Overpeinzingen (pdf) - Ars Floreat

Overpeinzingen 

Marcus Aurelius Antoninus 

Deze tekst is uitsluitend voor persoonlijk gebruik. 

Commercieel gebruik is niet toegestaan. Evenmin 

is het toegestaan de tekst te wijzigen, bewerken, 

geheel of gedeeltelijk te publiceren, of anderszins 

te vermenigvuldigen. Toegestaan is het kopiëren 

van citaten of kleine tekstgedeelten voor studie- en 

discussiedoeleinden. 

© Copyright 2006 - Stichting Ars Floreat 

www.arsfloreat.nl 

info@arsfloreat.nl 

1 

© Copyright 2006 - Stichting Ars Floreat – www.arsfloreat.nl - (Overpeinzingen)

2 


marcus aurelius antoninus 

overpeinzingen 

3 

de driehoek / amsterdam 


vertaling: 

stichting school voor filosofie / amsterdam 

omslagontwerp: rob metz 

oorspronkelijke titel: ta eis heauton 

© Copyright 2006 Stichting Ars Floreat, Amsterdam 

niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of 

openbaar gemaakt worden door middel van druk, 

fotokopie, microfilm, electronische media, of op welke 

andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke 

toestemming van de uitgever. 

no part of this book may be reproduced in any form by 

print, photoprint, microfilm, electronic media, or any 

other means, without written permission from the 

publisher. 

ISBN 90-6030-224-9 

4 


inhoud 

Woord vooraf bij deze vertaling................................... 7 

Over Marcus Aurelius Antoninus en zijn 

‘Overpeinzingen’ ......................................................... 10 

boek een..........................................................................15 

boek twee .......................................................................30 

boek drie.........................................................................42 

boek vier.........................................................................57 

boek vijf ..........................................................................80 

boek zes ........................................................................102 

boek zeven ...................................................................126 

boek acht ......................................................................150 

boek negen ...................................................................172 

boek tien .......................................................................191 

boek elf .........................................................................211 

boek twaalf...................................................................231 

5 


6 


Woord vooraf bij deze vertaling 

Bij het vertalen van deze in een soort dagboek 

opgetekende overpeinzingen van Keizer Marcus 

Aurelius Antoninus, komt men onvermijdelijk voor 

een aantal vragen te staan met betrekking tot het 

filosofische systeem dat Marcus Aurelius volgde. 

Dat het hier de stoïcijnse filosofie betreft, zal 

iedereen erkennen, vooral omdat Marcus Aurelius 

zijn stoïcijnse leermeesters en bronnen herhaaldelijk 

noemt. 1 

Marcus Aurelius onderscheidt zowel bij de mens als 

bij de schepping in haar geheel, het bestaan van drie 

werelden: de wereld van de fysieke belichaming, de 

wereld van de denkende geest, en tenslotte de 

wereld van het hart en het intellect. Deze drie 

werelden worden door de Natuur bijeengehouden. 

Ook vormt de Natuur van de mens één geheel met 

de meest subtiele of causale wereld, die van het hart 

en het intellect, die tevens de Logos, of het Woord 

behelst (zie ook het Johannes evangelie, hfst. 1). 

1 Zie ook: A.A.W.M. Lievegoed, Eenige termen der Stoïsche 

kennisleer bij Marcus Aurelius Antoninus. Academisch 

proefschrift. (H.J. Paris, Amsterdam 1924.) 

7 


Het Woord, de Logos, vormt de kern van ieder 

menselijk wezen. Het is de bron van zijn bestaan en 

geeft de mens zijn ontelbare mogelijkheden. De 

Logos is essentieel goed en de Waarheid zelve. 

Wanneer het woord Logos in de tekst als ‘Rede’ 

wordt vertaald, is het dus van groot belang te 

bedenken dat dit begrip ‘Rede’ bij de Griekse 

filosofen een grootsere en diepere betekenis had dan 

wij er heden ten dage aan plegen toe te kennen. Het 

begrip Rede had voor hen veel meer de absolute 

kwaliteit van de ‘Waarheid’, het ‘Goede’. Dat kan 

ook niet anders, omdat de werkelijke betekenis van 

de Logos (de Rede) het ‘Woord’ is. De Natuur is als 

het ware de substantie waarin het Woord werkzaam 

is en dient om de manifestatie van de oneindige 

variatie in de schepping mogelijk te maken. 

Tenslotte spreekt Marcus Aurelius regelmatig over 

het ‘leidend beginsel’ (hègemonikon) of de ‘gids’. Wij 

hebben dit woord meestal als ‘onderscheidingsvermogen’ 

vertaald omdat daarin toch de ‘gids’ als 

het leidende element in de mens besloten ligt. De 

activiteiten van de drie genoemde werelden vallen 

uiteen in die van de zintuiglijke waarneming 

(aisthèsis), de geestelijke activiteit of gedachtenwereld 

(fantasia) en de wereld van kennis (dianoia). De 

overeenkomst van dit systeem met de Vedanta- 

8 


filosofie uit India is frappant. Ook daar gaat men 

immers uit van een driedeling in de schepping en 

van het Woord als oorsprong van ieder schepsel, en 

kent men het leidend beginsel (buddhi) en de nauwe 

verwevenheid van hart en intellect (chitta) met de 

Natuur (prakriti). Ook daar onderscheidt men waarneming, 

gedachte en kennis. 

Deze overwegingen hebben een belangrijke rol 

gespeeld bij het tot stand brengen van deze vertaling, 

waarbij van de tekstuitgave van C.R. Haines gebruik 

werd gemaakt (The Loeb Classical Library, nr. 58). 

De vertalers. 

9 


Over Marcus Aurelius Antoninus en 

zijn ‘Overpeinzingen’ 1 

De engelse schrijver Henry James schreef in het 

begin van de vorige eeuw naar aanleiding van een 

bezoek aan Rome het volgende: 

‘In de hoofdstad van het Christendom vertegenwoordigt 

het beeld van een heidense keizer het 

Christelijk geweten het best.’ 

De schrijver doelt op het bronzen ruiterstandbeeld 

uit de 2e eeuw van Marcus Aurelius Antoninus, dat 

door Michelangelo op de Piazza del Campidoglio 

werd geplaatst. 

Marcus Annius Verus, de toekomstige keizer, werd 

op 26 april van het jaar 121 na Christus geboren als 

zoon van de Romeinse edelman Annius Verus. 

Nadat zijn beide ouders jong stierven, werd hij 

geadopteerd door zijn grootvader, eveneens Annius 

Verus genaamd. Verschillende goede leraren 

zorgden voor zijn opvoeding volgens de richtlijnen 

van de stoïcijnse filosofie. Toen de jonge Annius 

Verus zeventien jaar was, stierf Keizer Hadrianus en 

1 Letterlijk: ‘tot zichzelf’. 

10 


deze werd opgevolgd door Aurelius Antoninus, 

wiens vrouw Faustina een tante van Marcus was. 

Omdat de nieuwe keizer zelf geen zoon had, 

adopteerde hij zijn jonge neef, veranderde zijn naam 

in Marcus Aurelius Antoninus, benoemde hem tot 

zijn opvolger en liet hem trouwen met zijn dochter 

Faustina. Van zijn zeventiende tot zijn veertigste jaar 

bestudeerde Marcus de kunst van het regeren en 

bereidde zich voor op zijn keizerlijke plichten. 

Hoewel in die jaren het immense rijk van de Pax 

Romana, dat zich uitstrekte over geheel West- en 

Zuid-Europa, Klein Azië, Armenië, Syrië en Noord- 

Afrika, onderhouden werd door de keizerlijke 

administratie, kwam de last van het regeren toch 

grotendeels neer op de persoon van de keizer zelf. 

Toen Antoninus in 161 stierf, nam Marcus tegen de 

wil van de senaat Lucius Verus, de andere 

geadopteerde zoon van Antoninus, bij zich op de 

troon en werd Rome voor het eerst geconfronteerd 

met het schouwspel van twee keizers. Vrijwel 

onmiddellijk kwam er een einde aan de jarenlange 

rust in het rijk. Een pestepidemie brak uit, 

vloedgolven vernielden het graan en veroorzaakten 

hongersnood, oorlogen braken uit en Marcus, 

wellicht de meest vredelievende van de keizers, zag 

zich genoodzaakt om zelf het commando van zijn 

11 


troepen op zich te nemen. Tijdens zijn laatste veldtochten 

besteedde hij zijn eenzame uren om zijn 

gedachten ‘tot zichzelf’ op papier te zetten. Hij stierf 

op 17 maart 180, waarschijnlijk aan de pest. 

Van de drie richtingen die de School der Stoïcijnen 

bestudeerde - logica, fysica en ethica - houden de 

geschriften van Marcus Aurelius, evenals de 

uitspraken van Epictetus, zich voornamelijk bezig 

met de ethica en zij bevatten veelvuldige aanwijzingen 

hoe men zich zodanig kan gedragen, dat 

men in overeenstemming leeft met de Natuur. 

Hierbij dient men voor ogen te houden dat de 

Stoïcijnen het leven overeenkomstig de Natuur 

beschouwen als de weg die leidt tot het voornaamste 

doel van de mens: volkomen geluk. De beschouwingen 

van Marcus Aurelius ‘tot zichzelf’ zijn het 

resultaat van een levenslange zelfbeschouwing en 

kunnen een ieder die Geluk zoekt vele waardevolle 

aanwijzingen geven. 

Evenals de Bijbel ons voorhoudt dat het Koninkrijk 

der Hemelen in ons is, zegt ook Marcus Aurelius dat 

de mens dit Geluk slechts in zichzelf kan vinden. 

In Boek 11 zegt hij: 

12 


‘Degene die de aandacht niet richt op wat zich afspeelt in 

de ziel van een ander, is niet ongelukkig; maar zij die de 

roerselen in hun eigen ziel niet nauwlettend volgen, 

moeten wel ongelukkig zijn.’ 

Een bloem opent zich om bevrucht te worden en 

zaad te dragen, zodat er wederom een plant kan 

ontstaan. De immense belangstelling die er 

gedurende vele eeuwen geweest is voor de 

geschriften van Marcus Aurelius, is zeker een 

aanwijzing van hun praktische waarde in dit proces 

van geestelijke bevruchting. 

13 


14 


oek een 

1. Van mijn grootvader Verus leerde ik wat 

hoffelijkheid en wat gelijkmoedigheid is. 

2. Van wat ik over mijn vader hoorde en mijzelf 

daarvan herinner, leerde ik bescheidenheid en 

mannelijkheid kennen. 

3. Van mijn moeder leerde ik eerbied voor de Goden 

en vrijgevigheid; ook het afwijzen van alle kwaad, 

zowel in daden als in gedachten, en bovendien een 

sobere leefwijze, zo afwijkend van de gebruiken der 

rijken. 

4. Aan mijn overgrootvader heb ik het te danken dat 

ik geen openbare school heb bezocht, maar in plaats 

daarvan thuis onderricht ontving van goede 

leermeesters; hij leerde mij inzien hoe nodig het is 

daaraan van ganser harte geld te besteden. 

5. Het was mijn opvoeder die mij voorhield geen 

voorkeur te hebben voor Groen of Blauw bij de 

wagenrennen, of voor de strijders met de lichte of de 

zware schilden in het strijdperk; voorts om niet op te 

15 


zien tegen inspanning, met weinig tevreden te zijn, 

mijn eigen boontjes te doppen, mij niet met 

andermans zaken te bemoeien, en verder om niet te 

luisteren naar kwaadsprekerij. 

6. Het was Diognetus die mij leerde geen tijd te 

verdoen met onbeduidende zaken, geen vertrouwen 

te hebben in de praatjes van opscheppers, bedriegers, 

kwakzalvers, geestenbezweerders en dergelijke 

lieden, er geen liefhebberijen op na te houden zoals 

het kweken van kwartels; voorts om er tegen te 

kunnen dat de mensen zeggen wat zij op hun hart 

hebben. Hij maakte mij vertrouwd met de filosofie en 

liet mij eerst de werken van Baccheius en vervolgens 

die van Tandasis en Marcianus lezen. Als jongen 

reeds liet hij mij dialogen schrijven. Hij maakte mij 

geestdriftig voor het slapen op een veldbed met een 

pels, en voor andere gebruiken volgens het griekse 

opvoedingssysteem. 

7. Dankzij Rusticus ging ik inzien dat mijn karakter 

verbetering en oefening behoefde, en dat ik mij 

moest afwenden van het ijverig theoretiseren der 

Sofisten en de manier waarop zij elkaar met 

spitsvondigheden overtroeven of bijvoorbeeld zich 

voordoen als asceet of weldoener. Hij leerde mij om 

16 


mij verre te houden van gekunsteld spreken en van 

een zogenaamd dichterlijk en verfijnd taalgebruik; 

voorts om in mijn privé-leven geen ambtsgewaad te 

dragen of iets anders buitenissigs te doen. Hij leerde 

mij ook hoe ik op een natuurlijke manier brieven kon 

schrijven, waarbij hij de brief die hij mijn moeder uit 

Sinuessa stuurde als voorbeeld nam. 

Wanneer iemand boos was geworden en tegen mij 

was uitgevallen, moest ik, zodra hij het wilde 

bijleggen, mij gemakkelijk tot verzoening laten 

overhalen; ik moest nauwkeurig lezen en niet 

tevreden zijn met een beperkt overzicht; hij zorgde 

ervoor dat ik niet te snel instemde met iemand die 

rad van tong was, en dankzij hem kwam ik in 

aanraking met de werken van Epictetus, die hij mij 

gaf uit zijn eigen bibliotheek. 

8. Van Apollonius leerde ik op mijzelf te vertrouwen, 

niets aan het toeval over te laten en uitsluitend naar 

de stem van de rede te luisteren, zonder daar ook 

maar een moment van af te wijken; ook om altijd 

dezelfde te blijven onder de zwaarste beproevingen, 

zoals het verlies van een kind of langdurige ziekte. 

Bovendien leerde hij mij in de praktijk te zien dat 

ook de onstuimigste natuur onthecht kan worden, en 

dat men bij het onderrichten van een ander niet 

17 


ongeduldig moet worden. Evenzo ging ik, dankzij 

hem, inzien dat de mens kennelijk de mening is 

toegedaan dat zijn eigen ervaring en de mogelijkheid 

om de levensprincipes toe te passen tot de geringste 

van zijn gaven behoren. Ook onderwees hij mij hoe 

ik zogenaamde gunstbewijzen van vrienden in 

ontvangst moest nemen zonder daarbij hun mindere 

te worden of er onverschillig aan voorbij te gaan. 

9. Van Sextus leerde ik mildheid en wat het is een 

goed huisvader te zijn. Hij maakte mij vertrouwd 

met de idee om volgens de natuur te leven, en met 

de kunst om waardig en toch ongekunsteld te zijn. 

Hij voelde de behoeften van zijn vrienden aan en 

leerde mij verdraagzaamheid jegens onwetende en 

onnozele lieden. Het was een genoegen met hem om 

te gaan, omdat zijn vermogen bij iedereen de juiste 

toon te treffen, te verkiezen was boven elke vorm 

van vleierij. Daarbij ondervond hij van hen die dat 

genoegen smaakten, het grootste respect. Ook 

strekten zijn begrip van de grondslagen van het 

leven en de manier waarop hij deze benaderde en 

onderzocht, mij tot voorbeeld. 

Hoewel hij nimmer uiting gaf aan woede of 

dergelijke gevoelens, of zich daardoor liet 

meeslepen, was hij toch vol genegenheid. Zonder 

18 


ophef wist hij iemand te prijzen en hij liet zich niet 

voorstaan op zijn grote geleerdheid. 

10. Bij de taalgeleerde Alexander was zijn 

verdraagzaamheid opvallend. Hij had niet de 

neiging om mensen met een uitheemse tongval, een 

gebrekkige taalbeheersing of een verkeerde 

uitspraak te honen of te kritiseren. Integendeel, 

tactvol liet hij hen de enig juiste uitspraak horen door 

op een bepaalde wijze te antwoorden of door met 

hen in te stemmen. Soms ging hij op het onderwerp 

in en niet op de uitspraak ervan, of koos een andere 

geschikte manier om het juiste gebruik in 

herinnering te brengen. 

11. Dankzij Fronto ontdekte ik hoezeer laster, 

praalzucht en huichelarij eigen zijn aan de heersende 

klasse, en ik zag dat de mensen die bij ons als 

voornaam gelden, over het algemeen juist degenen 

zijn die in liefde schromelijk tekort schieten. 

12. Alexander de Platonist zei mij het volgende: ‘Zeg 

of schrijf uw naaste niet te vaak of onnodig dat u 

geen tijd hebt. Want door dit excuus van dringende 

aangelegenheden te gebruiken, kunt ge u niet 

19 


voortdurend onttrekken aan de plichten die de 

gemeenschap u oplegt.’ 

13. Catulus gaf mij de raad het verwijt van een 

vriend, zelfs al was het ten onrechte, niet achteloos 

terzijde te schuiven, maar te proberen de 

vriendschapsband te herstellen. Ook leerde hij mij 

van ganser harte waarderend over mijn leraren te 

spreken, evenals Athenodotus deed over Domitius. 

Catulus was het toonbeeld van een vader die zijn 

kinderen oprecht liefheeft. 

14. Van mijn broeder Severus leerde ik wat 

naastenliefde, liefde voor de waarheid en liefde voor 

rechtvaardigheid is. Dankzij hem ken ik Thrasea, 

Helvidius, Cato, Dion en Brutus. Door hem kreeg ik 

de idee van de rechtsstaat met een wet die aan 

iedereen gelijkheid en vrijheid van spreken verleent, 

en een gezag dat vóór alles de vrijheid van de 

onderdanen eerbiedigt. Voorts leerde ik door hem de 

kalmte en evenwichtigheid kennen die uit de 

bestudering der filosofie voortkomt en de bereidheid 

om wel te doen en met gulle hand te geven, alsook 

optimisme en vertrouwen in de genegenheid van 

vrienden. Had hij toevallig een afkeurende mening, 

dan stak hij die niet onder stoelen of banken. Hij liet 

20 


zijn vrienden niet in het ongewisse, maar gaf hun 

duidelijk te kennen wat hij wel of niet wilde. 

15. Maximus liet mij zien wat zelfbeheersing en 

standvastigheid is, en blijmoedigheid onder alle 

omstandigheden, zelfs bij ziekte. 

In zijn karakter waren vriendelijkheid en 

waardigheid in de juiste mate vertegenwoordigd en 

elke taak die op zijn weg kwam, vervulde hij zonder 

tegenstribbelen. Allen konden erop vertrouwen dat 

hij meende wat hij zei en dat hij met zijn daden nooit 

iets kwaads op het oog had. Hij stond open voor het 

onbekende en was niet gauw uit het veld geslagen. 

Nooit was hij gehaast, aarzelend, radeloos, 

neerslachtig, gemaakt vrolijk of juist humeurig of 

achterdochtig. 

Zijn goede werken, vergevensgezindheid en 

oprechtheid zijn mij steeds tot voorbeeld geweest. 

Veeleer gaf hij de indruk van een mens die van 

nature rechtschapen is dan van iemand die op het 

rechte pad moet worden gehouden. Nooit behoefde 

iemand te denken dat Maximus op hem neerzag, of 

zich te verstouten tot de veronderstelling dat hij 

meer was dan Maximus. Naast al deze 

eigenschappen bezat hij een mild gevoel voor 

humor. 

21 


16. In mijn vader bewonderde ik de 

zachtmoedigheid en de vasthoudendheid waarmee 

hij zich aan weloverwogen beslissingen hield. 

Ingenomenheid met zogenaamde eerbewijzen was 

hem vreemd. Hij hield ervan hard te werken en door 

te zetten, en hij leende een gewillig oor aan allen die 

iets tot het algemeen belang hadden bij te dragen. 

Hij was onwankelbaar in zijn voornemen ieder te 

geven wat hem toekwam. Hij wist uit ervaring 

wanneer het nodig was de teugels aan te halen of te 

vieren. En hoe goed wist hij de onstuimige begeerten 

van jongelui een halt toe te roepen. 

Hij kende zijn plaats in de gemeenschap en eiste niet 

van zijn vrienden dat zij altijd de maaltijd met hem 

gebruikten, noch dat zij hem op zijn buitenlandse 

reizen vergezelden. Ook wanneer zij wegens 

verplichtingen elders verhinderd waren, bleef zijn 

gedrag jegens hen steeds hetzelfde. Tijdens 

vergaderingen was hij steeds bereid iets grondig en 

met volharding te onderzoeken, waarbij hij zich niet 

tevreden stelde met voor de hand liggende 

veronderstellingen. 

Hij onderhield zijn vriendschappen en was daarin 

niet wispelturig of buitensporig. In alles gedroeg hij 

zich zelfstandig, opgewekt en met een vooruitziende 

blik regelde hij ook het geringste zonder ophef. 

22 


Bijvalsbetuigingen en alle vleierij die hem ten deel 

vielen, wist hij binnen de perken te houden. Steeds 

had hij een waakzaam oog voor de noden van het 

rijk en hij regelde de financiële verplichtingen met 

zorg. De kritiek die dergelijke bezigheden met zich 

meebrengen, verdroeg hij geduldig. Hij hield zijn 

geloof ten aanzien van de Goden zuiver en zocht 

geen hol applaus bij de mensen of gevlei en 

populariteit bij de massa, maar hield onder alle 

omstandigheden het hoofd koel en bleef met beide 

benen op de grond. Nooit was hij platvloers of 

geneigd tot revolutionaire ondernemingen. Hij wist 

met mate gebruik te maken van de gemakken des 

levens, waarmee het lot hem rijkelijk bedeelde; 

zonder aarzelen nam hij ze aan wanneer ze 

voorhanden waren, maar hij miste ze niet wanneer 

ze ontbraken. Niemand kon van hem zeggen dat hij 

een schoolmeester, een slaafs navolger of 

kamergeleerde was; hij was een volwassen man, 

volkomen ontwikkeld, onvatbaar voor vleierij, in 

staat zowel zichzelf als anderen leiding te geven. 

Bovendien respecteerde hij ware filosofen. De 

anderen kleineerde hij niet, maar hij liet zich door 

hen niet op een dwaalspoor brengen. In de omgang 

was hij prettig en beminnelijk, zonder overdrijving. 

Hij verzorgde zijn lichaam in de juiste mate en gaf 

23 


dan ook niet de indruk van iemand die aan het 

aardse leven hangt of van een ijdeltuit, noch van een 

onverschillig mens. Door eigen oplettendheid had hij 

zelden een dokter, medicijnen of smeersels nodig. 

Wat ik het meest in hem bewonderde was de 

bereidheid waarmee hij zonder afgunst plaats 

maakte voor iemand die de een of andere 

bekwaamheid bezat, zoals welsprekendheid, 

rechtskennis, psychologisch inzicht of iets dergelijks. 

Zulke mensen steunde hij zelfs in hun streven, zodat 

ieder op zijn eigen gebied erkenning kon vinden. En 

hoewel hij alles in overeenstemming met de traditie 

deed, wierp hij zich niet op als beschermer der 

traditie. 

Ook hield hij er niet van steeds te veranderen, maar 

bepaalde zich tot dezelfde plaatsen en bezigheden. 

Meteen na een aanval van zware hoofdpijn ging hij 

weer fris en krachtig aan zijn gewone werk. Hij had 

niet veel geheimen; zij kwamen slechts zelden voor 

en betroffen dan nog alleen staatsaangelegenheden. 

Hij toonde zich verstandig en matig in het 

organiseren van vermakelijkheden, in het neerzetten 

van openbare gebouwen, in het houden van 

openbare schenkingen en dergelijke zaken. Hij deed 

dit alles omdat het nodig was en niet om er 

persoonlijke roem mee te verwerven. Hij baadde niet 

24 


op de onmogelijkste uren. De zucht tot bouwen was 

hem vreemd. Hij hield zich in gedachten niet steeds 

bezig met eten, of met de stoffen en kleuren van zijn 

kleding, noch met de werking van de lichamelijke 

organen. Zijn kleding kwam uit Lorium, zijn 

woonplaats was in de laagvlakte, en vele van de 

dagelijkse benodigdheden kwamen uit Lanuvium. 

Zijn hele manier van doen werd getypeerd door de 

wijze waarop hij de tolwachter in Tusculum 

behandelde, toen deze zich verontschuldigde omdat 

hij de keizer niet had herkend. 

Hij was nooit onvriendelijk en zette nooit een boos 

gezicht, hij was niet heftig en men kon nooit van hem 

zeggen dat hij, zoals men zegt, ‘in alle staten’ was. 

