorum in eadem instituta insectationibus et 

calumniis. 

2684 1584 84. Art. I. De uno dumtaxat ordine in Ecclesia 

retinendo, ac de seligenda prae ceteris regula sancti 

Benedicti, cum ob sui praestantiam tum ob praeclara 

illius ordinis merita, sic tamen, ut in his, quae forte

643 

occurrent temporum condicioni minus congrua, instituta 

vitae ratio apud Portum-Regium lucem praeferat ad 

explorandum, quid addere, quid detrahere conveniat; 

2685 1585 Art. II. Ne compotes fiant ecclesiasticae 

hierarchiae, qui se huic ordini adiunxerint; nec ad sacros 

ordines promoveantur, praeterquam ad summum unus vel 

duo, initiandi tamquam curati vel capellani monasterii, 

reliquis in simplici laicorum ordine remanentibus; 

2686 1586 Art. III. Unum (Acta: unicum) in unaquaque 

civitate admittendum monasterium, idque extra moenia 

civitatis in locis abditioribus et remotioribus collocandum; 

2687 1587 Art. IV. Inter occupationes vitae monasticae 

pars sua labori manuum inviolate servanda, relicto tamen 

congruo tempore psalmodiae impendendo, aut etiam si 

cui libuerit litterarum studio; psalmodia deberet esse 

moderata, quia nimia eius prolixitas parit 

praecipitantiam, molestiam, evagationem; quo plus 

auctae sunt psalmodiae, orationes, preces, tantundem 

peraequa proportione omni tempore imminutus fervor est 

sanctitasque regularium; 

2688 1588 Art. V. Nulla foret admittenda distinctio 

monachos inter sive choro, sive ministeriis addictos; 

inaequalitas isthaec gravissimas omni tempore lites 

excitavit ac discordias, et a communitatibus regularium 

spiritum caritatis expulit; 

2689 1589 Art. VI. Votum perpetuae stabilitatis numquam 

tolerandum; non illud norant veteres monachi, qui tamen 

Ecclesiae consolatio et christianismi ornamentum 

exstiterunt: vota castitatis, paupertatis et oboedientiae 

non admittentur instar communis et stabilis regulae. Si 

quis ea vota, aut omnia, aut aliqua facere voluerit, 

consilium et veniam ab episcopo postulabit, qui tamen 

numquam permittet, ut perpetua sint nec anni fines

644 

excedent; tantummodo facultas dabitur ea renovandi sub 

iisdem condicionibus; 

2690 1590 Art. VII. Omnem episcopus habebit 

inspectionem in eorum vitam, studia, progressum in 

pietate; ad ipsum pertinebit monachos admittere et 

expellere, semper tamen accepto contubernalium 

consilio; 

2691 1591 Art. VIII. Regulares ordinum, qui adhuc 

remanent, licet sacerdotes, in hoc monasterium admitti 

etiam possent, modo in silentio et solitudine propriae 

sanctificationi vacare cuperent; quo casu dispensationi 

locus fieret in generali regula n. II statuta, sic tamen, ne 

vitae institutionem sequantur ab aliis discrepantem, adeo 

ut non plus quam una aut ad summum duae in diem 

Missae celebrentur, satisque ceteris sacerdotibus esse 

debeat una cum communitate concelebrare; 

2692 1592 (... Item pro reformatione monialium ...) 

2693 1593 85. Propositio enuntians, qualemcumque 

cognitionem ecclesiasticae historiae sufficere, ut fateri 

quisque debeat, convocationem concilii nationalis unam 

esse ex viis canonicis, qua finiantur in Ecclesia 

respectivarum nationum controversiae spectantes ad 

religionem; sic intellecta, ut controversiae ad fidem et 

mores spectantes in Ecclesia quacumque subortae per 

nationale concilium irrefragabili iudicio finiri valeant; 

quasi inerrantia in fidei et morum quaestionibus nationali 

concilio competeret: - schismatica, haeretica. 



Mandata et sanctiones Bullae

645 

2694 1594 Mandamus igitur omnibus utriusque sexus 

Christi fidelibus, ne de dictis propositionibus et doctrinis 

sentire, docere, praedicare praesumant, contra quam in 

hac Nostra Constitutione declaratur: ita ut, quicumque 

illas vel earum aliquam coniunctim vel divisim docuerit, 

defenderit, ediderit aut de eis, etiam disputando, publice 

vel privatim tractaverit, nisi forsitan impugnando, 

ecclesiasticis censuris aliisque contra similia 

perpetrantes a iure statutis poenis ipso facto absque alia 

declaratione subiaceat. 

2695 1595 Ceterum, per hanc expressam praefatarum 

propositionum et doctrinarum reprobationem alia in 

eodem libro contenta nullatenus approbare intendimus: 

cum praesertim in eo complures deprehensae fuerint 

propositiones et doctrinae, sive illis, quae supra 

damnatae sunt, affines, sive quae communis ac probatae 

cum doctrinae et disciplinae temerarium contemptum tum 

maxime infensum in Romanos Pontifices et Apostolicam 

Sedem animum prae se ferunt. 

2696 1595 Duo vero speciatim notanda censemus, quae 

de augustissimo sanctissime Trinitatis mysterio, 2 Decreti 

de fide, si non pravo animo, imprudentius certe Synodo 

exciderunt, quae facile rudes praesertim et incautos in 

fraudem impellere valeant: 

2697 1596 Primum, dum posteaquam rite praemisit, Deum 

in suo Esse unum et simplicissimum permanere, continuo 

subiungens, ipsum Deum in tribus personis distingui, 

perperam discedit a communi et probata in christianae 

doctrinae institutionibus formula, qua Deus unus quidem " 

in tribus personis distinctis " dicitur, non " in tribus 

personis distinctus ": cuius formulae commutatione hoc vi 

verborum subrepit erroris periculum, ut essentia divina 

distincta in personis putetur, quam fides catholica sic 

unam in personis distinctis confitetur, ut eam simul 

profiteatur in se prorsus indistinctam.

646 

2698 1597 Alterum quod de ipsismet tribus divinis 

personis tradit, eas secundum earum proprietates 

personales et incommunicabiles exactius loquendo 

exprimi seu appellari Patrem, " Verbum " et Spiritum 

Sanctum: quasi minus propria et exacta foret appellatio " 

Filii ", tot Scripturae locis consecrata, voce ipsa Patris e 

caelis et e nube delapsa, tum formula baptismi a Christo 

praescripta, tum et praeclara illa confessione, qua " 

beatus " ab ipsomet Christo Petrus est pronuntiatus; ac 

non potius retinendum esset, quod, edoctus ab Augustino, 

angelicus praeceptor vicissim ipse docuit, in nomine Verbi 

eandem proprietatem importari, quae in nomine Filii, 

dicente nimirum Augustino: Eo dicitur Verbum, quo Filius. 

2699 1598 Neque silentio praetereunda insignis et fraudis 

plena Synodi temeritas, quae pridem improbatam ab 

Apostolica Sede Conventus Gallicani declarationem (DS 

2281ss) anni 1682 ausa sit non amplissimis modo laudibus 

exornare, sed, quo maiorem illi auctoritatem conciliaret, 

eam in decretum 'de fide' inscriptum insidiose includere, 

articulos in illa contentos palam adoptare, et quae 

sparsim per hoc ipsum decretum tradita sunt, horum 

articulorum publica et solemni professione obsignare. 

Quo sane non solum gravior longe se Nobis offert de 

Synodo, quam praedecessoribus Nostris fuerit de comitiis 

illis expostulandi ratio, sed et ipsimet Gallicanae 

ecclesiae non levis iniuria irrogatur, quam dignam 

Synodus existimaverit, cuius auctoritas in patrocinium 

vocaretur errorum, quibus illud est contaminatum 

decretum. 

2700 1599 Quamobrem, quae acta Conventus Gallicani, 

mox ut prodierunt praedecessor Noster venerabilis 

Innocentius XI per Litteras in forma Brevis ('Paternae 

caritati' ) die 11. Aprilis anni 1682, post autem expressius 

Alexander VIII Constitutione 'Inter multiplices' die 4. Aug. 

1690 (DS 2281ss) pro apostolici sui muneris ratione 

improbarunt, resciderunt, nulla et irrita declararunt;

647 

multo fortius exigit a Nobis pastoralis sollicitudo, 

recentem horum factam in Synodo tot vitiis affectam 

adoptionem velut temerariam, scandalosam ac 

praesertim post edita praedecessorum Nostrorum 

decreta huic Apostolicae Sedi summopere iniuriosam 

reprobare ac damnare, prout eam praesenti hac Nostra 

Constitutione reprobamus et damnamus ac pro reprobata 

et damnata haberi volumus. 

Pie VII, Breve 'Etsi fraternitatis' ad archiep. Mogunt., 8 

octobre 1803 

2705 1600 Resp. S. P'cis ad quaedam dubia: Sententiam 

laicorum tribunalium et catholicorum conventuum, a 

quibus praesertim matrimoniorum nullitas declaratur 

eorumque vinculi attentatur dissolutio, nullum robur 

vimque prorsus nullam penes Ecclesiam consequi posse. 

... 

2706 1601 Gravissimum commissuros scelus suumque 

sacrum ministerium prodituros esse eos parochos, qui has 

nuptias sua praesentia probarent suaque benedictione 

firmarent. Neque enim illae nuptiae dicendae sunt, sed 

potius adulterina conubia. ... 

Pie VII, Ep. 'Magno et acerbo' ad archiepisc. 

Mohilovensem, 

8 Sept. 1816 

1602 Magno et acerbo dolore confecti sumus, ubi 

accepimus exitiosum consilium haud ita primum 

susceptum, quo sacratissimi Bibliorum libri novis ac 

praeter saluberrimas Ecclesiae regulas editis 

interpretationibus iisque callide in pravos sensus 

contortis vernacula qualibet lingua passim pervulgantur. 

Namque ab aliqua iam ex perlatis ad Nos huiusmodi 

versionibus animadvertimus eam in purioris doctrinae 

sanctitatem parari perniciem, ut facile fideles ex iis

648 

fontibus letale ebibant venenum, ex quibus haurire 

debuissent aquas sapientiae salutaris (Eccli 15, 3). ... 

2710 1603 Obversari ... tibi debuisset ante oculos,... 'si 

sacra Biblia vulgari lingua passim sine discrimine 

permittantur, plus inde detrimenti quam utilitatis oriri (DS 

1853). Porro Romana Ecclesia solam Vulgatam editionem 

ex notissimo Tridentini Concilii praescripto (DS 1506) 

suscipiens, aliarum linguarum versiones respuit, easque 

tantum permittit, quae cum adnotationibus ex Patrum et 

catholicorum doctorum scriptis opportune depromptis 

eduntur, ne tantus thesaurus pateat novitatum 

corruptelis, atque ut Ecclesia toto orbe diffusa sit labii 

unius et sermonum eorundem (Gn 11, 1). 

2711 1604 Sane cum in vernaculo sermone creberrimas 

animadvertamus vicissitudines, varietates, 

commutationesque, profecto ex immoderata biblicarum 

versionum licentia immutabilitas illa convelleretur, quae 

divina decet testimonia, et fides ipsa nutaret, cum 

praesertim ex unius syllabae ratione quandoque de 

dogmatis veritate dignoscatur. In id proinde pravas 

teterrimasque machinationes suas conferre in more 

habuerunt haeretici, ut editis vernaculis Bibliis (de 

quorum tamen mira varietate ac discrepantia ipsi se 

invicem accusant et carpunt) suos quisque errores 

sanctiore divini eloquii apparatu obvolutos per insidias 

obtruderent. 'Non (T. orig.: neque) enim natae sunt 

haereses, inquiebat S. Augustinus, nisi dum Scripturae 

bonae intelliguntur non bene, et quod in eis non bene 

intelligitur etiam temere et audacter asseritur.' Quod si 

viros pietate et sapientia spectatissimos in Scripturarum 

interpretatione haud raro defecisse dolemus, quid non 

timendum, si imperito vulgo, qui ut plurimum non delectu 

aliquo, sed temeritate quadam iudicat, translatae in 

vulgarem quamcumque linguam Scripturae libere 

pervolvendae traderentur?...

649 

2712 (Provocatur dein ad celebrem Innocentii III 

epistolam ad fideles Ecclesiae Metensis: 'Arcana vero 

fidei sacramenta . .. sapere ad sobrietatem': DS 771). 

1605-1606 At notissimae sunt non mox laudati Innocentii 

III solum, sed et Pii IV, Clementis VIII et Benedicti XIV 

Constitutiones. ... Sed quae sit Ecclesiae mens de 

Scripturae lectione atque interpretatione noscat 

luculentissime fraternitas tua ex praeclara alterius 

praedecessoris Nostri Clementis XI Constitutione 

'Unigenitus', qua illae doctrinae diserte improbantur, 

quibus utile ac necessarium asserebatur omni tempori, 

omni loco et omni personarum generi cognoscere 

mysteria sacrae Scripturae, cuius lectio esse pro omnibus 

adstruebatur, damnosumque esse christianum populum 

ab eadem retrahere, immo Christi os fidelibus obturari, 

cum ex ipsorum manibus Novum Testamentum abripiatur 

(cf. DS 2479-2485). 

Pie VII, Resp. S. Paenitentiariae, 23 avril 1822 

2715 Qu.: Potestne pia uxor permittere, ut maritus suus ad 

eam accedat postquam experientia ipsi constiterit eum 

more nefando Onan se gerere..., praesertim si uxor 

denegando se exponat periculo saevitiarum aut timeat, 

ne maritus ad meretrices accedat? Resp.: Cum in 

proposito casu mulier e sua quidem parte nihil contra 

naturam agat detque operam rei licitae, tota autem actus 

inordinatio ex viri malitia procedat, qui loco 

consummandi retrahit se et extra vas effundit, ideo si 

mulier post debitas admonitiones nihil proficiat, vir autem 

instet, minando verbera aut mortem aut alias graves 

saevitias, poterit ipsa (ut probati theologi docent) citra 

peccatum passive se praebere, cum in his rerum adiunctis 

ipsa viri sui peccatum simpliciter permittat idque ex gravi 

causa quae eam excuset; quoniam caritas qua illud 

impedire teneretur, cum tanto incommodo non obligat.

650 

Pie VII, Breve 'Adorabile Eucharistiae' ad patriarch. 

Antioch. 

et episcopos Graeco-Melchitarum, 8 mai 1822 

2718 (Non levis doloris et metus causa exstiterunt 

disseminantes) novam illam opinionem a schismaticis 

hominibus propugnatam qua docetur formam, qua 

vivificum hoc ... sacramentum perficitur, non in solis Jesu 

Christi verbis consistere, quibus sacerdotes tam Latini 

quam Graeci in consecratione utuntur, sed ad perfectam 

consummatamque consecrationem addi oportere eam 

precum formulam, quae memorata verba apud nos 

praecurrit, in vestra autem liturgia subsequitur.... In 

virtute sanctae oboedientiae ... praecipimus ... ut non 

audeant deinceps ... tueri eam opinionem, quae tradit ad 

admirabilem illa conversionem totius substantiae panis in 

substantiam Corporis Christi, et totius substantiae vini in 

substantiam Sanguinis eius necesse esse, praeter Christi 

verba, eam etiam ecclesiasticam precum formulam 

recitare, quam saepe iam memoravimus... 

Léon XII, Ep. encycl. 'Ubi primum', 5 mai 1824 

2720 (Secta quaedam) blandam pietatis et liberalitatis 

speciem prae se ferens tolerantismum (sic enim aiunt) 

seu indifferentismum profitetur atque extollit non modo in 

rebus civilibus, de quo non est Nobis sermo, verum etiam 

in religionis negotio, docens amplam unicuique 

libertatem a Deo factam esse, ut quae cuique secta iuxta 

suum privatum iudicium vel opinio arriserit, eam quisque 

sine salutis periculo amplecti vel adoptare valeat. 

(Contra hoc affertur Rom 16,17s.). 

1607 ... Hostium nostrorum iniquitas eousque progreditur, 

ut praeter colluviem perniciosorum librorum religioni per 

se infestam, in religionis detrimentum vertere nitantur 

etiam sacras Litteras ad religionis ipsius aedificationem 

divinitus nobis datas. Non vos latet, Venerabiles Fratres

651 

Societatem quandam, dictam vulgo biblicam, per totum 

orbem audacter vagari, quae spretis sanctorum Patrum 

traditionibus, et contra notissimum TRIDENTINI Concilii 

decretum (cf. D 786), in id collatis viribus ac modis 

omnibus intendit, ut in vulgares linguas nationum omnium 

sacra vertantur vel potius pervertantur Biblia. ... 

1608 Ad quam pestem avertendam praedecessores Nostri 

plures ediderunt Constitutiones ... (e.g. PIUS VII; cf. D 

1602sqq). ... Nos quoque pro apostolico Nostro munere 

hortamur vos, Venerabiles Fratres, ut gregem vestrum a 

letiferis hisce pascuis amovere omnimode satagatis. 

Arguite, obsecrate, instate opportune, importune, in omni 

patientia et doctrina (2 Tim 4, 2), ut fideles vestri regulis 

nostrae Indicis Congregationis adamussim inhaerentes 

sibi persuadeant 'si sacra Biblia vulgari lingua passim 

sine discrimine permittantur, plus inde ob hominum 

temeritatem detrimenti quam utilitatis oriri'. Quam 

veritatem et experientia commonstrat, et praeter ceteros 

Patres declaravit S. Augustinus his verbis: 'Non enim ...' 

(cf. D 1604). 

Pie VIII, Resp. S. Pontif. ad episc. Rhedonensem, 18 août 

1830 

2722 1609 Expos.: (Dissentiunt confessarii de liceitate 

lucri percepti) ex pecunia negotiatoribus mutuo data, ut 

ea ditescant. De sensu Epistolae encyclicae 'Vix pervenit' 

acriter disputatur. Ex utraque parte momenta afferuntur 

ad tuendam eam, quam quisque amplexus est, 

sententiam, tali lucro faventem aut contrariam. Inde 

querelae, dissensiones, denegatio sacramentorum 

plerisque negotiatoribus isti ditescendi modo 

inhaerentibus, et innumera damna animarum. 

2723 1609 Ut animarum damnis occurrant, nonnulli 

confessarii mediam inter utramque sententiam viam se 

posse tenere arbitrantur. Si quis ipsos consulat de

652 

istiusmodi lucro, illum ab eo deterrere conantur. Si 

paenitens perseveret in consilio pecuniam mutuo dandi 

negotiatoribus, et obiciat, sententiam tali mutuo 

faventem multos habere patronos et insuper non fuisse 

damnatam a Sancta Sede non semel ea de re consulta: 

tunc isti confessarii exigunt, ut paenitens promittat se 

filiali oboedientia obtemperaturum iudicio Summi 

Pontificis, si intercedat qualecumque sit; nec, hac 

promissione obtenta, absolutionem denegant quamvis 

probabiliorem credant opinionem contrariam tali mutuo. 

Si paenitens non confiteatur de lucro ex pecunia sic 

mutuo data, et videatur in bona fide: isti confessarii, 

etiamsi aliunde noverint ab eo perceptum esse aut etiam 

nunc percipi istiusmodi lucrum, eum absolvunt, nulla ea 

de re interrogatione facta, quando timent, ne paenitens 

admonitus restituere aut a tali lucro abstinere recuset. 

2724 1610 Qu.: 1. Utrum possit horum posteriorum 

confessariorum agendi rationem probare ? 2. Utrum alios 

confessarios rigidiores ipsum adeuntes consulendi causa 

possit hortari, ut istorum agendi rationem sequantur, 

donec S. Sedes expressum ea de quaestione iudicium 

ferat? Resp. S. Pontificis: Ad 1. Non esse inquietandos. - 

Ad 2. Provisum in primo. 

Grégoire XVI, Resp. S. Paenitentiariae ad archiep. 

Vesuntion., 

5 juillet 1831; De auctoritate S. Alphonsi de Ligorio in re 

morali 

2725 Qu.: Ludovicus Franc. Aug. card. de Rohan-Chabot, 

archiep. Vesuntionensis (BesanÁon), doctrinae 

Sapientiam et unitatem fovere nititur apud omnes 

dioecesis suae qui curam gerunt animarum; quorum 

nonnullis impugnantibus ac prohibentibus theologiam 

moralem B. Alphonsi M. a Ligorio tamquam laxam nimis, 

periculosam saluti et sanae morali contrariam, S. 

Paenitentiariae oraculum requirit suppliciter, ac ipsi

653 

unius theologiae professoris (scl. Th. Gousset) dubia 

proponit solvenda: 

2726 1. Utrum sacrae theologiae professor opiniones, 

quas in sua theologia morali profitetur B. Alphonsus a 

Ligorio, tuto sequi ac profiteri possit ? Resp. (cfirm. a S. 

P'ce 22 juillet 1831): Ad 1. Affirmative, quin tamen ad inde 

reprehendendi censeantur, qui opiniones ab aliis probatis 

auctoribus traditas sequuntur. 

2727 2. An sit inquietandus confessarius, qui omnes B. 

Alphonsi a Ligorio sequitur opiniones in praxi s. 

paenitentiae tribunalis, hac sola ratione quod a Sede 

Apostolica nihil in operibus illius censura dignum 

repertum fuerit ? - Confessarius, de quo in dubio, non legit 

opera B. Doctoris nisi ad cognoscendam accurate eius 

doctrinam, non perpendens momenta rationesve, quibus 

variae nituntur opiniones; sed existimat se tuto agere eo 

ipso quod doctrinam, quae nihil censura dignum continet, 

prudenter judicare queat sanam esse, tutam nec 

ullatenus sanctitati evangelicae contrariam. Resp. (cfirm. 

a S. P'ce 22 juillet 1831): Ad 2. Negative, habita ratione 

mentis S. Sedis circa approbationem scriptorum Servorum 

Dei ad effectum canonizationis. 

Declaratio S. Officii de usura, circa responsum aliquod Pii 

DVIII 

sous Grégoire XVI ; 31 août 1831 

1611 A. Ad dubia episcopi Vivariensis : 1. 'An praefatum 

iudicium Sanctissimi Pontificis intelligendum sit, ut verba 

ipsius sonant, et separatim a titulo legis principis, de quo 

Eminentissimi Cardinales loquuntur in his responsis, ita ut 

unice agatur de mutuo negotiatoribus facto. 2. 'An titulus 

ex lege principis, de quo Eminentissimi Cardinales, sic 

intelligendus sit, ut sufficiat legem principis declarare, 

licitum esse cuique convenire de lucro ex solo mutuo 

facto, sicut fit in codice civili Francorum, quin dicat se

654 

concedere ius tale lucrum percipiendi.' Congregatio S. 

Officii responadit 31. Aug. 1831 : Provisum in decretis 

feriae IV, d. 18. Aug. 1830, atque dentur decreta. 

Grégoire XVI, Ep. encycl. 'Mirari vos arbitramur', 15 août 

1832 

2730 1613 Alteram nunc persequimur causam malorum 

uberrimam, quibus afflictari in praesens comploramus 

Ecclesiam, indifferentismum scilicet, seu pravam illam 

opinionem, ... qualibet fidei professione aeternam posse 

animae salutem comparari, si mores ad recti honestique 

normam exigantur. ... Atque ex hoc putidissimo 

indifferentismi fonte absurda illa fluit ac erronea 

sententia seu potius deliramentum, asserendam esse ac 

vindicandam cuilibet libertatem conscientiae. 

2731 1614 Cui quidem pestilentissimo errori viam sternit 

plena illa atque immoderata libertas opinionum, quae in 

sacrae et civilis rei labem late grassatur, dictitantibus per 

summam impudentiam nonnullis, aliquid ex ea commodi 

in religionem promanare. At 'quae peior mors animae 

quam libertas erroris?' inquiebat Augustinus. ... 

1615 Neque laetiora et religioni et principatui ominari 

possemus ex eorum votis, qui Ecclesiam a regno separari 

mutuamque imperii cum sacerdotio concordiam abrumpi 

discupiunt. Constat quippe, pertimesci ab 

impudentissimae libertatis amatoribus concordiam illam, 

quae semper rei et sacrae et civili fausta exstitit ac 

salutaris... 

2732 1616 Eos imprimis affectu paterno complexi, qui ad 

sacras praesertim disciplinas et ad philosophicas 

quaestiones animum appulere, hortatores auctoresque 

iisdem sitis, ne solius ingenii sui viribus freti imprudenter 

a veritatis semita in viam abeant impiorum, Meminerint 

Deum esse sapientiae ducem emendatoremque

655 

sapientium (cf. Sap 7, 15), ac fieri non posse, ut sine Deo 

Deum discamus, qui per Verbum docet homines scire 

Deum. 

Grégoire XVI, Encycl. 'Singulari nos affecerant gaudio' ad 

episcopos Galliarum, 25 juin 1834 

1617 Ceterum lugendum valde est, quonam prolabantur 

humanae rationis deliramenta, ubi quis novis rebus 

studeat atque contra Apostoli monitum nitatur plus 

sapere quam oporteat sapere (cf. Rom 12, 3), sibique 

nimium praefidens veritatem quaerendam autumet extra 

catholicam Ecclesiam, in qua absque vel levissimo erroris 

coeno ipsa invenitur, quaeque idcirco 'columna ac 

firmamentum veritatis (1 Tim 3, 15) appellatur et est. 

Probe autem intelligitis Venerabiles Fratres, Nos hic loqui 

etiam de fallaci illo haud ita pridem invecto philosophiae 

systemate plane improbando, quo ex proiecta et 

effrenata novitatum cupiditate veritas, ubi certo consistit, 

non quaeritur sanctisque et apostolicis traditionibus 

posthabitis doctrinae aliae inanes, futiles incertaeque, 

nec ab Ecclesia probatae adsciscuntur, quibus veritatem 

ipsam fulciri ac sustineri vanissimi homines perperam 

arbitrantur. 

Grégoire XVI, Bref " Dum acerbissimas ", 26 septembre 

1835; 

erreurs de George Hermes 

1618 Ad augendas, quibus diu noctuque ob id (scil. 

perrsecutiones Ecclesiae) premimur, angustias illud etiam 

calamitosissimum ac summopere deplorandum accedit, 

quod inter eos, qui pro religione editis operibus certant, 

nonnulli simulate se intrudere audeant, qui similiter pro 

eadem videri volunt et ostentant se dimicare, ut retenta 

religionis specie, veritate autem despecta, facilius 

possint 'per philosophiam' seu per vanas eorum 

philosophicas commentationes 'et inanem fallaciam' (Col

656 

2, 8) incautos seducere atque pervertere, hinc et populos 

decipere fidentiusque inimicis palam saevientibus 

adiutrices porrigere manus. Quapropter, ut nobis impiae 

et insidiosae quorundam horum scriptorum molitiones 

innotuerunt, non distulimus per nostras Encyclicas 

aliasque Apostolicas Litteras callida eorum et prava 

denuntiare consilia erroresque damnare, simul et 

exitiales patefacere fraudes, quibus divinam Ecclesiae 

constitutionem et ecclesiasticam disciplinam, immo et 

totum ipsum publicum ordinem funditus evertere 

vaferrime contendunt. Et quidem tristissimo facto 

comprobatum est, eos deposito tandem simulationis velo 

perduellionis vexillum contra quamcumque a Deo 

constitutam potestatem alte iam extulisse. 

2738 1619 Verum non haec sola subest gravissima lugendi 

causa. Praeter enim eos, qui omnium catholicorum 

scandalo se perduellibus devoverunt, ad amaritudinum 

nostrarum cumulum in theologicum etiam studium prodire 

videmus, qui novitatis cupidine et aestu " semper 

discentes et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes 

"(2Ti 3,7) magistri exsistunt erroris, quia veritatis discipuli 

non fuerunt.(DS 2738) Peregrinis quippe improbandisque 

doctrinis sacra ipsi inficiunt studia et publicum etiam, si 

quod tenent in scholis et academiis, docendi magisterium 

profanare non dubitant, ipsumque, quod tueri se iactant, 

sacratissimum adulterare dignoscuntur fidei depositum. 

Atque inter huiusmodi erroris magistros ex constanti et 

fere communi per Germaniam fama adnumeratur 

Georgius Hermes, utpote qui audacter a regio, quenn 

universa traditio et SS. Patres in exponendis ac 

vindicandis fidei veritatibus tramitem stravere, 

deflectens, quin et superbe contemnens et damnans, 

tenebrosam ad errorem omnigenum viam moliatur in 

dubio positivo tanquam basi omnis theologicae 

inquisitionis et in principio, quod statuit, rationem 

principem normam ac unicum medium esse, quo horno 

assequi possit supernaturalium veritatum cognitionem....

657 

2739 1620 (Judicatum est, auctorem in suis) operibus 

contexere absurda et a doctrina catholicae Ecclesiae 

aliena; praesertim vero circa naturam fidei et 

credendorum regulam, circa sacram Scripturam, 

traditionem revelationem et Ecclesiae magisterium, circa 

motiva credibilitatis circa argumenta, queis existentia Dei 

adstrui confirmarique consuevit, circa ipsius Dei 

essentiam, sanctitatem, iustitiam, libertatem, eiusdemque 

finem in operibus, quae a theologis vocantur ad extra, 

necnon circa gratiae necessitatem, eiusdemque ac 

donorum distributionem, retributionem praemiorum, et 

poenarum inflictionem, circa protoparentum statum, 

peccatum originale, ac hominis lapsi vires; 

2740 1620 eosdemque libros tamquam continentes 

doctrinas et propositiones respective falsas, temerarias, 

captiosas, in scepticismum et indifferentismum 

inducentes, erroneas, scandalosas, in catholicas scholas 

iniuriosas, fidei divinae eversivas, haeresim sapientes ac 

alias ab Ecclesia damnatas, prohibendos et damnandos 

esse censuerunt. 

Grégoire XVI, Resp. S. Officii ad episc. Nicaeensem, 


2743 1612 Qu. (9 septembre 1837): An paenitentes, qui 

moderatum lucrum solo legis titulo ex mutuo dubia vel 

mala fide perceperunt, absolvi sacramentaliter possint, 

nullo imposito restitutionis onere, dummodo de patrato 

ob dubiam vel malam fidem peccato sincere doleant et 

filiali oboedientia parati sint stare mandatis S. Sedis? 

Resp.: Affirmative, dummodo parati sint stare mandatis S. 

Sedis. 

Grégoire XVI, Const. 'In supremo apostolatus fastigio', 

3 décembre 1839; De servitute hominum tollenda

658 

2745 ... Ad Nostram pastoralem sollicitudinem pertinere 

animadvertimus, ut fideles ab inhumano Nigritarum seu 

aliorum quorumcumque hominum mercatu avertere 

penitus studeamus. ... Fuerunt subinde ex ipso fidelium 

numero, qui sordidioris lucri cupidine turpiter obcaecati 

in dissitis remotisque terris Indos, Nigritas miserosve 

alios in servitutem redigere seu instituto ampliatoque 

commercio eorum qui captivi facti ab aliis fuerant, 

indignum horum facinus iuvare non dubitarent. Haud sane 

praetermiserunt plures glor. mem. Romani Pontifices 

praecessores Nostri reprehendere graviter pro suo 

munere illorum rationem utpote spirituali ipsorum saluti 

noxiam et christiano nomini probrosam; ex qua etiam 

illud consequi pervidebant, ut infidelium gentes ad veram 

nostram religionem odio habendam magis magisque 

obfirmarentur. (Recoluntur documenta supra in nota 

indicata). 

2746 Hae quidem praedecessorum Nostrorum sanctiones 

et curae profuerunt, Deo bene iuvante, non parum Indis 

aliisque praedictis a crudelitate invadentium seu 

mercatorum christianorum cupiditate tutandis, non ita 

tamen, ut Sancta haec Sedes de plene suorum in id 

studiorum exitu laetari posset, cum immo commercium 

Nigritarum, etsi nonnulla ex parte imminutum, adhuc 

tamen a christianis pluribus exerceatur. Quare Nos 

tantum huiusmodi probrum a cunctis christianorum finibus 

avertere cupientes... auctoritate Apostolica omnes 

cuiuscumque condicionis christifideles admonemus et 

obtestamur in Domino vehementer, ne quis audeat in 

posterum vexare aut spoliare suis bonis aut in servitutem 

redigere vel aliis talia in eos patrantibus auxilium aut 

favorem praestare seu exercere inhumanum illud 

commercium, quo Nigritae, tamquam si non homines sed 

pura putaque animantia forent in servitutem utcumque 

redacti, sine ullo discrimine contra iustitiae et 

humanitatis iura emuntur, venduntur ac durissimis 

interdum laboribus exantlandis devoventur...

659 

Grégoire XVI, Resp. S. Cgr. Indulgentiarum, 28 juillet 

1840; De 

efficientia indulgentiae altaris privilegiati 

2750 Qu.: Utrum per indulgentiam altari privilegiato 

adnexam intelligenda sit indulgentia plenaria animam 

statim liberans ab omnibus purgatorii poenis, an vero 

tantum indulgentia quaedam secundum divinae 

misericordiae beneplacitum applicanda? Resp.: Per 

indulgentiam altari privilegiato adnexam, si spectetur 

mens concedentis et usus clavium potestatis, 

intelligendam esse indulgentiam plenariam, quae 

animam statim liberet ab omnibus purgatorii poenis; si 

vero spectetur applicationis effectus, intelligendam esse 

indulgentiam, cuius mensura divinae beneplacito et 

acceptioni respondet. 

Theses a Ludovico Eugenio Bautain iussu sui episcopi 

subscriptae, 8 sept. 1840 (et 18 nov. 1835); (sous Grégoire 

XVI); Theses de fide et ratione oppositae fideismo 

2751 1622 1. Le raisonnement peut prouver avec certitude 

l'existence de Dieu et l'infinité de ses perfections (-!). - La 

foi, don du ciel, suppose (est postérieure à) la revélation; 

elle ne peut donc pas convenablement (- !) être alléguée 

vis-a-vis d'un athée en preuve de l'existence de Dieu (cf. 

DS 2812). 

2752 1623 2. La divinité de la (La) révélation mosaÔque 

se prouve avec certitude par la tradition orale et écrite 

de la synagogue et du christianisme. 

2753 1624 3 . La preuve, (de la révélation chrétienne) 

tirée des miracles de Jésus-Christ, sensible et frappante 

pour les témoins oculaires, n'a point perdu sa force et son 

éclat vis--vis des générations subséquentes. Nous 

trouvons cette preuve en toute certitude dans

660 

l'authenticité du Nouveau Testament (-! ), dans la 

tradition orale et écrite de tous les chrétiens. C'est par 

cette double tradition que nous devons la démontrer 

l'incrédule qui la rejette ( ceux qui la rejettent) ou a ceux 

(-!) qui sans l'admettre encore, la désirent. 

2754 1625 4. On n'a pas (point) le droit d'attendre d'un 

incrédule qu'il admette la résurrection de notre divin 

Sauveur, avant de lui en avoir administré des preuves 

certaines; et ces preuves sont déduites (de la même 

tradition) par le raisonnement. 

2756 1626 5. Sur ces questions diverses, la raison précede 

la foi et doit nous y conduire (L'usage de la raison 

précede la foi, et y conduit l'homme par la révélation et la 

grce) (cf. DS 2813). 

2757 1627 6. Quelque faible et obscure que soit devenue 

la raison par le péché originel, il lui reste assez de clarté 

et de force pour nous guider avec certitude l'existence de 

Dieu, la révélation faite aux Juifs par MoÔse, et aux 

chrétiens par notre adorable Homme-Dieu (La raison peut 

prouver avec certitude l'authenticité de la révélation faite 

aux Juifs par MoÔse et aux chrétiens par Jésus-Christ). 

Resp. S. Paenitentiariae, 8 juin 1842 (sous Grégoire XVI); 

De usu onanistico matrimonii 

2758 Qu.: 1) An coniuges, qui matrimonio eo utuntur 

modo, ut conceptionem praecaveant, actum per se 

moraliter malum exerceant ? Resp.: Ad l) Cum tota actus 

deordinatio ex viri malitia procedat, qui, loco 

consummandi, retrahit se et extra vas effundit: ideo si 

mulier post debitas admonitiones nihil proficiat, vir autem 

instet minando verbera aut mortem, poterit ipsa, ut 

probati theologi docent, citra peccatum simpliciter 

permittere, idque ex gravi causa, quae eam excusat;

661 

quoniam caritas, qua illud impedire tenetur, cum tanto 

incommodo non obligat. 

2759 2) Si actus habendus sit ut moraliter malus, an 

coniuges de illo se non accusantes considerari possint 

tamquam in ea constituti bona fide quae eos a gravi 

culpa excuset ? Resp.: Ad 2 et 3) ... confessarius revocet 

in mentem adagium illud: sancta sancte esse tractanda; 

atque etiam verba perpendat S. Alphonsi de Ligorio, viri 

docti et harum rerum peritissimi, qui in Praxi 

confessariorum, (cap. I) IV n. 41, inquit: 'Circa autem 

peccata coniugum respectu ad debitum coniugale, 

ordinarie loquendo, confessarius non tenetur nec decet 

interrogare nisi uxores, an illud reddiderint, modestiori 

modo quo possit... De aliis taceat, nisi interrogatus fuerit'. 

Necnon alios probatos auctores consulere non omittat. 

2760 3) An probanda sit agendi ratio confessariorum, qui, 

ne coniugatos offendant, illos circa modum, quo iuribus 

matrimonii utuntur, non interrogant ? Resp.: Ad 2 et 3) ... 

confessarius revocet in mentem adagium illud: sancta 

sancte esse tractanda; atque etiam verba perpendat S. 

Alphonsi de Ligorio, viri docti et harum rerum peritissimi, 

qui in Praxi confessariorum, (cap. I) IV n. 41, inquit: 'Circa 

autem peccata coniugum respectu ad debitum coniugale, 

ordinarie loquendo, confessarius non tenetur nec decet 

interrogare nisi uxores, an illud reddiderint, modestiori 

modo quo possit... De aliis taceat, nisi interrogatus fuerit'. 

Necnon alios probatos auctores consulere non omittat. 

Resp. S. Officii, 14 septembre 1842 (sous Grégoire XVI); 

De materia unctionis infirmorum 

2762 1629 Qu.: An in casu necessitatis parochus ad 

validitatem sacramenti extremae unctionis uti possit oleo 

a se benedicto? Resp.: (cfirm. a S. Office): Negative, ad 

formam Decreti (S. Officii) 13 janvier 1611 (coram Paulo 

V)

662 

2763 1628 Propositio: Quod nempe sacramentum 

extremae unctionis oleo episcopali benedictione non 

consecrato ministrari valide possit: Declar. S. Officii: 

propositionem esse temerariam et errori proximam. 

De religionis christianae demonstrabilitate 

2765 1622 ... Nous promettons pour aujourd'hui et pour 

l'avenir: 

l. de ne jamais enseigner que, avec les seules lumieres 

de la droite raison, abstraction faite de la révélation 

divine, on ne puisse donner une véritable démonstration 

de l'existence de Dieu; 

2766 1622 2. qu'avec la raison seule on ne puisse 

démontrer la spiritualité et l'immortalité de l'me, ou toute 

autre vérité purement naturelle rationnelle ou morale; 

2767 1622 3. qu'avec la raison seule on ne puisse avoir la 

science des principes ou de la métaphysique, ainsi que 

des vérités qui en dépendent, comme science tout fait 

distincte de la théologie surnaturelle qui se fonde sur la 

révélation divine; 

2768 1622 4. que la raison ne puisse acquérir une vraie et 

pleine certitude des motifs de crédibilité, c'est--dire de 

ces motifs qui rendent la révélation divine évidemment 

croyable, tels que sont spécialement les miracles et les 

prophéties, et particulierement la résurrection de Jésus- 

Christ; 

2769 1622 5. que la religion chrétienne ne puisse 

s'adapter a toute forme légitime de gouvernement 

politique, tout en restant la mÍme religion chrétienne et 

catholique, completement indifférente a toutes les formes 

du régime politique, ne favorisant pas l'une plus que 

l'autre, et n'en excluant aucune.

663 

Grégoire XVI, Ep. encycl. 'Inter praecipuas 

machinationes', 

8 mai 1844; De versionibus s. Scripturae 

2771 1630 ... Neque denique ignoratis, quanta vel 

diligentia vel sapientia opus sit transferenda fideliter in 

aliam linguam eloquia Domini; ut nihil proinde facilius 

contingat, quam ut in eorundem versionibus per 

societates biblicas multiplicatis gravissimi ex tot 

interpretum vel imprudentia vel fraude inserantur errores; 

quos ipsa porro illarum multitudo et varietas diu occultat 

in perniciem multorum. Ipsarum tamen societatum parum 

aut nihil omnino interest, si homines Biblia illa vulgaribus 

sermonibus interpretata lecturi in alios potius quam alios 

errores dilabantur, dummodo assuescant paulatim ad 

liberum de Scripturarum sensu iudicium sibimet ipsis 

vindicandum, atque ad contemnendas traditiones divinas 

ex Patrum doctrina in Ecclesia catholica custoditas, 

ipsumque Ecclesiae magisterium repudiandum. 

1631 Hunc in finem biblici iidem socii Ecclesiam 

sanctamque hanc PETRI Sedem calumniari non cessant, 

quasi a pluribus iam saeculis fidelem populum a 

sacrarum Scripturarum cognitione arcere conetur ; cum 

tamen plurima exstent eademque luculentissima 

documenta singularis studii, quo recentioribus ipsis 

temporibus Summi Pontifices, ceterique illorum ductu 

catholici antistites usi sunt, ut catholicorum gentes ad Dei 

eloquia scripta et tradita impensius erudirentur. 

2772 1632 Iis in regulis, quae a Patribus a Tridentina 

Synodo delectis conscriptae et a Pio IV (DS 1854) ... 

approbatae Indicique librorum prohibitorum praemissae 

sunt, generali sanctione statutum legitur, ut Biblia vulgari 

sermone edita non aliis permitterentur, nisi quibus illorum 

lectio ad fidei atque pietatis augmentum profutura

664 

iudicaretur. Huic eidem regulae nova subinde propter 

perseverantes haereticorum fraudes cautione constrictae 

ea demum auctoritate Benedicti XIV adiecta declaratio 

est, ut permissa porro habeatur lectio vulgarium 

versionum, quae ab Apostolica Sede approbatae, aut cum 

annotationibus desumptis ex sanctis Ecclesiae Patribus 

vel ex doctis catholicisque viris editae fuerint ... 



Pie IX, Ep. encycl. 'Qui pluribus', 9 novembre 1846; 

De errore rationalismi 

2775 1634 (Noscitis, christiani nominis hostes docere:) 

commentitia esse et hominum inventa sacrosancta 

nostrae religionis mysteria, catholicae Ecclesiae 

doctrinam humanae societatis bono et commodis 

adversari (cf. DS 2940), ac vel ipsum Christum et Deum 

eiurare non extimescant. Et quo facilius populis illudant 

atque incautos praesertim et imperitos decipiant et in 

errores secum abripiant, sibi unis prosperitatis vias notas 

esse comminiscuntur, sibique philosophorum nomen 

arrogare non dubitant, perinde quasi philosophia, quae 

tota in naturae veritate investiganda versatur, ea 

respuere debeat, quae supremus et clementissimus ipse 

totius naturae auctor Deus singulari beneficio et 

misericordia hominibus manifestare est dignatus, ut 

veram ipsi felicitatem et salutem assequantur. 

2776 1635 Hinc praepostero sane et fallacissimo 

argumentandi genere numquam desinunt humanae 

rationis vim et excellentiam appellare, extollere contra 

sanctissimam Christi fidem, atque audacissime blaterant, 

eam humanae refragari rationi (cf. DS 2906). Quo certe 

nihil dementius, nihil magis impium, nihil contra ipsam 

rationem magis repugnans fingi vel excogitari potest. Etsi

665 

enim fides sit supra rationem, nulla tamen vera dissensio 

nullumque dissidium inter ipsas inveniri umquam potest, 

cum ambae ab uno eodemque immutabilis aeternaeque 

veritatis fonte, Deo optimo maximo, oriantur atque ita sibi 

mutuam opem ferant, ut recta ratio fidei veritatem 

demonstret, tueatur, defendat, fides vero rationem ab 

omnibus erroribus liberet eamque divinarum rerum 

cognitione mirifice illustret, confirmet atque perficiat. 

2777 1636 Neque minore certe fallacia, Venerabiles 

Fratres, isti divinae revelationis inimici humanum 

progressum summis laudibus efferentes in catholicam 

religionem temerario plane ac sacrilego ausu illum 

inducere vellent, perinde ac si ipsa religio non Dei, sed 

hominum opus esset aut philosophicum aliquod inventum, 

quod humanis modis perfici queat. In istos tam miserre 

delirantes percommode quidem cadit, quod Tertullianus 

sui temporis philosophis merito exprobrabat: 'qui stoicum 

et platonicum et dialecticum Christianismum protulerunt'. 

Et sane cum sanctissima nostra religio non ab humana 

ratione fuerit inventa, sed a Deo hominibus clementissime 

patefacta, tum quisque vel facile intelligit, religionem 

ipsam ex ejusdem Dei loquentis auctoritate omnem suam 

vim acquirere neque ab humana ratione deduci aut 

perfici umquam posse. 

2778 1637 Humana quidem ratio, ne in tanti momenti 

negotio decipiatur et erret, divinae revelationis factum 

diligenter inquirat oportet, ut certo sibi constet, Deum 

esse locutum, ac eidem, quemadmodum sapientissime 

docet Apostolus, 'rationabile obsequium' exhibeat (Rom 

12, 1). Quis enim ignorat vel ignorare potest, omnem Deo 

loquenti fidem esse habendam, nihilque rationi ipsi magis 

consentaneum esse, quam iis acquiescere firmiterque 

adhaerere, quae a Deo, qui nec falli nec fallere potest, 

revelata esse constiterit?

666 

2779 1638 (Motiva credibilitatis religionis christianae) 

Sed quam multa, quam mira, quam splendida praesto 

sunt argumenta, quibus humana ratio luculentissime 

evinci omnino debet, divinam esse Christi religionem et 

'omne dogmatum nostrorum principium radicem desuper 

ex caelorum Domino accepisse', ac propterea nihil fide 

nostra certius, nihil securius, nihil sanctius exstare, et 

quod firmioribus innitatur principiis. Haec scilicet fides 

vitae magistra, salutis index, vitiorum omnium expultrix 

ac virtutum foecunda parens et altrix, divini sui auctoris 

et consummatoris Christi Jesu nativitate, vita, morte, 

resurrectione, sapientia, prodigiis, vaticinationibus 

confirmata, supernae doctrinae luce undique refulgens ac 

coelestium divitiarum ditata thesauris, tot prophetarum 

praedictionibus, tot miraculorum splendore, tot martyrum 

constantia, tot Sanctorum gloria vel maxime clara et 

insignis, salutares proferens Christi leges, ac maiores in 

dies ex crudelissimis ipsis persecutionibus vires 

acquirens, universum orbem terra marique, a solis ortu 

usque ad occasum, uno Crucis vexillo pervasit atque 

idolorum profigata fallacia, errorum depulsa caligine 

triumphatisque cuiusque generis hostibus, omnes 

populos, gentes, nationes, utcumque immanitate 

barbaras ac indole, moribus, legibus, institutis diversas, 

divinae cognitionis lumine illustravit, atque suavissimo 

ipsius Christi iugo subiecit, annuntians omnibus pacem, 

annuntians bona (cf. Is 52, 7). Quae certe omnia tanto 

divinae sapientiae ac potentiae fulgore undique 

collucent, ut cuiusque mens et cogitatio vel facile 

intelligat, christianam fidem Dei opus esse. 

2780 1639 (obligatio credendi) Itaque humana ratio ex 

splendidissimis hisce aeque ac firmissimis argumentis 

clare aperteque cognoscens, Deum eiusdem fidei 

auctorem exsistere, ulterius progredi nequit, sed quavis 

difficultate ac dubitatione penitus abiecta atque remota, 

omne eidem fidei obsequium praebeat oportet, cum pro

667 

certo habeat, a Deo traditum esse, quidquid fides ipsa 

hominibus credendum et agendum proponit. 

2781 Atque hinc plane apparet, in quanto errore illi etiam 

versentur, qui ratione abutentes ac Dei eloquia tamquam 

humanum opus existimantes, proprio arbitrio illa 

explicare, interpretari temere audent, cum Deus ipse 

vivam constituerit auctoritatem, quae verum 

legitimumque caelestis suae revelationis sensum doceret, 

constabiliret omnesque controversias in rebus fidei et 

morum infallibili iudicio dirimeret, ne fideles 

circumferantur omni vento doctrinae in nequitia hominum 

ad circumventionem erroris. Quae quidem viva et 

infallibilis auctoritas in ea tantum viget Ecclesia, quae a 

Christo Domino supra Petrum, totius Ecclesiae caput, 

principem et pastorem, cuius fidem numquam defecturam 

promisit, aedificata suos legitimos semper habet 

Pontifices sine intermissione ab ipso Petro ducentes 

originem, in eius cathedra collocatos et eiusdem etiam 

doctrinae, dignitatis, honoris ac potestatis heredes et 

vindices. Et quoniam ubi Petrus, ibi Ecclesia, ac Petrus per 

Romanum Pontificem loquitur et semper in suis 

successoribus vivit et iudicium exercet ac praestat 

quaerentibus fidei veritatem, idcirco divina eloquia eo 

plane sensu sunt accipienda, quem tenuit ac tenet haec 

Romana beatissimi Petri cathedra, quae, omnium 

Ecclesiarum mater et magistra (DS 1616), fidem a Christo 

Domino traditam, integram inviolatamque semper 

servavit eamque fideles edocuit, omnibus ostendens 

salutis semitam et incorruptae veritatis doctrinam. 

Ceteris illius temporis erroribus 

2782 Jam vero probe noscitis, Ven. Fr., alia errorum 

monstra et fraudes, quibus huius saeculi filii catholicam 

religionem et divinam Ecclesiae auctoritatem...

668 

oppugnare et tum sacrae tum civilis potestatis iura 

conculcare conantur: 

2783 Huc spectant ... clandestinae illae sectae e tenebris 

ad rei tum sacrae tum publicae exitium et vastitatem 

emersae atque a Romanis Pontificibus decessoribus 

Nostris iterato anathemate damnatae suis Apostolicis 

Litteris, quas Nos Apostolicae nostrae potestatis 

plenitudine confirmamus. ... 

2784 Hoc volunt vaferrimae biblicae societates, quae... 

divinarum scripturarum libros contra ss. Ecclesiae regulas 

vulgaribus quibusque linguis translatos ac perversis 

saepe explicationibus interpretatos cuiusque generis 

hominibus etiam rudioribus gratuito impertiri, obtrudere 

non cessant, ut divina traditione, Patrum doctrina et 

catholicae Ecclesiae auctoritate reiecta, omnes eloquia 

Domini privato suo iudicio interpretentur eorumque 

sensum pervertant atque ita in maximos elabantur 

errores. Quas societates ... Gregorius XVI. ... reprobavit, 

et nos pariter damnatas esse volumus. 

2785 Huc spectat horrendum ac vel ipsi naturali rationis 

lumini maxime repugnans de cuiuslibet religionis 

indifferentia systema (Indifferentismus), quo isti 

veteratores, omni virtutis et vitii, veritatis et erroris, 

honestatis et turpitudinis sublato discrimine, homines in 

cuiusvis religionis cultu aeternam salutem assequi posse 

comminiscuntur. ... 

2786 huc infanda ac vel ipsi naturali iuri maxime adversa 

de communismo, uti vocant, doctrina, qua semel admissa 

omnium iura, res, proprietates ac vel ipsa humana 

societas funditus everterentur. 

Decr. S. Officii, (sous Pie IX); 21 mai 1851; De usu 

onanistico

669 

matrimonii 

2791 Qu.: Qua nota digna sint tres propositiones 

sequentes: 1. Ob rationes honestas coniugibus uti licet 

matrimonio eo modo quo usus est Onan (Gn 38, 8ss). 

Resp.: Ad. 1 Scandalosa, erronea et iuri naturali 

matrimonii contraria. 

2792 2. Probabile est istum matrimonii usum non esse 

prohibitum iure naturali. Resp.: Ad 2. Scandalosa, et alias 

implicite condemnata ab Innocentio XI propos. 49 (DS 

2149). 

2793 3. Nusquam expedit interrogare de hac materia 

utriusque sexus coniuges, etiamsi prudenter timeatur, ne 

coniuges, sive uxor sive uterque abutantur matrimonio. 

Resp.: Ad 3. Propositio ut iacet, est falsa, nimis laxa et in 

praxi periculosa. 

Pie IX, Alloc. 'Acerbissimum vobiscum', 27 septembre 1852 

1640 Nihil dicimus de alio illo decreto, quo matrimonii 

sacramenti mysterio, dignitate, sanctitate omnino 

despecta eiusque institutione et natura prorsus ignorata 

et eversa, atque Ecclesiae in sacramentum idem 

potestate penitus spreta, proponebatur iuxta iam 

damnatos haereticorum errores atque adversus 

catholicae Ecclesiae doctrinam, ut matrimonium tanquam 

civilis tantum contractus haberetur et in variis casibus 

divortium proprie dictum sanciretur (cf. D 1767) 

omnesque matrimoniales causae ad laica deferrentur 

tribunalia et ab illis iudicarentur (cf. D 1774); cum nemo 

ex catholicis ignoret aut ignorare possit, matrimonium 

esse vere et proprie unum ex septem evangelicae Legis 

sacramentis a Christo Domino institutum, ac propterea 

inter fideles matrimonium dari non posse, quin uno 

eodemque tempore sit sacramentum, atque idcirco 

quamlibet aliam inter Christianos viri et mulieris praeter 

sacramentum coniunctionem, cuiuscunque etiam civilis

670 

legis vi factam, nihil aliud esse nisi turpem atque 

exitialem concubinatum ab Ecclesia tantopere 

damnatum, ac proinde a coniugali foedere sacramentum 

separari nunquam posse (cf. D 1773), et omnino spectare 

ad Ecclesiae potestatem ea omnia decernere, quae ad 

idem matrimonium quovis modo possunt pertinere. 

Resp. S. Officii, (sous Pie IX); 6 (19) avril 1853; De usu 

onanistico matrimonii 

2795 Qu. l) An usus imperfectus matrimonii, sive 

onanistice sive condomistice (seu adhibito nefario 

instrumento vulgo 'condom') fiat, prout in casu, sit licitus? 

2) An uxor sciens in congressu condomistico possit 

passive se praebere ? Resp. (decr. 6., publ. 19 avril): Ad 

1) Negative; est enim intrinsece malus. Ad 2) Negative; 

daret enim operam rei intrinsece illicitae. 

Pie IX, Bulla 'Ineffabilis Deus', 8 décembre 1854 

2800 Ineffabilis Deus... ab initio et ante saecula Unigenito 

Filio suo matrem, ex qua caro factus in beata temporum 

plenitudine nasceretur, elegit atque ordinavit, tantoque 

prae creaturis universis est prosecutus amore, ut in illa 

una sibi propensissima voluntate complacuerit. Qua 

propter illam longe ante omnes Angelicos Spiritus 

cunctosque Sanctos caelestium omnium charismatum 

copia de thesauro divinitatis de prompta ita mirifice 

cumulavit, ut ipsa ab omni prorsus peccati labe semper 

libera ac tota pulcra et perfecta eam innocentiae et 

sanctitatis plenitudinem prae se ferret, qua maior sub 

Deo nullatenus intelligitur, et quam praeter Deum nemo 

assequi cogitando potest. 

2801 Et quidem decebat omnino, ut perfectissimae 

sanctitatis splendoribus semper ornata fulgeret, ac vel ab 

ipsa originalis culpae labe plane immunis amplissimum 

de antiquo serpente triumphum referret tam venerabilis

671 

mater, cui Deus Pater unicum Filium suum quem de corde 

suo aequalem sibi genitum tamquam seipsum diligit, ita 

dare disposuit, ut naturaliter esset unus idemque 

communis Dei Patris et Virginis Filius, et quam ipse Filius 

substantialiter facere sibi matrem elegit, et de qua 

Spiritus Sanctus voluit et operatus est, ut conciperetur et 

nasceretur ille, de quo ipse procedit. 

2802 Christi enim Ecclesia, sedula depositorum apud se 

dogmatum custos et vindex, nihil in his umquam permutat, 

nihil minuit, nihil addit, sed omni industria vetera fideliter 

sapienterque tractando si qua antiquitus informata sunt 

et Patrum fides sevit, ita limare, expolire studet, ut prisca 

illa caelestis doctrinae dogmata accipiant evidentiam, 

lucem, distinctionem, sed retineant plenitudinem, 

integritatem, proprietatem, ac in suo tantum genere 

crescant, in eodem scilicet dogmate, eodem sensu 

eademque sententia. 

2803 1641 ... Ad honorem sanctae et individuae Trinitatis, 

ad decus et ornamentum Virginis Deiparae, ad 

exaltationem fidei catholicae et christianae religionis 

augmentum, auctoritate Domini nostri Jesu Christi, 

beatorum Apostolorum Petri et Pauli ac Nostra 

declaramus, pronuntiamus et definimus, doctrinam. quae 

tenet, beatissimam Virginem Mariam in primo instanti 

suae conceptionis fuisse singulari omnipotentis Dei gratia 

et privilegio, intuitu meritorum Christi Jesu Salvatoris 

humani generis, ab omni originalis culpae labe 

praeservatam immunem, esse a Deo revelatam atque 

idcirco ab omnibus fidelibus firmiter constanterque 

credendam. 

2804 1641 Quapropter si qui secus ac a Nobis definitum 

est, quod Deus avertat praesumpserint corde sentire, ii 

noverint ac porro sciant, se proprio iudicio condemnatos, 

naufragium circa fidem passos esse et ab unitate 

Ecclesiae defecisse, ac praeterea facto ipso suo semet

672 

poenis a iure statutis subiicere, si, quod corde sentiunt, 

verbo aut scripto vel alio quovis externo modo significare 

ausi fuerint. 

Pie IX, Alloc. " Singulari quadam ", 9 décembre 1854; sur 

le 

rationalisme et l'indifférentisme; (omis dans DS) 

Sunt praeterea, Venerabiles Fratres, viri quidam 

eruditione praestantes, qui religionem munus esse 

fatentur longe praestantissimum a Deo hominibus datum, 

humanam nihilominus rationem tanto habent in pretio, 

tantopere extollunt, ut vel ipsi religioni aequiparandam 

stultissime putent. Hinc ex vana ipsorum opinione 

theologicae disciplinae perinde ac philosophicae 

tractandae sunt (v. n. 1708); cum tamen illae fidei 

dogmatibus innitantur, quibus nihil firmius, nihil stabilius, 

istae vero humana explicentur atque illustrentur ratione, 

qua nihil incertius, utpote quae varia est pro ingeniorum 

varietate, innumerisque fallaciis et praestigiis obnoxia. 

Ita quidem reiecta Ecclesiae auctoritate difficillimis 

quibusque reconditisque quaestionibus latissimus patuit 

campus, ratioque humana infirmis suis confisa viribus 

licentius excurrens turpissimos in errores lapsa est, quos 

hic referre nec vacat nec lubet, quippe vobis probe 

cognitos atque exploratos, quique in religionis et civilis 

rei detrimentum illudque maximum redundarunt. 

Quamobrem istis hominibus, qui plus aequo vires efferunt 

humanae rationis, ostendere oportet, plane id esse 

contrarium verissimae illi sententiae Doctoris gentium: " 

Si quis putet se aliquid esse, cum nihil sit, ipse se seducit 

" (Gal 6, 8). Demonstrandum illis est, quantae sit 

arrogantiae pervestigare mysteria, quae revelare nobis 

dignatus est clementissimus Deus, eademque assequi 

complectique audere humanae mentis imbecillitate et 

angustiis, cum longissime ea vires excedant nostri 

intellectus, qui ex Apostoli eiusdem dicto captivandus est 

in obsequium fidei (cf. 2 Cor 10.5).

673 

Atque huiusmodi humanae rationis sectatores seu 

cultores potius, qui eam sibi certam veluti magistram 

proponunt eiusque ductu fausta sibi omnia pollicentur, 

obliti certe sunt, quam grave et acerbum ex culpa primi 

parentis inflictum sit vulnus humanae naturae, quippe 

quod et obfusae tenebrae menti et prona effecta ad 

malum voluntas. Hinc celeberrimi ex antiquissima aetate 

philosophi quamvis multa praeclare scripserint, doctrinas 

tamen suas gravissimis erroribus contaminarunt; hinc 

assiduum illud certamen, quod in nobis experimur, de quo 

loquitur Apostolus: " Sentio in membris meis legem 

repugnantem legi mentis meae " (Rom 7.23). 

Nunc quando ex originis labe in universos Adami posteros 

propagata extenuatum esse constet rationis lumen, et ex 

pristino iustitiae atque innocentiae statu miserrime 

deciderit humanum genus, ecquis satis esse rationem 

ducat ad assequendam veritatem ? Ecquis, in tantis 

periculis atque in tanta virium infirmitate ne labatur et 

corruat, necessaria sibi neget ad salutem religionis 

divinae et gratiae coelestis auxilia? Quae quidem auxilia 

benignissime iis largitur Deus, qui humili prece eadem 

flagitent, cum scriptum sit " Deus superbis resistit, 

humilibus autem dat gratiam " (Jac 4,6). Idcirco conversus 

olim ad Patrem Christus Dominus altissima veritatum 

arcana patefacta haud esse affirmavit " prudentibus et 

sapientibus huius saeculi ", qui ingenio doctrinaque sua 

superbiunt et praestare negant obsequium fidei, sed vero 

humilibus ac simplicibus hominibus, qui fidei divinae 

oraculo nituntur et conquiescunt (Cf Mt 11, 25; Lc 10.21). 

Salutare hoc documentum eorum animis inculcetis 

oportet, qui humanae rationis vim usque adeo exagerant, 

illius ut ope mysteria ipsa scrutari audeant atque 

explicare, quo nihil ineptius, nihil insanius. Revocare illos 

contendite a tanta mentis perversitate, exponentes 

nimirum, nihil esse praestabilius a providentia Dei

674 

concessum hominibus, quam fidei divinae auctoritatem, 

hanc nobis esse quasi facem in tenebris, hanc ducem 

quam sequamur ad vitam, hanc necessariam prorsus esse 

ad salutem, utpote quod " sine fide . . . impossibile est 

placere Deo " (Heb 11.6), et " qui... non crediderit, 

condemnabitur " (Mc 16.16) 

1646 Errorem alterum nec minus exitiosum aliquas 

catholici orbis partes occupasse non sine moerore 

novimus animisque insedisse plerumque catholicorum, qui 

bene sperandum de aeterna illorum omnium salute 

putant qui in vera Christi Ecelesia nequaquam versantur 

(cf. D 1717). Idcirco percontari saepenumero solent, 

quaenam futura post obitum sit eorum sors et conditio, 

qui catholicae fidei minime addicti sunt, vanissimisque 

adductis rationibus responsum praestolantur, quod 

pravae huic sententiae suffragetur. Absit, Venerabiles 

Fratres, ut misericordiae divinae, quae infinita est, 

terminos audeamus apponere; absit, ut perscrutari 

velimus arcana consilia et iudicia Dei, quae sunt abyssus 

multa (Ps 35, 7), nec humana queunt cogitatione 

penetrari. Quod vero apostolici Nostri muneris est, 

episcopalem vestram et sollicitudinem et vigilantiam 

excitatam volumus, ut, quantum potestis contendere, 

opinionem illam impiam aeque ac funestam ab hominum 

mente propulsetis, nimirum quavis in religione reperiri 

posse aeternae salutis viam. Ea qua praestatis sollertia 

ac doctrina demonstretis commissis curae vestrae 

populis, miserationi ac iustitiae divinae dogmata 

catholicae fidei neutiquam adversari. 

1647 Tenendum quippe ex fide est, extra apostolicam 

Romanam Ecclesiam salvum fieri neminem posse, hanc 

esse unicam salutis arcam, hanc qui non fuerit ingressus, 

diluvio periturum; sed tamen pro certo pariter habendum 

est, qui verae religionis ignorantia laborent, si ea sit 

invincibilis, nulla ipsos obstringi huiusce rei culpa ante 

oculos Domini. Nunc vero quis tantum sibi arroget, ut

675 

huiusmodi ignorantiae designare limites queat iuxta 

populorum, regionum, ingeniorum aliarumque rerum tam 

multarum rationem et varietatem ? Enimvero cum soluti 

corporeis hisce vinculis videbimus Deum sicuti est (1 Io 3, 

2), intelligemus profecto, quam arcto pulchroque nexu 

miseratio ac iustitia divina copulentur; quamdiu vero in 

terris versamur mortali hac gravati mole, quae hebetat 

animam, firmissime teneamus ex catholica doctrina unum 

Deum esse, unam fidem, unum baptisma (Eph 4,6); 

ulterius inquirendo progredi nefas est. 

1648 Ceterum prout caritatis ratio postulat, assiduas 

fundamus preces, ut omnes quaquaversus gentes ad 

Christum convertantur, communique hominum saluti pro 

viribus inserviamus, neque enim abbreviata est manus 

Domini (Is 59, 1), gratiaeque coelestis dona nequaquam 

illis defutura sunt, qui hac luce recreari sincero animo 

velint et postulent. Huiusmodi veritates defigendae 

altissime sunt fidelium mentibus, ne falsis corrumpi 

queant doctrinis eo spectantibus, ut religionis foveant 

indifferentiam, quam ad exitium animarum serpere latius 

videmus ac roborari. 

Decr. S. Cgr. Indicis, 11 (15) juin 1855; Theses contra 

traditionalismum Augustini Bonnetty 

2811 1649 1. Etsi fides sit supra rationem, nulla tamen 

vera dissensio, nullum dissidium inter ipsas inveniri 

umquam potest, cum ambae ab uno eodemque 

immutabili veritatis fonte, Deo optimo maximo, oriantur 

atque ita sibi mutuam opem ferant' (DS 2776: cf. DS 3019). 

2812 1650 2. Ratiocinatio Dei exsistentiam, animae 

spiritualitatem, hominis libertatem cum certitudine 

probare potest. Fides posterior est revelatione, 

proindeque ad probandam Dei exsistentiam contra 

atheum, ad probandam animae rationalis spiritualitatem

676 

ac libertatem contra naturalismi ac fatalismi sectatorem 

allegari convenienter nequit (cf. DS 2751 2754). 

2813 1651 3. Rationis usus fidem praecedit et ad eam 

hominem ope revelationis et gratiae conducit (cf. 

DS2755). 

2814 1652 4. Methodus, qua usi sunt D. Thomas, D. 

Bonaventura et alii post ipsos scholastici, non ad 

rationalismum ducit, neque causa fuit, cur apud scholas 

hodiernas philosophia in naturalismum et pantheismum 

impingeret. Proinde non licet in crimen doctoribus et 

magistris illis vertere, quod methodum hanc, praesertim 

approbante vel saltem tacente Ecclesia, usurpaverint. 

Instructio S. Officii ad episc. Mallensem (Vic. Ap. Siam.), 

4 juillet 1855; De privilegio Paulino 

2817 ... Vetitum omnino est christianam nubere pagano; 

quod si, praevia dispensatione disparitatis cultus a S. 

Sede obtenta, quandoque eiusmodi matrimonium fieri 

contingat, notum est illud indissolubile futurum quoad 

vinculum, et solum aliquando quoad torum posse 

dissolvi.... Numquam proinde, vivente viro illo infidele, 

licet concubinario, poterit christiana mulier secundas 

inire nuptias. 

2818 Si vero agatur de uxore pagana alicuius pagani 

concubinarii, quae convertitur, tunc facta interpellatione 

(ut supra), si renuat converti aut cohabitare absque 

iniuria Creatoris, ac proinde desinere a concubinatu (qui 

sine iniuria Creatoris certe haberi nequit), potuerit uti 

privilegio in favorem fidei concesso. 

2819 Generatim, si coniugis conversio praecesserit 

matrimonium cum infideli, praevia dispensatione 

Apostolica initum, nullo modo illo frui potest privilegio in 

favorem fidei concesso; si vero matrimonium praecesserit

677 

conversionem, tunc pars conversa poterit uti eo privilegio, 

servatis servandis, prout dictum est. 

2820 Animadvertendum est etiam, quoad impedimenta 

dirimentia, ignorantiam invincibilem aut bonam fidem 

haud sufficere, ut valide contrahatur matrimonium. Etsi 

quandoque (quod tamen raro credendum est in praxi) illa 

ignorantia et bona fides excusare valeat a peccato, 

tamen numquam efficere potest matrimonium validum, 

quod obice dirimente fuerit initum. 

Litt. encycl. S. Officii ad episcopos, (sous Pie IX); 

4 août 1856 

2823 1653 ... Nonnullae iam hac de re a Sancta Sede 

datae sunt responsiones ad peculiares casus, quibus 

reprobantur tamquam illicita illa experimenta, quae ad 

finem non naturalem, non honestum, non debitis mediis 

assequendum ordinantur; unde in similibus casibus 

decretum est feria IV, 21. Aprilis 1841: 'Usum magnetismi, 

prout exponitur, non licere'. Similiter quosdam libros 

eiusmodi errores pervicaciter disseminantes prohibendos 

censuit S. Congregatio. 

2824 1653 Verum quia praeter particulares casus de usu 

magnetismi generatim agendum erat, hinc per modum 

regulae sic statutum fuit feria IV, 28. Iulii 1847: 'Remoto 

omni errore, sortilegio, explicita aut implicita daemonis 

invocatione, usus magnetismi, nempe merus actus 

adhibendi media physica aliunde licita, non est moraliter 

vetitus, dummodo non tendat ad finem illicitum, aut 

quomodolibet pravum. Applicatio autem principiorum et 

mediorum pure physicorum ad res et effectus vere 

supernaturales, ut physice explicentur, non est nisi 

deceptio omnino illicita et haereticalis'. 

2825 1654 Quamquam generali hoc decreto satis 

explicetur licitudo aut illicitudo in usu aut abusu

678 

magnetismi, tamen adeo crevit hominum malitia ut, 

neglecto licito studio scientiae, potius curiosa sectantes 

magna cum animarum iactura ipsiusque civilis societatis 

detrimento ariolandi divinandive principium quoddam se 

nactos glorientur. Hinc somnambulismi et clarae 

intuitionis, uti vocant, praestigiis mulierculae illae, 

gesticulationibus non semper verecundis abreptae, se 

invisibilia quaeque conspicere effutiunt, ac de ipsa 

religione sermones instituere animas mortuorum evocare, 

responsa accipere, ignota ac longinqua detegere aliaque 

id genus superstitiosa exercere ausu temerario 

praesumunt, magnum quaestum sibi ac dominis suis 

divinando certo consecuturae. In hisce omnibus 

quacumque demum utantur arte vel illusione, cum 

ordinentur media physica ad effectus non naturales, 

reperitur deceptio omnino illicita et haereticalis et 

scandalum contra honestatem morum. 

Pie IX, Bref "Eximiam tuam" à l'archevêque de Cologne, 

15 juin 1857 

2828 1655 ... Etenim non sine dolore apprime noscimus, in 

iisdem operibus erroneum ac perniciosissimum et ab hac 

Apostolica Sede saepe damnatum rationalismi systema 

ampliter dominari; itemque noscimus, in iisdem libris ea 

inter alia non pauca legi, quae a catholica fide 

sinceraque explicatione de unitate divinae substantiae in 

tribus distinctis sempiternisque Personis non minimum 

aberrant; In compertis pariter habemus, neque meliora 

neque accuratiora esse, quae traduntur de sacramento 

Verbi incarnati deque unitae divinae Verbi personae in 

duabus naturis divina et humana. Noscimus, iisdem libris 

laedi catholicam sententiam ac doctrinam de homine, qui 

corpore et anima ita absolvatur, ut anima eaque 

rationalis sit vera per se atque immediata corporis forma. 

Neque ignoramus, ea iisdem libris doceri et statui, quae 

catholicae doctrinae de suprema Dei libertate a quavis

679 

necessitate soluta in rebus procreandis plane 

adversantur. 

2829 1656 Atque illud etiam vel maxime improbandum ac 

damnandum, quod Guentherianis libris humanae rationi 

et philosophiae, quae in religionis rebus non dominari, 

sed ancillari omnino debent, magisterii jus temere 

attribuatur, ac propterea omnia perturbentur, quae 

firmissima manere debent tum de distinctione inter 

scientiam et fidem, tum de perenni fidei immutabilitate, 

quae una semper atque eadem est, dum philosophia 

humanaeque disciplinae neque semper sibi constant 

neque sunt a multiplici errorum varietate immunes. 

2830 1657 Accedit, nec ea sanctos Patres reverentia 

haberi, quam Conciliorum canones praescribunt quamque 

splendidissima Ecclesiae lumina omnino promerentur, nec 

ab iis in catholicas scholas dicteriis abstineri, quae 

recolendae memoriae Pius VI decessor Noster solemniter 

damnavit (v. D.1576). 

2831 1658 Neque silentio praeteribimus, in Guentherianis 

libris vel maxime violari sanam loquendi formam, ac si 

liceret verborum Apostoli Pauli oblivisci (2 Tim 1, 13) aut 

horum, quae gravissime monuit Augustinus : 'Nobis ad 

certam regulam loqui fas est, ne verborum licentia etiam 

de rebus, quae his significantur, impiam gignat 

opinionem'. 

Pie IX, Litt. Ap. 'Dolore haud mediocri' ad episc. 

ratislaviensem (Breslau), 30 avril 1860; De anima rationali 

qua principio vitali hominis ; (D 1655 nota) 

2833 Notatum ... est, Baltzerum ..., cum omnem 

controversiam ad hoc revocasset, sitne corpori vitae 

principium proprium, ab anima rationali re ipsa 

discretum, eo temeritatis progressum esse, ut oppositam 

sententiam et appellaret haereticam et pro tali

680 

habendam esse multis verbis argueret. Quod quidem non 

possumus non vehementer improbare, considerantes hanc 

sententiam, quae unum in homine ponit vitae principium, 

animam scilicet rationalem, a qua corpus quoque et 

motum et vitam omnem et sensum accipiat, in Dei 

Ecclesia esse communissimam atque Doctoribus 

plerisque, et probatissimis quidem maxime, cum 

Ecclesiae dogmate ita videri coniunctam, ut huius sit 

legitima solaque vera interpretatio, nec proinde sine 

errore in fide possit negari. 

Instr. S. Officii ad Vic. Ap. Tche-Kiang., 1 (3) août 1860 

(sous Pie IX); De dispositione in subiecto baptismi 

requisito 

2835 Expos.: (Missionarius, consulere volens tam 

reverentiae sacramenti quam saluti aeternae infirmi iam 

morituri, confert) baptismum sub hac condicione: 'si tu es 

vere dispositus', expresse intendens se non baptizare 

sepositis bonis dispositionibus. Qu.: Utrum talis modus 

conferendi baptismum licitus sit vel non? 

2836 Resp.: Explorata res est, tres in adulto requiri 

dispositiones ad baptismum rite suscipiendum: fidem 

nempe, paenitentiam et intentionem illum percipiendi. 

Fides profecto necessaria est qua adultus debet esse 

sufficienter instructus, iuxta propriae intelligentiae 

mensuram, de mysteriis christianae religionis, et ea 

firmiter credere; et necessaria item est paenitentia, qua 

debet peccata sua dolere et actum elicere vel contritionis 

vel attritionis; ac tertio necessario requiritur intentio seu 

voluntas suscipiendi hoc sacramentum, eaque deficiente 

non imprimitur in adulto baptismatis character. 

2837 At enim vero fides et paenitentia in adulto 

requiruntur, ut licite sacramentum suscipiat et fructum 

sacramenti consequatur; intentio vero necessaria est ad 

illud valide consequendum, adeo ut qui baptizatur

681 

adultus sine fide ac paenitentia illicite quidem, at valide 

baptizatur, et contra, qui baptizatur absque voluntate 

sacramentum suscipiendi nec licite nec valide baptizatur. 

2838 Hisce praemissis facile erit dignoscere, 

missionarium in proposito casu non bene se gessisse, 

quando baptismum administrans adulto moribundo, 

eodem calculo habuit dispositiones requisitas ad 

baptismum licite administrandum et eas quae ad illum 

valide percipiendum necessario requiruntur. In dubio 

enim, utrum adultus morti proximus sufficienter instructus 

sit de fidei mysteriis et ea sufficienter crediderit, atque in 

dubio, utrum ipsum anteactae vitae sincere paeniteat, 

cum mortis necessitas urgeat, sacramentum absolute 

administrare ei debet absque ulla condicione. In dubio 

vero, utrum ipse vere intendat baptismum suscipere, si 

praevio diligenti examine de hac intentione adhuc 

dubitetur, baptismus conferri debet sub condicione: 

dummodo sit capax baptismi. ... 

2839 Praeterea nec bene se gessit missionarius, quando 

baptismum conferens sub condicione, intendit se non 

baptizare sepositis bonis dispositionibus in suscipiente 

baptismum. nam in casu missionarius debet tantum 

intendere se baptizare quatenus suscipiens sit capax 

baptismi, id est illum sincere percipere velit. 

Decr. S.Officii, 18 septembre 1861 (sous Pie IX); Errores 

Ontologistarum (Qu.: Utrum sequentes propositiones tuto 

tradi 

possint: Censura S. Off.: Negative.) 

2841 1. Immediata Dei cognitio, habitualis saltem, 

intellectui humano essentialis est, ita ut sine ea nihil 

cognoscere possit: siquidem est ipsum lumen 

intellectuale.

682 

2842 1660 2. Esse illud, quod in omnibus et sine quo nihil 

intelligimus, est esse divinum. 

2843 1661 3. Universalia a parte rei considerata a Deo 

realiter non distinguuntur. 

2844 1662 4. Congenita Dei tamquam entis simpliciter 

notitia omnem aliam cognitionem eminenti modo involvit, 

ita ut per eam omne ens, sub quocumque respectu 

cognoscibile est, implicite cognitum habeamus. 

2845 1663 5. Omnes aliae ideae non sunt nisi 

modificationes ideae, qua Deus tamquam ens simpliciter 

intelligitur. 

2846 1664 6. Res creatae sunt in Deo tamquam pars in 

toto, non quidem in toto formali, sed in toto infinito, 

simplicissimo, quod suas quasi partes absque ulla sui 

divisione et diminutione extra se ponit. 

2847 1665 Creatio sic explicari potest: Deus ipso actu 

speciali, quo se intelligit et vult tamquam distinctum a 

determinata creatura, homine v. g., creaturam producit. 



Pie IX, Ep. 'Gravissimas inter' ad archiepisc. 

Monaco-Frisingensem, 11 décembre 1862 

1666 Gravissimas inter acerbitates, quibus undique 

premimur, in hac tanta temporum perturbatione et 

iniquitate vehementer dolemus, cum noscamus, in variis 

Germaniae regionibus reperiri nonnullos catholicos etiam 

viros, qui sacram theologiam ac philosophiam tradentes 

minime dubitant quandam inauditam adhuc in Ecclesia 

docendi scribendique libertatem inducere, novasque et

683 

omnino improbandas opiniones palam publiceque 

profiteri et in vulgus disseminare. 

1667 Hinc non levi moerore affecti fuimus, Venerabilis 

Frater, ubi tristissimus ad Nos venit nuntius, presbyterum 

Iacobum Frohschammer in ista Monacensi Academia 

philosophiae doctorem huiusmodi docendi scribendique 

licentiam prae ceteris adhibere, eumque suis operibus in 

lucem editis perniciosissimos tueri errores. Nulla igitur 

interposita mora, Nostrae Congregationi libris notandis 

praepositae mandavimus, ut praecipua volumina, quae 

eiusdem presbyteri Frohschammer nomine 

circumferuntur, cum maxima diligentia sedulo 

perpenderet, et omnia ad Nos referret. Quae volumina 

germanice scripta titulum habent : Introductio in 

philosophiam, De libertate scientiae, Athenaeum, quorum 

primum anno 1858, alterum anno 1861, tertium vero 

vertente hoc anno 1862 istis Monacensibus typis est in 

lucem editum. Itaque eadem Congregatio ... iudicavit, 

auctorem in pluribus non recte sentire eiusque doctrinam 

a veritate catholica aberrare. 

2850 1668 (S. Cgr. Indicis judicavit, auctorem a catholica 

veritate aberrare) ex duplici praesertim parte, et primo 

quidem quod auctor tales humanae rationi tribuat vires, 

quae rationi ipsi minime competunt, secundo vero, quod 

eam omnia opinandi et quidquid semper audendi 

libertatem eidem rationi concedat, ut ipsius Ecclesiae 

jura, officium et auctoritas de medio omnino tollantur. 

2851 1669 Namque auctor in primis edocet, philosophiam, 

si recta eius habeatur notio, posse non solum percipere et 

intelligere ea christiana dogmata, quae naturalis ratio 

cum fide habet communia (tamquam commune scilicet 

perceptionis obiectum), verum etiam ea, quae 

christianam religionem fidemque maxime et proprie 

efficiunt, ipsumque scilicet supernaturalem hominis finem 

et ea omnia, quae ad ipsum spectant, atque

684 

sacratissimum Dominicae Incarnationis mysterium ad 

humanae rationis et philosophiae provinciam pertinere 

rationemque, dato hoc obiecto, suis propriis principiis 

scienter ad ea posse pervenire. Etsi vero aliquam inter 

haec et illa dogmata distinctionem auctor inducat, et 

haec ultima minore iure rationi attribuat, tamen clare 

aperteque docet, etiam haec contineri inter illa, quae 

veram propriamque scientiae seu philosophiae materiam 

constituunt. 

2852 1669 Quocirca ex eiusdem auctoris sententia 

concludi omnino possit ac debeat, rationem in 

abditissimis etiam divinae sapientiae ac bonitatis, immo 

etiam et liberae eius voluntatis mysteriis, licet posito 

revelationis obiecto, posse ex se ipsa, non iam ex divinae 

auctoritatis principio, sed ex naturalibus suis principiis et 

viribus ad scientiam seu certitudinem pervenire. Quae 

auctoris doctrina quam falsa sit et erronea, nemo est, qui 

... non illico videat ... 

2853 1670 Namque si isti philosophiae cultores vera ac 

sola rationis et philosophicae disciplinae tuerentur 

principia et iura, debitis certe laudibus essent 

prosequendi. Siquidem vera ac sana philosophia 

nobilissimum suum locum habet, cum eiusdem 

philosophiae sit, veritatem diligenter inquirere 

humanamque rationem, licet primi hominis culpa 

obtenebratam, nullo tamen modo exstinctam, recte ac 

sedulo excolere illustrare, eiusque cognitionis obiectum 

ac permultas veritates percipere, bene intelligere, 

promovere, earumque plurimas, uti Dei exsistentiam, 

naturam, attributa, quae etiam fides credenda proponit, 

per argumenta ex suis principiis petita demonstrare, 

vindicare, defendere, atque hoc modo viam munire ad 

haec dogmata fide rectius tenenda et ad illa etiam 

reconditiora dogmata, quae sola fide percipi primum 

possunt, ut illa aliquo modo a ratione intelligantur. Haec

685 

quidem agere atque in his versari debet severa et 

pulcherrima verae philosophiae scientia. 

2854 1671 At vero in hoc gravissimo sane negotio tolerare 

numquam possumus, ut omnia temere permisceantur, 

utque ratio illas etiam res, quae ad fidem pertinent, 

occupet atque perturbet, cum certissimi omnibusque 

notissimi sint fines, ultra quos ratio numquam suo iure est 

progressa vel progredi potest. Atque ad huiusmodi 

dogmata ea omnia maxime et apertissime spectant, quae 

supernaturalem hominis elevationem ac supernaturale 

ejus cum Deo commercium respiciunt atque ad hunc 

finem revelata noscuntur. Et sane cum haec dogmata sint 

supra naturam, idcirco naturali ratione ac naturalibus 

principiis attingi non possunt. Numquam siquidem ratio 

suis naturalibus principiis ad huiusmodi dogmata scienter 

tractanda effici potest idonea. Quod si haec isti temere 

asseverare audeant, sciant, se certe non a quorumlibet 

doctorum opinione, sed a communi et numquam immutata 

Ecclesiae doctrina recedere. 

2855 1672 Ex divinis enim Litteris et sanctorum Patrum 

traditione constat, Dei quidem exsistentiam multasque 

alias veritates ab iis etiam, qui fidem nondum 

susceperunt, naturali rationis lumine cognosci (cf. Rom 1), 

sed illa reconditiora dogmata Deum solum manifestasse, 

dum notum facere voluit 'mysterium, quod absconditum 

fuit a saeculis et generationibus' (Col 1, 26)... 

2856 1673 ...Sancti Patres in Ecclesiae doctrina tradenda 

continenter distinguere curarunt rerum divinarum 

notionem, quae naturalis intelligentiae vi omnius est 

communis, ab illarum rerum notitia, quae per Spiritum 

Sanctum fide suscipitur, et constanter docuerunt, per 

hanc ea nobis in Christo revelari mysteria, quae non 

solam humanam philosophiam, verum etiam angelicam 

naturalem intelligentiam transcendunt, quaeque etiamsi 

divina revelatione innotuerint et ipsa fide fuerint

686 

suscepta, tamen sacro adhuc ipsius fidei velo tecta et 

obscura caligine obvoluta permanent, quamdiu in hac 

mortali vita peregrinamur a Domino. 

2857 1673 Ex his omnibus patet, alienam omnino esse a 

catholicae Ecclesiae doctrina sententiam, qua idem 

Frohschammer asserere non dubitat, omnia 

indiscriminatim christianae religionis dogmata esse 

objectum naturalis scientiae seu philosophiae, et 

humanam rationem historice tantum excultam, modo 

haec dogmata ipsi rationi tamquam objectum proposita 

fuerint, posse ex suis naturalibus viribus et principio ad 

veram de omnibus etiam reconditioribus dogmatibus 

scientiam pervenire. (cf. DS 2909) 

2858 1674 Nunc vero in memoratis eiusdem auctoris 

scriptis alia dominatur sententia, quae catholicae 

Ecclesiae doctrinae ac sensui plane adversatur. Etenim 

eam philosophiae tribuit libertatem, quae non scientiae 

libertas, sed omnino reprobanda et intoleranda 

philosophiae licentia sit appellanda. Quadam enim 

distinctione inter philosophum et philosophiam facta, 

tribuit philosopho ius et officium se submittendi 

auctoritati, quam veram ipse probaverit, sed utrumque 

philosophiae ita denegat, ut, nulla doctrinae revelatae 

ratione habita, asserat, ipsam numquam debere ac posse 

auctoritati se submittere. 

2859 1674 Quod esset tolerandum et forte admittendum, 

si haec dicerentur de iure tantum, quod habet 

philosophia, suis principiis seu methodo ac suis 

conclusionibus uti, sicut et aliae scientiae, ac si eius 

libertas consisteret in hoc suo iure utendo, ita ut nihil in 

se admitteret, quod non fuerit ab ipsa suis condicionibus 

acquisitum aut fuerit ipsi alienum. Sed haec iusta 

philosophiae libertas suos limites noscere et experiri 

debet. Numquam enim non solum philosopho, verum 

etiam philosophiae licebit aut aliquid contrarium dicere

687 

iis, quae divina revelatio et Ecclesia docet, aut aliquid ex 

eisdem in dubium vocare propterea, quod non intelligit, 

aut iudicium non suscipere, quod Ecclesiae auctoritas de 

aliqua philosophiae conclusione, quae hucusque libera 

erat, proferre constituit. 

2860 1675 Accedit etiam, ut idem auctor philosophiae 

libertatem seu potius effrenatam licentiam tam acriter 

tam temere propugnet, ut minime vereatur asserere, 

Ecclesiam non solum non debere in philosophiam 

umquam animadvertere, verum etiam debere ipsius 

philosophiae tolerare errores eique relinquere, ut ipsa se 

corrigat (cf. DS 2911), ex quo evenit, ut philosophi hanc 

philosophiae libertatem necessario participent atque ita 

etiam ipsi ab omni lege solvantur. ... 

2861 1676 Quocirca Ecclesia ex potestate sibi a divino 

suo auctore commissa non solum ius, sed officium 

praesertim habet, non tolerandi, sed proscribendi ac 

damnandi omnes errores, si ita fidei integritas et 

animarum salus postulaverint, et omni philosopho, qui 

Ecclesiae filius esse velit, ac etiam philosophiae id 

officium incumbit, nihil umquam dicere contra ea, quae 

Ecclesia docet, et ea retractare, de quibus eos Ecclesia 

monuerit. Sententiam autem, quae contrarium edocet, 

omnino erroneam et ipsi fidei, Ecclesiae eiusque 

auctoritati vel maxime iniuriosam esse edicimus et 

declaramus. 

Pie IX, Ep. encycl. 'Quanto conficiamur moerore' ad 

episcopos 

Italiae, 10 août 1863; De indifferentismo 

2865 1677 Iterum commemorare et reprehendere oportet 

gravissimum errorem, in quo nonnulli catholici misere 

versantur, qui homines in erroribus viventes et a vera fide 

atque a catholica unitate alienos ad aeternam vitam 

pervenire posse opinantur (Cf. DS 2917). Quod quidem 

catholicae doctrinae vel maxime adversatur.

688 

2866 1677 Notum Nobis vobisque est, eos, qui invincibili 

circa sanctissimam nostram religionem ignorantia 

laborant, quique naturalem legem eiusque praecepta in 

omnium cordibus a Deo insculpta sedulo servantes ac Deo 

oboedire parati, honestam rectamque vitam agunt, posse, 

divinae lucis et gratiae operante virtute, aeternam 

consequi vitam, cum Deus, qui omnium mentes, animos, 

cogitationes habitusque plane intuetur, scrutatur et 

noscit, pro summa sua bonitate et clementia minime 

patiatur, quempiam aeternis puniri suppliciis, qui 

voluntariae culpae reatum non habeat. 

2867 1677 Sed notissimum quoque est catholicum dogma, 

neminem scilicet extra catholicam Ecclesiam posse 

salvari, et contumaces adversus eiusdem Ecclesiae 

auctoritatem, definitiones, et ab ipsius Ecclesiae unitate 

atque a Petri successore Romano Pontifice, cui vineae 

custodia a Salvatore est commissa, pertinaciter divisos 

aeternam non posse obtinere salutem. ... 

Pie IX, Encycl. 'Quanto conficiamur moerore' ad episcopos 

Italiae, 10 août 1863 

1678 Absit vero, ut catholicae Ecclesiae filii ullo unquam 

modo inimici sint iis, qui eisdem fidei caritatisque vinculis 

nobiscum minime sunt coniuncti, quin immo illos sive 

pauperes sive aegrotantes sive aliis quibusque aerumnis 

afflictos omnibus christianae caritatis officiis prosequi et 

adiuvare semper studeant, et in primis ab errorum 

tenebris, in quibus misere iacent, eripere atque ad 

catholicam veritatem et ad amantissimam matrem 

Ecclesiam reducere contendant, quae maternas suas 

manus ad illos amanter tendere eosque ad suum sinum 

revocare nunquam desinit, ut in fide, spe et caritate 

fundati ac stabiles et 'in omni opere bono fuctificantes' 

(Col 1, 10) aeternam assequantur salutem.

689 

Pie IX, Ep. 'Tuas libenter' ad archiep. Monaco- 

Frisingensem 

(Munchen-Freising), 21 décembre 1863 

2875 1679 Noscebamus... nonnullos ex catholicis, qui 

severioribus disciplinis excolendis operam navant, 

humani ingenii viribus nimium fidentes errorum periculis 

haud fuisse absterritos, ne in asserenda fallaci et minime 

sincera scientiae libertate abriperentur ultra limites, quos 

praetergredi non sinit oboedientia debita erga 

magisterium Ecclesiae ad totius revelatae veritatis 

integritatem servandam divinitus institutum. Ex quo 

evenit, ut huiusmodi catholici misere decepti et iis saepe 

consentiant, qui contra huius Apostolicae Sedis ac 

Nostrarum Congregationum decreta declamant ac 

blaterant, ea liberum scientiae progressum impedire (cf. 

DS 2912), et periculo se exponunt sacra illa frangendi 

oboedientiae vincula, quibus ex Dei voluntate eidem 

Apostolicae huic obstringuntur Sedi, quae a Deo ipso 

veritatis magistra et vindex fuit constituta. 

2876 1680 Neque ignorabamus, in Germania etiam 

falsam valuisse opinionem adversus veterem scholam et 

adversus doctrinam summorum illorum Doctorum (cf 

D.1713), quos propter admirabilem eorum sapientiam et 

vita sanctitatem universalis veneratur Ecclesia. Qua falsa 

opinione ipsius Ecclesiae auctoritas in discrimen vocatur, 

quandoquidem ipsa Ecclesia non solum per tot 

continentia saecula permisit, ut ex eorundem Doctorum 

methodo et ex principiis communi omnium catholicarum 

scholarum consensu sancitis theologica excoleretur 

scientia, verum etiam saepissime summis laudibus 

theologicam eorum doctrinam extulit illamque veluti 

fortissimum fidei propugnaculum et formidanda contra 

suos inimicos arma vehementer commendavit... 

2877 1681 Equidem cum omnes eiusdem conventus viri ... 

asseruerint, scientiarum progressum et felicem exitum in

690 

devitandis ac refutandis miserrimae nostrae aetatis 

erroribus omnino pendere ab intima erga veritates 

revelatas adhaesione, quas catholica docet Ecclesia, ipsi 

noverunt ac professi sunt illam veritatem, quam veri 

catholici scientiis excolendis et evolvendis dediti semper 

tenuere ac tradiderunt. Atque hac veritate innixi 

potuerunt ipsi sapientes ac veri catholici viri scientias 

easdem tuto excolere, explanare easque utiles certasque 

reddere. Quod quidem obtineri non potest, si humanae 

rationis lumen finibus circumscriptum eas quoque 

veritates investigando, quas propriis viribus et 

facultatibus assequi potest, non veneretur maxime, ut par 

est infallibile et increatum divini intellectus lumen, quod 

in christiana revelatione undique mirifice elucet. Quamvis 

enim naturales illae disciplinae suis propriis ratione 

cognitis principiis nitantur, catholici tamen earum 

cultores divinam revelationem veluti rectricem stellam 

prae oculis habeant oportet, qua praelucente sibi a 

syrtibus et erroribus caveant, ubi in suis investigationibus 

et commentationibus animadvertant posse se illis adduci, 

ut saepissime accidit, ad ea proferenda, quae plus 

minusve adversentur infallibili rerum veritati, quae a Deo 

revelatae fuere. 