Hij was een man die altijd pas na rijp beraad 

handelde en daarvoor alle tijd nam. Hij raakte nooit 

in paniek, maar ging methodisch, krachtig en in 

overeenstemming met zijn eigen natuur te werk. 

Evenals van Socrates kan men van hem zeggen dat 

hij zich even gemakkelijk kon onthouden als 

genieten van die dingen die de meeste mensen zich 

door gebrek aan kracht niet kunnen ontzeggen en 

waarvan zij door hun onmatigheid evenmin kunnen 

genieten. 

Kracht, uithoudingsvermogen en matigheid, zowel 

in onthouding als in genot, zijn de kenmerken van de 

25 


man die een harmonisch en onoverwinnelijk 

karakter heeft, zoals Maximus bij zijn ziekte toonde. 

17. Aan de Goden dank ik mijn goede grootouders, 

ouders, zuster, goede leermeesters, goede 

familieleden en verdere verwanten en vrienden; 

vrijwel allen waren goed. Ik verviel niet in de fout 

dat ik een van hen in enig opzicht onheus bejegende, 

terwijl ik daartoe wel geneigd zou zijn geweest, 

indien de omstandigheden anders waren geweest; de 

Goden hebben in hun goedheid echter beschikt dat 

ik niet in zulk een samenloop van omstandigheden 

kwam. De Goden beschikten tevens dat ik niet lang 

bij de minnares van mijn grootvader werd 

grootgebracht, dat ik mijn jeugd ongeschonden 

doorkwam, niet voortijdig de staat van 

volwassenheid bereikte en dat moment zelfs nog 

wist uit te stellen. 

Ik kwam onder leiding van een heerser en vader die 

mij alle verwaandheid ontnam en mij deed inzien 

dat iemand die aan het hof leeft, het heel goed kan 

stellen zonder lijfwacht, staatsiekledij, flambouwen, 

standbeelden en dergelijke pronkzucht. Dat men 

daarentegen bijna als een gewoon burger kan gaan 

leven, zonder daardoor in een zwakkere positie te 

komen of luchthartiger te denken over de rol die 

26 


men als staatshoofd in het openbare leven te 

vervullen heeft. 

Ook beschikten de Goden dat ik in mijn broeder 

iemand trof die mij door zijn instelling wist te 

bewegen goed op mijzelf te passen en die mij 

tegelijkertijd de vreugde van zijn waardering en 

vriendschap deed ervaren, dat mijn kinderen niet 

onbegaafd en vrij van fysieke gebreken waren, dat ik 

geen grote vorderingen maakte op het gebied van 

retorica, dichtkunst en andere studies, waardoor ik 

wellicht gegrepen zou zijn, als ik gemerkt had dat 

deze me gemakkelijk afgingen. En het waren 

eveneens de Goden, die ervoor zorgden dat ik mijn 

leermeesters zo snel mogelijk bevorderde tot de ereambten 

welke zij op het oog schenen te hebben, en 

hen niet afscheepte met de hoop dat ik dit later wel 

eens zou doen, omdat zij nog te jong waren. 

Dankzij de Goden heb ik Apollonius, Rusticus en 

Maximus leren kennen. De hulp van de Goden en 

van het lot is onontbeerlijk, en dikwijls kan ik heel 

duidelijk inzien wat het betekent waarachtig en 

volgens de Natuur te leven. Voor zover het de 

Goden en hun gaven, hulp en ingevingen betreft, is 

er geen enkele reden waarom ik niet reeds nu een 

leven in overeenstemming met de Natuur zou 

leiden. En wanneer ik dat niet doe, is dit mijn eigen 

27 


schuld en slechts te wijten aan het feit dat ik de 

goddelijke vermaningen of sterker nog, hun 

richtlijnen, niet ter harte neem. 

Het is ook aan de Goden te danken dat mijn lichaam 

een leven als het mijne heeft kunnen doorstaan, dat 

ik noch met Benedicta noch met Theodotus 

gemeenschap heb gehad en ik er later, toen ik toch 

aan erotische hartstochten toegaf, weer van genezen 

ben. Ofschoon ik dikwijls onenigheid met Rusticus 

had, heb ik nimmer iets gedaan waarvoor ik mij later 

zou moeten schamen; dat mijn moeder 1 toch de 

laatste jaren van haar leven bij mij was, hoewel zij 

jong moest sterven; dat, hoe dikwijls ik ook iemand 

wilde bijstaan die in geldelijke of in andere 

moeilijkheden verkeerde, ik nooit te horen kreeg dat 

mij de geldelijke middelen ontbraken en ik ook zelf 

nimmer in zulke omstandigheden verkeerde dat ik 

mij voor materiële hulp tot een ander moest wenden. 

Dankzij de hulp van de Goden trof ik zo’n 

toegewijde, liefdevolle en eenvoudige vrouw 2 en 

vond ik zulke geschikte leermeesters voor mijn 

kinderen, werden mij in dromen en een keer te 

Cajuta door een orakelspreuk, verschillende 

1 Domilia Lucilla, zij stierf in 156, ongeveer vijftig jaar oud. 

2 Faustina was haar naam. 

28 


geneesmiddelen getoond tegen bijvoorbeeld 

bloedspuwing en duizeligheid, viel ik, met mijn 

belangstelling voor filosofie, niet in handen van de 

een of andere schriftgeleerde of sofist, noch werd ik 

een boekenwurm of hield mij op met het uit elkaar 

pluizen van voor zichzelf sprekende zaken of met 

het bestuderen van allerlei hemelverschijnselen. 

Voor al deze dingen was de hulp van de Goden en 

het lot onontbeerlijk. 

29 


oek twee 

overpeinzingen 

Geschreven bij de Quadi 1 aan de oevers van de Granua 2. 

1. Zeg tot uzelf bij het aanbreken van de dag: 

Vandaag zal ik allerlei mensen ontmoeten, de 

bemoeial, de ondankbare, de onmatige, de bedrieger, 

de afgunstige, de eenzelvige. Ze werden zo omdat zij 

goed niet van kwaad kunnen onderscheiden. Maar ik 

heb de natuur van Goed en Kwaad doorgrond en 

gezien dat het ene vol schoonheid is en het andere 

afschuwwekkend. Bovendien heb ik de natuur van 

de zondaar doorgrond en ontdekt dat wij verwant 

zijn, niet omdat wij van hetzelfde bloed of hetzelfde 

zaad zijn, maar omdat wij deel hebben aan de geest 

en de goddelijke vonk. Ik kan door geen van hen 

gekwetst worden, want wat lelijk is, bindt mij niet. Ik 

kan niet boos worden op mijn naaste of hem haten, 

want wij zijn tot bestaan gekomen om samen te 

werken, zoals de voeten, de handen, de oogleden en 

1 

Germaanse volksstam die in Zuid-Duitsland en Tsjechoslowakije 

woonde. 

2 

De Gran, een zijrivier van de Donau. 

30 


de boven- en ondertanden. Daarom is het in strijd 

met de Natuur om elkaar tegen te werken, en dat 

doen wij door ons aan elkaar te ergeren en afkeer 

van elkaar te hebben. 

2. Dat wat ik ben - wat dat ook mag zijn - is van vlees 

en heeft een weinig adem en onderscheidingsvermogen. 

1 Leg toch uw boeken terzijde! Laat uw 

aandacht niet langer verstrooien; daar is geen tijd 

meer voor. Sta daarentegen, zoals iemand die reeds 

stervende is, boven het vleselijke, dat niets is dan 

vuil en botten en een vlechtwerk geweven uit 

zenuwen, aderen en slagaderen. 2 Bezie ook wat de 

adem is: lucht en nooit dezelfde, maar afwisselend 

steeds naar buiten gestoten en weer ingehaald. En 

tenslotte is daar het onderscheidingsvermogen. 

Bedenk wel dat ge een oud man zijt. Sta niet toe dat 

dit vermogen - uw gids - nog langer in slavernij 

verkeert of door uw hartstochten wordt meegesleurd 

tot zelfzuchtige daden. Laat die gids ook niet meer 

ontevreden zijn met datgene wat op uw weg komt of 

klagen over wat nog komen kan. 

1 Hègemonikon - Letterlijk het leidende principe (zie voorwoord). 

2 Zie Shankara: Vivekachudamani (‘Kroonjuweel van Onder- 

scheidingsvermogen’). 

31 


3. De werken der Goden zijn vervuld van 

Voorzienigheid en de verrichtingen van het lot staan 

niet los van de Natuur of van de samenhang en het 

verband met de wetten der Voorzienigheid. Daaruit 

vloeit alles voort, ook dat wat noodzakelijk en nuttig 

is voor de hele kosmos, waarvan gij deel uitmaakt. 

Goed voor elk onderdeel van de Natuur is juist dat 

wat de natuur van het geheel tot ontwikkeling 

brengt en wat haar in stand houdt. Het zijn niet 

alleen de wisselingen in de elementen die de kosmos 

in stand houden, maar ook de wisselingen in de 

onderdelen van die elementen. Indien ge dit principe 

vasthoudt, moet dat voor u voldoende zijn. Laat uw 

dorst naar boeken varen, opdat ge niet mopperend 

sterft, maar vriendelijk gestemd, trouw aan de 

waarheid en de goden uit de grond van uw hart 

dankbaar. 

4. Herinner u hoe lang ge dit al uitstelt en hoe vaak 

de goden u de tijd die voor alles staat, hebben 

toegemeten zonder dat ge er gebruik van hebt 

gemaakt. Gij moet u goed realiseren tot welke wereld 

ge behoort en van welke kracht die de wereld 

bestiert, ge een uitstraling zijt. Besef toch ook dat uw 

tijd is afgemeten en wanneer ge deze niet gebruikt 

32 


tot uw verlichting, hij verloren gaat en gij daarbij, en 

uw kans niet weerkeert. 

5. Blijf er ieder moment van de dag op bedacht om 

datgene wat gij onder handen hebt weloverwogen en 

rechtvaardig te verrichten, met nauwgezette, 

oprechte ernst en vol bereidheid, en laat u niet door 

uw verbeeldingen meesleuren. Dit zult ge doen, 

wanneer ge iedere handeling uitvoert alsof het de 

laatste van uw leven is, vrij van alle ondoordachtheid, 

alle felle afkeer van wat de rede ons voorhoudt, 

vrij van huichelarij en eigenliefde en onvrede met al 

wat u toebedeeld is. Ge ziet hoe weinig er voor nodig 

is om een voorspoedig en godvruchtig leven te 

leiden. De Goden vragen de mens niet meer dan 

deze dingen in acht te nemen. 

6. Zondig tegen uzelf, o Ziel, zondig tegen uzelf! 

Maar dan zult ge geen tijd meer hebben om uzelf te 

eren! Want ieders leven is slechts kort. Ook het uwe 

loopt snel ten einde en toch eerbiedigt ge uzelf niet, 

maar denkt ge uw geluk in de ziel van een ander te 

vinden. 

7. Leiden de dingen die u van buitenaf overkomen u 

soms af? Gun uzelf dan de rust er iets nuttigs bij te 

33 


leren en houdt op uw aandacht her en der te 

verspreiden. Maar pas ook op voor de andere wijze 

van leven. Want ook zij die zich door hun bezigheden 

in dit leven uitputten zonder een doel te 

hebben waarop zij ieder initiatief en iedere visie eens 

en vooral richten, weten niet wat ze zeggen. 

8. Degene die de aandacht niet richt op wat zich 

afspeelt in de ziel van een ander, is niet ongelukkig; 

maar zij die de roerselen in hun eigen ziel niet 

nauwlettend volgen, moeten wel ongelukkig zijn. 

9. Het volgende moet ge immer in gedachten 

houden: Wat is de Natuur van het Al en wat is mijn 

natuur, in welke verhouding staan zij tot elkaar en 

welk onderdeel is mijn natuur van welk geheel. En 

verder, dat niemand u ervan kan weerhouden steeds 

te handelen en te spreken volgens de Natuur 

waarvan ge deel uitmaakt. 

10. Wanneer Theophrastus de verschillende zonden 

onderscheidt om deze op een wat begrijpelijker wijze 

te vergelijken, zegt hij als een echte filosoof dat 

zonden begaan uit begeerte ernstiger zijn dan 

zonden begaan in drift. Want hij die in drift is 

ontstoken, schijnt zich met een zekere pijn en 

34 


onbewuste beperking te hebben afgewend van de 

rede, maar hij die, overmeesterd door genot, zondigt 

uit begeerte, schijnt op de een of andere manier in 

zijn zondigen nog onbeheerster en wankelmoediger 

te zijn. Terecht en waardig aan de filosofie zegt hij 

dat het zondigen dat met genot in verband staat 

ernstiger veroordeling verdient dan het zondigen dat 

van pijn vergezeld gaat; in het algemeen wordt de 

één woedend door de pijn van het onrecht dat hem is 

aangedaan, en de ander kwaad uit eigen beweging, 

omdat hij uit genot tot handelen wordt aangezet. 

11. Laat uw daden, woorden en gedachten zijn als 

van iemand die elk moment het leven kan verlaten. 

Indien er goden bestaan, is het verlaten van de 

wereld der mensen geenszins afschrikwekkend; zij 

zouden u immers geen kwaad laten overkomen. 

Maar als ze niet bestaan of wanneer zij zich niet om 

de mensen bekommeren, wat zou dan de zin zijn van 

het leven in een schepping zonder goden of zonder 

Voorzienigheid? Maar er zijn wél goden en zij 

bekommeren zich wel om de wereld der mensen. Zij 

hebben de mensen alles meegegeven om niet te 

vervallen tot dat wat waarlijk slecht is. En zo er al 

enig kwaad in het verschiet mocht zijn, dan hebben 

zij ook dit voorzien, opdat het de mens in alle 

35 


opzichten mogelijk zou zijn daartoe niet te vervallen. 

Hoe zou dat wat de mens niet slechter maakt, het 

leven van de mens slechter kunnen maken? Noch 

bewust, noch onbewust en evenmin uit onmacht zou 

de Natuur van de schepping dit ooit over het hoofd 

hebben kunnen zien. Noch zou zij zich zozeer 

vergissen, dat zij uit onmacht of onbekwaamheid 

goed en kwaad, zonder onderscheid, gelijkelijk zou 

laten overkomen aan goede en kwade mensen. Maar 

dat dood en leven, eer en schande, leed en genoegen, 

rijkdom en armoede zowel goede als slechte mensen 

gelijkelijk ten deel vallen, is alleen mogelijk omdat 

die dingen op zichzelf niet mooi of lelijk zijn en dus 

ook niet goed of slecht. 

12. Hoe snel verdwijnt toch alles! De lichamen zelf 

verdwijnen in het Heelal en de herinnering eraan in 

de Eeuwigheid. Zo is het met alle zichtbare dingen 

en zeker met alles wat begeerlijk is of wat afschrikt 

door pijn of wat toegejuicht wordt uit verdwazing, 

hoe onbetekenend, verachtelijk, grof, vergankelijk en 

dood! Dit is iets om bij stil te staan voor wezens die 

het vermogen hebben om te denken. Wat voor 

mensen zijn zij, wier meningen en uitspraken van 

een juist oordeel getuigen? Wat is sterven voor iets 

en het feit, dat iemand die de dood op zich 

36 


eschouwt en deze door het onderscheidingsvermogen 

los kan zien van verbeeldingen erover, 

niet langer meent dat het iets anders is dan een 

werking van de Natuur. Maar wanneer iemand bang 

is voor een werking van de Natuur, is hij als een 

kind; het is trouwens niet alleen een werking van de 

Natuur, maar dient ook tot haar nut. Hoe staat de 

mens in contact met God en met welk deel van 

zichzelf heeft hij deze verbinding; en wanneer hij dit 

contact heeft, in welke toestand bevindt zich dat deel 

van hem dan? 

13. Niemand is ellendiger dan hij die elk ding van 

alle kanten bekijkt en die, zoals zij wel zeggen ‘het 

onderaardse’ uitvorst en gevolgtrekkingen maakt 

over wat er in het hart van zijn naasten omgaat, maar 

die niet bemerkt dat hij alleen maar dient te 

verblijven bij de goddelijke geest in zichzelf en deze 

waarachtig moet dienen. Deze wijze van ‘godsdienst’ 

houdt in dat men zich van hartstochten, van 

wispelturigheden en van ontevredenheid met wat de 

goden en de mensen ons aandoen, dient vrij te 

houden. Want wat van de goden komt, is het vereren 

waard omdat het goed is en wat van de mensen 

komt, is dierbaar omdat zij ons nastaan en dat is het 

zelfs indien het op enigerlei wijze meelijwekkend is 

37 


door gebrek aan kennis van goed en kwaad; dit 

gebrek is niet minder dan het onderscheid tussen wit 

en zwart niet te kennen. 

14. Zelfs indien het uw bestemming is om drieduizend 

jaar te leven, of zelfs dertigduizend jaar, blijf 

u dan evenwel herinneren dat niemand een ander 

leven verliest dan dat wat hij op dat moment heeft. 

Het langste leven komt dus op hetzelfde neer als het 

kortste. Want het moment van nu is voor allen gelijk 

en wat we verliezen is niet van ons; het blijkt dus een 

zeer kort moment te zijn waarvan wij afstand doen. 

Niemand immers kan van het verleden of van de 

toekomst afstand doen. Want hoe kan iemand 

verliezen wat hij niet bezit? Wij moeten dus deze 

twee dingen in gedachten houden: Het ene is dat 

alles er in de eeuwigheid hetzelfde uitziet en zich 

steeds herhaalt en dat het dus niet uitmaakt of 

iemand de dingen ziet in een tijdvak van honderd 

jaar, van tweehonderd jaar of in de oneindigheid. 

Het andere is dat zowel hij die zeer lang leeft als hij 

die zeer jong sterft, beiden van hetzelfde afstand 

doen. Een mens kan slechts van het heden beroofd 

worden, want dat is het enige wat hij bezit; wat hij 

niet bezit, kan hij niet verliezen. 

38 


15. Wees u ervan bewust, dat alles gebaseerd is op de 

mening die wij erover hebben. Want wat de Cynicus 

Monimus 1 hierover zegt, is duidelijk en praktisch, 

althans wanneer wij het in verband brengen met de 

waarheid. 

16. De ziel van de mens doet zichzelf het meeste 

kwaad wanneer zij, voorzover in haar vermogen ligt, 

tot iets verwordt dat apart staat van het Heelal en er 

als het ware een woekering van wordt. Want wrevel 

koesteren jegens iets dat zich voordoet, is zich 

afkeren van de Natuur, waarin de naturen van alle 

overige wezens vervat zijn. Voorts doet de ziel 

zichzelf kwaad wanneer zij zich van welke mens dan 

ook afwendt of zelfs vijandige gevoelens koestert 

teneinde de ander te kwetsen, zoals gebeurt bij hen 

die driftig zijn. Tevens doet de ziel zichzelf kwaad 

wanneer zij toegeeft aan genot of zich door smart 

laat meesleuren. Verder wanneer zij veinst en iets 

doet of zegt dat onoprecht is en in strijd met de 

waarheid. En ook wanneer zij een of andere 

handeling die in haar opkomt niet doelmatig 

1 De School der Cynici is verwant aan die der Stoicijnen: ‘tuphon 

einai ta panta’ - Het is al ijdelheid (verg. Prediker 1,2). 

39 


uitvoert, maar lukraak en onbezonnen haar energie 

geeft aan wat zich ook maar voordoet, terwijl toch 

zelfs de kleinste dingen moeten worden gedaan met 

het einddoel voor ogen. En het einddoel van 

redelijke wezens is het volgen van rede en wet van 

de hoogstverheven stad en staat. 

17. De duur van een mensenleven is slechts een stip, 

het bestaan stroomt weg, de waarnemingen zijn 

vaag, de samenstelling van het gehele lichaam komt 

licht tot verval, de ziel is als een wervelwind, het lot 

is duister en de roem onzeker. Kortom, alles wat 

betrekking heeft op het lichaam is als een rivier en 

alles wat de ziel betreft als een droom en een nevel; 

het leven is een strijd en de pleisterplaats van een 

vreemdeling; roem na de dood wordt vergeten. Wat 

nu is bij machte de mens aan al deze dingen voorbij 

te laten gaan? Louter en alleen één ding: liefde tot de 

waarheid. En dat houdt in dat we het goddelijke 

beginsel in ons, dat meester is over onze vreugde en 

pijn, onbesmeurd en ongeschonden bewaren, en 

voorts dat wij niets lukraak moeten doen of met de 

bedoeling te bedriegen of uit huichelarij, 

onafhankelijk van wat een ander doet of laat. 

Bovendien dat wij alles wat ons overkomt en te beurt 

valt, aanvaarden, omdat het komt uit dezelfde bron - 

40 


welke dat ook is - als de mens zelf. En bij dit alles het 

verbeiden van de dood in zachtmoedige 

verwachting, omdat het niets anders is dan het 

vrijmaken van de elementen waaruit ieder levend 

wezen is samengesteld. En indien er voor de 

elementen zelf niets afschrikwekkends is aan het 

voortdurend veranderen van het ene ding in het 

andere, waarom zou iemand dan opzien tegen de 

verandering en oplossing van alles? Dat is immers 

volgens de Natuur en niets is kwaad dat met de 

Natuur overeenstemt. 

41 


oek drie 

Geschreven te Carnuntum. 1 

1. Het feit dat ons leven dagelijks wegvliedt, zodat er 

een steeds kleiner deel overblijft, is niet het enige dat 

wij moeten overwegen. Laten wij ook bedenken dat 

wanneer een mens zijn leven zou kunnen rekken, dit 

geenszins waarborgt dat ook zijn verstand 

toereikend zal blijven om alles te bevatten. Ook is het 

niet zeker dat hij zich nog steeds zal inspannen om 

het menselijke en goddelijke te overwegen. 

Immers wanneer ouderdom zijn geest begint aan te 

tasten, zullen de ademhaling, de spijsvertering, zijn 

denkbeelden en al zijn verlangens hem niet in de 

steek laten. Maar wat wel in hem is uitgedoofd, is de 

mogelijkheid bij zichzelf te rade te gaan, of 

nauwkeurig te weten wat zijn plicht is, of te 

begrijpen wat zich aan hem voordoet. Bovendien zal 

hij niet meer kunnen bepalen of het uur van zijn 

dood is aangebroken, omdat voor zulke beslissingen 

een helder onderscheidingsvermogen vereist is. 

Wij moeten ons dus inspannen, niet alleen omdat wij 

ieder uur dichter bij de dood komen, maar ook 

1 Plaats in Hongarije. 

42 


omdat praktisch inzicht en het volgen daarvan ons 

voortijdig in de steek laten. 

2. Ook moeten wij goed voor ogen houden dat de 

begeleidende verschijnselen van gebeurtenissen een 

zekere bekoorlijkheid en aantrekkelijkheid hebben. 

Zo kan de korst van een brood bij het bakken 

openbarsten en hoewel dit in zekere zin in strijd is 

met de bedoeling van de bakker, zijn die barsten juist 

aantrekkelijk en wekken zij op hun eigen wijze de 

eetlust op. Zo is het ook bij vijgen die openbarsten 

wanneer zij op hun rijpst zijn. En bij olijven die op 

het punt staan open te springen, verleent juist het 

overrijp zijn een eigen schoonheid aan de vrucht. En 

de naar de aarde geknikte korenaren en het ruige 

voorhoofd van de leeuw en het schuim dat uit de bek 

van de wilde zwijnen druipt en vele andere dingen 

die op zichzelf verre van fraai zijn, verhogen toch de 

schoonheid van de natuurlijke verschijningsvormen, 

omdat zij erbij horen, en ons daardoor boeien. 

Evenzo zal er voor iemand die daarvoor gevoelig is 

en een dieper inzicht heeft in het kosmisch gebeuren, 

bijna niets zijn dat niet op zijn eigen wijze een zekere 

aantrekkelijkheid verleent aan het geheel, ook al is 

het op zichzelf het gevolg van iets anders. Hij zal de 

gapende muilen van wilde dieren met niet minder 

43 


vreugde bekijken dan de afbeeldingen daarvan door 

tekenaars en beeldhouwers. Hij zal in een oude 

vrouw of man een zeker hoogtepunt en rijpheid 

kunnen zien en hij zal de bekoorlijkheid van jonge 

mensen met ingetogen blik kunnen aanschouwen. 

Er zijn vele dingen die niet door iedereen kunnen 

worden waargenomen en die slechts hem deelachtig 

worden, die werkelijk vertrouwd is met de Natuur 

en haar werken. 