2878 1682 Hinc dubitare nolumus, quin ipsius conventus 

viri commemoratam veritatem noscentes ac profitentes, 

uno eodemque tempore plane reicere ac reprobare 

voluerint recentem illam ac praeposteram philosophandi 

rationem, quae etiamsi divinam revelationem veluti 

historicum factum admittat, tamen ineffabiles veritates 

ab ipsa divina revelatione propositas humanae rationis 

investigationibus supponit, perinde ac si illae veritates 

rationi subiectae essent vel ratio suis viribus et principiis 

posset consequi intelligentiam et scientiam omnium 

supernarum sanctissimae fidei nostrae veritatum et 

mysteriorum, quae ita supra humanam rationem sunt, ut 

haec numquam effici possit idonea ad illa suis viribus et

691 

ex naturalibus suis principiis intelligenda aut 

demonstranda (cf. DS 2909). 

2879 1683 Dum vero debitas illis deferimus laudes, quod 

professi sint veritatem, quae ex catholicae fidei 

obligatione necessario oritur, persuadere Nobis volumus, 

noluisse obligationem, qua catholici magistri ac 

scriptores omnino adstringuntur, coarctare in iis tantum, 

quae ab infallibili Ecclesiae iudicio veluti fidei dogmata 

ab omnibus credenda proponuntur (v. D. 1722). Atque 

etiam Nobis persuademus, ipsos noluisse declarare, 

perfectam illam erga revelatas veritates adhaesionem, 

quam agnoverunt necessariam omnino esse ad verum 

scientiarum progressum assequendum et ad errores 

confutandos, obtineri posse, si dumtaxat dogmatibus ab 

Ecclesia expresse definitis fides et obsequium 

adhibeatur. Namque etiamsi ageretur de illa subiectione, 

quae fidei divinae actu est praestanda, limitanda tamen 

non esset ad ea, quae expressis oecumenicorum 

Conciliorum aut Romanorum Pontificum huiusque Sedis 

decretis definita sunt, sed ad ea quoque extendenda, 

quae ordinario totius Ecclesiae per orbem dispersae 

magisterio tanquam divinitus revelata traduntur ideoque 

universali et constanti consensu a catholicis theologis ad 

fidem pertinere retinentur. 

2880 1684 Sed cum agatur de illa subiectione, qua ex 

conscientia ii omnes catholici obstringuntur, qui in 

contemplatrices scientias incumbunt, ut novas suis 

scriptis Ecclesiae afferant utilitates, idcirco eiusdem 

conventus viri recognoscere debent, sapientibus 

catholicis haud satis esse, ut praefata Ecclesiae dogmata 

recipiant ac venerentur, verum etiam opus esse, ut se 

subiciant decisionibus, quae ad doctrinam pertinentes a 

Pontificiis Congregationibus proferuntur, tum iis doctrinae 

capitibus, quae communi et constanti Catholicorum 

consensu retinentur ut theologicae veritates et 

conclusiones ita certae, ut opiniones eisdem doctrinae

692 

capitibus adversae quamquam haereticae dici nequeant, 

tamen aliam theologicam mereantur censuram. 

Ep. S. Officii ad episcopos Angliae, 16 septembre 1864 

(sous 

Pie IX); De unicitate Ecclesiae, contra theoriam ramorum 

2885 1685 (societas ad procurandam christianitatis 

unitatem Londinii a. 1857 erecta expresse profitetur:) tres 

videlicet christianas communiones romano-catholicam, 

graeco-schismaticam et anglicanam, quamvis invicem 

separatas ac divisas, aequo tamen iure catholicum 

nomen sibi vindicare. Aditus igitur in illam patet omnibus 

ubique locorum degentibus tum catholicis, tum graecoschismaticis, 

tum anglicanis, ea tamen lege, ut nemini 

liceat de variis doctrinae capitibus, in quibus dissentiunt, 

quaestionem movere, et singulis fas sit propriae 

religiosae confessionis placita tranquillo animo sectari. 

Sociis vero omnibus preces ipsa recitandas et 

sacerdotibus sacrificia celebranda indicit iuxta suam 

intentionem: ut nempe tres memoratae christianae 

communiones, utpote quae, prout supponitur, Ecclesiam 

catholicam omnes simul iam constituunt, ad unum corpus 

efformandum tandem aliquando coeant. ... 

2886 1686 Fundamentum, cui ipsa innititur, huiusmodi est, 

quod divinam Ecclesiae constitutionem susque deque 

vertit. Tota enim in eo est, ut supponat veram Jesu Christi 

Ecclesiam constare partim ex Romana Ecclesia per 

universum orbem diffusa et propagata, partim vero ex 

schismate photiano et ex anglicana haeresi, quibus 

aeque ac Ecclesiae Romanae 'unus sit Dominus, una fides 

et unum baptisma' (cf. Eph 4, 5). ... 

2887 1686 Nihil certe viro catholico potius esse debet, 

quam ut inter Christianos schismata et dissensiones a 

radice evellantur, et Christiani omnes sint 'solliciti servare 

unitatem spiritus in vinculo pacis' (Eph 4, 3). ... At quod

693 

Christifideles et ecclesiastici viri, haereticorum ductu, et 

quod peius est, iuxta intentionem haeresi quam maxime 

pollutam et infectam pro christiana unitate orent, tolerari 

nullo modo potest. 

2888 1686 Vera Jesu Christi Ecclesia quadruplici nota 

quam in Symbolo credendam asserimus, auctoritate 

divina constituitur et dignoscitur: et quaelibet ex hisce 

notis ita cum aliis cohaeret, ut ab iis nequeat sejungi; 

hinc fit, ut quae vere est et dicitur catholica, unitatis 

simul, sanctitatis et apostolicae successionis 

praerogativa debeat effulgere. Ecclesia igitur catholica 

una est unitate conspicua perfectaque orbis terrae et 

omnium gentium, ea profecto unitate, cuius principium, 

radix et origo indefectibilis est beati Petri Apostolorum 

principis, eiusque in Cathedra Romana successorum 

suprema auctoritas et 'potior principalitas'. Nec alia est 

Ecclesia catholica, nisi quae super unum Petrum 

aedificata in unum conexum corpus atque compactum 

(Eph 4, 16) unitate fidei et caritatis assurgit. ... 

1687 Praeterea inde quoque a Londinensi societate 

fideles abhorrere summopere debent, quod conspirantes 

in eam et indifferentismo favent et scandalum ingerunt. 

Pie IX, Encycl. 'Quanta cura', 8 décembre 1864 

1688 Etsi (autem) haud omiserimus potissimos huiusmodi 

errores saepe proscribere et reprobare, tamen catholicae 

Ecclesiae causa animarumque salus Nobis divinitus 

commissa atque ipsius humanae societatis bonum omnino 

postulant, ut iterum pastoralem vestram sollicitudinem 

excitemus ad alias pravas profligandas opiniones, quae 

ex eisdem erroribus veluti ex fontibus erumpunt. Quae 

falsae ac perversae opiniones eo magis detestandae 

sunt, quod eo potissimum spectant, ut impediatur et 

amoveatur salutaris illa vis, quam catholica Ecclesia ex 

divini sui auctoris institutione et mandato libere exercere

694 

debet usque ad consummationem saeculi (Mt 28, 20) non 

minus erga singulos homines quam erga nationes, 

populos summosque eorum principes, utque de medio 

tollatur mutua illa inter sacerdotium et imperium 

consiliorum societas et 'concordia, quae rei cum sacrae 

tum civili fausta semper exstitit ac salutaris'. 

1689 Etenim probe noscitis, Venerabiles Fratres, hoc 

tempore non paucos reperiri, qui civili consortio impium 

absurdumque naturalismi, uti vocant, principium 

applicantes audent docere, 'optimam societatis publicae 

rationem civilemque progressum omnino requirere, ut 

humana societas constituatur et gubernetur nullo habito 

ad religionem respectu, ac si ea non exsisteret, vel 

saltem nullo facto veram inter falsasque religiones 

discrimine'. Atque contra sacrarum Litterarum, Ecclesiae 

sanctorumque Patrum doctrinam asserere non dubitant, 

'optimam esse conditionem societatis, in qua imperio non 

agnoscitur officium coercendi sancitis poenis violatores 

catholicae religionis, nisi quatenus pax publica postulet'. 

1690 Ex qua omnino falsa socialis regiminis idea haud 

timent erroneam illam fovere opinionem catholicae 

Ecclesiae, animarumque saluti maxime exitialem, a rec. 

mem. GREGORIO XVI praedecessore Nostro 

deliramentum appellatam, nimirum 'libertatem 

conscientiae et cultuum esse proprium cuiuscunque 

hominis ius, quod lege proclamari et asseri debet in omni 

recte constituta societate, et ius civibus inesse ad 

omnimodam libertatem nulla vel ecclesiastica vel civili 

auctoritate coarctandam, quo suos conceptus quoscunque 

sive voce, sive typis, sive alia ratione palam publiceque 

manifestare ac declarare valeant'. Dum vero id temere 

affirmant, haud cogitant et considerant, quod libertatem 

perditionis praedicant, et quod 'si humanis 

persuasionibus semper disceptare sit liberum, nunquam 

deesse poterunt, qui veritati audeant resultare et de 

humanae (al. mundanae) sapientiae loquacitate

695 

confidere, cum hanc nocentissimam vanitatem quantum 

debeat fides et sapientia christiana vitare, ex ipsa Domini 

nostri Iesu Christi institutione cognoscat'. 

2890 1691 Quoniam, ubi a civili societate fuit amota 

religio ac repudiata divinae revelationis doctrina et 

auctoritas, vel ipsa germana iustitiae humanique iuris 

notio tenebris obscuratur et amittitur, atque in verae 

iustitiae legitimique iuris locum materialis substituitur vis, 

inde liquet, cur nonnulli certissimis sanae rationis 

principiis penitus neglectis posthabitisque audeant 

conclamare, 'voluntatem populi, publica, quam dicunt, 

opinione vel alia ratione manifestatam constituere 

supremam legem ab omni divino humanoque iure 

solutam, et in ordine politico facta consummata eo ipso, 

quod consummata sunt, vim iuris habere'. Verum ecquis 

non videt planeque sentit, hominum societatem religionis 

ac verae iustitiae vinculis solutam nullum aliud profecto 

propositum habere posse, nisi scopum comparandi 

cumulandique opes nullamque aliam in suis actionibus 

legem sequi, nisi indomitam animi cupiditatem 

inserviendi propriis voluptatibus et commodis? ... 

1692 Eapropter huiusmodi homines acerbo sane odio 

insectantur religiosas familias quamvis de re christiana, 

civili ac litteraria summopere meritas, et blaterant, 

easdem nullam habere legitimam exsistendi rationem, 

atque ita haereticorum commentis plaudunt. Nam, ut 

sapientissime rec. mem. PIUS VI decessor Noster 

docebat, 'regularium abolitio laedit statum publicae 

professionis consiliorum evangelicorum, laedit vivendi 

rationem in Ecclesia commendatam tanquam apostolicae 

doctrinae consentaneam, laedit ipsos insignes 

fundatores, quos super altaribus veneramur, qui nonnisi a 

Deo inspirati eas constituerunt societates'. 

2891 1693 Neque contenti amovere religionem a publica 

societate volunt religionem ipsam a privatis etiam arcere

696 

familiis. Etenim funestissimum communismi et socialismi 

docentes ac profitentes errorem asserunt 'societatem 

domesticam seu familiam totam suae exsistentiae 

rationem a iure dumtaxat civili mutuari; proindeque ex 

lege tantum civili dimanare ac pendere iura omnia 

parentum in filios, cum primis vero ius institutionis 

educationisque curandae'. 

1694 Etenim funestissimum communismi et socialismi 

docentes ac profitentes errorem asserunt 'societatem 

domesticam seu familiam totam suae exsistentiae 

rationem a iure dumtaxat civili mutuari; proindeque ex 

lege tantum civili dimanare ac pendere iura omnia 

parentum in filios, cum primis vero ius institutionis 

educationisque curandae'. 

2892 1695 Quibus impiis opinionibus machinationibusque 

in id praecipue intendunt fallacissimi isti homines, ut 

salutifera catholicae Ecclesiae doctrina ac vis a iuventutis 

institutione et educatione prorsus eliminetur. 

2893 1696 Alii instaurantes prava ac toties damnata 

novatorum commenta insigni impudentia audent 

Ecclesiae et huius Apostolicae Sedis supremam 

auctoritatem a Christo Domino ei tributam civilis 

auctoritatis arbitrio subicere, et omnia eiusdem Ecclesiae 

et Sedis iura denegare circa ea, quae ad exteriorem 

ordinem pertinent. 

2894 1697 Namque ipsos minime pudet affirmare: 

Ecclesiae leges non obligare in conscientia, nisi cum 

promulgantur a civili potestate; acta et decreta 

Romanorum Pontificum ad religionem et Ecclesiam 

spectantia indigere sanctione et approbatione vel 

minimum assensu potestatis civilis; constitutiones 

Apostolicas, quibus damnantur clandestinae societates, 

sive in eis exigatur sive non exigatur iuramentum de 

secreto servando, earumque asseclae et fautores

697 

anathemate mulctantur, nullam habere vim in illis orbis 

regionibus, ubi eiusmodi aggregationes tolerantur a civili 

gubernio. ... 

2895 1698 Neque erubescunt palam publiceque profiteri 

haereticorum effatum et principium, ex quo tot perversae 

oriuntur sententiae atque errores. Dictitant enim 

'Ecclesiasticam potestatem non esse iure divino 

distinctam et independentem a potestate civili, neque 

eiusmodi distinctionem et independentiam servari posse, 

quin ab Ecclesia invadantur et usurpentur essentialia iura 

potestatis civilis'. Atque silentio praeterire non possumus 

eorum audaciam, qui ... contendunt 'illis Apostolicae 

Sedis iudiciis et decretis, quorum obiectum ad bonum 

generale Ecclesiae eiusdemque iura ac disciplinam 

spectare declaratur, dummodo fidei morumque dogmata 

non attingat, posse assensum et oboedientiam detrectari 

absque peccato et absque ulla catholicae professionis 

iactura. 

2896 1699 Itaque omnes et singulas pravas opiniones ac 

doctrinas singillatim hisce litteris commemoratas 

auctoritate Nostra Apostolica reprobamus, proscribimus 

atque damnamus, easque ab omnibus catholicae 

Ecclesiae filiis veluti reprobatas, proscriptas atque 

damnatas omnino habere volumus et mandamus. 

Pie IX, Syllabus Pii IX, seu Collectio errorum in diversis 

Actis Pii IX proscriptorum, editus 8 décembre 1864 

I. Pantheismus, naturalismus et rationalismus absolutus 

2901 1701 1. Nullum supremum, sapientissimum, 

providentissimumque Numen divinum exsistit, ab hac 

rerum universitate distinctum, et Deus idem est ac rerum 

natura et idcirco immutationibus obnoxius, Deusque 

reapse fit in homine et mundo, atque omnia Deus sunt et 

ipsissimam Dei habent substantiam; ac una eademque 

res est Deus cum mundo et proinde spiritus cum materia,

698 

necessitas cum libertate, verum cum falso, bonum cum 

malo et iustum cum iniusto (26'). 

2902 1702 2. Neganda est omnis Dei actio in homines et 

mundum (26'). 

2903 1703 3. Humana ratio, nullo prorsus Dei respectu 

habito, unicus est veri et falsi, boni et mali arbiter, sibi 

ipsi est lex et naturalibus suis viribus ad hominum ac 

populorum bonum curandum sufficit (26'). 

2904 1704 4. Omnes religionis veritates ex nativa 

humanae rationis vi derivant; hinc ratio est princeps 

norma, qua homo cognitionem omnium cuiuscunque 

generis veritatum assequi possit ac debeat (1' 17' 26'). 

2905 1705 5. Divina revelatio est imperfecta et idcirco 

subjecta continuo et indefinito progressui, qui humanae 

rationis progressui respondeat. 

2906 1706 6. Christi fides humanae refragatur rationi; 

divinaque revelatio non solum nihil prodest, verum etiam 

nocet hominis perfectioni (1' 26'). 

2907 1707 7. Prophetiae et miracula in sacris Litteris 

exposita et narrata sunt poetarum commenta, et 

christianae fidei mysteria philosophicarum 

investigationum summa; et utriusque Testamenti libris 

mythica continentur inventa; ipseque Jesus Christus est 

mythica fictio (1' 26'). 

II. Rationalismus moderatus 

2908 1708 8. Cum ratio humana ipsi religioni 

aequiparetur, idcirco theologicae disciplinae perinde ac 

philosophicae tractandae sunt (13').

699 

2909 1709 9. Omnia indiscriminatim dogmata religionis 

christianae sunt obiectum naturalis scientiae seu 

philosophiae; et humana ratio historice tantum exculta 

potest ex suis naturalibus viribus et principiis ad veram 

de omnibus etiam reconditioribus dogmatibus scientiam 

pervenire, modo haec dogmata ipsi rationi tamquam 

obiectum proposita fuerint (27' 30' (vd. DS 2878)). 

2910 17010 10. Cum aliud sit philosophus, aliud 

philosophia, ille ius et officium habet se submittendi 

auctoritati, quam veram ipse probaverit; at philosophia 

neque potest neque debet ulli sese submittere auctoritati 

(27' 30' (vd. DS 2856s)). 

2911 1711 11. Ecclesia non solum non debet in 

philosophiam umquam animadvertere, verum etiam debet 

ipsius philosophiae tolerare errores eique relinquere, ut 

ipsa se corrigat (27' (vd. DS 2860)). 

2912 1712 12. Apostolicae Sedis Romanarumque 

Congregationum decreta liberum scientiae progressum 

impediunt (30' (vd. DS 2875)). 

2913 1713 13. Methodus et principia, quibus antiqui 

Doctores scholastici Theologiam excoluerunt, temporum 

nostrorum necessitatibus scientiarumque progressui 

minime congruunt (v. D.1680). 

2914 1714 14. Philosophia tractanda est nulla 

supernaturalis revelationis habita ratione (30'). 

NB. Cum rationalismi systemate cohaerent quoad 

maximam partem errores Antonii Guenther, qui 

damnantur in 19' et 21'. 

III. Indifferentismus, latitudinarismus

700 

2915 1715 15. Liberum cuique homini est eam amplecti ac 

profiteri religionem, quam rationis lumine quis ductus 

veram putaverit (8' 26'). 

2916 1716 16. Homines in cuiusvis religionis cultu viam 

aeternae salutis reperire aeternamque salutem assequi 

possunt (1' 3' 17'). 

2917 1717 17. Saltem bene sperandum est de aeterna 

illorum omnium salute, qui in vera Christi Ecclesia 

nequaquam versantur (13' 28' (vd. DS 2805s 2865ss)). 

2918 1718 18. Protestantismus non aliud est quam diversa 

verae eiusdem christianae religionis forma, in qua aeque 

ac in Ecclesia catholica Deo placere datum est (5'). 

...reprobantur in 1' 4' 5' 13' 28'. 

V. Errores de Ecclesia eiusque iuribus 

2919 1719 19. Ecclesia non est vera perfectaque societas 

plane libera, nec pollet suis propriis et constantibus 

iuribus sibi a divino suo fundatore collatis sed civilis 

potestatis est definire, quae sint Ecclesiae iura ac limites, 

intra quos eadem iura exercere queat (13' 23' 26'). 

2920 1720 20. Ecclesiastica potestas suam auctoritatem 

exercere non debet absque civilis gubernii venia et 

assensu (25'). 

2921 1721 21. Ecclesia non habet potestatem dogmatice 

definiendi, religionem catholicae Ecclesiae esse unice 

veram religionem (8'). 

2922 1722 22. Obligatio, qua catholici magistri et 

scriptores omnino adstringuntur, coarctatur in iis tantum, 

quae ab infallibili Ecclesiae iudicio veluti fidei dogmata 

ab omnibus credenda proponuntur (30' (vd. DS 2879)).

701 

2923 1723 23. Romani Pontifices et Concilia oecumenica a 

limitibus suae potestatis recesserunt, iura principum 

usurparunt atque etiam in rebus fidei et morum 

definiendis errarunt (8'). 

2924 1724 24. Ecclesia vis inferendae potestatem non 

habet neque potestatem ullam temporalem directam vel 

indirectam (9'). 

2925 1725 25. Praeter potestatem episcopatui 

inhaerentem, alia est attributa temporalis potestas a 

civili imperio vel expresse vel tacite concessa, revocanda 

propterea, cum libuerit, a civili imperio (9'). 

2926 1726 26. Ecclesia non habet nativum ac legitimum 

ius acquirendi ac possidendi (18' 29'). 

2927 1727 27. Sacri Ecclesiae ministri Romanusque 

Pontifex ab omni rerum temporalum cura ac dominio sunt 

omnino excludendi (26'). 

2928 1728 28. Episcopis, sine gubernii venia, fas non est 

vel ipsas apostolicas Litteras promulgare (18'). 

2929 1729 29. Gratiae a Romano Pontifice concessae 

existimari debent tamquam irritae, nisi per gubernium 

fuerint imploratae (18'). 

2930 1730 30. Ecclesiae et personarum ecclesiasticarum 

immunitas a iure civili ortum habuit (8'). 

2931 1731 31. Ecclesiasticum forum pro temporalibus 

clericorum causis sive civilibus sive criminalibus omnino 

de medio tollendum est, etiam in consulta et reclamante 

Apostolica Sede (12' 18'). 

2932 1732 32. Absque ulla naturalis iuris et aequitatis 

violatione potest abrogari personalis immunitas, qua

702 

clerici ab onere subeundae exercendaeque militiae 

eximuntur; hanc vero abrogationem postulat civilis 

progressus maxime in societate ad formam liberioris 

regiminis constituta (32'). 

2933 1733 33. Non pertinet unice ad ecclesiasticam 

iurisdictionis potestatem proprio ac nativo iure dirigere 

theologicarum rerum doctrinam (30'). 

2934 1734 34. Doctrina comparantium Romanum 

Pontificem principi libero et agenti in universa Ecclesia 

doctrina est, quae medio aevo praevaluit (9'). 

2935 1735 35. Nihil vetat, alicuius Concilii generalis 

sententia aut universorum populorum facto summum 

Pontificatum ab Romano episcopo atque Urbe ad alium 

episcopum aliamque civitatem transferri (9'). 

2936 1736 36. Nationalis concilii definitio nullam aliam 

admittit disputationem, civilisque administratio rem ad 

hosce terminos exigere potest (9'). 

2937 1737 37. Institui possunt nationales ecclesiae ab 

auctoritate Romani Pontificis subductae planeque divisae 

(23' 24'). 

2938 1738 38. Divisioni Ecclesiae in orientalern atque 

occidentalem nimia Romanorum Pontificum arbitria 

contulerunt (9'). 



VI. Errores de societate civili tum in se tum in suis ad 

Ecclesiam relationibus spectata

703 

2939 1739 39. Reipublicae status, utpote omnium iurium 

origo et fons, iure quodam pollet nullis circumscripto 

limitibus (26'). 

2940 1740 40. Catholicae Ecclesiae doctrina humanae 

societatis bono et commodis adversatur (1' (vd. DS 2775) 

4'). 

2941 1741 41. Civili potestati vel ab infideli imperante 

exercitae competit potestas indirecta negativa in sacra; 

eidem proinde competit nedum ius quod vocant 

'exsequatur', sed etiam ius 'appellationis', quam 

nuncupant, 'ab abusu' (9'). 

2942 1742 42. In conflictu legum utriusque potestatis ius 

civile praevalet (9'). 

2943 1743 43. Laica potestas auctoritatem habet 

rescindendi, declarandi ac faciendi irritas solemnes 

conventiones (vulgo 'Concordata') super usu iurium ad 

ecclesiasticam immunitatem pertinentium cum Sede 

Apostolica initas sine huius consensu, immo et ea 

reclamante (7' 23'). 

2944 1744 44. Civilis auctoritas potest se immiscere 

rebus, quae ad religionem, mores et regimen spirituale 

pertinent. Hinc potest de instructionibus iudicare, quas 

Ecclesiae pastores ad conscientiarum normam pro suo 

munere edunt, quin etiam potest de divinorum 

sacramentorum administratione et dispositionibus ad ea 

suscipienda necessariis decernere (7' 26 ). 

2945 1745 45. Totum scholarum publicarum regimen, in 

quibus iuventus christianae alicuius reipublicae 

instituitur, episcopalibus dumtaxat seminariis aliqua 

ratione exceptis, potest ac debet attribui auctoritati civili, 

et ita quidem attribui, ut nullum alii cuicumque auctoritati 

recognoscatur ius immiscendi se in disciplina scholarum,

704 

in regimine studiorum, in graduum collatione, in delectu 

aut approbatione magistrorum (7' 10'). 

2946 1746 46. Immo in ipsis clericorum seminariis 

methodus studiorum adhibenda civili auctoritati subicitur 

(18'). 

2947 1747 47. Postulat optima civilis societatis ratio, ut 

populares scholae, quae patent omnibus cuiusque e 

populo classis pueris, ac publica universim instituta, quae 

litteris severioribusque disciplinis tradendis et educationi 

iuventutis curandae sunt destinata, eximantur ab omni 

Ecclesiae auctoritate, moderatrice vi et ingerentia, 

plenoque civilis ac politicae auctoritatis arbitrio 

subiciantur ad imperantium placita et ad communium 

aetatis opinionum amussim (31'). 

2948 1748 48 Catholicis viris probari potest ea iuventutis 

instituendae ratio, quae sit a catholica fide et ab 

Ecclesiae potestate seiuncta, quaeque rerum dumtaxat 

naturalium scientiam ac terrenae socialis vitae fines 

tantummodo vel saltem primario spectet (31'). 

2949 1749 49. Civilis auctoritas potest impedire, quominus 

sacrorum antistites et fideles populi cum Romano 

Pontifice libere ac mutuo communicent (26'). 

2950 1750 50. Laica auctoritas habet per se ius 

praesentandi episcopos et potest ab illis exigere, ut 

ineant dioecesium procurationem, antequam ipsi 

canonicam a Sancta Sede institutionem et Apostolicas 

Litteras accipiant (18'). 

2951 1751 51. Immo laicum gubernium habet ius 

deponendi ab exercitio pastoralis ministerii episcopos, 

neque tenetur oboedire Romano Pontifici in iis, quae 

episcopatum et episcoporum respiciunt institutionem (8' 

12').

705 

2952 1752 52. Gubernium potest suo iure immutare 

aetatem ab Ecclesia praescriptam pro religiosa tam 

mulierum quam virorum professione omnibusque 

religiosis familiis indicere, ut neminem sine suo permissu 

ad solemnia vota nuncupanda admittant (18'). 

2953 1753 53 Abrogandae sunt leges, quae ad 

religiosarum familiarum statum tutandum earumque iura 

et officia pertinent; immo potest civile gubernium iis 

omnibus auxilium praestare, qui a suscepto religiosae 

vitae instituto deficere ac solemnia vota frangere velint; 

pariterque potest religiosas easdem familias perinde ac 

collegiatas ecclesias et beneficia simplicia etiam iuris 

patronatus penitus exstinguere, illorumque bona et 

reditus civilis potestatis administrationi et arbitrio 

subicere et vindicare (12' 14' 15'). 

2954 1754 54. Reges et principes non solum ab Ecclesiae 

iurisdictione eximuntur, verum etiam in quaestionibus 

iurisdictionis dirimendis superiores sunt Ecclesia (8'). 

2955 1755 55. Ecclesia a statu statusque ab Ecclesia 

seiungendus est (12'). 

VII. Errores de ethica naturali et christiana 

2956 1756 56. Morum leges divina haud egent sanctione, 

minimeque opus est, ut humanae leges ad naturae ius 

conformentur aut obligandi vim a Deo accipiant (26'). 

2957 1757 57. Philosophicarum rerum morumque scientia, 

item civiles leges possunt et debent a divina et 

ecclesiastica auctoritate declinare (26'). 

2958 1758 58. Aliae vires non sunt agnoscendae nisi illae, 

quae in materia positae sunt, et omnis morum disciplina

706 

honestasque collocari debet in cumulandis et augendis 

quovis modo divitiis ac in voluptatibus explendis (26' 28'). 

2959 1759 59. Ius in materiali facto consistit, et omnia 

hominum officia sunt nomen inane, et omnia humana 

facta iuris vim habent (26'). 

2960 1760 60. Auctoritas nihil aliud est, nisi numeri et 

materialium virium summa (26'). 

2961 1761 61. Fortunata facti iniustitia nullum iuris 

sanctitati detrimentum affert (24'). 

2962 1762 62. Proclamandum est et observandum 

principium, quod vocant de non-interventu (22'). 

2963 1763 63. Legitimis principibus oboedientiam 

detractare, immo et rebellare licet (1' 2' 5' 20'). 

2964 1764 64. Tum cuiusque sanctissimi iuramenti violatio, 

tum quaelibet scelesta flagitiosaque actio sempiternae 

legi repugnans non solum haud est improbanda, verum 

etiam omnino licita summisque laudibus efferenda, 

quando id pro patriae amore agatur (4'). 

VIII. Errores de matrimonio christiano 

2965 1765 65. Nulla ratione ferri potest, Christum 

evexisse matrimonium ad dignitatem sacramenti (9'). 

2966 1766 66. Matrimonii sacramentum non est nisi quid 

contractui accessorium ab eoque separabile, ipsumque 

sacramentum in una tantum nuptiali benedictione situm 

est (9'). 

2967 1767 67. Iure naturae matrimonii vinculum non est 

indissolubile, et in variis casibus divortium proprie dictum 

auctoritate civili sanciri potest (9' 12').

707 

2968 1768 68. Ecclesia non habet potestatem 

impedimenta matrimonium dirimentia inducendi, sed ea 

potestas civili auctoritati competit, a qua impedimenta 

exsistentia tollenda sunt (8'). 

2969 1769 69. Ecclesia sequioribus saeculis dirimentia 

impedimenta inducere coepit, non iure proprio, sed illo 

iure usa, quod a civili potestate mutuata erat (9'). 

2970 1770 70. Tridentini canones, qui anathematis 

censuram illis inferunt, qui facultatem impedimenta 

dirimentia inducendi Ecclesiae negare audeant (DS 

1803s), vel non sunt dogmatici vel de hac mutuata 

potestate intelligendi sunt (9'). 

2971 1771 71. Tridentini forma (vd. DS 1813ss) sub 

infirmitatis poena non obligat, ubi lex civi1is aliam 

formam praestituat et velit hac nova forma interveniente 

matrimonium valere (9'). 

2972 1772 72. Bonifatius VIII votum castitatis in 

ordinatione emissum nuptias nullas reddere primus 

asseruit (9'). 

2973 1773 73. Vi contractus mere civilis potest inter 

Christianos constare veri nominis matrimonium, 

falsumque est, aut contractum matrimonii inter 

Christianos semper esse sacramentum, aut nullum esse 

contractum, si sacramentum excludatur (9' 11' 12' 23). 

2974 1774 74. Causae matrimoniales et sponsalia suapte 

natura ad forum civile pertinent (9' 12'). 

N. B. Huc facere possunt duo alii errores de clericorum 

caelibatu abolendo et de statu matrimonii statui 

virginitatis anteferendo. (Contra hos vd.) 1' et 8'.

708 

IX. Errores de civili Romani Pontificis principatu 

2975 1775 75. De temporalis regni cum spirituali 

compatibilitate disputant inter se christianae et 

catholicae Ecclesiae filii (9'). 

2976 1776 76. Abrogatio civilis imperii, quo Apostolica 

Sedes potitur, ad Ecclesiae libertatem felicitatemque vel 

maxime conduceret (4' 6'). 

NB. (Effata hac de re vd. etiam in) 4' 6' 20' 22' 24' 26'. 

X. Errores, qui ad liberalismum hodiernum referuntur 

2977 1777 77. Aetate hac nostra non amplius expedit, 

religionem catholicam haberi tamquam unicam status 

religionem, ceteris quibuscumque cultibus exclusis (16'). 

2978 1778 78. Hinc laudabiliter in quibusdam catholici 

nominis regionibus lege cautum est, ut hominibus illuc 

immigrantibus liceat publicum proprii cuiusque cultus 

exercitium habere (12'). 

2979 1779 79. Enimvero falsum est, civilem cuiusque 

cultus libertatem, itemque plenam potestatem omnibus 

attributam quaslibet opiniones cogitationesque palam 

publiceque manifestandi conducere ad populorum mores 

animosque facilius corrumpendos ac indifferentismi 

pestem propagandam (18'). 

2980 1780 80. Romanus Pontifex potest ac debet cum 

progressu, cum liberalismo et cum recenti civilitate sese 

reconciliare et componere (24'). 

Instructio S. Paenitentiariae, 15 juin 1866; De matrimonio 

civili

709 

2990 (2) S. Paenitentiaria superfluum putat in memoriam 

cuiusque revocare, quod est ss. religionis nostrae 

notissimum dogma, nimirum matrimonium unum esse ex 

septem sacramentis a Christo Dno. institutis, proindeque 

ad Ecclesiam ipsam, cui idem Christus divinorum suorum 

mysteriorum dispensationem commisit, illius directionem 

unice pertinere, tum etiam superfluum putat in cuiusque 

memoriam revocare formam a s. Tridentina Synodo 

praescriptam (Sess. XXIV, De reform. matr., c. 1: DS 

1813ss), sine cuius observantia in locis, ubi illa 

promulgata fuit, valide contrahi matrimonium nequaquam 

posset. 

2991 (3) Sed ex hisce aliisque axiomatibus et catholicis 

doctrinis debent animarum pastores practicas 

instructiones conficere, quibus etiam fidelibus id 

persuadeant, quod (Pius IX) in Consistorio secreto 27. 

Sept. l852 proclamabat: 'Inter fideles matrimonium dari 

non posse quin uno eodemque tempore sit sacramentum; 

atque idcirco quamlibet aliam inter christianos viri et 

mulieris praeter sacramentum coniunctionem, etiam 

civilis legis vi factam, nihil aliud esse nisi turpem atque 

exitialem concubinatum'. 

2992 (4) Atque hinc facile deducere poterunt, civilem 

actum coram Deo eiusque Ecclesia, nedum ut 

sacramentum, verum nec ut contractum haberi ullo modo 

posse; et quemadmodum civilis potestas ligandi 

quemquam fidelium in matrimonio incapax est, ita et 

solvendi incapacern esse, ideoque ... sententiam omnem 

de separatione coniugum legitimo matrimonio coram 

Ecclesia coniunctorum a laica potestate latam, nullius 

valoris esse; et coniugem, qui eiusmodi sententia abutens 

alii se personae coniungere auderet, fore verum 

adulterum: quemadmodum esset verus concubinarius, qui 

vi tantum civilis actus in matrimonio persistere 

praesumeret; atque utrumque absolutione indignum esse,

710 

donec haud resipiscat ac praescriptionibus Ecclesiae se 

subiiciens ad paenitentiam convertatur. 

2993 (5) (Conceditur tamen ad poenas vitandas, ob prolis 

bonum et ad polygamiae periculum avertendum, ut) 

fideles, postquam matrimonium legitime contraxerint 

coram Ecclesia, se sistant actum lege decretum 

exsecuturi, ea tamen intentione: sistendo se Gubernii 

Officiali nil aliud faciant quam ut civilem caeremoniam 

exsequantur. 

Pie IX, Litt. Ap. 'Jam vos omnes' ad omnes Protestantes 

aliosque Acatholicos, 13 septembre 1868 

2997 Nemo inficiari ac dubitare potest, ipsum Christum 

Jesum, ut humanis omnibus generationibus redemptionis 

suae fructus applicaret, suam hic in terris supra Petrum 

unicam aedificasse Ecclesiam, id est unam, sanctam, 

catholicam, apostolicam, eique necessariam omnem 

contulisse potestatem, ut integrum inviolatumque 

custodiretur fidei depositum ac eadem fides omnibus 

populis, gentibus, nationibus traderetur, ut per baptisma 

omnes in mysticum suum Corpus cooptarentur homines, ... 

utque eadem Ecclesia, quae mysticum suum constituit 

Corpus, in sua propria natura semper stabilis et immota 

usque ad consummationem saeculorum permaneret... 

2998 Nunc vero qui accurate consideret ac meditetur 

condicionem, in qua versantur variae et inter se 

discrepantes religiosae societates seiunctae a catholica 

Ecclesia, ... vel facile sibi persuadere debebit, neque 

aliam peculiarem ex eisdem societatibus neque omnes 

simul coniunctas ullo modo constituere et esse illam unam 

et catholicam Ecclesiam, quam Christus Dominus 

aedificavit, constituit et esse voluit, neque membrum aut 

partem eiusdem Ecclesiae ullo modo dici posse, 

quandoquidem sunt a catholica unitate visibiliter divisae. 

Cum enim eiusmodo societates careant viva illa et a Deo

711 

constituta auctoritate, quae homines res fidei morumque 

disciplinam praesertim docet eosque dirigit ac moderatur 

in iis omnibus, quae ad aeternam salutem pertinent, tum 

societates ipsae in suis doctrinis continenter variarunt, et 

haec mobilitas ac instabilitas apud easdem societates 

numquam cessat. Quisque vel facile intelligit... id vel 

maxime adversari Ecclesiae a Christo Domino institutae... 

2999 Quamobrem ii omnes, qui Ecclesiae catholicae 

unitatem et veritatem non tenent, occasionem 

amplectantur huius Concilii, quo Ecclesia catholica, cui 

eorum Maiores adscripti erant, novum intimae unitatis et 

inexpugnabilis vitalis sui roboris exhibet argumentum, ac 

indigentiis eorum cordis respondentes ab eo statu se 

eripere studeant, in quo de sua propria salute securi esse 

non possunt. 

Concile Vatican I (XXeme oecuménique), Session III, 24 

avril 

1870, Constitution "Dei Filius" 

3000 1781 ... Nunc autem, sedentibus Nobiscum et 

judicantibus universi orbis episcopis, in hanc 

oecumenicam Synodum auctoritate Nostra in Spiritu 

Sancto congregatis, innixi Dei Verbo scripto et tradito, 

prout ab Ecclesia catholica sancte custoditum et genuine 

expositum accepimus, ex hac Petri cathedra in conspectu 

omnium salutarem Christi doctrinam profiteri et declarare 

constituimus, adversis erroribus potestate Nobis a Deo 

tradita proscriptis atque damnatis. 

Cap. 1. De Deo rerum omnium creatore 

3001 1782 Sancta catholica apostolica Romana ecclesia 

credit et confitetur, unum esse Deum verum et vivum, 

creatorem ac Dominum caeli et terrae, omnipotentem, 

aeternum, immensum, incomprehensibilem, intellectu ac 

voluntate omnique perfectione infinitum; qui cum sit una

712 

singularis, simplex omnino et incommutabilis substantia 

spiritualis, praedicandus est re et essentia a mundo 

distinctus, in se et ex se beatissimus, et super omnia, 

quae praeter ipsum sunt et concipi possunt, ineffabiliter 

excelsus (can. 1-4). 

3002 1783 Hic solus verus Deus bonitate sua et 

"omnipotenti virtute" non ad augendam suam 

beatitudinem nec ad acquirendam, sed ad 

manifestandam perfectionem suam per bona, quae 

creaturis impertitur, liberrimo consilio "simul ab initio 

temporis utramque de nihilo condidit creaturam, 

spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et 

mundanam, ac deinde humanam quasi communem ex 

spiritu et corpore constitutam (Conc. Lateran. IV: cf D.800; 

infra can. 2 et 5). 

3003 1784 Universa vero, quae condidit, Deus providentia 

sua tuetur atque gubernat, 'attingens a fine usque ad 

finem fortiter et disponens omnia suaviter' (cf. Sap 8, 

1).'Omnia enim nuda et aperta sunt oculis eius' (Hebr 4, 

13), ea etiam, quae libera creaturarum actione futura 

sunt. 

Cap. 2. De revelatione 

3004 1785 Eadem sancta mater Ecclesia tenet et docet, 

Deum, rerum omnium principium et finem, naturali 

humanae rationis lumine e rebus creatis certo cognosci 

posse; 'invisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per ea 

quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur' (Rom 1, 20): 

attamen placuisse eius sapientiae et bonitati, alia eaque 

supernaturali via se ipsum ac aeterna voluntatis suae 

decreta humano generi revelare, dicente Apostolo: 

'Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus 

in Prophetis novissime diebus istis locutus est nobis in 

Filio' (Hebr 1, 1 s; can. 1).

713 

3005 1786 Huic divinae revelationi tribuendum quidem 

est, ut ea, quae in rebus divinis humanae rationi per se 

impervia non sunt, in praesenti quoque generis humani 

condicione ab omnibus expedite, firma certitudine et 

nullo admixto errore cognosci possint. Non hac tamen de 

causa revelatio absolute necessaria dicenda est, sed quia 

Deus ex infinita bonitate sua ordinavit hominem ad finem 

supernaturalem, ad participanda scilicet bona divina, 

quae humanae mentis intelligentiam omnino superant; 

siquidem 'oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor 

hominis ascendit, quae praeparavit Deus iis, qui diligunt 

illum' (l Cor 2, 9; can. 2 et 3). 

3006 1787 Haec porro supernaturalis revelatio, secundum 

universalis Ecclesiae fidem a sancta Tridentina Synodo 

declaratam continetur "in libris scriptis et sine scripto 

traditionibus, quae ipsius Christi ore ab Apostolis 

acceptae, aut (ab) ipsis Apostolis Spiritu Sancto dictante 

quasi per manus traditae, ad nos usque pervenerunt" (cf 

D.783). Qui quidem veteris et Novi testamenti libri integri 

cum omnibus suis partibus, prout in ejusdem Concilii 

decreto recensentur, et in veteri Vulgata latina editione 

habentur, pro sacris et canonicis suscipiendi sunt. Eos 

vero Ecclesia pro sacris et canonicis habet, non ideo, 

quod sola humana industria concinnati, sua deinde 

auctoritate sint approbati; nec ideo dumtaxta, quod 

revelationem sine errore contineant; sed propterea, quod 

Spiritu Sancto inspirante conscripti Deum habent 

auctorem, atque uti tales ipsi Ecclesiae traditi sunt 

(can.4). 

3007 1788 Quoniam vero, quae sancta Tridentina Synodus 

de interpretatione divinae Scripturae ad coercenda 

petulantia ingenia salubriter decrevit, a quibusdam 

hominibus prave exponuntur, Nos idem decretum 

renovantes hanc illius mentem esse declaramus, ut in 

rebus fidei et morum ad aedificationem doctrinae 

christianae pertinentium is pro vero sensu sacrae

714 

Scripturae habendus sit, quem tenuit ac tenet sancta 

mater Ecclesia, cujus est judicare de vero sensu et 

interpretatione Scripturarum sanctarum; atque ideo 

nemini licere contra hunc sensum aut etiam contra 


interpretari. 

Cap. 3. De fide 

3008 1789 Cum homo a Deo tanquam creatore et Domino 

suo totus dependeat et ratio creata increatae Veritati 

penitus subiecta sit, plenum revelanti Deo intellectus et 

voluntatis obsequium fide praestare tenemur (can. 1). 

Hanc vero fidem, quae ,humanae salutis initium est' (cf. 

D.801), Ecclesia catholica profitetur, virtutem esse 

supernaturalem, qua, Dei aspirante et adiuvante gratia, 

ab eo revelata vera esse credimus, non propter 

intrinsecam rerum veritatem naturali rationis lumine 

perspectam, sed propter auctoritatem ipsius Dei 

revelantis, qui nec falli nec fallere potest (can.2). " Est 

enim fides, testante Apostolo, sperandarum substantia 

rerum, argumentum non apparentium " (Heb 11,l). 

3009 1790 Ut nihilominus fidei nostrae obsequium rationi 

consentaneum (cf. Rom 12,1) esset, voluit Deus cum 

internis Spiritus Sancti auxiliis externa iungi revelationis 

suae argumenta, facta scilicet divina, atque imprimis 

miracula et prophetias, quae cum Dei omnipotentiam et 

infinitam scientiam luculenter commonstrent, divinae 

revelationis signa sunt certissima et omnium 

intelligentiae accommodata (can.3et4). Quare tum 

Moyses et Prophetae, tum ipse maxime Christus Dominus 

multa et manifestissima miracula et prophetias ediderunt; 

et de Apostolis legimus: " Illi autem profecti 

praedicaverunt ubique Domino cooperante et sermonem 

confirmlante sequentibus signis " (Mc 16,20). Et rursum 

scriptum est: " Habemus firmiorem propheticum

715 

sermonem, cui benefacitis attendentes quasi lucernae 

lucenti in caliginoso loco " (2 Petr l, l9). 

3010 1791 Licet autem fidei assensus nequaquam sit 

motus animi caecus: nemo tamen " evangelicae 

praedicationi consentire " potest, sicut oportet ad salutem 

consequendam, " absque illuminatione et inspiratione 

Spiritus Sancti, qui dat omnibus suavitatem in 

consentiendo et credendo veritati " (Conc. Araus., v. D. 

178 sqq). Quare fides ipsa in se, etiamsi per caritatem 

non operatur, (cf.Gal 5,6), donum Dei est, et actus eius est 

opus ad salutem pertinens, quo homo liberam praestat 

ipsi Deo oboedientiam gratiae eius, cui resistere posset, 

consentiendo et cooperando (cf. D. 797 sq; can. 5). 

3011 1792 Porro fide divina et catholica ea omnia 

credenda sunt, quae in verbo Dei scripto vel tradito 

continentur et ab Ecclesia sive solemni judicio sive 

ordinario et universali magisterio tamquam divinitus 

revelata credenda proponuntur. 

3012 1793 Quoniam vero " sine fide . . . impossibile est 

placere Deo " (Hebr 11,6) et ad filiorum eius consortium 

pervenire, ideo nemini unquam sine illa contigit 

iustificatio, nec ullus, nisi in ea " perseveraverit usque in 

finem " (Mt 10,22; 24,13), vitam aeternam assequetur. Ut 

autem officio veram fidem amplectendi in eaque 

constanter perseverandi satisfacere possemus, Deus per 

Filium suum unigenitum Ecclesiam instituit, suaeque 

institutionis manifestis notis instruxit, ut ea tanquam 

custos et magistra verbi revelati ab omnibus posset 

agnosci. 

3013 1794 Ad solam enim catholicam Ecclesiam ea 

pertinent omnia, quae ad evidentem fidei christianae 

credibilitatem tam multa et tam mira divinitus sunt 

disposita. Quin etiam Ecclesia per se ipsa, ob suam 

nempe admirabilem propagationem, eximiam

716 

sanctitatem et inexhaustam in omnibus bonis 

foecunditatem, ob catholicam unitatem invictamque 

stabilitatem magnum quoddam et perpetuum est motivum 

credibilitatis et divinae suae legationis testimonium 

irrefragabile. 

3014 1794 Quo fit, ut ipsa veluti signum levatum in 

nationes (cf. Is 11, 12) et ad se invitet, qui nondum 

crediderunt, et filios suos certiores faciat, firmissimo niti 

fundamento fidem, quam profitentur. Cui quidem 

testimonio efficax subsidium accedit ex superna virtute. 

Etenim benignissimus Dominus et errantes gratia sua 

excitat atque adiuvat, ut 'ad agnitionem veritatis venire' (I 

Tim 2, 4) possint, et eos, quos 'de tenebris transtulit in 

admirabile lumen suum' (cf. 1 Petr 2, 9), in hoc eodem 

lumine ut perseverent, gratia sua confirmat, non 

deserens, nisi deseratur (Cf. DS 1537). Quocirca minime 

par est condicio eorum, qui per caeleste fidei donum 

catholicae veritati adhaeserunt, atque eorum, qui ducti 

opinionibus humanis falsam religionem sectantur; illi 

enim, qui fidem sub Ecclesiae magisterio susceperunt, 

nullam umquam habere possunt iustam causam mutandi 

aut in dubium fidem eandem revocandi (can. 6). Quae 

cum ita sint, 'gratias agentes Deo Patri, qui dignos nos 

fecit in partem sortis sanctorum in lumine' (Col 1, 12), 

tantam ne negligamus salutem, sed 'aspicientes in 

auctorem fidei et consummatorem Jesum' (Hebr 12, 2) 

'teneamus spei nostrae confessionem indeclinabilem' 

(Hebr 10, 23). 

Cap.4 " de fide et ratione " 

3015 1795 Hoc quoque perpetuus Ecclesiae catholicae 

consensus tenuit et tenet duplicem esse ordinem 

cognitionis non solum principio, sed obiecto etiam 

distinctum: principio quidem, quia in altero naturali 

ratione, in altero fide divina cognoscimus; obiecto autem, 

quia praeter ea, ad quae naturalis ratio pertingere

717 

potest, credenda nobis proponuntur mysteria in Deo 

abscondita, quae, nisi revelata divinitus, innotescere non 

possunt (can. 1). Quocirca Apostolus, qui a gentibus 

Deum " per ea, quae facta sunt " (Rom 1, 20), cognitum 

esse testatur, disserens tamen de gratia et veritate, quae 

" per Jesum Christum facta est " (cf. Jo 1, 17), pronuntiat: " 

Loquimur Dei sapientiam in mysterio, quae abscondita 

est, quam praedestinavit Deus ante saecula in gloriam 

nostram, quam nemo principum huius saeculi cognovit . . 

., nobis autem revelavit Deus per Spiritum suum: Spiritus 

enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei " (I Cor 2. 

7,8,10). Et ipse Unigenitus confitetur Patri, quia abscondit 

haec a sapientibus et prudentibus, et revelavit ea 

parvulis (cf Mt 11, 25). 

3016 1796 Ac ratio quidem, fide illustrata, cum sedulo pie 

et sobrie quaerit, aliquam Deo dante mysteriorum 

intelligentiam eamque fructuosissimam assequitur tum ex 

eorum, quae naturaliter cognoscit, analogia, tum e 

mysteriorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis 

ultimo; numquam tamen idonea redditur ad ea 

perspicienda instar veritatum, quae proprium ipsius 

obiectum constituunt, Divina enim mysteria suapte natura 

intellectum creatum sic excedunt, ut etiam revelatione 

tradita et fide suscepta ipsius tamen fidei velamine 

contecta et quadam quasi caligine obvoluta maneant, 

quamdiu in hac mortali vita " peregrinamur a Domino: per 

fidem enim ambulamus et non per speciem " (2 Cor 5, 6s). 

" . 

3017 1797 Verum etsi fides sit supra rationem, nulla 

tamen umquam inter fidem et rationem vera dissensio 

esse potest: cum idem Deus, qui mysteria revelat et fidem 

infundit, animo humano rationis lumen indiderit, Deus 

autem negare se ipsum non possit, nec verum vero 

umquam contradicere. Inanis autem huius contradictionis 

species inde potissimum oritur, quod vel fidei dogmata ad 

mentem Ecclesiae intellecta et exposita non fuerint vel

718 

opinionum commenta pro rationis effatis habeantur. 

'Omnem' igitur 'assertionem veritati illuminatae fidei 

contrariam omnino falsam esse definimus' (Cc. Lateran. V: 

DS 1441). 

3018 1798 Porro Ecclesia, quae una cum apostolico 

munere docendi mandatum accepit fidei depositum 

custodiendi, jus etiam et officium divinitus habet falsi 

nominis scientiam (1 Tim 6.20) proscribendi, ne quis 

decipiatur per philosophiam et inanem fallaciam (cf Col 

2.8; can.2). Quapropter omnes Christiani fideles 

hujusmodi opiniones, quae fidei doctrinae contrariae esse 

cognoscuntur, maxime si ab Ecclesia reprobatae fuerint, 

non solum prohibentur tamquam legitimas scientiae 

conclusiones defendere, sed pro erroribus potius, qui 

fallacem veritatis speciem prae se ferant, habere 

tenentur omnino. 

3019 1799 Neque solum fides et ratio inter se dissidere 

numquam possunt, sed opem quoque sibi mutuam ferunt, 

cum recta ratio fidei fundamenta demonstret eiusque 

lumine illustrata rerum divinarum scientiam excolat, fides 

vero rationem ab erroribus liberet ac tueatur eamque 

multiplici cognitione instruat. Quapropter tantum abest, 

ut Ecclesia humanarum artium et disciplinarum culturae 

obsistat, ut hanc multis modis iuvet atque promoveat. Non 

enim commoda ab iis ad hominum vitam dimanantia aut 

ignorat aut despicit; fatetur immo, eas, quemadmodum a 

'Deo scientiarum Domino' (cf I Reg 2, 3) profectae sunt, 

ita, si rite pertractentur, ad Deum iuvante eius gratia 

perducere. Nec sane ipsa vetat, ne huiusmodi disciplinae 

in suo quaeque ambitu propriis utantur principiis et 

propria methodo; sed iustam hanc libertatem agnoscens, 

id sedulo cavet, ne divinae doctrinae repugnando errores 

in se suscipiant, aut fines proprios transgressae ea, quae 

sunt fidei, occupent et perturbent.

719 

3020 1800 Neque enim fidei doctrina, quam Deus 

revelavit, velut philosophicum inventum proposita est 

humanis ingeniis perficienda, sed tamquam divinum 

depositum Christi Sponsae tradita, fideliter custodienda 

et infallibiliter declaranda. Hinc sacrorum quoque 

dogmatum is sensus perpetuo est retinendus, quem semel 

declaravit sancta mater Ecclesia, nec umquam ab eo 

sensu altioris intelligentiae specie et nomine recedendum 

(can.3). " Crescat igitur... et multum vehementerque 

proficiat, tam singulorum quam omnium, tam unius 

hominis quam totius Ecclesiae, aetatum ac saeculorum 

gradibus, intelligentia, scientia, sapientia: sed in suo 

dumtaxat genere, in eodem scilicet dogmate, eodem 

sensu eademque sententia ". 

Canones; 1. De Deo rerum omnium creatore 

3021 1801 l. Si quis unum verum Deum visibilium et 

invisibilium creatorem et Dominum negaverit: anathema 

sit (cf. DS 3001). 

3022 1802 2. Si quis praeter materiam nihil esse affirmare 

non erubuerit: an. s. (cf: DS 3002). 

3023 1803 3. Si quis dixerit, unam eandemque esse Dei et 

rerum omnium substantiam vel essentiam: an. s. (cf. DS 

3001). 

3024 1804 4. Si quis dixerit, res finitas tum corporeas tum 

spirituales aut saltem spirituales e divina substantia 

emanasse, aut divinam essentiam sui manifestatione vel 

evolutione fieri omnia, aut denique Deum esse ens 

universale seu indefinitum, quod sese determinando 

constituat rerum universitatem in genera, species et 

individua distinctam: an. s. 

3025 1805 5. Si quis non confiteatur, mundum resque 

omnes, quae in eo continentur, et spirituales et

720 

materiales secundum totam suam substantiam a Deo ex 

nihilo esse productas, aut Deum dixerit non voluntate ab 

omni necessitate libera, sed tam necessario creasse, 

quam necessario amat se ipsum, aut mundum ad Dei 

gloriam conditum esse negaverit: an. s. 

2. De revelatione 

3026 1806 1. Si quis dixerit, Deum unum et verum, 

creatorem et Dominum nostrum, per ea, quae facta sunt, 

naturali rationis humanae lumine certo cognosci non 

posse: anathema sit (cf. DS 3004). 

3027 1807 2. Si quis dixerit, fieri non posse aut non 

expedire, ut per revelationem divinam homo de Deo 

cultuque ei exhibendo doceatur: an. s. 

3028 1808 3. Si quis dixerit, hominem ad cognitionem et 

perfectionem, quae naturalem superet, divinitus evehi 

non posse, sed ex se ipso ad omnis tandem veri et boni 

possessionem iugi profectu pertingere posse et debere: 

an. s. 

3029 1809 4. Si quis sacrae Scripturae libros integros cum 

omnibus suis partibus, prout illos sancta Tridentina 

Synodus recensuit (DS 1501ss), pro sacris et canonicis non 

susceperit aut eos divinitus inspiratos esse negaverit: an. 

s. 

3. De fide 

3031 1810 1. Si quis dixerit, rationem humanam ita 

independentem esse, ut fides ei a Deo imperari non 

possit: anathema sit (cf. DS 3008). 

3032 1811 2. Si quis dixerit, fidem divinam a naturali de 

Deo et rebus moralibus scientia non distingui, ac 

propterea ad fidem divinam non requiri, ut revelata

721 

veritas propter auctoritatem Dei revelantis credatur: an. 

s. (cf. DS 3008). 

3033 1812 3. Si quis dixerit, revelationem divinam externis 

signis credibilem fieri non posse, ideoque sola interna 

cuiusque experientia aut inspiratione privata homines ad 

fidem moveri debere: an. s. (cf. DS 3009). 

3034 1813 4. Si quis dixerit, miracula nulla fieri posse, 

proindeque omnes de iis narrationes, etiam in sacra 

Scriptura contentas, inter fabulas vel mythos ablegandas 

esse; aut miracula certo cognosci numquam posse nec iis 

divinam religionis christianae originem rite probari : an. 

s. (cf. DS 3009). 

3035 1814 5. Si quis dixerit, assensum fidei christianae 

non esse liberum sed argumentis humanae rationis 

necessario produci; aut ad solam fidem vivam, quae per 

caritatem operatur (Gal 5, 6), gratiam Dei necessariam 

esse: an. s. (cf. DS 3010). 

3036 1815 6. Si quis dixerit, parem esse condicionem 

fidelium atque eorum, qui ad fidem unice veram nondum 

pervenerunt, ita ut catholici iustam causam habere 

possint fidem, quam sub Ecclesiae magisterio iam 

susceperunt, assensu suspenso in dubium vocandi, donec 

demonstrationem scientificam credibilitatis et veritatis 

fidei suae absolverint an. s. (cf. DS 3014). 

4. Fides et ratio 

3041 1816 1. Si quis dixerit, in revelatione divina nulla 

vera et proprie dicta mysteria contineri, sed universa 

fidei dogmata posse per rationem rite excultam e 

naturalibus principiis intelligi et demonstrari: anathema 

sit (cf: DS 3015s).

722 

3042 1817 2. Si quis dixerit, disciplinas humanas ea cum 

libertate tractandas esse, ut earum assertiones, etsi 

doctrinae revelatae adversentur, tamquam verae retineri 

neque ab Ecclesia proscribi possint: an s. (cf DS3017). 

3043 1818 3. Si quis dixerit, fieri posse, ut dogmatibus ab 

Ecclesia propositis aliquando secundum progressum 

scientiae sensus tribuendus sit alius ab eo, quem 

intellexit et intelligit Ecclesia: an. s. (cf. DS3020). 

1819 Itaque supremi pastoralis Nostri officii debitum 

exsequentes, omnes Christi fideles, maxime vero eos, qui 

praesunt vel docendi munere funguntur, per viscera Iesu 

Christi obtestamur, necnon eiusdem Dei et Salvatoris 

nostri auctoritate iubemus, ut ad hos errores a sancta 

Ecclesia arcendos et eliminandos, atque purissimae fidei 

lucem pandendam studium et operam conferant. 

1820 Quoniam vero satis non est, haereticam pravitatem 

devitare, nisi ii quoque errores diligenter fugiantur, qui 

ad illam plus minusve accedunt, omnes officii monemus, 

servandi etiam Constitutiones et Decreta, quibus pravae 

eiusmodi opiniones, quae isthic diserte non enumerantur, 

ab hac Sancta Sede proscriptae et prohibitae sunt. 



Concile Vatican I (oecum. XX) 8 décembre 1869 - 20 

octobre 1870 

(sous Pie IX); Sessio IV, 18 juillet 1870: Constitutio 

dogmatica 'Pastor aeternus' de Ecclesia Christi 

3050 1821 Pastor aeternus et episcopus animarum 

nostrarum (1 Petr 2, 25), ut salutiferum redemptionis opus 

perenne redderet, sanctam aedificare Ecclesiam 

decrevit, in qua veluti in domo Dei viventis fideles omnes

723 

unius fidei et caritatis vinculo continerentur. Quapropter, 

priusquam clarificaretur, rogavit Patrem non pro 

Apostolis tantum, sed et pro eis, qui credituri erant per 

verbum eorum in ipsum, ut omnes unum essent, sicut ipse 

Filius et Pater unum sunt (cf. Io 17, 20 s). Quemadmodum 

igitur Apostolos, quos sibi de mundo elegerat, misit, sicut 

ipse missus erat a Patre (Jo 20, 21): ita in Ecclesia sua 

pastores et doctores usque ad consummationem saeculi 

(Mt 28, 20) esse voluit. 

3051 1821 Ut vero episcopatus ipse unus et indivisus 

esset, et per cohaerentes sibi invicem sacerdotes 

credentium multitudo universa in fidei et communionis 

unitate conservaretur, beatum Petrum ceteris Apostolis 

praeponens in ipso instituit perpetuum utriusque unitatis 

principium ac visibile fundamentum, super cuius 

fortitudinem aeternum exstrueretur templum, et Ecclesiae 

caelo inferenda sublimitas in huius fidei firmitate 

consurgeret. 

3052 1821 Et quoniam portae inferi ad evertendam, si fieri 

posset, Ecclesiam, contra eius fundamentum divinitus 

positum maiore in dies odio undique insurgunt, Nos ad 

catholici gregis custodiam, incolumitatem, augmentum, 

necessarium esse iudicamus, sacro approbante Concilio, 

doctrinam de institutione, perpetuitate ac natura sacri 

Apostolici primatus, in quo totius Ecclesiae vis ac soliditas 

consistit, cunctis fidelibus credendam et tenendam, 

secundum antiquam atque constantem universalis 

Ecclesiae fidem, proponere, atque contrarios, dominico 

gregi adeo perniciosos errores proscribere et 

condemnare. 

Cap. 1. De apostolici primatus in beato Petro institutione 

3053 1822 Docemus itaque et declaramus, iuxta Evangelii 

testimonia primatum iurisdictionis in universam Dei 

Ecclesiam immediate et directe beato Petro Apostolo

724 

promissum atque collatum a Christo Domino fuisse. Unum 

enim Simonem, cui iam pridem dixerat: 'Tu vocaberis 

Cephas' (Jo 1, 42), postquam ille suam edidit 

confessionem inquiens: 'Tu es Christus, Filius Dei vivi', 

solemnibus his verbis allocutus est Dominus: 'Beatus es, 

Simon Bar Iona: quia caro et sanguis non revelavit tibi, 

sed Pater meus, qui in caelis est. Et ego dico tibi, quia tu 

es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam 

meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam: 

et tibi dabo claves regni caelorum. Et quodcumque 

ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis: et 

quodcumque solveris super terram, erit solutum et in 

caelis' (Mt 16, 16ss). Atque uni Simoni Petro contulit Iesus 

post suam resurrectionem summi pastoris et rectoris 

iurisdictionem in totum suum ovile dicens; 'Pasce agnos 

meos', 'Pasce oves meas' (Io 21, 15ss). 

3054 1822 Huic tam manifestae sacrarum Scripturarum 

doctrinae, ut ab Ecclesia catholica semper intellecta est, 

aperte opponuntur pravae eorum sententiae, qui 

constitutam a Christo Domino in sua Ecclesia regiminis 

formam pervertentes negant, solum Petrum prae ceteris 

Apostolis sive seorsum singulis sive omnibus simul vero 

proprioque iurisdictionis primatu fuisse a Christo 

instructum; aut qui affirmant, eundem primatum non 

immediate directeque ipsi beato Petro, sed Ecclesiae et 

per hanc illi ut ipsius Ecclesiae ministro delatum fuisse. 

3055 (Canon.) Si quis igitur dixerit, beatum Petrum 

Apostolum non esse a Christo Domino constitutum 

Apostolorum omnium principem et totius Ecclesiae 

militantis visibile caput; vel eundem honoris tantum, non 

autem verae propriaeque iurisdictionis primatum ab 

eodem Domino nostro Jesu Christo directe et immediate 

accepisse: anathema sit. 

2. De perpetuitate primatus beati Petri in Romanis

725 

Pontificibus 

3056 Quod autem in beato Apostolo Petro princeps 

pastorum et pastor magnus ovium Dominus Christus in 

perpetuam salutem ac perenne bonum Ecclesiae instituit, 

id eodem auctore in Ecclesia, quae fundata super petram 

ad finem saeculorum usque firma stabit, iugiter durare 

necesse est. 'Nulli' sane 'dubium, immo saeculis omnibus 

notum est, quod sanctus beatissimusque Petrus, 

Apostolorum princeps et caput fideique columna et 

Ecclesiae catholicae fundamentum, a Domino nostro Iesu 

Christo, Salvatore humani generis ac Redemptore, claves 

regni accepit: qui ad hoc usque tempus et semper in suis 

successoribus', episcopis sanctae Romanae Sedis, ab ipso 

fundatae eiusque consecratae sanguine 'vivit' et 

praesidet et 'iudicium exercet'. 

3057 Unde quicumque in hac cathedra Petro succedit, is 

secundum Christi ipsius institutionem primatum Petri in 

universam Ecclesiam obtinet. 'Manet ergo dispositio 

veritatis, et beatus Petrus in accepta fortitudine petrae 

perseverans suscepta Ecclesiae gubernacula non reliquit.' 

Hac de causa ad Romanam Ecclesiam 'propter 

potentiorem principalitatem necesse' semper fuit 'omnem 

convenire Ecclesiam, hoc est eos, qui sunt undique 

fideles', ut in ea sede, e qua 'venerandae communionis 

iura' in omnes dimanant, tamquam membra in capite 

consociata in unam corporis compagem coalescerent. 

3058 (Canon.) Si quis ergo dixerit, non esse ex ipsius 

Christi Domini institutione seu iure divino, ut beatus 

Petrus in primatu super universam Ecclesiam habeat 

perpetuos successores: aut Romanum Pontificem non esse 

beati Petri in eodem primatu successorem: anathema sit. 

3. De vi et ratione primatus Romani Pontificis 

3059 1826 Quapropter apertis innixi sacrarum Litterarum 

testimoniis, et inhaerentes tum praedecessorum

726 

Nostrorum, Romanorum Pontificum, tum Conciliorum 

generalium disertis perspicuisque decretis, innovamus 

oecumenici Concilii Florentini definitionem, qua 

credendum ab omnibus Christi fidelibus est, 'sanctam 

Apostolicam Sedem, et Romanum Pontificem in universum 

orbem tenere primatum, et ipsum Pontificem Romanum 

successorem esse beati Petri, principis Apostolorum, et 

verum Christi vicarium totiusque Ecclesiae caput et 

omnium Christianorum patrem ac doctorem exsistere; et 

ipsi in beato Petro pascendi, regendi ac gubernandi 

universalem Ecclesiam a Domino nostro Iesu Christo 

plenam potestatem traditam esse; quemadmodum etiam 

in gestis oecumenicorum conciliorum et in sacris 

canonibus continetur' (DS 1307). 

3060 1827 Docemus proinde et declaramus, Ecclesiam 

Romanam, disponente Domino, super omnes alias 

ordinariae potestatis obtinere principatum, et hanc 

Romani Pontificis jurisdictionis potestatem,quae vere 

episcopalis est, immediatam esse: erga quam 

cujuscumque ritus et dignitatis pastores atque fideles, 

tam seorsum singuli quam simul omnes, officio 

hierarchicae subordinationis veraeque oboedientiae 

obstringuntur, non solum in rebus, quae ad fidem et 

mores, sed etiam in iis, quae ad disciplinam et regimen 

Ecclesiae per totum orbem diffusae pertinent; ita ut, 

custodita cum Romano Pontifice tam communionis quam 

ejusdem fidei professionis unitate, Ecclesia Christi sit 

unus grex sub uno summo pastore. Haec est catholicae 

veritatis doctrina, a qua deviare salva fide atque salute 

nemo potest. 

3061 1828 Tantum autem abest, ut haec Summi Pontificis 

potestas officiat ordinariae ac immediatae illi episcopalis 

iurisdictionis potestati, qua episcopi, qui positi a Spiritu 

Sancto (cf. Act 20, 28) in Apostolorum locum successerunt, 

tamquam veri pastores assignatos sibi greges singuli 

singulos pascunt et regunt, ut eadem a supremo et

727 

universali pastore asseratur, roboretur ac vindicetur, 

secundum illud sancti Gregorii Magni: 'Meus honor est 

honor universalis Ecclesiae. Meus honor est fratrum 

meorum solidus vigor. Tum ego vere honoratus sum, cum 

singulis quibusque honor debitus non negatur'. 

3062 1829 Porro ex suprema illa Romani Pontificis 

potestate gubernandi universam Ecclesiam ius eidem 

esse consequitur, in huius sui muneris exercitio libere 

communicandi cum pastoribus et gregibus totius 

Ecclesiae, ut iidem ab ipso in via salutis doceri ac regi 

possint. Quare damnamus ac reprobamus illorum 

sententias, qui hanc supremi capitis cum pastoribus et 

gregibus communicationem licite impediri posse dicunt 

aut eandem reddunt saeculari potestati obnoxiam, ita ut 

contendant, quae ab Apostolica Sede vel eius auctoritate 

ad regimen Ecclesiae constituuntur, vim ac valorem non 

habere, nisi potestatis saecularis placito confirmentur. 

3063 1830 Et quoniam divino Apostolici primatus iure 

Romanus Pontifex universae Ecclesiae praeest, docemus 

etiam et declaramus, eum esse iudicem supremum 

fidelium, et in omnibus causis ad examen ecclesiasticum 

spectantibus ad ipsius posse iudicium recurri (DS 861); 

Sedis vero Apostolicae cuius auctoritate maior non est, 

iudicium a nemine fore retractandum, neque cuiquam de 

eius licere iudicare iudicio (cf. DS 638ss). Quare a recto 

veritatis tramite aberrant, qui affirmant, licere ab iudiciis 

Romanorum Pontificum ad oecumenicum concilium 

tamquam ad auctoritatem Romano Pontifice superiorem 

appellare. 

3064 1831 (canon.) Si quis itaque dixerit, Romanum 

Pontificem habere tantummodo officium inspectionis vel 

directionis, non autem plenam et supremam potestatem 

iurisdictionis in universam Ecclesiam, non solum in rebus, 

quae ad fidem et mores, sed etiam in iis, quae ad 

disciplinam et regimen Ecclesiae per totum orbem

728 

diffusae pertinent; aut eum habere tantum potiores 

partes, non vero totam plenitudinem huius supremae 

potestatis; aut hanc eius potestatem non esse ordinariam 

et immediatam sive in omnes ac singulas ecclesias sive in 

omnes et singulos pastores et fideles: anathema sit. 

4. De Romani Pontificis infallibili magisterio 

3065 1832 Ipso autem Apostolico primatu, quem Romanus 

Pontifex tamquam Petri principis Apostolorum successor 

in universam Ecclesiam obtinet, supremam quoque 

magisterii potestatem comprehendi, haec Sancta Sedes 

semper tenuit, perpetuus Ecclesiae usus comprobat, 

ipsaque oecumenica Concilia, ea imprimis, in quibus 

Oriens cum Occidente in fidei caritatisque unionem 

conveniebat, declaraverunt. 

3066 1833 Patres enim Concilii Constantinopolitani quarti, 

maiorum vestigiis inhaerentes, hanc solemnem ediderunt 

professionem: 'Prima salus est, rectae fidei regulam 

custodire (...) Et quia non potest Domini nostri Iesu Christi 

praetermitti sententia dicentis: 'Tu es Petrus, et super 

hanc petram aedificabo Ecclesiam meam' (Mt 16, 18) 

haec, quae dicta sunt, rerum probantur effectibus, quia in 

Sede Apostolica immaculata est semper catholica 

reservata religio, et sancta celebrata doctrina. Ab huius 

ergo fide et doctrina separari minime cupientes (...) 

speramus, ut in una communione, quam Sedes Apostolica 

praedicat, esse mereamur, in qua est integra et vera 

christianae religionis soliditas' (cf. DS 363s). 

3067 1834 Approbante vero Lugdunensi Concilio secundo 

Graeci professi sunt: 'sanctam Romanam Ecclesiam 

summum et plenum primatum et principatum super 

universam Ecclesiam catholicam obtinere quem se ab 

ipso Domino in beato Petro Apostolorum principe sive 

vertice, cuius Romanus Pontifex est successor, cum 

potestatis plenitudine recepisse veraciter et humiliter

729 

recognoscit; et sicut prae ceteris tenetur fidei veritatem 

defendere, sic et, si quae de fide subortae fuerint 

quaestiones, suo debent iudicio definiri' (cf. DS 861). 

3068 1835 Florentinum denique Concilium definivit: 

'Pontificem Romanum verum Christi vicarium totiusque 

Ecclesiae caput et omnium Christianorum patrem et 

doctorem exsistere; et ipsi in beato Petro pascendi, 

regendi ac gubernandi universalem Ecclesiam a Domino 

nostro Iesu Christo plenam potestatem traditam esse' (DS 

1307). 

3069 Huic pastorali muneri ut satisfacerent, 

praedecessores Nostri indefessam semper operam 

dederunt, ut salutaris Christi doctrina apud omnes terrae 

populos propagaretur, parique cura vigilarunt, ut, ubi 

recepta esset, sincera et pura conservaretur. Quocirca 

totius orbis antistites, nunc singuli, nunc in Synodis 

congregati, longam ecclesiarum consuetudinem et 

antiquae regulae formam sequentes, ea praesertim 

pericula, quae in negotiis fidei emergebant, ad hanc 

Sedem Apostolicam retulerunt, ut ibi potissimum 

resarcirentur damna fidei, ubi fides non potest sentire 

defectum. Romani autem Pontifices, prout temporum et 

rerum condicio suadebat, nunc convocatis oecumenicis 

Conciliis aut explorata Ecclesiae per orbem dispersae 

sententia, nunc per Synodos particulares, nunc aliis, quae 

divina suppeditabat providentia, adhibitis auxiliis, ea 

tenenda definiverunt, quae sacris Scripturis et apostolicis 

traditionibus consentanea, Deo adjutore, cognoverant. 

3070 Neque enim Petri successoribus Spiritus Sanctus 

promissus est, ut eo revelante novam doctrinam 

patefacerent, sed ut, eo assistente, traditam per 

Apostolos revelationem seu fidei depositum sancte 

custodirent et fideliter exponerent. Quorum quidem 

apostolicam doctrinam omnes venerabiles Patres amplexi 

et sancti Doctores orthodoxi venerati atque secuti sunt;

730 

plenissime scientes, hanc sancti Petri Sedem ab omni 

semper errore illibatam permanere, secundum Domini 

Salvatoris nostri divinam pollicitationem discipulorum 

suorum principi factam: "Ego rogavi pro te, ut non deficiat 

fides tua: et tu aliquando conversus confirma fratres tuos" 

(Lc 22.32). 

3071 1837 Hoc igitur veritatis et fidei numquam 

deficientis charisma Petro eiusque in hac cathedra 

successoribus divinitus collatum est, ut excelso suo 

munere in omnium salutem fungerentur, ut universus 

Christi grex per eos ab erroris venenosa esca aversus, 

caelestis doctrinae pabulo nutriretur, ut, sublata 

schismatis occasione, Ecclesia tota una conservaretur, 

atque suo fundamento innixa, firma adversus inferi portas 

consisteret. 

3072 1838 At vero cum hac ipsa aetate, qua salutifera 

Apostolici muneris efficacia vel maxime requiritur, non 

pauci inveniantur, qui illius auctoritati obtrectant, 

necessarium omnino esse censemus, praerogativam, 

quam unigenitus Dei Filius cum summo pastorali officio 

coniungere dignatus est, solemniter asserere. 

3073 1839 Itaque Nos traditioni a fidei christianae 

exordio perceptae fideliter inhaerendo, ad Dei Salvatoris 

nostri gloriam, religionis catholicae exaltationem et 

christianorum populorum salutem, sacro approbante 

Concilio, docemus et divinitus revelatum dogma esse 

definimus: 

3074 1839 Romanum Pontificem, cum ex cathedra 

loquitur, id est, cum omnium Christianorum pastoris et 

doctoris munere fungens pro suprema sua Apostolica 

auctoritate doctrinam de fide vel moribus ab universa 

Ecclesia tenendam definit, per assistentiam divinam ipsi 

in beato Petro promissam, ea infallibilitate pollere, qua 

divinus Redemptor Ecclesiam suam in definienda doctrina

731 

de fide vel moribus instructam esse voluit; ideoque 

eiusmodi Romani Pontificis definitiones ex sese, non 

autem ex consensu Ecclesiae, irreformabiles esse. 

3075 1840 (Canon.) Si quis autem huic Nostrae definitioni 

contradicere, quod Deus avertat, praesumpserit : 

anathema sit. 

Resp. S. Officii ad Vic. Ap. Oceaniae Centralis (sous Pie 

IX), 

18 décembre 1872; De fide et intentione ministri 

sacramentorum 

3100 Qu.: 1. Utrum baptismus ab illis haereticis 

(Methodistis) administratus sit dubius propter defectum 

intentionis faciendi quod voluit Christus, si expresse 

declaratum fuerit a ministro, antequam baptizet 

baptismum nullum habere effectum in animam? 

3101 2. Utrum dubius sit baptismus sic collatus, si 

praedicta declaratio non expresse facta fuerit immediate, 

antequam baptismus conferretur sed illa saepe 

pronuntiata fuerit a ministro, et illa doctrina aperte 

praedicetur in illa secta? 

3102 Resp.: Porro haec dubia iampridem agitata fuisse, 

ac pro validitate baptismi fuisse responsum, videre potes 

apud Benedictum XIV De synodis dioeces. lb.VII cap.VI 

n.9, ubi haec habentur: 'Caveat episcopus, ne incertam et 

dubiam pronuntiet baptismi validitatem hoc tantum 

nomine, quod haereticus minister, a quo fuit collatus, cum 

non credat per regenerationis lavacrum deleri peccata, 

illud non contulerit in remissionem peccatorum, atque 

ideo non habuerit intentionem illud conficiendi, prout a 

Christo Domino fuerit constitutum ...' Cuius rei ratio 

perspicue traditur a Card. Bellarmino De sacramentis in 

genere lb.1 cap.27 n.13, ubi (contra asserentes, Conc. 

Tridentinum in sess.VII can.11 (DS 1611) definivisse, non

732 

esse ratum sacramentum, nisi minister intendat non solum 

actum, sed etiam finem sacramenti, i.e. illud propter quod 

sacramentum est institutum,) haec subdit:' ... Concilium 

enim in toto canone 11 non nominat finem sacramenti, 

neque dicit oportere ministrum intendere quod Ecclesia 

intendit, sed quod Ecclesia facit. Porro, quod Ecclesia 

facit, non finem, sed actionem significat. ... Ex quo est, 

quod Innocentius IV, in cap. 2 De baptismo n.9 ait, 

validum esse baptisma collatum a saraceno, de quo 

notum est non credere per immersionem aliquid fieri nisi 

madefactionem, dummodo intenderit facere, quod ceteri 

baptizantes faciunt. 

Conclusio Responsi: Ad 1. Negative: quia non obstante 

errore quoad effectus baptismi non excluditur intentio 

faciendi quod facit Ecclesia. Ad 2. Provisum in primo. 

Instructio S. Cgr. de Propaganda Fide, a. 1873 (sous Pie IX 

3105 Conclusio (ex omnibus resolutionibus in Instructione 

allatis): 1. Generatim loquendo de lucro ex mutuo, nihil 

omnino percipi inde posse vi mutui, seu immediate et 

praecise ratione ipsius. 

3106 2. Aliquid ultra sortem percipere licitum esse, si 

forte titulus aliquis extrinsecus, non mutui naturae 

universim coniunctus et innatus, mutuo accedat. 

3107 3. Deficientibus licet aliis quibuslibet titulis, 

cuiusmodi sunt lucrum cessans, damnun emergens, atque 

periculum amittendae sortis, vel assumendi insolitos 

labores pro sortis recuperatione, unum quoque legis 

civilis titulum ceu sufficientem in praxi haberi posse, tum 

a fidelibus, tum ab eorum confessariis, quibus proinde 

suos paenitentes hac super re inquietare non licet, donec 

quaestio haec sub iudice pendeat nec S. Sedes ipsam 

explicite definierit.

733 

3108 4. Praxis huius tolerantiam minime extendi posse 

sive ad cohonestandam usuram quamvis modicam erga 

pauperes sive usuram immodicam ac naturalis aequitatis 

limites excedentem. 

3109 5. Denique, quaenam usurae quantitas dicenda sit 

immodica et excessiva, quaenam iusta ac moderata, 

universim determinari non posse cum hoc dimetiri 

oporteat in singulis casibus, respectu habito ad omnes et 

singulas circumstantias locorum, personarum ac 

temporum. 

Pie IX, Encycl. 'Etsi multa luctuosa', 21 novembre 1873 

1841 Fides (tamen) docet et humana ratio demonstrat, 

duplicem exsistere rerum ordinem simulque binas 

distinguendas esse potestates in terris, alteram 

naturalem, quae humanae societatis tranquillitati et 

saecularibus negotiis prospiciat, alteram vero, cuius origo 

supra naturam est, quae praeest civitati Dei, nimirum 

Ecclesiae Christi, ad pacem animarum et salutem 

aeternam divinitus instituta. Haec autem duplicis 

potestatis officia sapientissime ordinata sunt, ut 

reddantur, quae sunt Dei, Deo, et propter Deum, quae 

sunt Caesaris Caesari (Mt 22, 21); qui 'ideo magnus est, 

quia coelo minor est; illius enim est ipse, cuius (et) 

coelum est et omnis creatura'. A quo certe divino 

mandato nunquam deflexit Ecclesia, quae semper et 

ubique fidelium suorum animis ingerere contendit 

obsequium, quod inviolabiliter servare debent erga 

supremos principes eorumque iura quoad saecularia; 

docuitque cum Apostolo, esse principes non timori boni 

operis sed mali, iubens fideles subditos esse non solum 

propter iram, quia princeps gladium portat vindex in iram 

ei qui malum agit, sed etiam propter conscientiam, quia 

in officio suo Dei minister est (Rom 13, 8sqq). Hunc autem 

principum metum ipsa cohibuit ad opera mala, eundem 

plane excludens a divinae legis observantia, memor eius

734 

quod fideles docuit beatus PETRUS : 'Nemo vestrum 

patiatur ut homicida, aut fur, aut maledicus, aut 

alienorum appetitor ; si autem ut Christianus, non 

erubescat, glorificet autem Deum in isto nomine (1 Petr 4, 

15sq). 

Pie IX, Encycl. 'Quod nunquam' ad episcopos Borussiae, 


1842 ... Partes Nostri muneris implendas intendimus per 

hasce litteras aperta testatione denuntianTes omnibus, 

ad quos ea res pertinet, et universo catholico orbi, leges 

illas irritas esse, utpote quae divinae Ecclesiae 

constitutioni prorsus adversantur. Non enim potentes 

huius saeculi praefecit Dominus sacrorum antistitibus in 

iis quae ad sanctum ministerium attinent ; sed beatum 

PETRUM, cui non modo agnos, sed et oves suas 

pascendas commendavit (cf. Io 21, 16 17); proindeque a 

nulla quantumvis sublimi saeculi potestate episcopali 

officio privari possunt ii 'quos Spiritus Sanctus posuit 

episcopos regere Ecclesiam Dei' (Act 20, 28). ... Illud 

autem sciant qui vobis infesti sunt, quod renuentes vos 

praestare Caesari, quae Dei sunt, nullam regiae 

auctoritati iniuriam allaturi estis, et nihil ex ea detracturi 

; scriptum est enim 'Oboedire opportet Deo magis quam 

hominibus' (Act 5, 29); ac simul noverint, unumquemque 

vestrum tributum et obsequium Caesari dari paratum 

esse, non propter iram, sed propter conscientiam (Rom 

13, 5 sq) in iis, quae civili subsunt imperio et potestati. ... 

Responsa ad Ep. circularem cancellarii Bismarck 

Decretum Conc. 

Vaticani de Rom. Pontifice interpretantem, Jan.-Mart. 

1875. 

De iurisdictione Romani Pontificis et episcoporum; 

a) Declaratio collectiva episcoporum Germaniae, Jan-Fev 

1875

735 

3112 (Versio latina) Epistola circularis asserit quoad 

decreta Concilii Vaticani : 'Hisce decretis papa facultate 

donatus est, vindicandi sibi in singulis quibusque 

dioecesibus iura episcopalia et substituendi potestatem 

papalem potestati territoriali episcopali.' 'Jurisdictio 

episcopalis absorpta est iurisdictione papali.' 'Papa non 

iam, sicut hucusque, determinata quaedam iura sibi 

reservata exercet sed omnis plenitudo iurium 

episcopalium est in eius manibus.' 'Per se in locum 

cuiusque episcopi subrogatus est, et ab eo solo dependet, 

num etiam in praxi quolibet momento eius locum 

occupare velit respectu guberniorum civilium.' 'Episcopi 

iam non sunt nisi eius instrumenta, sunt officiales propria 

sua responsabilitate destituti;' 'Respectu guberniorum 

civilium facti sunt officiales principis independentis 

extranei, et quidem talis principis, qui vi infallibilitatis 

absolutissimus est, plus quam quilibet alius monarchus 

absolutus mundi.' Omnes illae theses fundamento carent 

et contradicunt tam verbis quam sensui vero Decretorum 

Conc. Vaticani a papa, episcopatu, repraesentantibus 

scientiarum catholicarum saepius declarato. 

3113 Est quidem secundum haec decreta potestas 

iurisdictionis ecclesiastica papae potestas suprema, 

ordinaria et immediata, suprema potestas gubernandi 

papae a Jesu Christo Filio Dei in Petro communicata, 

quae extenditur directe in totam Ecclesiam, proinde 

etiam in singulas quasque dioeceses et omnes fideles, ut 

conservetur unitas fidei, disciplinae et regiminis 

Ecclesiae, neque est facultas ex solis aliquibus iuribus 

reservatis consistens. Haec vero non est nova doctrina, 

sed veritas fidei catholicae semper agnita ..., quae Conc. 

Vaticanum contra errores Gallicanorum, Jansenistarum, 

Febronianorum ... renovavit et confirmavit. Secundum 

hanc catholicae Ecclesiae doctrinam papa est episcopus 

Romanus, non episcopus cuiuslibet alterius urbis aut 

dioecesis, non est episcopus Coloniensis aut 

Vratislaviensis, etc. Sed qua Episcopus Romanus simul est

736 

papa, id est pastor et caput totius Ecclesiae, caput 

omnium episcoporum omniumque fidelium, eiusque 

potestas papalis non solum viget in casibus quibusdam 

exceptionalibus, sed omni tempore locoque valet et 

obligat. In tali munere constitutus papa invigilare debet, 

ut quisque episcopus obligationes muneris sui integre 

impleat, et ubi episcopus impeditur aut alia necessitas id 

exposcit, S. P'ci ius et officium competit, non quidem qua 

episcopus dioecesis de qua agitur, sed qua papa omnia 

ea in eadem (dioecesi) disponere, quae eius 

admistrationem attinet. ... 

3114 Decreta Concilii Vaticani ne umbram quidem 

fundamenti praebent assertioni, papam eisdem factum 

esse principem absolutum, et quidem vi infallibilitatis 

absolutissimum, 'plus quam ullum in mundo monarchum 

absolutum'. Primo, dominium potestatis ecclesiasticae 

Pontificis essentialiter diversum est ab illo principatu 

civili monarchi; neque ullo modo plena ac summa 

potestas domini alicuius territorii quoad res civiles a 

catholicis negatur. Sed praeterea neque quoad res 

ecclesiasticas papa monarchus absolutus nuncupari 

potest, quippe cum subordinatus sit iuri divino et 

obstrictus sit iis, quae Christus pro Ecclesia sua disposuit. 

Non potest mutare constitutionem Ecclesiae a fundatore 

divino datam ad modum legislatoris civilis qui potest 

mutare constitutionem rei publicae. Constitutio Ecclesiae 

in omnibus essentialibus fundatur in ordinatione divina 

ideoque immunis est ab omni arbitraria dispositione 

humana. 

3115 Vi eiusdem institutionis divinae, in quo fundatur 

munus Summi Pontificis, exsistit etiam episcopatus, 

competunt eidem iura et officia vi dispositionis ab ipso 

Deo promanantis, ad quae mutanda Summo Pontifici 

neque ius neque potestas prostat. Decreta Vaticana ergo 

plane erronee intelliguntur, coniiciendo, iisdem 

'iurisdictionem episcopalem a papali absorptam esse',

737 

papam 'per se in locum cuiusque episcopi subrogatum 

esse', episcopos remanere solummodo 'instrumenta 

papae, Officiales eius sine propria responsabilitate'. ... 

Quod in specie hanc assertionem (modo dictam) attinet ... 

necesse est, ut eam acerrime reiiciamus, profecto non 

Ecclesia catholica ea (societas) est, in qua illud axioma 

immorale et despoticum susceptum sit, quo enuntiatur, 

mandato superioris in quovis casu tolli propriam 

responsabilitatem. 

3116 Denique opinio, papam 'vi suae infallibilitatis esse 

principem absolutissimum', supponit conceptum omnino 

erroneum dogmatis infallibilitatis papalis. Sicut Concilium 

Vaticanum nitidis et expressis verbis enuntiavit et ex 

rerum natura per se patet, haec restringitur ad 

proprietatem summi magisterii papalis: id vero coincidit 

cum ambitu magisterii infallibilis ipsius Ecclesiae et est 

ligatum ad doctrinam in s. Scriptura et in traditione 

contentam necnon ad definitiones a magisterio 

ecclesiastico iam latas. Hac (infallibilitate) proinde 

quoad negotia gubernii papae nihil omnino mutatum est. 

b) Litt. Ap. 'Mirabilis illa constantia' ad Germaniae episc. 

3117 ... Gloriam Ecclesiae vos continuastis, Ven. Fr., dum 

germanum Vaticani Concilii definitionum sensum a 

vulgata quadam circulari epistola captiosa 

commentatione detortum restituendum suscepistis, ne 

fideles deciperet et, in invidiam conversus, ansam 

praebere videretur machinationibus obiiciendis libertati 

electionis novi Pontificis. Equidem ea est perspicuitas et 

soliditas declarationis vestrae, ut, cum nihil 

desiderandum relinquat, amplissimis tantum 

gratulationibus Nostris occasionem suppeditare deberet; 

nisi gravius etiam testimonium exposceret a Nobis 

versuta quarundam ephemeridum vox, quae, ad 

restituendam refutatae a vobis epistolae vim, conata est 

lucubrationi vestrae fidem derogare, suadendo,

738 

emollitam et minime propterea respondentem huiusce 

Sedis Apostolicae menti probatam a vobis fuisse 

conciliarium definitionum doctrinam. Nos itaque vafram 

hanc et calumniosam insinuationem ac suggestionem 

reiicimus; cum declaratio vestra nativam referat 

catholicam ac propterea sacri Concilii et huius Sanctae 

Sedis sententiam luculentis et ineluctabilibus rationum 

momentis scitissime munitam et nitide sic explicatam, ut 

honesto cuilibet ostendere valeat, nihil prorsus esse in 

impetitis definitionibus, quod novum sit aut quidquam 

immutet in veteribus relationibus quodque obtentum 

aliquem praebere possit urgendae vexationi Ecclesiae ... 

Decr. S. Officii, 7 juillet 1875 (sous Pie IX); 

De explicatione transsubstantiationis 

3121 1843 Qu.: Utrum tolerari possit explicatio 

transsubstantiationis in ss. Eucharistiae sacramento, quae 

sequentibus propositionibus comprehenditur: 1. Sicut 

formalis ratio hypostaseos est per se esse seu per se 

subsistere, ita formalis ratio substantiae est in se esse et 

actualiter non sustentari in alio tamquam primo subiecto; 

probe enim ista duo discernenda sunt : esse per se (quae 

est formalis ratio hypostaseos), et esse in se (quae est 

formalis ratio substantiae). 

3122 1844 2. Quare sicut natura humana in Christo non 

est hypostasis, quia non per se subsistit, sed est assumpta 

ab hypostasi superiore divina, ita substantia finita, ex. gr. 

substantia panis, desinit esse substantia eo solum et 

absque alia sui mutatione, quod in alio supernaturaliter 

sustentatur, ita ut iam non in se sit, sed in alio ut in primo 

subiecto. 

3123 1845 3. Hinc transsubstantiatio seu conversio totius 

substantiae panis in substantiam corporis Christi Domini 

nostri explicari potest hac ratione, quod corpus Christi, 

dum fit substantialiter praesens in Eucharistia, sustentat

739 

naturam panis, quae hoc ipso et absque alia sui 

mutatione desinit esse substantia, quia iam non est in se, 

sed in alio sustentante; adeoque manet quidem natura 

panis, sed in ea cessat formalis ratio substantiae; et ideo 

non duae sunt substantiae, sed una sola nempe corporis 

Christi. 

3124 1846 4. Igitur in Eucharistia manent materia et 

forma elementorum panis; verum iam in alio 

supernaturaliter exsistentes rationem substantiae non 

habent, sed habent rationem supernaturalis accidentis, 

non quasi ad modum naturalium accidentium afficerent 

corpus Christi, sed eo dumtaxat, quod a corpore Christi 

modo, quo dictum est, sustentantur. Resp.: Prout hic 

exponitur, tolerari non posse. 

Instr. S. Officii ad episc. Nesqualliensem (sous Pie IX), 

24 janvier 1877; De fide et intentione ministri 

sacramentorum 

3126 ... Novit Amplitudo Tua, dogma fidei esse baptismum 

a quocumque sive schismatico sive haeretico sive etiam 

infideli administratum validum esse habendum, dummodo 

in eiusdem administratione singula concurrerint, quibus 

sacramentum perficitur, scl. debita materia, praescripta 

forma, et persona ministri cum intentione faciendi quod 

facit Ecclesia. Hinc consequitur errores peculiares, quos 

ministrantes sive privatim sive etiam publice profitentur, 

nihil officere posse validitati baptismi vel cuiuscumque 

sacramenti. ... Immo ... peculiares errores ministrantium 

per se et propria ratione neque excludunt illam 

intentionem, quam minister sacramentorum debet 

habere, faciendi nempe quod facit Ecclesia (Recolitur 

Resp. S. Off. 18 décembre 1872, cf. DS 3100ss.). Videt 

igitur Ampl. Tua, errores (haereticorum) ... non esse 

incompossibiles cum illa intentione, quam sacramentorum 

ministri de necessitate eorumdem sacramentorum 

tenentur habere, faciendi nempe quod facit Ecclesia vel

740 

faciendi quod Christus voluit ut fieret; et eosdem errores 

per se non posse inducere generalem praesumptionem 

contra validitatem sacramentorum in genere et baptismi 

in specie, ita ut ea ipsa sola statui possit practicum 

principium omnibus casibus applicandum, vi cuius quasi a 

priori, ut aiunt, baptismus sit iterum conferendus. 