3. Hippocrates genas vele zieken, totdat hij zelf ziek 

werd en stierf. De Chaldeeën hebben de dood van 

velen voorspeld, vervolgens heeft het lot zich ook 

van hen meester gemaakt. Alexander, Pompejus en 

Gaius Caesar hebben herhaaldelijk hele steden met 

de grond gelijk gemaakt en ontelbaar veel paarden 

en voetknechten op het slagveld neergehouwen, 

maar ook zij hebben op zekere dag het leven gelaten. 

Heraclites heeft zich intensief bezig gehouden met de 

kennis der natuur en de ondergang van de wereld 

door vuur, en is daarna aan waterzucht gestorven, 

gewikkeld in een verband van koemest. Luizen 

44 


veroorzaakten de dood van Democritus, en een 

ander soort luizen die van Socrates. 1 

Waarom weifelt ge? Ge zijt aan boord gegaan, ge 

hebt het zeil gehesen en ge zijt aan het einde van de 

reis. Stap van boord; indien ge een ander leven 

ingaat, zult ge ook daar de goden vinden, en indien 

ge in een staat zonder zintuiglijke indrukken komt, 

zult ge niet meer onderworpen zijn aan de wisselvalligheden 

van genot en pijn. Evenmin zult ge overgeleverd 

zijn aan het lichaam, dat alles vergaart en 

zoveel minder is dan datgene wat het dient. Want dit 

is het intellect en van goddelijke statuur, en dat is 

stof en vuil. 

4. Verspil toch wat u nog rest van het leven niet aan 

gedachten over anderen, wanneer deze geen 

betrekking hebben op iets van algemeen belang. 

Hierdoor ontneemt ge uzelf immers de mogelijkheid 

tot ander werk. Gedachten als, ‘Wat doet deze of 

gene, en waarom?’ ‘Wat zegt hij?’ ‘Waar denkt hij 

over?’ ‘Wat zet hij op touw?’ en al zulke overwegingen 

houden u ervan af uw eigen drijfveren 

nauwkeurig gade te slaan. Al wat in de keten van 

1 Gedoeld wordt op de rechters die Socrates ter dood 

veroordeelden: Melites, Anitus en Lycon. 

45 


onze gedachten zonder zin en doel is, en nog veel 

meer, alles wat bemoeiziek en boosaardig is, moeten 

wij uit de weg gaan. 

Wij moeten er een gewoonte van maken ons slechts 

met zulke gedachten bezig te houden, dat wij direkt 

openhartig kunnen antwoorden, ‘Over dit of dat’ 

wanneer iemand ons bij verrassing vraagt, ‘Waar 

denkt ge over?’, zodat uit uw antwoord direkt zou 

blijken dat al uw gedachten eenvoudig en mild zijn, 

en passend bij iemand met gemeenschapsgevoel, en 

dat ge u niet bekommert om pleziertjes of fantasieën 

over genietingen in het algemeen, of om enigerlei 

wedijver of kwaadsprekerij en achterdocht, of iets 

anders dat u zou doen blozen wanneer bleek dat het 

in uw geest een plaats heeft. Het lijdt geen twijfel dat 

zo’n mens, die zijn eigen statuur als hoogste onder 

de levende wezens niet langer loochent, als een 

priester en dienaar der goden is, want ook hij 

gebruikt de kracht die in hemzelf aanwezig is, zodat 

hij niet beroerd wordt door genietingen, onkwetsbaar 

is voor alle pijn, vrij van zelfzucht en zonder 

boosheid. Hij is als een kampvechter die zich zelfs in 

de zwaarste strijd niet laat meeslepen door wat hij 

ondervindt. Tot in zijn diepste innerlijk is hij 

doordrongen van rechtvaardigheid. Met heel zijn 

wezen verwelkomt hij al wat hem ten deel valt en 

46 


geschonken wordt. Hij vraagt zich nooit af wat een 

ander misschien zal zeggen, doen of denken, behalve 

wanneer iets van groot gewicht is of het algemeen 

belang dit van hem eist. Al zijn zorg is voor zijn 

eigen taak en hij is zich voortdurend bewust van zijn 

aandeel in het spinsel van het heelal. Hij zorgt ervoor 

dat hij zijn taak naar behoren vervult en hij 

vertrouwt erop dat zijn aandeel goed is. Immers, 

ieders leven wordt door zijn lot bepaald, maar tevens 

bepaalt ieder zijn eigen lot. Hij weet dat het bewustzijn 

voor een ieder hetzelfde is en dat het in de aard 

van de mens ligt, voor allen te zorgen. Hij weet dat 

de mening van de massa geen maatstaf is, maar wel 

het inzicht van hen die in overeenstemming met hun 

eigen natuur leven. Altijd weet hij wat van hen die 

niet zo leven de aard is en de manier waarop zij zich 

thuis en daarbuiten gedragen, zowel overdag als ’s 

nachts, en tevens weet hij met wie zij omgaan. 

Daarom hecht hij in het geheel geen waarde aan de 

lof van mensen die zelfs zichzelf niet kunnen 

waarderen. 

5. Werk niet met tegenzin, noch alleen voor uzelf; 

bezint eer ge begint en ga recht op uw doel af. Smuk 

uw geest niet op met spitsvondigheden, praat niet te 

veel en wees niet bemoeiziek. Wees zelf de God die 

47 


in u is, de heer van een levend wezen, krachtig en 

volwassen, kortom een Romein en een heerser. 

Sta op uw post als iemand die op het teken wacht dat 

hem terugroept uit dit leven en dat dan gemakkelijk 

overgeeft. Verlang geen eed of menselijke getuige. 

Het gaat erom een opgewekt gelaat te tonen, 

onafhankelijk van zowel hulp van buiten als van rust 

en stilte die anderen u kunnen verschaffen. Het gaat 

erom rechtop te staan en niet rechtop gezet te 

worden. 

6. In het leven der mensen zijn rechtvaardigheid, 

waarheid, zelfbeheersing en standvastigheid de 

hoogste kwaliteiten. Samengevat: de geest is zichzelf 

genoeg, zowel wanneer uw handelingen overeenkomen 

met recht en rede, alsook wanneer u 

genoegen neemt met wat het lot u toebedeelt. Maar 

ik zeg u, als ge iets ziet dat beter is dan dit alles, richt 

u daar dan op met geheel uw ziel en smaak het 

genoegen, het beste te hebben gevonden. 

Ook kunt ge echter tot het inzicht komen dat er niets 

beters bestaat dan de God zelf, die in uw hart 

gevestigd is. Wanneer deze God de persoonlijke 

begeerten aan zich heeft onderworpen, wanneer hij 

de gedachten onderzoekt en zich heeft teruggetrokken 

van de zintuiglijke verlokkingen - zoals 

48 


Socrates het uitdrukte - en wanneer hij zichzelf heeft 

overgegeven aan de leiding van de goden en de 

mensen met zorg omgeeft, vind ge dan niet dat in 

vergelijking hiermee al het andere kleiner is en van 

minder waarde? 

Maak dan ook nergens anders plaats voor dan voor 

dit ene. Wanneer ge daarvan slechts eenmaal afwijkt, 

zult ge niet meer in staat zijn het goede dat u speciaal 

toebehoort, boven alles te vereren zonder heen en 

weer te worden getrokken. Want het is niet juist om 

meer waarde te hechten aan datgene wat niet uit 

onszelf voortkomt, zoals de lof van de massa, of 

ambten, of rijkdom, of het zich vermeien in 

genoegens, dan aan het goede, dat in overeenstemming 

is met de rede en het maatschappelijk 

belang. Dit alles kan ons plotseling overmeesteren en 

meeslepen, ook al lijkt er voor korte tijd niets 

verkeerds in te steken. 

Nogmaals zeg ik u, kies eenvoudig en waarheidsgetrouw 

het beste en houd u daaraan. Het gezegde 

luidt ook, ‘Het beste leidt tevens tot voordeel’. Indien 

dit u als redelijk wezen betreft, behoud het dan, 

maar indien ‘het beste’ alleen het dier in u betreft, 

zeg het dan vrijuit en matig u niets aan, maar wees 

waarheidsgetrouw. 

49 


7. Ken nooit iets enige waarde toe, dat u ertoe zou 

kunnen brengen uw belofte te breken, uw eer te 

verliezen, haat, wantrouwen of wrok jegens anderen 

te koesteren, komedie te spelen of te hunkeren naar 

iets dat het daglicht niet kan verdragen. Want 

iemand wiens voorkeur uitgaat naar het weten en de 

goddelijke vonk in zichzelf en toewijding aan die 

kracht, maakt daar geen drama van en zucht en 

steunt niet. Hij zal noch behoefte hebben aan een 

kluizenaarsbestaan, noch aan veel mensen om zich 

heen. Bovendien zal hij in zijn leven niets najagen of 

uit de weg gaan. En hij bekommert er zich niet om, 

of zijn ziel voor een langere of kortere tijd met een 

lichaam omkleed zal zijn. Zelfs wanneer het moment 

van sterven is aangebroken, zal hij met evenveel 

gemak heengaan als hij anders met zelfrespect en 

discipline een taak zou verrichten. Gedurende zijn 

hele leven zal hij er slechts voor waken niets in zijn 

geest toe te laten dat in strijd is met redelijkheid en 

gemeenschapszin. 

8. In een beheerste en zuivere geest zult ge geen 

bederf, onzuiverheden of verborgen kwaad vinden. 

Het lot kan het leven van zo iemand niet onvervuld 

wegnemen; dit kan wel gezegd worden van een 

toneelspeler die voor hij zijn rol beëindigd heeft en 

50 


het stuk uit is, het toneel verlaat. Het gedrag van 

iemand met een zuivere geest is niet slaafs of 

gekunsteld, hij is van niemand afhankelijk maar 

houdt zich ook niet afzijdig, hij is niemand 

rekenschap verschuldigd, hoewel hij deze ook niet 

uit de weg gaat. 

9. Heb ontzag voor uw onderscheidingsvermogen. 

Daarin ligt de mogelijkheid besloten geen mening te 

accepteren die ingaat tegen de natuur en statuur van 

een redelijk wezen. Dit vermogen staat ervoor in dat 

wij omzichtig, met gemeenschapszin en een 

passende houding tegenover de goden zullen 

handelen. 

10. Behoud alleen dit weinige en ontdoe u van al het 

andere in het besef dat ieders leven slechts kortstondig 

is en zich alleen in het nu afspeelt; al het 

andere is verleden tijd of ligt in de toekomst 

besloten. Hoe kort is ons leven toch en hoe klein het 

hoekje van de aarde waarop wij leven! Kort is de 

roem, hoe lang hij ons ook overleeft, die wordt 

doorgegeven door mensen die zelf spoedig zullen 

sterven en die niet eens iets van zichzelf weten, laat 

staan van iemand die lang geleden gestorven is! 

51 


11. Voeg nog een stelregel toe aan de genoemde: om 

te zien wat iets in essentie is, dus ontdaan van zijn 

bijverschijnselen en als geheel gezien, moet ons altijd 

een definitie of beschrijving gegeven worden van het 

object dat zich aan ons voordoet. Dit geldt ook als u 

bij uzelf de specifieke benaming wilt verwoorden 

van dat object en van de elementen waaruit het is 

samengesteld en waarin het weer zal oplossen. 

Voor de ontwikkeling van een edele geest is niets zo 

geschikt als het vermogen tot het systematisch en 

waarheidsgetrouw onderzoeken van alles wat 

gedurende het leven op onze weg komt, en deze 

dingen zo te kunnen beschouwen dat men zich een 

idee vormt over het geheel waartoe zij behoren en 

het nut dat zij hebben; wat zij betekenen voor het 

universum en wat voor de mens, die immers een 

burger is van het universum - de allerhoogste staat, 

waarin de andere staten niet meer dan families zijn. 

Voorts wat die dingen precies zijn en uit welke 

elementen zij zijn samengesteld, hoe lang zij plegen 

stand te houden - zoals datgene wat mij nu een 

impressie geeft - en welke eigenschappen daarbij van 

nut zijn, zoals zachtmoedigheid, moed, waarheidsliefde, 

trouw, eenvoud, onafhankelijkheid, en de 

overige deugden. 

52 


Zeg daarom in alle omstandigheden bij uzelf: Dit 

komt van God, of: Dit is een voorbeschikking van het 

lot, een draadje van het ingewikkelde spinsel dat ons 

allen omvat en waarin wij ons allen moeten 

schikken, of: Dit komt van een medemens, die van 

dezelfde oorsprong en dezelfde broederschap is, 

alleen verkeert hij in onwetendheid omtrent zijn 

ware natuur. Ik zelf echter ben niet onwetend en 

daarom moet ik hem welwillend en rechtvaardig, 

volgens de natuurwet van broederschap tegemoet 

treden. Tegelijkertijd moet ik echter, in gevallen 

waarin geen onderscheid te maken is, alleen letten 

op hun eigenlijke waarde. 

12. Doe wat op uw pad komt en overweeg daarbij 

wat juist is, en doe dit ernstig, onophoudelijk en in 

goede gezindheid. Beschouw dat niet als iets 

bijkomstigs. Bewaar het goddelijke beginsel in uzelf 

zodanig, alsof ge het nu reeds in zijn zuivere en 

onbevlekte staat zoudt moeten teruggeven. Maak u 

dit eigen zonder iets te hopen of te vrezen en wees 

tevreden door alleen dat werk te doen dat heden uit 

de ware natuur der dingen voortvloeit. Gebruik 

alleen edele en waarachtige woorden. Dan zult ge 

een gelukkig leven leiden; niemand kan u daarvan 

weerhouden. 

53 


13. Zoals artsen altijd hun instrumenten bij de hand 

hebben voor onverwachte ingrepen, zo moet ook gij 

uw stelregels steeds gereed houden om te kunnen 

zien welke zaken goddelijk en welke menselijk zijn, 

terwijl ge u bij dit alles wat ge doet, hoe gering ook, 

steeds voor ogen houdt hoezeer goddelijke en 

menselijke zaken met elkaar verweven zijn. Want ge 

zult een menselijke taak nooit tot een goed einde 

brengen, wanneer ge geen verband legt met het 

goddelijke, of omgekeerd. 

14. Bedrieg uzelf toch niet langer, want die memoires 

van u zult ge wel nooit meer inzien, evenmin als de 

geschiedschrijving van Grieken en Romeinen uit 

vervlogen tijden, of zelfs maar een bloemlezing van 

hun geschriften, die ge bewaard hebt voor uw oude 

dag. Haast u daarom naar het doel en als ge ook 

maar enigszins om uzelf geeft, zet dan alle ijdele 

hoop opzij en kom uzelf te hulp zolang het u 

vergund is. 

15. De meeste mensen kennen de volledige betekenis 

niet van dingen als stelen, zaaien, kopen, stil zijn, 

zien wat gedaan moet worden. De betekenis ervan 

wordt immers niet met de ogen, maar met een 

andere manier van kijken duidelijk. 

54 


16. Lichaam, ziel en intelligentie: bij het lichaam 

behoren de zintuigen, bij de ziel behoren de wensen 

en verlangens, en bij de intelligentie de leerstellingen 

en principes. 

Tot het ontvangen van indrukken is ook het vee in 

staat. Op het gebied van wensen en verlangens 

worden wilde dieren en verwijfde mannen door de 

prikkels van hun begeerten als marionetten in 

beweging gebracht, evenals Phalaris en Nero. Zelfs 

zij die niet in de goden geloven, hun vaderland in de 

steek laten en alles doen wat het daglicht niet kan 

verdragen, beschikken over een intelligentie die 

duidelijk toont wat hun te doen staat. 

Nu is dit alles, zoals gezegd, voor mens en dier 

gelijk. Een goed mens onderscheidt zich in het 

volgende: hij verwelkomt van harte al wat het lot 

hem bereidt. Hij brengt het goddelijk beginsel dat in 

zijn binnenste woont, niet in beroering en verwarring 

door een teveel aan indrukken, maar houdt het juist 

in zijn begenadigde staat en in gepaste gehoorzaamheid 

aan God. Want hij toont zich in woord en 

daad nooit ontrouw aan de waarheid en de 

rechtvaardigheid. En zelfs indien alle mensen hem 

wantrouwen omdat hij een eenvoudig, bescheiden 

en blijmoedig leven leidt, neemt hij dat niemand 

kwalijk. Hij wijkt niet af van de weg die naar zijn 

55 


levensbestemming leidt en die men betreden moet 

met een rein en kalm hart, een hart dat gereed is om 

het leven los te laten en dat zich moeiteloos in zijn lot 

schikt. 

56 


oek vier 

1. Dat wat binnen in ons heer en meester is, wanneer 

het tenminste op natuurlijke wijze functioneert, 

treedt de omstandigheden zodanig tegemoet dat het 

zich altijd gemakkelijk aanpast aan wat zich als 

mogelijkheid aandient. Het heeft immers met geen 

enkele substantie een speciale overeenkomst, maar 

het begeeft zich, rekening houdend met de mogelijkheden, 

naar zijn verheven doel en zet iedere substantie 

die het tegenkomt om in iets dat aan het Zelf 

dienstbaar is, evenals vuur zich meester maakt van 

hetgeen erin geworpen wordt. Een kleine vlam zou 

er gemakkelijk door worden gedoofd, maar wat in 

een laaiend vuur wordt geworpen, vat terstond vlam 

en het vuur dat het verteert, vlamt des te hoger op. 

2. Onderneem nooit iets dat doelloos is en probeer 

nooit een werk uit te voeren op een manier die 

strijdig is met de beginselen van de kunde die eraan 

ten grondslag ligt. 

3. Mensen zoeken een stille plaats om zich terug te 

trekken op het land, aan de kust of in de bergen. Ook 

gij pleegt daarnaar bovenal te verlangen. Maar dit is 

57 


een heel onwaardig streven, daar ge op ieder 

moment dat ge wilt tot uw Zelf kunt inkeren. 

Nergens kan een mens een kalmer of vrediger 

verblijfplaats vinden dan in zijn eigen ziel. Al wie 

deze kwaliteiten in zichzelf vindt, zal, wanneer hij 

zijn blik daarop richt, terstond in volmaakte vrede 

herboren worden. En met vrede bedoel ik niets 

anders dan in harmonie zijn met het universum. 

Maak dan gebruik van deze verblijfplaats, keer er 

steeds toe terug en herinner u! Laat uw leefregels 

kort zijn en doelgericht, dan zullen zij al uw zorgen 

verdrijven en u weer onbezwaard de bezigheden 

doen hervatten. 

Want waar zijt ge ontevreden over? Over de slechtheid 

der mensen? Bedenk dat in het scheppingsplan 

alle redelijke wezens terwille van elkaar tot bestaan 

zijn gebracht, dat lankmoedigheid deel uitmaakt van 

rechtvaardigheid, dat mensen slechts tegen hun wil 

kwaad bedrijven, en bedenk hoevelen er tenslotte 

geveld zijn en tot as weergekeerd na een leven vol 

vijandschap, argwaan en haat en in voortdurend 

gevecht met anderen. Overweeg dit alles en houd 

toch op met uw onvrede. Zijt ge misschien 

ontevreden met wat u is toebedeeld in de schepping? 

Bedenk dan dat er twee mogelijkheden zijn: Of er is 

een scheppingsplan, of een chaos van atomen. Zie 

58 


hoeveel bewijzen er zijn dat het heelal geleid wordt 

als een geregelde staat. Hebben de gewaarwordingen 

van het lichaam nog steeds vat op u? Herinner u dan 

dat wanneer het denkvermogen zich daarvan heeft 

losgemaakt en zijn eigen macht heeft leren kennen, 

dat vermogen niet te maken heeft met de ademhaling, 

of die nu licht of zwaar gaat. Breng u voorts 

alles in herinnering wat ge gehoord hebt over pijn en 

genot. 

Of is misschien ijdele roem aantrekkelijk voor u? 

Houd u voor ogen hoe snel alles vergeten wordt, hoe 

oneindig de zee van tijd is voor en na ons bestaan, 

hoe ijdel vals applaus en hoe veranderlijk en 

gebrekkig het onderscheidingsvermogen van hen die 

goed over ons lijken te spreken, en zie hoe eng het 

gebied is waartoe men zich beperkt. De hele aarde is 

immers maar een stip en welk een klein hoekje 

daarvan is onze verblijfplaats! En hoevelen op die 

plaats zullen u prijzen en wat zijn dat voor mensen? 

Herinner u ook dat ge u terug kunt trekken in dat 

kleine plekje van het Zelf. Doe uzelf voor alles geen 

geweld aan en forceer niets, maar wees een vrij mens 

en bekijk de dingen als man, als mens, als staatsburger 

of als sterfelijk wezen. Overweeg van de 

belangrijkste principes op de weg naar binnen vooral 

deze twee: ten eerste dat het niet de omstandigheden 

59 


zijn die uw geest in beslag nemen. Integendeel, zij 

staan er onbeweeglijk buiten. De oorzaak ligt binnen 

in ons; het is alleen onze denkwijze die verwarring 

brengt. Ten tweede dat alles wat ge ziet in een 

oogwenk verandert en dan niet meer is, en bedenk 

voortdurend hoeveel veranderingen ge zelf reeds 

hebt ondergaan. ‘De wereld is verandering, het leven 

een droom.’ 1 

4. Evenals iedereen het vermogen tot denken bezit, 

zo hebben wij ook allen de rede ontvangen, die ons 

tot begrijpende wezens maakt. Hieruit volgt dat wij 

ook allen het inzicht hebben dat ons aanspoort iets al 

dan niet te doen. Dan is ook de Wet voor ons 

gemeenschappelijk en zijn wij allen als burgers 

verenigd in een staatsbestel, waarbij het universum 

als het ware de staat is. Want wie zou een andere 

staatsvorm weten te noemen, waarin het hele 

mensdom een gelijkwaardig aandeel heeft? Aan dat 

gemeenschappelijk bestel ontlenen wij het denken, 

het begrijpen en de Wet zelf. Waar zouden deze 

anders vandaan komen? 

Want evenals het deel aarde in mij uit aarde is 

afgezonderd, de vloeistof in mij uit een ander 

1 Een gezegde van Democrates. 

60 


element voortkomt, ook de adem uit de een of 

andere bron komt, en mijn warmte en vuur uit een 

andere, evenzo moet ook het verstand ergens 

vandaan zijn gekomen - want nooit wordt er iets uit 

niets gemaakt, evenmin als er iets tot niets 

terugkeert. 

5. Evenals de geboorte, is de dood een mysterie der 

natuur. Dezelfde elementen die eerst werden 

samengevoegd, worden weer ontbonden. Daarom 

behoeft men de dood in het geheel niet als iets 

onterends te beschouwen; voor een denkend wezen 

is de dood niet in strijd met de levensfasen of met de 

zin en opzet van het bestaan. 

6. Ons gedrag wordt onvermijdelijk bepaald door 

onze menselijke aard. Wensen dat het anders was, is 

wensen dat de wilde vijgeboom geen sap zou 

hebben. Herinner u ten volle dat zowel gij als die 

vijgeboom binnen de kortste tijd gestorven zullen 

zijn en dat een wijle later ook uw naam niet meer zal 

voortleven. 

7. Zet het idee, ‘Ik ben gekwetst’ van u af en meteen 

zal het gevoel ervan verdwijnen; laat het idee van 

61 


kwetsbaarheid vallen en het onheil zelf zal 

verdwijnen. 

8. Wat een mens zelf niet slechter maakt, kan ook zijn 

leven niet slechter maken; evenmin kan het hem 

schaden, noch uiterlijk, noch innerlijk. 

9. De natuurlijke drang tot harmonie maakt dat die 

harmonie ook tot uiting wordt gebracht. 

10. Alles wat er gebeurt, gebeurt omdat het zo moet 

zijn. Als ge nauwkeurig waarneemt, zult ge zien dat 

dit waar is. Ik bedoel niet alleen dat de gebeurtenissen 

in een bepaalde volgorde plaatshebben, maar 

ook dat zij rechtvaardig zijn, alsof er iemand is die 

schenkt wat u toekomt. Blijf dus nauwkeurig 

toekijken en laat alles wat ge doet vergezeld gaan 

van goedheid in de wezenlijke betekenis van het 

woord. Pas dit toe op al uw activiteiten en leef 

ernaar. 

11. Koester niet de mening van de hovaardige of de 

verbeeldingen die hij u ingeeft, maar zie de dingen 

zoals ze werkelijk zijn. 

62 


12. Wees steeds tot twee dingen bereid. Ten eerste 

om slechts dat te doen wat de rede, die onze koning 

en wetgever is, ons tot welzijn van de mensheid 

ingeeft. Ten tweede om onze eigen mening op te 

geven, zo er iemand is die ons op een verkeerde 

gedachtengang wijst en ons daarvan wil afbrengen. 

Ge moet uw mening echter alleen opgeven wanneer 

ge er zelf van overtuigd zijt dat het rechtvaardig is 

en tot welzijn van allen leidt. Alleen door deze of 

dergelijke overwegingen moogt ge u laten leiden, 

niet door wat plezierig is, of u bij de mensen geliefd 

maakt. 

13. Bezit gij rede? Jazeker. Waarom gebruikt ge die 

dan niet? Wanneer die zijn taak doet, wat kunt ge 

dan nog meer wensen? 

14. Gij maakt deel uit van een groter geheel. En eens 

zult ge weer worden opgenomen in datgene waaruit 

ge zijt voortgekomen, of liever gezegd: eens zult ge 

volgens de wet der verandering tot de zaadvorm van 

uw bestaan, het Woord, worden teruggebracht. 1 

1 έν άρχη ήν ó λογος : cf. In den beginne was het Woord (Joh. 

1:1). 

63 


15. Vele korrels wierook vallen op hetzelfde altaar; 

sommige vroeger, andere later, het maakt geen 

verschil. 

16. Eer tien dagen verstreken zijn, zult ge voor hen 

die u nu nog voor een wild beest en een aap houden 

een God gelijken, zo ge terugkeert tot de eerbied 

voor de leerstellingen van de rede. 

17. Gedraag u niet alsof ge nog honderdduizend jaar 

te leven hebt. Uw lot is bezegeld. Zolang het u 

beschoren is te leven, kunt ge tot het volmaakt goede 

komen. 

18. Wat een overvloed aan tijd wint degene die zich 

niet bemoeit met wat zijn buurman denkt, zegt of 

doet, maar er alleen op toeziet dat zijn eigen daden 

rechtvaardig en zuiver zijn. Waarlijk, het past een 

goed mens niet acht te slaan op de duisternis in het 

hart van een ander, maar hij behoort zonder 

omwegen door te lopen in de richting van de 

eindstreep. 

19. Hij die roem bij het nageslacht wenst te 

verwerven, realiseert zich niet dat allen die de 

herinnering aan hem levend houden, zelf ook 

64 


spoedig zullen sterven, en dat dit tevens het lot van 

hun nageslacht zal zijn. Zo sterft de herinnering aan 

zijn bestaan volledig uit, daar zij in stand moet 

worden gehouden door andere mensen die tot leven 

komen en weer verdwijnen. 

Maar zelfs al waren zij die u gedenken en de roem 

zelve onsterfelijk, wat zou dit dan nog voor u 

betekenen? 

Het behoeft geen betoog dat het voor de gestorvenen 

niets uitmaakt, maar wat is het nut van lof tijdens uw 

leven, behalve misschien een aangename bijkomstigheid? 

Zolang ge het idee vasthoudt van wat anderen 

in de toekomst van u zullen zeggen, gaat ge immers 

ten onrechte voorbij aan wat de natuur u nu geeft. 

20. Al wat op enigerlei wijze schoon is, ontleent deze 

schoonheid aan zichzelf en is zichzelf genoeg; lof 

draagt daar niets toe bij. Het voorwerp van lof wordt 

immers door het prijzen niet beter of slechter. Dit 

geldt evenzeer voor de dingen die wij gewoon zijn 

mooi te noemen, zoals materiële voorwerpen en 

kunstwerken. Heeft dan het waarlijk schone buiten 

zichzelf nog iets van node? Neen immers, evenmin 

als de wet, de waarheid, welwillendheid en 

ingetogenheid. Welke van deze heeft haar 

schoonheid aan lof te danken? Aan welke zou door 

65 


kwaadsprekerij afbreuk kunnen worden gedaan? 

Wordt de schoonheid van een smaragd er minder op 

wanneer zij niet geprezen wordt? En geldt dit ook 

niet voor goud, ivoor, purper, een lier, een dolk, een 

bloem en een struik? 

21. Indien wij aannemen dat de ziel het lichaam 

overleeft, hoe kunnen wij dan verklaren dat de lucht 

deze zielen sedert het begin der tijden heeft 

opgenomen? Stel u dan de vraag: Hoe biedt de aarde 

plaats aan alle lichamen die daarin sinds onheuglijke 

tijden begraven zijn? In de aarde wordt na verloop 

van kortere of langere tijd plaatsgemaakt voor 

andere doden. Zij blijven daar enige tijd liggen, dan 

veranderen zij, lossen op en maken zodoende plaats 

voor andere dode lichamen. Op dezelfde wijze 

blijven de zielen die in lucht zijn opgegaan, nog 

enige tijd voortbestaan, dan veranderen zij en 

worden getransformeerd tot vuur, om opgenomen te 

worden in het zaadvormende Woord van het Al. Op 

die wijze maken zij plaats voor de zielen die na hen 

komen. Wellicht is dit het antwoord op de vraag 

naar het voortbestaan der ziel. 

Niet alleen moeten wij het grote aantal lichamen 

beschouwen dat op deze wijze wordt begraven, maar 

ook de vele levende wezens die dagelijks mens en 

66 


dier tot voedsel dienen. Hoe groot is immers het 

aantal dat verteerd en zo in zekere zin begraven 

wordt in de lichamen die zich ermee voeden! Toch 

wordt ook hier plaatsgemaakt doordat zij worden 

opgenomen in het bloed en omgezet in lucht of vuur. 

Hoe kunnen wij de waarheid van dit alles ontdekken? 

Door onderscheid te maken tussen dat wat 

materie en dat wat de oorzaak is. 

22. Laat u niet van de wijs brengen, maar bezie bij de 

vervulling van iedere wens, of deze rechtvaardig is. 

En houd u bij alles wat in u opkomt alleen vast aan 

de zuivere ingeving. 

23. O schepping, ik stem in met iedere toon van uw 

grote harmonie. Niets dat voor u te rechter tijd is, 

komt mij te vroeg of te laat. O natuur, alles wat uw 

seizoenen brengen, is mij tot vrucht. Uit u komt alles 

voort, in u is alles aanwezig, tot u keert alles weer. 

Iemand zong, ‘O dierbare stad van Cecrops’ 1 , zal ik 

dan niet zingen: ‘O dierbare stad van God’? 

1 Volgens de legende was Cecrops de stichter van Athene. 

67 


24. ‘Indien ge welgemoed en tevreden wilt leven, 

onderneem dan weinig,’ zegt de wijsgeer 

Democritus. Nog beter kan men zeggen, ‘Doe alleen 

wat nodig is; ofwel, doe wat de rede van een 

rechtgeaard burger noodzakelijk acht en alleen 

wanneer die rede erom vraagt.’ Want het stemt de 

geest tevreden, te kunnen zeggen: ‘Mijn daden zijn 

gering in tal, maar wat ik doe is welgedaan.’ Het 

merendeel van wat wij doen en zeggen is immers 

onnodig en indien ge er iets van zoudt nalaten, zoudt 

ge meer tijd en een grotere gemoedsrust hebben. 

Daarom moet ge u afvragen bij alles wat ge doet, ‘Is 

dit niet een van de dingen die onnodig zijn?’ Maar 

niet alleen ons handelen, ook ons denken moet 

bevrijd worden van wat onnodig is. Immers dan 

volgen er ook geen handelingen die niet ter zake 

doen. 

25. Probeer ook of ge in staat zijt het leven te leiden 

van een goed mens, die tevreden is met de hem 

toebedeelde rol in het heelal en wien het genoeg is 

dat zijn eigen handelwijze rechtvaardig en zijn 

levenshouding welgezind is. 

26. Hebt ge dit alles goed in u opgenomen? Zie dan 

ook het volgende: Laat u niet in verwarring brengen; 

68 


wees eenvoudig en oprecht. Handelt iemand 

verkeerd? Hij schaadt zichzelf. Is u iets overkomen? 

Dat is goed. Alles wat u overkomt, is vanaf het begin 

voor u weggelegd en in het universele web ingesponnen. 

Hoe kort is welbeschouwd het leven. Maak gebruik 

van het heden door te handelen in overeenstemming 

met wat rede en rechtvaardigheid u ingeven. Wees 

vrij, maar weet hierin maat te houden. 

27. Of er is een geordende wereld, of er is een 

mengeling van allerlei bijeengebrachte delen, waarin 

toch een zekere orde heerst. Kan er in u een zekere 

orde bestaan, terwijl er in het geheel wanorde heerst? 

Kunnen alle dingen gescheiden en verspreid zijn, en 

tegelijkertijd in harmonie verbonden? 

28. Een zwart hart is een onmannelijk hart, een 

hardvochtig hart, een ongetemd, beestachtig, 

kinderachtig, dom, bedrieglijk, platvloers, 

onbetrouwbaar en tiranniek hart. 

29. Indien degene die niet weet wat er in het heelal 

bestaat, daar al een vreemdeling is, dan is degene die 

niet weet wat daar gebeurt, in nog sterkere mate een 

vreemdeling. Evenzo is een balling iemand die het 

69 


aan burgerzin ontbreekt. Een blinde, wie het innerlijk 

oog afdekt; een bedelaar, wie afhankelijk is van een 

ander, omdat hij uit zichzelf niet kan putten wat 

nodig is in het leven. Een afvallige van het 

universum is iemand die terzijde gaat staan en zich 

afzondert van de wetten van onze gemeenschappelijke 

natuur, omdat hij ontstemd is over zijn lot. 

Dezelfde natuur die de omstandigheden vormt, is 

immers de oorzaak van uw eigen bestaan. Een 

uitgestotene uit de gemeenschap is iemand die zijn 

eigen ziel afsnijdt van de ziel van alles wat redelijk 

en één is. 

30. Van hen die de waarheid liefhebben, gaat de een 

zonder hemd, de ander heeft niets om te lezen, een 

derde is halfnaakt. Hij zegt, ‘Ik heb geen brood om 

van te leven, toch houd ik vast aan wat ik weet.’ Zo 

zeg ik: ‘Ook mijn studie werpt geen vruchten af, toch 

volhard ik.’ 

31. Geef u met hart en ziel aan de wijze van werken 

die ge geleerd hebt en kom daarin tot rust. Breng de 

rest van uw leven door als een mens die al het zijne 

van ganser harte opdraagt aan de goden en zich 

noch tot tiran, noch tot slaaf van enig medemens 

maakt. 

70 


32. Ge kunt u, bij wijze van spreken, het tijdperk van 

Vespasianus voor de geest halen en dan zult ge 

mensen zien die trouwen, kinderen grootbrengen, 

ziek worden, sterven, oorlog voeren, feest vieren, op 

reis gaan, het land bebouwen, vleien, eigenzinnig en 

achterdochtig zijn, mensen die samenzweren, 

andermans dood wensen, mopperen over hun 

omstandigheden, liefhebben, rijkdom vergaren, 

streven naar het consulaat of koningschap. Van al 

dat leven valt nu niets meer te bespeuren. 

Kijk vervolgens eens naar de tijd van Trajanus. Daar 

komen dezelfde dingen voor; ook dat leven is 

verdwenen. Beschouw zo ook de beschrijvingen van 

andere tijden en hele volkeren, en zie hoevele na een 

korte periode van bloei tot verval geraakten en weer 

opgelost werden in hun samenstellende elementen. 

Denk vooral aan degenen die ge zelf gekend hebt en 

die, in plaats van te doen wat overeenstemde met 

hun eigen instelling en zich daaraan vast te houden 

en daarin vervulling te vinden, zich juist aangetrokken 

voelden tot ijdelheid. Ge moet u in dit verband 

herinneren dat de aandacht die aan elke handeling 

gegeven wordt, zijn eigen waarde en juiste maat 

heeft. Zo zult ge niet ontmoedigd raken, indien ge u 

niet bovenmate bezighoudt met dingen die van 

minder belang zijn. 

71 


33. Zegswijzen die vroeger in zwang waren, zijn nu 

uit de tijd. Op dezelfde manier zijn nu ook de namen 

van mensen die weleer hogelijk geprezen werden, uit 

de tijd geraakt, zoals Camillus, Caeso, Volesus, 

Dentatus, en iets later Scipio en Cato en daarna 

Augustus en dan Hadrianus en Antoninus. 

Want de herinnering aan alles verbleekt snel, wordt 

onwezenlijk en spoedig raakt alles volledig in 

vergetelheid. En dan spreek ik nog over mensen die 

zich op schitterende wijze onderscheiden hebben. 

Voor alle anderen geldt, wanneer hun laatste 

ademtocht uitgeblazen is, ‘Uit het oog, uit het hart’. 

Trouwens, wat is eigenlijk eeuwige roem? Alleen 

maar ijdelheid. Waarop moeten wij dan ons streven 

richten? Op dit en dit alleen: rechtvaardigheid in ons 

denken, onbaatzuchtigheid in ons handelen, een 

tong die geen onwaarheid kan spreken en de bereidheid 

om alles wat op ons pad komt, te beschouwen 

als iets dat onvermijdelijk en toch vertrouwd is, altijd 

dezelfde oorsprong heeft en voortvloeit uit dezelfde 

bron. 

34. Geef uzelf van ganser harte over aan Clotho en 

sta haar toe, uw levensdraad te spinnen op de wijze 

die haar goeddunkt. 

72 


35. Kortstondig is het bestaan van alle dingen; dit 

geldt evenzeer voor degene die zich herinnert als 

voor datgene wat men zich herinnert. 

36. Zie hoe alles voortdurend uit verandering 

ontstaat en gewen u aan de gedachte dat de natuur 

van alle dingen niets zo gaarne doet als de bestaande 

dingen te veranderen en nieuwe variaties op 

hetzelfde thema te maken. Want al wat bestaat is in 

zekere zin het zaad van hetgeen eruit zal voortkomen. 

Maar in uw ogen is zaad alleen datgene wat 

in de aarde of in de moederschoot terechtkomt; en 

dat is een zienswijze die van volstrekte onwetendheid 

getuigt. 

37. Nog korte tijd en ge zult gestorven zijn, maar nog 

steeds zijt ge niet eenvoudig van geest en kent ge 

geen zielerust. Ook staat ge nog wantrouwend tegenover 

de gedachte dat ge niet van buitenaf gekwetst 

kunt worden en zijt ge niet welgezind jegens allen. 

Evenmin zijt ge ervan overtuigd dat wijsheid slechts 

in juist handelen te vinden is. 

38. Let nauwkeurig op de drijfveren van anderen en 

vooral op die van wijze mannen, wat zij mijden en 

wat zij zoeken. 

73 


39. Uw lijden wordt niet veroorzaakt door een kracht 

buiten u, die bepaalt wat er gebeurt, en ook niet door 

wisseling en verandering van de omstandigheden 

waarin u zich bevindt. Waardoor wordt het dan wel 

veroorzaakt? Door datgene in uzelf dat bepaalt of 

iets slecht is. 

Laat dat oordeel dus achterwege en alles is in orde. 

Zelfs indien uw pover lichaam, dat u het naaste is, 

met snij- en brandwonden wordt overdekt, of door 

etterende wonden wordt verteerd, bewaar dan toch 

het stilzwijgen in dat deel van u, dat hierover 

oordeelt. Dat wil zeggen: maak geen indeling in 

goed of kwaad wanneer iets evenzeer aan een slecht 

als aan een goed mens kan overkomen. Immers 

indien iets de mensen in gelijke mate overkomt, of zij 

nu al dan niet in overeenstemming met de natuur 

leven, dan is een oordeel voor of tegen de natuur niet 

van toepassing. 

40. Houd voortdurend in gedachten dat het 

universum één enkel levend organisme is met één 

substantie en één ziel; hoe alle dingen herleid 

kunnen worden tot één enkel waarnemen, en hoe de 

natuur alle dingen tot stand brengt vanuit één 

impuls. Overweeg bovendien hoe alle dingen elkaars 

oorzaak zijn en hoezeer zij met elkaar verweven zijn. 

74 


41. Epictetus heeft gezegd, ‘Ge zijt een kleine ziel, die 

de last draagt van een dood lichaam.’ 

42. Voor hen die zich aan de wet van verandering 

onderwerpen, bestaat er geen kwaad; zo bestaat er 

geen goed voor hen die zich tegen verandering 

verzetten. 

43. Tijd is als een rivier die alles wat geschapen is, in 

zijn bruisende stroom meevoert. Want nauwelijks 

komt er iets in zicht, of het is al weer voorbij 

gedreven om plaats te maken voor iets anders, dat 

ook weer voorbij zal gaan. 

44. Alles wat ons overkomt, is ons even bekend en 

vertrouwd als een roos in het voorjaar en vruchten in 

de oogsttijd. En dit is ook van toepassing op ziekte 

en dood, laster en verraad; al die dingen waar 

dwazen verheugd of verontrust over plegen te zijn. 

45. Wat volgt, staat altijd in verband met wat eraan 

voorafging, want het is niet alleen maar een 

opsomming van losstaande feiten die een bepaalde 

volgorde hebben, maar die ook onderling in redelijk 

en natuurlijk verband staan. En zoals al het 

bestaande harmonisch is opgebouwd, zo toont al wat 

75 


tot bestaan komt geen dorre opeenvolging, maar een 

wonderschone samenhang. 

46. Houd altijd de woorden van Heraclites in 

gedachten, dat aarde versterft in water, water in 

lucht en lucht in vuur en zo wordt ieder volgend 

element weer teruggenomen in het voorafgaande. 

Houd ook in gedachten wat hij zei over de reiziger 

die vergeet waar de weg heen leidt en mensen die 

overhoop liggen met datgene waarmee zij het meest 

voortdurend in contact staan, dat wil zeggen de Rede 

die het heelal bestuurt. Ook zei hij dat wat mensen 

dagelijks tegenkomen, hun vreemd voorkomt en dat 

wij niet moeten handelen en spreken als mensen die 

in slaap zijn - want zelfs in die staat schijnen wij te 

handelen en te spreken. En wij moeten ‘geen 

moederskindje zijn, dat zich alleen maar afvraagt 

wat zijn ouders gezegd zouden hebben’. 

47. Indien een van de goden u zou zeggen dat ge 

morgen of in ieder geval de dag daarop zoudt sterven, 

dan zou het u niet zoveel uitmaken of het overmorgen 

of morgen was, of ge moest wel bijzonder 

kleingeestig zijn, want wat maakt dat voor verschil? 

Net zo moet ge het van weinig belang achten of ge 

zult sterven na een reeks van jaren, of morgen. 

76 


48. Houd voortdurend in gedachten hoeveel 

geneesheren, die hun wenkbrauwen plachten te 

fronsen over hun patiënten, nu dood zijn; en ook 

hoeveel astrologen, die met veel vertoon de dood 

van anderen hebben voorspeld; en hoeveel filosofen, 

die eindeloze betogen hielden over dood en onsterfelijkheid; 

en hoeveel legeraanvoerders, die zelf velen 

van het leven beroofden; hoeveel tirannen, die met 

ongehoorde bruutheid beschikten over dood en 

leven van anderen alsof zij zelf onsterfelijk waren; en 

hoeveel complete steden gestorven zijn, als ik het zo 

mag noemen: Helice en Pompeji en Herculaneum en 

talloze andere. 

Herinner u vervolgens één voor één alle mensen die 

ge gekend hebt: de een begraaft de ander, om daarna 

zelf op zijn sterfbed te liggen en door een derde 

begraven te worden. Dit alles binnen korte tijd. 

Kortom, besef immer hoe kortstondig en nietig het 

menselijk bestaan is; gisteren nog slechts een weinig 

slijm, morgen een gebalsemd lichaam of as. 

Breng de korte spanne tijds hier op aarde door in 

harmonie met de Natuur en ga dan vol gratie heen, 

zoals een rijp geworden olijf op de grond valt, de 

aarde lovend en vol dankbaarheid jegens de boom 

die haar voedde. 

77 


49. Wees als een rots in de branding, waarop de 

golven steeds te pletter slaan. Daar staat hij, rondom 

hem komen de woelige wateren tot bedaren. 

‘Wat ben ik ongelukkig dat mij dit moest overkomen!’ 

Maar neen, veeleer ben ik gelukkig want, 

hoewel mij dit overkwam, ben ik ongedeerd, niet 

gebroken door het heden, noch bevreesd voor de 

toekomst. Iets dergelijks had immers iedereen 

kunnen overkomen, maar het had niet ieder 

onberoerd gelaten. Waarom geeft ge er dan de 

voorkeur aan in het ene geval te spreken van geluk 

en in het andere geval van ongeluk? Kan men het 

wel een ongeluk noemen wanneer iets beantwoordt 

aan het doel van het mens-zijn? Kan iets indruisen 

tegen de natuur van de mens, wanneer het niet 

ingaat tegen de wil van de Natuur zelf? Vormt 

hetgeen u overkomt een belemmering om rechtvaardig, 

grootmoedig, weloverwogen, waarheidsgetrouw, 

vol eerbied, verstandig en vrij te zijn en kan 

het u afhouden van de andere kwaliteiten die de 

natuur van de mens tot vervulling brengen? 

Wanneer er iets is dat u zou kunnen kwetsen, denk 

er dan aan gebruik te maken van deze regel, ‘Dit is 

geen ongeluk, het is veeleer een geluk dit op 

passende wijze te mogen dragen’. 

78 


50. Een heel gewoon, maar toch doeltreffend hulpmiddel 

om te leren de dood niet te vrezen, hebt ge 

wanneer ge u de mensen voor de geest haalt die zich 

hardnekkig aan het leven vastklampten. Waren zij er 

soms beter aan toe dan anderen die een vroege dood 

stierven? Het lijdt geen twijfel dat ook zij uiteindelijk 

ergens begraven liggen, zoals Cadicianus, Fabius, 

Julianus, Lepidus en anderen die velen naar hun graf 

droegen om vervolgens zelf naar hun graf te worden 

gedragen. Klein is het verschil in tijd en hoe werd 

deze doorgebracht, in welk gezelschap en in wat 

voor een nietig lichaam? Het is niet van zoveel 

belang. Kijk maar eens achter u en zie de gapende 

afgrond van de tijd; zie voor u uit, ook daar de 

oneindigheid. Wat is dan het verschil tussen een 

zuigeling van drie dagen en een stokoude man? 

51. Neem altijd de kortste weg; de kortste weg is de 

natuurlijke, waarbij u in woord en daad de hoogste 

graad van volmaaktheid bereikt. Want zulk een 

voornemen zal u bevrijden van zorgen en strijd en al 

uw berekeningen en spitsvondigheden uit de weg 

ruimen. 

79 


oek vijf 

1. Wanneer ge bij het ochtendgloren met tegenzin 

wakker wordt, laat dan deze gedachte u te hulp 

komen: ‘Ik ben wakker geworden om mijn taak als 

mens te vervullen.’ Moet ik dan nog mopperen 

wanneer ik op weg ga om datgene te doen waarvoor 

ik in de wereld ben geplaatst? Ben ik soms 

geschapen om lui te blijven liggen en mijzelf te 

koesteren in een warm bed? 

‘Maar dat is aangenamer.’ 

Zijt ge dan geboren voor het aangename? Kortom, 

zijt ge geboren om te leven of om geleefd te worden? 

Ziet ge dan niet hoe de planten, de mussen, de 

mieren, de spinnen en de bijen hun specifieke taak 

vervullen bij het in stand houden van het universum? 

Wilt gij dan het menselijk aandeel niet 

bijdragen en u niet inspannen om te doen wat uw 

eigen natuur u voorschrijft? ‘Maar men moet toch 

ook wel eens wat rusten’, antwoordt ge. Daar ben ik 

het mee eens. Maar de natuur geeft hiervoor de juiste 

maat, evenals voor eten en drinken. Maar gij gaat die 

maten te buiten en overschrijdt de grenzen van dat 

wat voldoende is. Indien het echter op handelen 

80 


aankomt, doet ge niet meer dan nodig is, integendeel, 

dan doet ge minder dan ge kunt. 

Ge hebt uzelf niet lief; anders zoudt ge ook uw eigen 

natuur en haar wil liefhebben. Anderen die hun 

eigen ambacht liefhebben, spannen zich tot het 

uiterste in voor hun werk en gaan door zonder te 

eten of zich te wassen. Gij echter hebt voor uw eigen 

natuur veel minder waardering dan de beeldhouwer 

voor zijn werk of de danser voor zijn danskunst of de 

vrek voor zijn geld of de snoever voor zijn ijdele 

roem. Deze mensen willen, wanneer ze vol toewijding 

bezig zijn, graag hun maaltijd en nachtrust 

opofferen om meer tijd te hebben voor datgene waar 

hun belangstelling naar uitgaat. Is in uw ogen 

toewijding aan de gemeenschap wellicht minder 

belangrijk en minder aandacht waard? 