Pie IX, Alloc. 'Luctuosis exagitati', 12 mars 1877 

1847 ... Nos novissime declarare coacti fuimus, tolerari 

posse, ut acta canonicae institutionis eorundem 

episcoporum laicae potestati exhibeantur, ad 

occurrendum, quantum in Nobis est, funestissimis rerum 

adiunctis, in quibus non amplius agebatur de 

temporalium bonorum possessione, sed ipsae fidelium 

conscientiae, earum pax, animarum procuratio et salus, 

quae suprema Nobis lex est, in apertum discrimen 

vocabantur. Verum in hoc quod egimus ad gravissima 

pericula removenda, palam ac iterum agnosci volumus, 

Nos iniustam eam legem, quae regium placitum vocatur, 

omnino improbare ac detestari, aperte declarantes, per 

ipsam laedi divinam Ecclesiae auctoritatem eiusque 

libertatem violari ... (cf. D 1829). 

Decr. S. Officii, (sous Léon XIII), 20 novembre 1878 



3128 1848 Qu.: 'An baptismum sub condicione conferri 

debeat haereticis, qui se convertunt ad religionem 

catholicam, a quocumque loco proveniant et ad 

quamcumque sectam pertineant?' Resp.: 'Negative. Sed in 

conversione haereticorum, a quocumque loco vel a 

quacumque secta venerint, inquirendum de validitate 

baptismi in haeresi suscepti. Instituto igitur in singulis 

casibus examine, si compertum fuerit, aut nullum aut

741 

nulliter collatum fuisse, baptizandi erunt absolute. Si 

autem pro tempore et locorum ratione, investigatione 

peracta, nihil sive pro validitate sive pro invaliditate 

detegatur aut adhuc probabile dubium de baptismi 

validitate supersit, tum sub condicione secreto 

baptizentur. Demum si constiterit validum fuisse, 

recipiendi erunt tantummodo ad abiurationem seu 

professionem fidei.' 

Léon XIII, Ep. encyc1. 'Quod apostolici muneris', 


3130 1849 Ex Evangelicis documentis ea est hominum 

aequalitas, ut omnes eandem naturam sortiti ad eandem 

filiorum Dei celsissimam dignitatem vocentur, simulque et 

uno eodemque fine omnibus praestituto singuli secundum 

eandem legem iudicandi sint, poenas aut mercedem pro 

merito consecuturi. 

3131 1849 Inaequalitas tamen iuris et potestatis ab ipso 

naturae auctore dimanat, 'ex quo omnis paternitas in 

caelis et in terra nominatur' (Eph 3, 15). Principum autem 

et subditorum animi mutuis officiis et iuribus secundum 

catholicam doctrinam ac praecepta ita devinciuntur, ut et 

imperandi temperetur libido et oboedientiae ratio facilis, 

firma et nobilissima efficiatur. ... 

3132 1849 Si tamen quandoque contingat temere et ultra 

modum publicam a principibus potestatem exerceri, 

catholicae Ecclesiae doctrina in eos insurgere proprio 

marte non sinit, ne ordinis tranquillitas magis magisque 

turbetur neve societas maius exinde detrimentum capiat. 

Cumque res eo devenerint, ut nulla alia spes salutis 

affulgeat, docet, christianae patientiae meritis et 

instantibus ad Deum precibus remedium esse 

maturandum. - Quodsi legislatorum ac principum placita 

aliquid sanciverint aut iusserint, quod divinae aut naturali 

legi repugnet, christiani nominis dignitas et officium

742 

atque apostolica sententia suadent, oboediendum esse 

magis Deo quam hominibus (Act 5, 29). ... 

3133 1849 Publicae autem ac domesticae tranquillitati 

catholica sapientia, naturalis divinaeque legis praeceptis 

suffulta, consultissime providit etiam per ea, quae sentit 

ac docet de iure dominii et partitione bonorum, quae ad 

vitae necessitatem et utilitatem sunt comparata. Cum 

enim socialistae ius proprietatis tamquam humanum 

inventum naturali hominum aequalitati repugnans 

traducant, et communionem bonorum affectantes, 

pauperiem haud aequo animo esse perferendam, et 

ditiorum possessiones ac iura impune violari posse 

arbitrentur : Ecclesia multo satius et utilius 

inaequalitatem inter homines, corporis ingeniique viribus 

naturaliter diversos, etiam in bonis possidendis agnoscit, 

et ius proprietatis ac dominii, ab ipsa natura profectum, 

intactum cuilibet et inviolatum esse iubet; novit enim 

furtum ac rapinam a Deo, omnis iuris auctore ac vindice, 

ita fuisse prohibita, ut aliena vel conspicere (al. 

concupiscere) non liceat, furesque et raptores, non secus 

ac adulteri et idololatrae, a caelesti regno excludantur (I 

Cor 6, 9s). 

1852 Nec tamen idcirco pauperum curam negligit, aut 

ipsorum necessitatibus consulere pia mater praetermittit 

: quin immo materno illos complectens affectu, et probe 

noscens eos gerere ipsius Christi personam, qui sibi 

praestitum beneficium putat, quod vel in minimum 

pauperem a quopiam fuerit collatum, magno illos habet 

in honore, omni qua potest ope sublevat ; domos atque 

hospitia iis excipiendendis et curandis ubique terrarum 

curat erigenda eaque in suam recipit tutelam. Gravissimo 

divites urget praecepto, ut quod superest pauperibus 

tribuant, eosque divino terret iudicio, quo, nisi egenorum 

inopiae succurrant, aeternis sint suppliciis mulctandi. 

Tandem pauperum animos maxime recreat ac solatur, 

sive exemplum Christi obiciens, qui, cum esset dives,

743 

propter nos egenus factus est (2 Cor 8, 9), sive eiusdem 

verba recolens, quibus pauperes beatos (Mt 5, 3) edixit et 

aeternae beatitudinis praemia sperare iussit. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Aeterni Patris', 4 août 1879 

3135 Equidem non tantam humanae philosophiae vim et 

auctoritatem tribuimus, ut cunctis omnino erroribus 

propulsandis... parem esse iudicemus: sicut enim ... per 

admirabile fidei lumen 'non persuasibilibus humanae 

sapientiae verbis' diffusum, 'sed in ostensione spiritus et 

virtutis' (1 Cor 2,4) orbi terrarum contigit, ut primaevae 

dignitati restitueretur; ita etiam in praesens ab 

omnipotenti potissimum virtute et auxilio Dei 

exspectandum est, ut mortalium mentes ... resipiscant. 

Sed neque spernenda neve posthabenda sunt naturalia 

adiumenta, quae divinae sapientiae beneficio ... hominum 

generi suppetunt; quibus in adiumentis rectum 

philosophiae usum constat esse praecipuum. Non enim 

frustra rationis lumen humanae menti Deus inseruit, et 

tantum abest, ut superaddita fidei lux intelligentiae 

virtutem exstinguat aut imminuat, ut potius perficiat, 

auctisque viribus, habilem ad maiora reddat. 

3136 Ac primo quidem philosophia, si rite a sapientibus 

usurpetur, iter ad veram fidem quodammodo sternere et 

munire valet, suorumque alumnorum animos ad 

revelationem suscipiendam convenienter praeparare. ... 

Et sane benignissimus Deus in eo quod pertinet ad res 

divinas, non eas tantum veritates lumine fidei patefecit, 

quibus attingendis impar humana intelligentia est, sed 

nonnullas etiam manifestavit, rationi non omnino 

impervias, ut scilicet, accedente Dei auctoritate, statim et 

sine aliqua erroris admixtione omnibus innotescerent. Ex 

quo factum est, ut quaedam vera, quae vel divinitus ad 

credendum proponuntur, vel cum doctrina fidei arctis 

quibusdam vinculis colligantur, ipsi ethnicorum sapientes, 

naturali tantum ratione praelucente cognoverint,

744 

aptisque argumentis demonstraverint ac vindicaverint. ... 

Haec autem vera, vel ipsis ethnicorum sapientibus 

explorata, vehementer est opportunum in revelatae 

doctrinae commodum utilitatemque convertere, ut reipsa 

ostendatur, humanam quoque sapientiam, atque ipsum 

adversariorum testimonium, fidei christianae suffragari. ... 

3137 Solidissimis (ope philosophiae) positis fundamentis, 

perpetuus et multiplex adhuc requiritur philosophiae 

usus, ut sacra theologia naturam, habitum, ingeniumque 

verae scientiae suscipiat atque induat. In hac enim 

nobilissima disciplinarum magnopere necesse est, ut 

multae ac diversae caelestium doctrinarum partes in 

unum veluti corpus colligantur, ut suis quaeque locis 

convenienter dispositae, et ex propriis principiis 

derivatae apto inter se nexu cohaereant; demum ut 

omnes et singulae suis iisque invictis argumentis 

confirmentur. - Nec silentio praetereunda aut minimi 

facienda est accuratior illa atque uberior rerum quae 

creduntur cognitio et ipsorum fidei mysteriorum, quoad 

fieri potest, aliquanto lucidior intelligentia, quam 

Augustinus aliique Patres et laudarunt et assequi 

studuerunt, quamque ipsa Vaticana Synodus (Const. de 

fide cath., c.4: DS 3016) fructuosissimam esse decrevit. ... 

3138 Postremo hoc quoque ad disciplinas philosophicas 

pertinet, veritates divinitus traditas religiose tueri, et iis 

qui oppugnare audeant resistere. Quam ad rem, magna 

est philosophiae laus, quod fidei propugnaculum ac veluti 

firmum religionis munimentum habeatur. Est quidem, sicut 

Clemens Alexandrinus testatur, 'per se perfecta et nullius 

indiga Servatoris doctrina, cum sit Dei virtus et sapientia. 

Accedens autem graeca philosophia veritatem non facit 

potentiorem; sed cum debiles efficiat sophistarum 

adversus eam argumentationes et propulset dolosas 

adversus veritatem insidias, dicta est vineae apta sepes 

et vallus'. ...

745 

3139 Inter scholasticos Doctores omnium princeps et 

magister longe eminet Thomas Aquinas: qui, uti 

Caietanus animadvertit, veteres 'Doctores sacros quia 

summe veneratus est, ideo intellectum omnium 

quodamodo sortitus est'. Illorum doctrinas, velut dispersa 

cuiusdam corporis membra, in unum Thomas collegit et 

coagmentavit, miro ordine digessit et magnis incrementis 

ita adauxit, ut catholicae Ecclesiae singulare praesidium 

et decus iure meritoque habeatur. ... 

3140 Nos igitur, dum edicimus, libenti gratoque animo 

excipiendum esse quidquid sapienter dictum, quidquid 

utiliter fuerit a quopiam inventum atque excogitatum, vos 

omnes... quam enixe hortamur, ut ad catholicae fidei 

tutelam et decus, ad societatis bonum, ad scientiarum 

omnium incrementum auream S. Thomae sapientiam 

restituatis et quam latissime propagetis. Sapientiam 

sancti Thomae dicimus: si quid enim est a Doctoribus 

scholasticis vel nimia subtilitate quaesitum vel parum 

considerate traditum, si quid cum exploratis posterioris 

aevi doctrinis minus cohaerens vel denique quoquo modo 

non probabile id nullo pacto in animo est aetati nostrae 

ad imitandum proponi. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Arcanum divinae sapientiae' 


3142 1853 (Universalis traditio docet) Christum Dominum 

ad sacramenti dignitatem evexisse matrimonium, 

simulque effecisse, ut coniuges caelesti gratia, quam 

merita eius pepererunt, saepti ac muniti, sanctitatem in 

ipso coniugio adipiscerentur, atque in eo, ad exemplar 

mystici connubii sui cum Ecclesia mire conformato, et 

amorem, qui est naturae consentaneus, perfecisse et viri 

ac mulieris individuam suapte natura societatem divinae 

caritatis vinculo validius coniunxisse. ... - Similiter 

Apostolis auctoribus didicimus unitatem perpetuamque 

firmitatem quae ab ipsa requirebatur nuptiarum origine,

746 

sanctam esse et nullo tempore violabilem Christum 

iussisse. ... 

3143 1853 Neque iis dumtaxat, quae commemorata sunt, 

christiana eius perfectio absolutioque continetur. Nam 

primo quidem nuptiali societati excelsius quiddam et 

nobilius propositum est quam antea fuisset: ea enim 

spectare iussa est non modo ad propagandum genus 

humanum, sed ad ingenerandam Ecclesiae sobolem, 

'cives Sanctorum et domesticos Dei' (cf. Eph 2,19). ... 

Secundo loco sua utrique coniugum sunt officia definita, 

sua iura integre descripta. Eos scilicet ipsos necesse est 

sic esse animo semper affectos, ut amorem maximum, 

constantem fidem, sollers assiduumque praesidium alteri 

alterum debere intelligant. Vir est familiae princeps et 

caput mulieris; quae tamen, quia caro est de carne illius 

et os de ossibus eius, subiiciatur pareatque viro in morem 

non ancillae, sed sociae: ut scilicet oboedientiae 

praestitae nec honestas nec dignitas absit. In eo autem 

qui praeest et in hac quae paret, cum imaginem uterque 

referant alter Christi, altera Ecclesiae, divina caritas esto 

perpetua moderatrix officii. ... 

3144 Christus igitur, cum ad talem et tantam excellentiam 

matrimonia renovavisset, totam ipsorum disciplinam 

Ecclesiae credidit et commendavit. Quae potestatem in 

coniugia christianorum omni cum tempore tum loco 

exercuit, atque ita exercuit, ut illam propriam eius esse 

appareret, nec hominum concessu quaesitam, sed 

auctoris sui voluntate divinitus adeptam. ... Simili modo 

ius matrimonii aequabile inter omnes atque unum 

omnibus est constitutum, vetere inter servos et ingenuos 

sublato discrimine; exaequata viri et uxoris iura; etenim, 

ut aiebat Hieronymus, 'apud nos, quod non licet feminis, 

aeque non licet viris, et eadem servitus pari condicione 

censetur': atque illa eadem iura ob remunerationem 

benevolentiae et vicissitudinem officiorum stabiliter 

firmata; adserta et vindicata mulierum dignitas; vetitum

747 

viro poenam capitis de adultera sumere iuratamque 

fidem libidinose atque impudice violare. Atque illud 

etiam magnum est, quod de potestate patrumfamilias 

Ecclesia, quantum oportuit, limitaverit, ne filiis et filiabus 

coniugii cupidis quidquam de iusta libertate minueretur; 

quod nuptias inter cognatos et affines certis gradibus 

nullas esse posse decreverit, ut nimirum supernaturalis 

coniugum amor latiore se campo diffunderet; quod 

errorem et vim et fraudem, quantum potuit, a nuptiis 

prohibenda curaverit; quod sanctam pudicitiam thalami, 

quod securitatem personarum, quod coniugiorum decus, 

quod religionis incolumitatem sarta tecta esse voluerit. 

Denique tanta vi, tanta providentia legum divinum istud 

institutum communiit, ut nemo sit rerum aequus 

existimator, quin intelligat, hoc etiam ex capite quod ad 

coniugia refertur, optimam esse humani generis custodem 

ac vindicem Ecclesiam ... 

3145 1854 Neque quemquam moveat illa tantopere a 

Regalistis praedicata distinctio, vi cuius contractum 

nuptialem a sacramento disiungunt, eo sane consilio, ut, 

Ecclesiae reservatis sacramenti rationibus, contractum 

tradant in potestatem arbitriumque principum civitatis. 

Etenim non potest huiusmodi distinctio, seu verius 

distractio, probari; cum exploratum sit, in matrimonio 

christiano contractum a sacramento non esse 

dissociabilem; atque ideo non posse contractum verum et 

legitimum consistere, quin sit eo ipso sacramentum. Nam 

Christus Dominus dignitate sacramenti auxit 

matrimonium; matrimonium autem est ipse contractus, si 

modo sit factus iure. 

3146 1854 Huc accedit, quod ob hanc causam 

matrimonium est sacramentum quia est sacrum signum et 

efficiens gratiam, et imaginem referens mysticarum 

nuptiarum Christi cum Ecclesia. Istarum autem forma ac 

figura illo ipso exprimitur summae coniunctionis vinculo, 

quo vir et mulier inter se conligantur, quodque aliud nihil

748 

est, nisi ipsum matrimonium. Itaque apparet, omne inter 

christianos iustum coniugium in se et per se esse 

sacramentum: nihilque magis abhorrere a veritate, quam 

esse sacramentum decus quoddam adiunctum, aut 

proprietatem allapsam extrinsecus, quae a contractu 

disiungi ac disparari hominum arbitratu queat. 

Resp. S. Paenitentiariae, (sous Léon XIII), 16 juin 1880 

3148 Qu.: An licitus sit usus matrimonii illis tantum diebus, 

quibus difficilior est conceptio? Resp.: Coniuges praedicto 

modo utentes inquietandos non esse posseque 

confessarium sententiam de qua agitur, illis coniugibus 

caute tamen, insinuare, quos alia ratione a detestabili 

onanismi crimine abducere frustra tentaverit. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Diuturnum illud', 29 juin 1881 

3150 1855 Etsi homo arrogantia quadam et contumacia 

incitatus frenos imperii depellere saepe contendit, 

numquam tamen assequi potuit, ut nemini pareret. 

Praeesse aliquos in omni consociatione hominum et 

communitate cogit ipsa necessitas. ... Interest autem 

attendere hoc loco, eos, qui reipublicae praefuturi sint, 

posse in quibusdam causis voluntate iudicioque deligi 

multitudinis non adversante neque repugnante doctrina 

catholica. Quo sane delectu designatur princeps, non 

conferuntur iura principatus: neque mandatur imperium, 

sed statuitur, a quo sit gerendum. - Neque hic quaeritur 

de rerum publicarum modis: nihil enim est, cur non 

Ecclesiae probetur aut unius aut plurium principatus, si 

modo iustus sit, et in communem utilitatem intentus. 

Quamobrem, salva iustitia, non prohibentur populi illud 

sibi genus comparare reipublicae, quod aut ipsorum 

ingenio aut maiorum institutis moribusque magis apte 

conveniat.

749 

3151 1856 Ceterum ad politicum imperium quod attinet, 

illud a Deo proficisci recte docet Ecclesia. ... Qui civilem 

societatem a libero hominum consensu natam volunt, 

ipsius imperii ortum ex eodem fonte petentes, de iure suo 

inquiunt aliquid unumquemque cessisse et voluntate 

singulos in eius se contulisse potestatem, ad quem 

summa illorum iurium pervenisset. Sed magnus est error 

non videre, id quod manifestum est, homines cum non sint 

solivagum genus, citra liberam ipsorum voluntatem ad 

naturalem communitatem esse natos: ac praeterea 

pactum, quod praedicant, est aperte commenticium et 

fictum, neque ad impertiendum valet politicae potestati 

tantum virium, dignitatis, firmitudinis, quantum tutela 

reipublicae et communes civium utilitates requirunt. Ea 

autem decora et praesidia universa tunc solum est 

habiturus principatus, si a Deo, augusto sanctissimoque 

fonte, manare intelligatur. ... 

3152 1857 Una illa hominibus causa est non parendi, si 

quid ab iis postuletur, quod cum naturali aut divino iure 

aperte repugnet: omnia enim, in quibus naturae lex vel 

Dei voluntas violatur, aeque nefas est imperare et facere. 

Si cui igitur usuveniat, ut alterutrum malle cogatur, 

scilicet aut Dei aut principum iussa negligere, Iesu 

Christo parendum est reddere iubenti 'quae sunt 

Caesaris, Caesari, quae sunt Dei, Deo' (Mt 22, 21), atque 

ad exemplum Apostolorum animose respondendum: 

'Oboedire oportet Deo magis quam hominibus' (Act 5, 29). 

... 

1858 Profecto Ecclesia Christi neque principibus potest 

esse suspecta neque populis invisa. Principes quidem 

ipsa monet sequi iustitiam nullaque in re ab officio 

declinare: at simul eorum roborat multisque rationibus 

adiuvat auctoritatem. Quae in genere rerum civilium 

versantur, ea in potestate supremoque imperio eorum 

esse agnoscit et declarat in iis, quorum iudicium, 

diversam licet ob causam, ad sacram civilemque pertinet

750 

potestatem, vult exsistere inter utramque concordiam, 

cuius beneficio funestae utrique contentiones devitantur. 

Decr. S. Cgr. indicis, (sous Léon XIII), 5 (30) décembre 

1881 

3154 Qu.: 1. Utrum libri ad S. Indicis Congregationem 

delati et ab eadem dimissi seu non prohibiti, censeri 

debeant immunes ab omni errore contra fidem et mores. 

3155 2. Et quatenus negative, utrum libri dimissi seu non 

prohibiti a S. Indicis Congregatione, possint tum 

philosophice tum theologice citra temeritatis notam 

impugnari. 

Resp. (cfirm. a S. P'ce 28 décembre): Ad 1: Negative. - Ad 

2: Affirmative. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Humanum genus', 20 avril 1884 

3156 Simulare et velle in occulto latere, obligare sibi 

homines tamquam mancipia, tenacissimo nexu nec satis 

declarata causa, alieno addictos arbitrio ad omne facinus 

adhibere...: immanitas quaedam est, quam rerum natura 

non patitur. Quapropter societatem de qua loquimur cum 

iustitia et naturali honestate pugnare, ratio et veritas 

ipsa convincit. (Ex supra dictis indiciis) erumpit illud, quod 

est consiliorum suorum ultimum, scilicet evertere funditus 

omnem eam quam instituta christiana pepererunt 

disciplinam religionis reique publicae, novamque 

(disciplinam) ad ingenium suum exstruere, ductis e medio 

naturalismo fundamentis et legibus. 

3157 Hac quae diximus aut dicturi sumus, de secta 

Massonica intelligi oportet spectata in genere suo et 

quatenus sibi cognatas foederatasque complectitur 

societates, non autem de sectatoribus earum singulis. In 

quorum numero utique possunt esse nec pauci, qui

751 

quamvis culpa non careant quod sese istius modi 

implicuerint societatibus, tamen nec sint flagitiose 

factorum per se ipsi participes et illud ultimum ignorent 

quod illae nituntur adipisci. Similiter ex consociationibus 

ipsis nonnullae fortasse nequaquam probant conclusiones 

quasdam extremas, quas, cum ex principiis communibus 

necessario consequantur, consentaneum esset amplexari, 

nisi per se foeditate sua turpitudo ipsa deterreret. 

3158 1859 Nomen sectae Massonum dare nemo sibi 

quapiam de causa licere putet, si catholica professio et 

salus sua tanti apud eum sit, quanti esse debet. 

Instr. S. Off. 'Ad gravissima avertenda', (sous Léon XIII), 

10 mai 1884 

3159 1860 (3) Ne quis vero errori locus fiat, cum 

diiudicandum erit, quaenam ex his perniciosis sectis 

censurae, quae vero prohibitioni tantum obnoxiae sint, 

certum imprimis est, excommunicatione latae sententiae 

mulctari massonicam aliasque eius generis sectas, quae 

... contra Ecclesiam vel legitimas potestates machinantur, 

sive id clam sive palam fecerint, sive exegerint sive non a 

suis asseclis secreti servandi iuramentum. 

3160 1861 (4) Praeter istas sunt et aliae sectae prohibitae 

atque sub gravis culpae reatu vitandae, inter quas 

praecipue recensendae illae omnes, quae a sectatoribus 

secretum nemini pandendum et omnimodam 

oboedientiam occultis ducibus praestandam iureiurando 

exigunt. Animadvertendum insuper est, adesse nonnullas 

societates, quae, licet certo statui nequeat, pertineant 

necne ad has, quas memoravimus, dubiae tamen et 

periculi plenae sunt tum ob doctrinas quas profitentur, 

tum ob agendi rationem, quam sequuntur ii, quibus 

ducibus ipsae coaluerunt et reguntur ...

752 

Resp. S. Off. ad episc. Pictav. (Poitiers) (sous Léon XIII), 

(28) 31 mai 1884 

3162 Qu.: 1. Potestne medicus rogatus a duellantibus 

duello assistere cum intentione citius finem pugnae 

imponendi, vel simpliciter vulnera ligandi ac curandi, quin 

incurrat excommunicationem Summo Pontifici simpliciter 

reservatam? 2. Potestne saltem, quin duello sit praesens, 

in domo vicina vel in loco propinquo sistere, proximus ac 

paratus ad praebendum suum ministerium, si duellantibus 

opus fuerit? 3. Quid de confessario in iisdem 

condicionibus? Resp.: Ad 1. Non posse, et 

excommunicationem incurri. Ad 2. et 3. Quatenus ex 

condicto fiat, item non posse et excommunicationem 

incurri. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Immortale Dei', 1 novembre 1885 

3165 Insitum homini natura est, ut in civili societate vivat: 

is enim necessarium vitae cultum et paratum, itemque 

ingenii atque animi perfectionem cum in solitudine 

adipisci non possit, provisum divinitus est, ut ad 

coniunctionem congregationemque hominum nasceretur 

cum domesticam, tum etiam civilem, quae suppeditare 

vitae sufficientiam perfectam sola potest. Quoniam vero 

non potest societas ulla consistere, nisi si aliquis omnibus 

praesit, efficaci similique movens singulos ad commune 

propositum impulsione, efficitur, civili hominum 

communitati necessariam esse auctoritatem, qua regatur: 

quae, non secus ac societas, a natura proptereaque a 

Deo ipso oriatur auctore. - Ex quo illud consequitur, 

potestatem publicam per se ipsam non esse nisi a Deo 

(cf. Rom 13, 1)... - Ius autem imperii per se non est cum 

ulla reipublicae forma necessario copulatum: aliam sibi 

vel aliam assumere recte potest, modo utilitatis bonique 

communis reapse efficientem. 

3166 Sicut Iesus Christus in terras venit, ut homines 'vitam 

habeant ...' (Jo 10,10), eodem modo Ecclesia propositum

753 

habet tamquam finem salutem animorum sempiternam: 

ob eamque rem talis est natura sua, ut porrigat sese ad 

totius complexum gentis humanae, nullis nec locorum nec 

temporum limitibus circumscripta. ... 

3167 Haec societas, quamvis ex hominibus constet, non 

secus ac civilis communitas, tamen propter finem sibi 

constitutum atque instrumenta, quibus ad finem 

contendit, supernaturalis est et spiritualis: atque ideo 

distinguitur ac differt a societate civili: et, quod plurimum 

interest, societas est genere et iure perfecta, cum 

adiumenta ad incolumitatem actionemque suam 

necessaria voluntate beneficioque Conditoris sui, omnia 

in se et per se ipsa possideat. Sicut finis, quo tendit 

Ecclesia, longe nobilissima est, ita eius potestas est 

omnium praestantissima, neque imperio civili potest 

haberi inferior aut eidem esse ullo modo obnoxia. 

3168 1866 Itaque Deus humani generis procurationem 

inter duas potestates partitus est, scilicet ecclesiasticam 

et civilem, alteram quidem divinis, alteram humanis rebus 

praepositam. Utraque est in suo genere maxima: habet 

utraque certos, quibus contineatur, terminos eosque sua 

cuiusque natura causaque proxima definitos; unde aliquis 

velut orbis circumscribitur, in quo sua cuiusque actio iure 

proprio versetur. Sed quia utriusque imperium est in 

eosdem, cum usu venire possit, ut res una atque eadem, 

quamquam aliter atque aliter, sed tamen eadem res ad 

utriusque ius iudiciumque pertineat, debet 

providentissimus Deus, a quo sunt ambae constitutae, 

utriusque itinera recte atque ordine composuisse. ... 

Itaque inter utramque potestatem quaedam intercedat 

necesse est ordinata colligatio; quae quidem coniunctioni 

non immerito comparatur, per quam anima et corpus in 

homine copulantur. ... Quidquid igitur est in rebus 

humanis quoquo modo sacrum, quidquid ad salutem 

animorum cultumve Dei pertinet, sive tale illud sit natura 

sua, sive rursus tale intelligatur propter causam, ad quam

754 

refertur, id est omne in potestate arbitrioque Ecclesiae : 

cetera vero, quae civile et politicum genus complectitur, 

rectum est civili auctoritati esse subiecta, cum Jesus 

Christus iusserit, quae Caesaris sint, reddi Caesari, quae 

Dei, Deo (Mt 22, 21). ... 

3169 1867 Ecclesiam vero etiam in suorum officiorum 

munere potestati civili velle esse subiectam, magna 

quidem iniuria, magna temeritas est, Hoc facto 

perturbatur ordo, quia quae naturalia sunt praeponuntur 

iis, quae sunt supra naturam: tollitur aut certe magnopere 

minuitur frequentia bonorum, quibus, si nulla re 

impediretur, communem vitam Ecclesia compleret; 

praetereaque via ad inimicitias munitur et certamina, 

quae, quantam utrique reipublicae perniciem afferant, 

nimis saepe eventus demonstravit. 

3170 1868 Ex iis autem Pontificum praescriptis illa omnino 

intelligi necesse est, ortum publicae potestatis a Deo 

ipso, non a multitudine repeti oportere: seditionum 

licentiam cum ratione pugnare: officia religionis nullo 

loco numerare, vel uno modo esse in disparibus generibus 

affectos, nefas esse privatis hominibus, nefas civitatibus: 

immoderatam sentiendi sensusque palam iactandi 

potestatem non esse in civium iuribus neque in rebus 

gratia patrocinioque dignis ulla ratione ponendam. 

3171 1869 Similiter intelligi debet, Ecclesiam societatem 

esse, non minus quam ipsam civitatem, genere et iure 

perfectam: neque debere qui summam imperii teneant, 

committere, ut sibi servire aut subesse Ecclesiam cogant, 

aut minus esse sinant ad suas res agendas liberam, aut 

quicquam de ceteris iuribus detrahant, quae in ipsam a 

Iesu Christo collata sunt. 

3172 1870 In negotiis autem mixti iuris, maxime esse 

secundum naturam, itemque secundum Dei consilia non 

secessionem alterius potestatis ab altera, multoque

755 

minus contentionem, sed plane concordiam, eamque cum 

causis proximis congruentem, quae causae utramque 

societatem genuerunt. - Haec quidem sunt, quae de 

constituendis temperandisque civitatibus ab Ecclesia 

catholica praecipiuntur. 

3173 1871 Quibus tamen dictis decretisque si recte 

diiudicari velit, nulla per se reprehenditur ex variis 

reipublicae formis, ut quae nihil habent, quod doctrinae 

catholicae repugnet, eaedemque possunt si sapienter 

adhibeantur et iuste, in optimo statu tueri civitatem. 

3174 1872 Immo neque illud per se reprehenditur, 

participem plus minus esse populum reipublicae: quod 

ipsum certis in temporibus certisque legibus potest non 

solum ad utilitatem, sed etiam ad officium pertinere 

civium. 

3175 1873 Insuper neque causa iusta nascitur, cur 

Ecclesiam quisquam criminetur aut esse in lenitate 

facilitateque plus aequo restrictam aut ei, quae germana 

et legitirna sit, libertati inimicam. 

3176 1874 Revera si divini cultus varia genera eodem iure 

esse, quo veram religionem, Ecclesia iudicat non licere, 

non ideo tamen eos damnat rerum publicarum 

moderatores, qui, magni alicuius adipiscendi boni aut 

prohibendi causa mali, moribus atque usu patienter 

ferunt, ut ea habeant singula in civitate locum. 

3177 1875 Atque illud quoque magnopere cavere Ecclesia 

solet, ut ad amplexandam fidem catholicam nemo invitus 

cogatur, quia quod sapienter Augustinus monet: 'Credere 

non potest (homo) nisi volens.' 

3178 1876 Simili ratione nec potest Ecclesia libertatem 

probare eam, quae fastidium gignat sanctissimarum Dei 

legum debitamque potestati legitimae oboedientiam

756 

exuat. Est enim licentia verius quam libertas: 

rectissimeque ab Augustino 'libertas perditionis', a Petro 

Apostolo 'velamen malitiae' (I Petr 2, 16) appellatur: 

immo, cum sit praeter rationem, vera servitus est: 'qui 

enim facit peccatum, servus est peccati' (Jo 8, 34). Contra 

illa germana est atque expetenda libertas, quae, si 

privatim spectetur, erroribus et cupiditatibus, teterrimis 

dominis, hominem servire non sinit : si publice, civibus 

sapienter praeest, facultatem augendorum commodorum 

large ministrat remque publicam ab alieno arbitrio 

defendit. 

3179 1877 - Atqui honestam hanc et homine dignam 

libertatem Ecclesia probat omnium maxime, eamque ut 

tueretur in populis firmam atque integram, eniti et 

contendere nunquam destitit. - Revera quae res in civitate 

plurimum ad communem salutem possunt ; quae sunt 

contra licentiam principum populo male consulentium 

utiliter institutae ; quae summam rempublicam vetant in 

municipalem vel domesticam rem importunius invadere ; 

quae valent ad decus, ad personam hominis, ad 

aequabilitatem iuris in singulis civibus conservandam: 

earum rerum omnium Ecclesiam catholicam vel 

inventricem vel auspicem vel custodem semper fuisse 

superiorum aetatum monumenta testantur. Sibi igitur 

perpetuo consentiens, si ex altera parte libertatem 

respuit immodicam, quae et privatis et populis in 

licentiam vel in servitutem cadit, ex altera volens et 

libens amplectitur res meliores, quas dies afferat, si vere 

prosperitatem contineant huius vitae, quae quoddam est 

velut stadium ad alteram eamque perpetuo mansuram. 

1878 -Ergo quod inquiunt, Ecclesiam recentiori civitatum 

invidere disciplinae, et quaecunque horum temporum 

ingenium peperit, omnia promiscue repudiare, inanis est 

et ieiuna calumnia. Insaniam quidem repudiat opinionum, 

improbat nefaria seditionum studia illumque nominatim 

habitum animorum, in quo initia perspiciuntur voluntarii

757 

discessus a Deo ; sed quia omne, quod verum est, a Deo 

proficisci necesse est, quidquid indagando veri 

attingatur, agnoscit Ecclesia velut quoddam divinae 

mentis vestigium. Cumque nihil sit in rerum natura veri, 

quod doctrinis divinitus traditis fidem abroget, multa, 

quae adrogent, omnisque possit inventio veri ad Deum 

ipsum vel cognoscendum vel laudandum impellere, 

idcirco quidquid accedat ad scientiarum fines 

proferendos, gaudente et libente Ecclesia semper 

accedet : eademque studiose, ut solet, sicut alias 

disciplinas, ita illas etiam fovebit ac provehet, quae 

positae sunt in explicatione naturae. 

1879 Quibus in studiis non adversatur Ecclesia, si quid 

mens repererit novi: non repugnat, quin plura quaerantur 

ad decus commoditatemque vitae: immo inertiae 

desidiaeque inimica magnopere vult, ut hominum ingenia 

uberes ferant exercitatione et cultura fructus; incitamenta 

praebet ad omne genus artium atque operum: omniaque 

harum rerum studia ad honestatem salutemque virtute 

sua dirigens, impedire nititur, quominus a Deo bonisque 

coelestibus sua hominem intelligentia atque industria 

deflectat. ... 

1880 Itaque in tam difficili rerum cursu catholici homines, 

si Nos, ut oportet, audierint, facile videbunt, quae sua 

cuiusque sint tam in opinionibus quam in factis officia. - Et 

in opinando quidem, quaecunque Pontifices Romani 

tradiderunt vel tradituri sunt, singula necesse est et 

tenere iudicio stabili comprehensa, et palam, quoties res 

postulaverit, profiteri. Ac nominatim de iis quas libertates 

vocant novissimo tempore quaesitas, oportet Apostolicae 

Sedis stare iudicio, et quod ipsa senserit, idem sentire 

singulos. Cavendum, ne quem fallat honesta illarum 

species: cogitandumque quibus ortae initiis, et quibus 

passim sustententur atque alantur studiis. Satis iam est 

experiendo cognitum, quarum illae rerum effectrices sint 

in civitate: eos quippe passim genuere fructus, quorum

758 

probos viros et sapientes iure poeniteat. Si talis alicubi 

aut reapse sit aut fingatur cogitatione civitas, quae 

christianum nomen insectetur proterve et tyrannice, cum 

eaque conferatur genus id reipublicae recens, de quo 

loquimur, poterit hoc videri tolerabilius. Principia tamen, 

quibus nititur, sunt profecto eiusmodi, sicut ante diximus, 

ut per se ipsa probari nemini debeant. 

1881 Potest autem aut in privatis domesticisque rebus aut 

in publicis actio versari. - Privatim quidem primum 

officium est, praeceptis evangelicis diligentissime 

conformare vitam et mores, nec recusare, si quid 

christiana virtus exigat ad patiendum tolerandumque 

paulo difficilius. Debent praeterea singuli Ecclesiam sic 

diligere ut communem matrem eiusque et servare 

oboedienter leges et honori servire et iura salva velle 

conarique, ut ab iis, in quos quisque aliquid auctoritate 

potest, pari pietate colatur atque ametur. 

1881 Illud etiam publicae salutis interest, ad rerum 

urbanarum administrationem conferre sapienter operam : 

in eaque studere maxime et efficere, ut adolescentibus 

ad religionem, ad probos mores informandis ea ratione, 

qua aequum est Christianis, publice consultum sit: quibus 

ex rebus magnopere pendet singularum salus civitatum. 

1883 Item catholicorum hominum operam ex hoc tanquam 

angustiore campo longius excurrere ipsamque summam 

rempublicam complecti generatim utile est atque 

honestum. Generatim eo dicimus, quia haec praecepta 

Nostra gentes universas attingunt. Ceterum potest alicubi 

accidere, ut maximis iustissimisque de causis 

rempublicam capessere in muneribusque politicis versari 

nequaquam expediat. Sed generatim, ut diximus, nullam 

velle rerum publicarum partem attingere tam esset in 

vitio, quam nihil ad communem utilitatem afferre studii, 

nihil operae: eo vel magis, quod catholici homines ipsius, 

quam profitentur, admonitione doctrinae ad rem integre

759 

et ex fide gerendam impelluntur. Contra, ipsis otiosis, 

facile habenas accepturi sunt ii, quorum opiniones spem 

salutis haud sane magnam afferant. Idque esset etiam 

cum pernicie coniunctum christiani nominis: propterea 

quod plurimum possent, qui male essent in Ecclesiam 

animati, minimum, qui bene. 

1884 Quamobrem perspicuum est, ad rempublicam 

adeundi causam esse iustam catholicis: non enim adeunt 

neque adire debent ob eam causam, ut probent quod est 

hoc tempore in rerum publicarum rationibus non 

honestum ; sed ut has ipsas rationes, quoad fieri potest, 

in bonum publicum transferant sincerum atque verum, 

destinatum animo habentes, sapientiam virtutemque 

catholicae religionis tanquam saluberrimum succum ac 

sanguinem in omnes reipublicae venas inducere. ... 

1885 ... Ne animorum coniunctio criminandi temeritate 

dirimatur, sic intelligant universi : integritatem 

professionis catholicae consistere nequaquam posse cum 

opinionibus ad naturalismum vel rationalismum 

accedentibus, quarum summa est tollere funditus instituta 

christiana hominisque stabilire in societate principatum, 

posthabito Deo. - Pariter non licere aliam officii formam 

privatim sequi, aliam publice ita scilicet, ut Ecclesiae 

auctoritas in vita privata observetur, in publica respuatur. 

Hoc enim esset honesta et turpia coniungere 

hominemque secum facere digladiantem, cum contra 

debeat sibi semper constare, neque ulla in re ullove in 

genere vitae a virtute christiana deficere. 

1886 Verum si quaeratur de rationibus mere politicis, de 

optimo genere reipublicae, de ordinandis alia vel alia 

ratione civitatibus, utique de his rebus potest honesta 

esse dissensio. Quorum igitur cognita ceteroqui pietas est 

animusque decreta Sedis Apostolicae oboedienter 

accipere paratus, iis vitio verti dissentaneam de rebus 

quas diximus sententiam iustitia non patitur: multoque est

760 

maior iniuria, si in crimen violatae suspectaeve fidei 

catholicae, quod non semel factum dolemus adducantur. 

1887 Omninoque istud praeceptum teneant, qui 

cogitationes suas solent mandare litteris, maximeque 

ephemeridum auctores. In hac quidem de rebus maximis 

contentione nihil est intestinis concertationibus, vel 

partium studiis relinquendum loci, sed conspirantibus 

animis studiisque id debent universi contendere, quod est 

commune omnium propositum, religionem remque 

publicam conservare. Si quid igitur dissidiorum antea fuit, 

oportet voluntaria quadam oblivione conterere; si quid 

temere, si quid iniuria actum, ad quoscunque demum ea 

culpa pertineat, compensandum est caritate mutua, et 

praecipuo quodam omnium in Apostolicam Sedem 

obsequio redimendum. 

1888 Hac via duas res praeclarissimas catholici 

consecuturi sunt, alteram, ut adiutores sese impertiant 

Ecclesiae in conservanda propagandaque sapientia 

christiana; alteram, ut beneficio maximo afficiant 

societatem civilem, cuius malarum doctrinarum 

cupiditatumque causa magnopere periclitatur salus. 



Resp. S. Paenitentiariae (sous Léon XIII), 10 mars 1886 

3185 Expos.: (Orator, diversum agendi modum 

confessariorum quoad interrogationes de usu matrimonii 

onanistico exponens, primum breviter recolit, quae hac in 

re praesertim in Responso S. Paenitentiariae 14 

décembre 1876 ad parochum dioec. Andegav. (Angers) 

declarata sunt:) ... Constat, non esse licitum, favere 

paenitentium errori, qui a multis bona fides dicitur, nec 

talem bonam fidem creare. Constat etiam non satisfacere

761 

muneri suo eos confessarios, qui, quando paenitens 

solummodo accusat onanismum, altum silentium servant, 

et finita confessione peccatorum, illum verbis generalibus 

ad contritionem excitant illique asserenti, se detestari 

omne peccatum lethale, sanctam absolutionem 

impertiuntur. Constat praeterea, omni reprehensione 

carere eos confessarios, qui (intra limites (decentiae) ... 

quoad interrogationes... ) non omittunt quemcumque 

paenitentem, sive sponte sive ex interrogatione prudenter 

facta, confessum de onanismo, reprehendere, non secus 

ac de aliis gravibus peccatis, ... nec illum absolvunt, nisi 

sufficientibus signis monstret se dolere de praeterito et 

habere propositum non amplius onanistice agendi. - 

(Remanent vero dubia quae sequuntur: ) 

3186 Qu.: 1. Quando adest fundata suspicio, paenitentem, 

qui de onanismo omnino silet, huic crimini esse addictum, 

num confessario liceat a prudenti et discreta 

interrogatione abstinere, eo quod praevideat, plures a 

bona fide exturbandos, multosque sacramenta deserturos 

esse ? - Annon potius teneatur confessarius prudenter ac 

discrete interrogare ? Resp.: Ad 1. Regulariter negative 

ad primam partem; affirmative ad ad secundam. 

3187 2. An confessarius, qui sive ex spontanea 

confessione sive ex prudenti interrogatione cognoscit 

paenitentem esse onanistam, teneatur illum de huius 

peccati gravitate, aeque ac de aliorum peccatorum 

mortalium, monere... eique absolutionem tunc solum 

impertiri, cum sufficientibus signis constet eumdem 

dolere de praeterito et habere propositum non amplius 

onanistice agendi ? Ad 2. Affirmative, iuxta doctrinam 

probatorum auctorum. 

Decr. S. Officii (sous Léon XIII), 19 mai 1886 

3188 1863 Qu.: 1. An licitum sit nomen dare societatibus, 

quibus propositum est, promovere usum comburendi

762 

hominum cadavera ? 2. An licitum sit, mandare, ut sua 

aliorumve cadavera comburantur? Resp. (cfirm. a S. P'ce): 

Ad I- Negative, et si agatur de societatibus Massonicae 

sectae filialibus, incurri poenas contra hanc latas. - Ad 2 

Negative. 

3190 1865 Expos.: A nonnullis Galliarum episcopis 

sequentia dubia S. R. et U. Inquisitioni proposita sunt: In 

epistola S. R. et U. Inquis. 25. Iuni 1885 ad omnes in 

Gallica dicione Ordinarios circa civilis divortii legem ita 

decernitur: 'Attentis gravissimis rerum, temporum ac 

locorum adiunctis tolerari posse, ut qui magistratus 

obtinent et advocati causas matrimoniales in Gallia 

agant, quin officio cedere teneantur', condiciones adiecit, 

quarum secunda haec est: 'Dummodo ita animo comparati 

sint tum circa valorem et nullitatem coniugii, tum circa 

separationem corporum, de quihus causis iudicare 

coguntur, ut numquam proferant sententiam, neque 

proferendam defendant vel ad eam provocent vel 

excitent divino aut ecclesiastico juri repugnantem.' 

3191 1865 Qu.: 1. An recta sit interpretatio per Gallias 

diffusa ac etiam typis data, iuxta quam satisfacit 

condicioni praecitatae iudex, qui, licet matrimonium 

aliquod validum sit coram Ecclesia, ab illo matrimonio 

vero et constanti omnino abstrahit, et applicans legem 

civilem pronuntiat, locum esse divortio, modo solos 

effectus civiles solumque contractum civilem abrumpere 

mente intendat, eaque sola respiciant termini prolatae 

sententiae? Aliis terminis, an sententia sic lata dici possit 

divino aut ecclesiastico iuri non repugnans ? Resp. (cfirm. 

a S. P'ce): Negative ad 1. 

3192 1865 2. Postquam iudex pronuntiavit locum esse 

divortio, an possit syndicus (gallice: le maire) et ipse 

solos effectus civiles solumque civilem contractum 

intendens, ut supra exponitur, divortium pronuntiare

763 

quamvis matrimonium validum sit coram Ecclesia. Resp. 

(cfirm. a S. P'ce): Negative ad 2. 

3193 1865 3. Pronuntiato divortio, an possit idem syndicus 

coniugem ad alias nuptias transire attentantem civiliter 

cum alio iungere, quamvis matrimonium prius validum sit 

coram Ecclesia vivatque altera pars ? Resp. (cfirm. a S. 

P'ce): Negative ad 3. 

Decr. S. Officii (sous Léon XIII), 15 décembre 1886 

3195 1864 Quoties agatur de iis, quorum corpora non 

propria ipsorum, sed aliena voluntate cremationi 

subiiciantur, Ecclesiae ritus et suffragia adhiberi posse 

tum domi tum in ecclesia, non autem usque ad 

cremationis locum, remoto scandalo. Scandalum vero 

removeri etiam poterit, si notum fiat, cremationem non 

propria defuncti voluntate electam fuisse. 

3196 1864 - At ubi agatur de iis, qui propria voluntate 

cremationem elegerunt, et in hac voluntate certo et 

notorie usque ad mortem perseverarunt, attento Decreto 

feria IV 19 mai 1886 (DS 3188) agendum cum iis iuxta 

normas Ritualis Romani, tit. 'Quibus non licet dare 

ecclesiasticam sepulturam'. In casibus autem 

particularibus, in quibus dubium vel difficultas oriatur, 

consulendus erit Ordinarius. ... 

Resp. S. Officii ad episc. Carcasson. (sous Léon XIII), 

8 mai 1887 

3198 1937 Qu.: (Utrum ad periculum corruptionis vini 

praecavendum remedia quae sequuntur sint licita et 

quodnam praeferendum:) 1. Vino naturali addatur parva 

quantitas 'd'eau-de-vie'; 2. Ebulliatur vinum ad 65 

altitudinis gradus. Resp.: Praeferendum vinum prout 

secundo loco exponitur.

764 

Decr. S. Officii 'Post obitum' (sous Léon XIII), 

14 décembre 1887; Errores Antonii de Rosmini-Serbati 

3201 1891 1. In ordine rerum creatarum immediate 

manifestatur humano intellectui aliquid divini in se ipso, 

huiusmodi nempe, quod ad divinam naturam pertineat. 

3202 1892 2. Cum divinum dicimus in natura, vocabulum 

istud 'divinum' non usurpamus ad significandum effectum 

non divinum causae divinae neque mens nobis est loqui 

de 'divino' quodam, quod tale sit per participationem. 

3203 1893 3. In natura igitur universi, id est in 

intelligentiis, quae in ipso sunt, aliquid est, cui convenit 

denominatio divini non sensu figurato, sed proprio. - Est 

actualitas non distincta a reliquo actualitatis divinae. 

3204 1894 4. Esse indeterminatum, quod procul dubio 

notum est omnibus intelligentiis, est divinum illud, quod 

homini in natura manifestatur. 

3205 1895 5. Esse, quod homo intuetur, necesse est, ut sit 

aliquid entis necessarii et aeterni, causae creantis, 

determinantis ac finientis omnium entium contingentium 

atque hoc est Deus. 

3206 1896 6. In esse, quod praescindit a creaturis et a 

Deo, quod est esse indeterminatum, atque in Deo, esse 

non indeterminato, sed absoluto, eadem est essentia. 

3207 1897 7. Esse indeterminatum intuitionis, esse 

initiale, est aliquid Verbi, quod mens Patris distinguit non 

realiter, sed secundum rationem a Verbo. 

3208 1898 8. Entia finita, quibus componitur mundus, 

resultant ex duobus elementis, id est ex termino reali 

finito et ex esse initiali, quod eidem termino tribuit 

formam entis.

765 

3209 1899 9. Esse, obiectum intuitionis, est actus initialis 

omnium entium. - Esse initiale est initium tam 

cognoscibilium quam subsistentium : est pariter initium 

Dei, prout a nobis concipitur, et creaturarum. 

3210 1900 10. Esse virtuale et sine limitibus est prima ac 

simplicissima omnium entitatum, adeo ut quaelibet alia 

entitas sit composita, et inter ipsius componentia semper 

et necessario sit esse virtuale. - Est pars essentialis 

omnium omnino entitatum, utut cogitatione dividantur. 

3211 1901 11. Quidditas (id quod res est) entis finiti non 

constituitur eo, quod habet positivi, sed suis limitibus. 

Quidditas entis infiniti constituitur entitate, et est 

positiva; quidditas vero entis finiti constituitur limitibus 

entitatis, et est negativa. 

3212 1902 12. Finita realitas non est, sed Deus facit eam 

esse addendo infinitae realitati limitationem. - Esse 

initiale fit essentia omnis entis realis. - Esse, quod actuat 

naturas finitas, ipsis coniunctum, est recisum a Deo. 

3213 1903 13. Discrimen inter esse absolutum et esse 

relativum non illud est, quod intercedit substantiam inter 

et substantiam, sed aliud multo maius; unum enim est 

absolute ens, alterum est absolute non-ens. At hoc 

alterum est relative ens, Cum autem ponitur ens 

relativum, non multiplicatur absolute ens; hinc absolutum 

et relativum absolute non sunt unica substantia, sed 

unicum esse; atque hoc sensu nulla est diversitas esse, 

immo habetur unitas esse. 

3214 1904 14. Divina abstractione producitur esse initiale 

primum finitorum entium elementum; divina vero 

imaginatione producitur reale finitum seu realitates 

omnes, quibus mundus constat.

766 

3215 1905 15. Tertia operatio esse absoluti mundum 

creantis est divina synthesis, id est unio duorum 

elementorum: quae sunt esse initiale, commune omnium 

finitorum entium initium, atque reale finitum, seu potius 

diversa realia finita, termini diversi eiusdem esse initialis. 

Qua unione creantur entia finita. 

3216 1906 16. Esse initiale per divinam synthesim ab 

intelligentia relatum, non ut intelligibile, sed mere ut 

essentia, ad terminos finitos reales, efficit, ut exsistant 

entia finita subiective et realiter. 

3217 1907 17. Id unum efficit Deus creando, quod totum 

actum esse creaturarum integre ponit: hic igitur actus 

proprie non est factus, sed positus. 

3218 1908 18. Amor, quo Deus se diligit etiam in creaturis 

et qui est ratio, qua se determinat ad creandum, moralem 

necessitatem constituit, quae in ente perfectissimo 

semper inducit effectum: huiusmodi enim necessitas 

tantummodo in pluribus entibus imperfectis integram 

relinquit libertatem bilateralem. 

3219 1909 19. Verbum est materia illa invisa, ex qua, ut 

dicitur Sap 11, 18, creatae fuerunt res omnes universi. 

3220 1910 20. Non repugnat, ut anima humana 

generatione multiplicetur, ita ut concipiatur, eam ab 

imperfecto, nempe a gradu sensitivo, ad perfectum, 

nempe ad gradum intellectivum, procedere. 

3221 1911 21. Cum sensitivo principio intuibile fit esse, 

hoc solo tactu, hac sui unione, principium illud antea 

solum sentiens, nunc simul intelligens, ad nobiliorem 

statum evehitur, naturam mutat, ac fit intelligens, 

subsistens atque immortale.

767 

3222 1912 22. Non est cogitatu impossibile, divina 

potentia fieri posse, ut a corpore animato dividatur anima 

intellectiva, et ipsum adhuc maneat animale; maneret 

nempe in ipso, tamquam basis puri animalis, principium 

animale, quod antea in eo erat veluti appendix. 

3223 1913 23. In statu naturali anima defuncti exsistit 

perinde ac non exsisteret; cum non possit ullam super se 

ipsam reflexionem exercere, aut ullam habere sui 

conscientiam, ipsius condicio similis dici potest statui 

tenebrarum perpetuarum et somni sempiterni. 

3224 1914 24. Forma substantialis corporis est potius 

effectus animae atque interior terminus operationis 

ipsius: propterea forma substantialis corporis non est ipsa 

anima. - Unio animae et corporis proprie consistit in 

immanenti perceptione, qua subiectum intuens ideam, 

affirmat sensibile, postquam in hac eius essentiam 

intuitum fuerit. 

3225 1915 25. Revelato mysterio SS. Trinitatis, potest 

ipsius exsistentia demonstrari argumentis mere 

speculativis, negativis quidem et indirectis, huiusmodi 

tamen, ut per ipsa veritas illa ad philosophicas 

disciplinas revocetur, atque fiat propositio scientifica 

sicut ceterae: si enim ipsa, negaretur, doctrina 

theosophica purae rationis non modo in completa 

maneret, sed etiam omni ex parte absurditatibus scatens 

annihilaretur. 

3226 1916 26. Tres supremae formae esse, nempe 

subiectivitas, obiectivitas, sanctitas, seu realitas, 

idealitas, moralitas, si transferanlur ad esse absolutum, 

non possunt aliter concipi nisi ut personae subsistentes et 

viventes. Verbum, quatenus obiectum amatum, et non 

quatenus Verbum id est obiectum in se subsistens per se 

cognitum, est persona Spiritus Sancti.

768 

3227 1917 27. In humanitate Christi humana voluntas fuit 

ita rapta a Spiritu Sancto ad adhaerendum Esse 

obiectivo, id est Verbo, ut illa Ipsi integre tradiderit 

regimen hominis, et Verbum illud personaliter 

assumpserit, ita sibi uniens naturam humanam. Hinc 

voluntas humana desiit esse personalis in homine, et cum 

sit persona in aliis hominibus, in Christo remansit natura. 

3228 1918 28. In christiana doctrina Verbum, character et 

facies Dei, imprimitur in animo eorum, qui cum fide 

suscipiunt baptismum Christi.-Verbum, id est character, in 

anima impressum, in doctrina christiana, est Esse reale 

(infinitum) per se manifestum, quod deinde novimus esse 

secundam personam SS. Trinitatis. 

3229 1919 29. A catholica doctrina, quae sola est veritas, 

minime alienam putamus hanc coniecturam: In 

eucharistico Sacramento substantia panis et vini fit vera 

caro et verus sanguis Christi, quando Christus eam facit 

terminum sui principii sentientis, ipsamque sua vita 

vivificat: eo ferme modo, quo panis et vinum vere 

transsubstantiantur in nostram carnem et sanguinem, 

quia fiunt terminus nostri principii sentientis. 

3230 1920 30. Peracta transsubstantiatione, intelligi 

potest corpori Christi glorioso partem aliquam adiungi in 

ipso incorporatam, indivisam pariterque gloriosam. 

3231 1921 31. In sacramento Eucharistiae vi verborum 

corpus et sanguis Christi est tantum ea mensura, quae 

respondet quantitati ('a quel tanto') substantiae panis et 

vini, quae transsubstantiatur: reliquum corporis Christi ibi 

est per concomitantiam. 

3232 1922 32. Quoniam qui 'non manducat carnem Filii 

hominis et bibit eius sanguinem, non habet vitam in se' (Jo 

6, 54), et nihilominus qui moriuntur cum baptismate 

aquae, sanguinis aut desiderii, certo consequuntur vitam

769 

aeternam, dicendum est, his qui in hac vita non 

comederunt corpus et sanguinem Christi, subministrari 

hunc caelestem cibum in futura vita, ipso mortis instanti. - 

Hinc etiam Sanctis Veteris Testamenti potuit Christus 

descendens ad inferos se ipsum communicare sub 

speciebus panis et vini, ut aptos eos redderet ad visionem 

Dei. 

3233 1923 33. Cum daemones fructum possederint, 

putarunt se ingressuros in hominem, si de illo ederet ; 

converso enim cibo in corpus hominis animatum, ipsi 

poterant libere ingredi animalitatem, i. e. in vitam 

subiectivam huius entis, atque ita de eo disponere sicut 

proposuerant. 

3234 1924 34. Ad praeservandam B. V. Mariam a labe 

originis, satis erat, ut incorruptum maneret minimum 

semen in homine, neglectum forte ab ipso daemone, e 

quo incorrupto semine de generatione in generationem 

transfuso, suo tempore oriretur Virgo Maria. 

3235 1925 35. Quo magis attenditur ordo iustificationis in 

homine, eo aptior apparet modus dicendi scripturalis, 

quod Deus peccata quaedam tegit aut non imputat. - 

Iuxta Psalmistam (Ps 31, 1) discrimen est inter iniquitates, 

quae remittuntur, et peccata, quae teguntur : illae, ut 

videtur sunt culpae actuales et liberae, haec vero sunt 

peccata non eorum, qui pertinent ad populum Dei, quibus 

propterea nullum afferunt nocumentum. 

3236 1926 36. Ordo supernaturalis constituitur 

manifestatione esse in plenitudine suae formae realis; 

cujus communicationis seu manifestationis effectus est 

sensus ('sentimento') deiformis, qui inchoatus in hac vita 

constituit lumen fidei et gratiae, completus in altera vita 

constituit lumen gloriae.

770 

3237 1927 37. Primum lumen reddens animam 

intelligentem est esse ideale ; alterum primum lumen est 

etiam esse, non tamen mere ideale, sed subsistens ac 

vivens: illud abscondens suam personalitatem ostendit 

solum suam obiectivitatem : at qui videt alterum (quod 

est Verbum), etiamsi per speculum et in aenigmate, videt 

Deum. 

3238 1928 38. Deus est obiectum visionis beatificae, in 

quantum est auctor operum ad extra. 

3239 1929 39. Vestigia sapientiae ac bonitatis, quae in 

creaturis relucent, sunt comprehensoribus necessaria; 

ipsa enim in aeterno exemplari collecta sunt ea Ipsius 

pars, quae ab illis videri possit ('che e loro accessibile'), 

ipsaque argumentum praebent laudibus, quas in 

aeternum Deo Beati concinunt. 

3240 1930 40. Cum Deus non possit, nec per lumen 

gloriae, totaliter se communicare entibus finitis, non 

potuit essentiam suam comprehensoribus revelare et 

communicare, nisi eo modo, qui finitis intelligentiis sit 

accommodatus: scilicet Deus se illis manifestat, quatenus 

cum ipsis relationem habet, ut eorum creator, provisor, 

redemptor, sanctificator. 

3241 1930a (Censura, cfirm. a S. P'ce: Has propositiones 

S. Officium) in proprio auctoris sensu reprobandas ac 

proscribendas esse iudicavit, prout hoc generali decreto 

reprobat, damnat, proscribit... 

Léon XIII, Litt. encycl. 'Libertas praestantissimum', 

20 juin 1888 

3245 Libertas, praestantissimum naturae bonum, idemque 

intelligentia aut ratione utentium naturarum unice 

proprium, hanc tribuit homini dignitatem, ut sit in manu 

consilii sui obtineatque actionum suarum potestatem.

771 

Verumtamen eiusmodi dignitas plurimum interest, qua 

ratione geratur. ... Sane integrum est homini parere 

rationi, morale bonum sequi, ad summum finem suum 

recta contendere. Sed idem potest ad omnia alia 

deflectere, fallacesque bonorum imagines persecutus, 

ordinem debitum perturbare et in interitum ruere 

voluntarium. ... 

3246 Libertatem nemo altius praedicat nec constantius 

asserit Ecclesia catholica, quae (id) ... tuetur ut dogma. 

Neque id solum: sed contradicentibus haereticis... 

(nominantur Manichaei, adversarii Concilii Tridentini, 

Jansenistae, Fatalistae) patrocinium libertatis Ecclesia 

suscepit hominisque tam grande bonum ab interitu 

vindicavit. 

3247 Cur homini lex necessaria sit, in ipso eius arbitrio, 

scilicet in hoc, nostrae ut voluntates a recta ratione ne 

discrepent, prima est causa, tamquam in radice, 

quaerenda. ... Talis (lex) est princeps omnium lex 

naturalis, quae scripta est et insculpta in hominum animis 

singulorum, quia ipsa est humana ratio recte facere 

iubens et peccare vetans. Ista vero humanae rationis 

praescriptio vim habere legis non potest, nisi quia altioris 

est vox atque interpres rationis, cui mentem 

libertatemque nostram subiectam esse oporteat. Vis enim 

legis cum ea sit, officia imponere et iura tribuere, tota in 

auctoritate nititur, hoc est: in vera potestate statuendi 

officia describendique iura, item poenis praemiisque 

imperata sanciendi: quae quidem omnia in homine liquet 

esse non posse, si normam actionibus ipse suis summus 

sibi legislator daret. Ergo consequitur, ut naturae lex sit 

ipsa lex aeterna, insita in iis qui ratione utuntur, eosque 

inclinans ad debitum actum et finem, eaque est ipsa 

aeterna ratio Creatoris universumque mundum 

gubernantis Dei.

772 

3248 Quod ratio lexque naturalis in hominibus singulis, 

idem efficit in consociatis lex humana ad bonum 

commune civium promulgata. Ex hominum legibus aliae in 

eo versantur quod est bonum malumve natura. ... Sed 

istiusmodi decreta nequaquam ducunt ab hominum 

societate principium, ... sed potius ipsi hominum societati 

antecedunt, omninoque sunt a lege naturali ac propterea 

a lege aeterna repetenda. ... Alia vero civilis potestatis 

praescripta non ex naturali iure statim et proxime, sed 

longius et oblique consequuntur, resque varias definiunt, 

de quibus non est nisi generatim atque universe natura 

cautum. ... Iamvero peculiaribus hisce vivendi regulis 

prudenti ratione inventis legitimaque potestate propositis 

lex humana proprii nominis continetur. ... Ex eo 

intelligitur, omnino in aeterna Dei lege normam et 

regulam positam esse libertatis, nec singulorum dumtaxat 

hominum sed etiam communitatis et coniunctionis 

humanae. 

3249 Igitur in hominum societate libertas veri nominis non 

est in eo posita, ut agas quod lubet. ... sed in hoc, ut per 

leges civiles expeditius possis secundum legis aeternae 

praescripta vivere. Eorum vero qui praesunt, non in eo 

sita libertas est, ut imperare temere et ad libidinem 

queant. ... sed humanarum vis legum haec debet esse, ut 

ab aeterna lege manare intelligantur nec quidquam 

sancire, quod non in ea, velut in principio universi iuris, 

contineatur. 

3250 Illa (libertas) magnopere praedicatur, quam 

conscientiae libertatem nominant : quae si ita accipiatur, 

ut suo cuique arbitratu aeque liceat Deum colere, (aut) 

non colere, argumentis quae supra allata sunt, satis 

convicitur. - Sed potest etiam in hanc sententiam accipi, 

ut homini ex conscientia officii, Dei voluntatem sequi et 

iussa facere, nulla re impediente, in civitate liceat. Haec 

quidem vera, haec digna filiis Dei libertas, quae humanae 

dignitatem personae honestissime tuetur, est omni vi

773 

iniuriaque maior: eademque Ecclesiae semper optata ac 

praecipue cara. Huius generis libertatem sibi constanter 

vindicavere Apostoli ... 

3251 (Ecclesia) nihil quidem impertiens iuris nisi iis quae 

vera quaeque honesta sint, non recusat quominus 

quidpiam a veritate iustitiaque alienum ferat tamen 

publica potestas, scilicet maius aliquod vel vitandi causa 

malum, vel adipiscendi aut conservandi bonum. Ipse 

providentissimus Deus cum infinitae sit bonitatis, idemque 

omnia possit, sinit tamen esse in mundo mala, partim ne 

ampliora impediantur bona, partim ne maiora mala 

consequantur. In regendis civitatibus Rectorem mundi par 

est imitari : quin etiam cum singula mala prohibere 

auctoritas hominum non possit, debet 'multa concedere 

atque impunita relinquere, quae per divinam tamen 

providentiam vindicantur, et recte' Verumtamen in 

eiusmodi rerum adiunctis, si communis boni causa, et hac 

tantum causa, potest vel etiam debet lex hominum ferre 

toleranter malum, tamen nec potest nec debet id probare 

aut velle per se: quia malum per se cum sit boni privatio, 

repugnat bono communi, quod legislator, quoad optime 

potest, velle ac tueri debet. Et hac quoque in re ad 

imitandum sibi lex humana proponat Deum necesse est, 

qui in eo quod mala esse in mundo sinit, 'neque vult mala 

fieri, neque vult mala non fieri, sed vult permittere mala 

fieri, et hoc est bonum'. Quae Doctoris Angelici sententia 

brevissime continet de malorum tolerantia doctrinam. 

Léon XIII, Encycl. 'Libertas, praeseantissimum', 20 juin 

1888 

1931 ... Multi (denique) rei sacrae a re civili distractionem 

non probant ; sed tamen faciendum censent, ut Ecclesia 

obsequatur tempori et flectat se atque accommodet ad 

ea, quae in administrandis imperiis hodierna prudentia 

desiderat. Quorum est honesta sententia, si de quadam 

intelligatur aequa ratione, quae consistere cum veritate

774 

iustitiaque possit : nimirum ut, explorata spe magni 

alicuius boni, indulgentem Ecclesia sese impertiat idque 

temporibus largiatur, quod salva officii sanctitate potest. 

-Verum secus est de rebus ac doctrinis, quas demutatio 

morum ac fallax iudicium contra fas invexerint. ... 

3252 1932 Itaque ex dictis consequitur, nequaquam licere 

petere, defendere largiri cogitandi, scribendi, docendi, 

itemque promiscuam religionum libertatem, veluti iura 

totidem, quae homini natura dederit. Nam si vere natura 

dedisset, imperium Dei detrectari ius esset, nec ulla 

temperari lege libertas humana posset. - Similiter 

consequitur, ista genera libertatis posse quidem, si iustae 

causae sint, tolerari, definita tamen moderatione, ne in 

libidinem atque insolentiam degenerent. ... 

3253 1933 Ubi dominatus premat aut impendeat 

eiusmodi, qui oppressam iniusta vi teneat civitatem, vel 

carere Ecclesiam cogat libertate debita, fas est aliam 

quaerere temperationem reipublicae, in qua agere cum 

libertate concessum sit : tunc enim non illa expeditur 

immodica et vitiosa libertas, sed sublevatio aliqua salutis 

omnium causa quaeritur, et hoc unice agitur, ut, ubi rerum 

malarum licentia tribuitur, ibi potestas honeste faciendi 

ne impediatur. 

3254 1934 Atque etiam malle reipublicae statum populari 

temperatum genere non est per se contra officium, salva 

tamen doctrina catholica de ortu atque administratione 

publicae potestatis. Ex variis reipublicae generibus, modo 

sint ad consulendum utilitati civium per se idonea, nullum 

quidem Ecclesia respuit: singula tamen vult, quod plane 

idem natura iubet, sine iniuria cuiusquam, maximeque 

integris Ecclesiae iuribus, esse constituta. ... 

1935 Ad res publicas gerendas accedere, nisi alicubi ob 

singularem rerum temporumque conditionem aliter 

caveatur, honestum est : immo vero probat Ecclesia,

775 

singulos operam suam in communem afferre fructum, et 

quantum quisque industria potest, tueri, conservare, 

augere rempublicam. 

3255 1936 Neque illud Ecclesia damnat, velle gentem 

suam nemini servire nec externo, nec domino, si modo 

fieri incolumi iustitia queat. Denique nec eos reprehendit, 

qui efficere volunt, ut civitates suis legibus vivant 

civesque quam maxima augendorum commodorum 

facultate donentur. Civicarum sine intemperantia 

libertatum semper esse Ecclesia fautrix fidelissima 

consuevit : quod testantur potissimum civitates Italicae, 

scilicet prosperitatem, opes, gloriam nominis municipali 

iure adeptae, quo tempore salutaris Ecclesiae virtus in 

omnes reipublicae partes nemine repugnante pervaserat. 

Resp. S. Officii ad archiep. Cameracensem (sous Léon 

XIII), 

14 (19) août 1889; D 1889-1890 

3258 In scholis catholicis tuto doceri non posse, licitam 

esse operationem chirurgicam, quam 'craniotomiam' 

appellant, sicut declaratum fuit die 28. Maii 1884, et 

quamcumque chirurgicam operationem directe occisivam 

fetus vel matris gestantis. 

Léon XIII, Encycl. 'Sapientiae chnstianae', 10 janvier 1890 

1936a Esse in usu vitae plura ac maiora catholicorum 

officia, quam eorum, qui sint fidei catholicae aut 

perperam compotes aut omnino expertes, dubitari non 

potest. ... Christianam fidem homo, ut debet, complexus, 

hoc ipso Ecclesiae ut ex ea natus subicitur eiusque fit 

societatis maximae sanctissimaeque particeps, quam 

summa cum potestate regere, sub invisibili capite Christo 

Iesu, Romani Pontificis proprium est munus. - Nunc vero si 

civitatem, in qua editi susceptique in hanc lucem sumus,

776 

praecipue diligere tuerique iubemur lege naturae usque 

eo, ut civis bonus vel mortem pro patria oppetere non 

dubitet, officium est Christianorum longe maius, simili 

modo esse in Ecclesiam semper affectos. Est enim 

Ecclesia civitas sancta Dei viventis, Deo ipso nata, 

eodemque auctore constituta : quae peregrinatur quidem 

in terris, sed vocans homines et erudiens atque deducens 

ad sempiternam in coelis felicitatem. Adamanda igitur 

patria est, unde vitae mortalis usuram accipimus: sed 

necesse est, caritate Ecclesiam praestare, cui vitam 

animae debemus perpetuo mansuram : quia bona animi 

corporis bonis rectum est anteponere, multoque, quam 

erga homines, sunt erga Deum officia sanctiora. 

1936b Ceterum, vere si iudicare volumus, supernaturalis 

amor Ecclesiae patriaeque caritas naturalis, geminae 

sunt ab eodem sempiterno principio profectae caritates, 

cum ipse sit utriusque auctor et causa Deus : ex quo 

consequitur, non posse alterum officium pugnare cum 

altero. ... Nihilominus horum officiorum ordo, vel 

calamitate temporum vel iniquiore hominum voluntate, 

aliquando pervertitur. Nimirum incidunt causae, cum 

aliud videtur a civibus respublica, aliud a christianis 

religio postulare; idque non alia sane de causa, quam 

quod rectores reipublicae sacram Ecclesiae potestatem 

aut nihil pensi habent aut sibi volunt esse subiectam. ... Si 

reipublicae leges aperte discrepent cum iure divino, si 

quam Ecclesiae imponant iniuriam, aut iis, quae sunt de 

religione, officiis contradicant, vel auctoritatem Iesu 

Christi in Pontifice Maximo violent, tum vero resistere 

officium est, parere scelus: idque cum ipsius reipublicae 

iniuria coniunctum, quia peccatur in rempublicam, 

quidquid in religione delinquitur. 

1936c Neque est, quod opponat quisquam, Ecclesiae 

conservatorem et vindicem Iesum Christum nequaquam 

opera hominum indigere. Non enim inopia virium, sed 

magnitudine bonitatis vult ille, ut aliquid a nobis

777 

conferatur operae ad salutis, quam ipse peperit, 

obtinendos adipiscendosque fructus. Huiusce partes 

officii primae sunt, catholicam doctrinam profiteri aperte 

et constanter, eamque, quoad quisque potest, propagare. 

... Profecto praedicandi, hoc est docendi, munus iure 

divino penes magistros est, quos 'Spiritus Sanctus posuit 

episcopos regere Ecclesiam Dei' (Act 20,28), maximeque 

penes Pontificem Romanum, Iesu Christi vicarium, 

Ecclesiae universae summa cum potestate praepositum, 

credendorum, agendorum magistrum. Nihilominus nemo 

putet, industriam nonnullam eadem in re ponere privatos 

prohiberi, eos nominatim, quibus ingenii facultatem Deus 

cum studio bene merendi dedit: qui, quoties res exigat, 

commode possunt non sane doctoris sibi partes assumere, 

sed ea, quae ipsi acceperint, impertire ceteris, 

magistrorum voci resonantes tamquam imago. Quin immo 

privatorum opera visa est Patribus Concilii VATICANI 

usque adeo opportuna ac frugifera, ut prorsus 

deposcendam iudicarint : 'Omnes Christi fideles ... 

operam conferant.' (cf. D 1819). -Ceterum serere fidem 

catholicam auctoritate exempli, professionisque 

constantia praecdicare, quisgue se posse ac debere 

meminerit. - In officiis igitur, quae nos iungunt Deo atque 

Ecclesiae, hoc est numerandum maxime, ut in veritate 

christiana propaganda propulsandisque erroribus 

elaboret singulorum, quoad potest, industria. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Quamquam pluries', 15 août 1889 

3260 Cur beatus Josephus nominatim habeatur Ecclesiae 

patronus vicissimque plurimum sibi Ecclesia de eius tutela 

patrocinioque polliceatur, causae illae sunt rationesque 

singulares, quod is vir fuit Mariae, et pater, ut putabatur, 

Jesu Christi. Hinc omnis eius dignitas, gratia, sanctitas, 

gloria profectae. Certe Matris Dei tam in excelso dignitas 

est ut nihil fieri maius queat. Sed tamen, quia intercessit 

Josepho cum Virgine beatissima maritale vinculum, ad 

illam praestantissimam dignitatem, qua naturis creatis

778 

omnibus longissime Deipara antecellit, non est dubium, 

quin accesserit ipse ut nemo magis. Est enim coniugium 

societas necessitudoque omnium maxima, quae natura 

sua adiunctam habet bonorum unius cum altero 

communicationem. Quocirca si sponsum Virgini Deus 

Iosephum dedit, dedit profecto non modo vitae socium, 

virginitatis testem, tutorem honestatis, sed etiam 

excelsae dignitatis eius ipso coniugali foedere 

participem. - Similiter augustissima dignitate unus eminet 

inter omnes, quod divino consilio custos Filii Dei fuit, 

habitus hominum opinione pater. Qua ex re consequens 

erat, ut Verbum Dei Josepho modeste subesset, dictoque 

esset audiens omnemque adhiberet honorem, quem liberi 

adhibeant parenti suo necesse est. 

3261 Iamvero ex hac duplici dignitate officia sponte 

sequebantur, quae patribusfamilias natura praescripsit, 

ita quidem, ut domus divinae, cui Josephus praeerat, 

custos idem et curator et defensor esset legitimus ac 

naturalis. Cuiusmodi officia ac munia ille quidem, quoad 

suppeditavit vita mortalis, revera exercuit. ... 

3262 Atqui domus divina, quam Josephus velut potestate 

patria gubernavit initia exorientis Ecclesiae continebat. 

Virgo sanctissima quemadmodum Jesu Christi genitrix, ita 

omnium est christianorum mater, quippe quos ad 

Calvariae montem inter supremos Redemptoris cruciatus 

generavit; itemque Jesus Christus tamquam primogenitus 

est christianorum, qui ei sunt adoptione ac redemptione 

fratres. 

3263 Quibus rebus causa nascitur, cur beatissimus 

Patriarcha commendatam sibi peculiari quadam ratione 

sentiat multitudinem christianorum, ex quibus constat 

Ecclesia, scilicet innumerabilis isthaec perque omnes 

terras fusa familia, in quam, quia vir Mariae et pater est 

Jesu Christi, paterna propemodum auctoritate pollet. Est 

igitur consentaneum et beato Iosepho apprime dignum,

779 

ut sicut ille olim Nazarethanam familiam, quibuscumque 

rebus usuvenit, sanctissime tueri consuevit, ita nunc 

patrocinio caelesti Ecclesiam Christi tegat ac defendat. 



Resp. S. Officii ad episc. Massiliensem (sous Léon XIII), 

30 juillet 1890; De vino ad Missam adhibendo 

3264 1938 In pluribus Galliae partibus, maxime si eae ad 

meridiem sitae reperiantur, vinum album, quod incruento 

Missae sacrificio inservit, tam debile est ac impotens, ut 

diu conservari non valeat, nisi eidem quaedam spiritus 

vini ('spirito alcool') quantitas admisceatur. Qu.: l. An 

istiusmodi commixtio licita sit? 2. Et, si affirmative, 

quaenam quantitas huiusmodi materiae extraneae vino 

adiungi permittatur? 3. In casu affirmativo, requiriturne 

spiritus vini ex vino puro seu ex vitis fructu extractus? 

Resp. (cfirm. a S. P'ce 31 juillet): Dummodo spiritus 

('alcool') extractus fuerit ex genimine vitis, et quantitas 

alcoholica addita una cum ea, quam vinum, de quo 

agitur, naturaliter continet, non excedat proportionem 

duodecim pro centum, et admixtio fiat, quando vinum est 

valde recens, nihil obstare, quominus idem vinum in 

Missae sacrificio adhibeatur. 

Léon XIII, Litt. encycl. 'Rerum novarum', 15 mai 1891 

3265 Possidere res privatim ut suas, ius est homini a 

natura datum. ... Neque est, cur providentia introducatur 

reipublicae: est enim homo, quam respublica, senior: 

quocirca ius ille suum ad vitam corpusque tuendum 

habere natura ante debuit, quam civitas ulla coisset. ... 

Res enim eas, quae ad conservandam vitam maximeque 

ad perficiendam requiruntur, terra quidem cum magna

780 

largitate fundit, sed fundere ex se sine hominum cultu et 

curatione non posset. Iamvero cum in parandis naturae 

bonis industriam mentis viresque corporis homo insumat, 

hoc ipso applicat ad sese eam naturae corporeae 

partem, quam ipse percoluit, in qua velut formam 

quandam personae suae impressam reliquit; ut omnino 

rectum esse oporteat, eam partem ab eo possideri uti 

suam, nec ullo modo ius ipsius violare cuiquam licere. ... 

3266 Jura vero istiusmodi, quae in hominibus insunt 

singulis, multo validiora intelliguntur esse, si cum officiis 

hominurn in convictu domestico apta et connexa 

spectentur. ... Quod igitur demonstravimus ius dominii 

personis singularibus natura tributum, id, transferri in 

hominem, qua caput est familiae, oportet: immo tanto ius 

est illud validius quanto persona humana in convictu 

domestico plura complectitur. Sanctissima naturae lex 

est, ut victu omnique cultu paterfamilias tueatur, quos 

ipse procrearit: idemque illuc a natura ipsa deducitur, ut 

velit liberis suis, quippe qui paternam referunt et quodam 

modo producunt personam, acquirere et parare, unde se 

honeste possint in ancipiti vitae cursu a misera fortuna 

defendere. Id vero efficere non alia ratione potest, nisi 

fructuosarum possessione rerum, quas ad liberos 

hereditate transmittat... 

3267 1938b Justa possessio pecuniarum a iusto 

pecuniarum usu distinguitur. Bona privatim possidere, 

quod paulo ante vidimus ius est homini naturale : eoque 

uti iure, maxime in societate vitae, non fas modo est, sed 

plane necessarium. ... At vero si illud quaeratur, qualem 

esse usum bonorum necesse sit, Ecclesia quidem sine ulla 

dubitatione respondet: 'Quantum ad hoc, non debet homo 

habere res exteriores ut proprias, sed ut communes, ut 

scilicet de facili aliquis eas communicet in necessitate 

aliorum. Unde Apostolus dicit: 'Divitibus huius saeculi 

praecipe ... facile tribuere, communicare' (I Tim 6, 17s)'. 

Nemo certe opitulari aliis de eo iubetur, quod ad usus

781 

pertineat cum suos tum suorum necessarios: immo nec 

tradere aliis, quo ipse egeat ad id servandum, quod 

personae conveniat, quodque deceat. ... Sed ubi 

necessitati satis et decoro datum, officium est de eo, 

quod superat, gratificari indigentibus. 'Quod superest, 

date eleemosynam' (Lc 11, 41). Non iustitiae, excepto in 

rebus extremis, officia ista sunt, sed caritatis christianae, 

quam profecto lege agendo petere ius non est. Sed 

legibus iudiciisque hominum lex antecedit iudiciumque 

Christi Dei, qui multis modis suadet consuetudinem 

largiendi... et collatam negatamve iudicaturus (Mt 25, 

34s). 

3268 Duas velut notas habet in homine labor natura 

insitas, nimirum ut personalis sit, quia vis agens adhaeret 

personae, atque eius omnino est propria, a quo exercetur, 

et eius est utilitati nata: deinde ut sit necessarius, ob 

hanc causam, quod fructus laboris est homini opus ad 

vitam tuendam: vitam autem tueri ipsa rerum, cui maxime 

parendum, natura iubet. 

3269 Iamvero si ex ea dumtaxat parte spectetur, quod 

personalis est, non est dubium, quin integrum opifici sit 

pactae mercedis angustius finire modum: quemadmodum 

enim operas dat ille voluntate, sic et operarum mercede 

vel tenui vel plane nulla contentus esse voluntate potest. 

3270 Sed longe aliter iudicandum, si cum ratione 

personalitatis ratio coniungitur necessitatis, cogitatione 

quidem, non re, ab illa separabilis. Reapse manere in 

vita, commune singulis officium est, cui scelus est deesse. 

Hinc ius reperiendarum rerum, quibus vita sustentatur, 

necessario nascitur: quarum rerum facultatem infimo 

cuique non nisi quaesita labore merces suppeditat. Esto 

igitur, ut opifex atque herus libere in idem placitum, ac 

nominatim in salarii modum consentiant: subest tamen 

semper aliquid ex iustitia naturali, idque libera 

paciscentium voluntate maius et antiquius, scilicet alendo

782 

opifici, frugi quidem et bene morato, haud imparem esse 

mercedem oportere. Quod si necessitate opifex coactus, 

aut mali peioris metu permotus duriorem condicionem 

accipiat, quae, etiamsi nolit, accipienda sit, quod a 

domino vel a redemptore operum imponitur, istud quidem 

est subire vim, cui iustitia reclamat. ... 

3271 Mercedem si ferat opifex satis amplam, ut ea se 

uxoremque et liberos tueri commodum queat, facile 

studebit parsimoniae, si sapit, efficietque, quod ipsa 

videtur natura monere, ut detractis sumptibus, aliquid 

etiam redundet, quo sibi liceat ad modicum censum 

pervenire. ... Non tamen ad haec commoda perveniri nisi 

ea condicione potest, ut privatus census ne exhauriatur 

immanitate tributorum et vectigalium. Ius enim 

possidendi privatim bona cum non sit lege hominum, sed 

natura datum, non ipsum abolere, sed tantummodo ipsius 

usum temperare et cum communi bono componere 

auctoritas publica potest. Faciat ergo iniuste atque 

inhumane, si de bonis privatorum plus aequo, tributorum 

nomine, detraxerit... 

1938d Vulgo coiri ejus generis societates, sive tota ex 

opificibus conflatas, sive ex utroque ordine mixtas gratum 

est : optandum vero, ut numero et actuosa virtute 

crescant. ... Privatas enim societates inire concessum est 

homini iure naturae: est autem ad praesidium iuris 

naturalis instituta civitas, non ad interitum ; eoque si 

civium coetus sociari vetuerit, plane secum pugnantia 

agat propterea, quod tam ipsa quam coetus privati uno 

hoc e principio nascuntur, quod homines sunt natura 

congregabiles. - Incidunt aliquando tempora, cum ei 

generi communitatum rectum sit leges obsistere : scilicet 

si quidquam ex instituto persequantur, quod cum 

probitate, cum iustitia, cum reipublicae salute aperte 

dissideat.

783 

Léon XIII, Ep. 'Pastoralis officii' ad episcopos Germaniae 

et 

Austriae, 12 septembre 1891 

3272 1939 Utraque divina lex, tum ea quae naturalis 

rationis lumine, tum quae Litteris divino afflatu perscriptis 

promulgata est, districte vetant ne quis extra causam 

publicam hominem interimat aut vulneret, nisi salutis 

suae defendendae causa, necessitate coactus. At qui ad 

privatum certamen provocant vel oblatum suscipiunt, hoc 

agunt, huc animum viresque intendunt, nulla necessitate 

adstricti, ut vitam eripiant aut saltem vulnus inferant 

adversario. Utraque porro divina lex interdicit, ne quis 

temere vitam proiciat suam, gravi et manifesto obiciens 

discrimini, cum id nulla officii aut caritatis magnanimae 

ratio suadeat; haec autem caeca temeritas, vitae 

contemptrix, plane inest in natura duelli. Quare obscurum 

nemini aut dubium esse potest, in eos, qui privatim 

proelium conserunt singulare, utrumque cadere et scelus 

alienae cladis et vitae propriae discrimen voluntarium. 

Demum vix ulla pestis est, quae a civilis vitae disciplina 

magis abhorreat et iustum civitatis ordinem pervertat, 

quam permissa civibus licentia, ut sui quisque assertor 

iuris privata vi manuque et honoris, quem violatum putet, 

ultor exsistat. ... 

3273 1940 Neque illis, qui oblatum certamen suscipiunt, 

iusta suppetit excusatio metus, quod timeant se vulgo 

segnes haberi, si pugnam detrectent. Nam si officia 

hominum ex falsis vulgi opinionibus dimetienda essent, 

non ex aeterna recti iustique norma, nullum esset 

naturale ac verum inter honestas actiones et flagitiose 

facta discrimen. Ipsi sapientes ethnici et norunt et 

tradiderunt, fallacia vulgi iudicia spernenda esse a forti 

et constanti viro. Iustus potius et sanctus timor est, qui 

avertit hominem ab iniqua caede eumque facit de propria 

et fratrum salute sollicitum. Immo qui inania vulgi 

aspernatur iudicia, qui contumeliarum verbera subire

784 

mavult, quam ulla in re officium deserere, hunc longe 

maiore atque excelsiore animo esse perspicitur, quam qui 

ad arma procurrit lacessitus iniuria. Quin etiam, si recte 

diiudicari velit, ille est unus, in quo solida fortitudo 

eluceat, illa, inquam, fortitudo, quae virtus vere 

nominatur et cui gloria comes est non fucata, non fallax. 

Virtus enim in bono consistit rationi consentaneo, et nisi 

quae in iudicio nitatur approbantis Dei, stulta omnis est 

gloria. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Octobri mense', 22 septembre 1891 

3274 1940a Filius Dei aeternus, cum ad hominis 

redemptionem et decus, hominis naturam vellet 

suscipere, eaque re mysticum quoddam cum universo 

humano genere initurus esset conubium, non id ante 

perfecit, quam liberrima consensio accessisset 

designatae matris, quae ipsius generis humani personam 

quodammodo agebat, ad eam illustrem verissimamque 

Aquinatis sententiam: 'Per annuntiationem exspectabatur 

consensus Virginis loco totius humanae naturae'. Ex quo 

non minus vere proprieque affirmare licet, nihil prorsus 

de permagno illo omnis gratiae thesauro, quem attulit 

Dominus, siquidem 'gratia et veritas per Jesum Christum 

facta est' (Jo 1, 17), nihil nobis, nisi per Mariam, Deo sic 

volente, impertiri; ut, quo modo ad summum Patrem nisi 

per Filium nemo potest accedere, ita fere nisi per matrem 

accedere nemo possit ad Christum. 

3275 2271 Talem (Mariam) nobis praestitit Deus, cui, hoc 

ipso, quod Unigenae sui matrem elegit, maternos plane 

indidit sensus, aliud nihil spirantes nisi amorem et 

veniam; talem facto suo Iesus Christus ostendit, cum 

Mariae subesse et obtemperare ut matri filius sponte 

voluit; talem de cruce praedicavit, cum universitatem 

humani generis in Joanne discipulo, curandam ei 

fovendamque commisit (Jo 19, 26s); talem denique se 

dedit ipsa, quae eam immensi laboris hereditatem, a

785 

moriente Filio relictam, magno complexa animo, materna 

in omnes officia confestim coepit impendere. 

Resp. S. Officii ad archiep. Friburg. (sous Léon XIII), 


3276 Qu.: 1. Utrum liceat sacramenta morientium 

ministrare fidelibus, qui massonicae quidem sectae non 

adhaerent nec eius ducti principiis, sed aliis rationibus 

moti corpora sua post mortem cremanda mandarunt, si 

hoc mandatum retractare nolint? Resp.: Ad 1. Si moniti 

renuant, negative. Ut vero fiat aut omittatur monitio, 

serventur regulae a probatis auctoribus traditae, habita 

praesertim ratione scandali vitandi. 

3277 2. Utrum liceat pro fidelibus, quorum corpora non 

sine ipsorum culpa cremata sunt, Missae sacrificium 

publice offerre vel etiam privatim applicare, itemque 

fundationes ad hunc finem acceptare? Ad 2. Circa 

publicam s. Missae applicationem negative; circa 

privatam, affirmative. 

3278 3. Utrum liceat cadaverum cremationi cooperari, 

sive mandato ac consilio, sive praestita opera, ut medicis, 

officialibus, operariis in crematorio inservientibus? Et 

utrum hoc liceat saltem, si fiat in quadam necessitate aut 

ad evitandum magnum damnum? Ad 3. Numquam licere 

formaliter cooperari mandato vel consilio. Tolerari autem 

aliquando posse materialem cooperationem, dummo 1. 

crematio non habeatur pro signo protestativo massonicae 

sectae; 2 non aliquid in ipsa contineatur, quod per se 

directe atque unice exprimat reprobationem catholicae 

doctrinae et approbationem sectae; 3 neque constet, 

officiales et operarios catholicos ad opus adstringi vel 

vocari in contemptum catholicae religionis. Ceterum 

quamvis in hisce casibus relinquendi sunt in bona fide,

786 

semper tamen monendi sunt, ne cremationi cooperari 

intendant. 

3279 4. Utrum liceat taliter cooperantibus ministrare 

sacramenta, si ab hac cooperatione desistere nolunt aut 

desistere non posse affirmant? Ad 4. Provisum in 

praecedenti. Et detur Decr. 15 décembre 1886 (DS 3195s). 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Providentissimus Deus', 


3280 1941 (Magister ad docendum sumet exemplar) 

versionem Vulgatam, quam Concilium Tridentinum 'in 

publicis lectionibus, disputationibus, praedicationibus et 

expositionibus pro authentica' habendam decrevit (cf. DS 

1506) atque etiam commendat quotidiana Ecclesiae 

consuetudo. Neque tamen non sua habenda erit ratio 

reliquarum versionum, quas christiana laudavit 

usurpavitque antiquitas, maxime codicum primigeniorum. 

Quamvis enim, ad summam rei quod spectat, ex 

dictionibus Vulgatae hebraea et graeca bene eluceat 

sententia, attamen si quid ambigue, si quid minus 

accurate inibi elatum sit, 'inspectio praecedentis linguae', 

suasore Augustino, proficiet. ... 

3281 1942 ...Patrum doctrinam Synodus Vaticana amplexa 

est, quando Tridentinum decretum de divini verbi scripti 

interpretatione renovans hanc illius mentem esse 

declaravit, ut 'in rebus fidei et morum, ad aedificationem 

doctrinae christianae pertinentium, is pro vero sensu 

sacrae Scripturae habendus sit, quem tenuit ac tenet 

sancta mater Ecclesia, cuius est iudicare de vero sensu et 

interpretatione Scripturarum sanctarum; atque ideo 

nemini licere contra hunc sensum aut etiam contra 


interpretari' (vd DS 1507 3007).

787 

3282 1942 Qua plena sapientiae lege nequaquam 

Ecclesia pervestigationem scientiae biblicae retardat aut 

coercet; sed eam potius ab errore integram praestat, 

plurimumque ad veram adiuvat progressionem. Nam 

privato cuique doctori magnus patet campus, in quo, tutis 

vestigiis, sua interpretandi industria praeclare certet 

Ecclesiaeque utiliter. In locis quidem divinae Scripturae, 

qui expositionem certam et definitam adhuc desiderant, 

effici ita potest ex suavi Dei providentis consilio, ut quasi 

praeparato studio iudicium Ecclesiae maturetur; in locis 

vero iam definitis potest privatus doctor aeque prodesse, 

si eos vel enucleatius apud fidelium plebem et 

ingeniosius apud doctos edisserat vel insignius evincat ab 

adversariis. ... 

3283 1943 In ceteris analogia fidei sequenda est, et 

doctrina catholica qualis ex auctoritate Ecclesiae 

accepta, tamquam Summa norma est adhibenda. ... 

3284 1944 Iamvero sanctorum Patrum, quibus 'post 

Apostolos sancta Ecclesia plantatoribus, rigatoribus, 

aedificatoribus, pastoribus, nutritoribus crevit', summa 

auctoritas est, quotiescumque testimonium aliquod 

biblicum, ut ad fidei pertinens morumve doctrinam uno 

eodemque modo explicant omnes: nam ex ipsa eorum 

consensione, ita ab Apostolis secundum catholicam fidem 

traditum esse nitide eminet. ... Neque ideo tamen viam 

sibi (exegeta) putet obstructam, quominus, ubi iusta 

causa adfuerit, inquirendo et exponendo vel ultra 

procedat, modo praeceptioni illi ab Augustino sapienter 

propositae religiose obsequatur, videlicet a litterali et 

veluti obvio sensu minime discedendum nisi qua eum vel 

ratio tenere prohibeat vel necessitas cogat dimittere. 

3285 1945 Ceterorum interpretum catholicorum est minor 

quidem auctoritas; attamen, quoniam Bibliorum studia 

continuum quendam progressum in Ecclesia habuerunt, 

istorum pariter commentariis suus tribuendus est honor,

788 

ex quibus multa opportune peti liceat ad refellenda 

contraria, ad difficiliora enodanda. 

3286 1946 Sacrae Scripturae magistris necesse est atque 

theologos addecet eas linguas cognitas habere, quibus 

libri canonici sunt primitus ab hagiographis exarati. ... 

Hos autem ipsos eiusdem rei gratia doctiores esse 

oportet atque exercitatiores in vera artis criticae 

disciplina: perpera enim et cum religionis damno 

inductum est artificium, nomine honestatum criticae 

sublimioris, quo ex solis internis, uti loquuntur, rationibus 

cuiuspiam libri origo, integritas, auctoritas diiudicata 

emergant. Contra perspicuum est, in quaestionibus rei 

historicae, cuiusmodi origo et conservatio librorum, 

historiae testimonia valere prae ceteris eaque esse quam 

studiosissime et conquirenda et excutienda: illas vero 

rationes internas plerumque non esse tanti, ut in causam, 

nisi ad quandam confirmationem, possint advocari. ... 

3287 1947 Scripturae sacrae doctori cognitio naturalium 

rerum bono erit subsidio, quo huius quoque modi 

captiones in divinos libros instructas facilius detegat et 

refellat. - Nulla quidem theologum inter et physicum vera 

dissensio intercesserit, dum suis uterque finibus se 

contineant, id caventes secundum S. Augustini monitum, 

'ne aliquid temere et incognitum pro cognito asserant'. 

Sin tamen dissenserint, quemadmodum se gerat 

theologus, summatim est regula ab eodem oblata: 

'Quidquid, inquit, ipsi de natura rerum veracibus 

documentis demonstrare potuerint, ostendamus nostris 

Litteris non esse contrarium : quidquid autem de 

quibuslibet suis voluminibus his nostris Litteris, id est 

catholicae fidei, contrarium protulerint, aut aliqua etiam 

facultate ostendamus aut nulla dubitatione credamus 

esse falsissimum'. 

3288 1947 De cuius aequitate regulae in consideratione 

sit primum, scriptores sacros seu verius 'Spiritum Dei, qui

789 

per ipsos loquebatur, noluisse ista (videlicet intimam 

adspectabilium rerum constitutionem) docere homines, 

nulli saluti profutura'; quare eos, potius quam 

explorationem naturae recta persequantur, res ipsas 

aliquando describere et tractare aut quodam 

translationis modo aut sicut communis sermo per ea 

ferebat tempora hodieque de multis fert rebus in 

quotidiana vita ipsos inter homines scientissimos. Vulgari 

autem sermone cum ea primo proprieque efferantur, 

quae cadant sub sensus, non dissimiliter scriptor sacer 

(monuitque et Doctor Angelicus) 'ea secutus est, quae 

sensibiliter apparent', seu quae Deus ipse, homines 

alloquens, ad eorum captum significavit humano more. 

3289 1948 Quod vero defensio Scripturae sanctae agenda 

strenue est, non ex eo omnes aeque sententiae tuendae 

sunt, quas singuli Patres aut qui deinceps interpretes in 

eadem declaranda ediderint: qui prout erant opiniones 

aetatis, in locis edisserendis, ubi physica aguntur, 

fortasse non ita semper iudicaverunt ex veritate, ut 

quaedam posuerint, quae nunc minus probentur. 

Quocirca studiose dignoscendum in illorum 

interpretationibus, quaenam reapse tradant tamquam 

spectantia ad fidem aut cum ea maxime copulata, 

quaenam unanimi tradant consensu; namque 'in his quae 

de necessitate fidei non sunt licuit Sanctis diversimode 

opinari, sicut et nobis', ut est S. Thomae sententia. Qui et 

alio loco prudentissime habet: 'Mihi videtur tutius esse, 

huiusmodi, quae philosophi communiter senserunt et 

nostrae fidei non repugnant, nec sic esse asserenda ut 

dogmata fidei, etsi aliquando sub nomine philosophorum 

introducantur, nec sic esse neganda tamquam fidei 

contraria, ne sapientibus huius mundi occasio 

contemnendi doctrinam fidei praebeatur'. Sane, 

quamquam ea, quae speculatores naturae certis 

argumentis certa iam esse (EnchB.-!) affirmarint, interpres 

ostendere debet nihil Scripturis recte explicatis obsistere. 

...

790 

3290 1949 Haec ipsa deinde ad cognatas disciplinas, ad 

historiam praesertim, iuvabit transferri. 

3291 1950 Fieri quidem potest, ut quaedam librariis in 

codicibus describendis minus recte exciderint; quod 

considerate iudicandum est nec facile admittendum, nisi 

quibus locis rite sit demonstratum; fieri etiam potest, ut 

germana alicuius loci sententia permaneat anceps; cui 

enodandae multum afferent optimae interpretandi 

regulae: at nefas omnino fuerit aut inspirationem ad 

aliquas tantum sacrae Scripturae partes coangustare aut 

concedere sacrum ipsum errasse auctorem. Nec enim 

toleranda est eorum ratio, qui ex istis difficultatibus sese 

expediunt, id nimirum dare non dubitantes, inspirationem 

divinam ad res fidei morumque, nihil praeterea, 

pertinere, eo quod falso arbitrentur, de veritate 

sententiarum cum agitur, non adeo exquirendum, 

quaenam dixerit Deus, ut non magis perpendatur, quam 

ob causam ea dixerit. 

3292 1951 Etenim libri omnes atque integri, quos Ecclesia 

tamquam sacros et canonicos recipit, cum omnibus suis 

partibus, Spiritu Sancto dictante conscripti sunt; tantum 

vero abest, ut divinae inspirationi error ullus subesse 

possit, ut ea per se ipsa non modo errorem excludat 

omnem, sed tam necessario excludat et respuat quam 

necessarium est, Deum, summam Veritatem, nullius 

omnino erroris auctorem esse. 

3293 1952 Haec est antiqua et constans fides Ecclesiae, 

sollemni etiam sententia in Conciliis definita Florentino 

(vd. DS 1334) et Tridentino (vd. DS 1501ss), confirmata 

denique atque expressius declarata in Concilio Vaticano, 

a quo absolute edictum: 'Veteris et Novi Testamenti libri 

Deum habent auctorem' (DS 3006)- Quare nihil admodum 

refert, Spiritum Sanctum assumpsisse homines tamquam 

instrumenta ad scribendum, quasi, non quidem primario

791 

auctori, sed Scriptoribus inspiratis quidpiam falsi elabi 

potuerit. Nam supernaturali ipse virtute ita eos ad 

scribendum excitavit et movit, ita scribentibus adstitit, ut 

ea omnia eaque sola, quae ipse iuberet, et recte mente 

conciperent et fideliter conscribere vellent et apte 

infallibili veritate exprimerent : secus non ipse esset 

auctor sacrae Scripturae universae. ... Atque adeo 

Patribus omnibus et Doctoribus persuasissimum fuit, 

divinas Litteras, quales ab hagiographis editae sunt, ab 

omni omnino errore esse immunes, ut propterea non 

pauca illa, quae contrarii aliquid vel dissimile viderentur 

afferre ..., non subtiliter minus quam religiose componere 

inter se et conciliare studuerint; professi unanimes, libros 

eos et integros et per partes a divino aeque esse afflatu, 

Deumque ipsum per sacros auctores elocutum nihil 

admodum a veritate alienum Ponere potuisse. Ea valeant 

universe quae idem Augustinus ad Hieronymum scripsit : 

'...Si aliquid in eis offendero Litteris, quod videatur 

contrarium veritati, nihil aliud quam vel mendosum esse 

codicem, vel interpretem non assecutum esse quod 

dictum est, vel me minime intellexisse non ambigam'. ... 

3294 1953 ... Permulta enim ex omni doctrinarum genere 

sunt diu multumque contra Scripturam iactata, quae nunc, 

utpote inania, penitus obsolevere; item non pauca de 

quibusdam Scripturae locis (non proprie ad fidei 

morumque pertinentibus regulam) sunt quondam 

interpretando proposita, in quibus rectius postea vidit 

acrior quaedam investigatio. Nempe opinionum 

commenta delet dies; sed 'veritas manet et invalescit in 

aeternum'. 

Resp. S. Officii ad episc. Krishnaghurensem (sous Léon 

XIII), 


3296 Q. (28 aout 1886): 1. An possint baptizari filii 

infidelium, in periculo, non vero in articulo mortis

792 

constituti? 2. An iidem possint saltem baptizari, quando 

non est spes eos denuo revisendi ? 3. Quid, si valde 

prudenter dubitetur, quod ex infirmitate, qua actu 

afficiuntur, non vivant, sed moriantur ante aetatem 

discretionis? 4. An baptizari possint filii infidelium in 

periculo vel articulo mortis constituti, de quibus dubitatur, 

an attigerint statum discretionis, et non adest 

opportunitas eos docendi in rebus fidei? Resp.: Ad 1-3: 

Affirmative; ad 4: Conentur missionarii eos instruere eo 

meliori modo quo fieri possit; secus baptizentur sub 

condicione. 

Resp. S. Off. ad archiep. Camerac. (Cambrai) (sous Léon 

XIII), 


3298 1890a Expos.: Titius medicus, cum ad praegnantem 

graviter decumbentem vocabatur, passim 

animadvertebat, lethalis morbi causam aliam non 

subesse praeter ipsam praegnationem, hoc est fetus in 

utero praesentia. Una igitur, ut matrem a certa atque 

imminenti morte salvaret praesto ipsi erat via, procurandi 

scilicet abortum seu fetus eiectionem. Viam hanc 

consueto ipse inibat, adhibitis tamen mediis et 

operationibus per se atque immediate non quidem ad id 

tendentibus, ut in materno sinu fetum occiderent, sed 

solummodo ut vivus, si fieri posset, ad lucem ederetur, 

quamvis proxime moriturus, utpote qui immaturus omnino 

adhuc esset. Iamvero lectis, quae die 19. Augusti 1889 

Sancta Sedes ad Cameracenses archiepiscopos 

rescripsit: 'tuto doceri non posse' licitam esse 

quamcumque operationem directe occisivam fetus, etiam 

si hoc necessarium foret ad matrem salvandam: dubius 

haeret Titius circa liceitatem operationum chirurgicarum, 

quibus non raro ipse abortum hucusque procurabat, ut 

praegnantes graviter aegrotantes salvaret. Qu.: Titius 

petit: Utrum enuntiatas operationes in repetitis dictis 

circumstantiis instaurare tuto possit. Resp. (cfirm. a S.

793 

P'ce 25 juillet): Negative, iuxta alia Decreta diei scl. 28 

mai 1884 et 19 aout 1889. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Satis cognitum', 29 juin 1896 

3300 (Ecclesia) quidem, si extremum illud quod vult 

causaeque proximae sanctitatem efficientes spectentur, 

profecto est spiritualis; si vero eos consideres, quibus 

cohaeret, resque ipsas quae ad spiritualia dona 

perducunt, externa est necessarioque conspicua. ... 

Quibus de causis Ecclesiam cum corpus, tum etiam 

'corpus Christi' tam crebro sacrae Litterae nominant: 'Vos 

autem estis corpus Christi' (I Cor 12, 27). Propter eam rem 

quod corpus est, oculis cernitur Ecclesia; propterea quod 

est Christi, vivum corpus est actuosum et vegetum, quia 

(Christus) eam tuetur ac sustentat. ... Quemadmodum 

autem in animantibus principium vitae in occulto est ac 

penitus abditum, indicatur tamen atque ostenditur motu 

actuque membrorum, sic in Ecclesia supernaturalis 

principium vitae perspicue ex iis, quae ab ipsa aguntur, 

apparet. 

3301 Ex quo consequitur, in magno eodemque pernicioso 

errore versari, qui ad arbitrium suum fingunt Ecclesiam 

atque informant quasi latentem minimeque conspicuam; 

item qui perinde habent atque institutum quoddam 

humanum cum temperatione quadam disciplinae 

ritibusque externis, et sine perenni communicatione 

munerum gratiae divinae, sine rebus iis, quae haustam a 

Deo vitam quotidiana atque aperta significatione 

testentur. Nimirum alterutram esse posse Iesu Christi 

Ecclesiam tam repugnat, quam solo corpore vel anima 

sola constare hominem. Complexio copulatioque earum 

duarum velut partium prorsus est ad veram Ecclesiam 

necessaria, sic fere ut ad naturam humanam intima 

animae corporisque coniunctio. Non est Ecclesia 

intermortuum quiddam, sed Corpus Christi vita 

supernaturali praeditum. Sicut Christus Caput et

794 

exemplar, non omnis est, si in eo vel humana dumtaxat 

Spectetur natura visibilis... vel divina tantummodo natura 

invisibilis, ... sed unus est ex utraque et in utraque natura 

cum visibili tum invisibili sic corpus eius mysticum non 

vera Ecclesia est nisi propter eam rem quod eius partes 

conspicuae vim vitamque ducunt ex donis 

supernaturalibus rebusque ceteris, unde propria ipsarum 

ratio ac natura efflorescit. 

3302 1954 In diiudicanda statuendaque natura unitatis 

multos varius error de via deflectit. Ecclesiae quidem non 

solum ortus, sed tota constitutio ad rerum voluntate libera 

effectarum pertinet genus: quocirca ad id, quod revera 

gestum est, iudicatio est omnis revocanda, 

exquirendumque non sane, quo pacto una esse Ecclesia 

queat, sed quo unam esse is voluit, qui condidit. 

3303 1955 Iamvero, si ad id respicitur, quod gestum est, 

Ecclesiam Jesus Christus non talem finxit formavitque, 

quae communitates plures complecteretur genere 

similes, sed distinctas neque iis vinculis alligatas, quae 

Ecclesiam individuam atque unicam efficerent eo plane 

modo, quo 'Credo unam ... Ecclesiam' in Symbolo fidei 

profitemur ... Sane Jesus Christus de aedificio eiusmodi 

mystico cum loqueretur, Ecclesiam non commemorat nisi 

unam quam appellat suam: 'aedificabo Ecclesiam meam' 

(Mt 16, 18). Quaecumque praeter hanc cogitetur alia, 

cum non sit per Jesum Christum condita, Ecclesia Christi 

vera esse non potest ... Itaque partam per Iesum Christum 

salutem simulque beneficia omnia, quae inde 

proficiscuntur, late fundere in omnes homines atque ad 

omnes propagare aetates debet Ecclesia. Quocirca ex 

voluntate auctoris sui unicam in omnibus terris in 

perpetuitate temporum esse necesse est... 

3304 Illud accedit, quod Ecclesiam Filius Dei mysticum 

corpus suum decrevit fore, quocum ipse velut Caput 

coniungeretur, ad similitudinem corporis humani quod

795 

suscepit. ... Sicut igitur mortale corpus sibi sumpsit 

unicum, quod obtulit ad cruciatus et necem, ut 

liberationis humanae pretium exsolveret, sic pariter unum 

habet corpus mysticum, in quo et cuius ipsius opera facit 

sanctitatis salutisque aeternae homines compotes : 

'Ipsum (Christum) dedit (Deus) caput supra omnem 

Ecclesiam, quae est corpus ipsius' (Eph 1, 22s.). Dispersa 

membra atque seiuncta non possunt eodem cum capite, 

unum simul effectura corpus, cohaerere. Atqui Paulus 

'omnia autem' inquit 'membra corporis cum sint multa, 

unum tamen corpus sunt : ita et Christus' (1 Cor 12, 12). 

Propterea corpus istud mysticum 'compactum' ait esse 'et 

connexum ... Caput Christus: ex quo totum corpus 

compactum, et connexum per omnem iuncturam 

subministrationis, secundum operationem in mensuram 

uniuscuiusque membri' (Eph 4, 15s.). Quamobrem 

dispersa a membris ceteris siqua membra vagantur, cum 

eodem atque unico capite conglutinata esse nequeunt. ... 

Est igitur Ecclesia Christi unica et perpetua : quicumque 

seorsum eant, aberrant a voluntate et praescriptione 

Christi Domini relictoque salutis itinere ad interitum 

digrediuntur. 

3305 At vero qui unicam condidit, is idem condidit unam : 

videlicet eiusmodi, ut quotquot in ipsa futuri essent, 

arctissimis vinculis sociati tenerentur ita prorsus, ut unam 

gentem, unum regnum, corpus unum efficerent : 'unum 

corpus et unus spiritus ...' (Eph 4, 4). ... Tantae autem inter 

homines ac tam absolutae concordiae necessarium 

fundamentum est convenientia coniunctioque mentium. ... 

(In hunc finem) instituit Jesus Christus in Ecclesia vivum, 

authenticum, idemque perenne magisterium, quod suapte 

potestate auxit, spiritu veritatis instruxit, miraculis 

confirmavit, eiusque praecepta doctrinae aeque accipi ac 

sua voluit gravissimeque imperavit. - Quoties igitur huius 

verbo magisterii edicitur, traditae divinitus doctrinae 

complexu hoc contineri vel illud, id quisque debet certo

796 

credere verum esse : si falsum esse ullo modo posset, 

illud consequatur, quod aperte repugnat, erroris in 

homine ipsum esse auctorem Deum: 'Domine, si error est, 

a te decepti sumus'. ... 

3306 1957 Sicut ad unitatem Ecclesiae, quatenus est 

coetus fidelium necessario unitas fidei requiritur, ita ad 

ipsius unitatem, quatenus est divinitus constituta societas, 

requiritur iure divino unitas regiminis, quae unitatem 

communionis efficit. ... 

1958 At vero quo modo doctrina caelestis nunquam fuit 

privatorum arbitrio ingeniove permissa, sed principio a 

Iesu tradita, deinceps ei separatim, de quo dictum est, 

commendata magisterio, sic etiam non singulis e populo 

christiano, verum delectis quibusdam data divinitus 

facultas est perficiendi atque administrandi divina 

mysteria una cum regendi gubernandique potestate. ... 

1959 Quapropter mortales Iesus Christus, quotquot essent 

et quotquot essent futuri, universos advocavit, ut ducem 

se eundemque servatorem sequerentur, non tantum 

seorsum singuli, sed etiam consociati atque invicem re 

animisque iuncti, ut ex multitudine populus exsisteret iure 

sociatus; fidei, finis, rerum ad finem idonearum 

communione unus, uni eidemque subiectus potestati. ... 

Ergo Ecclesia societas est ortu divina: fine, rebusque fini 

proxime admoventibus supernaturalis : quod vero 

coalescit hominibus, humana communitas est. ... 

3307 Si Petri eiusque successorum plena ac summa 

potestas est (quod loco antecedenti fuse demonstratum 

est), ea tamen ne putetur sola. Nam qui Petrum Ecclesiae 

fundamentum posuit, idem elegit 'duodecim ... quos et 

Apostolos nominavit' (Lc 6,13). Quo modo Petri 

auctoritatem in Romano Pontifice perpetuam manere 

necesse est, sic episcopi, quod succedunt Apostolis, 

horum potestatem ordinariam hereditate capiunt, ita ut

797 

intimam Ecclesiae constitutionem ordo episcoporum 

necessario attingat. Quamquam vero neque plenam 

neque universalem ii neque summam obtinent 

auctoritatem, non tamen vicarii Romanorum Pontificum 

putandi, quia potestatem gerunt sibi propriam, 

verissimeque populorum quos regunt, antistites ordinarii 

dicuntur. 

3308 1960 Sed episcoporum ordo tunc (tantum) rite, ut 

Christus iussit, colligatus cum Petro putandus, si Petro 

subsit eique pareat; secus in multitudinem confusam ac 

perturbatam necessario delabitur. Fidei et communionis 

unitati rite conservandae, non gerere honoris causa 

priores partes, non curam agere satis est; sed omnino 

auctoritate est opus vera eademque summa, cui 

obtemperet tota communitas. ... Hinc illae de beato Petro 

singulares veterum locutiones, quae in summo dignitatis 

potestatisque gradu locatum luculenter praedicant. 

Appellant passim 'principem coetus discipulorum', 

'sanctorum Apostolorum principem', 'chori illius 

coryphaeum', 'os Apostolorum omnium' 'caput illius 

familiae', 'orbis totius praepositum', 'inter Apostolos 

primum', 'Ecclesiae columen'. ... 

3309 1961 Illud vero abhorret a veritate et aperte 

repugnat constitutioni divinae, iurisdictioni Romanorum 

Pontificum episcopos subesse singulos ius esse, universos 

ius non esse. Haec enim omnis est causa ratioque 

fundamenti, ut unitatem stabilitatemque toti potius 

aedificio quam partibus eius singulis tueatur. ... Hanc 

vero, de qua dicimus, (Romanorum Pontificum) in ipsum 

episcoporum collegium potestatem... agnoscere ac testari 

nullo tempore Ecclesia destitit (Allegantur inter alia DS 

641 1445). ... Sane claves regni caelorum uni creditas 

Petro, item ligandi solvendique potestatem Apostolis una 

cum Petro collatam sacrae Litterae testantur; at vero 

summam potestatem sine Petro et contra Petrum unde 

Apostoli acceperint, nusquam est testatum. ... Neque vero

798 

potestati geminae eosdem subesse confusionem habet 

administrationis. Tale quicquam suspicari primum 

sapientia Dei prohibemur, cuius consilio est temperatio 

isthaec regiminis constituta. Illud praeterea 

animadvertendum, tum rerum ordinem mutuasque 

necessitudines perturbari, si bini magistratus in populo 

sint eodem gradu, neutro alteri obnoxio. Sed Romani 

Pontificis potestas summa est, universalis, planeque sui 

iuris: episcoporum vero certis circumscripta finibus nec 

plane sui iuris: 'Inconveniens est, quod duo aequaliter 

super eundem gregem constituantur. Sed quod duo, 

quorum unus alio principalior est, super eandem plebem 

constituantur, non est inconveniens, et secundum hoc 

super eandem plebem immediate sunt et sacerdos 

parochialis et episcopus et papa'. 

3310 1962 Romani autem Pontifices, officii sui memores, 

maxime omnium conservari volunt, quidquid est in 

Ecclesia divinitus constitutum: propterea quemadmodum 

potestatem suam ea, qua par est, cura vigilantiaque 

tuentur, ita et dedere et dabunt constanter operam, ut 

sua episcopis auctoritas salva sit. Immo quidquid 

episcopis tribuitur honoris, quidquid obsequii, id omne 

sibimet ipsis tributum deputant. 



Resp. S. officii ad quendam episc. Brasil. (sous Léon XIII), 

5 août 1896; D 1937 nota 

3312 1937 Expos.: ... Uva his in locis adeo debilis et 

aquosa est, ut ad tolerabile vinum habendum aliquid 

sacchari e planta quam vulgo 'canna de assugar' 

appellamus, musto admisceri debeat. ... Cognita 

Responsione S. Rom. et Univ. Inquisitionis, 25 juin 1891 

lata, dubitationes ortae sunt: Qu.: Utrum sic confectum

799 

vinum pro s. Missae sacrificio tuto adhiberi valeat? Resp. 

(cfirm. a S. P'ce, 7 aout): Loco sacchari extracti e canna 

saccharina, vulgo 'canna de assugar', addendum potius 

esse spiritum alcool, dummodo ex genimine vitis 

extractus fuerit et eius quantitas, addita cum ea quam 

vinum de quo agitur naturaliter continet, haud excedat 

proportionem 12 pro centum; huiusmodi vero admixtio 

fiat, quando fermentatio tumultuosa, ut aiunt, 

defervescere inceperit. 

Resp. S. officii ad archiep. Tarracon. (sous Léon XIII), 

5 août 1896; D 1937 nota 

3313 Qu.: 1. Utrum... vinis (exportandis) praesertim 

dulcibus, pro eorumdem conservatione, tantum spiritus 

seu 'alcool' ex uva deprompti addi queat, ut ad 17 circiter 

vel 18 vis alcoolicae gradus increscant, quin cessent 

exinde esse materia apta pro Missae sacrificio? 2 Utrum 

licitum sit ad s. Missae sacrificium conficiendum uti vino 

ex musto obtento, quod ante fermentationem vinosam per 

evaporationem igneam condensatum est? Resp. (cfirm. a 

S. P'ce, 7 aout): Ad 1. Dummodo... spiritus extractus fuerit 

ex genimine vitis, et quantitas alcoolica adiungenda una 

cum ea quam vinum de quo agitur naturaliter continet, 

non excedat proportionem 17 vel 18 pro centum, et 

admixtio fiat, quando fermentatio tumultuosa, ut aiunt, 

defervescere inceperit, nihil obstare, quominus idem 

vinum in Missae sacrificio adhibeatur. Ad 2. Licere, 

dummodo decoctio huiusmodi fermentationem alcoolicam 

haud excludat, ipsaque fermentatio naturaliter obtineri 

possit et de facto obtineatur. 

Léon XIII, Ep. 'Apostolicae curae et caritatis', 

13 septembre 1896; De ordinationibus Anglicanis 

3315 1963 In ritu cuiuslibet sacramenti conficiendi et 

administrandi iure discernunt inter partem ceremonialem 

et partem essentialem, quae materia et forma appellari

800 

consuevit. Omnesque norunt, sacramenta novae Legis 

utpote signa sensibilia atque gratiae invisibilis 

efficientia, debere gratiam et significare quam efficiunt, 

et efficere quam significant (cf. DS 1310 1606). Quae 

significatio, etsi in toto ritu essentiali, in materia scilicet 

et forma, haberi debet, praecipue tamen ad formam 

pertinet; cum materia sit pars per se non determinata, 

quae per illam determinatur. Idque in sacramento ordinis 

manifestius apparet, cuius conferendi materia, quatenus 

hoc loco se dat considerandam, est manuum impositio; 

quae quidem nihil definitum per se significat, et aeque ad 

quosdam ordines, aeque ad confirmationem usurpatur. 

3316 1964 Iamvero verba, quae ad proximam usque 

aetatem habentur passim ab Anglicanis tamquam forma 

propria ordinationis presbyteralis, videlicet 'Accipe 

Spiritum Sanctum', minime sane significant definite 

ordinem sacerdotii vel eius gratiam, et potestatem, quae 

praecipue est potestas consecrandi et offerendi verum 

corpus et sanguinem Domini, eo sacrificio, quod non est 

nuda commemoratio sacrificii in cruce peracti (DS l753). 

Forma huiusmodi aucta quidem est postea iis verbis : ad 

officium et opus presbyteri; sed hoc potius convincit, 

Anglicanos vidisse ipsos, primam eam formam fuisse 

mancam neque idoneam rei. Eadem vero adiectio, si forte 

quidem legitimam significationem apponere formae 

posset, serius est inducta, elapso iam saeculo post 

receptum Ordinale Eduardianum : cum propterea, 

hierarchia exstincta, potestas ordinandi iam nulla esset. 

... 

3317 1965 De consecratione episcopali similiter est. Nam 

formulae 'Accipe Spiritum Sanctum' non modo serius 

annexa sunt verba 'ad officium et opus episcopi', sed 

etiam de iisdem, ut mox dicemus, iudicandum aliter est 

quam in ritu catholico. Neque rei proficit quidquam 

advocasse praefationis precem Omnipotens Deus: cum ea 

pariter deminuta sit verbis, quae summum sacerdotium

801 

declarent. Sane nihil huc attinet explorare, utrum 

episcopatus complementum sit sacerdotii, an ordo ab illo 

distinctus : aut collatus, ut aiunt, per saltum, scilicet 

homini non sacerdoti, utrum effectum habeat necne. At 

ipse procul dubio, ex institutione Christi, ad sacramentum 

ordinis verissime pertinet, atque est praecellenti gradu 

sacerdotium; quod nimirum et voce sanctorum Patrum et 

rituali nostra consuetudine summum sacerdotium, sacri 

ministerii summa nuncupatur. Inde fit ut, quoniam 

sacramentum ordinis verumque Christi sacerdotium a ritu 

Anglicano penitus extrusum est, atque adeo in 

consecratione episcopali eiusdem ritus nullo modo 

sacerdotium confertur, nullo item modo episcopatus vere 

ac iure possit conferri: eoque id magis, quia in primis 

episcopatus muniis illud scilicet est ministros ordinandi in 

sanctam Eucharistiam et sacrificium. ... 

Ad rectam vero plenamque Ordinalis anglicani 

aestimationem, praeter ista per aliquas eius partes 

notata, nihil profecto tam valet quam si probe aestimetur 

quibus adiunctis rerum conditum sit et publice 

constitutum. Longum est singula persequi, neque est 

necessarium : eius namque aetatis memoria satis diserte 

loquitur, cuius animi essent in Ecclesiam catholicam 

auctores Ordinalis, quos adsciverint fautores ab 

heterodoxis sectis, quo demum consilia sua referrent. 

Nimis enimvero scientes quae necessitudo inter fidem et 

cultum, inter legem credendi et legem supplicandi 

intercedat, liturgiae ordinem, specie quidem 

redintegrandae eius formae primaevae, ad errores 

Novatorum multis modis deformarunt. Quamobrem toto 

Ordinali non modo nulla est aperta mentio sacrificii, 

consecrationis, sacerdotii potestatisque consecrandi et 

sacrificium offerendi; sed immo omnia huiusmodi rerum 

vestigia, quae superessent in precationibus ritus catholici 

non plane reiectis, sublata et deleta sunt de industria, 

quod supra attigimus.

802 

Ita per se apparet nativa Ordinalis indoles ac spiritus, uti 

loquuntur. Hinc vero ab origine ducto vitio, si valere ad 

usum ordinationum minime potuit, nequaquam decursu 

aetatum, cum tale ipsum permanserit, futurum fuit ut 

valeret. Atque ii egerunt frustra qui inde a temporibus 

Caroli I conati sunt admittere aliquid sacrificii et 

sacerdotii, nonnulla dein ad Ordinale facta accessione, 

frustraque similiter contendit pars ea Anglicanorum non 

ita magna, recentiore tempore coalita, quae arbitratur 

posse idem Ordinale ad sanam rectamque sententiam 

intelligi et deduci. Vana, inquimus, fuere et sunt 

huiusmodi conata: idque hac etiam de causa, quod, si qua 

quidem verba, in Ordinali anglicano ut nunc est, 

porrigant se in ambiguum, ea tamen sumere sensum 

eumdem nequeunt quem habent in ritu catholico. Nam 

semel novato ritu ut vidimus, quo nempe negetur vel 

adulteretur sacramentum Ordinis et a quo quaevis notio 

repudiata sit consecrationis et sacrificii, iam minime 

constat 'Accipe Spiritum Sanctum', qui Spiritus, cum gratia 

nimirum sacramenti, in animam infunditur: minimeque 

constant verba illa 'ad officium et opus presbyteri' vel 

'episcopi' ac similia, quae restant nomina sine re quam 

instituit Christus. 

3318 1966 Cum hoc igitur intimo formae defectu 

coniunctus est defectus intentionis, quam aeque 

necessario postulat, ut sit sacramentum. De mente vel 

intentione, utpote quae per se quiddam est interius, 

Ecclesia non iudicat: at quatenus extra proditur, iudicare 

de ea debet. Iamvero cum quis ad sacramentum 

conficiendum et conferendum materiam formamque 

debitam serio ac rite adhibuit, eo ipso censetur id 

nimirum facere intendisse quod facit Ecclesia. Quo sane 

principio innititur doctrina quae tenet, esse vere 

sacramentum vel illud quod ministerio hominis haeretici 

aut non baptizati, dummodo ritu catholico, conferatur. 

Contra, si ritus immutetur, eo manifesto consilio, ut alius 

inducatur ab Ecclesia non receptus, utque id repellatur

803 

quod facit Ecclesia et quod ex institutione Christi ad 

naturam attinet sacramenti, tunc palam est, non solum 

necessariam sacramento intentionem deesse, sed 

intentionem immo haberi sacramento adversam et 

repugnantem. 

3319 ... (Consultores S. officii) ad unum consensere, 

propositam causam iam pridem ab Ap. Sede plene fuisse 

et cognitam et iudicatam. ... (Verum optimum duximus) 

eamdem rem auctoritate Nostra rursus declarari... 

Itaque (Pontificum praedecessorum decreta) 

confirmantes ac veluti renovantes, auctoritate Nostra, 

motu proprio, certa scientia pronuntiamus et declaramus, 

ordinationes ritu Anglicano actas irritas prorsus fuisse et 

esse omninoque nullas. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Fidentem piumque', 20 septembre 

1896 

3320 Certissime quidem perfecti Conciliatoris nomen et 

partes alii nulli conveniunt quam Christo, quippe qui unus, 

homo idem et Deus, humanum genus summo Patri in 

gratiam restituerit: 'Unus mediator Dei et hominum, homo 

Christus Iesus...' (1 Tim 2, 5s). At vero si 'nihil prohibet', ut 

docet Angelicus, 'aliquos alios secundum quid dici 

mediatores inter Deum et homines, prout scilicet 

cooperantur ad unionem hominis cum Deo dispositive et 

ministerialiter' cuiusmodi sunt Angeli Sanctique caelites, 

prophetae et utriusque Testamenti sacerdotes, profecto 

eiusdem gloriae decus Virgini excelsae cumulatius 

convenit. 

3321 1940b Nemo etenim unus cogitari quidem potest, 

qui reconciliandis Deo hominibus parem atque illa 

operam vel umquam contulerit vel aliquando sit 

collaturus. Nempe ipsa ad homines in sempiternum 

ruentes exitium Servatorem adduxit, iam tum scilicet cum

804 

pacifici sacramenti nuntium ab Angelo in terras allatum 

admirabili assensu 'loco totius humanae naturae' excepit; 

ipsa est, de qua natus est Iesus (Mt 1,16), vera scilicet 

eius mater, ob eamque causam digna et peraccepta ad 

Mediatorem mediatrix. 

Resp. S. Officii (sous Léon XIII), 17 mars 1897 

3323 Qu.: An adhiberi possit artificialis mulieris 

fecundatio ? Resp. (cfrm. a S. P'ce 26 mars) : Non licere. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Divinum illud munus', 9 mai 1897 

3325 Periculum (errandi de Trinitate) ex eo fit, ne in fide 

aut in cultu vel divinae inter se Personae confundantur vel 

unica in ipsis natura separetur; ... Quare Innocentius XII, 

decessor Noster, sollemnia quaedam honori Patris 

propria postulantibus omnino negavit. Quod si singula 

Incarnati Verbi mysteria certis diebus festis celebrantur, 

non tamen proprio ullo festo celebratur Verbum 

secundum divinam tantum naturam : atque ipsa etiam 

Pentecostes sollemnia non ideo inducta antiquitus sunt, ut 

Spiritus Sanctus per se simpliciter honoraretur, sed ut 

eiusdem recoleretur adventus sive externa missio. Quae 

quidem omnia sapienti consilio sancita sunt, ne quis forte 

a distinguendis Personis ad divinam essentiam 

distinguendam prolaberetur. Quin etiam Ecclesia, ut in 

fidei integritate filios contineret, sanctissimae Trinitatis 

festum instituit, quod Iohannes XXII (a 1331) deinde iussit 

ubique agendum ... Multaque rem confirmant. Cultus 

enim, qui sanctis Caelitibus, atque Angelis, qui Virgini 

Deiparae, qui Christo tribuitur, is demum in Trinitatem 

ipsam redundat et desinit. 

3326 Aptissimeque Ecclesia ea divinitatis opera, in quibus 

potentia excellit, tribuere Patri, ea, in quibus excellit 

sapientia, tribuere Filio, ea, in quibus excellit amor, 

Spiritui Sancto tribuere consuevit. Non quod perfectiones

805 

cunctae atque opera extrinsecus edita Personis divinis 

communia non sint; sunt enim 'indivisa opera Trinitatis, 

sicut et indivisa est Trinitatis essentia', quia, uti tres 

Personae divinae 'inseparabiles sunt, ita inseparabiliter 

operantur': verum quod ex comparatione quadam et 

propemodum affinitate, quae inter opera ipsa et 

Personarum proprietates intercedit, ea alteri potius quam 

alteris addicuntur sive, ut aiunt, appropriantur: 'Sicut 

similitudine vestigii vel imaginis in creaturis inventa, 

utimur ad manifestationem divinarum Personarum, ita et 

essentialibus attributis; et haec manifestatio Personarum 

per essentialia attributa appropriatio dicitur'. Hoc modo 

Pater, qui est 'principium totius Deitatis', idem causa est 

effectrix universitatis rerum et Incarnationis Verbi et 

sanctificationis animarum, 'ex ipso sunt omnia' : ex ipso, 

propter Patrem. Filius autem, Verbum Imago Dei, idem est 

causa exemplaris, unde res omnes formam et 

pulchritudinem, ordinem et concentum imitantur; qui 

exstitit nobis veritas, vita, hominis cum Deo reconciliator, 

'per ipsum sunt omnia' : per ipsum, propter Filium. Spiritus 

vero Sanctus idem est omnium rerum causa ultima, eo 

quia sicut in fine suo voluntas lateque omnia 

conquiescunt, non aliter ille, qui divina bonitas est ac 

Patris ipsa Filiique inter se caritas, arcana ea opera de 

salute hominum ... complet et perficit, 'in ipso sunt omnia': 

in ipso, propter Spiritum Sanctum. 

3327 Sane in operibus Dei externis illud eximie praestat 

Incarnati Verbi Mysterium, in quo divinarum perfectionum 

sic enitet lux ut quidquam supra ne cogitari quidem possit 

... Hoc igitur tantum opus, etsi totius Trinitatis fuit, 

attamen Spiritui Sancto tamquam proprium adscribitur: 

ita ut de Virgine sic Evangelia commemorent : 'Inventa est 

in utero habens de Spiritu Sancto', et 'Quod in ea natum 

est, de Spiritu Sancto est' (Mt 1, 18 20). ... Divini autem 

Spiritus opera non solum conceptio Christi effecta est, 

sed eius quoque sanctificatio animae, quae unctio in 

sacris libris nominatur (Act 10, 38): atque adeo omnis

806 

actio 'praesente spiritu peragebatur' praecipueque 

sacrificium eius sui: 'Per Spiritum Sanctum semetipsum 

obtulit immaculatum Deo' (Hebr 9,14). Ista qui 

perpenderit, nihil erit ei mirum, quod charismata omnia 

almi Spiritus in animam Christi affluxerint. ... Itaque 

Spiritus Sancti et praesentia conspicua super Christum et 

virtute intima in anima eius duplex eiusdem Spiritus 

praesignificatur missio, ea nimirum, quae in Ecclesia 

manifesto patet, et ea, quae in animis iustorum secreto 

illapsu exercetur. 

3328 Ecclesia, quae iam concepta, ex latere ipso secundi 

Adami velut in cruce dormientis orta erat, sese in lucem 

hominum insigni modo primitus dedit die celeberrima 

Pentecostes. Ipsaque die beneficia sua Spiritus Sanctus in 

mystico Christi Corpore prodere coepit. ... Ita plane 

eveniebat illud extremum Christi ad Apostolos suos 

promissum de Spiritu Sancto mittendo, qui doctrinae, ipso 

afflante, traditae completurus ipse esset et quodammodo 

obsignaturus depositum: '... cum autem venerit ille 

Spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem' (Jo 

16,12s). ... quam quidem veritatem impertit ac largitur 

Ecclesiae, auxilio praesentissimo providens, ut ipsa ne ulli 

unquam errori obnoxia sit, utque divinae doctrinae 

germina alere copiosius in dies possit et frugifera 

praestare ad populorum salutem. Et quoniam populorum 

salus... postulat, ut haec (Ecclesia) munus idem in 

perpetuitatem temporum persequatur, perennis idcirco 

vita atque virtus a Spiritu Sancto suppetit, quae 

Ecclesiam conservat augetque (citatur Jo 16, 16s.). Ab 

ipso namque episcopi constituuntur, quorum ministerio 

non modo filii generantur, sed etiam patres, sacerdotes 

videlicet, ad eam regendam enutriendamque... Utrique 

autem, episcopi et sacerdotes, insigni Spiritus munere id 

habent, ut peccata pro potestate deleant (Citatur Jo 

20,22s). Porro Ecclesiam opus esse plane divinum, alio 

nullo argumento praeclarius constat quam charismatum, 

quibus undique illa ornatur splendore et gloria, auctore

807 

nimirum et datore Spiritu Sancto. Atque hoc affirmare 

sufficiat, quod cum Christus Caput sit Ecclesiae, Spiritus 

Sanctus sit eius Anima: 'Quod est in corpore nostro anima, 

id est Spiritus Sanctus in Corpore Christi quod est 

Ecclesia'. 

3329 Certum quidem est, in ipsis etiam hominibus iustis 

qui ante Christum fuerunt, insedisse per gratiam Spiritum 

Sanctum, quemadmodum de prophetis, de Zacharia, de 

Ioanne Baptista, de Simeone et Anna scriptum 

accepimus; quippe in Pentecoste non ita se Spiritus 

Sanctus tribuit, 'ut tunc primum esse Sanctorum 

inhabitator inciperet, sed ut copiosius inundaret, 

cumulans sua dona, non inchoans, nec ideo novus opere, 

quia ditior largitate'. Verum, si et illi in filiis Dei 

numerabantur, condicione tamen perinde erant ac servi, 

quia etiam filius 'nihil differt a servo', quousque est 'sub 

tutoribus et actoribus' (Gal 4,1s.) : ac, praeterquam quod 

iustitia in illis non erat nisi ex Christi meritis adventuri, 

communicatio Spiritus Sancti post Christum facta multo 

est copiosior, propemodum ut arram pretio vincit res 

pacta atque ut imagini longe praestat veritas. ... 

3330 Regenerationis et renovationis initia sunt homini per 

baptisma ; in quo sacramento... illabitur primum Spiritus 

Sanctus eamque (animam) similem sibi facit. 'Quod natum 

est ex Spiritu, spiritus est'(Jo 3,7). Uberiusque per sacram 

confirmationem ad constantiam et robur christianae vitae 

sese dono dat idem Spiritus ... Ipse (Sp. S.) non modo 

affert nobis divina munera, sed eorumdem est auctor, 

atque etiam munus ipse est supremum; qui a mutuo Patris 

Filiique amore procedens, iure habetur et nuncupatur 

'altissimi donum Dei'. Cuius doni natura et vis quo 

illustrius pateat, revocare oportet ea quae in divinis 

Litteris tradita sacri doctores explicaverunt, Deum 

videlicet adesse rebus omnibus in eisque esse 'per 

potentiam, in quantum omnia eius potestati subduntur; 

per praesentiam, in quantum omnia nuda sunt et aperta

808 

oculis eius; per essentiam, in quantum adest omnibus ut 

causa essendi'. At vero in homine est Deus non 

tantummodo ut in rebus, sed eo amplius cognoscitur ab 

ipso et diligitur; cum vel duce natura bonum sponte 

amemus, cupiamus, conquiramus. Praeterea Deus ex 

gratia insidet animae iustae tamquam in templo, modo 

penitus intimo et singulari; ex quo etiam sequitur ea 

necessitudo caritatis, qua Deo adhaeret anima 

coniunctissime, plus quam amico possit benevolenti 

maxime et dilecto, eoque plene suaviterque fruitur. 

3331 Haec autem mira coniunctio, quae suo nomine 

inhabitatio dicitur, condicione tantum seu statu ab ea 

discrepans, qua caelites Deus beando complectitur, 

tametsi verissime efficitur praesenti totius Trinitatis 

numine, 'ad eum veniemus et mansionem apud eum 

faciemus' (Io 14, 23), attamen de Spiritu Sancto tamquam 

peculiaris praedicatur. Siquidem divinae et potentiae et 

sapientiae vel in homine improbo apparent vestigia; 

caritatis, quae propria Spiritus veluti nota est, alius nemo 

nisi iustus est particeps. 

Resp. S. Officii (sous Léon XIII), 30 mars 1898; De fide et 

intentione ad baptismum requisitis 

3333 1966a Qu.: Utrum missionarius conferre possit 

baptismum in articulo mortis mahumedano adulto, qui in 

suis erroribus supponitur in bona fide: 1. Si habeat adhuc 

plenam advertentiam, tantum illum adhortando ad 

dolorem et ad confidentiam, minime loquendo de nostris 

mysteriis ex timore, ut ipsis non crediturus sit. Resp. 

(cfirm. a S. P'ce, 1 avril): Ad 1 et 2. Negative, i. e. non 

licere huiusmodi mahumedanis... sive absolute sive 

condicionate administrare baptismum; et dentur Decreta 

S. officii ad episc. Quebecensem d. 25 janvier et 10 mai 

1703 et Instr. S. officii, ad Vic. Ap. Tche-Kiang 1 aout 1860 

(DS 2380ss 2835ss).

809 

3334 1966a 2. Quamcumque habeat advertentiam, nihil ei 

dicendo, cum ex una parte supponitur illi non deesse 

contritionem, ex alia vero prudens non esse loqui cum eo 

de nostris mysteriis. Resp. (cfirm. a S. P'ce, 1 avril): Ad 1 

et 2. Negative, i. e. non licere huiusmodi mahumedanis... 

sive absolute sive condicionate administrare baptismum; 

et dentur Decreta S. officii ad episc. Quebecensem d. 25 

janvier et 10 mai 1703 et Instr. S. officii, ad Vic. Ap. Tche- 

Kiang 1 aout 1860 (DS 2380ss 2835ss). 

3335 1966a 3. Si iam advertentiam amiserit, nihil prorsus 

ei dicendo. Ad 3: De mahumedanis moribundis et 

sensibus iam destitutis respondendum ut in Decr. S. Officii 

18 septembre 1850 ad episc. Perthensem; id est: 'Si antea 

dederint signa velle baptizari, vel in praesenti statu aut 

nutu aut alio modo eandem dispositionem ostenderint, 

baptizari posse sub condicione, quatenus tamen 

missionarius, cunctis rerum adiunctis inspectis, ita 

prudenter iudicaverit. 

Resp. S. Officii ad episc. Sinaloensem, 4 mai 1898; De 

modis 

extrahendi fetum 

3336 1890b Qu. eritne licita partus acceleratio, quoties ex 

mulieris arctitudine impossibilis evaderet fetus egressio 

suo naturali tempore ? Resp. (cfirm. a S. P'ce 6 mai): Ad 1. 

Partus accelerationem per se illicitam non esse, 

dummodo perficiatur iustis de causis et eo tempore ac 

modis, quibus ex ordinariis contingentibus matris et fetus 

vitae consulatur. 

3337 1890b 2. Et si mulieris arctitudo talis sit, ut neque 

partus praematurus possibilis censeatur, licebitne 

abortum provocare aut caesaream suo tempore perficere 

operationem? Ad 2. Quoad primam partem: negative, 

iuxta decretum feria IV, 24. Iulii 1895, de abortus

810 

illiceitate. - Ad secundum vero quod spectat : nihil 

obstare, quominus mulier, de qua agitur, caesareae 

operationi suo tempore subiciatur. 

3338 1890b 3. Estne licita laparatomia, quando agitur de 

praegnatione extra-uterina, seu de ectopicis 

conceptibus? Ad 3. Necessitate cogente, licitam esse 

laparatomiam ad extrahendos e sinu matris ectopicos 

conceptus, dummodo et fetus et matris vitae, quantum 

fieri potest, serio et opportune provideatur. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Caritatis studium' ad episcopos 

Scotiae, 25 juillet 1898 

3339 Necessitatem ... sacrificii vis ipsa et natura 

religionis continet. ... Remotisque sacrificiis nulla nec 

esse nec cogitari religio potest. Lege veteri non est lex 

inferior Evangelii; immo multo praestantior, quia id 

cumulate perfecit, quod illa inchoarat. Iamvero 

sacrificium in Cruce factum praesignificabant sacrificia in 

Testamento veteri usitata, multo ante quam Christus 

nasceretur: post eius ascensum in caelum idem illud 

sacrificium sacrificio eucharistico continuatur. Itaque 

vehementer errant, qui hoc perinde respuunt, ac si 

veritatem virtutemque sacrificii deminuat, quod Christus, 

cruci suffixus, fecit; 'semel oblatus ad multorum 

exhaurienda peccata' (Hebr 9, 28). Omnino perfecta 

atque absoluta illa expiatio mortalium fuit; nec ullo modo 

altera, sed ipsa illa in sacrificio eucharistico inest. 

Quoniam enim sacrificalem ritum comitari in omne 

tempus religioni oportebat, divinissimum fuit Redemptoris 

consilium, ut sacrificium, semel in Cruce consummatum, 

perpetuum et perenne fieret. Huius autem ratio 

perpetuitatis inest in sacratissima Eucharistia, quae non 

similitudinem inanem memoriamve tantum rei affert, sed 

veritatem ipsam, quamquam specie dissimili, 

proptereaque huius sacrificii efficientia sive ad

811 

impetrandum sive ad expiandum ex morte Christi tota 

fluit. 

Léon XIII, Ep. 'Testem benevolentiae' ad archiep. 

Baltimor., 


3340 1967 Novarum igitur, quas diximus, opinionum id 

fere constituitur fundamentum : quo facilius qui dissident 

ad catholicam sapientiam traducantur, debere Ecclesiam 

ad adulti saeculi humanitatem aliquanto propius 

accedere, ac, veteri relaxata severitate, recens invectis 

populorum placitis ac rationibus indulgere. Id autem non 

de vivendi solum disciplina, sed de doctrinis etiam, 

quibus fidei depositum continetur intelligendum esse 

multi arbitrantur. Opportunum enim esse contendunt ad 

voluntates discordium alliciendas, si quaedam doctrinae 

capita quasi levioris momenti, praetermittantur, aut 

molliantur ita, ut non eundem retineant sensum, quem 

constanter tenuit Ecclesia. - Id porro, ... quam improbando 

sit consilio excogitatum, haud longo sermone indiget; si 

modo doctrinae ratio atque origo repetatur, quam tradit 

Ecclesia. Ad rem Vaticana Synodus: 'Neque enim... 

recedendum' (DS 3020)... 

3341 1968 Aetatum vero praeteritarum omnium historia 

testis est, Sedem hanc Apostolicam, cui non magisterium 

modo, sed supremum etiam regimen totius Ecclesiae 

tributum est, constanter quidem 'in eodem dogmate, 

eodem sensu eademque sententia' (vd. DS 3020 et nt.) 

haesisse; at vivendi disciplinam ita semper moderari 

consuevisse, ut, divino incolumi iure, diversarum adeo 

gentium, quas amplectitur, mores et rationes numquam 

neglexerit. Id Si postulet animorum salus, nunc etiam 

facturam quis dubitet ? - Non hoc tamen privatorum 

hominum arbitrio definiendum, qui fere specie recti 

decipiuntur; sed Ecclesiae iudicium esse oportet. ...

812 

1969 In causa tamen de qua loquimur, dilecte Fili Noster, 

plus affert periculi estque magis catholicae doctrinae 

disciplinaeque infestum consilium illud, quo rerum 

novarum sectatores arbitrantur, libertatem quandam in 

Ecclesiam esse inducendam, ut, constricta quodammodo 

potestatis vi ac vigilantia, liceat fidelibus suo cuiusque 

ingenio actuosaeque virtuti largius aliquanto indulgere. ... 

3342 1970 Externum magisterium omne ab iis, qui 

christianae perfectioni adipiscendae studere velint, 

tamquam superfluum, immo etiam minus utile reicitur: 

ampliora, aiunt, atque uberiora nunc quam elapsis 

temporibus in animos fidelium Spiritus Sanctus influit 

charismata, eosque medio nemine docet arcano quodam 

instinctu atque agit. ... 

3343 1971 Maxime in excolendis virtutibus Spiritus Sancti 

praesidio opus est omnino; verum qui nova sectari 

adamant, naturales virtutes praeter modum efferunt, 

quasi hae praesentis aetatis moribus ac necessitatibus 

respondeant aptius, iisque exornari praestet, quod 

hominem paratiorem ad agendum ac strenuiorem faciant. 

- Difficile quidem intellectu est, eos, qui christiana 

sapientia imbuantur, posse naturales virtutes 

supernaturalibus anteferre maioremque illis efficacitatem 

ac fecunditatem tribuere. ... 

3344 1972 Cum hac de naturalibus virtutibus sententia 

alia cohaeret admodum, qua christianae virtutes 

universae in duo quasi genera dispertiuntur, in passivas, 

ut aiunt, atque activas; adduntque, illas in elapsis 

aetatibus convenisse melius, has cum praesenti magis 

congruere. ... Christianas autem virtutes alias temporibus 

aliis accommodatas esse is solum velit, qui Apostoli verba 

non meminerit; 'Quos praescivit, hos et praedestinavit 

conformes fieri imaginis Filii sui' (Rom 8, 29). Magister et 

exemplar sanctitatis omnis Christus est; ad cuius regulam 

aptari omnes necesse est, quotquot avent beatorum

813 

sedibus inseri. Iamvero, haud mutatur Christus 

progredientibus saeculis, sed idem heri et hodie et in 

saecula (Hebr 13, 8). Ad omnium igitur aetatum homines 

pertinet illud: 'Discite a me, quia mitis sum et humilis 

corde' (Mt 11, 29); nulloque non tempore Christus se nobis 

exhibet factum oboedientem usque ad mortem (Phil 2, 8); 

valetque quavis aetate Apostoli sententia: 'Qui ... sunt 

Christi, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et 

concupiscentiis' (Gal 5, 24)... 

3345 1973 Ex quo virtutum evangelicarum veluti 

contemptu, quae perperam passivae appellantur, pronum 

erat sequi, ut religiosae etiam vitae despectus sensim per 

animos pervaderet. Atque id novarum opinionum 

fautoribus commune esse, conicimus ex eorum sententiis 

quibusdam circa vota, quae ordines religiosi nuncupant. 

Aiunt enim illa ab ingenio aetatis nostrae dissidere 

plurimum, utpote quae humanae libertatis fines 

coerceant; esseque ad infirmos animos magis quam ad 

fortes apta; nec admodum valere ad christianam 

profectionem humanaeque consociationis bonum, quin 

potius utrique rei obstare atque officere. ... 

1974 Postremo, ne nimiis moremur, via quoque et ratio, 

qua catholici adhuc sunt usi ad dissidentes revocandos, 

deserenda edicitur aliaque in posterum ad hibenda. ... 

Quodsi e diversis rationibus verbi Dei eloquendi ea 

quandoque praeferenda videatur, qua ad dissidentes non 

in templis dicant, sed privato quovis honesto loco, nec ut 

qui disputent, sed ut qui amice colloquantur, res quidem 

reprehensione caret: modo tamen ad id muneris 

auctoritate episcoporum ii destinentur, qui scientiam 

integritatemque suam antea ipsis probaverint. ... 

3346 1975 Ex his igitur, quae huc usque disseruimus, 

patet, ... non posse Nobis opiniones illas probari, quarum 

summam Americanismi nomine nonnulli indicant.

814 

1976 Una unitate doctrinae sicut unitate regiminis eaque 

catholica est Ecclesia : cuius quoniam Deus in cathedra 

beati PETRI centrum ac fundamentum esse statuit, iure 

Romana dicitur ; ubi enim Petrus, ibi Ecclesia. 

Quamobrem quicunque catholico nomine censeri vult, is 

verba Hieronymi ad DAMASUM Pontificem usurpare ex 

veritate debet : 'Ego nullum primum nisi Christum sequens 

beatitudini tuae, id est cathedrae PETRI, communione 

consocior : super illam petram aedificatam Ecclesiam (Mt 

16, 18) scio; quicunque tecum non colligit, spargit' (Mt 12, 

30). 

Léon XIII, Litt. encycl. 'Annum sacrum', 25 mai 1899 

3350 Amplissimum istud maximumque obsequii et pietatis 

testimonium (scl. actus devovendi genus humanum Ss. 

Cordi Iesu) omnino convenit Iesu Christo, quia ipse 

princeps est ac Dominus summus. Videlicet imperium eius 

non est tantummodo in gentes catholici nominis, aut in 

eos solum, qui sacro baptismate rite abluti, utique ad 

Ecclesiam, si spectetur ius, pertinent, quamvis vel error 

opinionum devios agat vel dissensio a caritate seiungat, 

sed complectitur etiam quotquot numerantur christianae 

fidei expertes, ita ut verissime in potestate Christi sit 

universitas generis humani. Nam qui Dei Patris Unigenitus 

est eandemque habet cum ipso substantiam, 'splendor 

gloriae et figura substantiae eius' (Hebr 1, 3), huic omnia 

cum Patre communia necesse est proptereaque quoque 

rerum omnium summum imperium. Ob eam rem Dei Filius 

de se ipse apud Prophetam 'Ego autem' effatur 

'constitutus sum rex super Sion montem sanctum eius. - 

Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui 

te. Postula a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et 

possessionem tuam terminos terrae' (Ps 2, 6ss). Quibus 

declarat, se potestatem a Deo accepisse cum in omnem 

Ecclesiam, quae per Sion montem intelligitur, tum in 

reliquum terrarum orbem, qua eius late termini 

proferuntur. Quo autem summa ista potestas fundamento

815 

nitatur, satis illa docent: 'Filius meus es tu'. Hoc enim ipso 

quod omnium Regis est Filius, universae potestatis est 

heres: ex quo illa 'Dabo tibi gentes hereditatem tuam'. 

Quorum sunt ea similia, quae habet Paulus Apostolus: 

'Quem constituit heredem universorum' (Hebr 1, 2). 

3351 Illud autem considerandum maxime, quid 

affirmaverit de imperio suo Iesus Christus ... suis ipse 

verbis. Quaerenti enim Romano praesidi 'Ergo rex es tu?' 

sine ulla dubitatione respondit: 'Tu dicis quia rex sum ego' 

(Io 18, 37). Atque huius magnitudinem potestatis et 

infinitatem regni illa ad Apostolos apertius confirmant : 

'Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra' (Mt 28, 

18). Si Christo data potestas omnis, necessario 

consequitur, imperium eius summum esse oportere, 

absolutum, arbitrio nullius obnoxium, nihil ut ei sit nec par 

nec simile; cumque data sit in caelo et in terra, debet sibi 

habere caelum terrasque parentia. Re autem vera ius 

istud singulare sibique proprium exercuit, iussis nimirum 

Apostolis evulgare doctrinam suam, congregare homines 

in unum corpus Ecclesiae per lavacrum salutis, leges 

denique imponere, quas recusare sine salutis 

sempiternae discrimine nemo posset. 

3352 Neque tamen sunt in hoc omnia. Imperat Christus 

non iure tantum nativo, quippe Dei Unigenitus, sed etiam 

quaesito. Ipse enim 'eripuit nos de potestate tenebrarum' 

(Col 1, 13) idemque 'dedit redemptionem semetipsum pro 

omnibus' (I Tim 2, 6). Ei ergo facti sunt 'populus 

acquisitionis' (Petr 2, 9) non solum et catholici et quotquot 

christianum baptisma rite accepere, sed homines singuli 

et universi. ... Cur autem ipsi infideles potestate 

dominatuque Iesu Christi teneantur, causam S. Thomas 

rationemque edisserendo docet. Cum enim de iudiciali 

eius potestate quaesisset, num ad homines porrigatur 

universos, affirmassetque 'iudiciaria potestas consequitur 

potestatem regiam', plane concludit: 'Christo omnia sunt 

subiecta quantum ad potestatem, etsi nondum sunt ei

816 

subiecta quantum ad exsecutionem potestatis'. Quae 

Christi potestas et imperium in homines exercetur per 

veritatem, per iustitiam, maxime per caritatem. 

3353 Quoniamque inest in Sacro Corde symbolum atque 

expressa imago infinitae Jesu Christi caritatis, quae 

movet ipsa nos ad amandum mutuo, ideo consentaneum 

est dicare se Cordi eius augustissimo: quod tamen nihil 

aliud est quam dedere atque obligare se Iesu Christo, 

quia quidquid honoris, obsequii, pietatis divino Cordi 

tribuitur, vere et proprie Christo tribuitur ipsi. 



Resp. S. Off. ad archiep. Ultraiect. (Utrecht) (sous Léon 

XIII), 21 août 1901 

3356 1977 Expos.: Plures medici in nosocomiis aut alibi 

casu necessitatis infantes praecipue in utero matris, 

baptizare solent aqua cum hydrargyro bichlorato 

corrosivo (gallice: chloride de mercure) permixta. 

Componitur fere haec aqua solutione unius partis huius 

chloreti hydrargici in mille partibus aquae, eaque 

solutione aquae potio venefica est. Ratio vero, cur hac 

mixtura utantur, est, ne matris uterus morbo afficiatur. 

Qu.: 1. Estne baptisma cum huiusmodi aqua 

administratum certo an dubie validum? 

2. Estne licitum ad omne morbi periculum vitandum 

huiusmodi aqua sacramentum baptismatis administrare? 

3. Licetne etiam tum hac aqua uti, quando sine ullo morbi 

periculo aqua pura adhiberi potest? Resp. (cfirm. a s. 

P'ce, 23 aout): Ad 1. Providebitur in 2s. Ad 2. Licere, ubi 

verum adest morbi periculum. Ad 3. Negative.

817 

Resp. S. Off. ad Fac. theol. Univ. Marianopol. (sous Léon 

XIII), 5 mars 1902 

3358 1890c Qu.: Utrum aliquando liceat e sinu matris 

extrahere fetus ectopicos adhuc immaturos, nondum 

exacto sexto mense post conceptionem? Resp.: Negative, 

iuxta Decr. 4 mai 1898, vi cuius fetus et matris vitae, 

quantum fieri potest, serio et opportune providendum est; 

quoad vero tempus, iuxta idem Decretum, orator 

meminerit, nullam partus accelerationem licitam esse, 

nisi perficiatur tempore ac modis, quibus ex ordinarie 

contingentibus matris ac fetus vitae consulatur. 

Léon XIII, Ep. encycl. 'Mirae caritatis', 28 mai 1902 

3360 Beneficia porro ex Eucharistia manantia qui... 

consideret, illud sane praestare atque eminere intelliget, 

quo cetera quaecumque sunt continentur: ex ipsa nempe 

vitam in homines, quae vere vita est, influere: 'Panis quem 

ego dabo, caro mea est pro mundi vita' (Jo 6, 52). Non 

uno modo ... Christus est vita ...: statim namque ut in terris 

... apparuit, nemo quidem ignorat vim quamdam continuo 

erupisse ordinis rerum prorsus novi procreatricem 

eamque in venas omnes societatis civilis et domesticae 

permanasse...; quod autem praecipuum, hominum animos 

et studia ad veritatem religionis sanctitatemque morum 

traducta atque adeo vitam homini communicatam 

caelestem plane ac divinam. ... - At vero, quoniam haec 

ipsa de qua dicimus vita expressam habet similitudinem 

cum vita hominis naturali, sicut altera cibo alitur ac viget, 

ita alteram sustentari cibo suo et augeri oportet. Apte hic 

(cibus) facit revocare, quo quidem Christus tempore ac 

modo moverit animos hominum et adduxerit, ut panem 

vivum, quem daturus erat,... exciperent. ... 'Si quis 

manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum...' (Io 6, 52). 

Gravitatem porro praecepti ita ipse convincit: 'Amen, 

amen, dico vobis, nisi manducaveritis carnem Filii hominis 

et biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis' 

(Jo 6,54).

818 

3361 1978 Absit igitur pervagatus ille error 

perniciosissimus opinantium, Eucharistiae usum ad eos 

fere amandandum esse, qui vacui curis angustique animo 

conquiescere instituant in quodam vitae religiosioris 

proposito. Ea quippe res, qua nihil sane nec excellentius 

nec salutarius, ad omnes omnino, cuiuscumque demum 

muneris praestantiaeve sint, attinet, quotquot velint 

(neque unus quisquam non velle debet) divinae gratiae in 

se fovere vitam. cuius ultimum est adeptio vitae cum Deo 

beatae. 

3362 ... Vel signa ipsa quibus huiusmodi constat 

sacramentum peropportuna coniunctionis incitamenta 

sunt. Qua de re S. Cyprianus: '... Quando Dominus corpus 

suum panem vocat de multorum granorum adunatione 

congestum, populum nostrum quem portabat indicat 

adunatum; et quando sanguinem suum vinum appellat de 

botris atque acinis plurimis expressum atque in unum 

coactum, gregem item nostrum significat commixtione 

adunatae multitudinis copulatum'. Similiter Angelicus 

Doctor ex Augustini sententia: ''Dominus noster corpus et 

sanguinem suum in eis rebus commendavit, quae ad 

unum aliquid rediguntur ex multis; namque aliud, 

scl.panis, ex multis granis in unum constat, aliud, scl. 

vinum, in unum ex multis acinis confluit', et ideo 

Augustinus alibi dicit: 'O sacramentum pietatis, o signum 

unitatis, o vinculum caritatis''. Quae omnia confirmantur 

Concilii Tridentini sententia, Christum Eucharistiam 

Ecclesiae reliquisse 'tamquam symbolum eius unitatis et 

caritatis, qua Christianos omnes inter se coniunctos et 

copulatos esse voluit ... symbolum unius illius corporis, 

cuius ipse caput exsistit...' (DS 1635 1638). Idque edixerat 

Paulus : 'Quoniam unus panis, unum corpus multi sumus, 

omnes qui de uno pane participamus' (I Cor 10, 17). ... 

3363 Mutuae praeterea inter vivos caritatis gratia, cui a 

sacramento eucharistico tantum accedit roboris et

819 

incrementi, Sacrificii praesertim virtute ad omnes 

permanat qui in Sanctorum communione numerantur. 

Nihil est enim aliud Sanctorum communio... nisi mutua 

auxilii, expiationis, precum, beneficiorum communicatio 

inter fideles vel caelesti patria potitos vel igni piaculari 

addictos vel adhuc in terris peregrinantes, in unam 

coalescentes civitatem, cuius caput Christus, cuius forma 

caritas. Hoc autem fide est ratum, etsi soli Deo 

Sacrificium augustum offerri liceat, tamen etiam honori 

Sanctorum in caelis cum Deo regnantium, qui illos 

coronavit, celebrari posse ad eorum patrocinium nobis 

conciliandum atque etiam, ut ab Apostolis traditum, ad 

labes fratrum abolendas, qui, iam in Domino mortui, 

nondum plane sint expiati. ... 

3364 Ipsum (sacramentum Eucharistiae) denique est velut 

anima Ecclesiae, ad quod ipsa sacerdotalis gratiae 

amplitudo per varios ordinum gradus dirigitur. 

Indidemque haurit habetque Ecclesia omnem virtutem 

suam et gloriam, omnia divinorum charismatum 

ornamenta, bona omnia: quae propterea summam 

curarum in eo collocat, ut fidelium animos ad intimam 

cum Christo coniunctionem per sacramentum Corporis et 

Sanguinis eius instruat et adducat. 

Saint Pie X, Litt. encycl. 'Ad diem illum', 2 février 1904 

3370 1978a Ex hac autem Mariam inter et Christum 

communione dolorum ac voluntatis 'promeruit' illa, 'ut 

reparatrix perditi orbis dignissime fieret', atque ideo 

universorum munerum dispensatrix, quae nobis Jesus 

nece et sanguine comparavit. - Equidem non diffitemur 

horum erogationum munerum privato proprioque iure 

esse Christi; siquidem et illa eius unius morte sunt parta, 

et Ipse pro potestate mediator Dei atque hominum est. 

Attamen, pro ea quam diximus dolorum atque 

aerumnarum Matris cum Filio communione, hoc Virgini 

augustae datum est, ut sit 'totius terrarum orbis

820 

potentissima apud unigenitum Filium suum mediatrix et 

conciliatrix'. Fons igitur Christus est, 'et de plenitudine 

eius nos omnes accepimus' (Io 1, 16); 'ex quo totum corpus 

et connexum per omnem iuncturam subministrationis... 

augmentum corporis facit in aedificationem sui in 

caritate' (Eph 4, 16). Maria vero... 'aquaeductus est' aut 

etiam collum, per quod corpus cum capite iungitur. Patet 

itaque abesse profecto plurimum, ut nos Deiparae 

supernaturalis gratiae efficiendae vim tribuamus, quae 

Dei unius est. Ea tamen, quoniam universis sanctitate 

praestat coniunctioneque cum Christo atque a Christo 

ascita in humanae salutis opus, de congruo, ut aiunt, 

promeret nobis, quae Christus de condigno pro meruit, 

estque princeps largiendarum gratiarum ministra. 

Resp. Commiss. de re Biblica (sous saint Pie X), 


3372 1979 Utrum ad enodandas difficultates, quae 

occurrunt in nonnullis sacrae Scripturae textibus, qui 

facta historica referre videntur, liceat exegetae catholico 

asserere, agi in his de citatione tacita vel implicita 

documenti ab auctore non inspirato conscripti, cuius 

asserta omnia auctor inspiratus minime approbare aut 

sua facere intendit, quaeque ideo ab errore immunia 

haberi non possunt? Resp. (cfirm. a S. P'ce 13. Febr.): 

Negative, excepto casu, in quo, salvis sensu ac iudicio 

Ecclesiae, solidis argumentis probetur: 1. Hagiographum 

alterius dicta vel documenta revera citare, et 2. eadem 

nec probare nec sua facere, ita ut iure censeatur non 

proprio nomine loqui. 

Resp. Commiss. de Re Biblica, 23 juin 1905 

3373 1980 Qu.: Utrum admitti possit tamquam principium 

rectae exegeseos sententia, quae tenet, sacrae 

Scripturae libros, qui pro historicis habentur, sive totaliter 

sive ex parte non historiam proprie dictam et obiective

821 

veram quandoque narrare, sed speciem tantum historiae 

prae se ferre ad aliquid significandum a proprie litterali 

seu historica verborum significatione alienum? Resp. 

(cfirm. a S. P'ce): Negative, excepto tamen casu non 

facile nec temere admittendo, in quo, Ecclesiae sensu non 

refragante eiusque salvo iudicio solidis argumentis 

probetur, Hagiographum voluisse non veram et proprie 

dictam historiam tradere sed sub specie et forma 

historiae parabolam, allegoriam, vel sensum aliquem a 

proprie litterali seu historica verborum significatione 

remotum proponere. 

Decr. 'Sacra Tridentina Synodus', sous saint Pie X, 

16 (20) décembre 1905 

3375 1981 Desiderium vero Iesu Christi et Ecclesiae, ut 

omnes Christifideles quotidie ad sacrum convivium 

accedant, in eo potissimum est, ut Christifideles per 

sacramentum Deo coniuncti robur inde capiant ad 

compescendam libidinem, ad leves culpas quae quotidie 

occurrunt abluendas, et ad graviora peccata, quibus 

humana fragilitas est obnoxia, praecavenda: non autem 

praecipue, ut Domini honori ac venerationi consulatur, 

nec, ut sumentibus id quasi merces aut praemium sit 

suarum virtutum. Unde S. Tridentinum Concilium 

Eucharistiam vocat 'antidotum, quo liberemur a culpis 

quotidianis et a peccatis mortalibus praeservemur' (cf. DS 

1638). 

3376 1982 Defervescente interim pietate ac potissimum 

Ianseniana lue undequaque grassante disputari coeptum 

est de dispositionibus, quibus ad frequentem et 

quotidianam communionem accedere oporteat, atque alii 

prae aliis maiores ac difficiliores tamquam necessarias 

expostularunt. Huiusmodi disceptationes id effecerunt, ut 

perpauci digni haberentur qui ss. Eucharistiam quotidie 

sumerent et ex tam salutifero sacramento pleniores 

effectus haurirent, contentis ceteris eo refici aut semel in

822 

anno aut singulis mensibus, vel unaquaque ad summum 

hebdomada. Quin etiam eo severitatis ventum est, ut a 

frequentanda caelesti mensa integri coetus 

excluderentur, uti mercatorum, aut eorum, qui essent 

matrimonio coniuncti. 

3377 Nonnulli tamen in contrariam abierunt sententiam. 

Hi arbitrati communionem quotidianam iure divino esse 

praeceptam, ne dies ulla praeteriret a communione 

vacua, ... etiam feria VI in Parasceve Eucharistiam 

sumendam censebant et ministrabant. 

3378 1983 Ad haec Sancta Sedes officio proprio non 

defuit (cf. DS 2090ss 2323)... Virus tamen Iansenianum, 

quod bonorum etiam animos infecerat, sub specie honoris 

ac venerationis Eucharistiae debiti, haud penitus evanuit. 

Quaestio de dispositionibus ad frequentandam recte ac 

legitime communionem S. Sedis declarationibus 

supervixit; quo factum est, ut nonnulli etiam boni nominis 

theologi raro et positis compluribus condicionibus 

quotidianam communionem fidelibus permitti posse 

censuerint. 

1984 ... Sanctitas vero Sua, cum ipsi maxime cordi sit, ut 

... christianus populus ad sacrum convivium perquam 

frequenter et etiam quotidie advocetur eiusque fructibus 

amplissimis potiatur, quaestionem praedictam huic s. 

Ordini examinandam ac definiendam commisit. ... (Hinc 

Congreg. S. Conc. d. 16. Dec. 1905) ea quae sequuntur 

statuit ac declaravit: 

3379 1985 1. Communio frequens et quotidiana... omnibus 

Christifidelibus cuiusvis ordinis aut condicionis pateat, ita 

ut nemo, qui in statu gratiae sit et cum recta piaque 

mente ad s. mensam accedat, impediri ab ea possit. 

3380 1986 2. Recta autem mens in eo est, ut qui ad s. 

mensam accedit, non usui aut vanitati aut humanis

823 

rationibus indulgeat, sed Dei placito satisfacere velit, ei 

arctius caritate coniungi ac divino illo pharmaco suis 

infirmitatibus ac defectibus occurrere. 

3381 1987 3. Etsi quam maxime expediat, ut frequenti et 

quotidiana communione utentes venialibus peccatis, 

saltem plene deliberatis, eorumque affectu sint expertes, 

sufficit nihilominus, ut culpis mortalibus vacent, cum 

proposito, se numquam in posterum peccaturos. ... 

3382 1988 4. ... Curandum est, ut sedula ad s. 

communionem praeparatio antecedat et congrua 

gratiarum actio inde sequatur iuxta uniuscuiusque vires, 

condicionem ac officia. 

3383 1989 5. ... Confessarii consilium intercedat. Caveant 

tamen confessarii, ne a frequenti seu quotidiana 

communione quemquam avertant, qui in Statu gratiae 

reperiatur et recta mente accedat. ... 

1990 ... 9. Denique post promulgatum hoc Decretum 

omnes ecclesiastici scriptores a quavis contentiosa 

disputatione circa dispositiones ad frequentem et 

quotidianam communionem abstineant... 

Decr. 'Provida sapientique cura', sous saint Pie X, 


3385 1991 ... I. In universo hodierno Imperio Germaniae 

caput 'Tametsi' Concilii Tridentini (DS 1813ss), quamvis in 

pluribus locis sive per expressam publicationem sive per 

legitimam observantiam nondum fuerit certo 

promulgatum et inductum, tamen inde a die festo 

Paschae (i. e. a die 15. Aprilis) huius anni 1906 omnes 

catholicos etiam hucusque immunes a forma Tridentina 

servanda, ita adstringat, ut inter se non aliter quam 

coram parocho et duobus vel tribus testibus validum 

matrimonium celebrare possint (cf. DS 3468ss).

824 

3386 1992 II. Matrimonia mixta, quae a catholicis cum 

haereticis vel schismaticis contrahuntur, graviter sunt 

manentque prohibita, nisi accedente iusta gravique 

causa canonica, datis integre, formiter, utrimque legitimis 

cautionibus, per partem catholicam dispensatio super 

impedimento mixtae religionis rite fuerit obtenta. Quae 

quidem matrimonia, dispensatione licet impetrata, 

omnino in facie Ecclesiae coram parocho ac duobus 

tribusve testibus celebranda sunt, adeo ut graviter 

delinquant, qui coram ministro acatholico vel coram solo 

civili magistratu vel alio quolibet modo clandestino 

contrahunt. Immo si qui catholici in matrimoniis istis 

mixtis celebrandis ministri acatholici operam exquirunt 

vel admittunt, aliud patrant delictum et canonicis censuris 

subiacent. 

3387 1993 Nihilominus matrimonia mixta in quibusvis 

Imperii Germanici provinciis et locis, etiam in iis, quae 

iuxta Romanarum Congregationum decisiones vi irritanti 

capitis 'Tametsi' certo hucusque subiecta fuerunt non 

servata forma Tridentina iam contracta vel (quod Deus 

avertat) in posterum contrahenda, dummodo nec aliud 

obstet canonicum impedimentum, nec sententia nullitatis 

propter impedimentum clandestinitatis ante diem festum 

Paschae huius anni legitime lata fuerit et mutuus 

coniugum consensus usque ad dictam diem 

perseveraverit, pro validis omnino haberi volumus idque 

expresse declaramus, definimus atque decernimus. 

3388 1994 III. Ut autem iudicibus ecclesiasticis tuta norma 

praesto sit, hoc idem iisdemque sub condicionibus et 

restrictionibus declaramus, statuimus ac decernimus de 

matrimoniis acatholicorum, sive haereticorum sive 

schismaticorum, inter se in iisdem regionibus non servata 

forma Tridentina hucusque contractis vel in posterum 

contrahendis; ita ut, si alter vel uterque acatholicorum 

coniugum ad fidem catholicam convertatur, vel in foro

825 

ecclesiastico controversia incidat de validitate matrimonii 

duorum acatholicorum cum quaestione validitatis 

matrimonii ab aliquo catholico contracti vel contrahendi 

conexa, eadem matrimonia ceteris paribus pro omnino 

validis pariter habenda sint. ... 

Saint Pie X, Encycl. 'Vehementer nos' ad clerum et 

populum 

Galliae, 1 février 1908 

1995 ... Nos pro suprema quam obtinemus divinitus 

auctoritate sancitam legem, quae rempublicam 

Gallicanam seorsum ab Ecclesia separat, reprobamus ac 

damnamus ; idque ob eas quas exposuimus causas: quod 

maxima afficit iniuria Deum, quem solemniter eiurat, 

principio declarans rempublicam cuiusvis religiosi cultus 

expertem ; quod naturae ius gentiumque violat et 

publicam pactorum fidem; quod constitutioni divinae et 

rationibus intimis et libertati adversatur Ecclesiae; quod 

iustitiam evertit, ius opprimendo dominii multiplici titulo 

ipsaque conventione legitime quaesitum; quod graviter 

Apostolicae Sedis dignitatem ac personam Nostram, 

episcoporum ordinem, clerum et catholicos Gallos 

offendit. Propterea de rogatione, latione, promulgatione 

eiusdem legis vehementissime expostulamus; in eaque 

testamur nihil quicquam inesse momenti ad infirmanda 

Ecclesiae jura, nulla hominum vi ausuque mutabilia. 

Decr. S. Officii, sous saint Pie X, 25 avril 1906 

3391 1996 Cum... quaesitum fuerit, ut unica 

determinaretur formula brevis in administratione 

sacramenti Extremae Unctionis in casu mortis imminentis, 

... (Inquisitores) decreverunt: In casu verae necessitatis 

sufficere formam: 'Per istam sanctam unctionem indulgeat 

tibi Dominus, quidquid deliquisti. Amen'.

826 

Resp. Commiss. de re Biblica, sous saint Pie X, 27 juin 

1906 

3394 1997 Qu. 1 : Utrum argumenta a criticis congesta ad 

impugnandam authentiam mosaicam sacrorum librorum, 

qui Pentateuchi nomine designantur, tanti sint ponderis, 

ut, posthabitis quampluribus testimoniis utriusque 

Testamenti collective sumptis, perpetua consensione 

populi iudaici, Ecclesiae quoque constanti traditione nec 

non indiciis internis, quae ex ipso textu eruuntur, ius 

tribuant affirmandi, hos libros non Moysen habere 

auctorem, sed ex fontibus maxima ex parte aetate 

mosaica posterioribus fuisse confectos? Resp.: Negative. 

3395 1998 Qu. 2: Utrum mosaica authentia Pentateuchi 

talem necessario postulet redactionem totius operis, ut 

prorsus tenendum sit, Moysen omnia et singula manu sua 

scripsisse vel amanuensibus dictasse an etiam eorum 

hypothesis permitti possit, qui existimant, eum opus 

ipsum a se sub divinae inspirationis afflatu conceptum 

alteri vel pluribus scribendum commisisse, ita tamen, ut 

sensa sua fideliter redderent, nihil contra suam 

voluntatem scriberent, nihil omitterent; ac tandem opus 

hac ratione confectum, ab eodem Moyse principe 

inspiratoque auctore probatum, ipsiusmet nomine 

vulgaretur? Resp.: Negative ad primam partem; 

affirmative ad secundam. 

3396 1999 Qu. 3: Utrum absque praeiudicio mosaicae 

authentiae Pentateuchi concedi possit, Moysen ad suum 

conficiendum opus fontes adhibuisse, scripta videlicet 

documenta vel orales traditiones, ex quibus secundum 

peculiarem scopum sibi propositum et sub divinae 

inspirationis afflatu nonnulla hauserit eaque ad verbum 

vel quoad sententiam contracta vel amplificata ipsi operi 

inseruerit? Resp.: Affirmative. 

3397 2000 Qu. 4: Utrum salva substantialiter mosaica 

authentia et integritate Pentateuchi admitti possit, tam

827 

longo saeculorum decursu nonnullas ei modificationes 

obvenisse, uti: additamenta post Moysi mortem vel ab 

auctore inspirato apposita vel glossas et explicationes 

textui interiectas, vocabula quaedam et formas e 

sermone antiquato in sermonem recentiorem translatas, 

mendosas demum lectiones vitio amanuensium 

adscribendas, de quibus fas sit ad normas artis criticae 

disquirere et iudicare? Resp.: Affirmative, salvo Ecclesiae 

iudicio. 

Resp. Commiss. de re Biblica, sous saint Pie X, 29 mai 

1907 

3398 2110 Qu. 1: Utrum ex constanti, universali ac solemni 

Ecclesiae traditione iam a saeculo II decurrente, prout 

maxime eruitur: a) ex SS. Patrum, scriptorum 

ecclesiasticorum, imo etiam haereticorum, testimoniis et 

allusionibus, quae, cum ab Apostolorum discipulis vel 

primis successoribus derivasse oportuerit, necessario 

nexu cum ipsa libri origine cohaerent; b) ex recepto 

semper et ubique nomine auctoris quarti Evangelii in 

canone et catalogis sacrorum Librorum; c) ex eorundem 

Librorum vetustissimis manuscriptis, codicibus et in varia 

idiomata versionibus ; d) ex publico usu liturgico inde ab 

Ecclesiae primordiis toto orbe obtinente; praescindendo 

ab argumento theologico, tam solido argumento historico 

demonstretur Ioannem Apostolum et non alium quarti 

Evangelii auctorem esse agnoscendum, ut rationes a 

criticis in oppositum adductae hanc traditionem 

nullatenus infirment? Resp.: Affirmative. 

3399 2111 Qu. 2: Utrum etiam rationes internae, quae 

eruuntur ex textu quarti Evangelii seiunctim considerato, 

ex scribentis testimonio et Evangelii ipsius cum I Epistola 

Ioannis Apostoli manifesta cognatione, censendae sint 

confirmare traditionem, quae eidem Apostolo quartum 

Evangelium indubitanter attribuit? - Et utrum difficultates, 

quae ex collatione ipsius Evangelii cum aliis tribus

828 

desumuntur, habita prae oculis diversitate temporis, 

scopi et auditorum, pro quibus vel contra quos auctor 

scripsit, solvi rationabiliter possint, prout SS. Patres et 

exegetae catholici passim praestiterunt? Resp.: 

Affirmative ad utramque partem. 

3400 2112 Qu. 3: Utrum, non obstante praxi, quae a primis 

temporibus in universa Ecclesia constantissime viguit, 

arguendi ex quarto Evangelio tamquam ex documento 

proprie historico, considerata nihilominus indole peculiari 

eiusdem Evangelii et intentione auctoris manifesta 

illustrandi et vindicandi Christi divinitatem ex ipsis factis 

et sermonibus Domini, dici possit, facta narrata in quarto 

Evangelio esse totaliter vel ex parte conficta ad hoc, ut 

sint allegoriae vel symbola doctrinalia, sermones vero 

Domini non prorrie et vere esse ipsius Domini sermones, 

sed compositiones theologicas scriptoris, licet in ore 

Domini positas? Resp.: Negative. 

Decr. S. Officii 'Lamentabili', sous saint Pie X, 


3401 2001 1. Ecclesiastica lex, quae praescribit subicere 

praeviae censurae libros divinas respicientes Scripturas, 

ad cultores critices aut exegeseos scientificae Librorum 

Veteris et Novi Testamenti non extenditur. 

3402 2002 2. Ecclesiae interpretatio sacrorum Librorum 

non est quidem spernenda, subiacet tamen accuratiori 

exegetarum iudicio et correctioni. 

3403 2003 3. Ex iudiciis et censuris ecclesiasticis contra 

liberam et cultiorem exegesim latis colligi potest, fidem 

ab Ecclesia propositam contradicere historiae, et 

dogmata catholica cum verioribus christianae religionis 

originibus componi reipsa non posse.

829 

3404 2004 4. Magisterium Ecclesiae ne per dogmaticas 

quidem definitiones genuinum sacrarum Scripturarum 

sensum determinare potest. 

3405 2005 5. Cum in deposito fidei veritates tantum 

revelatae contineantur, nullo sub respectu ad Ecclesiam 

pertinet iudicium ferre de assertionibus disciplinarum 

humanarum. 

3406 2006 6. In definiendis veritatibus ita collaborant 

discens et docens Ecclesia, ut docenti Ecclesiae nihil 

supersit, nisi communes discentis opinationes sancire. 

3407 2007 7. Ecclesia, cum proscribit errores, nequit a 

fidelibus exigere ullum internum assensum, quo iudicia a 

se edita complectantur. 

3408 2008 8. Ab omni culpa immunes existimandi sunt, qui 

reprobationes a Sacra Congregatione Indicis aliisve 

Sacris Romanis Congregationibus latas nihili pendunt. 

3409 2009 9. Nimam simplicitatem aut ignorantiam prae 

se ferunt, qui Deum credunt vere esse Scripturae sacrae 

auctorem. 

3410 2010 10. Inspiratio librorum Veteris Testamenti in eo 

consistit, quod scriptores israelitae religiosas doctrinas 

sub peculiari quodam aspectu, gentibus parum noto aut 

ignoto, tradiderunt. 

3411 2011 11. Inspiratio divina non ita ad totam 

Scripturam sacram extenditur, ut omnes et singulas eius 

partes ab omni errore praemuniat. 

3412 2012 12. Exegeta, si velit utiliter studiis biblicis 

incumbere, imprimis quamlibet praeconceptam 

opinionem de supernaturali origine Scripturae sacrae

830 

seponere debet, eamque non aliter interpretari quam 

cetera documenta mere humana. 

3413 2013 13. Parabolas evangelicas ipsimet 

Evangelistae ac Christiani secundae et tertiae 

generationis artificiose digesserunt, atque ita rationem 

dederunt exigui fructus praedicationis Christi apud 

Iudaeos. 

3414 2014 14. In pluribus narrationibus non tam quae vera 

sunt Evangelistae retulerunt, quam quae lectoribus, etsi 

falsa, censuerunt magis proficua. 

3415 2015 15. Evangelia usque ad definitum 

constitutumque canonem continuis additionibus et 

correctionibus aucta fuerunt; in ipsis proinde doctrinae 

Christi non remansit nisi tenue et incertum vestigium. 

3416 2016 16. Narrationes Ioannis non sunt proprie 

historia, sed mystica Evangelii contemplatio; sermones in 

eius Evangelio contenti sunt meditationes theologicae 

circa mysterium salutis, historica veritate destitutae. 

3417 2017 17. Quartum Evangelium miracula exaggeravit, 

non tantum ut extraordinaria magis apparerent, sed 

etiam ut aptiora fierent ad significandum opus et gloriam 

Verbi Incarnati. 

3418 2018 18. Ioannes sibi vindicat quidem rationem 

testis de Christo; re tamen vera non est nisi eximius testis 

vitae christianae, seu vitae Christi in Ecclesia exeunte 

primo saeculo. 

3419 2019 19. Heterodoxi exegetae fidelius expresserunt 

sensum verum Scripturarum quam exegetae catholici. 

3420 2020 20. Revelatio nihil aliud esse potuit quam 

acquisita ab homine suae ad Deum relationis conscientia.

831 

3421 2021 21. Revelatio, objectum fidei catholicae 

constituens, non fuit cum Apostolis completa. 

3422 2022 22. Dogmata, quae Ecclesia perhibet tamquam 

revelata, non sunt veritates e caelo delapsae, sed sunt 

interpretatio quaedam factorum religiosorum, quam 

humana mens laborioso conatu sibi comparavit. 

3423 2023 23. Exsistere potest et reipsa exsistit oppositio 

inter facta, quae in sacra Scriptura narrantur, eisque 

innixa Ecclesiae dogmata; ita ut criticus tamquam falsa 

reicere possit facta, quae Ecclesia tamquam certissima 

credit. 

3424 2024 24. Reprobandus non est exegeta, qui 

praemissas adstruit, ex quibus sequitur, dogmata 

historice falsa aut dubia esse, dummodo dogmata ipsa 

directe non neget. 

3425 2025 25. Assensus fidei ultimo innititur in congerie 

probabilitatum. 

3426 2026 26. Dogmata fidei retinenda sunt tantummodo 

iuxta sensum practicum, id est tamquam norma 

praeceptiva agendi, non vero tamquam norma credendi. 

3427 2027 27. Divinitas Jesu Christi ex Evangeliis non 

probatur; sed est dogma, quod conscientia christiana e 

notione Messiae deduxit. 

3428 2028 28. Jesus, cum ministerium suum exercebat, 

non in eum finem loquebatur, ut doceret se esse 

Messiam, neque ejus miracula eo spectabent, ut id 

demonstraret.

832 

3429 2029 29. Concedere licet, Christum, quem exhibet 

historia, multo inferiorem esse Christo, qui est obiectum 

fidei. 

3430 2030 30. In omnibus textibus evangelicis nomen 

Filius Dei aequivalet tantum nomini Messias, minime vero 

significat Christum esse verum et naturalem Dei Filium. 

3431 2031 31. Doctrina de Christo, quam tradunt Paulus, 

Joannes et Concilia Nicaenum, Ephesinum, 

Chalcedonense, non est ea, quam Jesus docuit, sed quam 

de Jesu concepit conscientia christiana. 

3432 2032 32. Conciliari nequit sensus naturalis textuum 

evangeliorum cum eo, quod nostri theologi docent de 

conscientia et scientia infallibili Jesu Christi. 

3433 2033 33. Evidens est cuique, qui praeconceptis non 

ducitur opinionibus, Jesum aut errorem de proximo 

messianico adventu fuisse professum, aut majorem 

partem ipsius doctrinae in Evangeliis synopticis contentae 

authenticitate carere. 

3434 2034 34. Criticus nequit asserere Christo scientiam 

nullo circumscriptam limite nisi facta hypothesi, quae 

historice haud concipi potest quaeque sensui morali 

repugnant, nempe Christum uti hominem habuisse 

scientiam Dei et nihilominus noluisse notitiam tot rerum 

communicare cum discipulis ac posteritate. 

3435 2035 35. Christus non semper habuit conscientiam 

suae dignitatis messianicae. 

3436 2036 36. Resurrectio Salvatoris non est proprie 

factum ordinis historici, sed factum ordinis mere 

supernaturalis nec demonstratum nec demonstrabile, 

quod conscientia christiana sensim ex aliis derivavit.

833 

3437 2037 37. Fides in resurrectionem Christi ab initio fuit 

non tam de facto ipso resurrectionis, quam de vita Christi 

immortali apud Deum. 

3438 2038 38. Doctrina de morte piaculari Christi non est 

evangelica, sed tantum paulina. 

3439 2039 39. Opiniones de origine sacramentorum, 

quibus Patres Tridentini imbuti erant quaeque in eorum 

canones dogmaticos procul dubio influxum habuerunt, 

longe distant ab iis, quae nunc penes historicos rei 

christianae indagatores merito obtinent. 

3440 2040 40. Sacramenta ortum habuerunt ex eo, quod 

Apostoli eorumque successores ideam aliquam et 

intentionem Christi, suadentibus et moventibus 

circumstantiis et eventibus, interpretati sunt. 

3441 2041 41. Sacramenta eo tantum spectant, ut in 

mentem hominis revocent praesentiam Creatoris semper 

beneficam. 

3442 2042 42. Communitas christiana necessitatem 

baptismi induxit, adoptans illum tamquam ritum 

necessarium eique professionis christianae obligationes 

annectens. 

3443 2043 43. Usus conferendi baptismum infantibus 

evolutio fuit disciplinaris, quae una ex causis exstitit, ut 

sacramentum resolveretur in duo, in baptismum scilicet et 

paenitentiam. 

3444 2044 44. Nihil probat ritum sacramenti 

confirmationis usurpatum fuisse ab Apostolis: formalis 

autem distinctio duorum sacramentorum, baptismi scilicet 

et confirmationis, haud spectat ad historiam christianismi 

primitivi.

834 

3445 2045 45. Non omnia, quae narrat Paulus de 

institutione Eucharistiae (I Cor 11, 23-25), historice sunt 

sumenda. 

3446 2046 46. Non adfuit in primitiva Ecclesia conceptus 

de christiano peccatore auctoritate Ecclesiae 

reconciliato, sed Ecclesia nonnisi admodum lente 

huiusmodi conceptui assuevit. Immo etiam postquam 

paenitentia tamquam Ecclesiae institutio agnita fuit, non 

appellabatur sacramenti nomine, eo quod haberetur uti 

sacramentum probrosum. 