2. Hoe gemakkelijk zou het zijn, al die hinderlijke en 

wezensvreemde inbeeldingen te kunnen stoppen en 

uit te bannen en zo terstond tot een staat van 

volkomen vrede te komen. 

3. Beschouw elk woord en elke daad, zolang deze in 

overeenstemming zijn met de natuur, als waardevol 

en laat u niet afleiden door opmerkingen die anderen 

u misschien zullen maken. Indien er iets is dat goed 

81 


is om te zeggen of te doen, laat het dan niet na omdat 

ge uzelf onderschat. Want die anderen hebben hun 

eigen motieven en volgen hun eigen beweegredenen. 

Kijk niet opzij, maar blijf op de juiste weg door uw 

eigen en de universele natuur te volgen, beide 

volgens een en dezelfde weg. 

4. Ik vervolg mijn reis en ga de weg die de natuur mij 

wijst tot het ogenblik dat ik sterf, tot rust kom en 

mijn laatste adem uitblaas in de lucht, waar ik 

dagelijks mijn adem uit ontvang, tot ik nederval op 

de aarde waaruit ook mijn vader het zaad kreeg, 

mijn moeder het bloed en mijn voedster de melk, de 

aarde waardoor ik zovele jaren gevoed en gedrenkt 

ben, die mij gedragen heeft als ik liep en waarvan ik 

in alle opzichten en voor zovele doeleinden gebruik 

heb gemaakt. 

5. Wordt ge niet bewonderd om uw scherpzinnigheid? 

Wel, het zij zo. Maar er zijn vele andere 

kwaliteiten waarvan ge kunt zeggen, ‘Die heb ik van 

nature meegekregen’. Ontwikkel dan die 

eigenschappen die geheel en al binnen uw bereik 

liggen, zoals oprechtheid, waardigheid, uithoudingsvermogen, 

soberheid; voorts kunt ge leren niet over 

uw lot te morren, met weinig tevreden te zijn, en 

82 


welgezind, onafhankelijk, matig, weloverwogen en 

grootmoedig te zijn. Ziet ge niet hoeveel goede 

eigenschappen ge reeds nu aan de dag zoudt kunnen 

leggen? Ge kunt de verontschuldiging niet 

aanvoeren dat ge daarvoor geen natuurlijke aanleg 

en geschiktheid zoudt hebben, toch blijft ge uit vrije 

wil nog beneden uw mogelijkheden. Is het soms 

nodig te mopperen, inhalig te zijn, te vleien? Is het 

soms nodig uw lichaam overal de schuld van te 

geven, behaagziek te zijn en te bluffen en in uw geest 

zo hevig heen en weer te worden geslingerd omdat 

ge meent van nature niet met goede eigenschappen 

te zijn begiftigd? De goden verhoeden het. Ge had u 

al veel eerder van die ideeën kunnen bevrijden. Dan 

zou men u alleen maar een zekere traagheid en 

stroefheid van begrip kunnen verwijten, zo dit al 

vermeldenswaard is. Zelfs hierin kunt ge verbetering 

brengen door geen aandacht aan die traagheid te 

schenken en haar niet te koesteren. 

6. De ene mens, die iemand een dienst heeft 

bewezen, rekent er vanzelfsprekend op dat hem een 

wederdienst zal worden bewezen. Een tweede vindt 

dat niet vanzelfsprekend, maar is er in zijn hart toch 

van overtuigd dat de ander bij hem in het krijt staat 

en blijft steeds denken aan wat hij zelf gedaan heeft. 

83 


Een derde echter staat in zekere zin zelfs niet stil bij 

wat hij heeft gedaan, maar is als de wijnstok die een 

tros druiven heeft voortgebracht en die na haar eigen 

vrucht eenmaal te hebben gedragen geen beloning 

verwacht. Evenmin als het paard dat een race heeft 

gelopen, een hond die het spoor heeft gevonden en 

de bij die de honing heeft verzameld. Een mens die 

een goede handeling heeft verricht, schreeuwt dat 

niet van de daken maar gaat door met het volgende 

dat hem te doen staat, evenals de wijnstok weer 

druiven voortbrengt in het nieuwe seizoen. 

Moeten wij ons dan scharen onder degenen die hun 

taak als het ware werktuiglijk verrichten? Jazeker. 

Maar toch moeten wij het ons wel bewust zijn. Want 

het is juist kenmerkend voor de mens dat hij zich 

ervan bewust is voor de gemeenschap te werken. 

En bij Zeus, hoe graag zouden wij niet willen dat ook 

onze buurman dat ziet! Wat ge zegt is waar, maar nu 

ontgaat u toch de zin van dit gezegde en daarmee 

schaart ge u onder degenen die ik zoëven noemde, 

want ook die worden misleid door een bepaalde 

overtuigingskracht van de rede. Indien ge echter 

besluit om u te houden aan wat er gezegd is, hoeft ge 

niet te vrezen voor enige nalatigheid jegens de 

gemeenschap. 

84 


7. Een gebed van de Atheners luidde, ‘Goede Zeus, 

laat het in stromen regenen op de akkers en velden 

der Atheners.’ 

Men moet of in het geheel niet bidden, of op deze 

eenvoudige en oprechte wijze. 

8. Wij zeggen dat Aesculapius bij een bepaalde 

aandoening paardrijden voorschreef, of koude baden 

of blootsvoets gaan. Evenzo kunnen wij zeggen dat 

de natuur van het universum niet zonder reden 

ziekte, verminking, verlies of iets dergelijks voorschrijft. 

Want in het geval van Aesculapius betekent 

voorschrijven het volgende: hij schreef iemand een 

bepaald middel voor dat bevorderlijk was voor zijn 

gezondheid. En in het geval van de natuur betekent 

het, dat voor ieder mens bepaalde omstandigheden 

zijn voorgeschreven die nodig zijn voor de vervulling 

van zijn lot. Zo zeggen wij dat bepaalde dingen 

in ons leven op hun plaats vallen, zoals ook de 

metselaars zeggen dat de vierkante stenen in muren 

en in pyramiden als vanzelf op hun plaats passen, 

wanneer zij met elkaar een harmonisch geheel 

vormen. 

Want uiteindelijk is er één enkele harmonie en zoals 

alle lichamen geheel worden opgenomen in het grote 

lichaam dat het universum is, zo gaan alle oorzaken 

85 


op in de ene Oorzaak die het Lot is. Wat ik hier zeg, 

weten zelfs de meest onontwikkelde mensen, want 

zij zeggen: ‘Dit overkwam hem zomaar.’ Inderdaad, 

iets overkomt iemand zomaar, iets wordt iemand 

voorgeschreven. Laten wij zulke dingen dus aanvaarden, 

zoals wij die voorschriften van Aesculapius 

aanvaarden. Ook daaronder bevinden zich immers 

vele ‘bittere pillen’. Maar wij slikken die graag, 

omdat wij hopen op gezondheid. 

De uitvoering van de wetten der natuur en uw 

bijdrage daarin moet ge beoordelen alsof het uw 

eigen gezondheid betrof. Ontvang al wat u 

overkomt, zelfs indien het enigszins moeilijk te 

verteren zou zijn, met blijdschap, omdat het de 

gezondheid van het universum en het goddelijk 

welzijn en welvaren ten doel heeft. Want Hij laat 

niemand iets overkomen dat niet tot heil van het 

geheel is. Want de natuur van ieder schepsel draagt 

slechts aan, wat nuttig is voor hetgeen onder haar 

beheer staat. 

Om twee redenen past het u dus te berusten in 

hetgeen u overkomt: ten eerste omdat het voor u tot 

bestaan kwam, u werd voorgeschreven en op 

enigerlei wijze betrekking op u had; het is een stukje 

van de draad die uit zeer oude oorzaken is 

gesponnen. Ten tweede omdat zelfs hetgeen elk 

86 


wezen afzonderlijk overkomt, de oorzaak is van het 

welzijn, de vervulling en, bij Zeus, van het 

voortbestaan zelf van de kracht die het heelal 

bestuurt. Want het volmaakte wordt verminkt 

wanneer ge ook maar het kleinste deel van de 

gemeenschappelijke samenhang afsnijdt; dat geldt 

zowel voor de verschillende delen als voor de 

oorzaken. En dat doet gij, voor zover het in uw 

beperkte macht ligt, telkens wanneer ge ontevreden 

zijt en de gang der gebeurtenissen op de een of 

andere wijze onderbreekt. 

9. Wees niet ontevreden, geef de moed niet op en 

word niet ongeduldig als ge er niet in slaagt uw 

daden volkomen in overeenstemming te brengen 

met de regels der waarheid; maar wanneer ge uit de 

juiste koers zijt geslagen, keer dan weer daartoe 

terug en verheug u wanneer ge over het geheel genomen 

menswaardig handelt. En heb hetgeen waartoe 

ge terugkeert, lief. Verlaat u niet op de filosofie zoals 

een kind dat doet op zijn schoolmeester, maar 

veeleer zoals iemand met een oogontsteking zich 

verlaat op het gebruik van compressen en smeersels 

en een ander van pleisters en weer een ander van 

warme omslagen. Ga er niet prat op dat ge de rede 

gehoorzaamt, doch kom daarin tot rust. 

87 


En herinner u, dat liefde tot de waarheid niets anders 

van u wil dan wat de natuur wil, en dat uw eigen 

wens naar iets uitging dat niet in overeenstemming 

was met de natuur. Men zegt nu wel dat die 

onnatuurlijke wil juist ‘het toppunt van zaligheid’ is, 

maar is dit het niet precies waardoor het geluk ons 

altijd misleidt? Wat denkt ge, zoudt ge geen groter 

welbehagen vinden in grootmoedigheid, vrijheid, 

eenvoud, redelijkheid en een door de traditie 

geheiligd leven? Wat is boven de wijsheid zelf te 

verkiezen, wanneer ge bedenkt hoezeer begrijpen en 

weten een feilloze en vanzelfsprekende uitwerking 

op alles hebben? 

10. Alles is in zekere zin dermate versluierd, dat vele 

filosofen, en bepaald niet de minsten onder hen, de 

mening zijn toegedaan dat alles geheel onbegrijpelijk 

is. Zelfs de Stoïcijnen hebben er moeite mee. Want 

iedere mening kan op dwaling berusten; immers 

waar is degene die nooit dwaalt? Onderzoek nu eens 

de dingen die ons zo na aan het hart liggen en zie 

hoe kort van levensduur en hoe waardeloos zij zijn. 

Bezie voorts de aard van hen met wie ge omgaat in 

dit leven; zelfs de beminnelijksten onder hen kunnen 

wij met moeite verdragen, om maar te zwijgen van 

88 


de moeite waarmee iemand het met zichzelf uithoudt. 

Wat is de waarde van deze wereld vol duisternis en 

onreinheid, van het voortvlieden van de tijd en het 

wisselende bestaan, wat is de waarde van 

bewegingen en van al hetgeen bewogen wordt, 

waarom zoudt ge al uw inspanningen daarop 

richten? Ik weet het niet. Het is daarentegen 

noodzakelijk dat de mens de moed vindt zijn 

natuurlijke verlossing af te wachten, niet ongeduldig 

te worden bij het uitblijven daarvan en alleen rust te 

vinden in de volgende twee gedachten. De eerste is: 

Mij kan niets overkomen dat tegen de natuur van het 

universum indruist. De tweede: Het ligt in mijn 

macht alles na te laten wat tegen de wil van God en 

mijn geweten ingaat, want niets en niemand kan 

verhinderen dat ik hieraan gehoorzaam. 

11. Waarop richt ik nu eigenlijk mijn geest? Vraag u 

bij alles af - en onderzoek het grondig - wat betekent 

op dit moment voor mij datgene wat het Redelijk 

Principe genoemd wordt? En wat is nu mijn 

geestesinstelling - toch niet die van een kind, een 

opgeschoten jongen, een bakvis, een tiran, een 

huisdier of een wild beest? 

89 


12. Wat de massa ‘goed’ vindt, kunt gij als volgt naar 

waarde schatten. Wanneer een mens kwaliteiten als 

wijsheid, gezond verstand, rechtvaardigheid en 

moed ziet als het waarlijk goede in de schepping, 

dan zal hij met dit inzicht geen oor meer hebben 

voor wat eens een komedieschrijver zei over ‘het 

aardse goed’. Dat zou niet meer passen. Maar 

wanneer iemand dezelfde opvatting over het goede 

heeft als de massa, zal hij wel oor hebben voor die 

uitspraak en deze gemakkelijk aanvaarden en 

toepassen. In feite heeft de massa een beeld voor 

ogen dat afwijkt van de waarheid. Als dat niet zo 

was, dan zou dit gezegde immers verkeerd worden 

opgevat en geen betekenis hebben. Maar wij kunnen 

het als een rake en geestige zinsnede aanvaarden, 

omdat het betrekking heeft op aardse rijkdom en op 

de voordelen die passen bij luxe en publiek aanzien. 

Welaan, stel uzelf de vraag of het juist is dat wij 

dergelijke dingen op prijs stellen en waardevol 

achten, en of onze opvatting van ‘goed’ strookt met 

de geestigheid van de uitspraak: ‘Hij heeft zo’n 

overvloed van goed, dat hij geen plaats over heeft 

om zijn behoefte te doen.’ 

13. Ik ben samengesteld uit oorzakelijke en stoffelijke 

elementen; geen van beide zal in het niet verdwijnen, 

90 


evenmin als zij uit het niet ontstonden. Immers, elk 

deeltje van mij zal volgens het proces van transformatie 

veranderd worden in een deeltje van het 

universum, dat op zijn beurt weer in iets anders 

verandert en zo gaat het eindeloos door. Volgens 

hetzelfde proces kwam ook ik tot bestaan, evenals 

mijn ouders; ook dit is een oneindige reeks, maar 

dan in omgekeerde volgorde. Zelfs indien het 

universum geregeld is volgens eindige kringlopen, is 

op deze zienswijze niets tegen. 

14. De rede en de kunst om redelijk te denken zijn 

vermogens die in zichzelf en in hun werking 

toereikend zijn. Zij ontvangen een impuls uit eigen 

bron en volgen hun weg naar het hun gestelde doel. 

Deze handelingen worden ‘rechtlijnig’ genoemd, 

omdat zij de rechte weg aangeven. 

15. Niets dat de mens in zijn menszijn niet toebehoort, 

kan des mensen worden genoemd. Die dingen 

kunnen niet van een mens verlangd worden en de 

menselijke natuur kan ze ook niet in het vooruitzicht 

stellen; het zijn geen kwaliteiten die de menselijke 

natuur vervolmaken. Daarin ligt voor de mens dus 

niet het doel van zijn bestaan; evenmin kan het 

goede op deze wijze vervuld worden. Bedenk 

91 


ovendien dat indien een van deze hoedanigheden 1 

wel bij de mens zou behoren, het hem dan niet zou 

passen erop neer te zien of zich ertegen te verzetten; 

ook zou er geen reden zijn iemand te prijzen die het 

zich heeft eigen gemaakt zonder die dingen door het 

leven te gaan. Neen, als deze hoedanigheden voor 

goed zouden doorgaan, zou het juist slecht zijn 

wanneer iemand zichzelf daarin te kort zou doen, 

maar aangezien dat alles niet waar is, groeit de mens 

in goedheid naarmate hij zich meer kan losmaken 

van zulke hoedanigheden of naarmate hij meer 

bereid is zich hiervan te laten bevrijden. 

16. Alle gedachten die ge veelvuldig koestert, zullen 

uw wijze van denken beïnvloeden, want de ziel 

wordt gekleurd door uw denkbeelden. Kleur haar 

dan door voortdurend gedachten te overwegen zoals 

waar leven mogelijk is, daar is het ook mogelijk goed 

te leven. ‘Maar’, zult ge zeggen, ‘wij leven aan het 

hof.’ Ook aan het hof is het mogelijk goed te leven. 

Een ander voorbeeld: alles wordt gedreven naar 

datgene omwille waarvan het gemaakt is; de 

1 Dat wil zeggen: datgene wat niet des mensen genoemd kan 

worden, zoals onwetendheid, etc. 

92 


estemming ligt op de plaats waarheen het worden 

gedreven; waar die bestemming ook mag zijn, daar 

ligt ook de waarde en het goede van elk ding. Het 

goede voor een met rede begiftigd wezen ligt in het 

deelnemen aan de gemeenschap, want al van 

oudsher is ons bewezen dat wij tot bestaan zijn 

gekomen ten behoeve van de gemeenschap. Het is 

toch wel duidelijk dat de lagere bestaansvormen er 

zijn ten behoeve van de hogere en de hogere voor 

elkaar. De bezielde dingen zijn hoger dan de niet 

bezielde en hoger dan de eerste zijn zij die met rede 

begiftigd zijn. 

17. Het onmogelijke na te jagen is waanzin, 

onwetenden echter kunnen niet anders. 

18. Er zal iemand nooit en te nimmer iets overkomen 

waartegen hij niet is opgewassen. Anderen overkomen 

dezelfde dingen als u, maar hetzij omdat zij 

niet weten wat hen overkomt, hetzij omdat zij zich 

groot willen houden, zij blijven overeind en gaan 

onverdroten door. Het is treurig dat onwetendheid 

en ijdelheid sterker zijn dan wijsheid. 

19. De omstandigheden op zichzelf kunnen de ziel 

volstrekt niet raken. Zij hebben geen toegang tot de 

93 


ziel en kunnen haar niet richten of beïnvloeden. 

Alleen de ziel bestuurt zichzelf en brengt zichzelf in 

beweging. Zij alleen bepaalt welke maatstaven zij 

juist acht en daaraan toetst zij de indrukken van 

buitenaf. 

20. In zoverre dat wij een mens goed moeten 

behandelen en moeten accepteren, is hij onze naaste. 

Maar voor zover een mens ons hindert in de 

vervulling van onze dagelijkse plichten, staat hij 

even ver van ons af als de zon, de wind of een wild 

beest. Er zijn mensen die een bepaalde bezigheid in 

de weg kunnen staan. Zij kunnen echter geen 

belemmering vormen voor mijn wil of voor mijn 

gemoedstoestand. Want de geest is in staat alles wat 

haar in de weg staat om te zetten en geschikt te 

maken voor haar vooruitgang. Zij kan nadeel in 

voordeel doen verkeren en de obstakels op haar pad 

in bakens veranderen. 

21. Houd wat het beste is in het universum altijd in 

ere. Dat is de leidinggevende kracht waardoor alles 

zijn nut krijgt. Houd evenzo het beste in uzelf in ere, 

want ook in u leeft iets dat verwant is aan het universele, 

het verleent betekenis aan alles en bepaalt uw 

levensloop. 

94 


22. Wat de gemeenschap niet deert, deert ook de 

burger niet. Toets al wat u kwaad schijnt te 

berokkenen, aan de volgende regel: als het de 

gemeenschap niet deert, deert het mij ook niet en al 

wordt de gemeenschap kwaad berokkend, dan nog 

is het niet nodig ons kwaad te maken op de boosdoener. 

Vraag u af wat hem heeft doen dwalen. 

23. Denk er dikwijls aan, hoe snel alles in het 

eeuwige wordingsproces opkomt en weer verdwijnt. 

Evenals een rivier, is de substantie van alles voortdurend 

in beweging. Haar manifestaties veranderen 

steeds, met een onuitputtelijke variatie aan motieven, 

en bijna niets is stabiel. Achter ons strekt zich de 

oneindigheid van het verleden uit, voor ons ligt de 

afgrond van de toekomst, waarin alles verdwijnt. 

Hoe dwaas is het niet om zich in dergelijke omstandigheden 

dik te maken, zich op te winden en moord 

en brand te schreeuwen, alsof ge eeuwigdurende en 

diepgaande moeilijkheden ondervindt. 

24. Wees u bewust van het hele universum, waarvan 

gij maar een nietig deeltje zijt. Gedenk de eeuwigheid, 

waarvan u slechts korte tijd, ja een oogwenk, is 

toegemeten. Gedenk het Lot en hoe gering uw deel 

daarin is. 

95 


25. Deed iemand anders mij onrecht? Eens zal hij het 

inzien. Hij heeft zijn eigen aanleg, zijn eigen manier 

van doen. Volgens de wil van de universele natuur 

krijg ik nu wat mij toekomt en doe ik wat ik nu moet 

doen volgens mijn eigen natuur. 

26. Laat het deel van uw ziel dat de leiding heeft en 

meester is, niet beïnvloeden door aangename of 

onaangename beroeringen van het lichaam, laat het 

zich daar niet mee inlaten, maar zich bepalen tot zijn 

eigen gebied en die neigingen op hun terrein 

houden. 

Maar wanneer die beroeringen in de geest doordringen, 

omdat geest en lichaam nu eenmaal nauw 

met elkaar verweven zijn, tracht dan niet de 

ervaring, die natuurlijk is, tegen te gaan, maar let 

erop dat de rede uit zichzelf geen mening over goed 

of kwaad aan die ervaring toevoegt. 

27. Leef in gemeenschap met de Goden. Hij die de 

Goden voortdurend toont dat zijn ziel tevreden is 

met wat haar is toebedeeld en die alles doet wat de 

godheid van hem verlangt, die Zeus als een brokstukje 

van zichzelf aan ieder mens als gids en leider 

heeft meegegeven, leeft met de Goden. Deze godheid 

is de lichtende kennis en de rede in ieder mens. 

96 


28. Ge wordt toch niet boos op iemand die een 

slechte lichaamsgeur of een slechte adem heeft? Wat 

hebt ge daaraan? Hij heeft nu eenmaal zo’n mond en 

zulke oksels en deze kunnen niet anders dan zo’n 

geur voortbrengen. ‘Maar,’ wordt er dan gezegd, ‘de 

man heeft gezond verstand. Als hij daar even bij 

stilstaat, kan hij zich toch wel voorstellen wat een 

hinder hij veroorzaakt.’ Dat hebt ge goed gezegd. 

Welnu, ook gij hebt gezond verstand. Wek dan door 

een verstandige instelling bij hem een verstandige 

instelling op. Wijs hem op zijn probleem en maak dat 

hij zich ervan bewust wordt. Indien hij luistert, kunt 

ge hem ervan af helpen en is er geen noodzaak tot 

opwinding. Laat dat over aan toneelspelers en 

straatvolk. 

29. Zoals ge u voorstelt te kunnen leven na uw 

vertrek van deze aarde, zo kunt ge reeds hier op 

aarde leven. En mocht u dat niet vergund worden, 

verlaat dan dat leven, niet als iemand die slecht 

behandeld is, maar die zegt: ‘Het rookt hier, ik ga 

weg.’ Waarom houdt ge dat voor een belangrijke 

gebeurtenis? Indien echter niets van dien aard mij 

verdrijft, blijf ik vrijwillig en kan niemand mij 

beletten te doen wat ik wil. Mijn wil is het leven te 

leiden van een wezen met rede en gemeenschapszin. 

97 


30. De geest van het universum heeft de gemeenschap 

als uitgangspunt. Hij heeft het lagere tot 

bestaan gebracht terwille van het hogere en heeft het 

hogere harmonisch met elkaar verbonden. Ge kunt 

zien hoe hij alles onder en naast elkaar heeft gerangschikt, 

aan alle dingen hun deel heeft gegeven en de 

hoogste schepselen in eensgezindheid heeft samengebracht. 

31. Hoe hebt gij u tot op heden gedragen ten opzichte 

van goden, ouders, broeders, uw vrouw, 

kinderen, leraren, opvoeders, vrienden, verwanten 

en huisgenoten? Kunt ge jegens al deze mensen het 

gezegde waarmaken, ‘Noch in woorden, noch in 

daden deed hij iemand onrecht aan’ 1 ? 

Breng u voorts in herinnering wat ge hebt meegemaakt, 

wat ge hebt kunnen doorstaan, dat uw 

levensgeschiedenis reeds voltooid is en uw dienst 

aan de gemeenschap ten einde loopt; verder hoeveel 

goeds ge hebt aanschouwd, hoeveel plezier en 

hoeveel ongenoegen ge klein achtte, aan hoeveel 

eerbewijzen ge voorbij gezien hebt, en hoeveel 

onwelwillendheid ge welwillend tegemoet zijt 

getreden. 

1 Homerus - Odyssee vers 690. 

98 


32. Hoe komt het dat onkundige en onwetende 

zielen de kundige en ervaren mens in verwarring 

brengen? Wie is werkelijk kundig en ervaren? Dat is 

degene die begin en einde kent alsook de rede, die 

het hele bestaan doordringt en het heelal volgens 

vaste kringlopen tot in eeuwigheid regelt. 

33. Nog een korte tijd en ge zijt slechts stof en 

beenderen, een naam, of zelfs dat niet meer. Een 

naam is slechts een holle klank, een echo, en wat wij 

in het leven hoogachten, is ijdel, vergankelijk en 

gering; mensen zijn als hondjes die naar elkaar 

grommen, als kinderen die kibbelen, zo lachen ze en 

direct daarna barsten ze in tranen uit. Eigenschappen 

als vertrouwen, zelfrespect, rechtvaardigheid en 

waarheidsliefde zijn het die ‘de mens van de aarde, 

met de zich wijd uitstrekkende wegen, naar de 

Olympus voeren’. 1 

Wat houdt u dan nog hier? Als de zintuigelijke 

wereld werkelijk veranderlijk en onevenwichtig is, 

als onze vermogens zo zwak en gemakkelijk te 

misleiden zijn, de gedachten zelfs voortkomen uit 

bloed 2 , en als een goede reputatie in de wereld 

1 Hesiodus 197. 

2 Dit verwijst naar de transformatie van gedachten uit voedsel. 

99 


slechts ijdelheid is, wat rest er dan ? Blijmoedig te 

wachten tot uw bestaan ten einde komt of een andere 

vorm aanneemt. En waarmee kunnen wij volstaan 

tot dat tijdstip aanbreekt? Wel, waarmee anders dan 

het vereren en lofprijzen van de Goden, goed doen 

jegens de mensen, volharding en soberheid. Het is 

een eerste vereiste dat wij ons blijven beseffen dat dit 

armzalige stukje vlees en bloed en dit korte leven ons 

niet toebehoren en dat ze evenmin door ons beheerst 

worden. 

34. Ge kunt altijd een behouden vaart hebben, 

althans wanneer ge de juiste koers volgt en aldus op 

de juiste wijze begrijpt en handelt. De ziel van God, 

de ziel van de mens en de ziel van ieder met rede 

begiftigd levend wezen hebben twee kenmerken 

gemeen: niet door een ander belemmerd te kunnen 

worden en het goede te vinden in het aankweken en 

in praktijk brengen van rechtvaardigheid; en geheel 

hun verlangen gaat daarnaar uit. 

35. Als het kwaad niet van mij is, noch van mij 

uitgaat, en als het evenmin de gemeenschap schaadt, 

waarom zou ik mij er dan om bekommeren? Wat is 

er eigenlijk schadelijk voor de gemeenschap? 

100 


36. Laat u niet volledig in beslag nemen door 

zintuiglijke indrukken, verzet u hiertegen als het 

nodig is en in zoverre het in uw macht ligt. Wanneer 

er in de gewone gang van zaken iets misgaat, ga dan 

niet zitten piekeren over de schadelijke gevolgen, 

want dat is een slechte gewoonte. Handel in zulke 

gevallen als de grijsaard die bij zijn vertrek de tol van 

zijn pleegkind vroeg, terwijl hij heel goed wist dat 

het slechts een tol was. Maar wanneer gij voor het 

volk staat en hun stem vraagt, vergeet gij dan, goede 

vriend, hoe onbelangrijk dat alles is? Zeker niet, 

maar men hecht er grote waarde aan! Is dat voor u 

een reden om ook als dwaas te handelen? Hoezeer 

tegenspoed ook mijn deel was, toch bleef ik het 

goede deelachtig. Iemand heeft deel aan het goede, 

als hij zichzelf het goede toebedeelt. Het goede ligt in 

het goede gedeelte der ziel. Goede beweegredenen: 

goede handelingen. 

101 


oek zes 

1. De substantie van het universum is volgzaam en 

wendbaar. Het licht van kennis dat deze substantie 

bestuurt, draagt in zich niet de oorzaak van kwade 

handelingen. Want het heeft niets kwaads in zich, 

doet niemand kwaad en niets wordt erdoor 

geschaad; onder het licht van kennis komt alles tot 

bestaan en tot vervulling. 

2. Laat het geen verschil maken of ge de dingen die u 

te doen staan, moet verrichten bibberend van de kou 

of bij aangename temperatuur, half slaperig of na 

voldoende slaap, onder kwaadaardig gemor of onder 

applaus, of wat ge verder ook maar doet en zelfs 

wanneer ge sterft. Want ook het sterven is een van de 

dingen die bij het leven horen. Dus ook daarbij 

wordt slechts gevraagd de handeling van het 

moment goed te verrichten. 

3. Kijk naar de innerlijke kwaliteit van alle dingen. 

Laat de werkelijke aard en de werkelijke waarde van 

geen enkel ding u ontgaan. 

102 


4. Alles wat zich aan ons voordoet, zal snel veranderen. 

Het zal ofwel opgaan in de universele 

substantie, zo deze een eenheid vormt, ofwel zal het 

verstrooid worden. 

5. Het licht van kennis, de gezagdrager, weet wat 

zijn functie is, hoe hij te werk moet gaan en met welk 

materiaal. 

6. De beste manier om iemand iets te vergelden is om 

niet te doen als hij. 

7. Laat het uw enige vreugde en rust zijn om, met uw 

gedachten bij God, de gemeenschap steeds ten 

dienste te staan. 

8. De rede, die ons leidt, is een instrument dat uit 

zichzelf werkt en richting geeft; niet alleen neemt het 

de vorm aan van al wat het verkiest, maar ook geeft 

het al wat zich aan hem voordoet, het voorkomen dat 

het verkiest. 

9. Ieder ding vindt zijn voltooiing in de wetten van 

de universele natuur. Want het is niet mogelijk dat er 

nog een andere natuur zou zijn, die deze universele 

van buitenaf zou kunnen omvatten of van binnenuit 

103 


eheersen, of er zelfs geheel los van zou kunnen 

staan. 

10. Of er is sprake van een grote mengelmoes, die 

zich nu eens samenbindt en dan weer ontbindt, of er 

is sprake van een werkelijke eenheid en een vaste 

orde en een plan. 

Waarom zou ik bij de eerste opvatting dan nog 

begeren in een dergelijke doelloze warboel en 

smeltkroes te verwijlen? Waarom zou ik mij dan nog 

om iets anders bekommeren dan ‘weer tot stof terug 

te keren’? 1 Waarom zou ik mij nog in verwarring 

laten brengen, als de uiteindelijke ontbinding mijn 

onverbiddelijk lot is? 

Maar als het andere gezichtspunt juist is, vereer en 

aanbid ik vol vertrouwen de allesdoordringende 

Godheid. 

11. Wanneer ge door de dwang der omstandigheden 

in verwarring wordt gebracht, keer dan zo snel 

mogelijk tot uzelf terug en laat u niet langer dan 

nodig is, van de wijs brengen. Immers, door steeds 

1 Homerus, Ilias boek 7, vers 99. 

104 


weer terug te vallen op uw innerlijke harmonie, zult 

ge er hoe langer hoe meer macht over krijgen. 

12. Indien ge tegelijkertijd een stiefmoeder en een 

moeder had, zoudt ge de eerste met respect tegemoet 

treden, maar niettemin steeds bij uw moeder uw 

toevlucht zoeken. Evenzo hebt ge nu het keizerlijke 

hof en de liefde tot de wijsheid. Neem dus dikwijls 

uw toevlucht tot de laatste en rust bij haar uit. Door 

haar zal zelfs het hofleven draaglijk blijken te zijn, en 

gij zelf draaglijk voor het hof. 

13. Wanneer wij vlees of ander voedsel gebruiken, 

kan plotseling de gedachte in ons opkomen dat 

hetgeen wij eten het dode lichaam is van bijvoorbeeld 

een vis, een kip of een varken. Zo weten wij 

ook dat Falerner wijn niets anders is dan het sap van 

de druif, en dat het gewaad dat met purperen 

strepen omzoomd is, niets anders is dan schapewol, 

bestreken met het bloed van de purperslak. 

Geslachtsgemeenschap is slechts een stimulering van 

organen die een dikke vloeistof afscheiden door zich 

krachtig samen te trekken. 

Wanneer wij zo denken, raken wij de kern van de 

zaak en gaan wij er zo diep op in, dat wij zien wat de 

eigenlijke betekenis ervan is. Zo zoudt ge moeten 

105 


handelen met heel uw leven. Laat juist dan de 

werkelijkheid aan het licht komen, wanneer de feiten 

zeer betrouwbaar schijnen. Zie hoe onbeduidend de 

dingen zijn en ontdoe ze van hun verhalen vol 

schone schijn. Uiterlijke schijn is een aartsleugenaar 

en des te bedrieglijker wanneer ge stellig meent dat 

uw bezigheden zaken van belang zijn. Merk in dit 

verband op wat Crates te zeggen heeft over niemand 

minder dan Xenocrates. 1 

14. De massa bewondert meestal dingen van zeer 

algemene aard en fysieke oorsprong, zoals steen en 

hout, de vijgeboom, de wijnstok en de olijfboom. 

Mensen met een iets hoger gestemde geest voelen 

zich aangetrokken tot dingen die hun samenhang 

vinden in een zekere bezieldheid, zoals een kudde 

schapen of een kudde koeien. 

Mensen met een nog verder ontwikkelde geest 

voelen zich aangetrokken tot de rede, niet de rede in 

universele zin, maar de rede die nodig is voor 

vakmanschap of kundigheid op een ander gebied, of 

zelfs de rede waarmee men een menigte slaven 

bestuurt. 

1 Xenocrates: leerling van Plato; Crates: behoorde tot de School 

der Cynici. 

106 


Maar wie eerbied heeft voor de rede die gericht is op 

het universele en het algemeen welzijn, laat zich niet 

meer door andere dingen afleiden. Vóór alles richt 

hij zijn eigen ziel op rede en dienstvaardigheid en 

behoudt daarbij zijn aanpassingsvermogen, terwijl 

hij samenwerkt met zijn geestverwanten. 

15. Het ene haast zich om tot bestaan te komen, het 

andere om het bestaan te beëindigen, en zelfs van 

hetgeen tot bestaan komt, is reeds een deel aan het 

verdwijnen. Stromingen en veranderingen 

vernieuwen het heelal zonder ophouden, evenals de 

ononderbroken gang van de tijd steeds een nieuw 

aanzien geeft aan de eeuwigheid, die geen einde 

heeft. Wie zou dan in deze snel stromende rivier iets 

van die voorbijdrijvende dingen, die geen voetsteun 

bieden, nog bijzonder op prijs stellen? Ge kunt 

evengoed een voorbijvliegende mus het hof willen 

maken, maar dan is hij alweer uit het oog verdwenen. 

Ook het leven van elk van ons is niet meer dan 

de uitwaseming van bloed en de inademing van 

lucht. Want zoals het is wanneer wij een keer lucht 

inademen en weer teruggeven - wat we ieder 

moment doen - zo is het ook met het totale vermogen 

tot ademhalen. Dit vermogen hebt gij gisteren of 

107 


eergisteren bij uw geboorte gekregen om het 

vandaag of morgen weer terug te geven. 

16. Dat wij kunnen uitademen is niets om ons op 

voor te laten staan; de planten doen het ook. Ook 

niet dat wij, zoals het vee en de wilde dieren, kunnen 

inademen, noch het vermogen tot vormgeven aan 

onze indrukken, noch het reageren op prikkels, noch 

het groepsinstinct of de behoefte tot voeden en 

verzorgen. Dat alles staat immers op één lijn met het 

proces van spijsvertering en uitscheiding. 

Wat is er dan dat wij van belang moeten achten? 

Applaus? Zeker niet. Maar ook niet het goedkeurend 

klakken met de tong; want de goedkeuring van de 

massa betekent niets meer dan geklak met de tong. 

Nu wij dus ook de ijdele roem verworpen hebben, 

wat blijft er dan nog over om van waarde te achten? 

Naar mijn mening dit: zowel ons handelen als ons 

niet handelen te richten naar ons wezenlijk patroon, 

zoals ook het doel is van iedere studie en iedere 

vaardigheid. Elke vaardigheid is er immers op 

gericht om het werkstuk geschikt te maken voor de 

toepassing waarvoor het werd vervaardigd. De 

huisvader die zijn wijngaard verzorgt, de trainer van 

jonge paarden en de verzorger van jachthonden 

streven allen dit doel na. Ook de inspanningen die 

108 


opvoeders en leraren zich getroosten, zijn hierop 

gericht. Dit is dus wat wij van belang moeten achten. 

Wanneer ge dit eenmaal verworven hebt, kunt ge al 

het andere overboord gooien. Zult ge dan niet 

ophouden waarde te hechten aan al die andere 

dingen? Als ge geen meester over uzelf zijt en uw 

hartstochten niet bedwongen hebt, zult ge nooit een 

vrij man zijn. Ge moet dan immers vol afgunst, 

naijver en argwaan de mensen die u deze zaken 

kunnen afnemen, in het oog houden, en boze 

plannen smeden jegens degenen die bezitten wat gij 

van belang acht. Kortom, wie zulke dingen nodig 

heeft, moet er wel door besmet worden en bovendien 

zal hij ook in vele gevallen de Goden verwijten 

maken. Daarentegen zullen ontzag en eerbied jegens 

uw eigen rede u achting geven voor uzelf, terwijl ge 

in goede verstandhouding leeft met de mensen en in 

harmonie met de Goden, dat wil zeggen dankbaar 

dat zij het zijn die beschikken en bevelen. 

17. Boven en onder en rondom ons bewegen zich de 

elementen in hun loop. Maar de beweging van de 

deugd mengt zich daar niet in; die is van goddelijker 

aard, gaat haar ondoorgrondelijke weg en vaart wel. 

109 


18. Wat een manier van doen! Mensen wensen geen 

goed woord over te hebben voor hun tijdgenoten, die 

in hun midden wonen, maar zijzelf stellen het op 

hoge prijs om bejubeld te worden door toekomstige 

generaties, die zij nooit hebben gezien of zullen zien. 

Dat is hetzelfde alsof zij verontwaardigd zijn omdat 

hun voorgangers geen woorden van lof voor hen 

over hadden. 

19. Denk niet dat wanneer iets erg moeilijk voor u is, 

het ook voor een ander ondoenlijk zal zijn, maar 

bedenk veeleer dat alles wat enig mens ook maar kan 

doen en wat tevens in overeenstemming is met de 

menselijke aard, ook voor u bereikbaar is. 

20. Het gebeurt wel dat iemand ons bij het beoefenen 

van sport een schram of een buil bezorgt. Dan 

protesteren wij niet, noch ergeren wij ons erover en 

evenmin verdenken wij hem achteraf van slechte 

bedoelingen. Toch zijn wij voor hem op onze hoede, 

niet zozeer uit vijandschap of achterdocht, maar wij 

zullen hem dan goedsmoeds uit de weg gaan. 

Handel nu evenzo in andere levensomstandigheden. 

Zoals ik reeds zei, is het mogelijk de mensen zonder 

haat of argwaan uit de weg te gaan door, zoals bij 

onze mede-atleten, voorbij te zien aan wat ze doen. 

110 


21. Indien iemand mij kan aantonen en mij ervan kan 

overtuigen dat ik gedwaald heb en fout gehandeld, 

zal ik hem dankbaar zijn en de fout verbeteren. Want 

ik zoek de waarheid, waardoor nog nooit iemand 

werd geschaad. Maar hij die volhardt in zijn dwaling 

en onwetendheid, wordt wel geschaad. 

22. Ik doe mijn plicht en niets leidt mij daarbij af. 

Andere dingen zijn immers ofwel onbezield of van 

rede verstoken, of zij verkeren in dwaling en zijn 

onwetend omtrent de weg. 

23. Gedraag u grootmoedig en onafhankelijk jegens 

schepselen die de rede niet hebben, en in het 

algemeen jegens alle andere omstandigheden. Gij 

immers beschikt over de rede, maar alle andere 

schepselen niet. Behandel de mensen, daar zij met 

rede begiftigd zijn, als uw medemensen. Stel in alle 

gevallen uw vertrouwen in de Goden en roep hen 

aan, terwijl ge u niet bekommert om de vraag hoe 

lang ge dat moet doen; drie uur is hiervoor 

voldoende. 

24. Alexander de Grote en zijn muilezeldrijver 

ondergingen na hun dood hetzelfde lot. Want zij 

werden of teruggenomen in de oorspronkelijke 

111 


zaadvorm van het Woord dat hen tot bestaan bracht, 

of zij werden gelijkelijk ontbonden in atomen. 

25. Bedenk toch hoeveel er gelijktijdig en in hetzelfde 

ondeelbare ogenblik plaatsvindt in ons lichaam en in 

onze geest. Verwonder u er dus niet over als er nog 

veel meer dingen - of liever: al wat geschapen is - 

tegelijkertijd tot bestaan komen in dat Ene en Totale 

dat wij de Kosmos noemen. 

26. Wanneer iemand u vraagt, ‘Hoe wordt de naam 

Antoninus geschreven?’, zult gij dan niet de naam 

letter voor letter spellen? En als uw toehoorders hun 

geduld verliezen, zult gij het dan ook verliezen? 

Zoudt gij niet rustig doorgaan iedere letter op te 

noemen? Bedenk dan dat ook in dit leven hier iedere 

taak stap voor stap vervuld wordt. Hier moet ge 

goed van doordrongen zijn en u niet in verwarring 

laten brengen, noch moet ge u ergeren aan hen die 

zich aan u ergeren, indien ge tenminste wilt volbrengen 

wat op uw weg komt. 

27. Hoe onverdraagzaam is het, de mensen niet vrij 

te laten datgene na te streven wat hun aantrekkelijk 

en nuttig voorkomt. Telkens wanneer ge u ergert aan 

hun verkeerde handelingen, staat ge hun dit toch in 

112 


zekere zin niet toe. Zij worden er immers juist toe 

gebracht omdat het hun aantrekkelijk en nuttig 

voorkomt. ‘Maar het is niet zoals zij denken.’ Welnu, 

maak hun dat dan duidelijk en leg het uit zonder u te 

ergeren. 

28. De dood is de plaats waar wij uitrusten van onze 

zintuiglijke indrukken, van de stuiptrekkingen van 

onze begeerten, van de dooltochten van ons denken 

en van de dienstbaarheid aan het vlees. 

29. Het is een schande wanneer in dit leven de ziel 

reeds verkommert, terwijl het lichaam nog voortbestaat. 

30. Let erop dat ge u niet met de rol van keizer vereenzelvigt 

en daarin verdrinkt; dat kan gemakkelijk 

gebeuren. Zorg ervoor dat ge eenvoudig blijft, goed, 

zuiver, waardig, ongekunsteld, een vriend van de 

rechtvaardige, godvrezend, welwillend, liefdevol, en 

vastbesloten in het verrichten van uw taak. Beijver u 

de man te blijven die de liefde tot de waarheid u 

heeft willen maken. Eerbiedig de Goden, bescherm 

de mensen. Kort is het leven. Het aardse bestaan 

levert slechts één vrucht op: een instelling die gericht 

is op God en op werk voor de gemeenschap. 

113 


Handel in alles als een leerling van Antoninus. 

Herinner u de standvastigheid waarmee hij in 

harmonie met de rede handelde, zijn gelijkmoedigheid 

onder alle omstandigheden, zijn godvruchtige 

levenswandel en zijn milde houding, zijn innemendheid, 

zijn voorbijzien aan ijdele roem en zijn vurige 

ijver om alles werkelijk te begrijpen. Ook, hoe hij in 

het algemeen niets voorbij liet gaan zonder het eerst 

grondig beschouwd en goed begrepen te hebben. 

Hoe hij de mensen die hem ten onrechte verwijten 

maakten, verdroeg zonder van zijn kant aanmerkingen 

op hen te hebben. Hoe hij niet op succes uit 

was en niet naar lasterpraat luisterde. Hoe hij zeden 

en gebruiken weloverwogen onderzocht. En dat alles 

zonder verwijten te maken, onbevreesd, zonder 

argwaan en niet betweterig. Herinner u voorts met 

hoe weinig hij kon volstaan waar het zijn woonplaats, 

slaapplaats, kleding, voeding en dienaren 

betrof. Hoe arbeidzaam en geduldig hij was, en hoe 

hij door zijn sobere levenswijze tot de avond bezig 

was zonder zelfs behoefte te voelen zich te ontlasten, 

anders dan op het daarvoor vastgestelde uur. Hoe 

standvastig en trouw hij was in zijn vriendschap. 

Herinner u ook hoe goed hij het verdroeg wanneer 

mensen vrijmoedig tegen zijn opvattingen ingingen 

en hoe blij hij was wanneer iemand hem iets beters 

114 


aan de hand deed. Hoe godvrezend hij was zonder te 

vervallen in bijgelovigheid. 

Gedenk dit alles, opdat uw geweten, wanneer uw 

laatste uur slaat, even zuiver is als het zijne. 

31. Kom tot uw nuchtere verstand en roep uw ware 

Zelf op; en wanneer ge hierdoor weer uit uw slaap 

ontwaakt zijt en gezien hebt dat het dromen waren 

die u lastigvielen, kijk dan in wakkere toestand naar 

de dingen om u heen zoals ge naar uw dromen keek. 

32. Ik besta uit een lichaam en een ziel. Voor een 

lichaam zijn alle dingen gelijk, want het kan geen 

onderscheid maken. Voor de denkende geest zijn alle 

dingen die niet tot zijn werkterrein behoren, gelijk. 

Maar alles wat wel tot zijn werkterrein behoort, 

beheerst hij en dan nog houdt hij zich alleen bezig 

met wat zich daarvan in het heden voordoet. 

Immers, wat nog komen moet en wat reeds voorbij 

is, is voor de werking van de geest zonder betekenis. 

33. Werken met de handen of de voeten doet de 

natuur geen geweld aan, zolang de voet verricht wat 

bij een voet hoort en de hand wat bij een hand hoort. 

Op dezelfde wijze is ook het werk van een mens als 

zodanig niet tegennatuurlijk, zolang het menselijk is. 

115 


Wanneer het niet in strijd is met zijn natuur, dan is 

het ook niet slecht voor hem. 

34. Hoezeer past de wellust waarmee rovers, 

ontuchtige en ontaarde schepselen en onderdrukkers 

zich vermaken, bij hun eigen aard! 

35. Ziet gij niet hoe de vaklieden, hoewel tot op 

zekere hoogte bereid om hun opdrachtgever tegemoet 

te komen, zich niettemin aan de voorschriften 

van hun vak moeten houden, omdat zij zich niet 

kunnen veroorloven daarvan af te wijken? Is het niet 

verbazingwekkend en teleurstellend dat bij de 

architect en de geneesheer de grondbeginselen van 

hun vak meer in aanzien staan dan bij de doorsnee 

mens zijn eigen Rede, die hij met de Goden gemeen 

heeft? 

36. In het universum zijn Azië en Europa niet meer 

dan uithoekjes, alle zeeën slechts een druppel. De 

berg Athos is daarbij een kluitje aarde, alles wat in de 

tijd gebeurt is slechts een stip in de eeuwigheid. Hoe 

klein en veranderlijk is alles en hoe snel verdwenen. 

Ieder ding is uit de ene Bron afkomstig en is direct 

dan wel indirect een gevolg van de universele 

leidende kracht. De muil van de leeuw, vergif, en alle 

116 


andere onaangename dingen zoals doornen en vuil, 

zijn bijkomstigheden van verheven en schone zaken. 

Beschouw dergelijke onaangenaamheden daarom 

niet als afgescheiden van wat ge hoogacht, maar 

herinner u de ene bron waar alles uit voortvloeit. 

37. Ieder die ziet wat nu is, heeft alles gezien wat ooit 

is geweest en wat ooit zal zijn, want alle dingen 

spruiten voort uit hetzelfde en weerspiegelen 

hetzelfde. 

38. Overweeg dikwijls hoe alles in het universum 

met elkaar in verband staat en van elkaar afhankelijk 

is. Alle dingen vormen met elkaar een soort vlechtwerk 

en daarom is ook alles aan elkaar verwant. De 

volgorde waarin het ene na het andere komt, wordt 

veroorzaakt door de uitgaande en terugkerende 

bewegingen in de schepping en doordat de substantie 

één geest ademt. 

39. Leef in harmonie met de omstandigheden die het 

Lot u heeft toebedeeld en draag de mensen waarmee 

het Lot u omringd heeft, een oprechte genegenheid 

toe. 