3447 2047 47. Verba Domini: 'Accipite Spiritum Sanctum; 

quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, et quorum 

retinueritis, retenta sunt' (Io 20,22 23), minime referuntur 

ad sacramentum paenitentiae, quidquid Patribus 

Tridentinis asserere placuit. 

3448 2048 48. Iacobus in sua epistola (Iac 5, 14s) non 

intendit promulgare aliquod sacramentum Christi, sed 

commendare pium aliquem morem, et si in hoc more forte 

cernit medium aliquod gratiae, id non accipit eo rigore, 

quo acceperunt theologi, qui notionem et numerum 

sacramentorum statuerunt. 

3449 2049 49. Coena christiana paulatim indolem actionis 

liturgicae assumente, hi, qui Coenae praeesse 

consueverant, characterem sacerdotalem acquisiverunt. 

3450 2050 50. Seniores, qui in Christianorum coetibus 

invigilandi munere fungebantur, instituti sunt ab Apostolis 

presbyteri aut episcopi ad providendum necessariae 

crescentium communitatum ordinationi ; non proprie ad 

perpetuandam missionem et potestatem Apostolicam. 

3451 2051 51. Matrimonium non potuit evadere 

sacramentum novae legis nisi serius in Ecclesia; siquidem, 

ut matrimonium pro sacramento haberetur, necesse erat,

835 

ut praecederet plena doctrinae de gratia et sacramentis 

theologica explicatio. 

3452 2052 52. Alienum fuit a mente Christi Ecclesiam 

constituere veluti societatem super terram per longam 

saeculorum seriem duraturam ; quin immo in mente 

Christi regnum caeli una cum fine mundi iamiam 

adventurum erat. 

3453 2053 53. Constitutio organica Ecclesiae non est 

immutabilis; sed societas christiana perpetuae evolutioni 

aeque ac societas humana est obnoxia. 

3454 2054 54. Dogmata, sacramenta, hierarchia, tum 

quod ad notionem tum quod ad realitatem attinet, non 

sunt nisi intelligentiae christianae interpretationes 

evolutionesque, quae exiguum germen in Evangelio 

latens externis incrementis auxerunt perfeceruntque. 

3455 2055 55. Simon Petrus ne suspicatus quidem 

umquam est, sibi a Christo demandatum esse primatum in 

Ecclesia. 

3456 2056 56. Ecclesia Romana non ex divinae 

providentiae ordinatione, sed ex mere politicis 

condicionibus caput omnium Ecclesiarum effecta est. 

3457 2057 57. Ecclesia sese praebet scientiarum 

naturalium et theologicarum progressibus infensam. 

3458 2058 58. Veritas non est immutabilis plus quam ipse 

homo, quippe quae cum ipso, in ipso et per ipsum 

evolvitur. 

3459 2059 59. Christus determinatum doctrinae corpus 

omnibus temporibus cunctisque hominibus applicabile 

non docuit, sed potius inchoavit motum quendam

836 

religiosum diversis temporibus ac locis adaptatum vel 

adaptandum. 

3460 2060 60. Doctrina christiana in suis exordiis fuit 

iudaica, sed facta est per successivas evolutiones primum 

paulina, tum ioannica, demum hellenica et universalis. 

3461 2061 61. Dici potest absque paradoxo, nullum 

Scripturae caput, a primo Genesis ad postremum 

Apocalypsis, continere doctrinam prorsus identicam illi, 

quam super eadem re tradit Ecclesia et idcirco nullum 

Scripturae caput habere eundem sensum pro critico ac 

pro theologo. 

3462 2062 62. Praecipui articuli Symboli Apostolici non 

eandem pro Christianis primorum temporum 

significationem habebant, quam habent pro christianis 

nostri temporis. 

3463 2063 63. Ecclesia sese praebet imparem ethicae 

evangelicae efficaciter tuendae, quia obstinate adhaeret 

immutabilibus doctrinis, quae cum hodiernis progressibus 

componi nequeunt. 

3464 2064 64. Progressus scientiarum postulat, ut 

reformentur conceptus doctrinae christianae de Deo, de 

creatione, de revelatione, de persona Verbi Incarnati, de 

redemptione. 

3465 2065 65. Catholicismus hodiernus cum vera scientia 

componi nequit, nisi transformetur in quendam 

christianismum non dogmaticum, id est in 

protestantismum latum et liberalem. 

3466 2065a Censura S. P'cis: 'Sanctitas Sua Decretum 

Eminentissimorum Patrum adprobavit et confirmavit, ac 

omnes et singulas supra recensitas propositiones ceu 

reprobatas ac proscriptas ab omnibus haberi mandavit.'


837 


Decr. S. Cgr. Concilii 'Ne temere', sous saint Pie X, 

2 août 1907 

3468 2066 De sponsalibus. I. Ea tantum sponsalia 

habentur valida et canonicos sortiuntur effectus, quae 

contracta fuerint per scripturam sub signatam a partibus 

et vel a parocho aut loci Ordinario, vel saltem a duobus 

testibus.... 

3469 2067 De matrimonio. III. Ea tantum matrimonia 

valida sunt, quae contrahuntur coram parocho vel loci 

Ordinario vel sacerdote ab alterutro delegato et duobus 

saltem testibus.... 

3470 2068 VII. Imminente mortis periculo, ubi parochus 

vel loci Ordinarius vel sacerdos ab alterutro delegatus 

haberi nequeat, ad consulendum conscientiae et (si casus 

ferat) legitimationi prolis matrimonium contrahi valide ac 

licite potest coram quolibet sacerdote et duobus testibus. 

3471 2069 VIII. Si contingat, ut in aliqua regione parochus 

locive Ordinarius aut sacerdos ab eis delegatus, coram 

quo matrimonium celebrari queat, haberi non possit 

eaque rerum condicio a mense iam perseveret, 

matrimonium valide ac licite iniri potest emisso a sponsis 

formali consensu coram duobus testibus... 

3472 2070 XI 1. Statutis superius legibus tenentur omnes 

in catholica Ecclesia baptizati et ad eam ex haeresi aut 

schismate conversi (licet sive hi sive illi ab eadem postea 

defecerint), quoties inter se sponsalia vel matrimonia 

ineant.

838 

3473 2070 2. Vigent quoque pro iisdem de quibus supra 

catholicis, si cum acathoIicis sive baptizatis sive non 

baptizatis, etiam post obtentam dispensationem ab 

impedimento mixtae religionis vel disparitatis cultus 

sponsalia vel matrimonium contrahunt; nisi pro aliquo 

particulari loco aut regione aliter a S. Sede sit statutum. 

3474 2070 3. Acatholici sive baptizati sive non baptizati, 

si inter se contrahunt, nullibi ligantur ad catholicam 

sponsalium vel matrimonii formam servandam. Cum ASS 

inde ab vol. 37 (1904/05) et ASS, quae a. 1908 in eorum 

locum successerunt, editionem actorum Ap. Sediceps ipsi 

textui inserere, si est sive longior sive ex dissitis locis 

excerptus. 

Saint Pie X, Encycl. 'Pascendi dominici gregis', 


2071 Quia ... modernistarum (sic enim iure in vulgus 

audiunt) callidissimum artificium est, ut doctrinas suas 

non ordine digestas proponant atque in unum collectas, 

sed sparsas veluti atque invicem seiunctas, ut nimirum 

ancipites et quasi vagi videantur, cum e contra firmi sint 

et constantes; praestat, Venerabiles Fratres, doctrinas 

easdem uno hic conspectu exhibere primum nexumque 

indicare, quo invicem coalescunt, ut deinde errorum 

causas scrutemur ac remedia ad averruncandam 

perniciem praescribamus. ... Ut autem in abstrusiore re 

ordinatim procedamus, illud ante omnia notandum est, 

modernistarum quemlibet plures agere personas ac veluti 

in se commiscere, (I.) philosophum nimirum, (II.) 

credentem, (III.) theologum, (IV.) historicum, (V.) criticum, 

(VI.) apologetam, (VII.) instauratorem: quas singulatim 

omnes distinguere oportet, qui eorum systema rite 

cognoscere et doctrinarum antecessiones 

consecutionesque pervidere velit.

839 

3475 2072 Philosophiae religiosae fundamentum in 

doctrina illa modernistae ponunt, quam vulgo 

agnosticismum vocant. Vi huius humana ratio 

phaenomenis omnino includitur, rebus videlicet, quae 

apparent eaque specie, qua apparent : earundem 

praetergredi terminos nec ius nec potestatem habet. 

Quare nec ad Deum se erigere potis est, nec illius 

exsistentiam, utut per ea, quae videntur, agnoscere. Hinc 

infertur, Deum scientiae obiectum directe nullatenus esse 

posse; ad historiam vero quod attinet, Deum subiectum 

historicum minime censendum esse. - His autem positis, 

quid de naturali theologia, quid de motivis credibilitatis, 

quid de externa revelatione fiat, facile quisque 

perspiciet. Ea nempe modernistae penitus e medio tollunt 

et ad intellectualismum amandant. ... 

3476 2073 (Ex agnosticismo deducunt:) atheam debere 

esse scientiam itemque historiam; in quarum finibus non 

nisi phaenomenis possit esse locus, exturbato penitus Deo 

et quidquid divinum est. 

3477 Hic tamen agnosticismus in disciplina 

modernistarum non nisi ut pars negans habenda est : 

positiva, ut aiunt, in immanentia vitali constituitur. Harum 

nempe ad aliam ex altera sic procedunt. 

- Religio, sive ea naturalis est sive supra naturam, ceu 

quodlibet factum explicationem aliquam admittat 

oportet. Explicatio autem, naturali theologia deleta 

adituque ad revelationem ob reiecta credibilitatis 

argumenta intercluso, immo etiam revelatione qualibet 

externa penitus sublata, extra hominem inquiritur frustra. 

Est igitur in ipso homine quaerenda : et quoniam religio 

vitae quaedam est forma, in vita omnino hominis 

reperienda est. Ex hoc immanentiae religiosae principium 

asseritur. Vitalis porro cuiuscumque phaenomeni, 

cuiusmodi religionem esse iam dictum est, prima veluti 

motio ex indigentia quapiam seu impulsione est

840 

repetenda: primordia vero, si de vita pressius loquamur, 

ponenda sunt in motu quodam cordis, qui sensus dicitur. 

Eam ob rem, cum religionis obiectum sit Deus, 

concludendum omnino est, fidem, quae initium est ac 

fundamentum cuiusvis religionis, in sensu quodam intimo 

collocari debere, qui ex indigentia divini oriatur. Haec 

porro divini indigentia, quia non nisi certis aptisque in 

complexibus sentitur, pertinere ad conscientiae ambitum 

ex se non potest; latet autem primo infra conscientiam, 

seu, ut mutuato vocabulo a moderna philosophia 

loquuntur, in subconscientia. ... 

3478 2075 In eiusmodi enim sensu modernistae non fidem 

tantum reperiunt; sed, cum fide inque ipsa fide, prout 

illam intelligunt, revelationi locum esse affirmant. ... Cum 

fidei Deus obiectum sit aeque et causa, revelatio illa et 

de Deo pariter et a Deo est; habet Deum videlicet 

revelantem simul ac revelatum. Hinc autem, Ven. Fr., 

affirmatio illa modernistarum perabsurda, qua religio 

quaelibet pro diverso aspectu naturalis una ac 

supernaturalis dicenda est. Hinc conscientiae ac 

revelationis promiscua significatio. Hinc lex, qua 

conscientia religiosa ut regula universalis traditur, cum 

revelatione penitus aequanda, cui subesse omnes 

oporteat, supremam etiam in Ecclesia potestatem, sive 

haec doceat, sive de sacris disciplinave statuat. 

3479 2076 Incognoscibile, de quo loquuntur, non se fidei 

sistit ut nudum quid aut singulare; sed contra in 

phaenomeno aliquo arcte inhaerens, quod, quamvis ad 

campum scientiae aut historiae pertinet, ratione tamen 

aliqua praetergreditur. ... Tum vero fides, ab 

incognoscibili allecta, quod cum phaenomeno iungitur, 

totum ipsum phaenomenon complectitur ac sua vita 

quodammodo permeat. Ex hoc autem duo consequuntur. 

Primum, quaedam phaenomeni transfiguratio per 

elationem scilicet supra veras illius condiciones, qua 

aptior fiat materia ad induendam divini formam, quam

841 

fides est inductura. Secundum, phaenomeni eiusdem 

aliquapiam, sic vocare liceat, defiguratio inde nata, quod 

fides illi loci temporisque adiunctis exempto tribuit, quae 

reapse non habet; quod usuvenit praecipue, cum de 

phaenomenis agitur exacti temporis, eoque amplius, quo 

sunt vetustiora. Ex gemino hoc capite binos iterum 

modernistae eruunt canones, qui alteri additi iam ex 

agnosticismo habito critices historicae fundamenta 

constituunt. 

3480 Exemplo res illustrabitur, sitque illud e Christi 

persona petitum. In persona Christi, aiunt, scientia atque 

historia nil praeter hominem offendunt. Ergo vi primi 

canonis ex agnosticismo deducti ex eius historia quidquid 

divinum redolet, delendum est. Porro vi alterius canonis 

Christi persona historica transfigurata est a fide: ergo 

subducendum ab ea, quidquid ipsam evehit supra 

condiciones historicas. Demum vi tertii canonis eadem 

persona Christi a fide defigurata est: ergo removenda 

sunt ab illa sermones, acta, quidquid, uno verbo, ingenio 

statui, educationi eius, loco ac tempori, quibus vixit, 

minime respondet. 

3481 Religiosus igitur sensus, qui per vitalem 

immanentiam e latebris subconscientiae erumpit, germen 

est totius religionis ac ratio pariter omnium, quae in 

religione quavis fuere aut sunt futura. ... 

In sensu illo, inquiunt, quem saepius nominavimus, 

quoniam sensus est, non cognitio, Deus quidem se homini 

sistit; verum confuse adeo ac permixte, ut a subiecto 

credente vix aut minime distinguatur. Necesse igitur est 

aliquo eundem sensum collustrari lumine, ut Deus inde 

omnino exiliat ac secernatur. Id nempe ad intellectum 

pertinet, cuius est cogitare et analysim instituere; per 

quem homo vitalia phaenomena in se exsurgentia in 

species primum traducit, tum autem verbis significat. Hinc 

vulgata modernistarum enuntiatio : debere religiosum 

hominem fidem suam cogitare. ...

842 

3482 2078 In eiusmodi autem negotio mens dupliciter 

operatur; primum, naturali actu et spontaneo, redditque 

rem sententia quadam simplici ac vulgari; secundo vero, 

reflexe ac penitius, vel, ut aiunt, cogitationem 

elaborando, eloquiturque cogitata secundariis sententiis, 

derivatis quidem a prima illa simplici, limatioribus tamen 

ac distinctioribus. Quae secundariae sententiae, si 

demum a supremo Ecclesiae magisterio sancitae fuerint, 

constituent dogma. 

3483 2079 Sic igitur in modernistarum doctrina ventum est 

ad caput quoddam praecipuum, videlicet ad originem 

dogmatis atque ad ipsam dogmatis naturam. Originem 

enim dogmatis ponunt quidem in primigeniis illis formulis 

simplicibus, quae quodam sub respectu necessariae sunt 

fidei; nam revelatio, ut reapse sit, manifestam Dei 

notitiam in conscientia requirit. Ipsum tamen dogma 

secundariis proprie contineri formulis affirmare 

videntur.... (Formularum eiusmodi non alius est finis) 

quam modum suppeditare credenti, quo sibi suae fidei 

rationem reddat. Quamobrem mediae illae sunt inter 

credentem eiusque fidem : ad fidem autem quod attinet, 

sunt inadaequatae eius obiecti notae, vulgo symbola 

vocitant; ad credentem quod spectat, sunt mera 

instrumenta. - ... Obiectum autem sensus religiosi, utpote 

quod absoluto continetur, infinitos habet aspectus, 

quorum modo hic, modo alius apparere potest. Similiter 

homo, qui credit aliis uti potest condicionibus. Ergo et 

formulas, quas dogma appellamus, vicissitudini eidem 

subesse oportet ac propterea varietati esse obnoxias. Ita 

vero ad intimam evolutionem dogmatis expeditum est 

iter. 

2080 Evolvi tamen ac mutari dogma non posse solum, sed 

oportere, et modernistae ipsi perfracte affirmant, et ex 

eorum sententiis aperte consequitur. - Nam inter 

praecipua doctrinae capita hoc illi habent, quod ab

843 

immanentiae vitalis principio deducunt : formulas 

religiosas, ut religiosae reapse sint nec solum intellectus 

commentationes, vitales esse debere vitamque ipsam 

vivere sensus religiosi. Quod non ita intelligendum est 

quasi hae formulae, praesertim si mere imaginativae sint 

pro ipso religioso sensu inventae; nihil enim refert 

admodum earum originis, ut etiam numeri vel qualitatis: 

sed ita, ut eas religiosus sensus mutatione aliqua, si opus 

est, adhibita vitaliter sibi adiungat. Scilicet, ut aliis 

dicamus, necesse est, ut formula primitiva acceptetur a 

corde ab eoque sanciatur; itemque sub cordis ductu sit 

labor, quo secundariae formulae progignuntur. Hinc 

accidit, quod debeant hae formulae, ut vitales sint, ad 

fidem pariter et ad credentem accommodatae esse ac 

manere. Quamobrem, si quavis ex causa huiusmodi 

accommodatio cesset, amittunt illae primigenias notiones 

ac mutari indigent. - Haec porro formularum 

dogmaticarum cum sit vis ac fortuna instabilis, mirum non 

est, illas modernistis tanto esse ludibrio ac despectui; qui 

nihil e contra loquuntur atque extollunt nisi religiosum 

sensum vitamque religiosam. Ideo et Ecclesiam 

audacissime carpunt tanquam devio itinere incedentem, 

quod ab externa formularum significatione religiosam vim 

ac moralem minime distinguat, et formulis notione 

carentibus casso labore ac tenacissime inhaerens 

religionem ipsam dilabi permittat. - Caeci equidem et 

duces caecorum (Mt 16,14), qui superbo scientiae nomine 

inflati usque eo insaniunt, ut aeternam veritatis notionem 

et germanum religionis sensum pervertant: novo invecto 

systemate, quo, ex projecta et effrenata novitatum 

cupiditate, veritas, ubi certo consistit, non quaeritur, 

sanctisque et apostolicis traditionibus posthabitis, 

doctrinae aliae inanes, futiles, incertae nec ab Ecclesia 

probatae adsciscuntur ; quibus veritatem ipsam fuciri ac 

sustineri vanissimi homines arbitrantur. . Atque haec, 

Venerabiles Fratres, de modernista ut philosopho.

844 

3484 2081 Modernistae credenti ratum ac certum est, 

realitatem divini reapse in se ipsam exsistere nec prorsus 

a credente pendere. Quod si postules, in quo tandem 

haec credentis assertio nitatur, reponent: in privata 

cuiusque hominis experientia...: in sensu religioso 

quendam esse agnoscendum cordis intuitum; quo homo 

ipsam, sine medio, Dei realitatem attingit tantamque de 

exsistentia Dei haurit persuasionem deque Dei tum intra 

tum extra hominem actione, ut persuasionem omnem, 

quae ex scientia peti possit, longe antecellat. Veram 

igitur ponunt experientiam eamque rationali qualibet 

experientia praestantiorem. ... 

2082 Quam hic longe absumus a catholicis institutis. 

Commenta eiusmodi a VATICANA Synodo improbata iam 

vidimus (cf. D 2072). - His semel admissis una cum 

erroribus ceteris iam memoratis, quo pacto ad atheismum 

pateat via, inferius dicemus. Nunc statim advertisse 

iuverit, ex hac experientiae doctrina coniuncta alteri de 

symbolismo religionem quamlibet, ethnicorum minime 

excepta, ut veram esse habendam. Quidni etenim in 

religione quavis experientiae huiusmodi occurrant ? 

Occurrisse vero non unus asserit. Quo iure autem 

modernistae veritatem experientiae abnuent, quam turca 

affirmet, verasque experientias unis catholicis 

vindicabunt? Neque id reapse modernistae denegant; 

quin immo, subobscure alii, alii apertissime, religiones 

omnes contendunt esse veras. Secus autem sentire nec 

posse manifestum est. Nam religioni cuipiam quo tandem 

ex capite secundum illorum praecepta foret falsitas 

tribuenda? Certe vel ex fallacia sensus religiosi vel quod 

falsiloqua sit formula ab intellectu prolata. Atqui sensus 

religiosus unus semper idemque est, etsi forte quandoque 

imperfectior; formula autem intellectus ut vera sit, sufficit, 

ut religioso sensui hominique credenti respondeat, 

quidquid de huius perspicuitate ingenii esse queat. Unum 

ad summum in religionum diversarum conflictu 

modernistae contendere forte possint, catholicam utpote

845 

vividiorem plus habere veritatis: itemque christiano 

nomine digniorem eam esse, ut quae christianismi 

exordiis respondeat plenius. ... 

2083 Est aliud praeterea in hoc doctrinae capite, quod 

catholicae veritati est omnino infestum. - Nam istud de 

experientia praeceptum ad traditionem etiam transfertur, 

quam Ecclesia huc usque asseruit, eamque prorsus 

adimit. Enimvero modernistae sic traditionem intelligunt, 

ut sit originalis experientiae quaedam cum aliis 

communicatio per praedicationem ope formulae 

intellectivae. Cui formulae propterea, praeter vim, ut 

aiunt, repraesentativam, suggestivam quandam 

adscribunt virtutem, tum in eo, qui credit, ad sensum 

religiosum forte torpentem excitandum instaurandamque 

experientiam aliquando habitam, tum in eis, qui nondum 

credunt, ad sensum religiosum primo gignendum et 

experientiam producendam. Sic autem experientia 

religiosa late in populos propagatur; nec tantummodo in 

eos, qui nunc sunt, per praedicationem, sed in posteros 

etiam tam per libros quam per verborum de aliis in alios 

replicationem. - Haec vero experientiae communicatio 

radices quandoque agit vigetque, senescit quandoque 

statim ac moritur. Vigere autem modernistis argumentum 

veritatis est; veritatem enim ac vitam promiscue habent. 

Ex quo inferre denuo licebit: religiones omnes quotquot 

exstant veras esse, nam secus nec viverent. 

3485 2084 (606) (Ordinem statuendo inter fidem et 

scientiam, secundum modernistas) Fides id unice spectat, 

quod scientia incognoscibilc sibi esse profitetur. Hinc ... 

scientia versatur in phaenomenis, ubi nullus fidei locus; 

fides e contra versatur in divinis, quae scientia penitus 

ignorat. Unde demum conficitur, inter fidem et scientiam 

numquam esse posse discidium ... Quibus si qui forte 

obiciant, quaedam in aspectabili occurrere natura rerum, 

quae ad fidem etiam pertineant, uti humanam Christi 

vitam, negabunt Nam, etsi haec phaenomenis

846 

accensentur, tamen quatenus vita fidei imbuuntur, et a 

fide, quo supra dictum est modo, transfigurata ac 

defigurata fuerunt (cf: DS 3479s), a sensibili mundo sunt 

abrepta et in divini materiam translata. Quamobrem 

poscenti ulterius, an Christus (607) vera patrarit miracula 

vereque futura praesenserit, an vere revixerit atque in 

caelum conscenderit, scientia agnostica abnuet, fides 

affirmabit; ex hoc tamen nulla erit inter utramque pugna. 

Nam abnuet alter ut philosophus philosophos alloquens, 

Christum scilicet unice contemplatus secundum 

realitatem historicam; affirmabit alter ut credens cum 

credentibus locutus, Christi vitam spectans prout iterum 

vivitur a fide et in fide. 

3486 2085 Ex his tamen fallitur vehementer, qui reputet 

posse opinari, fidem et scientiam alteram sub altera nulla 

penitus ratione esse subiectam. Nam de scientia quidem 

recte vereque existimabit; secus autem de fide, quae non 

uno tantum, sed triplici ex capite scientiae subici dicenda 

est. Primum namque advertere oportet, in facto quovis 

religioso, detracta divina realitate quamque de illa habet 

experientiam, qui credit, cetera omnia, praesertim vero 

religiosas formulas, phaenomenorum ambitum minime 

transgredi, atque ideo cadere sub scientiam. - Praeterea, 

quamvis dictum est Deum solius fidei esse obiectum, id de 

divina quidem realitate concedendum est, non tamen de 

idea Dei. Haec quippe scientiae subest; quae dum in 

ordine, ut aiunt, logico philosophatur, quidquid etiam 

absolutum est attingit atque ideale. Quocirca philosophia 

seu scientia cognoscendi de idea Dei jus habet eamque 

in sui evolutione moderandi et, si quid extrarium 

invaserit, corrigendi. Hinc modernistarum effatum : 

evolutionem religiosam cum morali et intellectuali 

componi debere, videlicet, ut quidam tradit, quem 

magistrum sequuntur, eisdem subdi. - Accedit demum 

quod homo dualitatem in se ipse non patitur: quamobrem 

credentem quaedam intima urget necessitas fidem cum 

scientia sic componendi ut a generali ne discrepet idea,

847 

quam scientia exhibet de hoc mundo universo. Sic ergo 

conficitur, scientiam a fide omnino solutam esse, fidem 

contra, utut scientiae extranea praedicetur, eidem 

subesse. 

2086 Quod profecto apertius patebit intuenti, quo pacto 

modernistae agant accommodate omnino ad ea, quae 

docent. Multa enim ab eis contrarie videntur scripta vel 

dicta, ut quis facile illos aestimet ancipites atque 

incertos. Verumtamen consulte id et considerate accidit, 

ex opinione scilicet quam habent de fidei atque scientiae 

seiunctione mutua. Hinc in eorum libris quaedam 

offendimus, quae catholicus omnino probet, quaedam, 

aversa pagina, quae rationalistam dictasse autumes. 

Hinc historiam scribentes, nullam de divinitate Christi 

mentionem iniciunt, ad contionem vero in templis eam 

firmissime profitentur. Item enarrantes historiam Concilia 

et Patres nullo loco habent, catechesim autem si tradunt, 

illa atque illos cum honore afferunt. Hinc etiam exegesim 

theologicam et pastoralem a scientifica et historica 

secernunt. Similiter ex principio, quod scientia a fide 

nullo pacto pendeat, cum de philosophia, de historia, de 

critice disserunt, Lutheri sequi vestigia non exhorrentes 

(cf. D 769), despicientiam praeceptorum catholicorum, 

sanctorum Patrum, oecumenicarum Synodorum magisterii 

ecclesiastici omnimodis ostentant ; de qua si carpantur, 

libertatem sibi adimi conqueruntur. Professi demum fidem 

esse scientiae subiciendam, Ecclesiam passim aperteque 

reprehendunt, quod sua dogmata philosophiae 

opinionibus subdere et accommodare obstinatissime 

renuat : ipsi vero veteri ad hunc finem theologia sublata, 

novam invehere contendunt, quae philosophorum 

delirationibus obsecundet. 

3487 2087 ... Modernista theologus eisdem utitur 

principiis, quae usui philosopho esse vidimus, illaque ad 

credentem aptat: principia inquimus immanentiae et 

symbolismi. Sic autem rem expeditissime perficit. Traditur

848 

a philosopho, principium fidei esse immanens; a credente 

additur, hoc principium Deum esse; concludit ipse: Deus 

ergo est immanens in homine. Hinc immanentia 

theologica. Iterum: philosopho certum est, 

repraesentationes obiecti fidei esse tantum symbolicas; 

credenti pariter certum est, fidei obiectum esse Deum in 

se; theologus igitur colligit: repraesentationes divinae 

realitatis esse symbolicas. Hinc symbolismus theologicus. 

... 

2088 Huic vero immanentiae pronuntiato aliud adicitur, 

quod a permanentia divina vocare possumus : quae duo 

inter se eo fere modo differunt, quo experientia privata 

ab experientia per traditionem transmissa. Exemplum 

rem collustrabit : sitque ab Ecclesia et sacramentis 

deductum. Ecclesia, inquiunt, et sacramenta a Christo 

ipso instituta minime credenda sunt. Cavet id 

agnosticismus, qui in Christo nil praeter hominem novit, 

cuius conscientia religiosa, ut ceterorum hominum, sensim 

efformata est, cavet lex immanentiae, quae externas, ut 

aiunt, applicationes respuit; cavet item lex evolutionis, 

quae, ut germina evolvantur, tempus postulat et quandam 

adiunctorum sibi succedentium seriem : cavet demum 

historia, quae talem reapse rei cursum fuisse ostendit. 

Attamen Ecclesiam et sacramenta mediate a Christo 

fuisse instituta retinendum est. Qui vero ? Conscientias 

christianas omnes in Christi conscientia virtute 

quodammodo inclusas affirmant ut in semine planta. 

Quoniam autem germina vitam seminis vivunt, Christiani 

omnes vitam Christi vivere dicendi sunt. Sed Christi vita 

secundum fidem divina est : ergo et Christianorum vita. Si 

igitur haec vita decursu aetatum Ecclesiae et sacramentis 

initium dedit, iure omnino dicetur initium huiusmodi esse 

a Christo ac divinum esse. Sic omnino conficiunt divinas 

esse etiam Scripturas sacras, divina dogmata. - His porro 

modernistarum theologia ferme absolvitur. Brevis 

profecto supellex, sed ei perabundans, qui profiteatur, 

scientiae, quidquid praeceperit, semper esse

849 

obtemperandum. - Horum ad cetera, quae dicemus, 

applicationem quisque facile per se viderit. 

3488 2089 Fidei autem cum multa sint germina, praecipua 

vero Ecclesia, dogma, sacra et religiones, Libri quos 

sanctos nominamus, de his quoque quid modernistae 

doceant, inquirendum. - Atque ut dogma initium ponamus, 

huius quae sit origo et natura iam supra indicatum est. 

(cf. DS 3482). Oritur illud ex impulsione quadam seu 

necessitate, vi cuius qui credit in suis cogitatis elaborat, 

ut conscientia tam sua quam aliorum illustretur magis. Est 

hic labor in rimando totus expoliendoque primigeniam 

mentis formulam, non quidem in se illam secundum 

logicam explicationem, sed secundum circumstantia, seu, 

ut minus apte ad intelligendum inquiunt, vitaliter. Inde fit 

ut, circa illam, secundariae quaedam, ut iam innuimus, 

sensim enascantur formulae (cf. DS 3482s); quae postea 

in unum corpus coagmentatae vel in unum doctrinae 

aedificium, cum a magisterio publico sancitae fuerint 

utpote communi conscientiae respondentes, dicuntur 

dogma. Ab hoc secernendae sunt probe theologorum 

commentationes. ... 

3489 2089 De cultu sacrorum haud foret multis dicendum, 

nisi eo quoque nomine sacramenta venirent; de quibus 

maximi modernistarum errores. Cultum ex duplici 

impulsione seu necessitate oriri perhibent.... Altera est ad 

sensibile quiddam religioni tribuendum, altera ad eam 

proferendam, quod fieri utique nequaquam possit sine 

forma quadam sensibili et consecrantibus actibus, quae 

sacramenta dicimus. Sacramenta autem modernistis nuda 

sunt symbola seu signa, quamvis non vi carentia. Quam 

vim ut indicent, exemplo ipsi utuntur verborum 

quorundam, quae vulgo fortunam dicuntur sortita, eo 

quod virtutem conceperint ad notiones quasdam 

propagandas robustas maximeque percellentes animos. 

Sicut ea verba ad notiones, sic sacramenta ad sensum 

religiosum ordinata sunt: nihil praeterea. Clarius profecto

850 

dicerent, si sacramenta unice ad nutriendam fidem 

instituta affirmarent. Hoc tamen Tridentina Synodus 

damnavit: 'Si quis dixerit, haec sacramenta propter solam 

fidem nutriendam instituta fuisse, anathema sit' (DS 

16051). 

3490 2090 (Sacros Libros) ad modernistarum scita definire 

probe quis possit: syllogen experientiarum non cuique 

passim advenientium, sed extraordinariarum atque 

insignium, quae in quapiam religione sunt habitae. ... 

Quamvis experientia sit praesentis temporis, posse tamen 

illam de praeteritis aeque ac de futuris materiam sumere, 

prout videlicet, qui credit, vel exacta rursus per 

recordationem in modum praesentium vivit, vel futura per 

praeoccupationem. Id autem explicat, quomodo historici 

quoque et apocalyptici in Libris sacris censeri queant. - 

Sic igitur in hisce Libris Deus quidem loquitur per 

credentem; sed, uti fert theologia modernistarum, per 

immanentiam solummodo et permanentiam vitalem. 

3491 2090 Quaeremus, quid tum de inspiratione ? Haec, 

respondent, ab impulsione illa, nisi forte vehementia, 

nequaquam secernitur, qua credens ad fidem suam verbo 

scriptove aperiendam adigitur. Simile quid habemus in 

poetica inspiratione; quare quidam aiebat: 'Est Deus in 

nobis, agitante calescimus illo.' Hoc modo Deus initium 

dici debet inspirationis sacrorum Librorum. 

3492 2091 (De Ecclesia imaginantes) ponunt initio eam ex 

duplici necessitate oriri, una in credente quovis, in eo 

praesertim, qui primigeniam ac singularem aliquam sit 

nactus experientiam, ut fidem suam cum aliis 

communicet; altera, postquam fides communis inter 

plures evaserit, in collectivitate ad coalescendum in 

societatem et ad commune bonum tuendum, augendum, 

propagandum. Quid igitur Ecclesia? Partus est 

conscientiae collectivae seu consociationis 

conscientiarum singularium, quae vi permanentiae vitalis

851 

a primo aliquo credente pendeant, videlicet, pro 

catholicis a Christo. 

2092 Sed enim non intra domesticos tantum parietes 

habet Ecclesia, quibuscum amice cohaerere illam 

oporteat; habet et extra. Non una namque ipsa occupat 

mundum; occupant aeque consociationes aliae, 

quibuscum commercium et usus necessario intercedat. 

Quae iura igitur, quae sint Ecclesiae officia cum civilibus 

consociationibus, determinandum est etiam, nec aliter 

determinandum nisi ex ipsius Ecclesiae natura, qualem 

nimirum modernistae nobis descripsere. - In hoc autem 

eisdem plane regulis utuntur, quae supra pro scientia 

atque fide sunt allatae. Ibi de obiectis sermo erat, hic de 

finibus. Sicut igitur ratione obiecti fidem ac scientiam 

extraneas ab invicem vidimus, sic status et Ecclesia alter 

ab altera extranea sunt ob fines, quos persequuntur, 

temporalem ille, haec spiritualem. Licuit profecto alias 

temporale spirituali subici; licuit de mixtis quaestionibus 

sermonem interseri, in quibus Ecclesia ut domina ac 

regina intererat, quia nempe Ecclesia a Deo sine medio, 

ut ordinis supernaturalis est auctor, instituta ferebatur. 

Sed iam haec a philosophis atque historicis respuuntur. 

Status ergo ab Ecclesia dissociandus, sicut etiam 

catholicus a cive. Quamobrem catholicus quilibet, quia 

etiam civis, ius atque officium habet, Ecclesiae 

auctoritate neglecta, eius optatis, consiliis praeceptisque 

posthabitis, spretis immo reprehensionibus, ea 

persequendi, quae civitatis utilitati conducere arbitretur. 

Viam ad agendum civi praescribere praetextu quolibet, 

abusus Ecclesiasticae potestatis est, toto nisu reiciendus. 

- Ea nimirum, Venerabiles Fratres, unde haec omnia 

dimanant, eadem profecto sunt, quae PIUS VI decessor 

Noster in Constitutione apostolica Auctorem fidei 

solemniter damnavit (cf. D 1502sq). 

2093 Sed modernistarum scholae satis non est, debere 

Statum ab Ecclesia seiungi. Sicut fidem, quoad elementa,

852 

ut inquiunt, phaenomenica scientiae subdi oportet, sic in 

temporalibus negotiis Ecclesiam subesse Statui. Hoc 

quidem illi aperte nondum forte asserunt ; ratiocinationis 

tamen vi coguntur admittere. Posito etenim, quod in 

temporalibus rebus Status possit unus, si accidat 

credentem intimis religionis actibus haud contentum in 

externos exilire, ut puta administrationem 

susceptionemve sacramentorum, necesse erit haec sub 

Status dominium cadere. Ecquid tum de ecclesiastica 

auctoritate? Cum haec nisi per externos actus non 

explicetur: Statui, tota quanta est, erit obnoxia. Hac 

nempe consecutione coacti, multi e protestantibus 

liberalibus cultum omnem sacrum externum, quin etiam 

externam quamlibet religiosam consociationem e medio 

tollunt, religionemque, ut aiunt, individualem invehere 

adnituntur. - Quod si modernistae nondum ad haec palam 

progrediuntur, petunt interea, ut Ecclesia, quo ipsi 

impellunt, sua se sponte inclinet seseque ad civiles 

formas aptet. Atque haec de auctoritate disciplinari. - 

Nam de doctrinali et dogmatica potestate longe peiora 

sunt ac perniciosiora, quae sentiunt. De magisterio 

Ecclesiae sic scilicet commentantur. Consociatio religiosa 

in unum vere coalescere nequaquam potest, nisi una sit 

consociatorum conscientia unaque, qua utantur, formula. 

Utraque autem haec unitas mentem quandam quasi 

communem expostulat, cuius sit reperire ac determinare 

formulam, quae communi conscientiae rectius 

respondeat; cui quidem menti satis auctoritatis inesse 

oportet ad formulam, quam statuent, communitati 

imponendam. In hac porro coniunctione ac veluti fusione 

tum mentis formulam eligentis, tum potestatis eandem 

perscribentis, magisterii ecclesiastici notionem 

modernistae collocant. Cum igitur magisterium ex 

conscientiis singularibus tandem aliquando nascatur, et 

publicum officium in earundem conscientiarum 

commodum mandatum habeat, consequitur necessario, 

illud ab eisdem conscientiis pendere ac proinde ad 

populares formas esse inflectendum. Quapropter

853 

singularium hominum conscientias prohibere, quominus 

impulsiones, quas sentiunt, palam aperteque 

profiteantur, et criticae viam praepedire, qua dogma ad 

necessarias evolutiones impellat, potestatis ad utilitatem 

permissae non usus est, sed abusus. - Similiter in usu ipso 

potestatis modus temperatioque sunt adhibenda. Librum 

quemlibet auctore inscio notare ac proscribere nulla 

explicatione admissa, nulla disceptatione, tyrannidi 

profecto est proximum. - Quare hic etiam medium est 

quoddam iter reperiendum, ut auctoritati simul ac 

libertati integra sint iura. Interea temporis catholico sic 

est agendum, ut auctoritatis quidem observantissimum se 

publice profiteatur, suo tamen obsequi ingenio non 

intermittat. - Generatim vero sic de Ecclesia praescribunt 

: quoniam ecclesiasticae potestatis finis ad spiritualia 

unice pertinet, externum apparatum omnem esse 

tollendum, quo illa ad intuentium oculos magnificentius 

ornatur. In quo illud sane negligitur, religionem, etsi ad 

animos pertineat, non tamen unice animis concludi ; et 

honorem potestati impensum in Christum institutorem 

recidere. ... 

3493 2094 Principium (explicandi modernistice fidem) hic 

generale est: in religione, quae vivat, nihil variabile non 

esse atque idcirco variandum. Hinc gressum faciunt ad 

illud, quod in eorum doctrinis fere caput est, videlicet ad 

evolutionem. Dogma igitur, Ecclesia, sacrorum cultus, 

libri, quos ut sanctos veremur, quin etiam fides ipsa, nisi 

intermortua haec omnia velimus, evolutionis teneri 

legibus debent. 

2095 In evolutionis doctrina ut adhuc sistamus, illud 

praeterea est advertendum, quod, etsi indigentiae seu 

necessitates ad evolutionem impellunt, his tamen unis 

acta, evolutio, transgressa facile traditionis fines atque 

ideo a primigenio vitali principio avulsa, ad ruinam potius 

quam ad progressionem traheret. Hinc modernistarum 

mentem plenius secuti, evolutionem ex conflictione

854 

duarum virium evenire dicemus, quarum altera ad 

progressionem agit, altera ad conservationem retrahit. - 

Vis conservatrix viget in Ecclesia contineturque traditione. 

Eam vero exserit religiosa auctoritas; idque tam iure ipso, 

est enim in auctoritatis natura traditionem tueri, tam re, 

auctoritas namque a commutationibus vitae reducta 

stimulis ad progressionem pellentibus nihil aut vix 

urgetur. E contra vis ad progrediendum rapiens atque 

intimis indigentiis respondens latet ac molitur in 

privatorum conscientiis, illorum praecipue, qui vitam, ut 

inquiunt, propius atque intimius attingunt. - En hic, 

Venerabiles Fratres, doctrinam illam exitiosissimam 

efferre caput iam cernimus, quae laicos homines in 

Ecclesiam subinfert ut progressionis elementa. - Ex 

convento quodam et pacto inter binas hasce vires, 

conservatricem et progressionis fautricem, inter 

auctoritatem videlicet et conscientias privatorum, 

progressus ac mutationes oriuntur. Nam privatorum 

conscientiae, vel harum quaedam, in conscientiam 

collectivam agunt, haec vero in habentes auctoritatem 

cogitque illos pactiones conflare atque in pacto manere. - 

Ex his autem pronum est intelligere, cur modernistae 

mirentur adeo, cum reprehendi se vel puniri sciunt. Quod 

eis culpae vertitur, ipsi pro officio habent religioso 

explendo. Necessitates conscientiarum nemo melius novit 

quam ipsi, eo quod propius illas attingunt, quam 

ecclesiastica auctoritas. Eas igitur necessitates omnes 

quasi in se colligunt: unde loquendi publice ac scribendi 

officio devinciuntur. Carpat eos, si volet auctoritas; ipsi 

conscientia officii fulciuntur intimaque experientia norunt 

non sibi reprehensiones deberi, sed laudes. Utique non 

ipsos latet progressiones sine certaminibus haud fieri, 

nec sine victimis certamina: sint ergo ipsi pro victimis 

sicut prophetae et Christus. Nec ideo quod male habentur 

auctoritati invident: suum illam exsequi munus ultro 

concedunt. Queruntur tantum, quod minime exaudiuntur; 

sic enim cursus animorum tardatur: hora tamen rumpendi 

moras certissime veniet, nam leges evolutionis coerceri

855 

possunt, infringi omnino non possunt. Instituto ergo itinere 

pergunt: pergunt, quamvis redarguti et damnati; 

incredibilem audaciam fucatae demissionis velamine 

obducentes. Cervices quidem simulate inflectunt; manu 

tamen atque animo, quod susceperunt persequuntur 

audacius. Sic autem volentes omnino prudentesque 

agunt: tum quia tenent, auctoritatem stimulandam esse, 

non evertendam; tum quia necesse illis est intra Ecclesiae 

septa manere, ut collectivam conscientiam sensim 

immutent: quod tamen cum aiunt, fateri se non advertunt 

conscientiam collectivam ab ipsis dissidere, atque ideo 

nullo eos iure illius se interpretes venditare ... (Allegantur 

dein et explicantur, quae habentur in hoc Enchiridio D 

1636 1705 1800.) - Sed postquam in modernismi 

assectatoribus philosophum, credentem, theologum 

observavimus, iam nunc restat, ut pariter historicum, 

criticum, apologetam, reformatorem spectemus. 

3494 2096 Modernistarum quidam, qui componendis 

historiis se dedunt, solliciti magnopere videntur, ne 

credantur philosophi ..: ne scilicet cuipiam sit opinio, eos 

praeiudicatis imbui philosophiae opinationibus nec esse 

propterea, ut aiunt, omnino obiectivos. Verum tamen est, 

historiam illorum aut criticen meram loqui philosophiam; 

quaeque ab iis inferuntur, ex philosophicis eorum 

principiis iusta ratiocinatione concludi. ... Primi tres 

huiusmodi historicorum aut criticorum canones, ut 

diximus, eadem illa sunt principia, quae supra ex 

philosophis attulimus: nimirum agnosticismus, theorema 

de transfiguratione rerum per fidem, itemque aliud, quod 

de defiguratione dici posse visum est. Iam consecutiones 

ex singulis notemus. 

3495 2096 Ex agnosticismo historia non aliter ac scientia 

unice de phaenomenis est. Ergo tam Deus quam quilibet 

in humanis divinus interventus ad fidem reiciendus est, 

utpote ad illam pertinens unam. Quapropter, si quid 

occurrat duplici constans elemento, divino atque humano,

856 

cuiusmodi sunt Christus, Ecclesia, sacramenta aliaque id 

genus multa, sic partiendum erit ac secernendum, ut, 

quod humanum fuerit, historiae, quod divinum, tribuatur 

fidei. Ideo vulgata apud modernistas discretio inter 

Christum historicum et Christum fidei, Ecclesiam historiae 

et Ecclesiam fidei, sacramenta historiae et sacramenta 

fidei, aliaque similia passim. 

3496 2096 - Deinde hoc ipsum elementum humanum, quod 

sibi historicum sumere videmus, quale illud in monumentis 

apparet, a fide per transfigurationem ultra condiciones 

historicas elatum dicendum est. Adiectiones igitur a fide 

factas rursus secernere oportet, easque ad fidem ipsam 

amandare atque ad historiam fidei: sic, cum de Christo 

agitur, quidquid conditionem hominis superat sive 

naturalem, prout a psychologia exhibetur, sive ex loco 

atque aetate, quibus ille vixit, conflatam. 

3497 2096 - Praeterea ex tertio philosophiae principio res 

etiam, quae historiae ambitum non excedunt, cribro veluti 

cernunt, eliminantque omnia ac pariter ad fidem 

amandant, quae ipsorum iudicio in factorum logica, ut 

inquiunt, non sunt vel personis apta non fuerint. Sic volunt 

Christum ea non dixisse, quae audientis vulgi captum 

excedere videntur. 

3498 2097-2098Ut autem historia ab philosophia, sic 

critice ab historia suas accipit conclusiones. Criticus 

namque ... monumenta partitur bifariam. Quidquid post 

dictam triplicem obtruncationem superat reali historiae 

assignat; cetera ad fidei historiam seu internam ablegat. 

Has enim binas historias accurate distinguunt; et 

historiam fidei, quod bene notatum volumus, historiae 

reali, ut realis est, opponunt. Hinc, ut iam diximus, 

geminus Christus: realis alter, alter, qui numqam reapse 

fuit, sed ad fidem pertinet. ... Monumentis, ut diximus, 

bifariam distributis, adest iterum philosophus cum suo 

dogmate vitalis immanentiae; atque omnia edicit, quae

857 

sunt in Ecclesiae historia per vitalem emanationem esse 

explicanda. 

2099 Tum denuo philosopho locus est ; qui iniungit 

historico sua studia sic exercere, uti evolutionis 

praecepta legesque praescribunt. Ad haec historicus 

monumenta iterum scrutari; inquirere curiose in adiuncta 

conditionesque, quibus Ecclesia per singulas aetates sit 

usa, in eius vim conservatricem, in necessitates tam 

internas quam externas, quae ad progrediendum 

impellerent, in impedimenta, quae obfuerunt, uno verbo, 

in ea quaecunque, quae ad determinandum faxint, quo 

pacto evolutionis leges fuerint servatae. Post haec 

tandem explicationis historiam per extrema veluti 

lineamenta describit. Succurrit criticus aptatque 

monumenta reliqua. Ad scriptionem adhibetur manus: 

historia confecta est. - Cui iam, petimus haec historia 

inscribenda? Historicone an critico? Neutri profecto; sed 

philosopho. Tota ibi per apriorismum res agitur: et 

quidem per apriorismum haeresibus scatentem. Miseret 

sane hominum eiusmodi, de quibus Apostolus diceret: 

'Evanuerunt in cogitationibus suis ... dicentes enim se esse 

sapientes, stulti facti sunt " (Rom 1, 21 22) at bilem tamen 

commovent cum Ecclesiam criminantur monumenta sic 

permiscere ac temperare, ut suae utilitati loquantur. 

Nimirum affingunt Ecclesiae, quod sua sibi conscientia 

apertissime improbari sentiunt. 

2100 Ex illa porro monumentorum per aetates partitione 

ac dispositione sequitur sua sponte, non posse libros 

sacros iis auctoribus tribui, quibus reapse inscribuntur. 

Quam ob causam modernistae passim non dubitant 

asserere, illos eosdem libros Pentateuchum praesertim ac 

prima tria Evangelia, ex brevi quadam primigenia 

narratione, crevisse gradatim accessionibus, 

interpositionibus nempe in modum interpretationis sive 

theologicae sive allegoricae, vel etiam iniectis ad diversa 

solummodo inter se iungenda. - Nimirum, ut paucis

858 

clariusque dicamus, admittenda est vitalis evolutio 

librorum sacrorum, nata ex evolutione fidei eidemque 

respondens. - Addunt vero huius evolutionis vestigia adeo 

esse manifesta, ut illius fere historia describi possit. Quin 

immo et reapse describunt tam non dubitanter, ut suis 

ipsos oculis vidisse crederes scriptores singulos, qui 

singulis aetatibus ad libros sacros amplificandos 

admorint manum. - Haec autem ut confirment, criticen, 

quam textualem nominant, adiutricem appellant; 

nitunturque persuadere, hoc vel illud factum aut dictum 

non suo esse loco, aliasque eiusmodi rationes proferunt. 

Diceres profecto eos narrationum aut sermonum quosdam 

quasi typos praestituisse sibi, unde certissime iudicent, 

quid suo, quid alieno stet loco. - Hac via qui apti esse 

queant ad decernendum, aestimet qui volet. Verumtamen 

qui eos audiat de suis exercitationibus circa sacros libros 

affirmantes, unde tot ibi incongrue notata datum est 

deprehendere, credet fere nullum ante ipsos hominum 

eosdem libros volutasse, neque hos infinitam 

propemodum Doctorum multitudinem quaquaversus 

rimatam esse, ingenio plane et eruditione et sanctitudine 

vitae longe illis praestantiorem. Qui equidem Doctores 

sapientissimi tantum abfuit, ut Scripturas sacras ulla ex 

parte reprehenderent, ut immo, quo illas scrutabantur 

penitius, eo maiores divino Numini agerent gratias, quod 

ita cum hominibus loqui dignatum esset. Sed heu, non iis 

adiumentis Doctores nostri in sacros libros incubuerunt, 

quibus modernistae; scilicet magistram et ducem non 

habuere philosophiam, quae initia duceret a negatione 

Dei, nec se ipsi iudicandi normam sibi delegerunt. - Iam 

igitur patere arbitramur, cuiusmodi in re historica 

modernistarum sit methodus. Praeit philosophus, illum 

historicus excipit, pone ex ordine legunt critice tum 

interna tum textualis. Et quia primae causae hoc 

competit, ut virtutem suam cum sequentibus communicet, 

evidens fit, criticen eiusmodi non quampiam esse criticen, 

sed vocari iure agnosticam, immanentistam, 

evolutionistam : atque ideo, qui eam profitetur eaque

859 

utitur, errores eidem implicitos profiteri et catholicae 

doctrinae adversari. - Quam ob rem mirum magnopere 

videri possit, apud catholicos homines id genus critices 

adeo hodie valere. Id nempe geminam habet causam : 

foedus in primis, quo historici criticique huius generis 

arctissime inter se iunguntur varietate gentium ac 

religionum dissensione posthabita: tum vero audacia 

maxima qua, quae quisque effutiat, ceteri uno ore 

extollunt et scientiae progressioni tribuunt; qua, qui 

novum portentum aestimare per se volet facto agmine 

adoriuntur; qui neget, ignorantiae accusent, qui 

amplectitur ac tuetur, laudibus exornent. Inde haud pauci 

decepti, qui, si rem attentius considerarent, horrerent. - 

Ex hoc autem praepotenti errantium dominio, ex hac 

levium animorum incauta assensione quaedam 

circumstantis aeris quasi corruptio gignitur, quae per 

omnia permeat luemque diffundit. 

3499 2101 (Apologeta) apud modernistas dupliciter a 

philosopho et ipse pendet. Non directe primum, materiam 

sibi sumens historiam, philosopho, ut vidimus, 

praecipiente conscriptam: directe dein, mutuatus ab illo 

dogmata ac iudicia. Inde illud vulgatum in schola 

modernistarum praeceptum, debere novam apologesin 

controversias de religione dirimere historicis 

inquisitionibus et psychologicis. ... 

3500 2101 Finis, quem sibi assequendum praestituit, hic 

est: hominem fidei adhuc expertem eo adducere, ut eam 

de catholica religione experientiam assequatur, quae ex 

modernistarum scitis unicum fidei est fundamentum. ... Ad 

hoc, ostendere necessum est, catholicam religionem, 

quae modo est, eam omnino esse, quam Christus fundavit, 

seu non aliud praeter progredientem eius germinis 

explicationem, quod Christus invexit. Primo igitur germen 

illud quale sit, determinandum. Idipsum porro hac 

formula exhiberi volunt: Christum adventum regni Dei 

nuntiasse, quod brevi foret constituendum, eiusque ipsum

860 

fore Messiam, actorem nempe divinitus datum atque 

ordinatorem. Post haec demonstrandum, qua ratione id 

germen, semper immanens in catholica religione ac 

permanens sensim ac secundum historiam sese evolverit 

aptaritque succedentibus adiunctis, ex iis ad se vitaliter 

trahens quidquid doctrinalium, cultualium, 

ecclesiasticarum formarum sibi esset utile; interea vero 

impedimenta si quae occurrerent superans, adversarios 

profligans insectationibus quibusvis pugnisque superstes. 

Postquam autem haec omnia, impedimenta nimirum, 

adversarios, insectationes, pugnas itemque vitam 

fecunditatemque Ecclesiae id genus fuisse monstratum 

fuerit, ut, quamvis evolutionis leges in eiusdem Ecclesiae 

historia incolumes appareant, non tamen eidem historiae 

plene explicandae sint pares; incognitum coram stabit, 

suaque sponte se offeret. - Sic illi. In qua tota 

ratiocinatione unum tamen non advertunt, 

determinationem illam germinis primigenii deberi unice 

apriorismo philosophi agnostici et evolutionistae, et 

germen ipsum sic gratis ab eis definiri, ut eorum causae 

congruat. 

2102 Dum tamen catholicam religionem recitatis 

argumentationibus asserere ac suadere elaborant 

apologetae novi, dant ultro et concedunt, plura in ea esse 

quae animos offendant. Quin etiam non obscura quadam 

voluptate in re quoque dogmatica errores 

contradictionesque reperire se palam dictitant : subdunt 

tamen haec non solum admittere excusationem, sed, 

quod mirum esse oportet, iuste ac legitime esse prolata. 

Sic etiam secundum ipsos in sacris libris plurima in re 

scientifica vel historica errore afficiuntur. Sed, inquiunt, 

non ibi de scientiis agi aut historia, verum de religione 

tantum ac re morum. Scientiae illic et historia 

integumenta sunt quaedam, quibus experientiae 

religiosae et morales obteguntur, ut facilius in vulgus 

propagarentur; quod quidem vulgus cum non aliter 

intelligeret, perfectior illi scientia aut historia non utilitati

861 

sed nocumento fuisset. Ceterum, addunt, libri sacri, quia 

natura sunt religiosi, vitam necessario vivunt: iam vitae 

sua quoque est veritas et logica, alia profecto a veritate 

et logica rationali, quin immo alterius omnino ordinis, 

veritas scilicet comparationis ac proportionis tum ad 

medium (sic ipsi dicunt), in quo vivitur, tum ad finem, ob 

quem vivitur. Demum eo usque progrediuntur, ut nulla 

adhibita temperatione asserant, quidquid per vitam 

explicatur, id omne verum esse ac legitimum. - Nos 

equidem, Venerabiles Fratres, quibus una atque unica est 

veritas, quique sacros libros sic aestimamus, quod Spiritu 

Sancto inspirante conscripti Deum habent auctorem (cf. D 

1787), hoc idem esse affirmamus ac mendacium utilitatis 

seu officiosum ipsi Deo tribuere, verbisque Augustini 

asserimus: Admisso semel in tantum auctoritatis fastigium 

officioso aliquo mendacio, nulla illorum librorum particula 

remanebit, quae non, ut cuique videbitur vel ad mores 

difficilis vel ad fidem incredibilis, eadem perniciosissima 

regula ad mentientis auctoris consilium officiumque 

referatur. Unde fiet quod idem sanctus Doctor adiungit: In 

eis, scilicet Scripturis, quod vult quisque credet, quod non 

vult non credet. - Sed modernistae apologetae 

progrediuntur alacres. Concedunt praeterea, in sacris 

libris eas subinde ratiocinationes occurrere ad doctrinam 

quampiam probandam, quae nullo rationaIi fundamento 

regantur ; cuiusmodi sunt, quae in prophetiis nituntur. 

Verum has quoque defendunt quasi artificia quaedam 

praedicationis, quae a vita legitima fiunt. Quid amplius ? 

Permittunt, immo vero asserunt, Christum ipsum in 

indicando tempore adventus regni Dei manifeste errasse: 

neque id mirum, inquiunt, videri debet; nam et ipse vitae 

legibus tenebatur. - Quid post haec de Ecclesiae 

dogmatibus ? Scatent haec etiam apertis oppositionibus: 

sed praeterquam quod a logica vitali admittuntur, veritati 

symbolicae non adversantur; in iis quippe de infinito 

agitur, cuius infiniti sunt respectus. Demum, adeo haec 

omnia probant tuenturque, ut profiteri non dubitent, 

nullum Infinito honorem haberi excellentiorem quam

862 

contradicentia de ipso affirmando. - Probata vero 

contradictione, quid non probabitur ? 

2103 Attamen qui nondum credat, non obiectivis solum 

argumentis ad fidem disponi potest, verum etiam 

subiectivis. Ad quem finem modernistae apologetae ad 

immanentiae doctrinam revertuntur. Elaborant nempe, ut 

homini persuadeant, in ipso atque in intimis eius naturae 

ac vitae recessibus celari cuiuspiam religionis desiderium 

et exigentiam, nec religionis cuiuscunque, sed talis 

omnino, qualis catholica est; hanc enim postulari prorsus 

inquiunt ab explicatione vitae perfecta. - Hic autem queri 

vehementer Nos iterum oportet, non desiderari e 

catholicis hominibus, qui quamvis immanentiae doctrinam 

ut doctrinam reiciunt, ea tamen pro apologesi utuntur; 

idque adeo incauti faciunt, ut in natura humana non 

capacitatem solum et convenientiam videantur admittere 

ad ordinem supernaturalem quod quidem apologetae 

catholici opportunis adhibitis temperationibus 

demonstrarunt semper, sed germanam verique nominis 

exigentiam. - Ut tamen verius dicamus, haec catholicae 

religionis exigentia a modernistis invehitur, qui volunt 

moderatiores audiri. Nam qui integralistae appellari 

queunt, ii homini nondum credenti ipsum germen, in ipso 

latens, demonstrari volunt, quod in Christi conscientia fuit 

atque ab eo hominibus transmissum est. - Sic igitur, 

Venerabiles Fratres, apologeticam modernistarum 

methodum, summatim descriptam, doctrinis eorum plane 

congruentem agnoscimus ; methodum profecto uti etiam 

doctrinas, errorum plenas, non ad aedificandum aptas, 

sed ad destruendum, non ad catholicos efficiendos, sed 

ad catholicos ipsos ad haeresim trahendos, immo etiam 

ad religionis cuiuscunque omnimodam eversionem. 

2104 (VII.) Pauca demum superant addenda de 

modernista ut reformator est. Iam ea, quae hucusque 

locuti sumus, abunde manifestant, quanto et quam acri 

innovandi studio hi homines ferantur. Pertinet autem hoc

863 

studium ad res omnino omnes, quae apud catholicos 

sunt.- Innovari volunt philosophiam in sacris praesertim 

Seminariis; ita ut, amandata philosophia scholasticorum 

ad historiam philosophiae inter cetera quae iam 

obsoleverunt systemata, adolescentibus moderna 

tradatur philosophia, quae una vera nostraeque aetati 

respondens.- Ad theologiam innovandam, volunt, quam 

nos rationalem dicimus, habere fundamentum modernam 

philosophiam. Positivam vero theologiam niti maxime 

postulant in historia dogmatum. - Historiam quoque scribi 

et tradi expetunt ad Suam methodum praescriptaque 

moderna.-Dogmata eorundemque evolutionem cum 

scientia et historia componenda edicunt. - Ad catechesim 

quod spectat, ea tantum in catecheticis libris notari 

postulant dogmata, quae innovata fuerint sintque ad vulgi 

captum.- Circa sacrorum cultum minuendas inquiunt 

externas religiones prohibendumve, ne crescant. Quamvis 

equidem alii, qui symbolismo magis favent, in hac re 

indulgentiores se praebeant.-Regimen Ecclesiae omni sub 

respectu reformandum clamitunt, praecipue tamen sub 

disciplinari ac dogmatico. Ideo intus forisque cum 

moderna, ut aiunt, conscientia cornponendurn, quae tota 

ad democratiam vergit: ideo inferiori clero ipsisque laicis 

suae in regimine partes tribuendae, et collecta nimium 

contractaque in centrum auctoritas dispertienda.- Romam 

consilia sacris negotiis gerendis immutari pariter volunt; 

in primis autem tum quod a sancto Officio tum quod ab 

appellatur.-Item ecclesiastici regiminis actionem in re 

politica et sociali variandam contendunt, ut simul a 

civilibus or nationibus exsuletf eisdem tamen se aptet, ut 

suo illas spiritu imbuat. -In re rnorum illud asciscunt 

americanistarum scitum, activas virtutes passivis 

anteponi oportere atque ill prae istis exercitatione 

promoveri (cf. n- 1967). - Clerum sc comparatum petunt, ut 

veterem referat demissionem animi et paupertatem, 

cogitatione insuper et facto cum modernismi praeceptis 

consentiat.-Sunt demum, qui magistris protest ntibus dicto 

lubentissime audientes sacrum ipsum in saceld tio

864 

coelibatum sublatum desiderent. - Quid igitur in Eccl!sia 

intactum relinquunt, quod non ab ipsis nec secundum 

ipsorum pronuntiata sit reformandum ? 

2105 In tota hac modernistarum doctrina exponenda, 

Venerabiles Fratres, videbimur forte alicui diutius 

immorati. Id tamen omnino oportuit, tum ne, ut assolet, de 

ignoratione rerum suarum ab illis reprehendamur; tum ut 

pateat, cum de modernismo est quaestio, non de vagis 

doctrinis agi nulloque inter se nexu coniunctis, verum de 

uno compactoque veluti corpore, in quo si unum admittas, 

cetera necessario sequantur. Ideo didactica fere ratione 

usi sumus, nec barbara aliquando respuimus verba, quae 

modernistae usurpant. Iam systema universum uno quasi 

obtutu respicientes, nemo mirabitur, si sic illud definimus, 

ut omnium haereseon collectum esse affirmemus. Certe si 

quis hoc sibi proposuisset, omnium, quotquot fuerunt circa 

fidem errores, succum veluti ac sanguinem in unum 

conferre, rem nunquam plenius perfecisset, quam 

modernistae perfecerunt. Immo vero tanto hi ulterius 

progressi sunt, ut non modo catholicam religionem, sed 

omnem penitus, quod iam innuimus, religionem 

deleverint. Hinc enim rationalistarum plausus: hinc qui 

liberius apertiusque inter rationalistas loquuntur, nullos 

se efficaciores quam modernistas auxiliatores invenisse 

gratulantur. 

2106 Redeamus enimvero tantisper, Venerabiles Fratres, 

ad exitiosissimam illam agnosticismi doctrinam. Ea 

scilicet, ex parte intellectus, omnis ad Deum via 

praecluditur homini, dum aptior sterni putatur ex parte 

cuiusdam animi sensus et actionis. Sed hoc quam 

perperam, quis non videat? Sensus enim animi actioni rei 

respondet, quam intellectus vel externi sensus 

proposuerint. Demito intellectum ; homo externos sensus, 

ad quos iam fertur, proclivius sequetur. Perperam iterum ; 

nam phantasiae quaevis de sensu religioso communem 

sensum non expugnabunt: communi autem sensu

865 

docemur, perturbationem aut occupationem animi 

quampiam, non adiumento sed impedimento esse potius 

ad investigationem veri, veri inquimus ut in se est; nam 

verum illud alterum subiectivum, fructus interni sensus et 

actionis, si quidem ludendo est aptum, nihil admodum 

homini confert, cuius scire maxime interest, sit necne 

extra ipsum Deus, cuius in manus aliquando incidet. - 

Exerientiam enimvero tanto operi adiutricem inferunt. Sed 

quid haec ad sensum illum animi adiciat ? Nil plane 

praeter quam quod vehementiorem faciat; ex qua 

vehementia fiat proportione firmior persuasio de veritate 

obiecti. Iam haec duo profecto non efficiunt, ut sensus ille 

animi desinat esse sensus, neque eius immutant naturam 

semper deceptioni obnoxiam, nisi regatur intellectu; 

immo vero illam confirmant et iuvant, nam sensus quo 

intensior, eo potiore iure est sensus. 

2107 Cum vero de religioso sensu hic agamus deque 

experientia in eo contenta, nostis probe, Venerabiles 

Fratres, quanta in hac re prudentia sit opus, quanta item 

doctrina, quae ipsam regat prudentiam. Nostis ex 

animorum usu, quorundam praecipue, in quibus eminet 

sensus : nostis ex librorum consuetudine, qui de ascesi 

tractant ; qui quamvis modernistis in nullo sunt pretio, 

doctrinam tamen longe solidiorem subtilioremque ad 

observandum sagacitatem prae se ferunt, quam ipsi sibi 

arrogant. Equidem Nobis amentis esse videtur aut saltem 

imprudentis summopere, pro veris nulla facta 

investigatione experientias intimas habere, cuiusmodi 

modernistae venditant. Cur vero, ut per transcursum 

dicamus, si harum experientiarum tanta vis est ac 

firmitas, non eadem tribuatur illi, quam plura 

catholicorum milia se habere asserunt de devio itinere, 

quo modernistae incedunt ? Haec ne tantum falsa atque 

fallax ? Hominum autem pars maxima hoc firmiter tenet 

tenebitque semper, sensu solum et experientia, nullo 

mentis ductu atque lumine, ad Dei notitiam pertingi

866 

nunquam posse. Restat ergo iterum atheismus ac religio 

nulla. 

2108 Nec modernistae meliora sibi promittant ex asserta 

symbolismi doctrina. Nam si quaevis intellectualia, ut 

inquiunt, elementa nihil nisi Dei symbola sunt, ecquid 

symbolum non sit ipsum Dei nomen aut personalitatis 

divinae? Quod si ita, iam de divina personalitate ambigi 

poterit patetque ad pantheismum via. - Eodem autem, 

videlicet ad purum putumque pantheismum, ducit 

doctrina alia de immanentia divina. Etenim hoc 

quaerimus : an eiusmodi immanentia Deum ab homine 

distinguat necne. Si distinguit, quid tum a catholica 

doctrina differt, aut doctrinam de externa revelatione cur 

reicit? Si non distinguit, pantheismum habemus. Atqui 

immanentia haec modernistarum vult atque admittit 

omne conscientiae phaenomenon ab homine ut homo est 

proficisci. Legitima ergo ratiocinatio inde infert unum 

idemque esse Deum cum homine: ex quo pantheismus. 

2109 Distinctio demum, quam praedicant inter scientiam 

et fidem, non aliam admittit consecutionem. Objectum 

enim scientiae in cognoscibilis realitate ponunt ; fidei e 

contra in incognoscibilis. Iamvero incognoscibile inde 

omnino constituitur, quod inter obiectam materiam et 

intellectum nulla adsit proportio. Atqui hic proportionis 

defectus nunquam, nec in modernistarum doctrina, auferri 

potest. Ergo incognoscibile credenti aeque ac philosopho 

incognoscibile semper manebit. Ergo si qua habebitur 

religio, haec erit realitatis incognoscibilis; quae cur etiam 

mundi animus esse nequeat, quem rationalistae quidam 

admittunt, non videmus profecto. - Sed haec modo 

sufficiant, ut abunde pateat, quam multiplici itinere 

doctrina modernistarum ad atheismum trahat et ad 

religionem omnem abolendam. Equidem protestantium 

error primus hac via gradum iecit; sequitur 

modernistarum error; proxime atheismus ingredietur 

(Assignatis demum horum errorum causis - curiositate,

867 

superbia, verae philosophiae ignorantia - traduntur 

regulae quaedam de fovendis et ordinandis studiis 

philosophicis, theologicis, profanis, atque de caute 

eligendis magistris etc.) 



Saint Pie X, Litt. motu proprio 'Praestantia Scripturae', 


3503 2113 (Sunt, qui) non eo, quo par est, obsequio 

sententias eiusmodi, quamquam a Pontifice probatas, 

exceperint aut excipiant. Quapropter declarandum illud 

praecipiendumque videmus, quemadmodum declaramus 

in praesens expresseque praecipimus, universos omnes 

conscientiae obstringi officio sententiis Pontificalis 

Consilii de re biblica, sive quae adhuc sunt emissae, sive 

quae posthac edentur perinde ac Decretis Sacrarum 

Congregationum pertinentibus ad doctrinam probatisque 

a Pontifice, se subiciendi ; nec posse notam tum 

detrectatae oboedientiae tum temeritatis devitare aut 

culpa propterea vacare gravi, quotquot verbis scriptisve 

sententias has tales impugnent; idque praeter 

scandalum, quo offendant, ceteraque quibus in causa 

esse coram Deo possint, aliis, ut plurimum, temere in his 

errateque pronuntiatis. 

2114 Ad haec, audentiores quotidie spiritus complurium 

modernistarum repressuri, qui sophismatis artificiisque 

omne genus vim efficacitatemque nituntur adimere, non 

Decreto solum 'Lamentabili sane exitu', quod V nonas 

Iulias anni vertentis S. R. et U. Inquisitio, Nobis 

iubentibus, edidit (cf. D 2001 sqq), verum etiam Litteris 

Encyclicis Nostris 'Pascendi Dominici gregis', datis die VIII 

mensis Septembris istius eiusdem anni (cf. D 2071 sqq), 

auctoritate Nostra Apostolica iteramus confirmamusque

868 

tum Decretum illud Congregationis Sacrae Supremae, 

tum Litteras eas Nostras Encyclicas, addita 

excommunicationis poena adversus contradictores; 

illudque declaramus ac decernimus, si quis, quod Deus 

avertat, eo audaciae progrediatur, ut quamlibet e 

propositionibus, opinionibus doctrinisque in alterutro 

documento, quod supra diximus, improbatis tueatur, 

censura ipso facto plecti Capite Docentes Constitutionis 

Apostolicae Sedis irrogata, quae prima est in 

excommunicationibus latae sententiae Romano Pontifici 

simpliciter reservatis. Haec autem excommunicatio salvis 

poenis est intelligenda, in quas, qui contra memorata 

documenta quidpiam commiserint, possint uti 

propagatores defensoresque haeresum incurrere, si 

quando eorum propositiones, opiniones doctrinaeve 

haereticae sint, quod quidem de utriusque illius 

documenti adversariis plus semel usuvenit, tum vero 

maxime, cum modernistarum errores, id est omnium 

haereseon collectum, propugnant. 


1908 

3505 2115 Qu. 1: Utrum doceri possit, vaticinia, quae 

leguntur in libro Isaiae - et passim in Scripturis -, non esse 

veri nominis vaticinia, sed vel narrationes post eventum 

confictas, vel, si ante eventum praenuntiatum quidpiam 

agnosci opus sit, id prophetam non ex supernaturali Dei 

futurorum praescii revelatione, sed ex his, quae iam 

contigerunt, felici quadam sagacitate et naturalis (EnchB: 

naturali) ingenii acumine, coniciendo praenuntiasse ? 

Resp.: Negative. 

3506 2116 Qu. 2: Utrum sententia, quae tenet, Isaiam 

ceterosque prophetas vaticinia non edidisse nisi de his, 

quae in continenti vel post non grande temporis spatium 

eventura erant, conciliari possit cum vaticiniis, imprimis 

messianicis et eschatologicis, ab eisdem prophetis de

869 

longinquo certo editis, necnon cum communi sanctorum 

Patrum sententia concorditer asserentium, prophetas ea 

quoque praedixisse, quae post multa saecula essent 

implenda? Resp.: Negative. 

3507 2117 Qu. 3. Utrum admitti possit, prophetas non 

modo tamquam correctores pravitatis humanae divinique 

verbi in profectum audientium praecones, verum etiam 

tamquam praenuntios eventuum futurorum, constanter 

alloqui debuisse auditores non quidem futuros, sed 

praesentes et sibi aequales, ita ut ab ipsis plane intelligi 

potuerint; proindeque secundam partem libri Isaiae (cap 

XL-LXVI), in qua vates non Iudaeos Isaiae aequales, at 

Iudaeos in exilio Babylonico lugentes veluti inter ipsos 

vivens alloquitur et solatur, non posse ipsum Isaiam 

iamdiu emortuum auctorem habere, sed oportere eam 

ignoto cuidam vati inter exsules viventi assignare? Resp.: 

Negative. 

3508 2118 Qu. 4: Utrum, ad impugnandam identitatem 

auctoris libri Isaiae, argumentum philologicum, ex lingua 

stiloque desumptum, tale sit censendum, ut virum gravem, 

criticae artis et hebraicae linguae peritum, cogat in 

eodem libro pluralitatem auctorum agnoscere? Resp.: 

Negative. 

3509 2119 Qu. 5: Utrum solida prostent argumenta, etiam 

cumulative sumpta, ad evincendum Isaiae librum non ipsi 

soli Isaiae, sed duobus, imo pluribus auctoribus esse 

tribuendum? Resp.: Negative. 

Saint Pie X, Encycl. 'Communium rerum', 21 avril 1909 

... Philosophiae (igitur) munus est praecipuum, in 

perspicuo ponere fidei nostrae rationabile obsequium 

(Rom 12, 1), et, quod inde consequitur, officium 

adiungendae fidei auctoritati divinae altissima mysteria 

proponenti quae plurimis testata veritatis indiciis,

870 

credibilia facta sunt nimis (Ps 92, 5). Longe aliud ab hoc 

Theologiae munus est, quae divina revelatione nititur et 

in fide solidiores efficit eos, qui christiani nominis honore 

se gaudere fatentur ; nullus quippe Christianus debet 

disputare, quomodo, quod catholica Ecclesia corde credit 

et ore confitetur, non sit; sed semper eandem fidem 

indubitanter tenendo, amando et secundum illam 

vivendo, humiliter quantum potest, quaerere rationem, 

quomodo sit. Si potest intelligere, Deo gratias agat; si 

non potest, non immittat cornua ad ventilandum (1 Mac 7, 

46), sed submittat caput ad venerandum. 


1909 

3512 2121 Utrum varia systemata exegetica, quae ad 

excludendum sensum litteralem historicum trium priorum 

capitum libri Geneseos excogitata et scientiae fuco 

propugnata sunt, solido fundamento fulciantur? Resp.: 

Negative. 

3513 2122 Qu. 2: Utrum, non obstantibus indole et forma 

historica libri Geneseos, peculiari trium priorum capitum 

inter se et cum sequentibus capitibus nexu, multiplici 

testimonio Scripturarum tum Veteris tum Novi Testamenti, 

unanimi fere sanctorum Patrum sententia ac traditionali 

sensu, quem, ab Israelitico etiam populo transmissum, 

semper tenuit Ecclesia, doceri possit: praedicta tria 

capita Geneseos continere non rerum vere gestarum 

narrationes, quae scilicet obiectivae realitati et 

historicae veritati respondeant; sed vel fabulosa ex 

veterum populorum mythologiis et cosmogoniis 

deprompta et ab auctore sacro, expurgato quovis 

polytheismi errore, doctrinae monotheisticae 

accomodata; vel allegorias et symbola, fundamento 

obiectivae realitatis destituta, sub historiae specie ad 

religiosas et philosophicas veritates inculcandas 

proposita, vel tandem legendas ex parte historicas et ex

871 

parte fictitias ad animorum instructionem et 

aedificationem libere compositas ? Resp.: Negative ad 

utramque partem. 

3514 2123 Qu. 3: Utrum speciatim sensus litteralis 

historicus vocari in dubium possit, ubi agitur de factis in 

eisdem capitibus enarratis, quae christianae religionis 

fundamenta attingunt: uti sunt, inter cetera, rerum 

universarum creatio a Deo facta in initio temporis; 

peculiaris creatio hominis ; formatio primae mulieris ex 

primo homine; generis humani unitas, originalis 

protoparentum felicitas in statu iustitiae, integritatis et 

immortalitatis, praeceptum a Deo homini datum ad eius 

obedientiam probandam; divini praecepti, diabolo sub 

serpentis specie suasore, transgressio; protoparentum 

deiectio ab illo primaevo innocentiae statu; nec non 

Reparatoris futuri promissio ? Resp.: Negative. 

3515 2124 Qu.4:Utrum in interpretandis illis horum 

capitum locis, quos Patres et Doctores diverso modo 

intellexerunt, quin certi quippiam definitique tradiderint, 

liceat salvo Ecclesiae iudicio servataque fidei analogia, 

eam, quam quisque prudenter probaverit, sequi tuerique 

sententiam? Resp.: Affirmative. 

3516 2125 Qu. 5: Utrum omnia et singula, verba videlicet 

et phrases, quae in praedictis capitibus occurrunt, 

semper et necessario accipienda sint sensu proprio, ita ut 

ab eo discedere numquam liceat, etiam cum locutiones 

ipsae manifesto appareant improprie, seu metaphorice 

vel anthropomorphice usurpatae, et sensum proprium vel 

ratio tenere prohibeat vel necessitas cogat dimittere ? 

Resp. Negative. 

3517 2126 Qu. 6: Utrum, praesupposito litterali et 

historico sensu, nonnullorum locorum eorundem capitum 

interpretatio allegorica et prophetica, praefulgente

872 

sanctorum Patrum et Ecclesiae ipsius exemplo, adhiberi 

sapienter et utiliter possit? Resp.: Affirmative. 

3518 2127 Qu. 7: Utrum, cum in conscribendo primo 

Geneseos capite non fuerit sacri auctoris mens intimam 

adspectabilium rerum constitutionem ordinemque 

creationis completum scientifico more docere, sed potius 

suae genti tradere notitiam popularem, prout communis 

sermo per ea ferebat tempora, sensibus et captui 

hominum accommodatam, sit in horum interpretatione 

adamussim semperque investiganda scientifici sermonis 

proprietas ? Resp.: Negative. 

3519 2128 Qu. 8: Utrum in illa sex dierum denominatione 

atque distinctione, de quibus in Geneseos capite primo, 

sumi possit vox YÙm (dies) sive sensu proprio pro die 

naturali, sive sensu improprio pro quodam temporis 

spatio, deque huiusmodi quaestione libere inter exegetas 

disceptare liceat? Resp.: Affirmative. 

Resp. Commiss. de re Biblica, 1 mai 1910 

3521 2129 Qu. 1: Utrum appellationes Psalmi David, 

Hymni David, Liber psalmorum David, Psalterium 

Davidicum, in antiquis collectionibus et in Conciliis ipsis 

usurpatae ad designandum Veteris Testamenti Librum CL 

Psalmorum; sicut etiam plurium Patrum et Doctorum 

sententia, qui tenuerunt, omnes prorsus Psalterii psalmos 

uni David esse adscribendos, tantam vim habeant, ut 

Psalterii totius unicus auctor David haberi debeat ? Resp.: 

Negative. 

3522 2130 Qu. 2: Utrum ex concordantia textus hebraici 

cum graeco textu Alexandrino aliisque vetustis 

versionibus argui iure possit, titulos psalmorum hebraico 

textui praefixos antiquiores esse versione sic dicta LXX 

virorum; ac proinde si non directe ab auctoribus ipsis

873 

psalmorum, a vetusta saltem iudaica traditione 

derivasse? Resp.: Affirmative. 

3523 2131 Qu. 3: Utrum praedicti psalmorum tituli, 

iudaicae traditiones testes, quando nulla ratio gravis est 

contra eorum genuinitatem, prudenter possint in dubium 

revocari? Resp.: Negative. 

3524 2132 Qu. 4: Utrum, si considerentur sacrae 

Scripturae haud infrequentia testimonia circa naturalem 

Davidis peritiam, Spiritus Sancti charismate illustratam, 

in componendis carminibus religiosis, institutiones ab 

ipso conditae de cantu psalmorum liturgico, attributiones 

psalmorum ipsi factae tum in Veteri Testamento, tum in 

Novo, tum in ipsis inscriptionibus, quae psalmis ab 

antiquo praefixae sunt; insuper consensus Judaeorum, 

Patrum et Doctorum Ecclesiae, prudenter denegari possit, 

praecipuum Psalterii carminum Davidem esse auctorem, 

vel contra affirmari pauca dumtaxat eidem regio Psalti 

carmina esse tribuenda? Resp.: Negative ad utramque 

partem. 

3525 2133 Qu. 5: Utrum in specie denegari possit 

Davidica origo eorum psalmorum, qui in Veteri vel Novo 

Testamento diserte sub Davidis nomine citantur, inter 

quos prae ceteris recensendi veniunt psalmus 2 'Quare 

fremuerunt gentes'; psalmus 15 'Conserva me, Domine' ; 

psalmus 17 'Diligam te, Domine, fortitudo mea' ; Psalmus 

31 'Beati, quorum remissae sunt iniquitates' ; psalmus 68 

'Salvum me fac, Deus'; psalmus 109 'Dixit Dominus Domino 

meo'? Resp.: Negative. 

3526 2134 Qu. 6: Utrum sententia eorum admitti possit, 

qui tenent, inter psalterii psalmos nonnullos esse sive 

Davidis sive aliorum auctorum, qui propter rationes 

liturgicas et musicales, oscitantiam amanuensium, aliasve 

incompertas causas in plures fuerint divisi vel in unum 

conjuncti ; itemque alios esse psalmos, uti 'Miserere mei,

874 

Deus', qui ut melius aptarentur circumstantiis historicis vel 

solemnitatibus populi iudaici, leviter fuerint retractati vel 

modificati, subtractione aud additione unius alteriusve 

versiculi, salva tamen totius textus sacri inspiratione ? 

Resp.: Affirmative ad utramque partem. 

3527 2135 Qu. 7: Utrum sententia eorum inter recentiores 

scriptorum, qui indiciis dumtaxat internis innixi vel minus 

recta sacri textus interpretatione demonstrare conati 

sunt, non paucos esse psalmos post tempora Esdrae et 

Nehemiae, quinimo aevo Machabaeorum, compositos, 

probabiliter sustineri possit? Resp.: Negative. 

3528 2136 Qu. 8: Utrum ex multiplici sacrorum Librorum 

Novi Testamenti testimonio et unanimi Patrum consensu, 

fatentibus etiam iudaicae gentis scriptoribus, plures 

agnoscendi sint psalmi prophetici et messianici, qui futuri 

Liberatoris adventum, regnum, sacerdotium, passionem, 

mortem et resurrectionem vaticinati sunt; ac proinde 

reicienda prorsus eorum sententia sit, qui indolem 

psalmorum propheticam ac messianicam pervertentes, 

eadem de Christo oracula ad futuram tantum sortem 

populi electi praenuntiandam coarctant? Resp. 

Affirmative ad utramque partem. 

Decr. S. Cgr. de Sacram. 'Quam singulari', sous saint Pie 

X, 

8 août 1910 

3530 2137 I. Aetas discretionis tum ad confessionem tum 

ad s. communionem ea est, in qua puer incipit ratiocinari, 

hoc est circa septimum annum, sive supra, sive etiam 

infra. Ex hoc tempore incipit obligatio satisfaciendi 

utrique praecepto confessionis et communionis (vd. DS 

812). 

3531 2138 II. Ad primam confessionem et ad primam 

communionem necessaria non est plena et perfecta

875 

doctrinae christianae cognitio. Puer tamen postea 

debebit integrum catechismum pro modo suae 

intelligentiae gradatim addiscere. 

3532 2139 III. Cognitio religionis, quae in puero requiritur, 

ut ipse ad primam communionem convenienter se 

praeparet, ea est, qua ipse fidei mysteria necessaria 

necessitate medii pro suo captu percipiat, atque 

eucharisticum panem a communi et corporali distinguat, 

ut ea devotione, quam ipsius fert aetas, ad ss. 

Eucharistiam accedat. 

3533 2140 IV. Obligatio praecepti confessionis et 

communionis, quae puerum gravat, in eos praecipue 

recidit, qui ipsius curam habere debent, hoc est in 

parentes, in confessarium, in institutores et in parochum. 

Ad patrem vero, aut ad illos, qui vices eius gerunt, et ad 

confessarium, secundum Catechismum Romanum, 

pertinet admittere puerum ad primam communionem. 

2141 V. Semel aut pluries in anno curent parochi indicere 

atque habere communionem generalem puerorum, ad 

eamque non modo novensiles admittere, sed etiam alios, 

qui parentum confessariive consensu, ut supra dictum est, 

iam antea primitus de altari sancta libarunt. Pro utrisque 

dies aliquot instructionis et praeparationis praemittantur. 

3534 2142 VI. Puerorum curam habentibus omni studio 

curandum est ut post primam communionem iidem pueri 

ad sacram mensam saepius accedant, et, si fieri possit, 

etiam quotidie, prout Christus Iesus et mater Ecclesia 

desiderant (cf. DS 3375ss), utque id agant ea animi 

devotione, quam talis fert aetas. ... 

3535 2143 VII. Consuetudo non admittendi ad 

confessionem pueros, aut numquam eos absolvendi, cum 

ad usum rationis pervenerint, est omnino improbanda.

876 

3536 2144 VIII. Detestabilis omnino est abusus non 

ministrandi Viaticum et extremam unctionem pueris post 

usum rationis eosque sepeliendi ritu parvulorum. 

Saint Pie X, Litt. motu proprio 'Sacrorum antistitum', 

1 Septembre 1910 ; Jusiurandum contra errores 

modernismi 

3537 2145 Ego N. N. firmiter amplector ac recipio omnia 

et singula, quae ab inerranti Ecclesiae magisterio 

definita, adserta ac declarata sunt, praesertim ea 

doctrinae capita, quae huius temporis erroribus directo 

adversantur. 

3538 2145 Ac primum quidem: Deum, rerum omnium 

principium et finem naturali rationis lumine 'per ea quae 

facta sunt' (cf. Rom 1, 20) , hoc est, per visibilia creationis 

opera, tamquam causam per effectus, certo cognosci, 

adeoque demonstrari etiam posse, profiteor. 

3539 2145 Secundo: externa revelationis argumenta, hoc 

est facta divina, in primisque miracula et prophetias 

admitto et agnosco tanquam signa certissima divinitus 

ortae christianae religionis, eademque teneo aetatum 

omnium atque hominum, etiam huius temporis, 

intelligentiae esse maxime accommodata. 

3540 2145 Tertio: firma pariter fide credo Ecclesiam, verbi 

revelati custodem et magistram, per ipsum verum atque 

historicum Christum, cum apud nos degeret, proxime ac 

directo institutam eandemque super Petrum, apostolicae 

hierarchiae principem, eiusque in aevum successores 

aedificatam. 

3541 2145 Quarto: fidei doctrinam ab Apostolis per 

orthodoxos Patres eodem sensu eademque semper 

sententia ad nos usque transmissam, sincere recipio; 

ideoque prorsus reicio haereticum commentum

877 

evolutionis dogmatum, ab uno in alium sensum 

transeuntium, diversum ab eo, quem prius habuit 

Ecclesia; pariterque damno errorem omnem, quo, divino 

deposito, Christi Sponsae tradito ab eaque fideliter 

custodiendo, sufficitur philosophicum inventum, vel 

creatio humanae conscientiae, hominum conatu sensim 

efformatae et in posterum indefinito progressu 

perficiendae. 

3542 2145 Quinto: certissime teneo ac sincere profiteor, 

fidem non esse caecum sensum religionis e latebris 

subconscientiae erumpentem, sub pressione cordis et 

inflexionis voluntatis moraliter informatae, sed verum 

assensum intellectus veritati extrinsecus acceptae 'ex 

auditu' quo nempe, quae a Deo personali, creatore ac 

Domino nostro dicta, testata et revelata sunt, vera esse 

credimus, propter Dei auctoritatem summe veracis. 

3543 2146 Me etiam qua par est, reverentia subicio 

totoque animo adhaereo damnationibus, declarationibus, 

praescriptis omnibus, quae in Encyclicis litteris 'Pascendi' 

(DS 34755s) et in Decreto 'Lamentabili' (DS 3401ss) 

continentur praesertim circa eam quam historiam 

dogmatum vocant. 

3544 2146 Idem reprobo errorem affirmantium, 

propositam ab Ecclesia fidem posse historiae repugnare, 

et catholica dogmata, quo sensu nunc intelliguntur, cum 

verioribus christianae religionis originibus componi non 

posse. 

3545 2146 Damno quoque ac reicio eorum sententiam, qui 

dicunt christianum hominem eruditiorem induere 

personam duplicem, aliam credentis, aliam historici, 

quasi liceret historico ea retinere, quae credentis fidei 

contradicant, aut praemissas adstruere, ex quibus 

consequatur, dogmata esse aut falsa aut dubia, modo 

haec directo non denegentur.

878 

3546 2146 Reprobo pariter eam Scripturae sanctae 

diiudicandae atque interpretandae rationem, quae, 

Ecclesiae traditione, analogia fidei et Apostolicae Sedis 

normis posthabitis, rationalistarum commentis inhaeret, 

et criticem textus velut unicam supremamque regulam 

haud minus licenter quam temere amplectitur. 

3547 2146 Sententiam praeterea illorum reicio, qui 

tenent, doctori disciplinae historicae theologicae 

tradendae aut iis de rebus scribenti seponendam prius 

esse opinionem ante conceptam sive de supernaturali 

origine catholicae traditionis, sive de promissa divinitus 

ope ad perennem conservationem uniuscuiusque revelati 

veri; deinde scripta Patrum singulorum interpretanda 

solis scientiae principiis, sacra qualibet auctoritate 

seclusa, eaque iudicii libertate, qua profana quaevis 

monumenta solent investigari. 

3548 2147 In universum denique me alienissimum ab 

errore profiteor, quo modernistae tenent in sacra 

traditione nihil inesse divini, aut, quod longe deterius, 

pantheistico sensu illud admittunt, ita ut nihil iam restet 

nisi nudum factum et simplex, communibus historiae factis 

aequandum: hominum nempe sua industria, solertia, 

ingenio scholam a Christo eiusque Apostolis inchoatam 

per subsequentes aetates continuantium. 

3549 2147 Proinde fidem Patrum firmissime retineo et ad 

extremum vitae spiritum retinebo, de charismate veritatis 

certo, quod est, fuit eritque semper in 'episcopatus ab 

Apostolis successione', non ut id teneatur, quod melius et 

aptius videri possit secundum suam cuiusque aetatis 

culturam, sed ut 'numquam aliter credatur, numquam 

aliter' intelligatur absoluta et immutabilis veritas ab initio 

per Apostolos praedicata.

879 

3550 2147 Haec omnia spondeo me fideliter, integre 

sincereque servaturum et inviolabiliter custoditurum, 

nusquam ab iis sive in docendo sive quomodolibet verbis 

scriptisque deflectendo. Sic spondeo, sic iuro, sic me 

Deus adiuvet et haec sancta Dei Evangelia. 

Saint Pie X, Ep. 'Ex quo, nono' ad Delegatos Ap. Byzantii, 

in 

Graecia, Aegypto, Mesopot., etc., 26 décembre 1910 

3553 2147a Non minus temere quam falso huic opinioni fit 

aditus, dogma de processione Spiritus Sancti a Filio 

haudquaquam ex ipsis Evangelii verbis profluere, aut 

antiquorum Patrum fide comprobari; 

3554 2147a pariter imprudentissime in dubium revocatur, 

utrum sacra de Purgatorio ac de Immaculata Beatae 

Mariae Virginis Conceptione dogmata a sanctis viris 

priorum saeculorum agnita fuerint ; - ... 

3555 2147a de Ecclesiae constitutione... primo renovatur 

error a decessore Nostro Innocentio X iamdiu damnatus 

(Cf. DS 1999), quo suadetur, S. Paulum haberi tamquam 

fratrem omnino parem S. Petro ; - deinde non minori 

falsitate inicitur persuasio, Ecclesiam catholicam non 

fuisse primis saeculis principatum unius, hoc est 

monarchiam; aut primatum Ecclesiae Romanae nullis 

validis argumentis inniti. 

3556 2147a Sed nec... intacta relinquitur catholica 

doctrina de sanctissimo Eucharistiae Sacramento, cum 

praefracte docetur, sententiam suscipi posse, quae tenet, 

apud Graecos verba consecratoria effectum non sortiri, 

nisi iam prolata oratione illa, quam epiclesim vocant, cum 

tamen compertum sit, Ecclesiae minime competere ius 

circa ipsam sacramentorum substantiam quidpiam 

innovandi; cui haud minus absonum est, validam 

habendam esse Confirmationem a quovis presbytero

880 

collatam (cf. DS 2522). (Censura: Notantur tamquam) 

graves errores. 


1911 

3561 2148 Qu. 1: Utrum, attento universali et a primis 

saeculis constanti Ecclesiae consensu, quem luculenter 

ostendunt diserta Patrum testimonia, codicum 

Evangeliorum inscriptiones, sacrorum Librorum versiones 

vel antiquissimae, et catalogi a sanctis Patribus, ab 

ecclesiasticis scriptoribus, a Summis Pontificibus et 

Conciliis traditi, ac tandem usus liturgicus Ecclesiae 

orientalis et occidentalis, affirmari certo possit et debeat, 

Matthaeum, Christi Apostolum, revera Evangelii sub eius 

nomine vulgati esse auctorem ? Resp.: Affirmative. 

3562 2149 Qu. 2: Utrum traditionis suffragio satis fulciri 

censenda sit sententia, quae tenet, Matthaeum et ceteros 

Evangelistas in scribendo praecessisse et primum 

Evangelium patrio sermone a Judaeis palaestinensibus 

tunc usitato, quibus opus illud erat directum, 

conscripsisse ? Resp.: Affirmative ad utramque partem. 