117 


40. Ieder instrument, ieder stuk gereedschap, iedere 

uitrusting is op zijn plaats wanneer het wordt 

gebruikt waarvoor het gemaakt is. En toch is hij die 

hen maakte, daarbij niet aanwezig. Maar in alles wat 

door de natuur tot bestaan is gebracht en bijeen 

wordt gehouden, is de scheppende Macht wel 

aanwezig en blijft dat ook. Daarom moet ge Haar des 

te meer hoogachten en beseffen dat wanneer ge 

vasthoudt aan Haar wil en daarnaar handelt, al wat 

voor u van belang is in de geest verblijft en door u 

geobserveerd kan worden. Zo ook neemt de Macht 

der natuur al wat voor het universum van belang is, 

in de geest waar. 

41. Indien ge iets van de dingen die niet in uw macht 

liggen als goed of slecht voor uzelf beschouwt, dan is 

het onvermijdelijk dat ge het de Goden kwalijk 

neemt en de mensen haat, wanneer het kwade zich 

voltrekt of het goede schipbreuk lijdt, omdat ge 

meent dat zij de oorzaak zijn van de rampspoed of 

de mislukking die u treft. Talrijk zijn de onrechtvaardigheden 

die wij begaan als gevolg van de 

betekenis die wij aan deze dingen toekennen. 

Niettemin zullen de gelegenheden waarbij wij de 

Goden beschuldigen of waarbij wij ons als vijanden 

opstellen tegenover onze medemensen, zich niet 

118 


meer voordoen als wij alleen die dingen als goed of 

slecht beoordelen die in onze macht liggen. 

42. Wij allen werken samen om één en hetzelfde doel 

te bereiken; sommigen beseffen dit en doen het 

bewust, anderen doen het blindelings. Ook Heraclitus 

zei, naar ik meen: ‘Zelfs als zij slapen, zijn zij 

bij het werk ingeschakeld.’ Zo werken de mensen 

mee aan het kosmisch gebeuren, de één aan dit, de 

ander weer aan iets anders. Op grote schaal gezien 

geldt dit zelfs voor degene die zit te morren en 

probeert door tegenwerking de loop der gebeurtenissen 

van richting te veranderen; ook hen heeft het 

universum nodig. Het is aan u om te bepalen aan 

welke zijde gij u schaart. Want Hij die het al 

bestuurt, zal in ieder geval een goed gebruik van u 

maken en u uw deel in het gemeenschappelijk werk 

dat verricht moet worden, toewijzen. Maar laat uw 

deel niet zo zijn als de armzalige en belachelijke rol 

in het toneelspel waar Chrysippus melding van 

maakt. 

119 


43. Zou de zon zich wensen de taak van de regen te 

vervullen? Of Aesculapius 1 die van de Vruchtdrager 

2 ? Geldt dat ook niet voor ieder van de 

sterren? Verschillen zij niet juist van elkaar om in 

samenwerking naar hetzelfde doel te kunnen 

streven? 

44. Zo de Goden zich over mij en de dingen die mij 

moeten overkomen, beraden hebben, dan was hun 

beraad juist, want een God zonder wijsheid is 

nauwelijks denkbaar. Welke drijfveer zouden zij 

hebben om mij kwaad te doen? Wat zouden zijzelf en 

de gemeenschap waarvoor zij in het bijzonder 

zorgdragen, daarmee winnen? Indien zij echter niet 

over mij persoonlijk hebben beraadslaagd, dan 

hebben zij dat stellig wel over het grote geheel 

gedaan en het past mij, alles wat als gevolg daarvan 

gebeurt, dankbaar te aanvaarden en te respecteren. 

Maar als zij zich in het geheel niet hebben beraden - 

wat een onzalige veronderstelling is - voorwaar, dan 

moeten wij geen offers meer brengen, geen geloften 

en eden meer afleggen en al die andere dingen 

1 De personificatie van de geneeskunst. 

2 Dat wil zeggen: de aarde. 

120 


staken waarmee wij telkens weer erkennen dat er 

Goden bestaan die ons terzijde staan en begeleiden. 

Zelfs wanneer zij zich niet beraden over iets dat op 

ons betrekking heeft, dan ben ik nog in staat voor 

mijzelf zorg te dragen; ik kan zelf onderzoeken wat 

voor mij van belang is. Voor ieder schepsel is 

datgene van belang wat strookt met zijn eigen 

natuurlijke gesteldheid. Nu is mijn eigen natuurlijke 

gesteldheid die van een bewust mens en van een 

staatsman. Voor mij als Antoninus is Rome mijn stad 

en vaderland; voor mij als Mens het universum. 

Alleen wat heilzaam is voor deze werelden, is ook 

heilzaam voor mij. 

45. Al wat ons persoonlijk overkomt, is van belang 

voor het geheel. Daarmee kunnen wij volstaan. Maar 

wanneer ge het nader bekijkt, zult ge opmerken dat 

in het algemeen het persoonlijk belang ook het 

gemeenschappelijk belang is. Hierbij moet ge het 

begrip ‘belang’ in ruimere zin opvatten als ‘noch 

goed, noch slecht’. 

46. Evenals de vertoningen in theaters en dergelijke u 

tegen gaan staan omdat zij altijd hetzelfde te zien 

geven, waarbij het de gelijkvormigheid van het 

schouwspel is die u aanstoot geeft, evenzo gaan ook 

121 


alle ervaringen in het leven u vervelen; want alles 

gaat op dezelfde wijze op en neer en komt uit 

dezelfde oorzaken voort. Hoe lang nog? 

47. Houd steeds in gedachten hoeveel verschillende 

mensen, van uiteenlopende instelling en van allerlei 

herkomst, nu dood zijn, tot Philistion en Phoebus en 

Orignanion toe. Richt uw gedachten nu op de andere 

generaties. Uiteindelijk moeten we daar terecht 

komen waar reeds zoveel indrukwekkende redenaars, 

zoveel eerbiedwaardige filosofen zoals 

Heraclitus, Pythagoras en Socrates, zijn heengegaan, 

zoveel helden uit oude tijden, zoveel veldheren en 

alleenheersers van latere perioden. Ook mannen als 

Eudoxus, Hipparchus, Archimedes en anderen die 

scherpzinnig waren, grootmoedig, arbeidzaam, tot 

alles in staat, eigenmachtig; mannen die de spot 

dreven met de vergankelijkheid en kortstondigheid 

van het menselijk leven, zoals bijvoorbeeld 

Menippus. Bedenk dat zij allen reeds lang in hun 

graf liggen. 

Was dit nu zo verschrikkelijk voor hen? Of voor de 

menigte naamlozen? Slechts één ding is van grote 

waarde: een waarachtig en rechtvaardig leven te 

leiden en zelfs voor leugenaars en onrechtvaardigen 

genadig te zijn. 

122 


48. Wanneer ge uzelf in een goede stemming wilt 

brengen, denk dan aan de goede kanten van uw 

metgezellen; bijvoorbeeld aan de ondernemingslust 

van de één, de bescheidenheid van de ander, de 

vrijgevigheid van een derde en meer goede eigenschappen 

van weer anderen. Want niets verblijdt het 

hart zozeer als het beeld van de deugden dat in het 

karakter van onze medemensen weerspiegeld wordt 

en zich in volle omvang toont. Houd u dit steeds 

voor ogen. 

49. Ge zijt toch niet ontstemd omdat ge slechts zoveel 

pond weegt en geen driehonderd pond? Waarom 

dan getreurd omdat ge slechts zoveel jaar te leven 

hebt en niet meer? En zoals ge vrede hebt met de 

hoeveelheid substantie die u is toegemeten, zo kunt 

ge ook vrede hebben met de u toegemeten tijd. 

50. Tracht de mensen door overreding te winnen, 

maar ga tegen hun wil in wanneer de wet van 

rechtvaardigheid dat vereist. Wanneer iemand u met 

geweld weerstreeft, neem dan een welwillende en 

onbekommerde houding aan en grijp zijn verzet aan 

om een andere deugd ten toon te spreiden. Bedenk 

dat ge steeds naar geleidelijke verandering streeft en 

niet het onmogelijke verlangt. Waar streeft ge dan 

123 


wel naar? Naar het doen van de poging zelf. Daarin 

zijt ge geslaagd, want wat wij ons werkelijk voornemen, 

dat gebeurt ook. 

51. Ieder die van roem houdt, meent dat zijn welzijn 

afhankelijk is van het werk van anderen; degene die 

van plezier houdt, van zijn eigen gevoelens. Doch hij 

die zijn geest beheerst, weet dat zijn welzijn afhankelijk 

is van wat hij zelf in praktijk brengt. 

52. Het is niet nodig dat wij ons over een bepaald 

ding een oordeel vormen of zorgen maken, want de 

dingen op zich hebben niet de macht gekregen om 

een oordeel over zich te doen vormen. 

53. Oefen u erin om nauwkeurig naar de woorden 

van een ander te luisteren en verplaats u zoveel 

mogelijk in degene die spreekt. 

54. Wat niet in het belang van de korf is, is ook niet 

in het belang van de bij. 

55. Wanneer zeelieden kwaadspreken van hun 

stuurman of zieken van hun dokter, denken zij toch 

aan niets anders dan aan de manier waarop de een 

124 


de veiligheid van de opvarenden en de ander de 

gezondheid van zijn patiënten kan bewerkstelligen. 

56. Hoevelen die tegelijk met mij ter wereld kwamen, 

hebben haar al weer verlaten! 

57. Voor iemand die geelzucht heeft, smaakt honing 

bitter. Wie door een dolle hond is gebeten, onthoudt 

zich van water. Voor kinderen is hun knikker hun 

schat. Waarom zult ge u dan nog opwinden? Denkt 

ge dat zo’n bedrog minder invloed op ons gedrag 

heeft dan gal op degene die geelzucht heeft en het 

vrirus op degene die door een dolle hond gebeten is? 

58. Niemand zal u kunnen beletten te leven volgens 

de wetten van uw eigen natuur. Niets zal u overkomen 

wat in strijd is met de wetten van de 

universele natuur. 

59. Welke mensen wil men behagen, wat wil men 

bereiken en met welke middelen? Overweeg dit. Hoe 

snel zal de tijd alles bedekken en hoeveel bedekte zij 

reeds? 

125 


oek zeven 

1. Wat zijn slechte dingen? We komen ze maar al te 

vaak tegen. Houdt daarom bij alles wat u overkomt 

in gedachten: ‘Dit is iets dat vaak voorkomt.’ Overal, 

zowel boven als beneden, en door alle tijden heen 

zult ge dezelfde dingen aantreffen, waar ook heden 

ten dage de steden en de huizen vol van zijn. Er is 

niets nieuws. Alles is bekend en van korte duur. 

2. Beginselen kunnen slechts aan kracht inboeten, 

wanneer het vuur van de gedachten die erop 

inwerken, uitdooft. Het is aan u deze vlam voortdurend 

levend te houden. 

Ik ben in staat mij ergens een juiste voorstelling van 

te maken. Als ik dit kan, waarom zou ik mij dan 

ongerust maken? Wat buiten mijn bevattingsvermogen 

valt, is daarvoor van geen belang. Leer dit, dan 

zijt ge eerlijk en oprecht. Een nieuw leven is u 

beschoren, wanneer ge alles opnieuw gaat zien zoals 

ge het eens zag; daarin ligt een nieuw leven. 

3. Zonder uw neus ervoor op te halen, moet ge u 

waardig gedragen temidden van ijdele liefde voor 

pracht en praal, toneel, kudden schapen en ander 

126 


vee, speergevechten, een bot aan jonge hondjes 

toegeworpen, een stuk brood in een visvijver, mieren 

die zich afmatten door zware lasten te dragen, 

verschrikte muizen die door elkaar krioelen en 

marionetten die aan touwtjes worden bewogen. 

Veeleer moet ge kunnen begrijpen dat ieder net 

zoveel waard is als de dingen waarop hij gesteld is. 

4. Geef u in een gesprek rekenschap van wat er gezegd 

wordt en in iedere handeling van wat er gebeurt. 

Kijk in het laatste geval terstond welke bedoeling 

eraan ten grondslag ligt en zorg er in het eerste 

geval voor dat ge begrijpt wat er bedoeld wordt. 

5. Is mijn geest tot dit werk in staat of niet? Als hij er 

toe in staat is, dan gebruik ik dit instrument, dat mij 

door de universele natuur is gegeven, voor het werk 

dat mij te doen staat. Zo niet, dan laat ik het ofwel 

over aan iemand die het beter kan volbrengen - tenzij 

dit niet te pas komt - ofwel doe ik het zo goed ik kan 

en laat me daarin bijstaan door iemand die mijn kwaliteit 

als leider kan aanwenden om in het algemeen 

belang te doen wat op dat ogenblik nodig is. Want al 

wat ik doe, hetzij uit mijzelf, hetzij met een ander, 

dient alleen gericht te zijn op het gemeenschappelijk 

belang en daarmee overeen te stemmen. 

127 


6. Hoeveel vaak bezongen helden zijn reeds aan de 

vergetelheid prijsgegeven; en hoevelen van degenen 

die hen bezongen, zijn reeds lang verdwenen? 

7. Schaam u niet om hulp te vragen, want ge zijt 

voorbestemd om te doen wat u ten deel valt, zoals 

een soldaat muren moet bestormen. En wanneer ge 

de muren niet alleen kunt beklimmen omdat ge 

verlamd zijt, dan zal het u met de hulp van anderen 

toch wel lukken? 

8. Maak u geen zorgen over de toekomst, want is die 

gekomen dan zult ge, voor zover nodig, over 

dezelfde rede beschikken die ge nu voor het heden 

gebruikt. 

9. Alle dingen zijn met elkaar verweven en de draad 

die hen verbindt, is heilig. Geen ding is het andere 

vreemd. Want alle dingen zijn volgens plan gerangschikt 

en tezamen ordenen zij de kosmos zelf. Er is 

immers slechts één Kosmos, bestaande uit de veelheid 

der dingen, en één God, die alles doordringt, 

één Substantie, één Wet, één Rede, die alle redelijke 

wezens gemeen hebben, en één Waarheid. Evenzo is 

er slechts één einddoel voor wezens van dezelfde 

soort, die dezelfde Geest deelachtig zijn. 

128 


10. Spoedig verdwijnt elk deeltje materie in de 

substantie van het universum. Spoedig wordt iedere 

oorzaak opgenomen in de universele Rede; spoedig 

ook verzinkt de herinnering aan alle dingen in de 

eeuwigheid. 

11. Voor een redelijk wezen zijn een natuurlijke 

handeling en een redelijke handeling hetzelfde. 

12. Wees eerlijk en oprecht, of wordt oprecht 

gemaakt. 

13. De ledematen vormen tezamen het lichaam, dat 

één eenheid is. Evenzo is het redelijk principe in 

afzonderlijke wezens zich ervan bewust, toegerust te 

zijn tot het meewerken aan één doel. Dit begrip zal 

beter tot u doordringen, wanneer ge telkens tot uzelf 

zegt: ‘Ik ben een onderdeel van het organisme dat is 

opgebouwd uit alles wat redelijk is.’ Maar wanneer 

ge uzelf door het voorvoegsel ‘onder’ weg te laten, 

een ‘deel’ noemt, dan hebt ge de mensheid nog niet 

van harte lief en vindt ge uw vreugde nog niet als 

vanzelf in het weldoen. Ge verricht dan uw handelingen 

alleen maar omdat het zo hoort en nog niet 

omdat het uzelf weldoet. 

129 


14. Laat komen wat wil voor de organen die 

daarvoor gevoelig zijn, want die kunnen erover 

klagen als zij dat willen. Maar ikzelf word in geen 

enkel opzicht geschaad, zolang ik niet veronderstel 

dat hetgeen mij overkomt kwaad is. En het is mij 

mogelijk deze veronderstelling niet toe te laten. 

15. Wat de mensen ook doen of zeggen, het is mijn 

taak om goed te zijn. Evenzo zal de smaragd, evenals 

het goud of het purper, zonder ophouden vertellen: 

‘wat de mensen ook doen of zeggen, het is mijn taak 

smaragd te zijn en mijn eigen kleur te behouden.’ 

16. Het onderscheidingsvermogen zal zichzelf niet in 

de weg staan; het zal zichzelf bijvoorbeeld niet tot 

begeerte brengen. Indien iemand anders het vrees 

kan aanjagen of kwaad doen, dan moet hij dat maar 

doen. Het is echter gemakkelijk te begrijpen dat dit 

vermogen zichzelf niet tot zulke dwalingen zal 

brengen. Laat het lichaam zelf, als dat kan, ervoor 

zorgen dat het geen pijn heeft. En heeft het ergens 

pijn, laat het dat dan kenbaar maken. De ziel ervaart 

vrees of pijn en in het algemeen alles wat binnenkomt, 

maar lijdt in geen enkel opzicht, omdat het 

haar aard niet is zich erover uit te spreken. 

130 


Het onderscheidingsvermogen is zichzelf genoeg en 

heeft geen behoeften, tenzij het deze zelf schept; op 

dezelfde wijze ondervindt het geen storing of belemmering, 

tenzij het die zichzelf aandoet. 

17. Ge zijt een gelukkig mens wanneer er in u een 

goede geest woont, of anders gezegd, een goed 

onderscheidingsvermogen. Wat dan hebt gij hier te 

maken, geest van de verbeelding? Ga in Gods naam 

heen zoals ge gekomen zijt, want ik kan u niet 

gebruiken. Ge zijt uit oude gewoonte voortgekomen. 

Ik draag u geen kwaad hart toe, ik vraag u slechts te 

verdwijnen. 

18. Waarom zouden wij bang zijn voor verandering? 

Zonder verandering kan immers niets tot bestaan 

komen. Wat is de natuur van het universum dierbaarder 

en wat staat haar nader? Kunt gij een warm 

bad nemen zonder dat de brandstof een verandering 

ondergaat? Kunt ge u voeden als het voedsel niet 

wordt omgezet? In welke levensbehoefte kan 

eigenlijk worden voorzien zonder dat daarvoor een 

verandering nodig is? Ziet ge dan niet in dat dit ook 

voor uzelf geldt, evenals het noodzakelijk is voor de 

natuur van het universum? 

131 


19. Daar alle lichamen één zijn met de natuur en de 

activiteit van het geheel, evenals onze ledematen met 

elkaar één organisme vormen, komen en gaan ze in 

tomeloze vaart uit en in de universele substantie. 

Hoevele mensen van de statuur van Chrysippus, 

Socrates of Epictetus zijn reeds door de eeuwigheid 

verzwolgen. Laat deze gedachte telkens in u 

opkomen, wie of wat ge ook op uw pad ontmoet. 

20. Eén ding slechts gaat mij ter harte: ervoor te 

zorgen dat ik niets zal doen wat de natuur van de 

mens niet, of niet zo, of niet nu wenst. 

21. Een korte stonde en ge zult de wereld vergeten 

hebben, een korte stonde en de wereld zal u vergeten 

zijn. 

22. Het is de mens eigen om ook te kunnen houden 

van hen die een misstap begaan. Dit gebeurt zodra 

ge zult inzien dat zij en u één zijn en dat zij dwalen 

door onwetendheid en niet vrijwillig. Ge ziet dan 

ook in dat geen van u er over korte tijd nog zal zijn 

en bovenal weet ge dat ge niet benadeeld werd, want 

de kracht van uw onderscheidingsvermogen werd er 

immers niet door verminderd. 

132 


23. Als uit was kneedt de universele natuur uit de 

universele substantie nu eens een paard en dan, na 

het materiaal eerst weer samengekneed te hebben, 

een boom, en daarna een mens of iets anders en ieder 

van deze schepselen bestaat slechts voor een ogenblik. 

Evenzo maakt het voor een kist geen verschil of 

hij in elkaar wordt gezet dan wel uit elkaar wordt 

gehaald. 

24. Een boos gezicht is volkomen tegennnatuurlijk. 

Wanneer ge vaak boos kijkt, verdwijnt de schoonheid 

uit uw gelaat en is tenslotte zo grondig uitgewist, 

dat deze niet meer kan opbloeien. Tracht te 

begrijpen dat hierin het onredelijke van boosheid ligt 

besloten. Wat is de zin van het leven nog wanneer 

het bewustzijn van het kwaaddoen eenmaal verloren 

is gegaan? 

25. Alles wat ge ziet, wordt door de natuur die het al 

bestiert, in een staat van voortdurende verandering 

gehouden. Voortdurend maakt zij uit de substantie 

van dit alles andere dingen en daaruit weer andere, 

opdat het universum eeuwig jong zal blijven. 

26. Doet iemand u kwaad? Ga dan oprecht bij uzelf 

te rade welke opvatting over goed en kwaad hiervan 

133 


de oorzaak was. Als ge die kent, zult ge medelijden 

met deze mens hebben en niet verbaasd zijn of boos 

worden, want ge hebt of hetzelfde idee van goed en 

kwaad als hij, of een dat erop lijkt. In dat geval kunt 

ge niets anders doen dan hem vergeven. Als uw 

begrip van goed en kwaad echter niet hetzelfde is, 

dan is het des te gemakkelijker mild gestemd te zijn 

tegenover degene die het anders zag. 

27. Droom niet over dingen die ge niet bezit, maar tel 

de beste gaven die u ten dienste staan en houdt 

dankbaar voor ogen hoezeer ge ernaar zoudt verlangen 

indien ge deze niet bezat. Pas er tegelijkertijd 

voor op dat ge u niet aanwent zo in deze gaven op te 

gaan en ze zo hoog te waarderen dat ge van de wijs 

zoudt raken als ge hen eens niet meer bezat. 

28. Kom tot uzelf. Het is natuurlijk dat de rede, die 

op waarheid is gericht, voldoening vindt in rechtvaardig 

gedrag en in de gemoedsrust die daaruit 

voortspruit. 

29. Stop uw verbeeldingen. Wees niet langer een 

marionet van uw zintuigen. Beperk u tot het huidige 

moment. Erken wat uzelf en anderen overkomt. 

Onderscheid de verschillende aspecten van hetgeen 

134 


voor u ligt en verdeel ze in oorzaken en materie. 

Denk na over uw laatste uur. Wordt er een misstap 

begaan, laat die dan daar liggen waar hij begaan 

werd. 

30. Richt uw aandacht op wat er gezegd wordt en 

laat uw geest rusten op wat er gedaan wordt en wat 

het doet. 

31. Sier uzelf met eenvoud en bescheidenheid en blijf 

onberoerd door alles wat tussen goed en kwaad ligt. 

Heb het menselijk geslacht lief en gehoorzaam God. 

De wijze zegt: ‘Alles is onderworpen aan de Wet; 

zelfs de atomen’. Het volstaat te bedenken dat alles, 

zelfs het geringste, onder de Wet staat. 

32. Over sterven: verstrooiing indien er sprake is van 

atomen; uitblussing of transformatie in geval van een 

enkele eenheid. 

33. Over pijn: wanneer deze ondraaglijk is, zal zij ons 

ombrengen; wanneer zij aanhoudt, is zij draaglijk. De 

geest waakt over haar eigen gelijkmoedigheid door 

afstand te nemen van het lichaam en doet daardoor 

geen afbreuk aan de rede. De delen die pijn lijden, 

135 


moeten dat maar kenbaar maken voor zover zij 

kunnen. 

34. Over roem: kijk eens naar de aard van degenen 

die naar roem verlangen, hun gedrag, hun voorkeur 

en afkeer. Zoals zandkorrels die opeenhopen, alles 

bedekken wat er al lag, zo wordt ook in het leven 

alles wat er al is, heel snel bedekt door wat later 

komt. 

35. Een citaat uit Plato: ‘Meent ge dat voor de mens 

wiens denken beheerst wordt door een grootse visie 

op tijd en bestaan, het leven van veel belang is? - Dat 

lijkt me onmogelijk, antwoordde hij. - Zou zo iemand 

de dood als iets verschrikkelijks beschouwen? - 

Allerminst.’ 

36. Antisthenes zegt: ‘Over een koning die goed doet, 

wordt kwaad gesproken.’ 

37. Het is bedroevend dat het gelaat wel gehoorzaam 

is aan de denkende geest en de houding en richting 

aanneemt die deze aangeeft, terwijl de geest daarbij 

niet zichzelf gehoorzaamt. 

136 


38. ‘Het heeft geen zin te toornen tegen de dingen, 

want het raakt hen niet; zij blijven onberoerd.’ 

(Euripides) 

39. ‘Schenk vreugde aan de onsterfelijke Goden en 

aan ons.’ 

40. ‘Onze levens worden geoogst als rijpe korenaren; 

zo staan zij er en zo niet meer.’ (Euripides) 

41. ‘Indien de Goden mij en mijn beide jongens 

verlaten hebben, dan heeft ook dat zijn reden.’ 

(Euripides) 

42. ‘Het goede en het rechtvaardige heb ik beide aan 

mijn zijde.’ (Euripides) 

43. ‘Jammer niet met de anderen mee en laat uw 

hartslag kalm blijven.’ 