3563 2150 Qu. 3: Utrum redactio huius originalis textus 

differri possit ultra tempus eversionis Jerusalem, ita ut 

vaticinia, quae de eadem eversione ibi leguntur, scripta 

fuerint post eventum; aut, quod allegari solet Irenaei 

testimonium, incertae et controversae interpretationis, 

tanti ponderis sit existimandum, ut cogat reicere eorum 

sententiam, qui congruentius traditioni censent, eamdem 

redactionem etiam ante Pauli in Urbem adventum fuisse 

confectam? Resp.: Negative ad utramque partem. 

3564 2151 Qu. 4: Utrum sustineri vel probabiliter possit 

illa modernorum quorumdam opinio, iuxta quam 

Matthaeus non proprie et stricte Evangelium 

composuisset, quale nobis est traditum, sed tantummodo

881 

collectionem aliquam dictorum seu sermonum Christi, 

quibus tamquam fontibus usus esset alius auctor 

anonymus, quem Evangelii ipsius redactorem faciunt? 


3565 2152 Qu. 5: Utrum ex eo, quod Patres et ecclesiastici 

scriptores omnes, immo Ecclesia ipsa iam a suis 

incunabulis unice usi sunt, tamquam canonico graeco 

textu Evangelii sub Matthaei nomine cogniti, ne iis 

quidem exceptis, qui Matthaeum Apostolum patrio 

scripsisse sermone expresse tradiderunt, certo probari 

possit, ipsum Evangelium graecum identicum esse quoad 

substantiam cum Evangelio illo, patrio sermone ab eodem 

Apostolo exarato? Resp.: Affirmative. 

3566 2153 Qu. 6: Utrum ex eo, quod auctor primi Evangelii 

scopum prosequitur praecipue dogmaticum et 

apologeticum, demonstrandi nempe Iudaeis Jesum esse 

Messiam a prophetis praenuntiatum et a Davidica stirpe 

progenitum, et quod insuper in disponendis factis et 

dictis, quae enarrat et refert, non semper ordinem 

chronologicum tenet, deduci inde liceat, ea non esse ut 

vera recipienda; aut etiam affirmari possit, narrationes 

gestorum et sermonum Christi, quae in ipso Evangelio 

leguntur, alterationem quamdam et adaptationem sub 

influxu prophetiarum Veteris Testamenti et adultioris 

Ecclesiae status subiisse, ac proinde historicae veritate 

haud esse conformes? Resp.: Negative ad utramque 

partem. 

3567 2154 Qu. 7: Utrum speciatim solido fundamento 

destitutae censeri iure debeant opiniones eorum, qui in 

dubium revocant authenticitatem historicam duorum 

priorum capitum, in quibus genealogia et infantia Christi 

narrantur, sicut et quarumdam in re dogmatica magni 

momenti sententiarum, uti sunt illae, quae respiciunt 

primatum Petri (Mt 16, 17-19), formam baptizandi cum 

universali missione praedicandi Apostolis traditam (Mt

882 

28, 19 20), professionem fidei Apostolorum in divinitatem 

Christi (Mt 14, 33), et alia huiusmodi, quae apud 

Matthaeum peculiari modo enuntiata occurrunt? Resp.: 

Affirmative. 

Resp. Commiss. de re Biblica, 26 juin 1912 

3568 2155 Qu.1: Utrum luculentum traditionis suffragium, 

inde ab Ecclesiae primordiis mire consentiens ac 

multiplici argumento firmatum, nimirum disertis 

sanctorum Patrum et scriptorum ecclesiasticorum 

testimoniis, citationibus et allusionibus in eorumdem 

scriptis occurrentibus veterum haereticorum usu, 

versionibus Librorum Novi Testamenti codicibus 

manuscriptis antiquissimis et pene universis, atque etiam 

internis rationibus ex ipso sacrorum Librorum textu 

desumptis, certo affirmare cogat, Marcum, Petri 

discipulum et interpretem, Lucam vero medicum, Pauli 

adiutorem et comitem, revera Evangeliorum, quae ipsis 

respective attribuuntur, esse auctores ? Resp.: 

Affirmative. 

3569 2156 Qu. 2: Utrum rationes, quibus nonnulli critici 

demonstrare nituntur, postremos duodecim versus 

Evangelii Marci (Mc l6, 9-20) non esse ab ipso Marco 

conscriptos, sed ab aliena manu appositos, tales sint, 

quae ius tribuant affirmandi, eos non esse ut inspiralos et 

canonicos recipiendos: vel saltem demonstrent, versuum 

eorumdem Marcum non esse auctorem? Resp.: Negative 

ad utramque partem. 

3570 2157 Qu. 3: Utrum pariter dubitare liceat de 

inspiratione et canonicitate narrationum Lucae de 

infantia Christi (Lc 1-2); aut de apparitione Angeli Iesum 

confortantis et de sudore sanguineo (Lc 22, 43s); vel 

solidis saltem rationibus ostendi possit -quod placuit 

antiquis haereticis et quibusdam etiam recentioribus 

criticis arridet - easdem narrationes ad genuinum Lucae

883 

Evangelium non pertinere? Resp.: Negative ad utramque 

partem. 

3571 2158 Qu. 4: Utrum rarissima illa et prorsus singularia 

documenta, in quibus Canticum 'Magnificat' (Lc 1, 46ss) 

non B. Virgini Mariae, sed Elisabeth tribuitur, ullo modo 

praevalere possint ac debeant contra testimonium 

concors omnlum fere codicum tum graeci textus originalis 

tum versionum, necnon contra interpretationem quam 

plane exigunt non minus contextus, quam ipsius Virginis 

animus et constans Ecclesiae traditio? Resp.: Negative. 

3572 2159 Qu.5: utrum, quoad ordinem chronologicum 

Evangeliorum, ab ea sententia recedere fas sit, quae, 

antiquissimo aeque ac constanti traditionis testimonio 

roborata, post Matthaeum, qui omnium primus 

Evangelium suum patrio sermone conscripsit, Marcum 

ordine secundum et Lucam tertium scripsisse testatur ; 

aut huic sententiae adversari vicissim censenda sit eorum 

opinio, quae asserit, Evangelium secundum et tertium 

ante graecam primi Evangelii versionem esse 

compositum? Resp.. Negative ad utramque partem. 

3573 2160 Qu. 6: Utrum tempus compositionis Evangelium 

Marci et Lucae usque ad urbem Ierusalem eversam 

differre liceat; vel, eo quod apud Lucam prophetia Domini 

circa huius urbis eversionem magis determinata videatur, 

ipsius saltem Evangelium obsidione iam inchoata fuisse 

conscriptum, sustineri possit? Resp.: Negative ad 

utramque partem. 

3574 2161 Qu. 7: Utrum affirmari debeat, Evangelium 

Lucae praecessisse librum Actuum Apostolorum; et cum 

hic liber, eodem Luca auctore (Act 1, 1s), ad finem 

captivitatis Romanae Apostoli fuerit absolutus (Act 28, 

30s), eiusdem Evangelium non post hoc tempus fuisse 

compositum? Resp.: Affirmative.

884 

3575 2162 Qu. 8: Utrum, prae oculis habitis tum traditionis 

testimoniis, tum argumentis internis, quoad fontes, quibus 

uterque Evangelista in conscribendo Evangelio usus est, 

in dubium vocari prudenter queat sententia, quae tenet 

Marcum iuxta praedicationem Petri, Lucam autem iuxta 

praedicationem Pauli scripsisse; simulque asserit, iisdem 

Evangelistis praesto fuisse alios quoque fontes fide 

dignos, sive orales sive etiam iam scriptis consignatos? 


3576 2163 Qu. 9: Utrum dicta et gesta, quae a Marco 

iuxta Petri praedicationem accurate et quasi graphice 

enarrantur, et a Luca assecuto omnia a principio 

diligenter per testes fide plane dignos, quippe qui ab 

initio ipsi viderunt et ministri fuerunt semonis (Lc 1, 2s), 

sincerissime exponuntur, plenam sibi eam fidem 

historicam iure vindicent quam eisdem semper praestitit 

Ecclesia; an e contrario eadem facta et gesta censenda 

sint historica veritate, saltem ex parte, destituta, sive 

quod scriptores non fuerint testes oculares, sive quod 

apud utrumque Evangelistam defectus ordinis ac 

discrepantia in successione factorum haud raro 

deprehendantur; sive quod, cum tardius venerint et 

scripserint, necessario conceptiones menti Christi et 

Apostolorum extraneas aut facta plus minusve iam 

imaginatione populi inquinata referre debuerint, sive 

demum quod dogmaticis ideis praeconceptis, quisque pro 

suo scopo, indulserint? Resp.: Affirmative ad primam 

partem; negative ad alteram. 

3577 2164 Qu. 1: Utrum, servatis quae iuxta praecedenter 

statuta omnino servanda sunt, praesertim de 

authenticitate et integritate trium Evangeliorum 

Matthaei, Marci et Lucae, de identitate substantiali 

Evangelii graeci Matthaei cum eius originali primitivo, 

necnon de ordine temporum, quo eadem scripta fuerunt, 

ad explicandum eorum ad invicem simililudines aut 

dissimilitudines, inter tot varias oppositasque auctorum

885 

sententias, liceat exegetis libere disputare et ad 

hypotheses traditionis sive scriptae sive oralis vel etiam 

dependentiae unius a praecedenti seu a praecedentibus 

appellare? Res p.: Aftirmative. 

3578 2165 Qu. 2: Utrum ea, quae superius statuta sunt, ii 

servare censeri debeant, qui, nullo fulti traditionis 

testimonio nec historico argumento, facile amplectuntur 

hypothesim vulgo 'duorum fontium' nuncupatam, quae 

compositionem Evangelii graeci Matthaei et Evangelii 

Lucae ex eorum potissimum dependentia ab Evangelio 

Marci et a collectione sic dicta sermonum Domini 

contendit explicare; ac proinde eam libere propugnare 

valeant? Resp.: Negative ad utramque partem. 


3581 2166 Qu. 1: Utrum, perspecta potissimum Ecclesiae 

universae traditione usque ad primaevos ecclesiasticos 

scriptores assurgente, attentisque internis rationibus libri 

Actuum sive in se sive in sua ad tertium Evangelium 

relatione considerati et praesertim mutua utriusque 

prologi affinitate et connexione (Lc 1, 1-4; Act 1, 1s), uti 

certum tenendum sit, volumen, quod titulo Actus 

Apostolorum, seu Praxeis Apostolwn, praenotatur, Lucam 

Evangelistam habere auctorem ? Resp.: - Affirmative. 

3582 2167 Qu. 2: Utrum criticis rationibus, desumptis tum 

ex lingua et stilo, tum ex enarrandi modo, tum ex unitate 

scopi et doctrinae, demonstrari possit librum Actuum 

Apostolorum uni dumtaxat auctori tribui debere; ac 

proinde eam recentiorum scriptorum sententiam, quae 

tenet, Lucam non esse libri auctorem unicum, sed diversos 

esse agnoscendos eiusdem libri auctores, quovis 

fundamento esse destitutam ? Resp.: Affirmative ad 

utramque partem.

886 

3583 2168 Qu. 3: Utrum, in specie, pericopae in Actis 

conspicuae, in quibus, abrupto usu tertiae personae, 

inducitur prima pluralis ('WirStucke'), unitatem 

compositionis et authenticitatem infirment; vel potius 

historice et philologice consideratae eam confirmare 

dicendae sint ? Resp.: Negative ad primam partem; 

affirmative ad secundam. 

3584 2169 Qu. 4: Utrum ex eo, quod liber ipse, vix 

mentione facta biennii primae romanae Pauli captivitatis, 

abrupte clauditur, inferri liceat, auctorem volumen 

alterum deperditum conscripsisse, aut conscribere 

intendisse, ac proinde tempus compositionis libri Actuum 

longe possit post eamdem captivitatem differri; vel potius 

iure et merito retinendum sit, Lucam sub finem primae 

captivitatis Romanae Apostoli Pauli librum absolvisse? 

Resp.: Negative ad primam partem; affirmative ad 

secundam. 

3585 2170 Qu. 5: Utrum, si simul considerentur tum 

frequens ac facile commercium, quod procul dubio habuit 

Lucas cum primis et praecipuis ecclesiae Palaestinensis 

fundatoribus nec non cum Paulo, gentium Apostolo, cuius 

et in evangelica praedicatione adiutor et in itineribus 

comes fuit, tum solita eius industria et diligentia in 

exquirendis testibus rebusque suis oculis observandis, 

tum denique plerumque evidens et mirabilis consensus 

libri Actuum cum ipsis Pauli epistolis et cum sincerioribus 

historiae monumentis, certo teneri debeat, Lucam fontes 

omni fide dignos prae manibus habuisse eosque 

accurate, probe et fideliter adhibuisse, adeo ut plenam 

auctoritatem historicam sibi iure vindicet ? Resp.: 

Affirmative. 

3586 2171 Qu. 6: Utrum difficultates, quae passim obici 

solent tum ex factis supernaturalibus a Luca narratis, tum 

ex relatione quorumdam sermonum, qui, cum sint 

compendiose traditi, censentur conficti et circumstantiis

887 

adaptati, tum ex nonnullis locis ab historia sive profana 

sive biblica apparenter saltem dissentientibus, tum 

demum ex narrationibus quibusdam, quae sive cum ipso 

Actuum auctore sive cum aliis auctoribus sacris pugnare 

videntur, tales sint, ut auctoritatem Actuum historicam in 

dubium revocare vel saltem aliquomodo minuere possint? 


3587 2172 Qu. 1: Utrum, prae oculis habita Ecclesiae 

traditione inde a primordiis universaliter firmiterque 

perseverante, prout multimodis ecclesiastica monumenta 

vetusta testantur, teneri certo debeat, epistolas, quae 

pastorales dicuntur, nempe ad Timotheum utramque et 

aliam ad Titum, non obstante quorumdam haereticorum 

ausu, qui eas, utpote suo dogmati contrarias, de numero 

paulinarum epistolarum, nulla reddita causa, eraserunt, 

ab ipso Apostolo Paulo fuisse conscriptas et inter 

genuinas et canonicas perpetuo recensitas ? Resp.: 

Affirmative. 

3588 2173 Qu. 2: Utrum hypothesis sic dicta fragmentaria 

a quibusdam recentioribus criticis invecta et varie 

proposita, qui nulla ceteroquin probabili ratione, immo 

inter se pugnantes contendunt, epistolas pastorales 

posteriori tempore ex fragmentis epistolarum sive ex 

epistolis paulinis deperditis ab ignotis auctoribus fuisse 

contextas et notabiliter auctas, perspicuo et firmissimo 

traditionis testimonio aliquod vel leve praeiudicium 

inferre possit? Resp.: Negative. 

3589 2174 Qu. 3: Utrum difficultates, quae multifariam 

obici solent sive ex stilo et lingua auctoris, sive ex 

erroribus praesertim Gnosticorum, qui uti iam tunc 

serpentes describuntur, sive ex statu ecclesiasticae 

hierarchiae, quae iam evoluta supponitur, aliaeque 

huiuscemodi in contrarium rationes sententiam, quae 

genuinitatem epistolarum pastoralium ratam certamque 

habet, quomodolibet infirment? Resp.: Negative.

888 

3590 2175 Qu. 4: Utrum, cum non minus ex historicis 

rationibus quam ex Ecclesiastica traditione, sanctorum 

Patrum orientalium et occidentalium testimoniis consona, 

necnon ex indiciis ipsis, quae tum ex abrupta conclusione 

libri Actuum, tum ex paulinis epistolis Romae conscriptis 

et praesertim ex secunda ad Timotheum facile eruuntur, 

uti certa haberi debeat sententia de duplici romana 

captivitate Apostoli Pauli ; tuto affirmari possit epistolas 

pastorales conscriptas esse in illo temporis spatio, quod 

intercedit inter liberationem a prima captivitate et 

mortem Apostoli ? Resp.: Affirmative. 




3591 2176 Qu. 1: Utrum dubiis, quae primis saeculis, ob 

haereticorum imprimis abusum, aliquorum in Occidente 

animos tenuere circa divinam inspirationem ac paulinam 

originem epistolae ad Hebraeos, tanta vis tribuenda sit, 

ut, attenta perpetua, unanimi ac constanti orientalium 

Patrum affirmatione, cui post saeculum IV totius 

occidentalis Ecclesiae plenus accessit consensus; 

perpensis quoque Summorum Pontificum sacrorumque 

conciliorum, Tridentini praesertim, actis, necnon perpetuo 

Ecclesiae universalis usu, haesitare liceat, eam non solum 

inter canonicas - quod de fide definitum est -, verum 

etiam inter genuinas Apostoli Pauli epistolas certo 

recensere ? Resp.: Negative. 

3592 2177 Qu. 2: Utrum argumenta, quae desumi solent 

sive ex insolita nominis Pauli absentia et consueti exordii 

salutationisque omissione in epsitola ad Hebraeos - sive 

ex eiusdem linguae graecae puritate, dictionis ac stili

889 

elegantia et perfectione, - sive ex modo, quo in ea Vetus 

Testamentum allegatur et ex eo arguitur, - sive ex 

differentiis quibusdam, quae inter huius ceterarumque 

Pauli epistolarum doctrinam exsistere praetenduntur, 

aliquomodo eiusdem paulinam originem infirmare valeant 

; an potius perfecta doctrinae ac sententiarum consensio, 

admonitionum et exhortationum similitudo, necnon 

locutionum ac ipsorum verborum concordia a nonnullis 

quoque acatholicis celebrata, quae inter eam et reliqua 

Apostoli gentium scripta observantur, eamdem paulinam 

originem commonstrent atque confirment? Resp.: 

Negative ad primam partem; affirmative ad alteram. 

3593 2178 Qu. 3: Utrum Paulus Apostolus ita huius 

epistolae auctor censendus sit, ut necessario affirmari 

debeat, ipsum eam totam non solum Spiritu Sancto 

inspirante concepisse et expressisse verum etiam ea 

forma donasse, qua prostat ? Resp.: Negative, salvo 

ulteriori Ecclesiae iudicio. 

Decr. S. Cgr. Studiorum, sous saint Pie X, 27 juillet 1914 

3601 1. Potentia et actus ita dividunt ens, ut quidquid est, 

vel sit actus purus, vel ex potentia et actu tamquam 

primis atque intrinsecis principiis necessario coalescat. 

3602 2. Actus, utpote perfectio, non limitatur nisi per 

potentiam, quae est capacitas perfectionis. Proinde in 

quo ordine actus est purus, in eodem nonnisi illimitatus et 

unicus exsistit; ubi vero est finitus ac multiplex, in veram 

incidit cum potentia compositionem. 

3603 3. Quapropter in absoluta ipsius esse ratione unus 

subsistit Deus, unus est simplicissimus, cetera cuncta 

quae ipsum esse participant, naturam habent qua esse 

coarctatur, ac tamquam distinctis realiter principiis, 

essentia et esse constant.

890 

3604 4. Ens quod denominatur ab esse, non univoce de 

Deo ac de creaturis dicitur, nec tamen prorsus aequivoce, 

sed analogice, analogia tum attributionis tum 

proportionalitatis. 

3605 5. Est praeterea in omni creatura realis compositio 

subiecti subsistentis cum formis secundario additis, sive 

accidentibus: ea vero, nisi esse realiter in essentia 

distincta reciperetur, intelligi non posset. 

3606 6. Praeter absoluta accidentia est etiam relativum, 

sive ad aliquid. Quamvis enim ad aliquid non significet 

secundum propriam rationem aliquid alicui inhaerens, 

saepe tamen causam in rebus habet, et ideo realem 

entitatem distinctam a subiecto. 

3607 7. Creatura spiritualis est in sua essentia omnino 

simplex. Sed re manet in ea compositio duplex: essentiae 

cum esse et substantiae cum accidentibus. 

3608 8. Creatura vero corporalis est quoad ipsam 

essentiam composita potentia et actu; quae potentia et 

actus ordinis essentiae, materiae et formae nominibus 

designantur. 

3609 9. Earum partium neutra per se esse habet, nec per 

se producitur vel corrumpitur, nec ponitur in 

praedicamento nisi reductive ut principium substantiale. 

3610 10. Etsi corpoream naturam extensio in partes 

integrales consequitur, non tamen idem est corpori esse 

substantiam et esse quantum. Substantia quippe ratione 

sui indivisibilis est, non quidem ad modum puncti, sed ad 

modum eius quod est extra ordinem dimensionis. 

Quantitas vero, quae extensionem substantiae tribuit, a 

substantia realiter differt, et est veri nominis accidens.

891 

3611 11. Quantitate signata materia principium est 

individuationis, id est numericae distinctionis, quae in 

puris spiritibus esse non potest, unius individui ab alio in 

eadem natura specifica. 

3612 12. Eadem efficitur quantitate, ut corpus 

circumscriptive sit in loco, et in uno tantum loco de 

quacumque potentia per hunc modum esse possit. 

3613 13. Corpora dividuntur bifariam: quaedam enim sunt 

viventia, quaedam expertia vitae. In viventibus, ut in 

eodem subiecto pars movens et pars mota per se 

habeantur, forma substantialis, animae nomine 

designata, requirit organicam dispositionem seu partes 

heterogeneas. 

3614 14. Vegetalis et sensilis ordinis animae nequaquam 

per se subsistunt, nec per se producuntur, sed sunt 

tantummodo ut principium quo vivens est et vivit, et cum a 

materia se totis dependeant, corrupto composito, eo ipso 

per accidens corrumpuntur. 

3615 15. Contra, per se subsistit anima humana, quae, 

cum subiecto sufficienter disposito potest infundi, a Deo 

creatur, et sua natura incorruptibilis est atque immortalis. 

3616 16. Eadem anima rationalis ita unitur corpori, ut sit 

eiusdem forma substantialis unica, et per ipsarn habet 

homo ut sit homo et animal et vivens et corpus et 

substantia et ens. Tribuit igitur anima homini omnem 

gradum perfectionis essentialem; insuper communicat 

corpori actum essendi, quo ipsa est. 

3617 17. Duplicis ordinis facultates, organicae et 

inorganicae, ex anima humana per naturalem 

resultantiam emanant: priores, ad quas sensus pertinet, 

in composito subiectantur, posteriores in anima sola. Est

892 

igitur intellectus facultas ab organo intrinsece 

independens. 

3618 18. Immaterialitatem necessario sequitur 

intellectualitas, et ita quidem, ut secundum gradus 

elongationis a materia sint quoque gradus 

intellectualitatis. Adaequatum intellectionis obiectum est 

communiter ipsum ens; proprium vero intellectus humani 

in praesenti statu unionis, quidditatibus abstractis a 

condicionibus materialibus continetur. 

3619 19. Cognitionem ergo accipimus a rebus 

sensibilibus. Cum autem sensibile non sit intelligibile in 

actu, praeter intellectum formaliter intelligentem 

admittenda est in anima virtus activa, quae species 

intelligibiles a phantasmatibus abstrahat. 

3620 20. Per has species directe universalia cognoscimus, 

singularia sensu attingimus, tum etiam intellectu per 

conversionem ad phantasmata; ad cognitionem vero 

spiritualium per analogiam ascendimus. 

3621 21. Intellectum sequitur, non praecedit, voluntas, 

quae necessario appetit id quod sibi praesentatur 

tamquam bonum ex omni parte explens appetitum, sed 

inter plura bona, quae iudicio mutabili appetenda 

proponuntur, libere eligit. Sequitur proinde electio 

iudicium practicum ultimum; at quod sit ultimum, voluntas 

efficit. 

3622 22. Deum esse neque immediata intuitione 

percipimus, neque a priori demonstramus, sed utique a 

posteriori, hoc est, per ea quae facta sunt, ducto 

argumento ab effectibus ad causam: videlicet, a rebus 

quae moventur et sui motus principium adaequatum esse 

non possunt, ad primum motorem immobilem; a processu 

rerum mundanarum e causis inter se subordinatis ad 

primam causam incausatam; a corruptilibus quae

893 

aequaliter se habent ad esse et non esse, ad ens 

absolute necessarium; ab iis quae secundum minoratas 

perfectiones essendi, vivendi, intelligendi, plus et minus 

sunt, vivunt, intelligunt, ad eum qui est maxime 

intelligens, maxime vivens, maxime ens; denique, ab 

ordine universi ad intellectum separatum, qui res 

ordinavit, disposuit, et dirigit ad finem. 

3623 23. Divina essentia, per hoc quod exercitae 

actualitati ipsius esse identificatur, seu per hoc quod est 

ipsum Esse subsistens, in sua veluti metaphysica ratione 

bene nobis constituta proponitur, et per hoc idem 

rationem nobis exhibet suae infinitatis in perfectione. 

3624 24. Ipsa igitur puritate sui esse, a finitis omnibus 

rebus secernitur Deus. Inde infertur primo, mundum 

nonnisi per creationem a Deo procedere potuisse; deinde 

virtutem creativam, qua per se primo attingitur ens in 

quantum ens, nec miraculose ulli finitae naturae esse 

communicabilem; nullum denique creatum agens in esse 

cuiuscumque effectus influere, nisi motione accepta a 

prima Causa. 

Benoît XV, Litt. encycl. 'Ad beatissimi Apostolorum', 


3625 (576) Ubi potestas legitima quid certo praeceperit, 

nemini fas esto negligere praeceptum, propterea quia 

non probetur sibi: sed quod cuique videatur, id quisque 

subiiciat eius auctoritati, cui subest eique ex officii 

conscientia pareat. - Item nemo privatus, vel libris 

diariisve vulgandis vel sermonibus publice habendis, se in 

Ecclesia pro magistro gerat. Norunt omnes, cui sit a Deo 

magisterium Ecclesiae datum: huic igitur integrum ius 

esto pro arbitratu loqui, cum voluerit ; ceterorum officium 

est, loquenti religiose obsequi dictoque audientes esse. 

In rebus autem, de quibus, salva fide ac disciplina, - cum 

Apostolicae Sedis iudicium non intercesserit - in utramque

894 

partem disputari potest, dicere, quid sentiat idque 

defendere, sane nemini non licet. Sed ab his 

disputationibus omnis intemperantia sermonis absit, quae 

graves afferre potest offensiones caritati; suam quisque 

tueatur libere quidem, sed modeste, sententiam; nec sibi 

(577) putet fas esse, qui contrariam teneant, eos, hac 

ipsa tantum causa, vel suspectae fidei arguere vel non 

bonae disciplinae. ... Vis et natura catholicae fidei est 

eiusmodi, ut nihil ei possit addi, nihil demi : aut omnis 

tenetur aut omnis abiicitur. 

3626 (578) (Abhorreant homines catholici non solum ab 

erroribus Modernismi iterum condemnatis), sed ab 

ingenio etiam seu spiritu, ut aiunt, Modernistarum: quo 

spiritu qui agitur, is quidquid sapiat vetustatem, 

fastidiose respuit, avide autem ubivis nova conquirit : in 

ratione loquendi de rebus divinis, in celebritate divini 

cultus, in catholicis institutis, in privata ipsa exercitatione 

pietatis. Ergo sanctam haberi volumus eam maiorum 

legem: 'Nihil innovetur nisi quod traditum est' (cf. DS 110); 

quae lex tametsi inviolate servanda est in rebus fidei, 

tamen ad eius normam dirigenda sunt etiam, quae 

mutationem pati possunt, quamquam in his ea quoque 

regula plerumque valet: Non nova, sed noviter. 

Resp. Commiss. de re Biblica, sous Benoît XV, 18 juin 1915 

3628 2179 Qu. 1: Utrum ad solvendas difficultates, quae in 

epistolis sancti Pauli aliorumque Apostolorum occurrunt, 

ubi de 'Parousia', ut aiunt, seu de secundo adventu Domini 

nostri Iesu Christi sermo est, exegetae catholico 

permissum sit asserere, Apostolos, licet sub inspiratione 

Spiritus Sancti nullum doceant errorem, proprios 

nihilominus humanos sensus exprimere, quibus error vel 

deceptio subesse possit? Resp.: Negative. 

3629 2180 Qu. 2: Utrum, prae oculis habitis genuina 

muneris apostolici notione et indubia sancti Pauli

895 

fidelitate erga doctrinam Magistri, dogmate item 

catholico de inspiratione et inerrantia sacrarum 

Scripturarum, quo omne id, quod hagiographus asserit, 

enuntiat, insinuat, retineri debet assertum, enuntiatum, 

insinuatum a Spiritu Sancto; perpensis quoque textibus 

epistolarum Apostoli in se consideratis, modo loquendi 

ipsius Domini apprime consonis, affirmare oporteat, 

Apostolum Paulum in scriptis suis nihil omnino dixisse, 

quod non perfecte concordet cum illa temporis Parousiae 

ignorantia, quam ipse Christus hominum esse 

proclamavit? Resp.: Affirmative. 

3630 2181 Qu. 3: Utrum attenta locutione graeca 'hmeis oi 

zwntes oi perileipomenoi' ; perpensa quoque expositione 

Patrum imprimis sancti Iohannis Chrysostomi, tum in 

patrio idiomate, tum in epistolis Paulinis versatissimi, 

liceat tamquam longius petitam et solido fundamento 

destitutam reicere interpretationem in scholis catholicis 

traditionalem (ab ipsis quoque novatoribus saeculi XVI 

retentam), quae verba sancti Pauli in cap. IV epist. I ad 

Thessalonicenses, vv. 15-17, explicat, quin ullo modo 

involvat affirmationem Parousiae tam proximae, ut 

Apostolus seipsum suosque lectores adnumeret fidelibus 

illis, qui superstites ituri sunt obviam Christo? Resp.: 

Negative. 

Decr. S. Officii, sous Benoît XV, 29 mars (8 avril) 1916 

3632 Cum recentioribus praesertim temporibus pingi 

atque diffundi coepissent imagines beatissimam Virginem 

Mariam indutam vestibus sacerdotalibus, ... cardinales... 

die 15 Jan. 1913 decreverunt : Imaginem B. M. Virginis 

vestibus sacerdotalibus indutae esse reprobandam. 

Resp. S. Paenitentiariae, 3 avril 1916 

3634 Qu.: Utrum mulier alicui actioni mariti, qui, ut 

voluptati indulgeat, crimen Onan aut Sodomitarum 

committere vult, illique sub mortis poena aut gravium

896 

molestiarum minatur, nisi obtemperet, cooperari licite 

possit? Resp.: a) Si maritus in usu coniugii committere vult 

crimen Onan effundendo scilicet semen extra vas post 

inceptam copulam idemque minetur uxori aut mortem aut 

graves molestias, nisi perversae eius voluntati sese 

accommodet, uxor ex probatorum theologorum sententia 

licite potest hoc in casu sic cum marito suo coire, quippe 

cum ipsa ex parte sua det operam rei et actioni licitae, 

peccatum autem mariti permittat ex gravi causa, quae 

eam excusat, quoniam caritas, qua illud impedire 

teneretur, cum tanto incommodo non obligat. b) At si 

maritus committere cum ea velit Sodomitarum crimen, 

cum hic sodomiticus coitus actus sit contra naturam ex 

parte utriusque coniugis sic coeuntis isque doctorum 

omnium iudicio graviter malus, hinc nulla plane de causa 

ne mortis quidem vitandae licite potest uxor hac in re 

impudico suo marito morem gerere. 

Resp. S. Officii ad varios loc. Ordinarios, 17 mai 1916 

3635 2181a Qu.: l An schismaticis materialibus in mortis 

articulo constitutis, bona fide sive absolutionem sive 

extremam unctionem petentibus, ea sacramenta conferri 

possint sine abiuratione errorum ? Resp.: Negative, sed 

requiri, ut meliori quo fieri possit modo errores reiciant et 

professionem fidei faciant. 

3636 2181a Qu. 2: An schismaticis in mortis articulo 

sensibus destitutis absolutio et extrema unctio conferri 

possit ? Resp.: Sub condicione affirmative, praesertim si 

ex adiunctis conicere liceat, eos implicite saltem errores 

suos reicere, remoto tamen efficaciter scandalo, 

manifestando scilicet adstantibus, Ecclesiam supponere, 

eos in ultimo momento ad unitatem rediisse. 

Resp. S. Paemtentiariae, sous Benoît XV, 3 juin 1916

897 

3638 Qu.: l. Utrum mulier casu, quo vir ad onanismum 

exercendum uti velit instrumento, ad positivam 

resistentiam teneatur? Resp.- Ad 1. Affirmative. 

3639 2. Si negative, utrum sufficiant ad resistentiam 

passivam ex parte mulieris cohonestandam rationes 

aeque graves ac pro onanismo naturali (sine instrumento) 

vel potius omnino necessariae sint rationes 

praegravissimae ? Resp. -Ad 2. Provisum in primo. 

3640 3. Utrum ut tutiore tramite tota haec materia 

evolvatur et edoceatur, vir talibus utens instrumentis, 

oppressori vere debeat aequiparari, cui proinde mulier 

eam resistentiam opponere debeat, quam virgo invasori ? 

Resp. -Ad 3. Affirmative. 

Resp. S. Officii, sous Benoît XV, 24 avril 1917 

3642 2182 Qu.: An liceat per Medium, ut vocant, vel sine 

Medio, adhibito vel non hypnotismo, locutionibus aut 

manifestationibus spiritisticis quibuscumque adsistere, 

etiam speciem honestatis vel pietatis praeseferentibus, 

sive interrogando animas aut spiritus, sive audiendo 

responsa, sive tantum aspiciendo, etiam cum 

protestatione tacita vel expressa, nullam cum malignis 

spiritibus partem se habere velle. Resp.: (cfirm. a S. P'ce, 

26 avril): Negative in omnibus. 

3645 Qu.: Utrum tuto doceri possint sequentes 

propositiones: 1. Non constat, fuisse in anima Christi inter 

homines degentis scientiam, quam hanbent beati seu 

comprehensores. (D.2183) 2. Nec certa dici potest 

sententia, quae statuit, animam Christi nihil ignoravisse, 

sed ab initio cognovisse in Verbo omnia, praeterita, 

praesentia et futura, seu omnia quae Deus scit scientia 

visionis. (D.2184) 3. Placitum quorumdam recentiorum de 

scientia animae Christi limitata, non est minus 

recipiendum in scholis catholicis, quam veterum sententia

898 

de scientia universali. (D.2185) Resp. (Cfirm a S. P'ce, 6 

juin): Negative. 

Resp. S. Officii, 16 (18) juillet 1919 

3648 2189 Qu.: An doctrinae, quas hodie theosophicas 

dicunt, componi possint cum doctrina catholica; ideoque 

an liceat nomen dare societatibus theosophicis, earum 

conventibus interesse, ipsarumque libros, ephemerides, 

diaria, scripta legere. Resp. (cfirm. a S. P'ce 17 juillet): 

Negative in omnibus. 

Benoît XV, Ep. encycl. 'Spiritus Paraclitus', 15 septembre 

1920 

3650 (389) Nullam profecto in scriptis Doctoris Maximi (S. 

Hieronymi) paginam reperies, unde non liqueat, eum cum 

universa catholica Ecclesia firmiter constanterque 

tenuisse, libros sacros Spiritu Sancto inspirante 

conscriptos Deum habere auctorem atque ut tales ipsi 

Ecclesiae traditos esse (cf. DS 3006). Asseverat nimirum 

Codicis sacri libros Spiritu Sancto inspirante vel 

suggerente vel insinuante vel etiam dictante compositos 

esse, immo ab ipso conscriptos et editos; sed nihil 

praeterea dubitat, quin singuli eorum auctores, pro sua 

quisque natura atque ingenio, operam afflanti Deo libere 

navarint. Etenim non modo id universe affirmat, quod 

omnibus sacris scriptoribus commune est, ipsos in 

scribendo Dei spiritum secutos, ut omnis sensus 

omniumque sententiarum Scripturae Deus causa princeps 

habendus sit, sed etiam quod uniuscuiusque proprium est, 

accurate dispicit. ... (390) Quam quidem Dei cum homine 

communitatem laboris ad unum idemque opus 

conficiendum Hieronymus comparatione illustrat artificis, 

qui in aliqua re factitanda organo seu instrumento utitur... 

3651 Quod si etiam inquirimus, qua ratione haec Dei, uti 

causae principis, virtus atque actio in hagiographum sit

899 

intelligenda, cernere licet, inter Hieronymi verba et 

communem de inspiratione catholicam doctrinam nihil 

omnino interesse, cum ipse teneat, Deum gratia collata, 

scriptoris menti lumen praeferre ad verum quod attinet 

'ex persona Dei' hominibus proponendum; voluntatem 

praeterea movere atque ad scribendum impellere; ipsi 

denique peculiariter continenterque adesse, donec 

librum perficiat. 

3652 2186 (394) ... Illorum comprobamus consilium, qui, ut 

semetipsos aliosque ex difficultatibus sacri Codicis 

expediant, ad eas diluendas, omnibus studiorum et artis 

criticae freti subsidiis, novas vias atque rationes 

inquirunt; at misere a proposito aberrabunt, si decessoris 

Nostri praescripta neglexerint et certos fines 

'terminosque a Patribus constitutos praeterierint' (cf. Prov 

22, 28). Quibus sane praeceptis et finibus nequaquam 

recentiorum illorum continetur opinio, qui, inducto inter 

elementum Scripturae primarium seu religiosum et 

secundarium seu profanum discrimine, inspirationem 

quidem ipsam ad omnes sententias, immo etiam ad 

singula Bibliorum verba pertinere volunt, sed eius 

effectus, atque in primis erroris immunitatem 

absolutamque veritatem, ad elementum primarium seu 

religiosum contrahunt et coangustant. Eorum enim 

sententia est, id unum, quod ad religionem spectet, a Deo 

in Scripturis intendi ac doceri; reliqua vero, quae ad 

profanas disciplinas pertineant et doctrinae revelatae 

quasi quaedam externa divinae veritatis vestis inserviant, 

permitti tantumrnodo et scriptoris imbecillitati relinqui. ... 

(Has opiniones nullo modo repugnare contendunt 

doctrinis Leonis XIII), cum is hagiographum in naturalibus 

rebus secundum externam speciem, utique fallacem, 

loqui declaraverit (cf. DS 3288). Id vero quam temere, 

quam falso affirmetur, ex ipsis Pontificis verbis manifesto 

apparet. Neque enim ab externa rerum specie ... ulla falsi 

labes divinis litteris adspergitur, quandoquidem sensus in 

iis rebus proxime (395) cognoscendis, quarum sit propria

900 

ipsorum cognitio, minime decipi dogma est sanae 

philosophiae. Praeterea (Leo XIII), quovis inter 

elementum primarium et secundarium, ut vocant, remoto 

discrimine omnique ambiguitate sublata, luculenter 

ostendit, longissime a vero abesse illorum opinionem, qui 

arbitrantur 'de veritate sententiarum cum agitur, non 

adeo exquirendum, quaenam dixerit Deus, ut non magis 

perpendatur, quam ob causam ea dixerit' (DS 3291); 

idemque docet divinum afflatum ad omnes Bibliorum 

partes sine ullo delectu ac discrimine proferri nullumque 

in textum inspiratum errorem incidere posse: 'At nefas 

omnino fuerit aut inspirationem ad aliquas tantum s. 

Scripturae partes coangustare aut concedere sacrum 

ipsum errasse auctorem.' (vd. DS 3291). 

3653 2187 Neque minus ab Ecclesiae doctrina... ii 

dissentiunt, qui partes Scripturarum historicas non 

factorum absoluta inniti veritate arbitrantur, sed 

tantummodo relativa, quam vocant, et concordi vulgi 

opinione: idque non verentur ex ipsis Leonis Pontificis 

verbis inferre, propterea quod principia de rebus 

naturalibus statuta ad disciplinas historicas transferri 

posse dixerit (DS 3290). Itaque contendunt, 

hagiographos, uti in physicis secundum ea quae 

apparerent locuti sint, ita eventa ignaros rettulisse, prouti 

haec e communi vulgi sententia vel falsis aliorum 

testimoniis constare viderentur, neque fontes scientiae 

suae indicasse neque aliorum enarrationes fecisse suas. 

3654 2188 (397) (Alii) nimis facile ad citationes, quas 

vocant implicitas, vel ad narrationes specietenus 

historicas confugiunt; aut genera quaedam litterarum in 

libris sacris inveniri contendunt, quibuscum integra ac 

perfecta verbi divini veritas componi nequeat; aut de 

Bibliorum origine ita opinantur, ut eorundem labet vel 

prorsus pereat auctoritas.

901 

Decr. S. Officii, sous Pie XI, 22 novembre 1922 

3660 Qu.: 1. An tolerari possit, confessarios sponte sua 

docere praxim copulae dimidiatae, illamque suadere 

promiscue omnibus paenitentibus, qui timent, ne proles 

numerosior nascatur? Resp. (cfirm. a S. P'ce 23. Nov.): Ad 

1. Negative. 

3661 2. An carpendus sit confessarius, qui, omnibus 

remediis ad paenitentem matrimonio abutentem ab hoc 

malo frustra tentatis, docet exercere copulam dimidiatam 

ad peccata mortalia praecavenda ? Resp. (cfirm. a S. P'ce 

23. Nov.): Ad 2. Affirmative. 

3662 3. An carpendus sit confessarius, qui in 

circurnstantiis sub 2. copulam dimidiatam paenitenti 

aliunde notam suadet vel paenitenti interroganti, num hic 

modus licitus sit, respondet simpliciter licere absque ulla 

restrictione seu explicatione ? Resp. (cfirm. a S. P'ce 23. 

Nov.): Ad 3. Affirmative. 

Pie XI, Encycl. 'Ubi arcano', 23 décembre 1922 

2190 Quod si terrenis hisce negotiis mereque politicis 

moderandis, sine ratione, se immiscere nefas putat 

Ecclesia, eadem tamen iure suo contendit, ne quid inde 

causae praetendat civilis potestas, sive altioribus illis 

bonis, quibus salus hominum sempiterna continetur 

quoquo modo obsistendi, sive damnum perniciemve 

iniquis legibus iussisque intentandi, sive divinam 

Ecclesiae ipsius constitutionem labefactandi, sive 

denique sacra Dei iura in civili hominum communitate 

conculcandi. 

Pie XI, Litt. encyc. " Studiorum ducem ", 29 juin 1923 

3665 2191 Nos autem, quae et decessores Nostri in 

primisque Leo XIII et Pius X decreverunt et Nosmetipsi

902 

anno superiore mandavimus, ea omnia volumus sedulo 

attendant inviolateque servent ii praesertim, quicumque 

in clericorum scholis maiorum disciplinarum magisteria 

obtinent. Iidem vero sibi persuadeant, tum se suo officio 

satisfacturos itemque exspectationem Nostram 

expleturos esse, si cum Doctorem Aquinatem, scripta eius 

diu multumque volutando, adamare coeperint, amoris 

huius flagrantiam cum alumnis disciplinae suae, 

ipsumque Doctorem interpretando, communicent, 

idoneosque eos reddant ad simile studium in aliis 

excitandum. 

3666 2192 Scilicet inter amatores sancti Thomae, quales 

omnes decet esse Ecclesiae filios, qui in studiis optimis 

versantur, honestam illam quidem cupimus iusta in 

libertate aemulationem, unde studia progrediuntur, 

intercedere, at obtrectationem nullam, quae nec veritati 

suffragatur et unice ad dissolvenda valet vincula caritatis. 

Sanctum igitur unicuique eorum esto, quod in Codice iuris 

canonici praecipitur (can. 1366 2), ut 'philosophiae 

rationalis ac theologiae studia et alumnorum in his 

disciplinis institutionem professores omnino pertractent 

ad Angelici Doctoris rationem, doctrinam et principia, 

eaque sancte teneant'; atque ad hanc normam ita se 

omnes gerant, ut eum ipsi suum vere possint appellare 

magistrum. 

3667 2192 At ne quid eo amplius alii ab aliis exigant, 

quam quod ab omnibus exigit omnium magistra et mater 

Ecclesia: neque enim in iis rebus, de quibus in scholis 

catholicis inter melioris notae auctores in contrarias 

partes disputari solet, quisquam prohibendus est eam 

sequi sententiam, quae sibi verisimilior videatur. 

Pie XI, Litt. Ap. 'Infinita Dei misericordia', 29 maii 1924 

3670 2193 Quod scilicet Hebraei Anno Sabbatico, bonis 

recuperatis, quae in aliorum ius cesserant, 'ad

903 

possessionem suam' revertebantur ; quod servi 'ad 

familiam pristinam' (Lev 25, 10) sese liberi recipiebant et 

debitorum aes alienum condonabatur, id omne apud nos 

felicius piaculari anno contingit atque efficitur. 

Quicumque enim paenitendo Apostolicae Sedis salutaria 

iussa, Iubilaeo magno vertente, perficiunt, iidem, tum 

eam, quam peccando amiserant, meritorum donorumque 

copiam ex integro reparant ac recipiunt, tum de 

asperrimo Satanae dominatu sic eximuntur, ut libertatem 

repetant, 'qua Christus nos liberavit' (Gal 4, 31), tum 

denique poenis omnibus, quas pro culpis vitiisque suis 

luere debuerant, ob cumulatissima Christi Iesu, B. Mariae 

Virginis Sanctorumque merita plene exsolvuntur. 

Decr. S. Cgr. Concilii, sous Pie XI, 13 juin 1925 

3672 Qu.: An declarationes S. Cgr. Concilii anni 1890 (9. 

Aug.) et 1923 (10. Febr.), quibus mensurae in 

universitatibus Germaniae usitatae quae speciali nomine 

'Bestimmungs-Mensuren' vocantur, poenis ecclesiasticis 

subiiciuntur, illas tantum mensuras respiciant, iuxta 

nonnullorum recentiorum sententiam, quae cum periculo 

gravis vulneris committuntur, vel etiam complectantur 

eas, quae sine periculo gravis vulneris fiunt in casu? Resp. 

(cfirm. a S. P'ce, 20. Iun.): Negative ad primam partem, 

affirmative ad alteram. 

Pie XI, Litt. encycl. 'Quas primas', 11 décembre 1925 

3675 (595) Ut translata verbi significatione 'rex' 

appellaretur Christus - ob summum excellentiae gradum, 

quo inter omnes res creatas praestat atque eminet, iam 

diu communiterque usu venit. Ita enim fit ut regnare is in 

mentibus hominum dicatur ..., in voluntatibus item 

hominum. ... Cordium denique rex Christus agnoscitur... 

(596) Verum, ut rem pressius ingrediamur, nemo non 

videt, nomen potestatemque regis, propria quidem verbi 

significatione, Christo homini vindicari oportere; nam, nisi

904 

quatenus homo est, a Patre potestatem et honorem et 

regnum accepisse (Dan 7, 13s) dici nequit, quandoquidem 

Dei Verbum, cui eadem est cum Patre substantia, non 

potest omnia cum Patre non habere communia, 

proptereaque ipsum in res creatas universas summum 

atque absolutissimum imperium. (Demonstratur dein 

Christum esse regem, ex s. Scriptura praesertim Num 24, 

19; Ps 2; 44,7; 71,7s; Is 9,6s; Ier 23,3; Dan 2,44; 7,13s; Zach 

9,9; Lc 1,32s; Mt 28,18; Apc 1,5; 19,16; Hebr 1,2). 

3676 2194 (598) Quo autem haec Domini nostri dignitas et 

potestas fundamento consistat, apte Cyrillus 

Alexandrinus animadvertit: 'Omnium, ut verbo dicam, 

creaturarum dominatum obtinet, non per vim extortum, 

nec aliunde invectum, sed essentia sua et natura' ; scilicet 

eius principatus illa nititur unione mirabili, quam 

hypostaticam appellant. Unde consequitur, non modo ut 

Christus ab angelis et hominibus Deus sit adorandus, sed 

etiam ut eius imperio Hominis angeli et homines pareant 

et subiecti sint: nempe ut vel solo (599) hypostaticae 

unionis nomine Christus potestatem in universas 

creaturas obtineat. - At vero quid possit iucundius nobis 

suaviusque ad cogitandum accidere, quam Christum 

nobis iure non tantum nativo, sed etiam quaesito, scilicet 

redemptionis, imperare (cf. DS 3352)? Servatori enim 

nostro quanti steterimus, obliviosi utinam homines 

recolant omnes: 'Non enim corruptibilibus auro vel 

argento redempti estis. ...: sed pretioso sanguine quasi 

agni immaculati Christi et incontaminati' (1 Petr 1, 18-19). 

Iam nostri non sumus, cum Christus 'pretio magno' (1 Cor 

6, 20) nos emerit; corpora ipsa nostra membra sunt Christi 

(ibid. 15). 

3677 2195 Iamvero, ut huius vim et naturam principatus 

paucis declaremus, dicere vix attinet, triplici eum 

potestate contineri, qua si caruerit, principatus vix 

intelligitur. ... Est catholica fide credendum, Christum 

Jesum hominibus datum esse utique Redemptorem, cui

905 

fidant, at una simul legislatorem, cui obediant (Cc. Trid. 

sess. VI, can. 21: DS 1571). Ipsum autem evangelia non 

tam leges condidisse narrant, quam leges condentem 

inducunt. ... Iudiciariam vero potestatem sibi a Patre 

attributam ipse Iesus Iudaeis, de sabbati requiete per 

mirabilem debilis hominis sanationem violata 

criminantibus, denuntiat: 'Neque enim Pater iudicat 

quemquam, sed omne iudicium dedit Filio' (Jo 5, 22). In 

quo id etiam comprehenditur - quoniam res a iudicio 

disiungi nequit -, ut praemia et poenas hominibus adhuc 

viventibus iure suo deferat. At praeterea potestas illa, 

quam exsecutionis vocant, Christo adiudicanda est, 

utpote cuius imperio parere omnes necesse sit, et ea 

quidem denuntiata contumacibus irrogatione 

suppliciorum, quae nemo possit effugere. 

3678 2195 (600) Verumtamen eiusmodi regnum praecipuo 

quodam modo et spirituale esse et ad spiritualia 

pertinere, cum ea, quae ex Bibliis supra protulimus, verba 

planissime ostendant, tum Christus Dominus sua agendi 

ratione confirmat. Siquidem non una data occasione, cum 

Iudaei, immo vel ipsi Apostoli, per errorem censerent, 

fore ut Messias populum in libertatem vindicaret 

regnumque Israel restitueret vanam ipse opinionem ac 

spem adimere et convellere, rex a circumfusa 

admirantium multitudine renuntiandus, et nomen et 

honorem fugiendo latendoque detrectare; coram 

praeside romano edicere, regnum suum 'de hoc mundo' 

(Io 18, 36) non esse. Quod quidem regnum tale in 

evangeliis proponitur, in quod homines paenitentiam 

agendo ingredi parent, ingredi vero nequeant nisi per 

fidem et baptismum, qui, etsi est ritus externus, 

interiorem tamen regenerationem significat atque efficit; 

opponitur unice regno Satanae et potestati tenebrarum, 

et ab asseclis postulat, non solum ut, abalienato a divitiis 

rebusque terrenis animo, morum praeferant lenitatem et 

esuriant sitiantque iustitiam, sed etiam ut semet ipsos 

abnegent et crucem suam tollant. Cum autem Christus et

906 

Ecclesiam Redemptor sanguine suo acquisiverit et 

Sacerdos se ipse pro peccatis hostiam obtulerit 

perpetuoque offerat cui non videatur regium ipsum munus 

utriusque illius naturam muneris induere ac participare? 

3679 2196 Turpiter ceteroquin erret, qui a Christo homine 

rerum civilium quarumlibet imperium abiudicet, cum is a 

Patre ius in res creatas absolutissimum sic obtineat, ut 

omnia in suo arbitrio sint posita. At tamen, quoad in terris 

vitam traduxit, ab eiusmodi dominatu exercendo se 

prorsus abstinuit, atque, ut humanarum rerum 

possessionem procurationemque olim contempsit, ita eas 

possessoribus et tum permisit et hodie permittit. In quo 

perbelle illud: 'Non eripit mortalia, qui regna dat 

caelestia'. Itaque principatus Redemptoris nostri 

universos complectitur homines; quam ad rem verba imm. 

mem. decess. N. Leonis XIII Nostra libenter facimus: 

'Videlicet imperium eius non est tantummodo in gentes 

catholici nominis, aut in eos (601) solum, qui, sacro 

baptismo abluti, utique ad Ecclesiam, si spectetur ius, 

pertinent, quamvis error opinionum devios agat, vel 

dissensio a caritate seiungat: sed complectitur etiam 

quotquot numerantur christianae fidei expertes, ita ut 

verissime in potestate Iesu Christi sit universitas generis 

humani' (DS 3350). Nec quicquam inter singulos hac in re 

et convictiones domesticas civilesque interest, quia 

homines societate coniuncti nihilo sunt minus in potestate 

Christi quam singuli. Idem profecto fons privatae ac 

communis salutis: 'Et non est in alio aliquo salus; nec aliud 

nomen est sub caelo datum hominibus, in quo oporteat 

nos salvos fieri' (Act 4, 12). ... 

2197 Iam si Christum Regem ab universitate catholici 

nominis coli iusserimus, eo ipso et horum temporum 

necessitati prospecturi et pesti, quae societatem 

hominum infecit, praecipuum quoddam remedium 

adhibituri sumus. Pestem dicimus aetatis nostrae 

laicismum, quem vocant eiusdemque errores et nefarios

907 

conatus. ... Christi enim in omnes gentes imperium negari 

coeptum; negatum, quod ex ipso Christi iure exsistit, ius 

Ecclesiae docendi humanum genus, ferendi leges, 

regundi populos, ad aeternam utique beatitatem 

perducendos. Tum vero paulatim Christi religio aequari 

cum falsis, in eodemque genere, prorsus indecore, poni; 

deinceps civili potestati subici, arbitrioque principum ac 

magistratuum fere permitti; ulterius ii progredi, qui 

naturalem quamdam religionem, naturalem quendam 

animi motum pro divina religione substitui oportere 

cogitarent. Nec civitates defuere, quae censerent, posse 

se Deo carere, et religionem suam in impietate 

negligentiaque Dei esse positam. 



Instructio S. Officii, sous Pie XI, 19 juillet 1926 

3680 Cum non pauci etiam inter catholicos barbarum 

hunc morem nedum christianae, sed et naturalis erga 

defunctorum corpora pietatis sensui constantique 

Ecclesiae ... disciplinae plane repugnantem veluti unum e 

potioribus hodierni ut aiunt civilis progressus 

scientiaeque valetudinis tuendae meritis celebrare non 

dubitent,... (Christifideles docendi sunt,) hoc reapse 

consilio a christiani nominis hostibus cadaverum 

cremationem laudari ac propagari, ut, animis a mortis 

consideratione speque corporum resurrectionis paulatim 

aversis, materialismo sternatur via. Quamvis igitur 

cadaverum crematio, quippe non absolute mala, in 

extraordinariis rerum adiunctis ex certa gravique boni 

publici ratione permitti queat et revera permittatur, 

communiter tamen ac veluti ex regula ordinarie eidem 

operam vel favorem praestare, impium et scandalosum 

ideoque graviter illicitum esse nemo non videt. 

(Connotatur CdIC 1203 1).

908 

Declaratio S. Officii, sous Pie XI, 2 juin 1927 

3681 2198 Qu.: Utrum tuto negari aut saltem in dubium 

revocari possit, esse authenticum textum s. Iohannis in 

Epistola I, cap. 5 vs. 7, qui sic se habet: 'Quoniam tres 

sunt, qui testimonium dant in caelo: Pater, Verbum et 

Spiritus Sanctus: et hi tres unum sunt'? S. Officium ad hoc 

dubium 13. Ian. 1897 Responsum dederat: Negative. 

3682 2198 Declaratione 2 juin 1927 S. Officium illud Resp. 

retractavit: Decretum hoc latum est, ut coerceretur 

audacia privatorum doctorum ius sibi tribuentium, 

authentiam commatis Ioannei aut penitus reiiciendi aut 

ultimo iudicio suo saltem in dubium vocandi. Minime vero 

impedire voluit, quominus scriptores catholici rem plenius 

investigarent atque, argumentis hinc inde accurate 

perpensis, cum ea, quam rei gravitas requirit, 

moderatione et temperantia, in sententiam genuinitati 

contrariam inclinarent, modo profiterentur, se paratos 

esse stare iudicio Ecclesiae, cui a Iesu Christo munus 

demandatum est, sacras Litteras non solum interpretandi, 

sed etiam fideliter custodiendi. 

Decr. S. Officii, sous Pie XI, 8 juillet 1927 

2199 An liceat catholicis interesse vel favere 

acatholicorum conventibus, coetibus, concionibus, aut 

societatibus, quae eo spectant, ut omnes christianum 

nomen utcumque sibi vindicantes uno religionis foedere 

consocientur ? Resp.: Negative, atque standum omnino 

decreto ab hac ipsa Suprema S. Congregatione die 4. Iulii 

1919 edito De participatione catholicorum societati 'ad 

procurandam christianitatis unitatem' (cf. AAS 11 (1919) 

309). 

Pie XI, Litt. encycl. 'Mortalium animos', 6 janvier 1928

909 

3683 Quod ad res credendas attinet, discrimine illo uti 

nequaquam licet, quod inter capita fidei fundamentalia 

et non fundamentatia, quae vocant, induci placuit, quasi 

altera recipi ab omnibus debeant, libera, contra, fidelium 

assensioni permitti altera queant; supernaturalis enim 

virtus fidei causam formalem habet Dei revelantis 

auctoritatem, quae nullam distinctionem eiusmodo 

patitur. ... Neque enim, quod eiusmodi veritates alias aliis 

aetatibus vel proxime superioribus sollemni Ecclesia 

decreto sanxit ac definivit, eaedem idcirco non aeque 

certae, non aeque credendae; nonne Deus illas omnes 

revelavit? Etenim Ecclesiae magisterium - quod divino 

consilio in terris constitutum est, ut revelatae doctrinae 

cum incolumes ad perpetuitatem consisterent tum ad 

cognitionem hominum facile tutoque traducerentur - 

quamquam per Romanum Pontificem et episcopos cum eo 

communionem habentes cotidie exercetur, id tamen 

complectitur muneris, ut, si quando aut haereticorum 

erroribus atque oppugnationibus obsisti efficacius aut 

clarius subtiliusque explicata sacrae doctrinae capita in 

fidelium mentibus imprimi oporteat, ad aliquid tum 

sollemnibus ritibus decretisque definiendum opportune 

procedat. Quo quidem extraordinario magisterii usu 

nullum sane inventum inducitur nec quidquam additur 

novi ad earum summam veritatum, quae in deposito 

revelationis, Ecclesiae divinitus tradito, saltem implicite 

continentur, verum aut ea declarantur, quae forte adhuc 

obscura compluribus videri possint aut ea tenenda de 

fide statuuntur, quae a nonnullis ante in controversiam 

vocabantur. 

Ex Const. Apost. 'Divini cultus', 20 décembre 1928 

2200 Divini cultus sanctitatem tuendi cum Ecclesia a 

Conditore Christo munus acceperit, eiusdem est profecto, 

salva quidem sacrificii et sacramentorum substantia, ea 

praecipere - caeremonias nempe, ritus, formulas, preces, 

cantum -, quibus ministerium illud augustum et publicum

910 

optime regatur, cuius peculiare nomen est Liturgia, quasi 

actio sacra praecellenter. Atque res utique sacra est 

Liturgia; per eam enim ad Deum evehimur ipsique 

coniungimur, fidem nostram testamur nosque gravissimo 

ei obligamur officio ob accepta beneficia et auxilia, 

quibus perpetuo indigemus. Hinc intima quaedam 

necessitudo inter dogma et Liturgiam sacram, itemque 

inter cultum christianum et populi sanctificationem. 

Quapropter Coelestinus I fidei canonem expressum 

censebat in venerandis Liturgiae formulis ; ait enim: 

'Legem credendi lex statuat supplicandi. Cum enim 

sanctarum plebium praesules mandata sibimet legatione 

fungantur, apud divinam clementiam humani generis 

agunt causam, et tota secum Ecclesia congemiscente 

postulant et precantur.' (cf. D 139). 

Decr. S. Officii, sous Pie XI, 24 juillet (2 août) 1929 

3684 2201 Qu: Utrum licita sit masturbatio directe 

procurata, ut obtineatur sperma, quo contagiosus morbus 

'blenorragia' detegatur et, quantum fieri potest, curetur. 

Resp. (cfirm. a S. P'ce 26. Iul. ): Negative. 

Pie XI, Encycl. 'Divini illius magistri', 31 décembre 1929 

2202 Quoniam omnis educandi ratio ad eam spectat 

hominis conformationem, quam is in hac mortali vita 

adipiscatur oportet, ut destinatum sibi a Creatore finem 

supremum contingat, liquido patet, ut nulla veri nominis 

educatio esse potest, quae ad finem ultimum non 

ordinetur tota, ita, praesenti hoc rerum ordine Dei 

providentia constituto, postquam scilicet se ipse in 

Unigenito suo revelavit, qui unus 'via, veritas et vita' (Io 

14, 6) est, plenam perfectamque educationem dari non 

posse, nisi eam, quae christiana vocatur. ... 

3685 2203 (52) Educandi munus non singulorum hominum, 

sed necessario societatis est. Tres vero numerantur

911 

societates necessariae, inter se distinctae, at, Deo 

volente, congruenter copulatae, quibus quidem homo ab 

ortu suo adscribitur: harum duae, domestica nempe ac 

civilis consortio, naturalis ordinis; ac tertia, Ecclesia 

nimirum, supernaturalis. Primum obtinet locum 

domesticus convictus, qui, cum ab ipso Deo ad eiusmodi 

propositum constitutus ac comparatus sit, ut sobolis 

procreandae educandaeque curam habeat, idcirco 

natura sua, adeoque iuribus sibi propriis, civili societati 

(53) antecedit. Nihilo setius familia ideo imperfecta est 

societas, quia non omnibus iis rebus est praedita, quibus 

nobilissimum propositum suum perfecte assequatur ; 

civilis autem congregatio, cum omnia in sua facultate sint 

ad destinatum sibi finem, videlicet ad commune terrestris 

hujus vitae bonum, necessaria, societas est numeris 

omnibus absoluta ac perfecta; hac igitur de causa 

domestico convictui eadem praestat, qui quidem in civili 

solummodo consortione institutum suum tuto riteque 

absolvere potest. Tertia denique societas, in qua 

homines, per baptismatis lavacrum, divinae gratiae vitam 

ingrediuntur, Ecclesia est, supernaturalis quidem societas 

universum humanum genus complectens, atque in se 

perfecta, cum sibi omnia suppetant ad finem suum, 

sempiternam nempe hominum salutem, consequendum, 

ideoque in suo ordine suprema. Consequens est, 

educationem, quae ad totum respicit hominem, qua 

hominem singillatim quaque societatis humanae 

participem, sive in naturae sive in divinae gratiae ordine 

constitutum, ad necessarias has societates tres, fini 

cuiusque proprio congruenter, pro praesenti ordine 

divinitus constituto aequabiliter pertinere. 

3686 2204 (53) Ac primo loco, praestantiore quodam 

modo ea ad Ecclesiam pertinet, duplici scilicet titulo 

ordinis supernaturalis, quem Deus ipsi tantummodo 

contulit, adeoque potiore omnino ac validiore quam 

quilibet alius naturalis ordinis titulus. Prima iuris 

huiuscemodi ratio in suprema magisterii auctoritate ac

912 

munere nititur, quod divinus Ecclesiae Conditor eidem 

tradidit (Mt 28, 18-20)... (54) Altera iuris ratio e 

supernaturali illo oritur matris munere, quo Ecclesia, 

purissima Christi sponsa, divinae gratiae vitam hominibus 

largitur, eamque sacramentis praeceptisque suis alit ac 

provehit. Merito igitur S. Augustinus ait: 'Non habebit 

Deum patrem, qui Ecclesiam noluerit habere matrem'. ... 

3687 2205 (55) Litteras igitur, scientias et artes, quatenus 

ad christianam educationem ad omnemque suam de 

animarum salute operam sunt necessariae vel utiles, 

Ecclesia promovet, suas etiam scholas, instituta sua 

condendo sustentandoque, ubi quaevis disciplina tradatur 

et ad quemlibet eruditionis gradum fiat aditus. Nec 

putanda est ab materno eius magisterio aliena ipsa, 

quam vocant, physica educatio, cum ea quoque id 

habeat, ut christianae educationi aut prodesse aut 

nocere possit.... 

3688 2205 (56) Est praeterea Ecclesiae et ius, quod 

abdicare, et officium, quod deserere nequit, pro tota 

vigilandi educatione, qualiscumque filiis suis, scilicet 

fidelibus, in institutis vel publicis vel privatis impertitur, 

non modo quod attinet ad religiosam, quae ibidem 

tradatur, doctrinam, sed etiam quod ad quamlibet aliam 

disciplinam rerumve ordinationem, quatenus cum 

religione morumque praeceptis aliquid habeant 

necessitudinis. ... 

3689 2206 (58) ... Cum praecipuo eiusmodi Ecclesiae iure 

... etiam iura omnino congruunt et familiae et civitatis, 

immo vel ipsa quae in singulis civibus insunt ad iustam 

quod attinet cum scientiae, tum rationis ac disciplinae in 

ea pervestiganda, tum denique cuiusvis culturae 

animorum profanae libertatem. Etenim, ut talis 

concordiae causam atque originem, nulla mora, 

declaremus, supernaturalis ordo, in quo iura Ecclcsiae 

nituntur, tantum abest, ut naturalem ordinem, ad quem

913 

alia pertinent, quae memoravimus, iura, destruat atque 

extenuet, ut, contra, eundem extollat ac perficiat quorum 

quidem ordinum alter auxilium et quasi complementum 

alteri praestat, suae cuiusque naturae ac dignitati 

consentaneum, cum ambo a Deo profluant, qui non 

constare sibi non potest . ... 

3690 2207 (58) Atque primum cum Ecclesiae munere 

familiae munus mirifice concordat, cum utraque a Deo 

simillime proficiscatur. Namque (59) cum familia, in 

naturali ordine, Deus proxime fecunditatem communicat, 

principium vitae ideoque principium educationis ad 

vitam, una simul cum auctoritate, quae est ordinis 

principium. ... Habet igitur familia proxime a Creatore 

munus proptereaque ius prolis educandae; quod quidem 

ius cum abici nequeat, quia cum gravissimo officio 

coniunctum, tum cuivis societatis civilis et reipublicae iuri 

antecedit, eaque de causa nulli in terris potestati illud 

infringere licet. ... (Contra illud ius ii omnes pugnant) 

quotquot affirmare audent, (60) prolem ante ad Civitatem 

quam ad familiam pertinere, et Civitati ius esse educandi 

absolutum. (Refelluntur verbis Leonis XIII:) 'Filii sunt 

aliquid patris et velut paternae amplificatio quaedam 

personae, proprieque loqui si volumus, non ipsi per se, 

sed per communitatem domesticam, in qua generati sunt, 

civilem ineunt ac participant societatem'. Itaque 'patria 

potestas est eiusmodi, ut nec exstingui neque absorberi a 

republica possit, quia idem et commune habet cum ipsa 

hominum vita principium'. ... Unde tamen non sequitur, ius 

educandi quo parentes fruuntur, absolutum esse atque 

imperiosum, utpote quod et fini supremo et legi naturali 

divinaeque coniunctissime subiiciatur. ... 

3691 2208 (62) Ex hoc educandi munere, quod imprimis 

ad Ecclesiam familiamque pertinet, cum maximae 

utilitates, uti vidimus, in societatem universam dimanant, 

tum nullum damnum veris propriisque reipublicae iuribus 

quod ad civium educationem attinet, secundum ordinem a

914 

Deo statutum, obvenire potest. Haec iura ab ipso naturae 

auctore societati civili tribuuntur, non paternitatis titulo, 

uti Ecclesiae ac familiae, sed propter auctoritatem, quae 

in eadem inest ad commune bonum in terris 

promovendum, qui quidem est finis eius proprius. 

3692 2209 Ex his sequitur educationem non eodem modo 

ad societatem civilem, quo ad Ecclesiam familiamve, 

pertinere, sed alio plane, qui scilicet fini eius proprio 

respondeat. Hic autem finis, idest commune bonum 

temporalis ordinis, in pace ac securitate consistit, quibus 

familiae singulique cives in suis exercendis iuribus 

fruantur, simulque in maxima, quae in mortali hac vita 

esse potest, spiritualium fluxarumque rerum copia, 

omnium quidem opera atque consensione assequenda. 

(63) Duplex igitur est civilis auctoritatis munus, quae est 

in republica: tuendi nempe atque provehendi, minime 

vero familiam singulosque cives quasi absorbendi vel se 

in eorum locum substituendi. 

3693 2209 Quamobrem, quod ad educationem spectat, 

ius est vel, ut rectius loquamur, officium est reipublicae 

tutandi suis legibus antecedens familiae ius - quod supra 

memoravimus - christiano nempe more prolem educandi, 

adeoque supernaturali Ecclesiae iuri in christianam 

eiusmodi educationem obsequendi. Itemque civitatis est, 

hoc ius in prole ipsa tueri, si quando parentum opera - ob 

eorum vel inertiam vel imperitiam vel indignitatem - aut 

physice aut moraliter fortasse desit; siquidem ipsorum ius 

educandi, ut supra diximus, non absolutum est atque 

imperiosum, sed a naturali et divina lege dependens, ob 

eamque rem non modo auctoritati et iudicio Ecclesiae 

subiectum, sed etiam vigilantiae ac tutelae, pro communi 

bono, civitatis; neque enim familia perfecta est societas, 

quae necessaria omnia in se habeat ad se cumulate 

planeque perficiendam.

915 

3694 2210 Praecipue vero civitatis est, ut commune 

bonum postulat, educationem ipsam iuventutis atque 

eruditionem pluribus modis promovere. Primum ac per se, 

operae ab Ecclesia familiis que susceptae favendo atque 

opitulando, quae, quam sit efficax, historia usuque rerum 

comprobatur; deinde operam ipsam perficiendo, ubi ea 

deest vel haud sufficit; scholas quoque et instituta propria 

condendo; civitas enim magis quam ceteri opibus pollet, 

quas sibi pro communibus omnium necessitatibus 

traditas, aequum omnino est et consentaneum ut in 

eorum utilitatem, a quibus accepit, impendat. Praeterea 

praecipere civitas potest ac proinde curare, ut cives 

omnes cum civilia et nationalia iura perdiscant, tum a 

(64) scientia, doctrina morum physicisque ludis instructi 

sint, quantum decet atque hisce nostris temporibus 

commune bonum reapse postulat. Verumtamen plane 

liquet, eo civitatem officio teneri, ut, in publica 

privataque educatione atque eruditione omnibus his 

modis provehenda, non solum nativa Ecclesiae et familiae 

iura christiane educandi vereatur, sed etiam iustitiae, 

quae suum cuique tribuit, parere. Itaque nefas est, 

civitatem educationis institutionisque causam ita ad se 

redigere totam, ut familiae, contra christianae 

conscientiae officia vel contra quam legitime malint, 

physice aut moraliter ad civitatis ipsius scholas liberos 

suos mittere cogantur. 

3695 2210 Attamen id non prohibet, quominus, ob rectam 

rei publicae administrationem vel pacem domi forisque 

defendendi causa ... scholas civitas instituat quas dixeris 

praeparatorias ad quaedam sua officia, ad militiam 

praesertim, dummodo ab Ecclesiae et familiae iuribus 

laedendis in iis, quae ad eas pertinent, se abstineat. Nec 

immerito equidem id Nos iterum hic admonemus; hac 

enim aetate nostra - qua nationalismus quidam, cum 

immoderatus et fallax tum paci veri nominis 

prosperitatique infensus, gliscere coepit - modi omnes 

excedi solent in physica educatione, quam vocant,

916 

adulescentulorum (atque interdum puellarum, contra 

ipsam humanarum rerum naturam) militari more 

ordinanda ... Quamquam non hoc loco rectum disciplinae 

habitum iustamque animi audaciam, sed quidquid 

immodicum est Nos reprehensum volumus, uti violentiae 

spiritum, qui quidem aliud omnino est atque animi 

fortitudo nobilissimusque militaris virtutis sensus pro 

patriae ac publici ordinis defensione... 

3696 2211 Iamvero non solum iuventutis, sed etiam 

aetatum omnium et condicionum ad civilem societatem 

statumque educatio pertinet, (65) quae civica appellari 

potest, quaeque, pro parte, ut aiunt, positiva, in eo 

consistit, ut hominibus ad societatem eiusmodi 

pertinentibus res publice proponantur, quae, et mentes 

cognitionibus rerumque imaginibus imbuendo et sensus 

percellendo, voluntates ad honestum invitent et morali 

quadam necessitate perducant; pro negativa autem ut ea 

praecaveat atque impediat, quae sibi adversantur. 

2212 Neque ... oblivisci unquam licebit, christiane 

educandum totum esse hominem, quantus est, nimirum in 

unam naturam per spiritum et corpus coalescentem 

omnibusque animi et corporis partibus instructum, quae 

vel a natura proficiscuntur vel ipsam excedunt qualem 

demum ex recta ratione et ex divinis oraculis 

cognoscimus; hominem scilicet, quem a pristina nobilitate 

delapsum, Christus redemit in eamque supernaturalem 

dignitatem restituit, ut adoptivus filius Dei esset, minime 

tamen iis redditis praeter naturam privilegiis, ex quibus 

ante et corpus immortale et animus aequus fuerat atque 

integer. Unde factum, ut quae foeda in hominum naturam 

ab Adami culpa profluxere, praesertim voluntatis 

infirmitas effrenataeque animi cupiditates, in homine 

supersint. Et profecto " stultitia colligata est in corde 

pueri, et virga disciplinae fugabit eam " (Prv 22, 15). A 

pueritia igitur voluntatis inclinationes, si pravae, 

cohibendae, sin autem bonae, promovendae sunt, ac

917 

praesertim puerorum mens imbuatur doctrinis a Deo 

profectis et animus divinae gratiae auxiliis roboretur 

oportet, quae si defuerint, nec suis quisque moderari 

cupiditatibus poterit neque ad absolutionem 

perfectionemque disciplina atque informatio ab Ecclesia 

adduci, quam ideo Christus coelestibus doctrinis ac 

divinis sacramentis instruxit ut efficax omnium hominum 

esset magistra. 

2213 Quam ob rem omnis disciplina puerilis, 

quaecumque, meris naturae viribus contenta, ea respuit 

aut negligit quae ad vitam christianam rite informandam 

divinitus conferunt, falsa plenaque erroris est; omnisque 

via et ratio educandae iuventutis, quae labis a 

protoparentibus ad omnem posteritatem transmissae 

divinaeque gratiae rationem nullam aut vix ullam habet, 

proptereaque in solis naturae viribus tota nititur a 

veritate prorsus aberrat. Huc fere pertinent, quae nostris 

temporibus, palam proferuntur, variis quidem nominibus, 

doctrinae, quarum est, totum ferme cuiuslibet eruditionis 

fundamentum in eo ponere, ut pueris integrum sit sese 

informare ipsos ingenio atque arbitratu plane suo, vel 

repudiatis maiorum praeceptorumve consiliis omnique 

lege atque ope humana et divina prorsus posthabita. 

Quae tamen omnia si suis finibus ita circumscribantur, ut 

novi huiusmodi magistri velint, adolescentes in suam 

ipsorum eruditionem eo magis propriam quoque operam 

atque industriam conferre, quo plus aetate et rerum 

cognitione progrediantur, itemque ut a puerorum 

educatione omnis vis atque asperitas removeatur, quam 

nihilominus iusta correctio non redolet, verum id quidem, 

at minime novum, cum id ipsum et Ecclesia docuerit et 

christiani praeceptores, more a maioribus tradito, 

retinuerint, Deum imitati, qui omnes creatas vult res 

praecipueque omnes homines navare sibi operam, 

secundum propriam ipsorum naturam, quia divina 

Sapientia ' attingit a fine usque ad finem fortiter et 

disponit omnia suaviter' (Sap 8, 1) ...

918 

3697 2214 (71) ... Bene multi et stulte et periculose eam 

tenent provehuntque educandi rationem, quae sexualis 

putide dicitur, cum iidem perperam sentiant, posse se, 

per artes mere naturales et quovis amoto religionis 

pietatisque praesidio, adolescentibus a voluptate et 

luxuria praecavere, scilicet hos omnes, nullo sexus 

discrimine, vel publice, lubricis initiando instruendoque 

doctrinis, immo, quod peius est, mature occasionibus 

obiciendo, ut eorum animus, eiusmodi rebus - 

quemadmodum ipsi aiunt - assuetus, quasi ad pubertatis 

pericula obdurescat. In eo autem isti homines graviter 

errant, quod nativam humanae naturae fragilitatem non 

agnoscunt neque legem illam membris nostris insitam, 

quae, ut verbis utamur Pauli Apostoli, mentis legi 

repugnat (cf. Rom 7, 23), idque praeterea temere 

infitiantur quod usu quotidiano didicimus, iuvenes nempe 

prae aliis in turpia saepius incidere non tam ob mancam 

mentis cognitionem, quam ob infirmitatem voluntatis 

illecebris obnoxiae atque divinis auxiliis destitutae. Qua 

de re prorsus difficili, si quidem, omnibus perpensis, 

adolescentem aliquem tempestive ab iis moneri oporteat, 

quibus Deus educandi pueros officium commisit cum 

gratiis opportunis coniunctum, illae profecto cautiones et 

artes sunt adhibendae, christianis (72) institutoribus non 

ignotae. ... 

3698 2215 Aeque vero fallax atque christianae institutioni 

infensa illa adolescentes instruendi ratio habenda est, 

quam vulgo coeducationem appellant. ... Alter ... et alter 

sexus a Dei sapientia ad hoc sunt constituti, ut in familia 

et societate mutuo se compleant et in unum quid apte 

coalescant, ob illud ipsum corporis animique discrimen, 

quo inter se differunt, quod idcirco in educatione atque 

institutione tenendum, imo fovendum est per aptam 

distinctionem ac separationem, (73) aetatibus ac 

condicionibus congruentem. Eiusmodi vero praecepta, ad 

christianae prudentiae praescriptum, tempestive atque

919 

opportune servanda sunt non modo in scholis omnibus, 

praesertim per trepidos adolescentiae annos, unde totius 

ferme futurae vitae ratio omnino pendet, sed etiam in 

gymnicis ludis atque exercitationibus. 

2216 Ad perfectam autem educationem assequendam 

curare opus est, ut quae omnia pueros, dum instituuntur, 

circumsaepiunt, ea proposito apte respondeant. Et 

profecto quod primum ex necessitate naturae puerum rite 

conformandum circumdat, ipsa eius familia habenda est, 

ad hoc demum munus a Deo constituta. Quapropter eam 

tandem institutionem constantem atque tutissimam iure 

existimabimus, quae in recte composita ac bene morata 

familia recipitur, eoque efificaciorem et constantiorem, 

quo magis parentes, potissimum, ac domestici pueris 

virtutis praeeant exemplo... 

2217 Infirmis autem humanae naturae viribus, deterioris 

ob avitam culpam factae, Deus, qua est bonitate, 

uberibus suae gratiae auxiliis consuluit eaque praeterea, 

quam animis expiandis atque ad sanctitatem evehendis 

multiplicem habet Ecclesia adminiculorum copiam: 

Ecclesia, inquimus, magna illa Christi familia, quae est 

idcirco educatrix cum singulis familiis ita congruens ac 

coniuncta quam quae maxime. ... 

2218 Quod autem novae progenies omnibus iis artibus ac 

disciplinis instruendae essent, quibus civilis convictus 

proficit ac florescit, et sola ad id familia minime 

sufficeret, propterea publica gymnasia ortum habuerunt, 

primum tamen - diligenter attendite - Ecclesiae 

familiaeque in unum conspirantium opera, multo autem 

post, reipublicae. Quapropter litterarum sedes ac 

scholae, si, ad historiae fidem, earum originem 

inspiciamus, natura sua tamquam subsidium ac fere 

complementum Ecclesiae simul et familiae exstiterunt: 

consequens igitur est, publicas scholas non solum 

familiae atque Ecclesiae repugnare non posse, sed etiam

920 

cum utraque, quantum res patitur, congruere oportere, ita 

nempe ut tria haec - schola familia, Ecclesia - unum fere 

christianae institutionis sacrarium efficere videantur, nisi 

velimus scholam a suo plane proposito aberrare et in 

adolescentium pestem atque perniciem converti. ... 

2219 Inde necessario consequitur, per scholas, quas 

neutras vel laicas nuncupant, omne fundamentum 

christianae educationis disici atque everti, utpote a 

quibus religio omnino removeatur; quae ceterum scholae 

nullo modo nisi specie neutrae erunt, cum religioni plane 

infensae reapse aut sint aut futurae sint. Longum est 

neque vero oportet ea repetere, quae decessores nostri, 

praesertim PIUS IX et LEO XIII, aperte declararunt, 

quorum in tempora potissimum incidit, ut gravissima 

huiusmodi laicismi pestis in scholas publicas invaderet. 

Eorum Nos expostulationes iteramus ac confirmamus, 

itemque sacrorum Canonum praescripta, quibus catholici 

adolescentes prohibentur ne scholas cum neutras tum 

mixtas, eas scilicet ad quas, nullo discrimine, catholici et 

acatholici instituendi conveniunt, quavis de causa 

frequentent; quas tamen adire licebit, prudenti dumtaxat 

Ordinarii iudicio, in certis quibusdam tantum 

temporumque conditionibus, modo peculiares cautiones 

adhibeantur. Neque illa tolerari potest schola 

(praesertim si ea 'unica' sit ad eamque omnes pueri 

accedere teneantur), in qua, etsi sacrae praecepta 

doctrinae separatim catholicis traduntur, tamen catholici 

non sunt magistri, qui pueros catholicos acatholicosque 

communiter litteris atque artibus imbuunt. 

2220 Neque enim, quia doctrina religionis in aliqua 

schola (plerumque nimis parce) impertitur, idcirco haec 

iuribus Ecclesiae ac familiae satisfacit et digna fit, quae 

ab alumnis catholicis celebretur; nam ut hoc quaevis 

schola revera praestet, omnino oportet, ut tota institutio 

ac doctrina, scholae ordinatio tota, nempe magistri, 

studiorum ratio, libri, ad quamvis disciplinam quod

921 

pertinet, christiano spiritu, sub ductu maternaque 

Ecclesiae vigilantia, sic imbuti sint ac polleant, ut religio 

ipsa totius instituendi rationis cum fundamentum tum 

fastigium constituat; neque hoc solum in scholis, in quibus 

doctrinae elementa, sed in iis etiam, ubi altiores 

disciplinae traduntur. 'Necesse est', ut LEONIS XIII verbis 

utamur, 'non modo certis horis doceri iuvenes religionem, 

sed reliquam institutionem omnem pietatis sensus 

redolere. Id si desit, si sacer hic habitus non doctorum 

animos ac discentium pervadat foveatque, exiguae 

capientur ex qualibet doctrina utilitates, damna saepe 

consequentur haud exigua'. ... 

2221 Quicquid autem ad scholam catholicam in filiorum 

suorum usum provehendam ac tuendam a Christifidelibus 

agitur, opus religionis sine ulla dubitatione est, 

proptereaque potissimum 'Actionis Catholicae' munus ; ita 

ut paterno animo Nostro pergratae sint, sintque 

praecipuis laudibus dignae sodalitates illae omnes, quae 

multifariam in opus tam necessarium peculiari modo ac 

studiosissime incumbunt. Quapropter alte denuntietur et 

bene ab omnibus animadvertatur atque agnoscatur, 

Christifideles, catholicam scholam filiis quaerendo suis, 

nusquam gentium opus admittere politicae factionis, sed 

fungi religionis officio, quod sua ipsorum conscientia 

necessario postulat, iisdemque eam esse mentem, non ut 

filios suos a reipublicae disciplina atque spiritu 

distrahant, immo ut ad id ipsum, perfectissimo modo 

atque nationis utilitati accommodatissimo, conforment, 

cum catholicus veri nominis, a catholica quidem doctrina 

instructus, hoc ipso optimus civis, cultor patriae, publicae 

auctoritati sincera fide obtemperans, sub quavis legitima 

regiminis forma, reperiatur. 

2222 Salutaris autem scholarum efficientia non tam rectis 

legibus quam magistris rectis tribuenda est, qui, egregie 

parati atque suam quisque callentes disciplinam 

discipulis tradendam, mentis quidem animique laudibus

922 

ornati, quas munus sane gravissimum postulat, casta et 

divina caritate erga iuvenes sibi commissos flagrent, 

perinde ac Iesum Christum eiusque Ecclesiam diligunt, - 

quorum illi sunt filii carissimi - atque hoc ipso sincere 

bonum verum familiarum ac patriae cordi habent. 

Praeclaris igitur afficimur solaciis gratoque divinam 

Bonitatem prosequimur animo, cum videamus ad sodales 

religiosos et religiosas virgines, quotquot docendis pueris 

adolescentibusque se devovent, tot tamque probos 

accedere utriusque sexus praeceptores, eosdemque - ad 

animum sanctius excolendum in congregationes quoque 

et sodalitates proprias coeuntes, quae tamquam 

nobilissimum validumque 'Actionis Catholicae' praesidium 

laudandae ac promovendae sunt -, utilitatis immemores 

suae, enixe constanterque illi operam dare quam 'artem 

artium et scientiam scientiarum' sanctus Gregorius 

Nazianzenus vocat, scilicet iuvenes regundi ac 

conformandi. Cum tamen in eos quoque illud divini 

Magistri quadret : 'Messis quidem multa,, operarii autem 

pauci' (Mt 9, 37), tales christianae educationis artifices - 

quorum institutio pastoribus animarum summisque 

religiosorum ordinum moderatoribus magnopere curae 

esse debet - Dominum messis, multos ut alios mittat, 

supplicibus precibus exoramus. 

2223 Oportet praeterea, adolescentis educatio, quippe 

qui sit 'cereus in vitium flecti', in quacumque consuetudine 

vitae ipse se habeat, dirigatur et custodiatur, malas 

removendo occasiones, bonas autem opportune 

sufficiendo, in animi remissionibus et in delectu sodalium, 

quia 'corrumpunt mores bonos colloquia mala' (1 Cor 15, 

33). ... Eiusmodi tamen custodia ac vigilantia, quam 

adhibere oportere diximus, minime postulat, ut iuvenes 

ab hominum commercio segregentur, quibuscum vita 

degenda animaeque saluti consulendum erit, sed tantum 

ut muniantur et christiane firmentur, hodie quam maxime, 

adversus illecebras erroresque mundi, qui, ad illud 

Ioannis, totus est concupiscentia carnis, concupiscentia

923 

oculorum et superbia vitae (1 Io 2, 16); ita ut, 

quemadmodum de priscis christianis Tertullianus scripsit, 

tales nostri se habeant, quales christianos esse nullo non 

tempore decet, 'compossessores mundi, non erroris'. 

2224 Eo proprie ac proxime intendit christiana educatio, 

ut, divina cum gratia conspirando germanum atque 

perfectum christianum efficiat hominem: ut Christum 

scilicet ipsum exprimat atque effingat in illis, qui sint 

baptismate renati, ad illud Apostoli vividum : ' Filioli mei, 

quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis 

(Gal 4, 19). Vitam enim supernaturalem germanus 

christianus vivere debet in Christo : 'Christus vita vestra' 

(col 3, 4), eandemque in omnibus rebus gerendis 

manifestare, 'ut et vita Jesu manifestetur in carne nostra 

mortali' (2 Cor 4, 11). Quae cum ita sint, summam ipsam 

humanorum actuum, quod attinet ad efficientiam 

sensuum et spiritus, ad intellecum et ad mores, ad 

singulos et ad societatem domesticam atque civilem, 

christiana educatio totam complectitur, non autem ut vel 

minime extenuet, verum ut secundum Iesu Christi 

exempla et doctrinam extollat, regat, perficiat. Itaque 

verus Christianus, christiana educatione conformatus, 

alius non est ac supernaturalis homo, qui sentit, iudicat, 

constanter sibique congruenter operatur, ad rectam 

rationem, exemplis doctrinaque Iesu Christi 

supernaturaliter collustratam : scilicet, homo germana 

animi firmitate insignis. Neque enim quisquis sibi 

consentit et sui propriiqque tenax propositi agit, is solido 

ingenio est, sed unus ille, qui aeternas iustitiae rationes 

sequitur, ut agnovit ethnicus ipse poÎta, 'iustum' una simul 

'et tenacem propositi virum' extollens; quae, ceterum, 

iustitiae rationes integre servari nequeunt, nisi Deo 

tribuatur - ut fit a vero christiano - quidquid Deo debetur. 

... Sincerus christianus tantum abest, ut res in hac vita 

gerendas abdicet et naturales vires comprimat, ut, 

contra, has alat ac perficiat cum vita supernaturali ita 

copulando, ut ipsam naturalem vivendi rationem exornet

924 

efficacioribusque foveat adiumentis, non modo ad 

spiritualia atque aeterna, sed etiam ad ipsius naturalis 

vitae necessitates congruentibus. ... 

Pie XI, Litt. Encycl. 'Casti connubii' 31 décembre 1930 

3700 2225 (541) Primum quidem id maneat immotum et 

inviolabile fundamentum: Matrimonium non humanitus 

institutum neque instauratum esse, sed divinitus; non ab 

hominibus, sed ab ipso auctore naturae Deo atque 

eiusdem naturae restitutore Christo Domino legibus esse 

communitum, confirmatum, elevatum; quae proinde leges 

nullis hominum placitis, nulli ne ipsorum quidem 

coniugum contrario convento obnoxiae esse possint (cf. 

Gn 1, 27s; 2, 22s; Mt 19, 3ss; Eph 5, 23ss; Cc. Trid.: DS 

1797ss). 

3701 2225 At, quamquam matrimonium suapte natura 

divinitus est institutum, tamen humana quoque voluntas 

suas in eo partes habet easque nobilissimas; nam 

singulare quodque matrimonium, prout est coniugalis 

coniunctio inter hunc virum et hanc mulierem, non oritur 

nisi ex libero utriusque sponsi consensu: qui quidem liber 

voluntatis actus, quo utraque pars tradit et acceptat ius 

coniugii proprium, ad verum matrimonium constituendum 

tam necessarius est, ut nulla humana potestate suppleri 

valeat. Haec tamen libertas eo tantum spectat, ut 

constet, utrum contrahentes re vera matrimonium inire et 

cum hac persona inire velint an non; libertati vero hominis 

matrimonii natura penitus subducitur, ita, ut, si quis semel 

matrimonium contraxerit, divinis eius legibus et 

essentialibus proprietatibus subiciatur. Nam Angelicus 

Doctor de fide et prole disserens, 'haec (542), inquit, in 

matrimonio ex ipsa pactione coniugali causantur, ita 

quod, si aliquid contrarium his exprimeretur in consensu, 

qui matrimonium facit, non esset verum matrimonium'. ...

925 

3702 2226 Exinde iam constat legitimam quidem 

auctoritatem iure pollere atque adeo cogi officio 

coercendi, impediendi, puniendi turpia coniugia, quae 

rationi ac naturae adversantur; sed cum de re agatur 

ipsam hominis naturam consequente, non minus certo 

constat...: 'In deligendo genere vitae non est dubium, quin 

in potestate sit arbitrioque singulorum alterutrum malle: 

aut Iesu Christi sectari de virginitate consilium, aut 

maritali se vinclo obligare. Ius coniugii naturale et 

primigenum homini adimere, causamve nuptiarum 

praecipuam, Dei auctoritate initio constitutam, quoquo 

modo circumscribere lex hominum nulla potest: 'Crescite 

et multiplicamini' (Gn 1, 28).' 

3703 2227 (543) Quae vero quantaque sint haec veri 

matrimonii bona divinitus data dum exponere 

aggredimur, (S. Augustini Nobis) verba occurrunt...: 'Haec 

omnia bona sunt, propter quae nuptiae bonae sunt: 

proles, fides, sacramentum.' Quae tria capita qua ratione 

luculentissimam totius de christiano connubio doctrinae 

summam continere iure dicantur, ipse sanctus Doctor 

diserte declarat, cum ait: 'In fide attenditur, ne praeter 

vinculum coniugale cum altero vel altera concumbatur; in 

prole, ut amanter suscipiatur, benigne nutriatur, religiose 

educetur; in sacramento autem, ut coniugium non 

separetur, et dimissus aut dimissa, nec causa prolis, alteri 

coniugatur. Haec est tamquam regula nuptiarum, qua vel 

naturae decoratur fecunditas vel incontinentiae regitur 

pravitas.' 

3704 2228 (1. Bonum prolis.) Itaque primum inter 

matrimonii bona locum tenet proles. Et sane ipse humani 

generis Creator, qui pro sua benignitate hominibus in vita 

propaganda administris uti voluit, id docuit, cum in 

paradiso, matrimonium instituens, protoparentibus et per 

eos omnibus futuris coniugibus dixit: 'Crescite et 

multiplicamini et replete terram' (Gn 1, 28). ...

926 

3705 (544) Christiani vero parentes intelligant praeterea, 

se non iam solum ad genus humanum in terra 

propagandum et conservandum, immo vero, non ad 

quoslibet veri Dei cultores educandos destinari, sed ad 

pariendam Ecclesiae Christi subo1em, ad 'cives 

Sanctorum et domesticos Dei' (Eph 2, 19) procreandos, ut 

populus Dei et Salvatoris nostri cultui addictus in dies 

augeatur. Etsi enim christiani coniuges, quamvis ipsi 

sanctificati, sanctificationem in prolem transfundere non 

valent, immo naturalis generatio vitae facta est mortis 

via, qua originale peccatum transeat in prolem; aliquid 

tamen quodammodo participant de primaevo illo paradisi 

coniugio, cum eorum sit, propriam subolem Ecclesiae 

offerre, ut ab illa matre filiorum Dei fecundissima per 

(545) lavacrum baptismatis ad supernaturalem iustitiam 

regeneretur, et vivum Christi membrum, immortalis vitae 

particeps, atque aeternae gloriae... heres tandem fiat. ... 

Procreationis autem beneficio bonum prolis haud sane 

absolvitur, sed alterum accedat oportet, quod debita 

prolis educatione continetur. ... 

Procreationis autem beneficio bonum prolis haud sane 

absolvitur, sed alterum accedat oportet, quod debita 

prolis educatione continetur. ... 

3706 2231 (546) (2. Bonum fidei.) Alterum matrimonii 

bonum, quod diximus ab Augustino commemoratum, est 

bonum fidei, quae est mutua coniugum in contractu 

coniugali implendo fidlitas, ut, ex hoc contractu divina 

lege sancito alteri coniugi unice debetur, id neque ei 

denegetur neque cuivis permittatur; neque ipsi coniugi 

concedatur quod, utpote divinis iuribus ac legibus 

contrarium et a fide coniugali maxime alienum, concedi 

numquam potest. Quapropter haec fides in primis 

postulat absolutam coniugii unitatem, quam in 

protoparentum matrimonio Creator ipse praestituit, cum 

illud noluerit esse nisi inter unum virum et mulierem 

unam. Et quamquam deinde hanc primaevam legem

927 

supremus legislator Deus ad tempus aliquantum 

relaxavit, nullum tamen dubium est, quin illam (547) 

pristinam perfectamque unitatem ex integro restituerit 

omnemque dispensationem abrogaverit evangelica Lex, 

ut Christi verba et constans Ecclesiae sive docendi sive 

agendi modus palam ostendunt ... 

3707 2232 Haec autem, quae a S. Augustino aptissime 

appellatur 'castitatis fides', et facilior et multo etiam 

iucundior ac nobilior efflorescet ex altero capite 

praestantissimo: ex coniugali scilicet amore, qui omnia 

coniugalis vitae officia pervadit et quemdam tenet in 

christiano coniugio principatum (548) nobilitatis. ... 

Caritatem igitur dicimus, non carnali tantum citiusque 

evanescente inclinatione innixam, neque in blandis solum 

verbis, sed etiam in intimo animi affectu positam atque, - 

siquidem 'probatio dilectionis exhibitio est operis', -opere 

externo comprobatam. Hoc autem opus in domestica 

societate non modo mutuum auxilium complectitur, verum 

etiam ad hoc extendatur oportet, immo hoc in primis 

intendat, ut coniuges inter se iuventur ad interiorem 

hominem plenius in dies conformandum perficiendumque; 

ita ut per mutuam vitae consortionem in virtutibus magis 

magisque in dies proficiant, et praecipue in vera erga 

Deum proximosque caritate crescant, in qua denique 

'universa Lex pendet et Prophetae' (Mt 22, 40). ... Haec 

mutua coniugum interior conformatio, hoc assiduum sese 

invicem perficiendi studium, verissima quadam ratione, ut 

docet Catechismus Romanus, etiam primaria matrimonii 

causa et ratio dici potest, si tamen (549) matrimonium 

non pressius ut institutum ad prolem rite procreandam 

educandamque, sed latius ut totius vitae communio, 

consuetudo, societas accipiatur. 

3708 Firmata denique huius caritatis vinculo domestica 

societate, floreat in ea necesse est ille, qui ab Augustino 

vocatur 'ordo amoris' - Qui quidem ordo et viri primatum 

in uxorem et liberos, et uxoris promptam nec invitam

928 

subiectionem obtemperationemque complectitur, quam 

commendat Apostolus his verbis: 'Mulieres viris suis 

subditae sint sicut Domino; quoniam vir caput est 

mulieris, sicut Christus caput est Ecclesiae' (Eph 5, 22s). 

3709 Haec autem obtemperatio non libertatem negat 

neque aufert, quae ad mulierem tam pro humanae 

personae praestantia, quam pro nobilissimis uxoris, 

matris, sociae muneribus pleno iure pertinet; neque 

obsecundare eam iubet quibuslibet viri optatis, ipsi forte 

rationi vel uxoris dignitati minus congruentibus; nec 

denique uxorem aequiparandam docet personis, quae in 

iure minores dicuntur, quibus ob maturioris iudicii 

defectum vel rerum humanarum imperitiam liberum 

suorum iurium exercitium concedi non solet; sed vetat 

exaggeratam illam licentiam, quae familiae bonum non 

curat, vetat in hoc familiae corpore cor separari a capite, 

cum maximo totius corporis detrimento et proximo ruinae 

periculo. Si enim vir est caput, mulier est cor, et sicut ille 

principatum tenet regiminis, haec amoris principatum sibi 

ut proprium vindicare potest et debet. Haec dein uxoris 

viro suo obtemperatio, ad gradum et modum quod attinet, 

varia esse potest pro variis personarum, locorum, 

temporum condicionibus; immo si vir officio (550) suo 

defuerit, uxoris est vices eius in dirigenda familia 

supplere. At ipsam familiae structuram eiusque legem 

praecipuam, a Deo constitutam et firmatam, evertere aut 

tangere numquam et nusquam licet. (Citantur hic Leonis 

XIII verba: 'Vir est familiae princeps ... caritas esto 

perpetua moderatrix officii': (DS 3143). 

3710 2234 (3. Bonum sacramenti.) Attamen tantorum 

beneficiorum summa completur et quasi cumulatur illo 

christiani coniugii bono, quod Augustini verbo 

nuncupavimus sacramentum, quo denotatur et vinculi 

indissolubilitas et contractus in efficax gratiae signum per 

Christum facta elatio atque consecratio. Et primo quidem, 

indissolubilem foederis nuptialis firmitatem ipse Christus

929 

urget dicendo: 'Quod Deus coniunxit, homo non separet' 

(Mt 19, 6); et: 'Omnis, qui dimittit uxorem suam, et 

alteram ducit, moechatur: et qui dimissam a viro ducit, 

moechatur' (Lc 16, 18). (551) In hac autem 

indissolubilitate S. Augustinus hoc quod vocat 'bonum 

sacramenti' ponit apertis his verbis: 'In sacramento autem 

(attenditur), ut coniugium non separetur, et dimissus aut 

dimissa, nec causa prolis, alteri coniungatur.' 

3711 2235 Atque haec inviolabilis firmitas, quamquam 

non eadem perfectissimaque mensura ad singula, ad 

omnia tamen vera coniugia pertinet: nam illud Domini: 

'Quod Deus coniunxit, homo non separet', cum de 

protoparentum connubio, cuiusvis futuri coniugii 

prototypo, dictum sit, ad omnia prorsus vera matrimonia 

spectare necesse est. ... 

3712 2236 (552) Quod si exceptioni, etsi rarissimae, haec 

firmitas obnoxia videatur, ut in quibusdam coniugiis 

naturalibus solum inter infideles initis vel, si inter 

Christifideles, ratis illis quidem, sed nondum 

consummatis, ea exceptio non ex hominum voluntate 

pendet, neque potestatis cuiuslibet mere humanae, sed 

ex iure divino, cuius una custos atque interpres est 

Ecclesia Christi. Nulla tamen, neque ullam ob causam, 

facultas huiusmodi cadere umquam poterit in 

matrimonium christianum ratum atque consummatum. In 

eo enim, quemadmodum maritali foedus plene perficitur, 

ita maxima quoque ex Dei voluntate firmitas atque 

indissolubilitas, nulla hominum auctoritate relaxanda, 

elucet. Huius autem divinae voluntatis intimam rationem 

si reverenter investigare velimus, ... facile eam 

inveniemus in mystica christiani connubii significatione, 

quae in consummato inter fideles matrimonio plene 

perfecteque habetur. Teste enim Apostolo christianorum 

connubium perfectissimam illam refert coniunctionem, 

quae Christum inter et Ecclesiam intercedit: 

'Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico, in

930 

Christo et in Ecclesia' (Eph 5, 32): quae quidem 

coniunctio, quamdiu Christus vivet et Ecclesia per ipsum, 

nulla profecto separatione umquam dissolvi poterit. ... 

3713 2237 (554) Verum hoc sacramenti bono, praeter 

indissolubilem firmitatem, multo etiam celsiora 

emolumenta continentur, per ipsam sacramenti vocem 

aptissime designata: christianis enim hoc non inane et 

vacuum est nomen, cum Christus Dominus 'sacramentorum 

institutor atque perfector' (Cc.Trid. sess. XXIV: DS 1799), 

suorum fidelium matrimonium ad verum et proprium 

Novae Legis Sacramentum provehendo, illud re vera 

effecerit peculiaris illius interioris gratiae signum et 

fontem qua eius 'naturalem illum amorem perficeret, et 

indissolubilem unitatem confirmaret, coniugesque 

sanctificaret' (ibid.) Et quoniam Christus ipsum 

coniugalem inter fideles validum consensum signum 

gratiae constituit, ratio sacramenti cum christiano 

coniugio tam intime coniungitur, ut nullum inter 

baptizatos verum matrimonium esse possit, 'quin sit eo 

ipso sacramentum'. ... 

3714 2237 Hoc enim sacramentum, in iis, qui obicem, ut 

aiunt, non opponunt, non solum permanens vitae 

supernaturalis principium, gratiam scilicet sanctificantem 

auget, sed etiam peculiaria addit dona, bonos animi 

motus, gratiae germina, (555) naturae vires augendo ac 

perficiendo, ut coniuges... perficere valeant, quidquid ad 

statum coniugalem... pertinet; ius denique iis concedit ad 

actuale gratiae auxilium toties impetrandum, 

quotiescumque ad munera huius status adimplenda eo 

indigent. 

2238 Attamen, cum divinae providentiae in ordine 

supernaturali lex sit, ut homines ex sacramentis, quae 

post adeptum rationis usum recipiant, fructum plenum, 

non colligant, nisi gratiae respondeant, gratia matrimonii 

magna ex parte talentum inutile, in agro reconditum,

931 

manebit, nisi coniuges supernaturales vires exerceant ac 

recepta gratiae semina colant atque evolvant. Si autem, 

faciendo quod in se est, ad gratiam se dociles praebeant, 

sui status onera ferre atque officia implere poterunt 

eruntque tanto sacramento roborati et sanctificati et 

quasi consecrati. Nam, ut S. Augustinus docet, sicut per 

baptismum et ordinem homo deputatur et iuvatur sive ad 

vitam christiano more degendam sive ad sacerdotale 

munus gerendum, eorumque sacramentali auxilio 

nunquam destituitur, eodem fere modo (quamquam non 

per characterem sacramentalem) fideles, qui semel 

matrimonii vinculo iuncti fuerint eius sacramentali 

adiutorio ac ligamine privari nunquam possunt. Quin 

immo, ut addit idem S. Doctor, vinculum illud sacrum, 

etiam adulteri facti, secum trahunt, quamquam non iam 

ad gratiae gloriam, sed ad noxam criminis 'sicut apostata 

anima, velut de coniugio Christi recedens, etiam fide 

perdita, sacramentum fidei non amittit, quod lavacro 

regenerationis accepit'. Iidem vero coniuges, aureo 

sacramenti ligamine non constricti sed ornati, non 

impediti sed roborati, omnibus viribus ad hoc nitantur, ut 

suum connubium non solum per sacramenti vim et 

significationem, sed etiam per ipsorum mentem ac mores 

sit semper et maneat viva imago fecundissimae illius 

unionis Christi cum Ecclesia, quae est venerandum 

profecto perfectissimae caritatis mysterium. ... 

3715 (557) Praecipua (malorum) radix in eo est quod 

matrimonium non ab (558) auctore naturae institutum 

neque a Christo Domino in veri sacramenti dignitatem 

evectum, sed ab hominibus inventum vocitent ...(Hinc 

consectaria:) Leges ... quibus connubium regatur, cum 

sola hominum voluntate sint parta, ei soli subesse, 

ideoque pro humano lubitu et humanarum rerum 

vicissitudinibus condi, immutari, abrogari et posse et 

debere, generativam autem vim, quippe quae in ipsa 

natura nitatur, et sacratiorem esse et latius patere quam 

matrimonium.... Hisce principiis innixi quidam eo

932 

devenerunt, ut nova effingerent coniunctionum genera ad 

praesentes hominum ac temporum rationes, ut opinantur, 

accommodata, quae totidem novas matrimonii species 

esse volunt: aliud ad tempus, aliud ad experimentum, 

aliud amicale quod plenam (559) matrimonii licentiam 

omniaque iura sibi vindicat, dempto tamen indissolubili 

vinculo et prole exclusa, nisi partes suam vitae 

communionem et consuetudinem in pleni iuris 

matrimonium deinde converterint. ... 

3716 2239 De prole sit sermo, quam multi molestum 

connubii onus vocare audent, quamque a coniugibus, non 

per honestam continentiam (etiam in matrimonio, utroque 

consentiente coniuge, permissam), sed vitiando naturae 

actum, studiose arcendam praecipiunt. Quam quidem 

facinorosam licentiam alii sibi vindicant, quod prolis 

pertaesi solam sine onere voluptatem explere cupiunt, 

alii quod dicunt, se neque continentiam servare, neque ob 

suas vel matris vel rei familiaris difficultates prolem 

admittere posse. At nulla profecto ratio, ne gravissima 

quidem, efficere potest, ut quod intrinsece est contra 

naturam, id cum natura congruens et honestum fiat. Cum 

autem actus coniugii suapte natura proli generandae sit 

destinatus, qui, in eo exercendo, naturali hac eum vi 

atque virtute de industria destituunt, contra naturam 

agunt et turpe quid atque intrinsece inhonestum 

operantur. Quare mirum non est, ipsas quoque s. Litteras 

testari, divinam Maiestatem summo prosequi odio hoc 

nefandum facinus illudque interdum morte puniisse, ut 

memorat S. Augustinus: 'Illicite namque et turpiter etiam 

cum legitima uxore concumbitur, ubi prolis (560) 

conceptio devitatur. Quod faciebat Onan, filius Iudae, et 

occidit illum propter hoc Deus (cf. Gn 38, 8-10)'. 

3717 2240 Cum igitur quidam, a christiana doctrina iam 

inde ab initio tradita neque umquam intermissa 

manifesto recedentes, aliam nuper de hoc agendi modo 

doctrinam solemniter praedicandam censuerint, Ecclesia

933 

catholica, cui ipse Deus morum integritatem 

honestatemque docendam et defendendam commisit, in 

media hac morum ruina posita, ut nuptialis foederis 

castimoniam a turpi hac labe immunem servet, in signum 

legationis suae divinae, altam per os Nostrum extollit 

vocem atque denuo promulgat: quemlibet matrimonii 

usum, in quo exercendo, actus, de industria hominum, 

naturali sua vitae procreandae vi destituatur, Dei et 

naturae legem infringere, et eos, qui tale quid 

commiserint, gravis noxae labe commaculari. Sacerdotes 

igitur, qui confessionibus audiendis dant operam, 

aliosque, qui curam animarum habent, pro suprema 

Nostra auctoritate et omnium animarum salutis cura, 

admonemus, ne circa gravissimam hanc Dei legem fideles 

sibi commissos errare sinant, et multo magis, ut ipsi se ab 

huiusmodi falsis opinionibus immunes custodiant, neve in 

iis ullo modo conniveant. ... 

3718 2241 (561) Optime etiam novit sancta Ecclesia, non 

raro alterum ex coniugibus pati potius, quam patrare 

peccatum, cum ob gravem omnino causam perversionem 

recti ordinis permittit, quam ipse non vult, eumque ideo 

sine culpa esse, modo etiam tunc caritatis legem 

meminerit et alterum a peccando arcere et removere ne 

negligat. Neque contra naturae ordinem agere ii dicendi 

sunt coniuges, qui iure suo recta et naturali ratione 

utuntur, etsi ob naturales sive temporis sive quorundam 

defectuum causas nova inde vita oriri non possit. 

Habentur enim tam in ipso matrimonio, quam in 

coniugalis iuris usu etiam secundarii fines, ut sunt mutuum 

adiutorium mutuusque fovendus amor et concupiscentiae 

sedatio, quos intendere coniuges minime vetantur, 

dummodo salva semper sit intrinseca illius actus natura 

ideoque eius ad primarium finem debita ordinatio. ... 

Cavendum omnino est, ne funestae externarum rerum 

condiciones multo funestiori errori occasionem 

praebeant. Nullae enim exsurgere possunt difficultates, 

quae mandatorum Dei, actus, ex interiore natura sua

934 

malos, vetantium, obligationi derogare queant; in 

omnibus vero rerum adiunctis semper possunt coniuges, 

gratia Dei roborati, ... castitatem a turpi hac macula (562) 

illibatam in coniugio conservare (Provocatur ad Cc. 

Trid.,sess. VI, c. 11 (DS 1536) et ad propositionem 1 

Iansenii damnatam (DS 2001)). 

3719 2242 (562) Aliud ... gravissimum commemorandum 

est facinus, quo vita prolis, in sinu materno reconditae, 

attentatur. Id autem permissum volunt alii et matris 

patrisve beneplacito relictum; alii tamen illicitum dicunt, 

nisi pergraves accedant causae, quas medicae, socialis, 

eugenicae 'indicationis' nomine appellant. Hi omnes quod 

ad poenales reipublicae leges attinet, quibus genitae 

necdum natae prolis peremptio prohibetur, exigunt, ut 

quam singuli, alii aliam, defendunt 'indicationem' eandem 

etiam leges publicae agnoscant et ab omni poena 

liberam declarent. Immo nec desunt qui postulent, ut ad 

has letiferas sectiones magistratus publici praebeant 

auxiliatrices manus ... 

3720 2243 Quod vero attinet ad indicationem medicam et 

therapeuticam - ut eorum verbis utamur - iam diximus, 

Venerabiles Fratres, quantopere Nos misereat matris, cui 

ex naturae officio gravia imminent sanitatis, immo ipsius 

vitae pericula: at quae possit umquam causa valere ad 

ullo (563) modo excusandam directam innocentis necem? 

De hac enim hoc loco agitur. Sive ea matri infertur sive 

proli, contra Dei praeceptum est vocemque naturae: 'Non 

occides!' (Ex 20, 13.) Res enim aeque sacra utriusque vita, 

cuius opprimendae nulla esse umquam poterit ne 

publicae quidem auctoritati facultas. Ineptissime autem 

haec contra innocentes repetitur e iure gladii, quod in 

solos reos valet; neque ullum viget hic cruentae 

defensionis ius contra iniustum aggressorem (nam quis 

innocentem parvulum iniustum aggressorem vocet?); 

neque ullum adest 'extremae necessitatis ius' quod 

vocant, quodque usque ad innocentis directam

935 

occisionem pervenire possit. In utraque igitur et matris et 

prolis vita tuenda ac servanda probi expertique medici 

cum laude enituntur; contra, nobili medicorum nomine et 

laude indignissimos se ii probarent, quotquot alterutri, 

per speciem medicandi, vel falsa misericordia moti, ad 

mortem insidiarentur. ... 

3721 2244 Quae autem afferuntur pro sociali et eugenica 

indicatione, licitis honestisque modis et intra debitos 

limites, (564) earum quidem rerum ratio haberi potest et 

debet; at necessitatibus, quibus eae innituntur, per 

occisionem innocentium providere velle absonum est 

praeceptoque divino contrarium, apostolicis etiam verbis 

promulgato: 'Non esse facienda mala, ut eveniant bona' 

(Cf. Rom 3, 8). 

3722 2246 (564) Sunt enim qui, de finibus eugenicis 

nimium solliciti, non solum salubria quaedam dent 

consilia ad futurae prolis valetudinem ac robur tutius 

procurandum - quod rectae rationi utique contrarium non 

est - sed cuilibet alii etiam altioris ordinis fini eugenicum 

anteponant, et coniugio auctoritate publica prohiberi 

velint eos omnes, ex quibus, secundum disciplinae suae 

normas et coniecturas, propter hereditariam 

transmissionem, mancam vitiosamque prolem generatum 

iri censent, etiamsi iidem sint ad matrimonium ineundum 

per se apti. Quin immo naturali illa facultate, ex lege, 

eos, vel invitos medicorum opera privari volunt; neque id 

ad cruentam sceleris commissi poenam (565) publica 

auctoritate repetendam, vel ad futura reorum crimina 

praecavenda, sed contra omne ius et fas ea 

magistratibus civilibus arrogata facultate, quam 

numquam habuerunt nec legitime habere possunt. 

Quicumque ita agunt, perperam dant oblivioni, 

sanctiorem esse familia statu, hominesque in primis non 

terrae et tempori, sed caelo et aeternitati generari. Et fas 

profecto non est, homines, matrimonii ceteroqui capaces, 

quos, adhibita etiam omni cura et diligentia, nonnisi

936 

mancam genituros esse prolem conicitur, ob eam causam 

gravi culpa onerare, si coniugium contrahant, quamquam 

saepe matrimonium iis dissuadendum est. Publici vero 

magistratus in subditorum membra directam potestatem 

habent nullam; ipsam igitur corporis integritatem, ubi 

nulla intercesserit culpa nullaque adsit cruentae poenae 

causa, directo laedere et attingere nec eugenicis nec 

ullis aliis de causis possunt umquam. ... 

3723 2246 Ceterum, quod ipsi privati homines in sui 

corporis membra dominatum alium non habeant, quam 

qui ad eorum naturales fines pertineat, nec possint ea 

destruere aut mutilare aut alia via ad naturales 

functiones se ineptos reddere, nisi quando bono totius 

corporis aliter provideri nequeat, id christiana doctrina 

statuit atque ex ipso humanae rationis lumine omnino 

constat. 

2247 Quicumque ... nuptialis fidei et castimoniae nitorem 

scribendo dicendoque obscurant, iidem errorum magistri 

fidam honestamque mulieris viro obtemperationem facile 

labefactant. Audacius etiam complures ex iis indignam 

illam esse alterius coniugis erga alterum servitutem 

effutiunt ; aequalia inter coniuges omnia esse iura ; quae 

cum unius servitute violentur, quandam mulieris 

emancipationem superbissime praedicant peractam esse 

vel peragendam. Hanc autem triplicem sive in domestica 

societate regenda, sive in re familiari administranda sive 

in prolis vita arcenda vel perimenda statuunt, et 

socialem, oeconomicam, physiologicam vocant : 

physiologicam quidem, quatenus mulieres ab oneribus 

uxoris, sive coniugalibus, sive maternis, pro sua libera 

voluntate solutas aut solvendas volunt (hanc autem non 

emancipationem, sed nequam facinus esse iam satis 

diximus) ; oeconomicam vero, qua volunt mulierem etiam 

inscio et repugnante viro, libere posse sua sibi negotia 

habere, gerere, administrare, liberis, marito familiaque 

tota posthabitis; socialem denique, quatenus ab uxore

937 

curas domesticas sive liberorum sive familiae removent, 

ut, iis neglectis, suo ingenio indulgere valeat, et negotiis 

officiisque etiam publicis addicatur. 

2248 At ne haec quidem est vera mulieris emancipatio 

neque illa rationi congruens et dignissima libertas, quae 

christianae nobilisque mulieris et uxoris muneri debetur; 

potius est muliebris ingenii et maternae dignitatis 

corruptio et totius familiae perversio, qua maritus privatur 

uxore, proles matre, domus familiaque tota vigili semper 

custode. Quin immo in ipsius mulieris perniciem vertitur 

haec falsa libertas et non naturalis cum viro aequalitas; 

nam si mulier ab regia illa descendit sede, ad quam per 

Evangelium intra domesticos parietes evecta est, brevi in 

veterem servitutem (sin minus specie, re tamen vera) 

redigetur, fietque, ut apud ethnicos erat, merum viri 

instrumentum. Aequalitas autem illa iurium, quae 

tantopere exaggeratur et praetenditur, in iis quidem 

agnosci debet, quae propria sunt personae ac dignitatis 

humanae, quaeque nuptialem pactionem consequuntur et 

coniugio sunt insita; in iisque profecto uterque coniux 

eodem omnino iure gaudet eodemque debito tenetur ; in 

ceteris, inaequalitas quaedam et temperatio adesse 

debet, quam familiae bonum ac debita domesticae 

societatis et ordinis unitas firmitasque postulant. Sicubi 

tamen sociales et oeconomicae condiciones mulieris 

nuptae, ob mutatos conversationum humanarum modos et 

usus, aliquo pacto mutari debent, auctoritatis publicae 

est, civilia uxoris iura ad huius temporis necessitates et 

indigentias aptare, habita quidem ratione eorum, quae 

exigunt diversa sexus feminei indoles naturalis, morum 

honestas, commune familiae bonum, modo etiam 

essentialis ordo societatis domesticae incolumis maneat, 

qui altiore quam humana, id est, divina auctoritate atque 

sapientia conditus est, et nec legibus publicis nec privatis 

beneplacitis mutari potest.

938 

3724 (572) Neopaganismi fautores, tristi rerum usu nihil 

edocti, in sacram coniugii indissolubilitatem legesque 

eam iuvantes acrius in dies invehi pergunt, ac licere 

divortia decernendum esse contendunt, ut alia scilicet, 

eaque humanior, lex obsoletis legibus sufficiatur. ... (573) 

Verum, contra has quoque insanias omnes stat... una lex 

Dei certissima, a Christo amplissime confirmata, nullis 

hominum decretis vel scitis populorum, nulla 

legumlatorum voluntate debilitanda: 'Quod Deus 

conjunxit, homo non separet' (Mt 19, 6). Quod quidem si 

iniuria homo separaverit, irritum id prorsus fuerit; iure 

propterea Christus ipse asseveravit 'Omnis qui dimittit 

uxorem suam et alteram ducit, moechatur; et qui 

dimissam a viro ducit, moechatur' (Lc 16, 18). Et haec 

Christi verba quodcumque respiciunt matrimonium, etiam 

naturale tantum et legitimum; omni enim vero matrimonio 

convenit illa indissolubilitas, qua illud partium 

beneplacito et omni saeculari potestati, ad vinculi 

solutionem quod pertinet, est omnino subtractum. 



Ex decreto S. Officii, sous Pie XI, 21 mars 1931 

2251 I) An probari queat methodus, quam vocant, 

'educationis sexualis' vel etiam 'initiationis sexualis' ? 

Resp.: Negative; et servandam omnino in educatione 

iuventutis methodum ab Ecclesia sanctisque viris 

hactenus adhibitam et a SS.mo Domino Nostro in 

Encyclicis Litteris 'De christiana iuventae educatione' datis 

sub die 31. Decembris 1929 (cf. D 2214) commendatam. 

Curandam scilicet imprimis plenam, firmam, nunquam 

intermissam iuventae utriusque sexus religiosam 

institutionem; excitandam in ea angelicae virtutis 

aestimationem, desiderium, amorem ; eique summopere 

inculcandum, ut instet orationi, sacramentis poenitentiae

939 

et SS. mae Eucharistiae sit assidua, Beatam Virginem, 

sanctae puritatis matrem, filiali devotione prosequatur 

eiusque protectioni totam se committat ; periculosas 

lectiones, obscoena spectacula, improborum 

conversationem et quaslibet peccandi occasiones sedulo 

devitet. Proinde nullo modo probari possunt, quae ad 

novae methodi propugnationem, postremis hisce 

praesertim temporibus, etiam a nonnullis catholicis 

auctoribus, scripta sunt et in lucem edita. 

2253 II) Quid sentiendum de theoria sic dicta 'eugenica', 

sive 'positiva' sive 'negativa', deque indicatis ab ea mediis 

ad humanam progeniem in melius provehendam, 

posthabitis legibus seu naturalibus seu divinis seu 

ecclesiasticis ad matrimonium singulorumque iura 

spectantibus? Resp.: Eam esse omnino improbandam et 

habendam pro falsa et damnata, ut in Encyclicis Litteris 

de matrimonio christiano 'Casti connubii' datis sub die 31. 

Decembris 1930 (cf. D 2245 sq). 

Pie XI, Litt. encycl. 'Quadragesimo anno', 15 mai 1931 

3725 2253 (190) (Ante quam explanetur doctrina socialis 

Ecclesiae) illud prae stituendum est, ... ius officiumque 

Nobis inesse de rebus istis socialibus et oeconomicis 

suprema auctoritate iudicandi. Profecto Ecclesiae non 

haec fuit demandata provincia, homines ad fluxam solum 

et caducam felicitatem dirigendi, sed ad aeternam; immo 

'terrenis hisce negotiis sine ratione se immiscere nefas 

putat Ecclesia'. Ast renuntiare nullatenus potest muneri 

sibi a Deo concredito, ut auctoritatem interponat Suam 

non iis quidem, quae artis sunt, ad quae neque mediis 

aptis est instructa nec officio praedita, sed in iis omnibus, 

quae ad regulam morum referuntur.... Nam, etsi 

oeconomica res et moralis disciplina in suo quaeque 

ambitu suis utuntur principiis, error tamen est, 

oeconomicum ordinem et moralem ita dissitos ac inter se 

alienos dicere, ut ex hoc ille nulla ratione pendeat.

940 

3726 2254 (191) (Indoles et individualis et socialis.) Primo 

igitur pro comperto et explorato habeatur, neque Leonem 

(XIII) neque eos, qui Ecclesia duce et magistra docuere, 

theologos, negasse umquam vel in dubium vocasse 

duplicem dominii rationem, quam individualem vocant et 

socialem, prout singulos respicit vel ad bonum spectat 

commune; sed semper uno ore affirmasse, a natura seu a 

Creatore ipso ius dominii privati hominibus esse tributum, 

cum ut sibi familiaeque singuli providere possint, tum ut, 

huius instituti ope, bona, quae Creator universae 

hominum familiae destinavit, huic fini vere inserviant, 

quae (192) omnia obtineri nullo modo possunt nisi certo 

et determinato ordine servato. Itaque duplex in quem 

impingi potest scopulus naviter cavendus est. Nam sicut 

ex negata vel extenuata iuris proprietatis indole sociali et 

publica in 'individualismum' quem dicunt ruitur aut ad 

eum acceditur, ita privata ac individuali eiusdem iuris 

indole repulsa vel attenuata in 'collectivismum' properetur 

vel saltem eiusdem placita attingantur necesse est. 

3727 2255 (Obligationes dominio inhaerentes.)... 

Fundamenti instar praemittendum est, quod Leo XIII 

constituit, ius nempe proprietatis ab eius usu distingui 

(Cf. DS 3267). Etenim possessionum divisionem sancte 

servare neque proprii dominii limites excedendo alienum 

ius invadere iustitia illa iubet, quae commutativa audit; 

dominos autem re sua non uti nisi honeste, non huius est 

iustitiae, sed aliarum virtutum, quarum officia 'lege 

agendo petere ius non est' (ibid.). Quare immerito 

pronuntiant quidam, dominium honestumque eius usum 

iisdem contineri limitibus; multoque magis a veritate 

abhorret, ipso abusu vel non-usu ius proprietatis perimi 

aut amitti. ... 

3728 2256 (193) (Quid res publica possit.) Re vera 

hominibus hac in re non solum sui proprii commodi, sed 

etiam communis boni esse rationem habendam, ex ipsa

941 

dominii quam diximus indole individuali simul et sociali 

deducitur. Officia vero haec singillatim definire, ubi id 

necessitas postulaverit neque ipsa lex naturalis 

praestiterit, eorum est, qui rei publicae praesunt. 

Quapropter quid, considerata boni communis vera 

necessitate, eis qui possident liceat, quid illicitum sit in 

suorum bonorum usu, publica auctoritas, lege naturali et 

divina semper praelucente, sciscere potest accuratius. 

Immo vero Leo XIII sapienter docuerat 'industriae 

hominum institutisque populorum esse a Deo permissam 

privatarum possessionum descriptionem'. ... Reipublicae 

tamen suo munere pro arbitrio fungi non licere in aperto 

est. Semper enim ipsum naturale ius et possidendi 

privatim et haereditate transmittendi bona intactum 

inviolatumque maneat oportet, quippe quod respublica 

auferre nequeat; 'est enim homo quam res publica senior' 

(DS 3265), atque etiam 'convictus domesticus et 

cogitatione et re prior quam civilis coniunctio'. 

3729 2257 (194) (obligationes circa reditus liberos.) 

Neque omnimodo hominis arbitrio reditus eius liberi 

relinquuntur; ii scilicet, quibus ad vitam convenienter 

atque decore sustentandam non eget: quin immo 

gravissimo divites teneri praecepto eleemosynae, 

beneficentiae, magnificentiae exercendae, sacra 

Scriptura sanctique Ecclesiae Patres apertissimis verbis 

assidue denuntiant. Largiores autem impendere 

proventus, ut quaestuosae operae commoditas abunde 

fiat, modo ea opera ad bona vere utilia comparanda 

insumatur, illustre ac temporum necessitatibus apprime 

aptum opus virtutis magnificentiae esse censendum, ex 

Angelici Doctoris principiis argumentando colligimus. 

3730 2258 (Tituli dominii acquirendi.) Acquiri autem 

dominium primitus et occupatione rei nullius et industria 

seu specificatione quam vocant, cum omnium temporum 

traditio, tum Leonis decessoris Nostri doctrina luculenter 

testantur. Neque enim ulla fit cuiquam iniuria, quidquid in

942 

contrarium nonnulli effutiunt cum res in medio posita, seu 

quae nullius sit, occupatur; industria vero quae ab homine 

proprio nomine exerceatur, cuiusque ope nova species 

aut augmentum rei accesserit, ea una est, quae hos 

fructus laboranti addicit. 

3731 2259 Longe alia est ratio operae, quae aliis locata in 

re aliena exercetur. Cui quidem id maxime congruit, quod 

'verissimum' esse Leo XIII inquit, 'non aliunde nisi ex 

opificum labore gigni divitias civitatum'. ... (195) Hinc fit, 

ut nisi quis in re sua laborem exerceat, cum opera 

alterius tum res alterius consociari debeant: neutra enim 

sine altera quidquam efficit. ... 

3732 2260 (196) (Principium directivum iustae 

attributionis.) ... Utrique (classes sociales) praemoneri 

debuerunt decessoris Nostri sapientissimis verbis: 

'Utcumque inter privatos distributa, inservire omnium 

utilitati terra non cessat'. ... Quamobrem divitiae, quae 

per incrementa oeconomico-socialia iugiter amplificantur, 

singulis personis et hominum classibus ita attribuantur 

oportet, ut salva sit illa, quam Leo XIII laudat, cornmunis 

omnium utilitas seu, aliis verbis, ut immune servetur 

societatis universae commune bonum. Hac iustitiae 

socialis lege, altera classis alteram ab emolumentorum 

participatione excludere vetatur. Non minus igitur illam 

violat locupletium classis, cum veluti curarum expers in 

suis fortunis aequum rerum ordinem illum putat, quo sibi 

(197) totum, operario nihil obveniat, quam proletaria 

classis, cum propter laesam iustitiam vehementer incensa 

et in unum suum ius, cuius est conscia, male vindicandum 

nimis prona, omnia utpote suis manibus effecta sibi 

flagitat ideoque dominium ac reditus seu proventus, qui 

labore non sint quaesiti, cuiuscumque generis ii sunt, aut 

cuiuscumque muneris in humano convictu vicem 

praestant, non aliam ob causam, nisi quia talia sunt, 

impugnat et abolere contendit. Nec praetereundum est 

hac in re inepte aeque ac immerito a quibusdam

943 

Apostolum appellari dicentem: 'Si quis non vult operari, 

nec manducet' (2 Thess 3, 10); sententiam enim Apostolus 

fert in eos, qui ab opere abstinent, etsi laborare possunt 

et debent, monetque, tempore ac viribus sive corporis 

sive animi sedulo utendum neque alios gravandos, cum 

ipsi nobis providere possimus. Laborem autem unicum 

esse titulum recipiendi victum aut proventus 

haudquaquam Apostolus docet (cf. 2 Thess 3, 8-10). 

3733 2261 (199) (Salariatus non vi sua iniustus.) Ac 

primum quidem, qui operae conducendae locandaeque 

contractum vi sua iniustum ac proinde in eius locum 

societatis contractum sufficiendum esse pronuntiant, 

absona profecto dicunt et prave calumniantur 

Decessorem Nostrum, cuius Litterae Encyclicae 

'salariatum' non solum recipiunt, sed in eo ad normas 

iustitiae regendo diutius versantur. Hodiernis tamen 

humanae consortionis condicionibus consultius fore 

reputamus, si, quoad eius fieri possit, contractus operae 

per societatis contractum aliquantum temperetur. ... Ita 

operarii officialesque consortes fiunt dominii vel 

curationis, aut de lucris perceptis aliqua ratione 

participant. 

3734 2262 (Unde iusta portio aestimanda.) Mercedis vero 

iustam portionem non ex uno, sed ex pluribus nominibus 

esse aestimandam iam sapienter Leo XIII edixerat illis 

verbis: 'Ut mercedis statuatur ex aequitate modus, causae 

sunt considerandae plures'. ... (Operae indoles et 

individualis et socialis.) Sicut dominii, ita operae, eius 

praecipue quae alteri locatur, praeter personalem seu 

individualem, socialem (200) quoque rationem esse 

considerandam liquido deprehenditur: nisi enim corpus 

vere sociale et organicum constet, nisi socialis et iuridicus 

ordo operae exercitium tueatur, nisi variae artes, quarum 

aliae ab aliis dependent inter se conspirent ac mutuo 

compleant, nisi, quod maius est, consocientur ac quasi in 

unum conveniant intellectus, res, opera, nequit fructus

944 

suos gignere efficientia hominum. Haec ergo nec iuste 

aestimari neque ad aequalitatem rependi poterit, eius 

natura sociali et individuali posthabita. (Tria capita 

respicienda) Ex hac autem duplici nota, quae operae 

humanae insita natura est, gravissima emanant 

consectaria, quibus salarium regi et determinari debet. 

3735 2263 (a. Operarii eiusque familiae sustentatio.) Ac 

primum quidem merces operario suppeditanda est, quae 

ad illius eiusque familiae sustentationem par sit. Aequum 

sane est, reliquam quoque familiam pro viribus suis ad 

communem omnium sustentationem conferre, ut videre 

est in agricolarum praesertim, sed etiam in multis 

artificum et minorum mercatorum familiis, ast nefas est, 

infantili aetate feminaeque debilitate abuti. Domi 

potissimum vel in iis, quae domui adiacent, 

matresfamilias operam navent suam in domesticas curas 

incumbendo. Pessimus vero est abusus et omni conatu 

auferendus, quod matresfamilias ob patris salarii 

tenuitatem extra domesticos parietes quaestuosam artem 

exercere coguntur, curis officiisque peculiaribus ac 

praesertim infantium institutione neglectis. ... 

3736 2264 (201) (b. Officinae condicio.) Officinae etiam 

eiusque susceptoris ratio habenda est in mercedis 

magnitudine statuenda; iniuste enim immodica salaria 

exquirerentur, quae absque sui exitio atque ex eo 

consecutura operariorum calamitate, officina tolerare 

non potest. Quamquam si ob segnitiem vel ignaviam aut 

technici et oeconomici progressus incuriam minus lucrum 

facit, non haec iusta reputanda est causa mercedis 

operariis minuendae. Quod si ipsi officinae non tanta vis 

pecuniae redit, quanta aequae mercedi operariis 

solvendae sit satis, quia aut oneribus iniustis opprimitur 

aut opus artificio partum minoris quam iustum est cogitur 

vendere, qui eam sic vexant, gravis piaculi rei sunt; iusta 

enim mercede hi privant operarios, qui necessitate 

adstricti, aequa minorem accipere compelluntur. ...

945 

3737 2265 (c. Communis boni necessitas ) Denique 

publico bono oeconomico mercedis magnitudo 

attemperanda est. Quantopere ad hoc commune bonum 

conferat, operarios officialesque, mercedis aliqua parte, 

quae necessariis sumptibus supersit, seposita, ad 

modicum censum paulatim pervenire, superius iam 

exposuimus; sed aliud praetereundum non est vix minoris 

momenti, nostrisque temporibus apprime necessarium, ut 

iis nempe, qui laborare et valent et volunt laborandi 

opportunitas praebeatur. ... (202) Alienum est igitur a 

iustitia sociali, ut proprii emolumenti gratia et posthabita 

boni communis ratione opificum salaria nimis 

deprimantur aut extollantur: eademque postulat, ut 

consiliorum et voluntatum consensione, quantum fieri 

potest, salaria ita regantur, ut quam plurimi operam 

locare convenientesque fructus ad vitae sustentationem 

percipere possint. 

3738 (203) Etsi verum est, ... ob mutatas rerum 

condiciones multa nunc nonnisi a magnis consociationibus 

posse praestari, quae superiore aetate a parvis etiam 

praebebantur, fixum tamen immotumque manet in 

philosophia morali gravissimum illud principium: Sicut 

quae a singularibus hominibus proprio marte et propria 

industria possunt perfici, nefas est eisdem eripere et 

communitati demandare, ita quae a minoribus et 

inferioribus communitatibus effici praestarique possunt 

ea ad maiorem et altiorem societatem avocare iniuria est 

simulque grave damnum ac recti ordinis perturbatio; cum 

socialis quaevis opera vi naturaque sua subsidium afferre 

membris corporis socialis debeat, numquam vero eadem 

destruere et absorbere. ... 

Quare sibi animo persuasum habeant, qui rerum 

potiuntur: quo perfectius servato hoc 'subsidiarii' officii 

principio, hierarchicus inter diversas consociationes ordo 

viguerit, eo praestantiorem fore socialem et auctoritatem

946 

et efficientiam eoque feliciorem laetioremque rei 

publicae statum. 

3739 2267 (204) ('ordinum' mutua conspiratio, ('classium' 

oppositarum disceptatione superat)) In reficiendos igitur 

'ordines' ars politica socialis incumbat necesse est. 

Perfecta sanatio tum tantum efflorescet, cum... socialis 

corporis membra bene instructa constituentur: 'ordines' 

nimirum, quibus inserantur homines non pro munere, quod 

quis in mercatu laboris habeat, sed pro diversis partibus 

socialibus, quas singuli exerceant. Natura enim duce fit, 

ut, ... qui in eandem artem vel professionem incumbunt, - 

sive oeconomica est sive alterius generis, - collegia seu 

corpora quaedam efficiant adeo ut haec consortia iure 

proprio utentia a multis, sin minus essentialia societati 

civili, at saltem naturalia dici consueverint. ... 

3740 2268 (205) (Libertas coalitionis.) Iam vero, 

quemadmodum municipii incolae ad fines maxime varios 

consociationes condere solent, quibus nomen dandi aut 

secus unicuique est ampla potestas, ita qui in eadem arte 

versantur, consociationes pariter liberas alii cum aliis 

inibunt ad fines aliqua ratione cum ipsa arte exercenda 

connexos. ... Satis habemus, id unum inculcare: liberam 

esse homini facultatem, non solum has consociationes 

condendi, quae iuris et ordinis sunt privati, sed etiam 

eam in iis 'libere optandi disciplinam, easque leges, quae 

maxime conducere ad id, quod propositum est, 

judicentur'. Eadem affirmanda est libertas consociationes 

instituendi, quae singularum (206) artium limites 

excedant.) 

3741 2269 (Directivum oeconomiae principium 

instaurandum.) Aliud praeterea est curandum, valde cum 

priore cohaerens. Quemadmodum unitas societatis 

humanae inniti non potest oppositione 'classium', ita rei 

oeconomicae rectus ordo non potest permitti libero virium 

certamini. Liberum certamen, quamquam dum certis

947 

finibus contineatur, aequum sit et sane utile, rem 

oeconomicam dirigere plane nequit; id quod eventus satis 

superque comprobavit, postquam pravi individualistici 

spiritus placita exsecutioni sunt mandata ... (Principii 

directivi) vices oeconomicus potentatus ... multo minus 

gerere potest, cum hic praeceps quaedam vis et potentia 

vehemens sit, quae ... regi non potest a se ipso. Altiora 

igitur et nobiliora exquirenda sunt, quibus hic potentatus 

severe integreque gubernetur socialis nimirum iustitia et 

caritas socialis. 

3742 2270 (215) Haec edicimus: sive ut doctrina, sive ut 

factum historicum, sive ut 'actio' consideretur socialismus, 

si vere manet socialismus, etiam postquam veritati et 

iustitiae in his, quae diximus, concessit, componi cum 

Ecclesiae catholicae dogmatibus non potest: siquidem 

ipsam societatem fingit a christiana veritate quam 

maxime alienam. 

3743 2270 (Societatem atque hominis indolem socialem 

fingit alienissima a christiana veritate.) Nam secundum 

christianam doctrinam homo, sociali natura praeditus, in 

his terris collocatur, ut in societate et sub auctoritate a 

Deo ordinata (cf: Rom 13, 1) vitam ducens, omnes suas 

facultates in laudem et gloriam Creatoris sui plene 

excolat evolvatque, atque artis aliusve vocationis suae 

munere fideliter fungendo temporalem simul et aeternam 

sibi comparet felicitatem. Socialismus autem, sublimis 

huius, cum hominis tum societatis, finis penitus ignarus et 

incuriosus, solius commodi causa humanam consortionem 

autumat esse institutam. ... 

3744 2270 (216) (Catholicus et socialista pugnantia 

dicunt.) Quodsi socialismus, ut omnes errores, aliquid in 

se veritatis admisit (quod quidem Summi Pontifices 

numquam sunt inficiati), nititur tamen doctrina de 

humana societate, ipsi propria, a vero Christianismo 

absona. Socialismus religiosus, socialismus christianus

948 

pugnantia dicunt: nemo potest simul catholicus probus 

esse et veri nominis socialista. ... 

Resp. S. Paenitentiariae, sous Pie XI, 20 juillet 1932 

3748 Qu.: An licita in se sit praxis coniugum, qui, cum ob 

iustas et graves causas prolem honesto modo evitare 

malint, ex mutuo consensu et motivo honesto a 

matrimonio utendo abstinent praeterquam diebus, quibus 

secundum quorundam recentiorum theoremata (sc. 

Ogino-Knaus) ob rationes naturales conceptio haberi non 

potest? Resp.: Provisum est per Resp. S. Paenitentiariae 

16 juin 1880 (DS 3148). 

Resp. Commiss. de re Biblica, sous Pie XI, 1 juillet 1933 

3750 2272 Qu. 1. Utrum viro catholico fas sit, maxime data 

interpretatione authentica Principum Apostolorum (Act 2, 

24-33; 13, 35-37), verba Psalmi 15, 10-11 'Non derelinques 

animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum videre 

corruptionem. Notas mihi fecisti vias vitae', sic 

interpretari, quasi auctor sacer non sit locutus de 

resurrectione Domini Nostri Jesu Christi ? Resp.: 

Negative. 

3751 2273 Qu. 2: Utrum asserere liceat verba Iesu Christi, 

quae leguntur apud S. Matthaeum 16, 26: 'Quid prodest 

homini, si mundum universum lucretur, animae vero suae 

detrimentum patiatur? Aut quam dabit homo 

commutationem pro anima sua?', et pariter ea, quae 

habentur apud S. Lucam 9, 25: 'Quid enim proficit homo, si 

lucretur universum mundum, se autem ipsum perdat et 

detrimentum sui faciat?', sensu litterali non respicere 

aeternam salutem animae, sed solum vitam temporalem 

hominis, non obstantibus ipsorum verborum tenore 

eorumque contextu, necnon unanimi interpretatione 

catholica ? Resp.: Negative.

949 

Pie XI, Encycl. 'Ad catholici sacerdotii' 20 décembre 1935 

Nullo non tempore genus humanum sacerdotum 

necessitatem expertum est, virorum scilicet, qui, ex officio 

legitime concredito, Dei hominumque conciliatores 

essent, quorum totius vitae munus illas complecteretur 

rationes, quae ad aeternum Numen pertineant, quique 

preces, piacula, sacrificia societatis nomine offerrent, 

quae ipsamet revera publice religionem colere iubetur, 

Deum ut supremum dominum ac primum principium 

agnoscere, ut finem ultimum sibi proponere, immortales 

eidem grates agere, eundemque propitium reddere. 

Siquidem penes omnes populos, quorum mores in 

comperto sunt, modo contra sanctissimas humanae 

naturae leges facere ne cogantur, sacrorum administri 

habentur, quamvis saepenumero vanis superstitionibus 

serviant ; itemque ubicumque aliquam profitentur 

homines religionem, ubicumque aras erigunt, nedum ibi 

sacerdotibus careant, peculiari eos honore venerantur. 

Attamen, cum divina affulsit Revelatio, multo equidem 

maiore dignitate insignitum est sacerdotale munus ; 

quam profecto dignitatem arcano quodam modo 

praenuntiat Melchisedech (cf. Gn 14,18) sacerdos ac rex, 

cuius exemplum Paulus Apostolus ad Iesu Christi 

personam ac sacerdotium refert (cf. Hebr 6, 10; 6, 20; 7, 1- 

11 15). Quodsi est sacrorum administer, secundum 

praeclaram eiusdem Pauli sententiam, 'ex hominibus 

assumptus', at 'pro hominibus constituitur in iis quae sunt 

ad Deum' (Hebr 5,1): illius nempe officium non res spectat 

humanas ac fluxas, quantumvis aestimatione laudeque 

dignae videantur, sed divinas easdemque aeternas. ... In 

sacris Veteris Testamenti litteris sacerdotio per normas 

constituto, quas Moyses Dei instinctu ac nutu ductus 

promulgavit, peculiaria officia, munera, ritus attribuuntur. 

Veteris Testamenti sacerdotium maiestatem gloriamque 

suam non aliunde sumebat, nisi quod illud praenuntiabat 

novi aeternique Testamenti a Iesu Christo datum, veri 

scilicet Dei verique hominis sanguine constitutum.

950 

Gentium Apostolus, de christiani sacerdotii amplitudine, 

dignitate ac munere summatim presseque agens, hisce 

verbis sententiam suam veluti scalpro exprimit : 'Sic nos 

existimet homo ut ministros Christi et dispensatores 

mysteriorum Dei' (1Cor 4, 1). 

3755 2275 (10) Minister Christi sacerdos: divini igitur 

Redemptoris quasi instrumentum est, ut mirabilem eius 

operam, quae superna efficacitate universum hominum 

convictum redintegrans, eum ad excellentiorem cultum 

traduxit, per tempora persequi valeat. Quin immo ipse, 

quod iure meritoque dicere sollemne habemus, 'alter est 

Christus', cum eius gerat personam secundum illud: 'Sicut 

misit me Pater, et ego mitto vos' (Io 20, 21)... 

3756 2275 (15) Istiusmodi potestates, peculiari 

sacramento sacerdoti collatae, cum ex indelebili forma 

oriantur eius animo impressa, qua, illius instar, cuius 

sacerdotium participat, 'sacerdos in aeternum' (Ps 109, 4) 

factus est, non caducae sunt ac fluxae, sed stabiles atque 

perpetuae. Etiamsi, ob humanam infirmitatem, in errores 

sit et in dehonestamenta prolapsus, numquam tamen 

sacerdotalem hanc formam suo ex animo delere poterit. 

Ac praeterea ... nova etiam peculiarique gratia, 

peculiarique ope adaugetur, per quas quidem - si modo 

divinitus efficienti caelestium donorum virtuti, adiutrici 

liberaque opera sua, fideliter obsecundaverit - digne 

profecto nec deiectus animo poterit arduis suscepti 

ministerii officiis respondere. ... 

3757 2276 (18) Sacerdos denique, hac etiam in re Jesu 

Christi munus persequens, qui 'erat pernoctans in 

oratione Dei' (Lc 6, 12) et 'semper vivit ad interpellandum 

pro nobis' (cf. Hebr 7, 25), publicus ex officio exstat ad 

Deum pro nobis deprecator: eidem in mandatis est non 

modo proprium verumque altaris sacrificium Ecclesiae 

nomine caelesti Numini offerre, sed etiam 'sacrificium 

laudis' (Ps 49, 14) communesque preces; is nempe

951 

psalmis, supplicationibus et canticis, quae magna ex 

parte a sacris Litteris mutuatur, quotidie iterum atque 

iterum debitum Deo adorationis munus persolvit, atque 

necessarium eiusmodi impetrationis officium pro 

hominibus perficit. ... 

3758 2276 Si vel privata supplicatio tam sollemnibus 

pollet magnisque a Jesu Christo datis pollicitationibus (cf. 

Mt 7, 7-11; Mc 11, 24, Lc 11, 9-13), at preces, quae 

Ecclesiae (19) nomine, dilectae nempe Redemptoris 

sponsae, ex officio funduntur, maiore procul dubio vi 

virtuteque fruuntur. 

Resp. S. Officii, sous Pie XI, 11 août 1936 

3760 Expos.: ... Chirurgica operatio, qua sterilizatio 

obtinetur, non quidem est 'actio intrinsece mala quoad 

substantiam actus' et ideo licita esse potest, si quando ad 

salutem et sanitatem curandam est necessaria. Si autem 

ideo peragitur, ut prolis procreatio impediatur est 'actio 

intrinsece mala ex defectu iuris in agente', cum neque 

homo privatus neque auctoritas publica directum in 

membra corporis dominium habeat quod eo usque 

extendatur. 

3761 Haec a S. Pontifice explicitis verbis proposita 

doctrina ex integro ad legem sterilizationis, de qua 

agitur, applicanda est. Quod vero hac lege proles manca 

arcenda praescribatur ob finem mere eugenicum, vel 

potius ad praecavenda damna oeconomica aut talia 

alterius generis mala, ad rem id non facit, neque supplet 

defectum iuris in agente, propterea praescripta 

sterilizationis operatio dici debet et est intrinsece iniusta. 

3762 Licet ergo finis legis qui est: procurare valetudinem 

et robur futurae prolis, et arcere prolem mancam, 

improbandus non sit, reprobari debet ex integro legis

952 

obiectum, i.e. medium quod ad finem obtinendum 

praescribitur. (His consideratis, S. Officium 15. Iulii 1936 

Resp. dedit:) 

3763 1) Sterilizatio, eum in finem facta, ut proles 

arceatur, est actio intrinsece mala ob defectum iuris in 

agente; quapropter ipsa lege naturae prohibetur, sive 

auctoritate privata sive auctoritate publica sit 

peragenda. 

3764 2) ... 'Lex ad praecavendam prolem transmissione 

hereditaria mancam' in quantum huiusmodi 

sterilizationem sive petendam sive exsequendam 

praescribit, est vero bono communi contraria, iniusta, 

neque ullam in conscientia gignere potest obligationem. 

3765 3) Hanc legem approbare, commendare, 

auctoritative per sententiam iudicialem... applicare in 

ordine ad sterilizationem exsequendam, item 

approbare... sterilizationem ipsam in ordine ad prolem 

praecavendam: est approbare... rem intrinsece malam, 

ideoque est inhonestum et illicitum. 

Pie XI, Litt. encycl. 'Divini Redemptoris', 19 mars 1937 

3771 (78) (Homini) spiritualis atque immortalis animus 

inest; idemque, quemadmodum persona est mirandis 

prorsus corporis mentisque dotibus a summo Creatore 

praedita, ita reapse 'microcosmos' ex veterum scriptorum 

sententia ea de causa vocari potest, quod inanimarum 

immensitatem rerum longissime evincit ac superat. Non 

modo in hac mortali vita, sed in perpetuo etiam mansura 

supremus ei finis est unice Deus; et cum per sanctitatis 

effectricem gratiam ad filii Dei dignitatem evectus sit, in 

mystico Iesu Christi corpore cum divino regno conjungitur. 

Quod consequens est, multiplicia ei impertiit caeleste 

numen ac varia munera: ut vitae corporisque integritatis 

iura; ut iura itidem cum res adipiscendi necessarias tum

953 

ad finem ultimum via rationeque contendendi sibi a Deo 

propositum; ut denique iura et ineundae societatis et 

privata bona possidendi et eorum fruendi usu. - 

Praeterea, ut maritale coniugium, ita eius naturalis usus 

ex divina ordinatione oriuntur ; itemque domestici 

convictus constitutio (79) eiusque praecipua munera non 

ex humano arbitrio neque ex oeconomicis rationibus, sed 

a summo ipso omnium Creatore proficiscuntur. ... 

3772 At Deus pari modo hominem ad civilem 

consortionem natum conformatumque voluit, quam 

profecto sua ipsius natura postulat. Societas enim ex 

divini Creatoris consilio naturale praesidium est, quo 

quilibet civis possit ac debeat ad propositam sibi metam 

assequendam uti; quandoquidem Civitas homini, non 

homo Civitati exsistit. Id tamen non ita intelligendum est, 

quemadmodum ob suam individualismi doctrinam 

Liberales quos vocant asseverant; qui quidem 

communitatem immoderatis singulorum commodis 

inservire iubent : sed ita potius, ut omnes, ex eo quod cum 

societate composito ordine copulantur, terrenam possint 

per mutuam navitatis conspirationem veri nominis 

prosperitatem attingere; utque per humanum consortium 

privatae illae publicaeque animi dotes hominibus natura 

insitae floreant ac vigeant, quae temporarias 

peculiaresque utilitates exsuperant, divinamque 

praeferunt in civili ordinatione perfectionem, quod 

quidem in singulis hominibus contingere ullo modo nequit. 

Quod idcirco etiam homini inservit, ut hanc divinae 

perfectionis imaginem agnoscat acceptamque Creatori 

referat... 

3773 Iamvero, quemadmodum homo officia illa repudiare 

non potest, quibus Dei iussu civili societati obstringitur, 

atque adeo publicae rei moderatores iure pollent, si idem 

obtemperationi huic non legitime obsistit. eum ad 

officium persolvendum coÎrcendi; ita pari modo societas 

iis iuribus civem spoliare non potest a Creatore Deo

954 

eidem impertitis, quorum praestantiora (80) supra 

breviter attigimus, neque eorumdem usum ex arbitrio 

impossibilem reddere. Quapropter e mentis nostrae 

ratione oritur eidemque consentaneum est, ut terrenae 

res omnes homini usui utilitatique sint, ideoque per eum 

ad Creatorem referantur. ... Dum igitur Communistarum 

effata personam humanam ita extenuant, ut civium cum 

societate necessitudines praepostere subvertant, humana 

mens, contra, ac divina revelatio eam tam sublime 

extollunt. ... Leo XIII de oeconomicis socialibusque 

rationibus deque operariorum causa... effectrices normas 

edidit; quas Nos quidem... nostrorum temporum 

condicionibus necessitatibusque accommodavimus. In 

quibus Litteris ... de peculiari privatarum possessionum 

natura, ad singulos et ad societatem quod attinet, 

distincte definiteque et humani laboris iura 

dignitatemque designavimus et mutuas eorum auxilii 

adiumentique necessitudines, qui vel rem impertiunt vel 

dant operam, et mercedem denique, quae opificibus ex 

districta iustitia debetur, sibi suaeque familiae 

necessaria. 

3774 2277 (92) Verum enim vero, praeter iustitiam, quam 

commutativam vocant, socialis etiam iustitia colenda est, 

quae quidem ipsa officia postulat, quibus neque artifices 

neque heri se subducere possunt. Atqui socialis iustitiae 

est id omne ab singulis exigere, quod ad commune bonum 

necessarium sit. Ut autem, ad quamlibet viventis corporis 

compagem quod attinet, in universum consultum non est, 

nisi singulis membris ea omnia tribuantur, quibus eadem 

indigeant ad suas partes explendas; ita, ad communitatis 

constitutionem temperationemque quod pertinet, totius 

societatis bono prospici non potest, nisi singulis membris, 

hominibus videlicet personae dignitate ornatis, illud 

omne impertiatur, quod iisdem opus sit, ad sociale munus 

cuiusque suum exercendum. Si igitur iustitiae sociali 

provisum fuerit, ex oeconomicis rebus uberes enascentur 

actuosae navitatis fructus, qui in tranquillitatis ordine

955 

maturescent, Civitatisque vim firmitudinemque ostendent; 

quemadmodum humani corporis valetudo ex 

imperturbata, plena fructuosaque eius opera dignoscitur. 

Neque satis sociali iustitiae factum erit, nisi opifices et 

sibimet ipsis et familiae cuiusque suae victum tuta 

ratione ex accepta, rei consentanea, mercede praebere 

poterunt; nisi iisdem facultas dabitur modicam quamdam 

fortunam sibi comparandi, ad illud communis paupertatis 

ulcus vitandum, quod tam late diffunditur; nisi denique 

opportuna erunt in eorum commodum inita consilia, 

quibus iidem, per publica vel privata cautionis instituta, 

suae ipsorum senectuti, infirmitati operisque vacationi 

consulere queant. 

3775 Docuistis, Ecclesiam, etiam cum gravi suo 

incommodo, pacis atque ordinis fautricem esse, 

omnemque iniustam rebellionem vel violentiam contra 

constitutas potestates condemnare. Ceterum apud vos 

affirmatum quoque est, si quando potestates ipsae 

iustitiam ac veritatem manifeste impugnent, ita ut vel 

fundamenta auctoritatis evertant, non videri cur 

improbari debeant cives illi, qui in unum coalescant ad 

tuendos semet ipsos nationemque servandam, licita 

atque idonea auxilia adhibentes contra eos, qui imperio 

abutantur ad rem publicam labefactandam. 

3776 Quod si huius quaestionis solutio a singularibus 

rerum adiunctis necessario pendet, nonnulla tamen 

principia sunt in lumine collocanda: 

1. Vindicationes eiusmodi rationem medii seu finis relativi 

habent, non finis ultimi atque absoluti. 

2. Eaedem, tamquam media, esse debent actiones licitae, 

neque intrinsece malae. 

3. Cum ipsas ad finem idoneas et adaequatas esse 

oporteat, eatenus adhibendae sunt, quatenus ad 

propositum finem ex integro vel ex parte conducant, ita 

tamen, ut maiora damna communitati et iustitiae non 

afferant, quam ipsa damna resarcienda.

956 

4. Usus vero talium mediorum et plenum civilium 

politicorumque iurium exercitium, cum causas quoque 

ordinis mere temporalis technicique aut violentae 

defensionis complectantur, non attingunt directe munus 

Catholicae Actionis, licet ad eandem officium pertineat 

catholicos viros instruendi ad propria iura recte 

exercenda, eademque ex communis boni necessitate 

iustis modis vindicanda. 

5. Clerus et Actio Catholica, - cum ob missionem pacis 

amorisque sibi concreditam omnes homines 'in vinculo 

pacis' (Eph 4, 3) devincire teneantur, - plurimum ad 

nationis prosperitatem conferre debent, tum civium 

classiumque coniunctionem maxime fovendo, tum 

obsecundando omnibus socialibus inceptis, quae a Christi 

doctrina moralique lege non discordent. 



Pie XII, Litt. encycl. 'Summi pontificatus', 20 octobre 1939 

3780 2279 (423) Compertum omnino est primum 

altioremque malorum fontem, quibus hodierna afflictatur 

civitas, ex eo scatere, quod universalis de morum 

probitate pemegetur ac reiiciatur norma, cum in privata 

singulorum vita, tum in ipsa re publica atque in mutuis 

necessitudinum rationibus, quae inter gentes nationesque 

intercedunt; ipsa videlicet naturalis lex detrectatione 

oblivioneque obruitur. 

3781 2279 Haec naturalis lex veluti fundamento innititur 

Deo, omnipotenti omnium creatore ac patre, eodemque 

et supremo perfectissimoque legum latore et 

sapientissimo iustissimoque humanarum actionum 

vindice. Cum temere aeternum renuitur Numen, iam 

cuiuslibet honestatis principium labat nutans, iamque 

naturae vox silet vel pedetemptim debilitatur, quae

957 

indoctos etiam ac vel eos edocet, qui nondum ad civilis 

cultus usum pervenerunt, quid fas sit, quid nefas, quid 

liceat quidque non liceat; eosque admonet se aliquando 

coram Supremo Judice de bene maleque factis suis 

rationem reddituros. ... 

3782 (431) Divina posthabita auctoritate eiusque legis 

imperio, id necessario consequitur, ut civilis potestas 

absolutissima nullique obnoxia iura usurpet, quae ad 

summum Creatorem unice pertinent, utque in eiusdem 

Creatoris locum suffecta, rem publicam vel civium 

communitatem efferat quasi supremam totius humanae 

vitae metam maximamque normam in iuris morumque 

ordine habendam; atque adeo omnes prohibeat (432) 

quominus ad naturalis rationis christianaeque 

conscientiae praecepta refugiant. ... (433) Eo igitur 

nobilissimo munere fungitur res publica, ut, in nationis 

vita, privata singulorum incepta et opera recognoscat, 

temperet atque promoveat, eaque ad commune omnium 

bonum convenienter dirigat, quod quidem non ex alicuius 

arbitrio neque solummodo a terrena civilis societatis 

prosperitate, veluti a primaria ratione sua definiatur, sed 

ex naturali potius hominis perfectione congruenter 

provehenda, ad quam civitas ipsa a supremo Creatore 

quasi instrumentum atque praesidium, destinatur. ... 

3783 2281 (437) Opinatio illa, Venerabiles Fratres, quae 

imperium paene infinitum rei publicae attribuit, non 

internae tantum nationum vitae et auctioribus 

componendis incrementis perniciosus error evadit, sed 

mutuis etiam populorum rationibus detrimentum affert; 

quandoquidem unitatem illam infringit, qua civitates 

universae inter se contineantur oportet, gentium iura vi 

firmitateque exuit, atque, viam sternens ad aliena 

violanda iura, pacate una simul tranquilleque vivere 

perdifficile reddit.

958 

3784 2281 Etenim hominum genus, quamquam ex 

naturalis ordinis a Deo statuta lege in civium classes 

disponitur, itemque in nationes civitatesque, quae ad 

suam quod attinet interni regiminis temperationem, aliae 

ab aliis non pendent, mutuis tamen in iuridiciali ac morali 

re vinculis obstringitur, et in universam magnamque 

coalescit populorum congregationem, quae ad 

assequendum omnium gentium bonum destinatur ac 

peculiaribus regitur normis, quae et unitatem tutantur, et 

ad res quotidie magis prosperas dirigunt. 

3785 2281 Iam vero nemo est qui non videat asseverata 

illa rei publicae iura, absolutissima nullique prorsus 

obnoxia, legi huic naturali et insitae omnino adversari, 

eamdemque funditus refellere; itemque patet eadem iura 

illas legitime initas necessitudines, quibus nationes inter 

se coniunguntur, civitatis moderatorum (438) arbitrio 

permittere, ac praepedire quominus recta habeatur 

animorum omnium consensio ac mutua adiutricis operae 

collatio. ... 

3786 2281 Ceterum ius gentium idcirco a divino iure 

vindicare, ut in rei publicae moderatorum arbitrio veluti 

fundamento unice innitatur, nihil aliud significat quam 

illud ipsum ex honoris sui suaeque firmitatis solio 

detrudere, idemque nimio concitatoque privati publicique 

commodi studio permittere, quod non alio contendit, nisi 

ut propria iura efferat, aliena deneget. 

Decr. S. Officii, sous Pie XII, 21 (24) février 1940 

3788 2283 Qu.: An licita sit directa sterilizatio sive 

perpetua sive temporanea, sive viri sive mulieris? Resp. 

(cfirm. a S. P'ce 22. Febr.): Negative, et quidem prohiberi 

lege naturae, eamque, quod sterilizationem eugenicam 

attinet, Decreto 21. Mart. 1931 reprobatam iam esse.

959 

Decr. S. Officii, 27 novembre (2 décembre) 1940 

3790 2284 Qu.: Num licitum sit, ex mandato auctoritatis 

publicae, directe occidere eos, qui, quamvis nullum 

crimen morte dignum commiserint tamen ob defectus 

psychicos vel physicos nationi prodesse iam non valent 

eamque potius gravare eiusque vigori ac robori obstare 

censentur ? Resp. (cfirm a S. P'ce 1 décembre): Negative, 

cum sit iuri naturali ac divino positivo contrarium. 

Litt. Commissionis de re Biblica ad episcopos Italiae, 

sous Pie XII, 20 août 1941 

3792 (1) Scriptor anonymus, quamvis affirmet pro forma, 

sensum litteralem esse 'fundamentum interpretationis 

biblicae', de facto propugnat exegesim omnino 

subiectivam et allegoricam. ... Etsi est propositio de fide, 

tenere tamquam principium fundamentale, S. Scripturam 

praeter sensum litteralem continere etiam sensum 

spiritualem sive typicum, sicut edocetur in praxi Domini 

nostri et Apostolorum, nihilominus non omnis sententia vel 

narratio continet sensum typicum, eratque gravis 

excessus scholae Alexandrinae praetendentis invenire 

ubique sensum symbolicum, etiam cum damno sensus 

litteralis et historici. Sensus spiritualis seu typicus, 

praeterquam quod fundari debet in sensu litterali, 

demonstrandus est sive ex usu Domini nostri, 

Apostolorum, scriptorum inspiratorum sive ex usu 

traditionali sanctorum Patrum et Ecclesiae, imprimis in s. 

liturgia, cum sit 'lex orandi, lex credendi'. Applicatio 

largior sacrorum textuum potest quidem iustificari ex 

intentione aedificandi in homiliis et in operibus asceticis; 

sed sensus resultans ex accommodationibus vel 

felicissimis, si non demonstratur, sicut supra dictum est, 

non potest dici vere et stricte sensus S. Scripturae neque 

qua inspiratus hagiographo a Deo. 

3793 Anonymus vero, qui nullam illarum distinctionum 

elementarium curat, elucubrationes suae phantasiae ut

960 

sensum Bibliae inferre studet, ut 'veras sapientiae Domini 

communicationes spirituales', et ignorando momentum 

capitale sensus litteralis, exegetas catholicos calumniis 

afficit, quasi considerent solum sensum litteralem idque 

'modo mere humano, sumendo eum solum materialiter, 

prout sonunt verba.' ... Tali modo reiicit regulam auream 

Doctorum Ecclesiae tam clare formulatam ab Aquinate: 

Omnes sensus fundantur super unum, scilicet litteralem, 

ex quo solo potest trahi argumentum'; quam regulam 

Summi Pontifices sanxerunt, et consecrarunt 

praescribentes, ut praeprimis inquiratur cum omni cura 

sensus litteralis. Sic e. gr. Leo XIII: 'Propterea cum studio 

perpendendi quid ipsa verba valeant, quid consecutio 

rerum velit, quid locorum similitudo aut talia cetera, 

externa quoque appositae eruditionis illustratio 

societur'... Sic et Benedictus XV: 'Ipsa Scripturae verba 

perdiligenter consideremus, ut certo constet, quidnam 

sacer scriptor dixerit'; dein ... commendat, ut exegetae 

'modeste temperateque e litterali sententia ad altiora 

exsurgant.' Uterque denique Summus Pontifex... iisdem S. 

Hieronymi verbis utens insistit in obligatione exegetae: 

'commentatoris officium esse, non quid ipse velit, sed quid 

sentiat ille, quem interpretatur, exponere'. 

3794 (2) Conc. Tridentinum contra confusionem novis 

traductionibus in latina et in vernacula lingua tum 

propagatis causatam in Ecclesia Occidentali usum 

publicum versionis latinae communis sancitum voluit, 

iustificando illud ex usu saeculari in eadem Ecclesia 

vigente, minime vero voluit deprimere auctoritatem 

versionum antiquarum in Ecclesia Orientali elaboratarum, 

imprimis illius LXX interpretum ab ipsis Apostolis 

adhibitae, nedum textuum originalium auctoritatem, et 

restitit cuidam Patrum (synodalium) parti, qui 

postulaverant usum exclusivum Vulgatae ut solius 

authenticae. Anonymus vero asserit vi decreti Tridentini 

possideri in versione latina textum, qui superior omnibus 

aliis textibus declaratus sit, exegetasque reprehendit,

961 

eos Vulgatam interpretari velle ope textus originalis 

aliarumque versionum antiquarum. Secundum eum 

decretum illud praebet 'certitudinem sacri textus', ita ut 

Ecclesiae non sit curae 'amplius investigare authenticas 

Dei litteras', idque non solum in rebus fidei et morum, sed 

sub omni respectu (etiam litterario, geographico, 

chronologico, etc.). 

3795 Talis vero praetentio non est solum contra sensum 

communem, qui non admittet umquam, acsi versio possit 

textum originalem auctoritate superare, sed est etiam 

contra mentem Patrum Concilii, uti ex Actis apparet ; ipsi 

enim Concilio persuasum erat necessarium esse, ut ipsa 

Vulgata revideatur et corrigatur, quod opus Summis 

Pontificibus exsequendum commisit. lidem id perfecerunt, 

sicut et ex mente gravissimorum collaboratorum Concilii 

editionem correctam vs. LXX curaverunt..., et dein 

mandaverunt editionem Veteris Testamenti graeci. ... Est 

etiam aperte contra praeceptum Encyclicae 

'Providentissimus': 'Neque tamen non sua habenda erit 

ratio reliquarum versionum, quas christiana laudavit 

usurpavitque antiquitas, maxime codicum primigeniorum'. 

3796 Ut summatim dicamus: Conc. Tridentinum Vulgatam 

declaravit 'authenticam' in sensu iuridico, id est quatenus 

respicitur 'vis probativa in rebus fidei et morum', minime 

vero excludit possibiles divergentias in textu originali et 

in antiquis versionibus... 

Pie XII, allocution du 30 nov. 1941 à l'Acad. Pont. des 

sciences 

2285 In summo gradu scalae viventium collocatus est a 

Deo homo, anima spirituali praeditus, princeps et 

supremus regni animalium. Multiplices investigationes 

tum paleontologiae tum biologiae et morphologiae circa 

alias quaestiones originem hominis spectantes hucusque 

nihil positive clari et certi protulerunt. Non restat igitur

962 

nisi futuro relinquere responsum quaesitum, num 

aliquando scientia revelatione illuminata et ducta 

allatura sit securas et definitivas solutiones quaestionis 

adeo gravis. 

Pie XII, Litt. encycl. 'Mystici corporis', 29 juin 1943 

3800 (200) Sicut in natura rerum non ex qualibet 

membrorum congerie constituitur corpus, sed organis, uti 

aiunt, instructum sit oportet seu membris, quae non 

eundem actum habeant ac sint apto ordine composita: ita 

Ecclesia ea maxime de causa corpus dicenda est, quod 

recta consentaneaque coalescit partium temperatione 

coagmentationeque, ac diversis est sibique invicem 

congruentibus membris instructa (Adfertur descriptio 

Ecclesiae ap. Rom 12, 14). 

3801 Minime autem reputandum est, hanc ordine 

digestam seu 'organicam', ut aiunt, Ecclesiae corporis 

structuram solis hierarchiae gradibus absolvi ac definiri, 

vel, ut opposita sententia tenet, unice ex charismaticis 

constare; qui quidem donis prodigialibus instructi 

numquam sunt in Ecclesia defuturi. ... 

3802 2286 (202) In Ecclesiae autem membris reapse ii soli 

annumerandi sunt, qui regenerationis lavacrum 

receperunt veramque fidem profitentur, neque a Corporis 

compage semet ipsos misere separarunt, vel ob 

gravissima admissa a legitima auctoritate seiuncti sunt. 

'Etenim in uno Spiritu, ait Apostolus, omnes nos in unum 

Corpus baptizati sumus sive Iudaei sive gentiles, sive 

(203) servi sive liberi' (I Cor 12, 13). Sicut igitur in vero 

christifidelium coetu unum tantummodo habetur Corpus, 

unus Spiritus, unus Dominus et unum baptisma, sic haberi 

non potest nisi una fides (cf. Eph 4, 5); atque adeo qui 

Ecclesiam audire renuerit, iubente Domino habendus est 

ut ethnicus et publicanus (cf. Mt l8, 17). Quamobrem qui

963 

fide vel regimine invicem dividuntur, in uno eiusmodi 

Corpore, atque uno eius divino Spiritu vivere nequeunt. 

3803 2286 Neque existimandum est, Ecclesiae corpus... 

hoc etiam terrenae peregrinationis tempore ex membris 

tantummodo sanctitate praestantibus constare, vel ex 

solo eorum coetu exsistere, qui a Deo sint ad 

sempiternam felicitatem praedestinati (cf. DS 1201 1203 

1205s 1221 2408 2463 2472-2478). ... Siquidem non omne 

admissum etsi grave scelus eiusmodi est, ut - sicut 

schisma vel haeresis vel apostasia faciunt - suapte natura 

hominem ab Ecclesiae corpore separet. Neque ab iis 

omnis vita recedit, qui, licet caritatem divinamque 

gratiam peccando amiserint (cf. DS 1544 1578 1963s) 

atque adeo superni promeriti iam non capaces evaserint, 

fidem tamen christianamque spem retinent, ac caelesti 

luce collustrati intimis Spiritus Sancti suasionibus 

impulsionibusque ad salutarem instigantur timorem et ad 

precandum suique lapsus paenitendum divinitus 

excitantur. 

3804 2287 (211) (Sicut universalis Ecclesia, ita et 

peculiares eius communitates, i.e. Ecclesiae particulares) 

a Christo Iesu proprii uniuscuiusque episcopi voce 

potestateque reguntur. Quamobrem sacrorum antistites 

non solum eminentiora universalis Ecclesiae membra 

habendi sunt, ut qui singulari prorsus nexu iunguntur, cum 

divino totius Corporis Capite, atque adeo iure vocantur 

'partes membrorum Domini primae' ; sed ad propriam 

cuiusque dioecesim quod spectat, utpote veri pastores 

assignatos sibi greges singuli singulos Christi nomine 

pascunt ac regunt (cf. DS 3061); id tamen dum faciunt, 

(212) non plane sui iuris sunt, sed sub debita Romani 

Pontificis auctoritate positi, quamvis ordinaria 

iurisdictionis potestate fruantur, immediate sibi ab 

eodem Pontifice Summo impertita. Quapropter ut 

Apostolorum ex divina institutione successores a populo 

venerandi sunt.

964 

3805 (212) ... Nec tamen putandum est, Christum Caput, 

cum tam sublimi in loco sit positum, opem non requirere 

Corporis. Etenim de mystico quoque hoc Corpore illud 

asseverandum est, quod Paulus de humana concretione 

asseverat: 'Non potest dicere... caput pedibus: non estis 

mihi necessarii' (I Cor 12, 21). Liquido utique patet, 

christifideles divini Redemptoris ope omnino egere, cum 

(213) ipse dixerit: 'Sine me nihil potestis facere' (Jo 15, 5), 

et cum ... omne mystici huius Corporis incrementum in 

aedificationem sui ex Christo Capite sit (cf. Eph 4, 16; Col 

2, 19). Attamen hoc quoque retinendum est, quamvis 

mirandum prorsus videatur, Christum nempe requirere 

membra sua. Idque primo quidem, quatenus Iesu Christi 

persona a Summo geritur Pontifice, qui ne pastoralis 

officii onere obruatur, alios non paucos in sollicitudinis 

suae partes vocare debet, ac quotidie est totius 

comprecantis Ecclesiae adiutorio relevandus. Ac 

praeterea Servator noster, prout ipse per se non 

adspectabili modo Ecclesiam regit, a mystici vult sui 

Corporis membris adiuvari in exsequendo redemptionis 

opere. Quod tamen non ex eius indigentia debilitateque 

accidit, sed ex eo potius, quod ipsemet ad maiorem 

intemeratae suae Sponsae honorem rem ita disposuit. 

Dum enim, in cruce emoriens, immensum redemptionis 

thesaurum Ecclesiae suae, nihil ea conferente, dilargitus 

est, ubi de eiusmodi thesauro distribuendo agitur, id 

efficiendae sanctitatis opus non modo cum intaminata 

sua Sponsa communicat, sed ex eius etiam opera vult 

quodammodo oriri. 

3806 (217) ... Corporis Christi nominatio non ex eo solum 

explicanda est, quod Christus mystici sui Corporis Caput 

est dicendus, (218) sed ex eo etiam, quod ita Ecclesiam 

sustinet et ita in Ecclesia quodammodo vivit, ut ipsa quasi 

altera Christi persona exsistat. ... Nobilissima tamen 

eiusmodi appellatio non ita accipienda est, ac si 

ineffabile illud vinculum, quo Dei Filius concretam

965 

assumpsit humanam naturam ad universam pertineat 

Ecclesiam (cf. DS 3816), sed in eo posita est, quod 

Servator noster bona maxime sibi propria ita cum 

Ecclesia sua communicat, ut haec secundum totam vitae 

suae rationem, tam adspectabilem quam arcanam, 

Christi imaginem quam perfectissime exprimat. Nam per 

iuridicam, ut aiunt, missionem, qua divinus Redemptor 

Apostolos in mundum misit, sicut ipse missus erat a Patre 

(cf. Jo 17, 18; 20, 21), ipse est, qui per Ecclesiam baptizat, 

docet, regit, solvit, ligat, offert, sacrificat. Ea vero altiore 

donatione, interna ac sublimi prorsus ... Christus Dominus 

Ecclesiam superna sua vita vivere iubet, totum eius 

Corpus divina virtute sua permeat, et singula membra 

secundum locum, quem in Corpore occupant, eo fere 

modo alit ac sustentat, quo cohaerentes sibi palmites vitis 

nutrit facitque frugiferos. 

3807 2288 (218) Quodsi divinum hoc, a Christo datum, 

vitae virtutisque principium attente consideramus, prout 

ipsum fontem constituit (219) cuiusvis doni gratiaeque 

creatae, facile intellegimus illud nihil aliud esse nisi 

Paraclitum Spiritum, qui a Patre Filioque procedit, quique 

peculiari modo 'Spiritus Christi' seu 'Spiritus Filii' dicitur 

(Rom 8,9; 2 Cor 3,17; Gal 4,6).... Dum Christus solummodo 

hunc Spiritum non ad mensuram accepit (cf. Io 3,34), 

membris tamen mystici Corporis non nisi secundum 

mensuram donationis Christi ex ipsius Christi plenitudine 

impertitur (cf. Eph 1,8; 4,7). Ac postquam Christus in 

Cruce clarificatus est, eius Spiritus cum Ecclesia uberrima 

effusione communicatur, ut ipsa eiusque singula membra 

magis in dies magisque Servatori nostro adsimulentur. 

Spiritus Christi est, qui nos adoptivos Dei filios effecit (cf. 

Rom 8, 14-17; Gal 4, 6-7), ut aliquando 'omnes revelata 

facie gloriam Domini speculantes, in eandem imaginem 

transformemur a claritate in claritatem' (2 Cor 3,18). 

3808 2288 Huic autem Christi Spiritui tamquam non 

adspectabili principio id quoque attribuendum est, ut

966 

omnes Corporis partes tam inter sese, quam cum excelso 

Capite suo coniungantur, totus in Capite cum sit, totus in 

Corpore, totus in singulis membris; quibus pro diversis 

eorum muneribus atque officiis, pro maiore vel minore 

quo fruuntur spiritualis sanitatis gradu, diversis rationibus 

praesens est atque adsistit. Ille est, qui caelesti vitae 

halitu in omnibus corporis partibus cuiusvis est habendus 

actionis vitalis ac reapse salutaris principium. Ille est, qui 

licet per se ipse in omnibus membris habeatur, in 

iisdemque divinitus agat, in inferioribus tamen etiam per 

superiorum ministerium (220) operatur; ille denique est, 

qui dum Ecclesiae nova semper in dies, sua afflante 

gratia, incrementa parit, membra tamen, a Corpore 

omnino abscissa, renuit sanctitatis gratia inhabitare. 

Quam quidem Iesu Christi Spiritus praesentiam 

operationemque... Leo XIII Encycl. Litt. 'Divinum illud' per 

haec verba presse nervoseque significavit: 'Hoc affirmare 

sufficiat, quod cum Christus Caput sit Ecclesiae, Spiritus 

Sanctus sit eius anima.' 

3809 (221) Iam . . . in sua luce ponere cupimus, Christi 

Corpus, quod est Ecclesia, mysticum esse appellandum.... 

Non autem una de causa haec vox adhibenda est; 

quandoquidem per illam sociale Ecclesiae Corpus, cuius 

Christus Caput est ac moderator, internosci potest a 

physico eius Corpore, quod e Deipara Virgine natum nunc 

ad Patris dexteram sedet velisque eucharisticis delitescit, 

ac discerni potest, quod ob hodiernos errores maioris 

momenti est, a naturali quovis corpore sive physico sive, 

ut aiunt, morali. 

3810 Dum enim in naturali corpore unitatis principium ita 

partes iungit, ut propria, quam vocant, subsistentia 

singulae prorsus careant, contra in mystico Corpore 

mutuae coniunctionis vis, etiamsi intima, membra ita inter 

se copulat, ut singula omnino fruantur persona propria. 

Accedit quod, si totius et singulorum membrorum mutuam 

inter se rationem (222) consideramus, in physico quolibet

967 

viventi corpore totius concretionis emolumento membra 

singula universa postremum unice destinantur, dum 

socialis quaelibet hominum compages, si modo ultimum 

utilitatis finem inspicimus, ad omnium et uniuscuiusque 

membri profectum, utpote personae sunt, postremum 

ordinantur. ... 

3811 Quodsi mysticum comparamus cum morali, ut aiunt, 

corpore, tum etiam animadvertendum est non leve 

quiddam interesse, sed aliquid summi momenti inter 

utrumque summaeque gravitatis. In hoc enim quod 

morale vocant, nihil aliud est unitatis principium nisi finis 

communis communisque omnium in eundem finem per 

socialem auctoritatem conspiratio; dum in mystico de quo 

agimus Corpore conspirationi huic internum aliud 

adiungitur principium, quod tam in universa compage 

quam in singulis eius partibus reapse exsistens virtuteque 

pollens talis est excellentiae, ut ratione sui omnia unitatis 

vincula, quibus vel physicum vel morale corpus copuletur, 

in immensum prorsus evincat. Hoc est ... aliquid non 

naturalis, sed supemi ordinis, immo in semet ipso 

infinitum omnino atque increatum: Divinus nempe Spiritus 

qui ... 'unus et idem numero, totam Ecclesiam replet et 

unit'. 

3812 2289 Ejusmodi vero amantissima cognitio, qua 

divinus Redemptor a primo Incarnationis suae momento 

nos prosecutus est, studiosam quamlibet humanae mentis 

vim exsuperat; quandoquidem per beatam illam visionem, 

qua vixdum in Deiparae sinu exceptus, fruebatur, omnia 

mystici Corporis membra continenter perpetuoque sibi 

praesentia habet, suoque complectitur salutifero amore. 

3813 (230) (Christus in nobis est) per Spiritum suum, 

quem nobiscum communicat et per quem ita in nobis 

operatur, ut quaecumque a Spiritu Sancto in animis 

peraguntur, etiam a Christo ibi peracta dicantur oporteat. 

... Ex eadem autem Spiritus Christi communicatione

968 

efficitur, ut ... Ecclesia veluti plenitudo constituatur et 

complementum Redemptoris, Christus vero quoad omnia 

in Ecclesia quodammodo adimpleatur. Quibus quidem 

verbis ipsam attigimus rationem, cur... (231) Caput 

mysticum quod Christus est, et Ecclesia, quae hisce in 

terris veluti alter Christus eius personam gerit, unum 

novum hominem constituant, quo in salutifero crucis 

opere perpetuando caelum et terra iunguntur; Christum 

dicimus Caput et Corpus, Christum totum. 

3814 2290 (231) Id omnibus commune et inconcussum 

esto, si a germana ve lint doctrina, a rectoque Ecclesiae 

magisterio non aberrare: omnem nempe reiciendum esse 

mysticae huius coagmentationis modum, quo 

christifideles, quavis ratione, ita creatarum rerum 

ordinem praetergrediantur, atque in divina perperam 

invadant, ut vel una sempiterni Numinis attributio de 

iisdem tamquam propria praedicari queat. Ac praeterea 

certissimum illud firma mente retineant, hisce in rebus 

omnia esse habenda Sanctissimae Trinitati communia, 

quatenus eadem Deum ut supremam efficientem causam 

respiciant. 

3815 2290 Animadvertant quoque necesse est, hac in 

causa de occulto mysterio agi, quod in hoc terrestri 

exsilio, velamine quolibet detectum, omnino introspici, 

humanaque lingua significari numquam possit. In 

habitare quidem Divinae Personae dicuntur, quatenus in 

creatis animantibus intellectu praeditis imperscrutabili 

modo praesentes, ab iisdem per cognitionem et amorem 

(232) attingantur; quadam tamen ratione omnem naturam 

transcendente, ac penitus intima et singulari. Ad quam 

quidem intuendam ut parumper saltem accedamus, non 

illa via ac ratio neglegenda est, quam Vaticana Synodus 

(sess. III, Const. de fide cath., cap. 4; DS 3015) in id genus 

rebus valde commendat; quae quidem ad hauriendam 

lucem contendens, qua Dei arcana paullisper saltem 

internoscantur, id assequitur, mysteria eadem inter se

969 

comparans et cum supremo fine, quo dirigantur. 

Opportune igitur sapientissimus decessor Noster fel. rec. 

Leo XIII, cum de hac nostra cum Christo coniunctione 

deque Divino nos inhabitante Paraclito loqueretur, ad 

beatam illam visionem oculos convertit, qua aliquando in 

caelis haec eadem mystica copulatio consummationem 

suam perfectionemque consequetur. 'Haec mira 

coniunctio, inquit, quae suo nomine inhabitatio dicitur, 

condicione tantum seu statu ab ea discrepat, qua caelites 

Deus beando complectitur.' Qua quidem visione, modo 

prorsus ineffabili fas erit Patrem, Filium Divinumque 

Spiritum mentis oculis superno lumine auctis contemplari, 

divinarum Personarum processionibus aeternum per 

aevum proxime adsistere, ac simillimo illi gaudio beari, 

quo beata est sanctissima et indivisa Trinitas. 

3816 (234) ... Non enim desunt, qui haud satis 

considerantes, Paulum apostolum translata tantummodo 

verborum significatione hac in re fuisse locutum, nec 

peculiares ac proprias corporis physici, moralis, mystici 

significationes, ut omnino oportet, distinguentes, 

perversum aliquod inducunt unitatis commentum; 

quandoquidem divinum Redemptorem et Ecclesiae 

membra in physicam unam personam coire et coalescere 

iubent, et dum hominibus divina attribuunt, Christum 

Dominum erroribus humanaeque in malum proclivitati 

obnoxium faciunt. A qua quidem doctrinae fallacia 

quemadmodum catholica fides sanctorumque Patrum 

praecepta prorsus abhorrent, ita pariter gentium Apostoli 

mens ac sententia omnino refugit, qui, quamvis Christum 

eiusque mysticum Corpus mira inter se coagmentatione 

coniungat, alterum tamen alteri, ut Sponsum Sponsae, 

opponit (cf. Eph 5, 22 s). 

3817 Nec minus a veritate aberrat periculosus eorum 

error, qui ex arcana omnium nostrum cum Christo 

coniunctione insanum quendam, ut aiunt, quietismum 

deducere conantur; quo quidem spiritualis omnium

970 

Christianorum vita eorumque ad virtutem progressio 

Divini Spiritus actioni unice attribuuntur, ea nempe 

seclusa ac posthabita, quae a nobis eidem praestari 

debet, socia ac veluti adiutrice opera. Nemo profecto 

infitiari potest Sanctum Iesu Christi Spiritum unum esse 

fontem, ex quo superna omnis vis in Ecclesiam in eiusque 

membra profluat.... Attamen, quod homines in sanctitatis 

operibus constanter perseverent, quod in gratia in 

virtuteque alacri animo proficiant, quod denique non 

modo ad christianae perfectionis apicem strenue 

contendant, sed ceteros quoque ad eam assequendam 

pro viribus excitent, haec omnia caelestis Spiritus operari 

non vult, nisi iidem homines quotidiana actuosaque 

navitate suas partes agant. 'Non enim dormientibus', ait 

Ambrosius, 'divina beneficia, sed observantibus 

deferuntur'. Namque, si in mortali (235) nostro corpore 

haud intermissa exercitatione membra roborantur ac 

vigescunt, multo profecto magis id contingit in sociali Iesu 

Christi Corpore, in quo singula membra propria cuiusque 

libertate, conscientia agendique ratione fruuntur. Quam 

ob rem, qui dixit: 'Vivo autem, iam non ego: vivit vero in 

me Christus' (Gal 2, 20), idem asseverare non dubitavit: 

'Gratia eius (hoc est Dei) in me vacua non fuit, sed 

abundantius illis omnibus laboravi: non ego autem, sed 

gratia Dei mecum' (I Cor 15, 10). Omnino igitur 

perspicuum est fallacibus hisce doctrinis mysterium de 

quo agimus non in spiritualem christifidelium profectum, 

sed in eorum ruinam miserrime verti. 

3818 Quod ex falsis etiam eorum placitis evenit, qui 

asseverant, non tanti esse faciendam frequentem 

admissorum venialium, ut aiunt, confessionem, cum 

praestet potius generalis illa confessio, quam sin gulis 

diebus Sponsa Christi cum filiis suis sibi in Domino 

coniunctis, per sacerdotes faciat ad altare Dei 

accessuros. Pluribus utique modis ... haec admissa expiari 

possunt; sed ad alacriorem quotidie per virtutis iter 

progressionem faciendam maxime commendatum

971 

volumus pium illum, non sine Spiritus Sancti instinctu ab 

Ecclesia inductum, crebrae confessionis usum, quo recta 

sui ipsius cognitio augetur, christiana crescit humilitas, 

morum eradicatur pravitas, spirituali neglegentiae 

torporique obsistitur, conscientia purificatur, roboratur 

voluntas, salutaris animorum moderatio procuratur atque 

ipsius sacramenti vi augetur gratia. 

3819 (Redarguuntur praeterea ii,) qui precibus nostris 

omnem veri nominis impetrandi vim denegant vel qui ... 

insinuare conantur, supplicationes ad Deum privatim 

admotas parvi esse faciendas, cum publicae potius, 

Ecclesiae nomine (236) adhibitae, reapse valeant, quippe 

quae a mystico proficiscantur Iesu Christi Corpore. ... 

3820 Non desunt postremo, qui dicunt supplicationes 

nostras non ad ipsam Jesu Christi personam, sed ad 

Deum potius vel ad aeternum Patrem per Christum esse 

dirigendas, cum Servator noster, prout mystici sui 

Corporis Caput, 'mediator Dei et hominum' (I Tim 2,5) 

solummodo sit habendus. Attamen id non solum Ecclesiae 

menti adversatur christianorumque consuetudini, sed 

veritate etiam offendit. Christus enim... secundum 

utramque naturam una simul totius Ecclesiae est Caput; 

ac ceteroquin ipse sollemniter asseveravit; 'Si quid 

petieritis me in nomine meo, hoc faciam' (Jo 14,14). Et 

quamvis (237) in eucharistico praesertim sacrificio - in 

quo Christus, cum sacerdos ipsemet et hostia sit, 

conciliatoris munere peculiari modo fungitur - orationes 

ad aeternum Patrem per Unigenitum suum plerumque 

admoveantur, nihilo secius non raro ... ad divinum quoque 

Redemptorem preces adhibentur... 

3821 (242) (Invitantur ii,) qui ad adspectabilem non 

pertinent Catholicae Ecclesiae compagem, ut ... (243) ... 

ab eo statu se eripere studeant, in quo de sempiterna 

cuiusque propria salute securi esse non possunt; 

quandoquidem, etiamsi inscio quodam desiderio ac voto

972 

ad mysticum Redemptoris Corpus ordinentur, tot tamen 

tantisque caelestibus muneribus adiumentisque carent, 

quibus in Catholica solummodo Ecclesia frui licet. 

Ingrediantur igitur catholicam unitatem et nobiscum 

omnes in una Iesu Christi Corporis compagine coniuncti 

ad unum Caput in gloriosissimae dilectionis societate 

concurrant. ... 

3822 At si cupimus ... totius mystici Corporis 

comprecationem admoveri Deo, ut aberrantes omnes in 

unum Iesu Christi ovile quam primum ingrediantur, 

profitemur tamen, omnino necessarium esse, id sponte 

libenterque fieri, cum nemo credat nisi volens. Quam ob 

rem si qui non credentes, eo reapse compelluntur, ut 

Ecclesiae aedificium intrent ut ad altare accedant 

sacramentaque suscipiant, ii procul dubio veri 

christifideles non fiunt; fides enim, sine qua 'impossibile 

est placere Deo' (Hebr 11,6) liberrimum esse debet 

obsequium intellectus et voluntatis (cf. 3008). Si igitur 

aliquando contingat, ut, contra constantem Apostolicae 

huius Sedis doctrinam (cf. DS 3176); CdC 1351), ad 

amplexandam catholicam fidem aliquis adigatur invitus, 

id Nos facere non possumus quin, pro officii Nostri 

conscientia, reprobemus... 

Pie XII, Litt. encycl. 'Divino afflante Spiritu', 


3825 2292 (309) Quod autem Vulgatam Tridentina 

Synodus (cf. DS 1506) esse voluit latinam conversionem, 

'qua omnes pro authentica uterentur', id quidem, ut omnes 

norunt, latinam solummodo respicit Ecclesiam, 

eiusdemque publicum Scripturae usum, ac nequaquam, 

procul dubio, primigeniorum textuum auctoritatem et vim 

minuit. Neque enim de primigeniis textibus tunc 

agebatur, sed de latinis quae illa aetate 

circumferebantur conversionibus, inter quas idem 

Concilium illam iure praeferendam edixit, quae 'longo tot

973 

saeculorum usu in ipsa Ecclesia probata est'. Haec igitur 

praecellens Vulgatae auctoritas seu, ut aiunt, authentia 

non ob criticas praesertim rationes a Concilio statuta est 

sed ob illius potius legitimum in Ecclesiis usum, per tot 

saeculorum decursum habitum; quo quidem usu 

demonstratur eamdem, prout intellexit et intellegit 

Ecclesia, in rebus fidei ac morum ab omni prorsus esse 

errore immunem; ita ut, ipsa Ecclesia testante et 

confirmante, in disputationibus, lectionibus 

concionibusque tuto ac sine errandi periculo proferri 

possit; atque adeo eiusmodi authentia non primario 

nomine critica, sed iuridica potius vocatur. Quapropter 

haec Vulgatae in rebus doctrinae auctoritas minime vetat 

- immo id hodie fere postulat -, quominus eadem haec 

doctrina ex primigeniis etiam textibus comprobetur et 

confirmetur, atque etiam quominus passim in auxilium 

iidem textus vocentur, quibus recta Sacrarum Litterarum 

significatio ubique magis in dies patefiat atque 

explanetur. Ac ne id quidem Tridentini Concilii decreto 

prohibetur, quominus nempe ad christifidelium usum et 

bonum et ad faciliorem divini eloquii intellegentiam, 

conversiones in vulgatas linguas conficiantur, eaeque 

etiam ex ipsis (310) primigeniis textibus, ut iam multis in 

regionibus, approbante Ecclesiae auctoritate, 

laudabiliter factum esse novimus. 

3826 2293 (310) Linguarum antiquarum cognitione et 

criticae artis subsidiis egregie instructus, exegeta 

catholicus ad illud accedat munus, quod ex omnibus ei 

impositis summum est, ut nempe germanam ipsam 

Sacrorum Librorum sententiam reperiat atque exponat. 

Quo in opere exsequendo ante oculos habeant 

interpretes sibi illud omnium maximum curandum esse, ut 

clare dispiciant ac definiant, quis sit verborum biblicorum 

sensus, quem litteralem vocant. Hanc litteralem verborum 

significationem omni cum diligentia per linguarum 

cognitionem iidem eruant, ope adhibita contextus, 

comparationisque cum assimilibus locis; quae quidem

974 

omnia in profanorum quoque scriptorum interpretatione 

in auxilium vocari solent, ut auctoris mens luculenter 

patescat. Sacrarum autem Litterarum exegetae, memores 

de verbo divinitus inspirato heic agi, cuius custodia et 

interpretatio ab ipso Deo Ecclesiae commissa est, non 

minus diligenter rationem habeant explanationum et 

declarationum magisterii Ecclesiae, itemque explicationis 

a sanctis Patribus datae, atque etiam 'analogiae fidei', ut 

Leo XIII in Encycl. Litt. 'providentissimus Deus' (cf. DS 

3283) sapientissime animadvertit.... Non tantum... eas res 

exponant, quae ad historiam, archaeologiam, 

philologiam, ad aliasque huiusmodi disciplinas spectent; 

sed, illis quidem opportune allatis, quantum ad exegesin 

conferre possint, ostendant potissimum, quae sit 

singulorum librorum vel textuum theologica doctrina de 

rebus fidei et morum, ita ut haec eorum explanatio non 

modo theologos doctores adiuvet ad fidei dogmata 

proponenda confirmandaque, sed sacerdotibus etiam 

adiumento sit ad doctrinam christianam coram populo 

enucleandam, ac fidelibus denique omnibus ad vitam 

sanctam homineque christiano dignam agendam 

adserviat. 

3827 2293 (311) Talem cum dederint interpretationem, 

imprimis, ut diximus, theologicam, efficaciter illos ad 

silentium redigent, qui, asseverantes se vix quidquam in 

biblicis commentariis invenire, quod mentem ad Deum 

extollat, animum enutriat, interiorem vitam promoveat, ad 

spiritualem quamdam et mysticam, ut aiunt, 

interpretationem confugiendum esse dictitant (cf. DS 

3792ss). ... 

3828 2293 Non omnis sane spiritualis sensus a Sacra 

Scriptura excluditur. Quae enim in Vetere Testamento 

dicta vel facta sunt, ita a Deo sapientissime sunt ordinata 

atque disposita, ut praeterita spirituali modo ea 

praesignificarent, quae in novo gratiae foedere essent 

futura. Quare exegeta, sicut litteralem, ut aiunt, verborum

975 

significationem, quam hagiographus intenderit atque 

expresserit, reperire atque exponere debet, ita 

spiritualem etiam, dummodo rite constet illam a Deo 

fuisse datam. Deus enim solummodo spiritualem hanc 

significationem et novisse potuit, et nobis revelare. 

Iamvero eiusmodi sensum in Sanctis Evangeliis nobis 

indicat, nosque edocet divinus ipse Servator; hunc etiam, 

Magistri exemplum imitati, Apostoli loquendo 

scribendoque profitentur hunc perpetuo tradita ab 

Ecclesia doctrina ostendit; hunc denique antiquissimus 

liturgiae usus declarat, ubicumque rite adhiberi potest 

notum illud pronuntiatum: Lex precandi lex credendi est 

(cf. DS 246: Legem credendi ...). Hunc igitur spiritualem 

sensum, a Deo ipso intentum et ordinatum, exegetae 

catholici ea diligentia patefaciant ac proponant, quam 

divini verbi dignitas exposcit; alias autem translatas 

rerum significationes ne tamquam genuinum Sacrae 

Scripturae sensum proferant, religiose caveant. 

3829 2294 (314) Interpres igitur omni cum cura, ac nulla 

quam recentiores pervestigationes attulerint luce 

neglecta dispicere enitatur, quae propria fuerit sacri 

scriptoris indoles ac vitae condicio, qua floruerit aetate, 

quos fontes adhibuerit sive scriptos sive ore traditos, 

quibusque sit usus formis dicendi. Sic enim satius 

cognoscere poterit, quis hagiographus fuerit, quidque 

scribendo significare voluerit. Neque enim quemquam 

latet summam Interpretandi normam eam esse, qua 

perspiciatur et definiatur quid scriptor dicere intenderit. 

3830 2294 Quisnam autem sit litteralis sensus, in veterum 

orientalium auctorum verbis et scriptis saepenumero non 

ita in aperto est ut apud nostrae aetatis scriptores.... 

(315) Veteres enim Orientales, ut quod in mente haberent 

exprimerent, non semper iisdem formis iisdemque dicendi 

modis utebantur, quibus nos hodie, sed illis potius, qui 

apud suorum temporum et locorum homines usu erant 

recepti. Hi quinam fuerint, exegeta non quasi in

976 

antecessum statuere potest, sed accurata tantummodo 

antiquarum Orientis litterarum pervestigatione ... Haec 

eadem pervestigatio id quoque iam lucide comprobavit, 

israeliticum populum inter ceteras Orientis veteres 

nationes in historia rite scribenda, tam ob antiquitatem, 

quam ob fidelem rerum gestarum relationem singulariter 

praestitisse; quod quidem ex divinae inspirationis 

charismate atque ex peculiari historiae biblicae fine, qui 

ad religionem pertinet, profecto eruitur. Nihilominus 

etiam apud Sacros Scriptores, sicut apud ceteros 

antiquos, certas quasdam inveniri exponendi narrandique 

artes, certos quosdam idiotismos, linguis praesertim 

semiticis proprios, approximationes quae dicuntur, ac 

certos loquendi modos hyperbolicos, immo interdum 

etiam paradoxa, quibus res menti firmius imprimantur, 

nemo sane miretur, qui de inspiratione biblica recte 

sentiat. A Libris enim Sacris nulla aliena est illarum 

loquendi rationum, quibus apud veteres gentes, 

praesertim apud Orientales, humanus sermo ad 

sententiam exprimendam uti solebat, ea tamen 

condicione, ut adhibitum dicendi genus Dei sanctitati et 

veritati haudquaquam repugnet, quemadmodum, pro 

sagacitate sua, iam ipse Angelicus Doctor hisce verbis 

animadvertit: 'In Scriptura divina (316) traduntur nobis 

per modum, quo homines solent uti.' ... Non raro enim, ... 

cum sacros Auctores ab historiae fide aberrasse, aut res 

minus accurate rettulisse obiurgando nonnulli iactant, 

nulla alia de re agi comperitur, nisi de suetis illis nativis 

antiquorum dicendi narrandique modis, qui in mutuo 

hominum inter se commercio passim adhiberi solebant, 

ac reapse licito communique more adhibebantur. 

3831 (317) Nostri igitur rerum biblicarum cultores in hanc 

quoque rem animum debita diligentia intendant neque 

quidquam omittant, quod novitatis attulerint cum 

archaeologia tum antiqua rerum gestarum historia 

priscarumque litterarum scientia quodque aptum sit, quo 

melius veterum scriptorum mens eorumque ratiocinandi,

977 

narrandi scribendique modus, forma et ars cognoscatur ... 

Omnis enim humana cognitio etiamsi non sacra ut suam 

habet quasi insitam dignitatem et excellentiam - quippe 

quae sit quaedam finita participatio infinitae cognitionis 

Dei - ita novam altioremque dignitatem et quasi 

consecrationem assequitur, cum ad res ipsas divinas 

clariore luce collustrandas adhibetur. ... (319) Catholicus 

interpres actuoso fortique suae disciplinae amore actus 

ac sanctae matri Ecclesiae sincere devotus neutiquam 

retineri debet, quominus difficiles quaestiones hucusque 

nondum enodatas iterum atque iterum aggrediatur ..., ut 

... et certis quoque profanarum disciplinarum 

conclusionibus debito modo satisfaciat. Horum autem 

strenuorum ... operariorum conatus non solummodo aequo 

iustoque animo, sed summa etiam cum caritate 

iudicandos esse ceteri omnes Ecclesiae filii meminerint; 

qui quidem ab illo haud satis prudenti studio abhorrere 

debent, quo quidquid novum est, ob hoc ipsum censetur 

esse impugnandum aut in suspicionem adducendum. Illud 

enim imprimis ante oculos habeant, in normis ac legibus 

ab Ecclesia datis de fidei morumque doctrina agi ; atque 

inter multa illa, quae in sacris libris, legalibus, historicis, 

sapientialibus et propheticis proponuntur, pauca tantum 

esse, quorum sensus ab Ecclesiae auctoritate declaratus 

sit, neque plura ea esse, de quibus unanimis sanctorum 

Patrum sit sententia. Multa igitur remanent, eaque 

gravissima, in quibus edisserendis et explanandis 

catholicorum interpretum acumen et ingenium libere 

exerceri potest ac debet, ut ad omnium utilitatem, ad 

maiorem in dies doctrinae sacrae profectum et ad 

Ecclesiae defensionem et honorem ex suo quisque viritim 

conferat. 



978 

Instructio S. Paenitentiariae, sous Pie XII, 25 mars 1944 

3832 (Ad dubia removenda quoad facultatem) 

impertiendi in quibusdam rerum adiunctis absolutionem 

sacramentalem generali formula seu communi 

absolutione, sine praevia peccatorum confessione a 

singulis Christi fidelibus peracta, S. Paenitentiaria 

(declarat): 

3833 1. Sacerdotes, licet ad confessiones sacramentales 

excipiendas adprobati non sint, facultate fruuntur 

absolvendi generali modo atque una simul: a) Milites 

imminenti aut commisso proelio, prout in morte 

constitutos, quando, sive prae militum multitudine sive 

prae temporis angustia, singuli audiri nequeunt. Si tamen 

rerum adiuncta eiusmodi sint, ut vel moraliter impossibile 

vel admodum difficile videatur, milites absolvere 

imminenti aut commisso proelio, tunc licet eos absolvere 

statim ac necessarium iudicabitur. b) Cives et milites 

instante mortis periculo, durantibus hostilibus 

incursionibus. 

3834 2. Praeter casus, in quibus agitur de mortis periculo, 

non licet sacramentaliter absolvere plures una simul, aut 

singulos dimidiate tantum confessos, ratione tantum 

magni concursus paenitentium, qualis verbi gratia potest 

contingere in die magnae alicuius festivitatis aut 

indulgentiae (cf. prop. 59 ex damn. ab Innoc. XI a. 1679 

(DS 2159)): licet vero, si accedat alia gravis omnino et 

urgens necessitas, gravitati praecepti divini integritatis 

confessionis proportionata, vb.gr. si paenitentes secus 

nulla sua culpa diu gratia sacramentali et sacra 

communione carere cogantur. 

3835 4. (Inter alia, paenitentes monendi sunt,) omnino 

necesse esse, ut qui absolutionem turmatim acceperint, in 

primo deinceps suscipiendo paenitentiae sacramento, 

gravia singula peccata sua rite confiteantur, quae non 

antea confessi fuerint.

979 

3836 5. Sacerdotes aperte fideles doceant, eos graviter 

prohiberi, ne, quamvis sibi conscii sint culpae mortalis, 

nondum in confessione recte accusatae et remissae, et 

obligatio integre lethalia peccata confitendi urgeat ex 

lege sive divina sive ecclesiastica, de industria declinent 

huic obligationi satisfacere, occasionem exspectantes, 

qua absolutio turmatim detur. 

3837 7. Si tempus suppetat, haec absolutio sueta atque 

integra formula in plurali numero impertienda est; secus 

vero haec brevior formula adhiberi potest: 'Ego vos 

absolvo ab omnibus censuris et peccatis in nomine Patris 

et Filii et Spiritus Sancti.' 

Decr. S. Officii, sous Pie XII, 29 mars (1 avril) 1944 

3838 2295 Expos.. (In nonnullis scriptis asseritur) finem 

primarium matrimonii non esse prolis generationem, vel 

fines secundarios non esse fini primario subordinatos, sed 

ab eo independentes. Hisce in elucubrationibus primarius 

coniugii finis alius ab aliis designatur, ut ex. gr.: coniugum 

per omnimodam vitae actionisque communionem 

complementum ac personalis perfectio; coniugum mutuus 

amor atque unio fovenda ac perficienda per psychicam et 

somaticam propriae personae traditionem; et huiusmodi 

alia plura. In iisdem scriptis interdum verbis in 

documentis Ecclesiae occurrentibus (uti sunt v. gr. finis 

primarius, secundarius) sensus tribuitur, qui cum his 

vocibus, secundum communem theologorum usum, non 

congruit. Qu.: An admitti possit quorundam recentiorum 

sententia, qui vel negant finem primarium matrimonii 

esse prolis generationem et educationem, vel docent 

fines secundarios fini primario non esse essentialiter 

subordinatos, sed esse aeque principales et 

independentes? 

Resp. (cfirm. a S. P'ce 30. Mart.): Negative.

980 

Decr. S. officii, sous Pie XII, 19. (21.) juillet 1944 

3839 2296 Qu.: Quid sentiendum de systemate 

Millenarismi mitigati, docentis scilicet Christum Dominum 

ante finale iudicium sive praevia sive non praevia plurium 

iustorum resurrectione, visibiliter in hanc terram regnandi 

causa esse venturum. Resp. (cfirm. a S. P'ce 20. Iul.): 

Systema Millenarismi mitigati tuto doceri non posse. 

Pie XII, Litt. encycl. 'Mediator Dei', 20 novembre 1947 

3840 2297 (528) In omni actione liturgica una cum 

Ecclesia praesens adest divinus eius Conditor; praesens 

adest Christus in augusto altaris sacrificio, cum in 

administri sui persona, tum maxime sub eucharisticis 

speciebus; praesens adest in sacramentis virtute sua, 

quam in eadem transfundit utpote efficiendae sanctitatis 

instrumenta; praesens adest denique in Deo admotis 

laudibus ac supplicationibus, secundum illud: 'Ubi enim 

sunt duo vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in 

medio eorum' (Mt 18,20). 

3841 2298 Sacra igitur Liturgia cultum publicum constituit, 

quem Redemptor noster, Ecclesiae Caput, caelesti Patri 

habet, quemque christifidelium societas Conditori suo et 

per ipsum aeterno Patri tribuit; utque omnia breviter 

perstringamus, integrum constituit publicum cultum (529) 

mystici Iesu Christi Corporis, Capitis nempe 

membrorumque eius. 

3842 2298 (530) Universus autem, quem Ecc1esia Deo 

adhibet, cultus, ut externus, ita internus esse debet. 

Externus quidem; nam id natura postulat hominis, qui ex 

animo corporeque constat ...; ac divinus cultus non tantum 

ad singulos pertinet, sed ad humanam etiam 

consortionem atque adeo (531) socialis sit oportet ... Id

981 

denique Mystici Corporis unitatem peculiari modo 

patefacit... At praecipuum divini cultus elementum 

internum esse debet: oportet enim semper in Christo 

vivere eidemque se totum dedere, ut in eo, cum eo et per 

eum debita caelesti Patri attribuatur gloria. 

3843 2298 (532) Quamobrem a vera ac germana sacrae 

Liturgiae notione ac sententia omnino ii aberrant, qui 

eam utpote divini cultus partem iudicent externam 

solummodo ac sensibus obiectam, vel quasi decorum 

quemdam caerimoniarum apparatum; nec minus ii 

aberrant, qui eam veluti meram legum praeceptorumque 

summam reputent, quibus ecclesiastica hierarchia iubeat 

sacros instrui ordinarique ritus. 

3844 (532) Efficacitas, si de eucharistico sacrificio ac de 

sacramentis agitur, ex opere operato potius ac primo loco 

oritur. Si vero vel actionem illam consideramus 

intaminatae Iesu Christi Sponsae, qua eadem precibus 

sacrisque caerimoniis eucharisticum adornat sacrificium 

et sacramenta, vel si de 'sacramentalibus' ac de ceteris 

ritibus agitur, quae ab ecclesiastica instituta sunt 

hierarchia, tum efficacitas habetur potius ex opere 

operantis Ecclesiae, quatenus ea sancta est atque 

arctissime cum suo Capite coniuncta operatur. 

3845 Quam ad rem cupimus ..., ut animum intendatis 

vestrum ad novas illas cogitandi iudicandique rationes de 

christiana pietate, quam 'obiectivam' vocant; quae 

quidem rationes, dum mystici Corporis mysterium 

itemque veracem gratiae actionem sanctitatis 

effectricem divinosque sacramentorum et eucharistici 

sacrificii actus in perspicuo (533) ponere conantur, eo 

tamen contendere videntur, ut 'subiectivam'seu 

'personalem' quam dicunt pietatem vel imminuant vel 

omnino praetermittant... Christus (per sacramenta et per 

sacrificium suum) nullo non tempore humanum genus 

expiat Deoque consecrat. Ea igitur 'obiectiva'. . . virtute

982 

pollent, quae reapse animos nostros divinae Iesu Christi 

vitae facit participes. Ideo non ex nostra, sed ex divina 

virtute eis effectrix illa vis inest, quae membrorum 

pietatem cum Capitis pietate coniungit eamdemque 

quodammodo reddit totius communitatis actionem. 

Quibus ex acutis argumentis nonnulli concludunt, 

christiana omnis pietas in mystici Corporis Christi 

mysterio consistat oportere, nulla habita 'personali' seu 

'subiectiva' ut aiunt ratione atque adeo cetera religionis 

opera neglegenda reputant, quae cum sacra Liturgia 

arcte non devinciantur et extra cultum publicum 

absolvantur. Quas tamen circa duplicis pietatis genera 

conclusiones, quamvis optima sint quae supra 

proponuntur principia, fallaces omnino esse, insidiosas ac 

perniciosissimas nemo est qui non videat. Utique 

retinendum est sacramenta altarisque sacrificium 

intimam habere in semet ipsis virtutem, utpote quae sint 

ipsius Christi actiones, ... verumtamen ut eadem debitam 

efficaciam habeant, opus est prorsus, ut rectae animi 

nostri dispositiones accedant. 

3846 2299 (537) In spirituali igitur vita nulla intercedere 

potest discrepantia vel repugnantia inter divinam illam 

actionem, quae ad perpetuandam redemptionem nostram 

gratiam in animos infundit, ac sociam laboriosamque 

hominis operam, quae donum Dei vacuum non reddat 

oportet (cf. 2 Cor 6,1); itemque inter externi 

sacramentorum ritus efficacitatem, quae ex opere 

operato oritur, atque eorum bene merentem actum, qui 

eadem impertiunt vel suscipiunt, quem quidem actum 

opus operantis vocamus; ac pari modo publicas 

supplicationes inter privatasque preces; inter rectam 

agendi rationem supernarumque contemplationem rerum; 

inter vitam asceticam ac Liturgiae pietatem; ac denique 

inter ecclesiasticae hierarchiae iurisdictionem 

legitimumque magisterium ac potestatem illam, quae 

proprie sacerdotalis dicitur, quaeque in sacro excercetur 

ministerio.... Procul dubio liturgica precatio, cum publica

983 

sit inclitae Jesu Christi Sponsae supplicatio, privatis 

precibus potiore excellentia praestat. Quae tamen potior 

excellentia neutiquam significat duo haec precandi 

genera inter se discrepare vel repugnare. Uno enim 

eodemque cum sint studio animata, una simul etiam 

confluunt ac componuntur secundum illud 'omnia et in 

omnibus Christus' (Col 3, 11), ad idemque contendunt 

propositum, donec in nobis formetur Christus (cf. Gal 4, 

19). 

3847 (547) Christianae religionis caput ac veluti centrum 

sanctissimae Eucharistiae mysterium est, quam olim 

Summus Sacerdos Christus instituit, quamque per suos 

administros perpetuo in Ecclesia renovari iubet. ... (548) 

Altaris sacrificium non mera est ac simplex Jesu Christi 

cruciatuum ac mortis commemoratio, sed vera ac propria 

sacrificatio, qua quidem per incruentam immolationem 

Summus Sacerdos id agit quod iam in cruce fecit, semet 

ipsum aeterno Patri hostiam offerens acceptissimam. ... 

3848 Dissimilis tamen ratio est, qua Christus offertur. In 

cruce enim totum semet ipsum suosque Deo obtulit 

dolores ; victimae vero immolatio per cruentam mortem 

libera voluntate obitam effecta est. In ara autem, ob 

gloriosum humanae naturae suae statum, 'mors illi ultra 

non dominabitur' (Rom 6,9), ideoque sanguinis effusio 

haud possibilis est; verumtamen ex divinae sapientiae 

consilio Redemptoris nostri sacrificatio per externa signa, 

quae sunt mortis indices, mirando quodam modo 

ostenditur. Siquidem per panis 'transsubstantiationem' in 

corpus vinique in sanguinem Christi, ut eius corpus reapse 

praesens habetur, ita eius cruor: eucharisticae autem 

species, sub quibus adest, cruentam corporis et sanguinis 

separationem figurant. Itaque memorialis demonstratio 

eius mortis, (549) quae reapse in Calvariae loco accidit, 

in singulis altaris sacrificiis iteratur quandoquidem per 

distinctos indices Christus Iesus in statu victimae 

significatur atque ostenditur.

984 

3849 2300 (552) Expedit... christifideles omnes 

animadvertant, summo sibi officio esse summaeque 

dignitati, eucharisticum participare sacrificium. (553) 

(Tamen) non idcirco sacerdotali etiam potestate fruuntur. 

3850 2300 (Falsus conceptus sacerdotii fidelium:) Sunt 

enim ..., qui... doceant (cf. DS 1767), in Novo Testamento 

sacerdotii nomine id solummodo venire, quod ad omnes 

spectet, qui sacri fontis lavacro expiati fuerint; itemque 

praeceptum illud, quo Iesus Christus in novissima cena id 

Apostolis commiserat faciendum, quod ipse fecerat, ad 

cunctam directo pertinere christifidelium Ecclesiam; 

atque exinde, deinceps tantum, hierarchicum consecutum 

esse sacerdotium. Quapropter populum autumant vera 

perfrui sacerdotali potestate, sacerdotem autem 

solummodo agere ex delegato a communitate munere. 

Quamobrem Eucharisticum Sacrificium veri nominis 

'concelebrationem' existimant, ac reputant expedire 

potius ut sacerdotes una cum populo adstantes 

'concelebrent', quam ut privatim Sacrificium offerant 

absente populo. (Contra haec) in memoriam revocandum 

esse ducimus, sacerdotem nempe idcirco tantum populi 

vices agere, quia personam gerit Dni. n. Iesu Christi, 

quatenus membrorum omnium Caput est, pro iisdem 

semet ipsum offert, ideoque ad altare accedere ut 

ministrum Christi, Christo inferiorem, superiorem autem 

populo. Populum contra, quippe (554) qui nulla ratione 

divini Redemptoris personam sustineat neque conciliator 

sit inter seipsum et Deum, nullo modo iure sacerdotali frui 

posse. - Quae quidem fidei certitudine constant; at 

praeterea christifideles etiam divinam offerre hostiam, 

diversa tamen ratione, dicendi sunt. 

3851 2300 (Verus conceptus sacerdotii fidelium:) 'Non 

solum', ita Innocentius III, 'offerunt sacerdotes, sed et 

universi fideles: nam quod specialiter adimpletur 

ministerio sacerdotum, hoc universaliter agitur voto

985 

fidelium'. Ac ... (S. Robertus Bellarminus:) 'Sacrificium' 

inquit 'in persona Christi principaliter offertur. Itaque ista 

oblatio, consecrationem subsequens, est quaedam 

testificatio, quod tota Ecclesia consentiat in oblationem a 

Christo factam, et simul cum illo offerat'. Eucharistici 

quoque Sacrificii ritus ac preces haud minus clare 

significant atque ostendunt victimae oblationem una cum 

populo a sacerdotibus fieri... (555) Nec mirum est 

christifideles ad huiusmodi dignitatem elevari. 

Baptismatis enim lavacro, generali titulo christiani in 

mystico Corpore membra efficiuntur Christi sacerdotis, et 

'charactere' qui eorum in animo quasi insculpitur, ad 

cultum divinum deputantur; atque adeo ipsius Christi 

sacerdotium pro sua condicione participant. ... 

3852 2300 At est etiam intima ratio, cur christiani omnes, 

ii praesertim qui altari adsunt, offerre dicantur. Qua in re 

gravissima ne perniciosus oriatur error, offerendi vocem 

propriae significationis terminis circumscribamus oportet. 

Incruenta enim illa immolatio, qua consecrationis verbis 

prolatis Christus in statu victimae super altare praesens 

redditur, ab ipso solo sacerdote perficitur, prout Christi 

personam sustinet, non vero prout christifidelium 

personam gerit. At idcirco quod sacerdos divinam 

victimam altari superponit, eamdem Deo Patri qua 

oblationem defert ad gloriam Sanctissimae Trinitatis et in 

bonum totius Ecclesiae. Hanc autem restricti nominis 

oblationem christifideles suo modo duplicique ratione 

participant: quia nempe non tantum per sacerdotis 

manus, sed etiam una cum ipso quodammodo Sacrificium 

(556) offerunt: qua quidem participatione, populi quoque 

oblatio ad ipsum liturgicum refertur cultum. 

3853 2300 (Redarguuntur dein tamquam 'superlationes 

traiectionesque' opiniones eorum, qui) illa omnino 

sacrificia reprobant, quae privatim ac non adstante 

populo offerantur ... (item quae eodem tempore pluribus 

in altaribus offerantur.) (557) Perperam hac in re ad

986 

socialem eucharistici sacrificii indolem provocatur. 

Quotiescumque enim sacerdos id renovat, quod divinus 

Redemptor in novissima cena peregit, reapse sacrificium 

consummatur: quod quidem sacrificium semper et ubique 

itemque necessario ac suapte natura publico et sociali 

munere fruitur quandoquidem is, qui illud immolat, et 

Christi et christifidelium, cuius divinus Redemptor est 

Caput, nomine agit, atque illud Deo offert pro Ecclesia 

sancta catholica, ac pro vivis et defunctis. 

3854 (562) Augustum altaris sacrificium divinae dapis 

communione concluditur. Attamen ... ad eius sacrificii 

integritatem habendam requiritur solummodo, ut 

sacerdos caelesti pabulo reficiatur, non autem, ut populus 

etiam - quod ceteroquin summopere optandum est - ad 

sacram synaxim accedat. (Recoluntur errores in hac re 

iam reiecti ; refelluntur deinde asserentes) (563) heic agi 

non de sacrificio solummodo, sed de sacrificio ac cena 

fraternae communitatis, atque sacram synaxim ponant, 

communiter actam, quasi totius celebrationis culmen. 

Etenim etiam atque etiam animadvertendum est, 

eucharisticum sacrificium suapte natura incruentam esse 

divinae victimae immolationem, quae quidem mystico 

modo ex sacrarum specierum separatione patet, ex 

earumque oblatione aeterno Patri peracta. Sacra autem 

synaxis ad idem integrandum ad idemque augusti 

sacramenti communione participandum pertinet; dumque 

administro sacrificanti omnino necessaria est, 

christifidelibus est tantummodo enixe commendanda. 

3855 2297 (580)...Liturgicus annus... non frigida atque 

iners earum rerum repraesentatio est, quae ad praeterita 

tempora pertinent, vel simplex ac nuda superioris aetatis 

rerum recordatio. Sed potius est Christus ipse, qui in sua 

Ecclesia perseverat, quique immensae misericordiae 

suae iter pergit, quod quidem in hac mortali vita, cum 

pertransiit benefaciendo (cf. Act 10, 38), ipse pientissimo

987 

eo consilio incepit, ut hominum animi mysteria sua 

attingerent ac per eadem quodammodo viverent; quae 

profecto mysteria non incerto ac subobscuro eo modo, 

quo recentiores quidam scriptores effutiunt, sed quo 

modo catholica doctrina nos docet, praesentia 

continenter adsunt atque operantur; quandoquidem, ex 

Ecclesiae Doctorum sententia, et eximia sunt christianae 

perfectionis exempla, et divinae gratiae sunt fontes ob 

merita deprecationesque Christi, et effectu suo in nobis 

perdurant, cum singula secundum indolem cuiusque suam 

salutis nostrae causa suo modo exsistant. 

3857 2301 1. Sacramentum Ordinis a Christo Domino 

institutum, quo traditur spiritualis potestas et confertur 

gratia ad rite obeunda munia ecclesiastica, unum esse 

idemque pro universa Ecclesia, catholica fides profitetur. 

... Neque his a Christo Domino institutis Sacramentis 

Ecclesia saeculorum cursu alia Sacramenta substituit vel 

substituere potuit, cum, ut Concilium Tridentinum (cf. DS 

1601 1728) docet, septem Novae Legis Sacramenta sint 

omnia a Iesu Christo Domino Nostro instituta et Ecclesiae 

nulla competat potestas in 'substantiam Sacramentorum', 

id est in ea quae, testibus divinae revelationis fontibus, 

ipse Christus Dominus in signo sacramentali servanda 

statuit. ... 

3858 2301 Constat autem inter omnes Sacramenta Novae 

Legis, utpote signa sensibilia atque gratiae invisibilis 

efficientia, debere gratiam et significare quam efficiunt 

et efficere quam significant. Iamvero effectus, qui sacra 

Diaconatus, Presbyteratus et Episcopatus Ordinatione 

produci ideoque significari debent, potestas scilicet et 

gratia, in omnibus Ecclesiae universalis diversorum 

temporum et regionum ritibus sufficienter significati 

inveniuntur manuum impositione et verbis eam 

determinantibus. Insuper nemo est qui ignoret Ecclesiam 

Romanam semper validas habuisse Ordinationes graeco 

ritu collatas absque instrumentorum traditione, ita ut in

988 

ipso Concilio Florentino, in quo Graecorum cum Ecclesia 

Romana unio peracta est, minime Graecis impositum sit, 

ut ritum Ordinationis mutarent vel illi instrumentorum 

traditionem insererent: immo voluit Ecclesia ut in ipsa 

Urbe Graeci secundum proprium ritum ordinarentur. 

Quibus colligitur, etiam secundum mentem ipsius Concilii 

Florentini (cf. DS 1326), traditionem instrumentorum non 

ex ipsius Domini Nostri Jesu Christi voluntate ad 

substantiam et ad validitatem huis Sacramenti requiri. 

Quod si ex Ecclesiae voluntate et praescripto eadem 

aliquando fuerit necessaria ad valorem quoque, omnes 

norunt Ecclesiam quod statuit etiam mutare et abrogare 

valere. 

3859 2301 4. Quae cum ita sint, divino lumine invocato, 

suprema Nostra Apostolica Auctoritate et certa scientia 

declaramus et, quatenus opus sit, decernimus et 

disponimus: Sacrorum Ordinum Diaconatus, Presbyteratus 

et Episcopatus materiam eamque unam esse manuum 

impositionem : formam vero itemque unam esse verba 

applicationem huius materiae determinantia, quibus 

univoce significantur effectus sacramentales - scilicet 

potestas Ordinis et gratia Spiritus Sancti -, quaeque ab 

Ecclesia qua talia accipiuntur et usurpantur. Hinc 

consequitur ut declaremus, sicut revera ad omnem 

controversiam auferendam et ad conscientiarum 

anxietatibus viam praecludendam Apostolica Nostra 

Auctoritate declaramus, et, si umquam aliter legitime 

dispositum fuerit, statuimus instrumentorum traditionem 

saltem in posterum non esse necessariam ad Sacrorum 

Diaconatus, Presbyteratus et Episcopatus Ordinum 

validitatem. 

3860 2301 5. De materia autem et forma in uniuscuiusque 

Ordinis collatione, eadem suprema Nostra Apostolica 

auctoritate, quae sequuntur decernimus et constituimus: 

In Ordinatione Diaconali materia est Episcopi manus 

impositio quae in ritu istius Ordinationis una occurrit.

989 

Forma autem constat verbis 'Praefationis' quorum haec 

sunt essentialia ideoque ad valorem requisita: 'Emitte in 

eum, quaesumus Domine, Spiritum Sanctum, quo in opus 

ministerii tui fideliter exsequendi septiformis gratiae tuae 

munere roboretur.' In Ordinatione Presbyterali materia 

est Episcopi prima manuum impositio quae silentio fit, 

non autem eiusdem impositionis per manus dexterae 

extensionem continuatio, nec ultima cui coniunguntur 

verba: 'Accipe Spiritum Sanctum: quorum remiseris 

peccata etcetera.' Forma autem constat verbis 

'Praefationis' quorum haec sunt essentialia ideoque ad 

valorem requisita: 'Da, quaesumus, omnipotens Pater, in 

hunc famulum tuum Presbyterii dignitatem; innova in 

visceribus eius spiritum sanctitatis, ut acceptum a Te, 

Deus, secundi meriti munus obtineat censuramque morum 

exemplo suae conversationis insinuet.' Denique in 

Ordinatione seu Consecratione Episcopali materia est 

manuum impositio quae ab Episcopo consecratore fit. 

Forma autem constat verbis 'Praefationis', quorum haec 

sunt essentialia ideoque ad valorem requisita: 'Comple in 

Sacerdote tuo ministerii tui summam, et ornamentis totius 

glorificationis instructum caelestis unguenti rore 

sanctifica' ... 

3861 2301 6. Ne vero dubitandi praebeatur occasio, 

praecipimus ut impositio manuum in quolibet Ordine 

conferendo caput Ordinandi physice tangendo fiat, 

quamvis etiam tactus moralis ad Sacramentum valide 

conficiendum sufficiat. ... Huius Nostrae Constitutionis 

dispositiones vim retroactivam non habent. ... 

Ep. Secretarii Commiss. de re Biblica ad card. Suhard, 

archiep. Paris., sous Pie XII, 16 janvier 1948 

3862 2302 (45) (Decreta Commissionis de re Biblica 

ulteriori investigatione rei Biblicae obstare nolunt.) 

cf. textus in lingua gallica

990 

Decr, S. Officii, sous Pie XII, 28 juin (1 juillet) 1949 

3865 Qu.: 1. Utrum licitum sit, partibus communistarum 

nomen dare vel eisdem favorem praestare (cf. DS 3930). 

2. Utrum licitum sit edere, propagare vel legere libros, 

periodica diaria vel folia, quae doctrinae vel actioni 

communistarum patrocinantur, vel in eis scribere; 3. 

Utrum christifideles, qui actus, de quibus in n.1 et 2, 

scienter et libere posuerint, ad sacramenta admitti 

possint 4. Utrum christifideles, qui communistarum 

doctrinam materialisticam et antichristianam profitentur, 

et in primis qui eam defendunt vel propagant, ipso facto, 

tamquam apostatae a fide catholica, incurrant in 

excommunicationem speciali modo Sedi Apostolicae 

reservatam. Resp (cfirm a S. P'ce 30 juin): Ad 1. Negative: 

Communismus enim est materialisticus et antichristianus; 

communistarum autem duces, etsi verbis quandoque 

profitentur se religionem non oppugnare, re tamen, sive 

doctrina sive actione, Deo veraeque religioni et Ecclesiae 

Christi sese infensos esse ostendunt. Ad 2. Negative: 

Prohibentur enim ipso iure (cf. CdIC 1399). Ad 3. 

Negative, secundum ordinaria principia de sacrarnentis 

denegandis iis, qui non sunt dispositi. 

Ad 4. Affirmative. 

Ep. S. Officii ad archiep. Bostoniensem, sous Pie XII, 

8 août 1949 

3866 ... Inter ea autem, quae semper Ecclesia praedicavit 

et praedicare numquam desinet illud quoque infallibile 

effatum continetur, quo edocemur 'extra Ecclesiam nullam 

esse salutem'. Est tamen hoc dogma intelligendum eo 

sensu, quo id intelligit Ecclesia ipsa. Non enim privatis 

iudiciis explicanda dedit Salvator noster ea, quae in fidei 

deposito continentur, sed ecclesiastico magisterio.

991 

3867 Et primum quidem Ecclesia docet, hac in re agi de 

severissimo praecepto Iesu Christi. Ipse enim expressis 

verbis Apostolis suis imposuit, ut docerent omnes gentes, 

servare omnia quae ipse mandaverat. Inter mandata 

autem Christi non minimum locum illud occupat, quo 

baptismo iubemur incorporari in Corpus mysticum Christi, 

quod est Ecclesia, et adhaerere Christo eiusque vicario, 

per quem ipse in terra modo visibili gubernat Ecclesiam. 

Quare nemo salvabitur, qui sciens Ecclesiam a Christo 

divinitus fuisse institutam, tamen Ecclesiae sese subiicere 

renuit vel Romano Pontifici, Christi in terris vicario, 

denegat oboedientiam. 

3868 Neque enim in praecepto tantummodo dedit 

Salvator, ut omnes gentes intrarent Ecclesiam, sed statuit 

quoque Ecclesiam medium esse salutis, sine quo nemo 

intrare valeat regnum gloriae caelestis. 

3869 Infinita sua misericordia Deus voluit, ut illorum 

auxiliorum salutis quae divina sola institutione, non vero 

intrinseca necessitate, ad finem ultimum ordinantur, tunc 

quoque certis in adiunctis effectus ad salutem necessarii 

obtineri valeant, ubi voto solummodo vel desiderio 

adhibeantur. Quod in sacrosancto Tridentino Concilio 

claris verbis enuntiatum videmus tum de sacramento 

regenerationis tum de sacramento paenitentiae (DS 1524 

1543). 

3870 Idem autem suo modo dici debet de Ecclesia, 

quatenus generale ipsa auxilium salutis est. 

Quandoquidem ut quis aeternam obtineat salutem non 

semper exigitur, ut reapse Ecclesiae tamquam membrum 

incorporetur, sed id saltem requiritur, ut eidem voto et 

desiderio adhaereat. Hoc tamen votum non semper 

explicitum sit oportet, prout accidit in catechumenis, sed 

ubi homo invincibili ignorantia laborat, Deus quoque 

implicitum votum acceptat, tali nomine nuncupatum, quia

992 

illud in ea bona animae dispositione continetur, qua 

homo voluntatem suam Dei voluntati conformem velit. 

3871 Quae clare docentur in (Pii XII Litt. encycl.) ... De 

mystico Iesu Christi Corpore. In iisdem enim Summus 

Pontifex nitide distinguit inter eos, qui re Ecclesiae 

tamquam membra incorporantur, atque eos, qui voto 

tantummodo Ecclesiae adhaerent.... 'In Ecclesiae autem 

membris reapse ii soli adnumerandi sunt, qui 

regenerationis lavacrum receperunt veramque fidem 

profitentur neque a Corporis compage semet ipsos misere 

separaverunt vel, ob gravissima admissa, a legitima 

auctoritate seiuncti sunt' (DS 3802). Circa finem autem 

earundem Litterarum encyclicarum, amantissimo animo 

eos ad unitatem invitans, qui ad Ecclesiae catholicae 

compagem non pertinent, illos commemorat, 'qui inscio 

quodam desiderio ac voto ad Mysticum Redemptoris 

Corpus ordinentur', quos minime a salute aeterna 

excludit, ex altera tamen parte in tali statu versari 

asserit, 'in quo de sempiterna cuiusque propria salute 

securi esse non possunt ... quandoquidem tot tantisque 

caelestibus muneribus adiumentis carent quibus in 

catholica solummodo Ecclesia frui licet' (DS 3821). 

3872 Quibus verbis providentibus tam eos reprobat, qui 

omnes solo voto implicito Ecclesiae adhaerentes a salute 

aeterna excludunt, quam eos, qui falso asserunt, homines 

in omni religione aequaliter salvari posse (cf. DS 2806 

2865). Neque etiam putandum est, quodcumque votum 

Ecclesiae ingrediendae sufficere, ut homo salvetur. 

Requiritur enim ut votum, quo quis ad Ecclesiam 

ordinetur, perfecta caritate informetur ; nec votum 

implicitum effectum habere potest, nisi homo fidem 

habeat supernaturalem (Allegatur Hebr 11,6 et Conc. 

Trid., sess. n c. 8: DS 1532). 

3873 Ex praedictis clarum igitur est, ea quae in 

commentario 'From the Housetops', fasc. III, tamquam

993 

genuina Ecclesiae catholicae doctrina proponuntur, ab 

eadem longe distare et esse valde nociva tam iis qui intra 

quam iis qui foris sunt. ... Itaque intelligi non potest, 

quomodo Institutum 'St. Benedict Center' sibi cohaereat, 

quod, cum se scholam catholicam profiteatur ac talem 

haberi velit, re tamen vera praescriptis can. 1381 et 1382 

Cod. Iur. Can. non conformetur, idemque fons exsistat 

discordiarum et rebellionis contra auctoritatem 

ecclesiasticam et turbationis multarum conscientiarum 

causa. Item non intelligjtur, quomodo religiosus vir, scl. P. 

Feeney, se 'defensorem fidei' exhibeat simulque 

impugnare non dubitet catecheticam institutionem a 

legitimis auctoritatibus propositam. ... 

Resp. S. Officii, sous Pie XII, 28 décembre 1949 

3874 2304 Qu.: Utrum, in diiudicandis causis 

matrimonialibus, baptismus in sectis Discipulorum Christi, 

Presbyterianorum, Congregationalistarum, Baptistarum, 

Methodistarum collatus, posita necessaria materia et 

forma, praesumendus sit invalidus ob defectum requisitae 

in ministro intentionis faciendi quod facit Ecclesia vel 

quod Christus instituit an vero praesumendus sit validus, 

nisi in casu particulari contrarium probetur.' Resp.: 

Negative ad primam partem; affirmative ad secundam. 

Pie XII, Litt. encycl. 'Humani generis', 12 août 1950 

3875 2305 (561) ... Licet humana ratio, simpliciter 

loquendo, veram et certam cognitionem unius Dei 

personalis, mundum providentia sua tuentis ac 

gubernantis, necnon naturalis legis a Creatore nostris 

animis inditae, suis naturalibus viribus ac lumine assequi 

revera possit, nihilominus non pauca obstant, quominus 

eadem ratio hac sua nativa facultate efficaciter 

fructuoseque utatur. Quae enim ad Deum pertinent et ad 

rationes spectant, quae inter homines Deumque 

intercedunt, veritates sunt rerum sensibilium ordinem

994 

omnino (562) transcendentes, quae, cum in vitae 

actionem inducuntur eamque informant, sui devotionem 

suique abnegationem postulant. Humanus autem 

intellectus in talibus veritatibus acquirendis difficultate 

laborat tum ob sensuum imaginationisque impulsum, tum 

ob pravas cupiditates ex peccato originali ortas. Quo fit 

ut homines in rebus huiusmodi libenter sibi suadeant esse 

falsa vel saltem dubia, quae ipsi nolint esse vera. 

3876 2305 Quapropter divina 'revelatio' moraliter 

necessaria dicenda est, ut ea, quae in rebus religionis et 

morum rationi per se impervia non sunt, in praesenti 

quoque humani generis condicione, ab omnibus expedite, 

firma certitudine et nullo admixto errore cognosci possint 

(cf. DS 3005). Quin immo mens humana difficultates 

interdum pati potest etiam in certo iudicio 'credibilitatis' 

efformando circa catholicam fidem, quamvis tam multa 

ac mira signa externa divinitus disposita sint quibus vel 

solo naturali rationis lumine divina christianae religionis 

origo certo probari possit. Homo enim sive praeiudicatis 

ductus opinionibus sive cupidinibus ac mala voluntate 

instigatus, non modo externorum signorum evidentiae, 

quae prostat, sed etiam supernis afflatibus quos Deus in 

animos ingerit nostros, renuere ac resistere potest. 

3877 2305 (562) (Sunt qui evolutionis systema) absque 

prudentia ac discretione admissum ad omnium rerum 

originem pertinere contendant, atque audacter 

indulgeant opinationi monisticae ac pantheisticae mundi 

universi continuae evolutioni obnoxii. Qua quidem 

opinatione fautores communismi libenter fruuntur ut suum 

'materialismum dialecticum' efficacius propugnent et 

evehant, omni notione theistica ex animis avulsa. 

3878 2306 (563) Huiusmodi evolutionis commenta, quibus 

omne, quod absolutum, firmum, immutabile est, 

repudiatur, viam straverunt novae aberranti philosophiae, 

quae cum 'idealismo', 'immanentismo' ac 'pragmatismo'

995 

contendens 'existentialismi' nomen nacta est, utpote 

quae, immutabilibus rerum essentiis posthabitis, de 

singulorum 'exsistentia' tantum sollicita sit. Accedit falsus 

quidam 'historicismus', qui solis humanae vitae eventibus 

inhaerens, cuiusvis veritatis legisque absolutae 

fundamenta subvertit, cum ad res philosophicas tum ad 

christiana etiam dogmata quod attinet. 

3879 2308 Iamvero theologis ac philosophis catholicis, 

quibus grave incumbit munus divinam humanamque 

veritatem tuendi animisque inserendi hominum, has 

opinationes plus minusve e recto itinere aberrantes 

neque ignorare neque neglegere licet. Quin immo ipsi 

easdem opinationes perspectas habeant oportet, tum 

quia morbi non apte curantur nisi rite praecogniti fuerint, 

tum quia nonnumquam in falsis ipsis commentis aliquid 

veritatis latet, tum denique quia eadem animum 

provocant ad quasdam (564) veritates, sive philosophicas 

sive theologicas, sollertius perscrutandas ac 

perpendendas. ... 

3880 2308 Et quemadmodum olim fuerunt, qui rogarent 

num translaticia Ecclesiae apologetica ratio obstaculum 

constitueret potius quam auxilium ad animos Christo 

lucrandos, ita hodie non desunt qui eo usque procedere 

audeant ut serio quaestionem moveant num theologia 

eiusque methodus, quales in scholis ecclesiastica 

approbante auctoritate vigent, non modo perficiendae, 

verum etiam omnino reformandae sint, ut regnum Christi 

quocumque terrarum, inter homines cuiusvis culturae vel 

cuiusvis opinionis religiosae efficacius propagetur. 

Quodsi iidem ad nihil aliud intenderent quam ad 

disciplinam ecclesiasticam eiusque methodum hodiernis 

condicionibus ac necessitatibus, nova quadam inducta 

ratione, aptius (565) accommodandas, nulla fere esset 

causa timendi ; at vero imprudenti aestuantes 'irenismo', 

nonnulli veluti obices ad fraternam unitatem 

restaurandam ea putare videntur, quae ipsis legibus ac

996 

principiis a Christo datis innituntur itemque institutis ab 

eo conditis, vel quae munimina ac fulcimina exstant 

integritatis fidei... 

3881 2309 Quod autem ad theologiam spectat, 

quorumdam consilium est dogmatum significationem 

quam maxime extenuare; ipsumque dogma a loquendi 

ratione in Ecclesia jamdiu recepta et a philosophicis 

notionibus penes catholicos doctores vigentibus liberare, 

ut in catholica exponenda doctrina ad Sacrae Scripturae 

sanctorumque Patrum dicendi modum redeatur. Spem ipsi 

fovent fore ut dogma elementis denudatum, quae 

extrinsecus a divina revelatione esse dicunt, fructuose 

comparetur cum eorum opinionibus dogmaticis qui ab 

Ecclesiae unitate sejuncti sint, utque hac via 

pedetemptim perveniatur ad assimilanda sibi invicem 

dogma catholicum et placita dissidentium. 

3882 2310 Accedit quod, catholica doctrina ad hanc 

redacta condicionem, viam sterni autumant, qua, 

hodiernis necessitatibus (566) satisfaciendo, hodiernae 

etiam philosophiae notionibus dogma exprimi possit, sive 

'immanentismi' sive 'idealismi' sive 'exsistentialismi'aliusve 

systematis. Quod idcirco etiam fieri posse ac debere 

audaciores quidam affirmant, quia fidei mysteria 

numquam notionibus adaequate veris significari posse 

contendunt, sed tantum notionibus 'approximativis', ut 

aiunt, ac semper mutabilibus, quibus veritas aliquatenus 

quidem indicetur, sed necessario quoque deformetur. 

Quapropter non absurdum esse putant, sed necesse 

omnino esse ut theologia pro variis philosophiis, quibus 

decursu temporum tamquam suis utitur instrumentis, 

novas antiquis substituat notiones, ita ut diversis quidem 

modis, ac vel etiam aliqua ratione oppositis, idem tamen, 

ut aiunt, valentibus, easdem divinas veritates humanitus 

reddat. Addunt etiam historiam dogmatum consistere in 

reddendis variis sibique succedentibus formis, quas

997 

veritas revelata induerit, secundum diversas doctrinas et 

opinationes quae saeculorum decursu ortae fuerint. 

3883 Patet autem ex iis, quae diximus, huiusmodi 

molimina non tantum ducere ad 'relativismum' 

dogmaticum, quem vocant, sed illum iam reapse 

continere; cui quidem despectus doctrinae communiter 

traditae eorumque vocabulorum, quibus eadem 

significatur, satis superque favet. Nemo sane est qui non 

videat huiusmodi notionum vocabula cum in scholis tum 

ab ipsius Ecclesiae Magisterio adhibita, perfici et 

perpoliri posse; ac notum praeterea est Ecclesiam in 

iisdem vocibus adhibendis non semper constantem fuisse. 

Liquet etiam Ecclesiam non cuilibet systemati 

philosophico, brevi temporis spatio vigenti, devinciri 

posse: sed ea quae communi consensu a catholicis 

doctoribus composita per plura saecula fuere ad aliquam 

dogmatis intellegentiam attingendam, tam caduco 

fundamento procul dubio non nituntur. Nituntur enim 

principiis ac notionibus ex vera rerum creatarum 

cognitione deductis; in quibus quidem deducendis 

cognitionibus humanae menti veritas divinitus revelata, 

quasi stella, per Ecclesiam illuxit. Quare mirum non est 

aliquas huiusmodi notiones a Conciliis Oecumenicis non 

solum (567) adhibitas, sed etiam sancitas esse, ita ut ab 

eis discedere nefas sit. ... Despectus autem vocabulorum 

ac notionum quibus theologi scholastici uti solent, sponte 

ducit ad enervandam theologiam, ut aiunt speculativam, 

quam, cum ratione theologica innitatur, vera certitudine 

carere existimant. 

3884 2313 Magisterium ab ipsis tamquam progressionis 

sufflamen ac scientiae obex exhibetur, ab acatholicis 

vero quibusdam jam veluti injustum frenum consideratur 

quo excultiores aliqui theologi a disciplina sua innovanda 

detineantur. Et quamquam hoc sacrum Magisterium, in 

rebus fidei et morum, cuilibet theologo proxima et 

universalis veritatis norma esse debet, utpote cui Christus

998 

Dominus totum depositum fidei - Sacras nempe Litteras ac 

divinam 'traditionem' - et custodiendum et tuendum et 

interpretandum concredidit, attamen officium, quo fideles 

tenentur illos quoque fugere errores, qui ad haeresim 

plus minusve accedant, ideoque 'etiam constitutiones et 

decreta servare, quibus pravae hujusmodi opiniones a 

Sancta Sede proscriptae et prohibitae sunt' (CIC 1324; cf 

D.1820), nonnunquam ita ignorantur ac si non habeatur. 

3885 2313 Neque putandum est, ea quae in Encyclicis 

Litteris proponuntur, assensum per se non postulare, cum 

in iis Pontifices supremam sui Magisterii postetatem non 

exerceant. Magisterio enim ordinario haec docentur, de 

quo illud etiam valet: 'Qui vos audit, me audit' (Lc 10.16); 

ac plerumque quae in Encyclicis Litteris proponuntur et 

inculcantur, jam aliunde ad doctrinam catholicam 

pertinent. Quodsi Summi Pontificces in actis suis de re 

hactenus controversa data opera sententiam ferunt, 

omnibus patet rem illam, secundum mentem ac 

voluntatem eorumdem Pontificum, quaestionem liberae 

inter theologos disceptationis jam haberi non posse. 

3886 2314 Verum quoque est, theologis semper 

redeundum esse ad divinae revelationis fontes; eorum 

enim est indicare qua ratione ea quae a vivo Magisterio 

docentur, in Sacris Litteris et in divina " traditione ", sive 

explicite, sive implicite inveniantur. Accedit quod uterque 

doctrinae divinitus revelatae fons tot tantoquesque 

continet thesauros veritatis, ut numquam reapse 

exhauriatur. Quapropter sacrorum fontium studio sacrae 

disciplinae semper juvenescunt; dum contra speculatio, 

quae ulteriorem sacri depositi inquisitionem neglegit, ut 

experiundo novimus, sterilis evadit. Sed hac de causa 

theologia etiam positiva, quam dicunt, scientiae 

dumtaxat historicae aequari nequit. Una enim cum sacris 

ejusmodi fontibus Deus Ecclesiae suae Magisterium dedit, 

ad ea quoque illustranda et enucleanda, quae in fidei 

deposito nonnisi obscure ac velut implicite continentur.

999 

Quod quidem depositum nec singulis christifidelibus nec 

ipsis theologis divinus Redemptor concredidit authentice 

interpretandum, sed soli Ecclesiae Magisterio. Si autem 

hoc suum munus Ecclesiae exercet, sicut saeculorum 

decursu saepenumero factum est, sive ordinario sive 

extraordinario ejusdem muneris exercitio, patet omnino 

falsam esse methodum, qua ex obscuris clara explicentur, 

quin immo contrarium omnes sequi ordinem necesse esse. 

Quare Decessor Noster imm. mem. Pius IX, docens 

nobilissimum theologiae munus illud esse, quod ostendat 

quomodo ab Ecclesia definita doctrina contineatur in 

fontibus, non absque gravi causa illa addidit verba: 'eo 

ipso sensu, quo definita est'. 

3887 2315 Plura etiam a nonnullis proponuntur vel 

mentibus instillantur in detrimentum divinae auctoritatis 

Sacrae Scripturae. Etenim sensum definitionis Concilii 

Vaticani de Deo Sacrae Scripturae auctore audacter 

quidam pervertunt; atque sententiam, jam pluries 

reprobatam, renovant, secundum quam Sacrarum 

Litterarum immunitas errorum ad ea solummodo, quae de 

Deo ac de rebus moralibus et religiosis traduntur, 

pertineat. Immo perperam loquuntur de sensu humano 

Sacrorum Librorum sub quo sensus eorum divinus lateat, 

quem solum infallibilem declarant. In Sacra Scriptura 

interpretanda nullam haberi volunt rationem analogiae 

fidei ac "traditionis", Ecclesiae; ita ut Sanctorum Patrum 

et sacri Magisterii doctrina quasi ad trutinam Sacrae 

Scripturae, ratione mere humanan ab exegetis 

explicatae, sir revocanda, potius quam eadem Sacra 

Scriptura exponenda sit ad mentem Ecclesiae, quae a 

Christo Domino totius depositi veritatis divinitus revelatae 

custos ac interpres constituta est. 

3888 2316 (570) Ac praeterea sensus litteralis Sacrae 

Scripturae eiusque expositio a tot tantisque exegetis, 

vigilante Ecclesia, elaborata, ex commenticiis eorum 

placitis, novae cedere debent exegesi, quam symbolicam

1000 

ac spiritualem appellant; et qua Sacra Biblia Veteris 

Testamenti, quae hodie in Ecclesia tamquam fons clausus 

lateant, tandem aliquando omnibus aperiantur. Hac 

ratione asseverant difficultates omnes evanescere, 

quibus ii tantummodo praepediantur, qui sensui litterali 

Scripturarum adhaereant. 

3889 2316 Quae quidem omnia quam aliena sint a 

principiis ac normis hermeneuticis a decessoribus Nostris 

fel. rec. Leone XIII in Encyclicis Litteris 'Providentissimus', 

et a Benedicto XV in Enc. Litt. 'Spiritus Paraclitus', itemque 

a Nobis ipsis in Enc. Litt. 'Divino afflante Spiritu' rite 

statutis nemo est qui non videat. 

3890 2317 (570) Ac mirum non est huiusmodi novitates, ad 

omnes fere theologiae partes quod attinet, iam 

venenosos peperisse fructus. In dubium revocatur 

humanam rationem, absque divinae 'revelationis' 

divinaeque gratiae auxilio, argumentis ex creatis rebus 

deductis demonstrare posse Deum personalem exsistere; 

negatur mundum initium habuisse, atque contenditur 

creationem mundi necessariam esse, cum ex necessaria 

liberalitate divini amoris procedat; aeterna et infallibilis 

liberarum actionum hominum praescientia Deo item 

denegatur; quae quidem Vaticani Concilii declarationibus 

adversantur (DS 3001-3003). 

3891 2318 Quaestio etiam a nonnullis agitur num Angeli 

creaturae personales sint; numque materia a spiritu 

essentialiter differat. Alii veram 'gratuitatem' ordinis 

supernaturalis corrumpunt, cum autument Deum entia 

intellectu praedita condere non posse, quin eadem ad 

beatificam visionem ordinet et vocet. Nec satis; nam 

peccati originalis notio, definitionibus Tridentinis 

posthabitis, pervertitur, unaque simul peccati in 

universum, prout est Dei offensa, itemque satisfactionis a 

Christo pro nobis exhibitae. Nec desunt qui contendant 

transsubstantiationis (571) doctrinam, utpote antiquata

1001 

notione philosophica substantiae innixam, ita 

emendandam esse ut realis Christi praesentia in Ss. 

Eucharistia ad quemdam symbolismum reducatur, 

quatenus consecratae species, nonnisi signa efficacia sint 

spiritualis praesentiae Christi eiusque intimae 

coniunctionis cum fidelibus membris in Corpore mystico. 

3892 2320 (571) In comperto est quanti Ecclesia humanam 

rationem faciat quod pertinet ad exsistentiam unius Dei 

personalis certo demonstrandam, itemque ad ipsius 

christianae fidei fundamenta signis divinis invicte 

comprobanda ; parique modo ad legem, quam Creator 

animis hominum indidit, rite exprimendam ; ac denique 

ad aliquam mysteriorum intellegentiam assequendam 

eamque fructuosissimam. Hoc tamen munus ratio tum 

solum apte ac tuto absolvere poterit, cum debito modo 

exculta fuerit ; nempe cum fuerit sana illa philosophia 

imbuta quae veluti patrimonium iamdudum exstat a 

superioribus christianis aetatibus traditum, atque adeo 

altioris etiam ordinis auctoritatem habet, quia ipsum 

Magisterium Ecclesiae, eius principia ac praecipua 

asserta, a viris magni ingenii paulatim patefacta ac (572) 

definita, ad ipsius divinae 'revelationis' trutinam vocavit. 

Quae quidem philosophia in Ecclesia agnita ac recepta, 

et verum sincerumque cognitionis humanae valorem 

tuetur, et metaphysica inconcussa principia - rationis 

nempe sufficientis, causalitatis, et finalitatis - ac demum 

certae et immutabilis veritatis assecutionem. 

3893 2321 In hac philosophia plura sane exponuntur, 

quibus res fidei et morum neque directe nec indirecte 

attinguntur, quaeque propterea Ecclesia liberae 

peritorum disceptationi permittit ; at quoad alia plura, 

praesertim quoad principia assertaque praecipua, quae 

supra memoravimus, eadem libertas non viget. Etiam in 

huiusmodi essentialibus quaestionibus, philosophiam 

quidem aptiore ac ditiore veste induere licet, 

efficacioribus dictionibus communire, quibusdam

1002 

scholarum adminiculis minus aptis, exuere, sanis quoque 

quibusdam elementis progredientis humanae 

lucubrationis caute locupletare ; numquam tamen eam 

subvertere fas est, vel falsis principiis contaminare, vel 

quasi magnum quidem, sed obsoletum existimare 

monumentum. Non enim veritas omnisque eius 

philosophica declaratio in dies mutari possunt, cum 

potissimum agatur de principiis humanae menti per se 

notis, vel de sententiis illis, quae tum saeculorum 

sapientia, tum etiam divinae 'revelationis' consensu ac 

fulcimine innituntur. 

3894 (573) Quae si bene perspecta fuerint, facile patebit 

cur Ecclesia exigat ut futuri sacerdotes philosophicis 

disciplinis instruantur 'ad Angelici Doctoris rationem, 

doctrinam et principia', quandoquidem plurium 

saeculorum experientia probe noscit Aquinatis methodum 

ac rationem sive in tironibus erudiendis, sive in 

absconditis veritatibus pervestigandis, singulari 

praestantia eminere. ...(D 2323) Hac de causa quam 

maxime deplorandum est, philosophiam in Ecclesia 

receptam ac agnitam hodie a nonnullis despectui haberi, 

ita ut antiquata quoad formam, rationalistica, ut aiunt, 

quoad cogitandi processum, impudenter renuntietur. 

Dictitant enim, hanc nostram philosophiam perperam 

opinionem tueri, metaphysicam absolute veram exsistere 

posse ; dum contra asseverant, res, praesertim 

transcendentes, non aptius exprimi posse quam 

disparatis doctrinis, quae sese mutuo compleant, quamvis 

sibi invicem quodammodo opponantur. 

3895 2326 (575) Non pauci expostulant ut catholica 

religio earumdem disciplinarum quam plurimum rationem 

habeat. Quod sane laude dignum est ubi de factis agitur 

reapse demonstratis ; caute tamen accipiendum est ubi 

potius de 'hypothesibus' sit quaestio, etsi aliquo modo 

humana scientia innixis, quibus doctrina attingitur in 

Sacris Litteris vel in 'traditione' contenta. Quodsi tales

1003 

coniecturales opiniones doctrinae a Deo revelatae 

directe vel indirecte adversentur, tum huiusmodi 

postulatum nullo modo admitti potest. 

3896 2327 Quamobrem Ecclesiae Magisterium non 

prohibet quominus 'evolutionismi' doctrina, quatenus 

nempe de humani corporis origine inquirit ex iam 

exsistente ac vivente materia oriundi - animas enim a Deo 

immediate creari catholica fides nos retinere iubet - pro 

hodierno humanarum disciplinarum et sacrae theologiae 

statu, investigationibus ac disputationibus peritorum in 

utroque campo hominum pertractetur, ita (576) quidem ut 

rationes utriusque opinionis, faventium nempe, vel 

obstantium, debita cum gravitate, moderatione ac 

temperantia perpendantur ac diiudicentur; dummodo 

omnes parati sint ad Ecclesiae iudicio obtemperandum, 

cui a Christo munus demandatum est et Sacras Scripturas 

authentice interpretandi et fidei dogmata tuendi. Hanc 

tamen disceptandi libertatem nonnulli temerario ausu 

transgrediuntur, cum ita sese gerant quasi si ipsa humani 

corporis origo ex iam exsistente ac vivente materia per 

indicia hucusque reperta ac per ratiocinia ex iisdem 

indiciis deducta, iam certa omnino sit ac demonstrata ; 

atque ex divinae revelationis fontibus nihil habeatur, 

quod in hac re maximam moderationem et cautelam 

exigat. 

3897 2328 Cum vero de alia coniecturali opinione agitur, 

videlicet de polygenismo, quem vocant, tum Ecclesiae filii 

eiusmodi libertate minime fruuntur. Non enim 

christifideles eam sententiam amplecti pos sunt, quam 

qui retinent asseverant vel post Adam hisce in terris veros 

homines exstitisse, qui non ab eodem prouti omnium 

protoparente naturali generatione originem duxerint, vel 

Adam significare multitudinem quamdam protoparentum; 

cum nequaquam appareat quomodo huiusmodi sententia 

componi queat cum iis quae fontes revelatae veritatis et 

acta Magisterii Ecclesiae proponunt de peccato originali,

1004 

quod procedit ex peccato vere commisso ab uno Adamo, 

quodque generatione in omnes transfusum, inest 

unicuique proprium (cf. Rom 5,12-19 ; DS 1511-1514). 

3898 2329 Quemadmodum autem in biologicis et 

anthropologicis disciplinis, ita etiam in historicis sunt qui 

limites et cautelas ab Ecclesia statuta audacter 

transgrediantur. Ac peculiari modo deploranda est 

quaedam nimio liberior libros historicos Veteris 

Testamenti interpretandi ratio, cuius fautores Epistulam 

haud ita multo ante a Pontificio Consilio de re biblica 

Archiepiscopo Parisiensi datam ad suam defendendam 

causam immerito referunt (cf. DS 3862ss). Haec enim 

Epistula aperte monet undecim priora (577) capita 

Geneseos, quamvis cum historicae compositionis 

rationibus proprie non conveniant, quibus eximii rerum 

gestarum scriptores graeci et latini, vel nostrae aetatis 

periti usi fuerint, nihilominus quodam vero sensu, exegetis 

amplius investigando ac determinando, ad genus 

historiae pertinere ; eademque capita, oratione simplici 

ac figurata mentique populi parum exculti accomodata, 

tum praecipuas veritates referre, quibus aeterna nostra 

procuranda salus innititur, tum etiam popularem 

descriptionem originis generis humani populique electi. 

Si quid autem hagiographi antiqui ex narrationibus 

popularibus hauserint (quod quidem concedi potest), 

numquam obliviscendum est eos ita egisse divinae 

inspirationis afflatu adiutos, quo in seligendis ac 

diiudicandis documentis illis ab 'omni errore immunes 

praemuniebantur. 

3899 2330 Quae autem ex popularibus narrationibus in 

Sacris Litteris recepta sunt, ea cum mythologiis aliisve id 

genus minime aequanda sunt, quae magis ex effusa 

imaginatione procedunt quam ex illo veritatis ac 

simplicitatis studio, quod in Sacris Libris Veteris etiam 

Testamenti adeo elucet ut hagiographi nostri antiquos 

profanos scriptores aperte praecellere dicendi sint.


1005 


Pie XII, Const. Ap. 'Munificentissimus Deus', 1 novembre 

1950 

3900 2331 (767) Haec omnia Sanctorum Patrum ac 

theologorum argumenta considerationesque Sacris 

Litteris tamquam ultimo fundamento nituntur ; quae 

quidem almam Dei Matrem nobis veluti (768) ante oculos 

proponunt divino Filio suo coniunctissimam, eiusque 

semper participantem sortem. Quamobrem quasi 

impossibile videtur eam cernere, quae Christum concepit, 

peperit, suo lacte aluit, eumque inter ulnas habuit 

pectorique obstrinxit suo, ab eodem post terrestrem hanc 

vitam, etsi non anima, corpore tamen separatam. Cum 

Redemptor noster Mariae Filius sit, haud poterat 

profecto, utpote divinae legis observator perfectissimus, 

praeter Aeternum Patrem, Matrem quoque suam 

dilectissimam non honorare. Atqui, cum eam posset tam 

magno honore exornare, ut eam a sepulcri corruptione 

servaret incolumem, id reapse fecisse credendum est. 

3901 2331 Maxime autem illud memorandum est, inde a 

saeculo II, Mariam Virginem a Sanctis Patribus veluti 

novam Hevam proponi novo Adae, etsi subiectam, 

arctissime coniunctam in certamine illo adversus 

inferorum hostem, quod, quemadmodum in 

protoevangelio (Gn 3, 15) praesignificatur, ad 

plenissimam deventurum erat victoriam de peccato ac de 

morte, quae semper in gentium Apostoli scriptis inter se 

copulantur (Rom 5 et 6; I Cor 15, 21-26; 54-57). 

Quamobrem, sicut gloriosa Christi anastasis essentialis 

pars fuit ac postremum huius victoriae tropaeum, ita 

Beatae Virginis commune cum Filio suo certamen virginei 

corporis 'glorificatione' concludendum erat ; ut enim idem 

Apostolus ait, 'cum... mortale hoc induerit immortalitatem,

1006 

tunc fiet sermo, qui scriptus est : absorpta est mors in 

victoria' (I Cor 15,54). 

3902 2331 Idcirco augusta Dei Mater, Iesu Christo, inde 

ab omni aeternitate, 'uno eodemque decreto' 

praedestinationis, arcano modo coniuncta, immaculata in 

suo conceptu, in divina maternitate sua integerrima virgo, 

generosa Divini Redemptoris socia, qui plenum de 

peccato eiusque consectariis deportavit triumphum, id 

tandem assecuta est, quasi supremam suorum 

privilegiorum coronam, ut a sepulcri corruptione 

servaretur immunis, utque, quemadmodum iam Filius 

suus, devicta morte, corpore (769) et anima ad supernam 

Caeli gloriam eveheretur, ubi Regina refulgeret ad 

eiusdem sui Filii dexteram, immortalis saeculorum Regis 

(I Tim 1, 17). 

3903 2333 (770) Quapropter... ad Omnipotentis Dei 

gloriam, qui peculiarem benevolentiam suam Mariae 

Virgini dilargitus est, ad sui Filii honorem, immortalis 

saeculorum Regis ac peccati mortisque victoris, ad 

eiusdem augustae Matris augendam gloriam et ad totius 

Ecclesiae gaudium exsultationemque, auctoritate Domini 

Nostri Iesu Christi, Beatorum Apostolorum Petri et Pauli 

ac Nostra pronuntiamus, declaramus et definimus 

divinitus revelatum dogma esse : Immaculatam Deiparam 

semper Virginem Mariam, expleto terrestris vitae cursu, 

fuisse corpore et anima ad caelestem gloriam 

assumptam. 

3904 2333 Quamobrem, si quis, quod Deus avertat, id vel 

negaret vel in dubium vocare voluntarie ausus fuerit, 

quod a Nobis definitum est, noverit se a divina ac 

catholica fide prorsus defecisse. 

Pie XII, Litt. encycl. 'Sempiternus Rex', 8 septembre 1951

1007 

3905 2334 Quamvis nihil prohibeat quominus humanitas 

Christi, etiam psychologica via ac ratione, altius 

investigetur, tamen in arduis huius generis studiis non 

desunt qui plus aequo vetera linquant, ut nova astruant et 

auctoritate ac definitione Chalcedonensis Concilii 

perperam utantur, ut a se elucubrata suffulciant. Hi 

humanae Christi naturae statum et condicionem ita 

provehunt ut eadem reputari videatur subiectum 

quoddam sui iuris, quasi in ipsius Verbi persona non 

subsistat. At Chalcedonense Concilium, Ephesino prorsus 

congruens, lucide asserit utramque Redemptoris nostri 

naturam 'in unam personam atque subsistentiam' 

convenire vetatque duo in Christo poni individua ita ut 

aliquis 'homo assumptus', integrae autonomiae compos 

penes Verbum collocetur. 

Monitum S. Officii, sous Pie XII, 30 juin 1952 

3907 2335 (Animadvertit Ap. Sedes non paucos hodiernos 

scriptores) de vita coniugali agentes, passim palam et 

minute ad singula eam spectantia inverecunde 

descendere; praeterea nonnullos actum quemdam, 

'amplexum reservatum' nuncupatum, describere, laudare 

et suadere. Ne in re tanti momenti, quae matrimonii 

sanctitatem et animarum salutem respicit, munere suo 

deficiat, S. Cgr. S. Officii, de expresso mandato Pii XII, 

omnes praedictos scriptores graviter monet, ut ab 

huiusmodi agendi ratione desistant. ... Sacerdotes autem, 

in cura animarum et in conscientiis dirigendis, numquam, 

sive sponte sive interrogati, ita loqui praesumant, quasi 

ex parte legis christianae contra 'amplexum reservatum' 

nihil esset obiiciendum. 

Pie XII, Litt. encycl. 'Fulgens corona', 8 septembre 1953 

3908 ... Si incensissimum suavissimumque consideramus 

amorem, quo Deus Matrem Filii sui unigeniti procul dubio 

prosecutus est ac prosequitur, qua ratione vel solummodo

1008 

arbitrari possumus eam fuisse, etsi brevissimo temporis 

spatio, peccato obnoxiam divinaque gratia privatam ? 

Poterat certe Deus, Redemptoris meritorum intuitu, hoc 

praeclarissimo privilegio eam donare ; id igitur factum 

non esse ne opinari quidem possumus. Decebat siquidem 

Redemptoris Matrem talem esse, ut exstaret, quantum 

fieri posset, ipso digna ; atqui digna non fuisset, si 

hereditaria labe infecta, etsi primo tantum conceptionis 

suae momento, teterrimae fuisset Satanae dominationi 

subiecta. 

3909 Neque asseverari potest hac de causa minui 

redemptionem Christi, quasi iam non ad universam 

pertineat Adami subolem ; atque adeo aliquid de ipsius 

divini Redemptoris munere ac dignitate detrahi. Etenim si 

rem funditus diligenterque perspicimus, facile cernimus 

Christum Dominum perfectissimo quodam modo divinam 

Matrem suam revera redemisse, cum, ipsius meritorum 

intuitu, eadem a Deo praeservata esset a quavis 

hereditaria peccati labe immunis. Quamobrem infinita 

Iesu Christi dignitas eiusque universalis redemptionis 

munus hoc doctrinae capite non extenuatur vel remittitur, 

sed augetur quam maxime. 

3910 Immerito igitur acatholici et novatores non pauci 

hac etiam de causa nostram reprehendunt atque 

improbant erga Deiparam Virginem pietatem, quasi nos 

aliquid ex cultu uni Deo ac Iesu Christo debito 

subducamus ; cum contra, quidquid honoris 

venerationisque caelesti Matri nostrae tribuimus, id 

procul dubio in divini eius Filii decus redundet, non modo 

quod ex ipso (582) omnes gratiae omniaque dona vel 

excelsa, ut e primo fonte oriuntur, sed etiam quod 'gloria 

filiorum patres eorum' (Prov 17, 6). 

Pie XII, Litt. encycl. 'Sacra virginitas', 25 mars 1954

1009 

3911 2336 Recentius autem eorum sententiam maerenti 

animo reprobavimus qui eo usque procedunt ut coniugium 

asseverent unum (176) esse, quod naturale personae 

humanae incrementum debitamque perfectionem tueri 

possit. Nonnulli enim affirmant divinam gratiam, a 

matrimonii sacramento ex opere operato impertitam, ita 

coniugii usum sanctum reddere, ut instrumentum evadat 

ad singulos animos cum Deo coniungendos efficacius 

quam virginitas ipsa, quandoquidem matrimonium 

christianum, non autem virginitas, sacramentum est. 

Quam quidem doctrinam utpote falsam ac detrimentosam 

denuntiamus. Utique enim hoc sacramentum divinam 

sponsis impertit gratiam ad coniugale officium sancte 

obeundum ; utique mutui amoris nexum confirmat, quibus 

iidem una invicem continentur ; verumtamen non ad id 

institutum est ut coniugii usum veluti instrumentum reddat 

per se magis aptum ad sponsorum animos caritatis 

vinculo cum Deo ipso coniungendos (cf. DS 3838). Nonne 

potius Apostolus Paulus coniugibus ius agnoscit a 

matrimonii usu se abstinendi ad tempus, ut vacent 

orationi (cf. 1 Cor 7,5), idcirco quia eiusmodi abstinentia 

liberiorem reddit animum, qui velit caelestibus Deique 

supplicationibus se dedere ? 

3912 2336 Deinde asseverari non potest - ut quidam 

faciunt - 'mutuum adiutorium', quod sponsi in christianis 

nuptiis quaerunt, opem esse perfectiorem quam 

solitudinem, ut aiunt, cordis virginum et caelibum, ad 

propriam sanctitatem assequendam. Nam, quamquam ii 

omnes, qui perfectae castitatis institutum amplexi sunt, 

humano huiusmodi amore se abdicaverunt, nihilo secius 

hac de causa affirmari non potest eos ob hanc eandem 

privationem suam reddidisse humanam personam quasi 

imminutam ac despoliatam. Ii enim a caelestium ipso 

munerum Datore spirituale aliquid accipiunt, quod 

quidem illud in immensum exsuperat 'mutuum adiutorium' 

a coniugibus sibi invicem impertitum.

1010 

Pie XII, Litt. encycl. 'Ad caeli Reginam', 11 octobre 1954 

3913 (633)... Praecipuum, quo regalis Mariae dignitas 

innititur, principium procul dubio est divina eius 

maternitas. Quandoquidem enim in s. Litteris de Filio, 

quem Virgo concipiet, haec sententia legitur: 'Filius 

Altissimi vocabitur, et dabit illi Dominus Deus sedem 

David patris eius et regnabit in domo Iacob in aeternum 

et regni eius non erit finis' (Lc 1, 32s), ac praeterea Maria 

'mater Domini' (Lc 1, 43) nuncupatur, inde facile eruitur, 

ipsam quoque esse reginam, quippe quae Filium genuerit, 

qui eodem momento quo conceptus est propter 

hypostaticam humanae naturae cum Verbo unionem, rex, 

etiam ut homo, erat et rerum omnium Dominus. Itaque 

iure meritoque S. Iohannes Damascenus haec scribere 

potuit: 'Vere omnis creaturae Domina facta est, cum 

Creatoris Mater exstitit'; parique modo affirmari potest, 

primum qui regium Mariae munus caelesti ore nuntiavit, 

ipsum fuisse Gabrielem archangelum. 

3914 Attamen beatissima Virgo Maria non tantum ob 

divinam suam maternitatem Regina est dicenda, sed 

etiam, quia ex Dei voluntate in aeternae salutis nostrae 

opere eximias habuit partes. 'Quid possit iucundius nobis 

suaviusque ad cogitandum accidere quam Christum nobis 

iure non tantum nativo, sed etiam acquisito (634), scilicet 

redemptionis imperare? ... (cf. DS 3676) Iamvero in hoc 

perficiendo redemptionis opere beatissima Virgo Maria 

profecto fuit cum Christo intime consociata ... Etenim, 

'sicut Christus eo quod nos redemit, speciali titulo 

Dominus est ac Rex noster, ita et beata Virgo, propter 

singularem modum, quo ad nostram redemptionem 

concurrit, et substantiam suam ministrando, et illum pro 

nobis voluntarie offerendo, nostramque salutem 

singulariter desiderando, petendo, procurando'. 

3915 Quibus ex rationibus huiusmodi argumentum eruitur 

si Maria, in spirituali procuranda salute, cum Iesu Christo,

1011 

ipsius salutis principio, ex Dei placito sociata fuit, et 

quidem simili quodam modo, quo Heva fuit cum Adam, 

mortis principio, consociata, ita ut asseverari possit 

nostrae salutis opus secundum quandam 

'recapitulationem' peractum fuisse, in qua genus (635) 

humanum, sicut per virginem morti adstrictum fuit, ita per 

virginem salvatur; si praeterea asseverari itidem potest, 

hanc gloriosissimam Dominam ideo fuisse Christi matrem 

delectam, 'ut redimendi generis humani consors 

efficeretur', et si reapse 'ipsa fuit, quae vel propriae vel 

hereditariae labis expers, arctissime semper cum Filio 

suo coniuncta, eundem in Golgotha, una cum maternorum 

iurium maternique amoris sui holocausto, nova veluti 

Heva, pro omnibus Adae filiis, miserando eius lapsu 

foedatis, aeterno Patri obtulit', inde procul dubio 

concludere licet, quemadmodum Christus, novus Adam, 

non tantum quia Dei Filius est, Rex dici debet, sed etiam, 

quia Redemptor noster est, ita quodam analogiae modo, 

beatissimam Virginem esse Reginam non tantummodo, 

quia mater Dei est, verum etiam, quod nova veluti Heva 

cum novo Adam consociata fuit. 

3916 Iamvero plena, propria et absoluta significatione, 

unus Iesus Christus, Deus et homo, Rex est; attamen 

Maria quoque, quamvis temperato modo et analogiae 

ratione, utpote Christi Dei mater, socia in divini 

Redemptoris opera, et in eius cum hostibus pugna in 

eiusque super omnes adepta victoria, regalem participat 

dignitatem. Ex hac enim cum Christo Rege coniunctione 

splendorem celsitudinemque attingit, qua creatarum 

rerum omnium excellentiam exsuperat; ex hac cum 

Christo coniunctione regalis facultas oritur, qua ipsa 

potest divini Redemptoris regni dispensare thesauros; ex 

hac denique cum Christo coniunctione materni eius 

patrocinii apud Filium et Patrem elicitur exhausta 

numquam efficacia.

1012 

3917 Nullum igitur dubium est, Mariam sanctissimam 

dignitate sua super omnes res creatas excellere itemque 

super omnes post Filium suum obtinere primatum. ... (636) 

Ad hunc excellentissimum intellegendum dignitatis 

gradum, quem Deiparens super creata omnia adepta est, 

considerare iuvat, sanctam Dei Genetricem iam in primo 

temporis momento quo concepta fuit, tali gratiarum 

abundantia repletam fuisse, ut Sanctorum omnium 

gratiam superaret. ... Praeterea beata Virgo non 

solummodo supremum, post Christum, excellentiae ac 

perfectionis gradum obtinuit, verum etiam aliquam illius 

efficacitatis participationem, qua eius Filius ac 

Redemptor noster in mentes et in voluntates hominum 

regnare iure meritoque dicitur. 

3917a 

The Sacred Congregation particularly raises its voice 

utterly to condemn and reject as intrinsically evil the 

application of pessaries (sterilet, diaphragm) by married 

couples in the exercise of their marital rights. 

Furtherrnore, Ordinaries shall not permit the faithful to be 

told or taught that no serious objection may be made 

according to the principles of Christian law, if a husband 

co-operates materially only with his wife who uses such a 

device. Confessors and spiritual directors who hold the 

contrary and thus guide the consciences of the faithful 

are straying far from the paths of truth and moral 

righteousness. 

Instructio S. Officii, sous Pie XII, 2 février 1956 

3918 Contra doctrinam moralem eiusque applicationem 

in Ecclesia catholica traditam... spargi coepit systema 

ethicum, quod plerumque nomine cuiusdam 'Ethicae 

situationis' venit ... Auctores, qui hoc systema sequuntur, 

decisivam et ultimam agendi normam statuunt non esse 

ordinem obiectivum rectum, naturae lege determinatum

1013 

et ex hac lege certo cognitum, sed intimum aliquod 

mentis uniuscuiusque individui iudicium ac lumen, quo ei 

in concreta situatione posito innotescit quid sibi agendum 

sit. Haec igitur hominis ultima decisio secundum eos non 

est, sicut ethica obiectiva apud auctores maioris momenti 

tradita docet, legis obiectivae ad particularem casum 

applicatio, attentis simul ac ponderatis secundum regulas 

prudentiae particularibus 'situationis' adiunctis, sed 

immediatum illud internum lumen et iudicium. Hoc 

iudicium saltem multis in rebus ultimatim nulla norma 

obiectiva extra hominem posita atque ab eius 

persuasione subiectiva independente, quoad suam 

obiectivam rectitudinem ac veritatem est mensuratum 

neque mensurandum neque mensurabile, sed sibi ipsi 

plene sufficit. 

3919 Secundum hos auctores 'naturae humanae' 

conceptus traditionalis non sufficit, sed recurrendum est 

ad conceptum naturae humanae 'exsistentis', qui quoad 

plurima non habet valorem obiectivum absolutum, sed 

relativum tantum ideoque mutabilem, exceptis fortasse 

illis paucis elementis atque principiis, quae ad humanam 

naturam metaphysicam (absolutam (145) et 

immutabilem) spectant. Eiusdem valoris tantum relativi 

est traditionalis conceptus 'legis naturae'. Perplura 

autem, quae hodie circumferuntur tamquam legis naturae 

postulata absoluta, nituntur secundum eorum opinionem... 

in dicto conceptu naturae exsistentis, ideoque non sunt 

nisi relativa et mutabilia atque omni semper situationi 

adaptari queunt. 

3920 Acceptis atque ad rem deductis his principiis 

dicunt... homines in sua quisque conscientia non imprimis 

secundum leges obiectivas sed mediante lumine illo 

interno individuali secundum intuitionem personalem 

iudicantes, quid ipsis in praesenti situatione agendum sit, 

a multis conflictibus ethicis aliter insolubilibus 

praeservari vel facile liberari.

1014 

3921 Multa, quae in huius 'Ethicae situationis' systemate 

statuuntur, rei veritati sanaeque rationis dictamini 

contraria sunt, relativismi et modernismi vestigia produnt, 

a doctrina catholica per saecula tradita longe aberrant. 

(Sequitur prohibitio defendendi illam doctrinam). 

Litt. encycl. 'Haurietis aguas', 15 mai 1956 

3922 (316) (Constat causam, cur Ecclesia sacratissimo 

Cordi Jesu cultum latriae tribuit,) duplicem esse: Altera 

nempe, quae ad cetera quoque pertinet sacrosancta Iesu 

Christi corporis membra, eo principio innititur, quo 

novimus eius Cor, utpote nobilissimam humanae naturae 

partem, divini Verbi personae hypostatice coniungi ; 

ideoque ei tribuendum esse eundem adorationis cultum, 

quo Ecclesia personam ipsius Filii Dei incarnati honorat. 

... Altera vero (causa), quae peculiari modo ad divini 

Redemptoris Cor pertinet ac peculiari itidem ratione 

postulat latriae cultum eidem tribuendum, ex eo oritur 

quod Cor eius, magis quam cetera omnia eius corporis 

membra, immensae eius caritatis erga hominum genus 

naturalis index seu symbolus est. 'Inest in sacro Corde ... 

symbolum atque expressa imago infinitae Iesu Christi 

caritatis, quae movet ipsa nos ad amandum mutuo'... 

3923 (323) (Christus) reapse humanam naturam, 

individuam, integram et perfectam, quae in purissimo 

Mariae Virginis sinu ex Spiritus Sancti virtute concepta 

est, divinae personae suae coniunxit. Nihil igitur ei defuit 

humanae naturae, quam sibi Dei Verbum copulavit, eam 

ipse profecto assumpsit nullo modo imminutam, nullo 

modo immutatam ad spiritualia et ad corporea quod 

attinet: hoc est intelligentia ac voluntate ditatam 

ceterisque internis externisque cognoscendi facultatibus, 

itemque sensuum appetitu omnibusque naturalibus 

impulsionibus (Allegantur documenta DS 293 301 355). 

Quapropter cum nullo modo dubitari possit Iesum

1015 

Christum (324) verum adeptum esse corpus omnibus qui 

eidem proprii sunt affectibus pollens, in quibus quidem 

ceteris omnibus amor praestat, nullum pari modo dubium 

esse potest eum physico nostroque simili corde praeditum 

fuisse, cum sine excellentissimo hoc corporis membro 

hominum vita, ad affectus etiam quod attinet, haberi non 

posset... 

3924 (327) Quamobrem iure meritoque Incarnati Verbi 

Cor praecipuus consideratur index et symbolus triplicis 

illius amoris, quo, divinus Redemptor aeternum Patrem 

hominesque universos continenter adamat. Symbolus 

nempe est divini illius amoris, quem cum Patre et Spiritu 

Sancto communicat, sed qui tamen in ipso tantum, utpote 

in Verbo, quod caro factum est, per caducum et fragile 

humanum corpus nobis manifestatur. ... symbolus 

praeterea est incensissimae illius caritatis, quae, eius in 

animum infusa, humanam ditat Christi (328) voluntatem, 

et cuius actus duplici scientia perfectissima collustratur 

et dirigitur, hoc est beata et indita vel infusa. Ac denique 

- idque modo magis naturali ac directo - sensibilis quoque 

affectus symbolus est, cum Jesu Christi corpus, in sinu 

Virginis Mariae Spiritus Sancti opera formatum sentiendi 

percipiendique vi polleat perfectissima, magis utique 

quam cetera omnia hominum corpora. 

3925 (343) Itaque a re corporali, quae est Cor Christi 

Jesu, eiusque naturali significatione, nobis licet ... 

ascendere non solum ad contemplandum eius amorem 

qui sensibus percipiatur, sed altius etiam ad 

considerandum et adorandum celsissimum amorem 

infusum; ac denique ad meditandum et adorandum 

amorem divinum Verbi incarnati; quandoquidem e fide, 

qua credimus utramque naturam, humanam (344) ac 

divinam, in persona Christi esse unitam, mente concipere 

possumus necessitudines illas arctissimas, quae inter 

sensibilem amorem physici Cordis Iesu intercedunt, et 

duplicem amorem, spiritualem quidem, humanum scilicet

1016 

ac divinum. Hi enim amores non tantum una simul 

exsistentes dicendi sunt in adorabili persona divini 

Redemptoris, sed etiam inter se naturali nexu coniuncti, 

quatenus divino humanus sensibilisque subiiciuntur, atque 

illius analogicam similitudinem referunt. Non autem 

contendimus Cor Iesu ita esse intellegendum. ut in eo 

habeatur et adoretur imago formalis quae dicitur, seu 

signum perfectum et absolutum eius amoris divini, cum 

intima huius essentia nullo modo adaequari possit quavis 

creata imagine; sed christifidelis, Cor Jesu excolens, una 

cum Ecclesia signum adorat et quasi vestigium caritatis 

divinae. ... Necesse est ergo, ut in hoc doctrinae capite 

tanti momenti tantaeque prudentiae unusquisque animo 

semper teneat veritatem naturalis symboli, quo physicum 

Cor Iesu ad personam Verbi refertur, totam niti in veritate 

primaria hypostaticae unionis; si quis autem verum esse 

hoc negaverit, falsas opiniones ... restauret, utpote quae 

uni personae in Christo, utraque tamen natura distincta 

manente et integra, adversentur. 

3926 (352) ... Curent christifideles, ut eidem (cultui Ss. 

Cordis Jesu) cultus etiam erga Immaculatum Dei 

Genitricis Cor arcte copuletur. Cum enim ex Dei voluntate 

in humanae redemptionis peragendo opere Beatissima 

Virgo Maria cum Christo fuerit indivulse coniuncta, adeo 

ut ex Iesu Christi caritate eiusque cruciatibus cum amore 

doloribusque ipsius Matris intime consociatis sit nostra 

salus profecta, congruit omnino, ut a christiano populo, 

quippe qui a Christo per Mariam divinam vitam sit 

adeptus, post debita erga Sacratissimum Cor Iesu 

exhibita obsequia, etiam Cordi amantissimo caelestis 

Matris adiuncta pietatis, amoris, grati expiantisque animi 

studia praestentur. 

Decr. S. Officii, 8 mars (23 mai) 1957 

3928 Qu.: An plures sacerdotes valide Missae sacrificium 

concelebrent, si unus tantum eorum verba 'Hoc est corpus

1017 

meum' et 'Hic est sanguis meus' super panem et vinum 

proferat, ceteri vero verba Domini non proferant, sed, 

celebrante sciente et consentiente, intentionem habeant 

et manifestent sua faciendi verba et actiones eiusdem. 

Resp.: (cfirm. a. S. P'ce 18 mars): Negative ; nam ex 

institutione Christi ille solus valide celebrat, qui verba 

consecratoria pronuntiat.

Denzinger (latin) Enchiridion Symbolorum, Denzinger. In lingua ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?