44. Een citaat uit Plato: ‘Ik zou zo iemand eerlijk 

antwoorden: Vriend, ge hebt het niet bij het rechte 

eind indien ge meent dat een man die ook maar iets 

waard is, zich bezighoudt met zijn kans op leven of 

op sterven. Veeleer moet hij bij alles wat hij doet 

137 


ezien of zijn daden rechtvaardig of onrechtvaardig 

zijn en passen bij een goed of een slecht mens.’ 

45. ‘Want, mannen van Athene, in werkelijkheid is 

het aldus: Wanneer een mens eenmaal zijn plaats 

heeft ingenomen, omdat deze hem de meest juiste 

lijkt of omdat hij daar geplaatst is door zijn 

meerdere, dan moet hij daar mijns inziens blijven en 

het gevaar onder ogen zien. Hij moet noch de dood, 

noch iets anders belangrijker achten dan verlies van 

eer.’ 1 

46. ‘Maar, mijn beste, bezie of edelmoedigheid en 

goedheid niet iets meer betekenen dan het leven 

veilig stellen. Want een waar mens houdt zich niet 

bezig met de lengte van het leven, noch is hij eraan 

gebonden, maar hij laat deze zaak in handen van 

God en stelt zijn vertrouwen op het gezegde der 

vrouwen: 'Een mens kan zijn bestemming niet 

ontgaan.' Hierna overweegt hij op welke wijze hij 

zijn leven, zolang hem dat is toegemeten, het beste 

kan doorbrengen.’ 2 

1 Plato, Apologie 28 E. 

2 Plato, Gorgias 512 DE. 

138 


47. Zie toe hoe de sterren rondgaan in hun baan en 

weet dat ook gij meegaat in die rondgang. Bedenk 

voortdurend hoe de elementen in elkaar overgaan, 

want dergelijke gedachten bevrijden ons aardse 

leven van onzuiverheid. 

48. Schoon is de gedachtengang van Plato: ‘Wie zich 

in de geest met de mensheid bezighoudt, moet de 

aardse dingen beschouwen alsof hij vanaf een hoger 

gelegen punt neerziet op haar bijeenkomsten, legers, 

gezinsleven, huwelijken, scheidingen, geboorte en 

dood, het rumoer van rechtszittingen, de stilte der 

woestijn, de vele vreemde volkeren, haar feesten en 

rouw, haar markten. Laat hij zien hoe dit alles een 

bonte mengeling vormt, waarin de dingen ondanks 

de tegenstrijdigheden toch hun juiste plaats hebben.’ 

49. Laat de dingen uit een ver verleden, zoals de 

ontelbare regeringen, aan uw geest voorbijtrekken en 

gij kunt ook in de toekomst kijken, want zij zal zeker 

van dezelfde kwaliteit zijn en kan niet anders dan 

het ritme van de huidige dingen voortzetten. 

Dientengevolge is alles één, of wij nu veertig of 

tienduizend jaar van het menselijk bestaan 

beschouwen. Wat voor nieuws is daar nog te zien? 

139 


50. ‘Al wat verwekt is uit aarde, keert terug tot aarde 

en al wat ontkiemd is uit hemels zaad, keert weer 

terug tot de hemelse oorsprong.’ (Euripides) 

Of anders gezegd, het vlechtwerk dat de atomen bij 

elkaar houdt, valt uiteen en de elementen die ontbonden 

zijn, worden verstrooid. 

51. ‘Om de dood te vermijden, onttrekken zij zich 

aan de stroom, met voedsel, drank en vreemde 

tovenarijen.’ (Euripides) 

‘Wanneer van Godswege de wind met geweld blaast, 

duld dan het leed, tot de storm is uitgeraasd.’ 

52. ‘Hij mag dan wel iemand beter kunnen neerhalen’, 

gaat het gezegde, maar op het gebied van 

dienstvaardigheid, bescheidenheid, aanpassingsvermogen 

en welwillendheid jegens de dwalingen 

van zijn naasten heeft hij nog heel wat te leren. 

53. Wanneer een werk volbracht kan worden met de 

rede die Goden en mensen met elkaar gemeen 

hebben, dan is er niets te vrezen. Want waar men iets 

nuttigs kan bereiken door de juiste weg te bewandelen 

en door de energie te gebruiken die uit onze 

aard voortkomt, daar valt geen schade te duchten. 

140 


54. Als godvruchtig mens hebt ge overal en altijd de 

mogelijkheid behagen te vinden in de gebeurtenis 

van het moment, uw medemensen rechtschapen 

tegemoet te treden en een binnenkomende indruk 

met aandacht te verwerken, opdat niets naar binnen 

glipt dat niet begrepen is. 

55. Kijk niet rond om te zien wat anderen tot hun 

daden brengt, maar houd uw blik gericht op het doel 

waarheen de natuur u leidt; de universele natuur 

toont u dit door middel van hetgeen u overkomt en 

uw individuele natuur door het werk dat ge onder 

handen hebt. Ieder moet volgens zijn aanleg handelen. 

Al het andere is tot bestaan gebracht terwille van 

de met rede begiftigde wezens - zoals ook in iedere 

andere samenhang het lagere bestaat ten dienste van 

het hogere - en de redelijke wezens werden tot 

bestaan gebracht om elkaar te helpen. Het belangrijkste 

bestanddeel in de samenstelling van de mens 

is gemeenschapszin. Direct daarop volgt de opdracht 

zich niet over te geven aan de neigingen van het 

lichaam. Het is immers een eigenschap van het redelijk 

denken, een beschermende grens om zich heen te 

trekken en niet toe te geven aan de bewegingen van 

de zintuigen of de verlangens die wij ook bij de 

dieren vinden. Het redelijk denken wenst de 

141 


elangrijkste plaats in te nemen en niet te worden 

overheerst door andere impulsen. En terecht, want 

het ligt in zijn aard van al het andere gebruik te 

kunnen maken. Ten derde ligt het in de aard van de 

rede, dat zij niet vernietigd of misleid kan worden. 

Laat de rede een rechte koers uitzetten door zich aan 

deze drie eigenschappen te houden, dan zal zij tot 

zichzelf komen. 

56. Beschouw uzelf als iemand die gestorven is en 

zijn leven gehad heeft; leef de tijd die u nog rest in 

harmonie met uw ware natuur. 

57. Heb slechts lief wat u is toegedacht volgens het 

patroon van uw eigen lot. Want wat is meer in 

harmonie met uw wezen? 

58. Houd u in elke kritieke omstandigheid diegenen 

voor ogen wien hetzelfde overkomen is en die er 

vervolgens met ergernis, bevreemding en ontevredenheid 

op reageerden. Waar zijn zij gebleven? 

Nergens. Welnu, wilt gij ook zo zijn? Waarom laat gij 

die vreemde manieren niet over aan hen die de 

zaken verdraaien en erdoor verdraaid worden? 

Schenk toch uw volle aandacht aan de manier 

waarop gij zulke gebeurtenissen ten volle kunt 

142 


enutten. Gij kunt er immers goed gebruik van 

maken en het als werkmateriaal benutten. Houd bij 

alles wat ge doet alleen maar de wens vast om goed 

te zijn en herinner u dat de intentie van belang is, 

hoe de keus ook uitvalt. 

59. Dring diep door in de substantie van uzelf. Daar 

is de bron van het Goede, die het vermogen heeft 

altijd op te borrelen, mits ge niet ophoudt te graven. 

60. Zorg ervoor dat ook het lichaam standvastig is en 

zich noch in zijn bewegingen, noch in zijn houding 

laat gaan. 

Evenals de geest zich in de gelaatsuitdrukking toont 

en deze beheerst en waardig houdt, evenzo kan dat 

van de geest verlangd worden met betrekking tot het 

gehele lichaam. Maar let op dit alles op een ongedwongen 

manier. 

61. De kunst van het leven heeft meer weg van 

worstelen dan van dansen; ook dat vraagt op je 

hoede te zijn en sterk te staan bij onverwachte 

aanvallen. 

143 


62. Bedenk u voortdurend van welk soort mensen ge 

een goede getuigenis wenst, en ook wat hun beweegredenen 

zijn. Dan zult ge hen, die ongewild kwetsen, 

dat niet kwalijk nemen, noch zult ge wanneer ge 

naar de oorsprong van hun overtuigingen en wensen 

kijkt, hun gunstige getuigenis van node hebben. 

63. Het gezegde luidt dat iedere ziel de waarheid 

tegen haar wil in verliest. 1 Hetzelfde geldt voor 

rechtschapenheid, wijsheid, barmhartigheid en alle 

andere deugden. Het is van zeer groot belang dit 

voortdurend te bedenken; het zal u zeer zeker milder 

stemmen. 

64. Lijdt ge pijn? Bedenk dan onmiddellijk dat dat 

geen schande is en dat het denkvermogen dat ons 

bestuurt er niet door geschaad kan worden, want 

pijn kan noch het redelijk denken, noch het gemeenschapsgevoel 

nadelig beïnvloeden. Meestal zal de 

volgende uitspraak van Epicurus u helpen wanneer 

ge pijn lijdt: ‘Pijn is niet ondraaglijk en evenmin 

eeuwigdurend.’ Maar herinner u dan ook de 

beperking ervan en voeg er in uw verbeelding niets 

aan toe. 

1 Plato, De Republiek III, 412. 

144 


Bedenk ook dat veel onaangename gevoelens, zoals 

slaperigheid, koortsigheid, lusteloosheid, eigenlijk 

vormen van pijn zijn. Wanneer ge door een van deze 

gevoelens overweldigd wordt, zeg dan tot uzelf: ‘Ik 

geef toe aan pijn.’ 

65. Zie toe dat gij tegenover mensen zonder gevoel 

niet dezelfde gevoelloze houding aanneemt als zij 

tegenover hun medemensen hebben. 

66. Hoe weten wij of Telauges 1 niet een beter 

karakter had dan Socrates? Het is niet voldoende te 

weten dat Socrates met meer glorie stierf en meer 

bedreven was in het spreken met de Sofisten, noch 

dat hij met groter volharding de nacht buiten in de 

kou doorbracht en het rechtschapener achtte om 

geen gehoor te geven aan de opdracht tot arrestatie 

van Leon van Salamis; en dat hij bij het lopen zijn 

hoofd rechtop hield, is evenmin een maatstaf. 

Het valt niet moeilijk de waarheid van deze 

opvatting te peilen. Maar wat wel nader overwogen 

moet worden, is dit: 

1 Zoon van Pythagoras. 

145 


Wat voor ziel had Socrates? Was het hem voldoende 

rechtvaardig tegenover zijn medemensen te zijn en 

vol heilig ontzag in zijn houding tegenover de 

Goden? Nam hij anderen hun slechte eigenschappen 

kwalijk of volgde hij slaafs iemands onwetendheid? 

Of beschouwde hij ook maar iets dat het universum 

hem deelachtig deed worden als vreemd aan 

hemzelf? Of onderging hij het als een ondraagbare 

last? Of stond hij zijn geest zomaar toe zich aan 

lichamelijke verlangens over te geven? 

67. De natuur heeft de verschillende delen van de 

schepping niet zo dooreen gemengd, dat het voor 

een mens onmogelijk zou zijn zich af te zonderen en 

zichzelf en al zijn eigenschappen in eigen macht te 

houden. Het is zeer goed mogelijk een goddelijk 

mens te worden zonder als zodanig te worden 

herkend. Vergeet nooit dat een gelukkig leven van 

kleine dingen afhangt. En ook al hebt ge de hoop 

opgegeven ooit nog eens een bekwaam redenaar of 

natuurkundige te worden, weet dan dat ge niet hoeft 

te wanhopen om vrij, bescheiden, onzelfzuchtig en 

gehoorzaam aan God te worden. 

68. Wat de wereld u ook toeschreeuwt, ongehinderd 

kunt ge uw leven in diepe vrede doorbrengen. Ook 

146 


al wordt deze klei, die u als een donkere kruik omhult, 

door wilde dieren uiteengetrokken, dan nog 

hoeft de geest in zo’n geval niet belemmerd te 

worden om zichzelf in een rustige staat te handhaven 

met een juiste kijk op zijn omgeving en klaar 

om van al zijn mogelijkheden gebruik te maken en 

zal het onderscheidingsvermogen van al wat op ons 

afkomt, zeggen, ‘In wezen zijt ge dit, wat de wereld 

ook van u zegt.’ 

En het goede gebruik zal van al wat op ons afkomt, 

zeggen: ‘Dat is net wat ik zocht’, want alles wat zich 

aandient, kan gebruikt worden om de geestelijke en 

maatschappelijke deugden te beoefenen, kortom om 

het menselijke en goddelijke in ons te dienen. Want 

alles wat op onze weg komt, staat in nauw verband 

met God of met de mensheid en is niet nieuw of 

moeilijk te hanteren, maar bekend en handelbaar. 

69. Volmaaktheid van karakter houdt in dat men 

zonder beroering, verstarring of huichelarij, iedere 

dag doorbrengt alsof het de laatste was. 

70. De Goden, die toch onsterfelijk zijn, maken er 

geen bezwaar tegen dat zij zich gedurende zo lange 

tijd steeds maar weer moeten ophouden met stervelingen 

van weinig betekenis. Niet alleen maken zij 

147 


geen bezwaar, maar zij ontfermen zich zelfs in alle 

opzichten over hen. Moet gij, die nog slechts kort te 

leven hebt, de moed dan opgeven? En dat terwijl ge 

zelf een van die stervelingen zijt? 

71. Het is belachelijk dat wij ons eigen kwaad, dat in 

onze macht ligt, niet ontvluchten, terwijl wij het 

kwaad van anderen, dat niet in onze macht ligt, wel 

ontvluchten. 

72. Alles wat ons verstand en onze gemeenschapszin 

onverstandig en niet van belang voor de gemeenschap 

vinden, kunnen wij terecht beneden onze 

eigen waardigheid achten. 

73. Wanneer ge een goede daad hebt verricht en een 

ander is daar wel bij gevaren, waarom zoudt ge dan, 

als een dwaas, nog zoeken naar een derde factor, 

namelijk erkenning of vergoeding van uw weldaad? 

74. Niemand wordt het moe, weldaden te ontvangen 

en weldoen is handelen volgens onze eigen natuur. 

Word het dus niet moe weldaden te ontvangen door 

weldaden aan anderen te bewijzen. 

148 


75. De natuur van het heelal ontving een impuls tot 

het scheppen van orde en al wat zich nu voordoet, 

volgt die impuls. Als dat niet zo was, dan zouden 

zelfs de gewichtigste gebeurtenissen die door het 

redelijk principe van de kosmos in beweging worden 

gezet, verstoken zijn van rede. De herinnering 

hieraan zal u bij vele gelegenheden tot rust brengen. 

149 


oek acht 

1. Als ge niet uw hele leven en ook niet uw jeugd aan 

de waarheid hebt gewijd, dan hoeft ge u niet op de 

borst te slaan. Voor vele anderen en ook voor uzelf is 

het duidelijk dat ge reeds ver van de waarheid verwijderd 

zijt, dat wil zeggen, dat ge er een janboel van 

hebt gemaakt. Daarom zal het niet meer zo gemakkelijk 

zijn u voor te doen als een wijs mens, want uw 

levensinstelling is daarmee in strijd. Wanneer ge 

echter werkelijk gezien hebt waar het om gaat, 

schenk dan geen aandacht aan uw verbeelding, maar 

wees ermee tevreden de rest van uw leven zoveel 

mogelijk overeenkomstig uw natuur te leven. Wordt 

u bewust wat zij wil en laat niets u daarvan afhouden. 

Ge hebt immers ontdekt hoever ge zijt afgedwaald 

en de juiste levenswijze hebt ge nergens 

gevonden, niet in spitsvondigheden, niet in rijkdom, 

niet in roem, niet in genot, nergens. Waar is het dan 

wel te vinden? In het doen van datgene wat de 

menselijke natuur verlangt. Hoe doet men dat? Door 

van beginselen uit te gaan en daarnaar te handelen. 

Welke beginselen? Beginselen betreffende goed en 

kwaad; niets is goed voor een mens tenzij het hem 

rechtvaardig, wijs, moedig en vrij maakt en niets is 

150 


slecht voor hem tenzij het het tegenovergestelde 

daarvan veroorzaakt. 

2. Vraag u bij iedere handeling af: Welke uitwerking 

heeft dit op mij, zal ik er geen spijt van hebben? Nog 

even en ik ben er niet meer en alles is voorbij. Wat 

wens ik nog meer dan nu onder één wet met God te 

leven, als redelijk wezen in een gemeenschap. 

3. Wat stellen Alexander, Caesar en Pompeius voor, 

in vergelijking tot Diogenes, Heraclitus en Socrates? 

Deze laatsten immers beschouwden de feiten zowel 

naar oorzaak als naar vorm en de wetten die daaruit 

oprezen, waren hen eigen. Hoeveel zorg en ellende 

viel die anderen ten deel. 

4. Ook al barst u van woede, de mensen zullen geen 

haar veranderen. 

5. Breng uzelf om te beginnen niet in verwarring, 

want alles verloopt volgens de wil van de Universele 

Natuur. Binnenkort zijt ge trouwens niemand en 

nergens meer, evenals Hadrianus en Augustus. 

Bekijk vervolgens ieder ding vol aandacht, zie wat 

het is en herinner u dat ge een goed mens moet zijn, 

opdat ge zonder omwegen kunt doen wat de natuur 

151 


van een mens vraagt. Spreek slechts mild, bescheiden 

en ongeveinsd, naar het u het rechtvaardigst 

voorkomt. 

6. Het is de taak van de Universele Natuur om 

dingen van de ene staat in de andere te brengen, ze 

te verwisselen en ze van hier weg te nemen om ze 

elders in te zetten. Alles heeft een veranderende 

gedaante, zodat niet gevreesd hoeft te worden voor 

iets dat nieuw is; alles hoort bij elkaar, zelfs de 

afzonderlijke delen stemmen met elkaar overeen. 

7. De hele natuur is tevreden met haar eigen voorspoed. 

De redelijke natuur verheugt zich in voorspoed 

wanneer zij zich in haar verbeelding niet overgeeft 

aan bedrog en twijfel, haar verlangens richt op 

het gemeenschappelijk belang en bovendien 

wanneer zij zich tot haar eigen begeerten en afkeer 

beperkt en alles aanvaardt wat haar door de 

Universele Natuur is toebedeeld. Want daarvan is zij 

een deel, evenals de natuur van een blad een deel 

vormt van de natuur van een plant, echter met dien 

verstande dat een blad deel uitmaakt van een wereld 

die verstoken is van zintuigen en rede en beperkte 

mogelijkheden heeft. Daarentegen maakt de natuur 

van de mens deel uit van een wereld die onbeperkt is 

152 


in haar mogelijkheden. Die wereld is intelligent en 

rechtvaardig als zij aan de delen van de natuur in 

gelijke mate en naar waarde, tijd, substantie, 

oorzaak, activiteit en bijkomstigheden toedeelt. 

Probeer niet te ontdekken of iets altijd en overal 

gelijk blijft, maar bezie of de specifieke kenmerken 

van een ding overeenstemmen met de algemene 

kenmerken van het geheel. 

8. Ge kunt uw tijd niet voortdurend met studie 

doorbrengen, maar hoogmoed kan beteugeld 

worden en men kan zich verheffen boven plezier, 

pijn en ijdele roem. Woede jegens ondankbare en 

harteloze mensen kunt ge beteugelen, ja, ge kunt u 

zelfs om hen bekommeren. 

9. Spreek nooit meer, zelfs niet in gedachten, laatdunkend 

over het leven aan het hof. 

10. Berouw is te vergelijken met zelfkritiek wanneer 

men een goede gelegenheid voorbij heeft laten gaan. 

Het goede is noodzakelijkerwijs nuttig en bruikbaar 

en moet dus door een evenwichtig en goed mens 

worden onderhouden. Een evenwichtig en goed 

mens zal het nooit betreuren dat hij een genoegen 

153 


heeft laten schieten. Begeerte is dus noch nuttig, 

noch goed. 

11. Wat is dit ding met zijn eigen specifieke bouwwijze? 

Wat is het wezen en wat is de substantie 

ervan? Wat is zijn oorzaak en wat zijn functie in het 

heelal, en hoelang bestaat het? 

12. Wanneer ge het moeilijk vindt om op te staan, 

bedenk dan dat gij door uw menselijke aard en 

toerusting verplicht zijt te handelen in dienst van de 

gemeenschap, terwijl redeloze wezens de slaap met 

ons gemeen hebben. Juist wat ieder van nature bezit, 

is hem het meest eigen, past hem het beste en is hem 

zelfs het meest aangenaam. 

13. Toets onophoudelijk en indien mogelijk bij iedere 

gelegenheid, of wat ge waarneemt in overeenstemming 

is met de wetten van de fysieke wereld en de 

regels van de geest en het hart. 

14. Wanneer ge iemand ontmoet, vraag u dan 

meteen af: Welke opvatting heeft hij over goed en 

kwaad? Want als hij over genot en pijn en hun 

uitwerkingen, over roem, schande, dood en leven, 

een bepaalde denkwijze heeft, zal het mij niet 

154 


verbazen wannneer hij dienovereenkomstig handelt. 

Dan zal ik mij herinneren dat hij gedwongen wordt 

zo te handelen. 

15. Herinner u dat het even onzinnig is verwonderd 

te zijn over wat de schepping voortbrengt, als over 

een vijgeboom die vijgen voortbrengt. Even onzinnig 

is het als een arts verbaasd is over een patiënt die 

koorts heeft of een kapitein over een wind die uit de 

verkeerde hoek waait. 

16. Bedenk dat ge even vrij zijt wanneer ge uit eigen 

beweging van mening verandert, als wanneer ge 

luistert naar iemand die u tot beter inzicht brengt. In 

beide gevallen volgt uw activiteit uw eigen aandrang 

en oordeel en stemt dus inderdaad met uw rede 

overeen. 

17. Wanneer de schuld bij u ligt, vraag u dan af 

waarom ge het deed. Wanneer een ander het deed, 

wie verwijt ge het dan, de atomen of de goden? 

Beide is onzinnig. Geef dus niemand de schuld, wijs 

iemand op zijn fout zo ge kunt, zo niet, herstel dan 

de fout zelf. Ligt ook dat niet in uw macht, wat voor 

zin heeft het dan iemand de schuld te geven, want 

zonder reden mag niets worden gedaan. 

155 


18. Wat sterft, verdwijnt niet uit het universum. Als 

het hier blijft, dan moet het wel veranderen en uiteenvallen 

in haar specifieke bestanddelen - dezelfde 

waaruit het universum en ook gijzelf bent opgebouwd. 

Ook deze veranderen weer en morren niet. 

19. Alles, of het nu een paard of een wijnstok is, heeft 

zijn doel. Waarover zoudt gij u dan verbazen? Ook 

de zon zal zeggen: ‘Ik ben voor een bepaalde taak 

geboren’, en hetzelfde geldt voor de andere goden. 

Wat is dan het doel van uw bestaan? Genot? Kijk 

maar eens of dat denkbeeld stand houdt. 

20. De natuur streeft altijd naar gelijkwaardigheid 

tussen begin en eind en de beweging daartussen, 

evenals iemand die een bal werpt. Wordt een bal er 

beter van als hij stijgt, of minder als hij daalt of op de 

grond valt? Is het voor een zeepbel goed om te 

ontstaan en slecht om uiteen te spatten? Voor een 

kaarsvlam geldt een gelijkluidende redenering. 

21. Keer het lichaam binnenstebuiten, zie wat het is 

en hoe het wordt wanneer het oud, ziek of dood is. 

De vleier en hij die wordt gevleid, degene die 

herinnert en die wordt herinnerd, zij allen leven kort. 

Bovendien zijn zelfs in deze uithoek niet allen 

156 


eensgezind, sterker nog, niemand is het met een 

ander eens en ieder leeft met zichzelf in onmin, en 

dat terwijl de hele aarde slechts een stip is. 

22. Men kan letten op het principe, de verschijningsvorm, 

de wet waaruit het is opgebouwd of de betekenis. 

Maar dat doet ge niet, want ge wilt liever 

morgen een goed mens worden dan het vandaag te 

zijn. Ge krijgt uw verdiende loon. 

23. Wat doe ik? Ik probeer bij te dragen aan het geluk 

van de mensen. Wat komt mij toe? Wat ik ontvang 

draag ik op aan de goden; aan de bron van alles, 

waaruit al wat ontstaat, voortvloeit. 

24. Wat ziet ge als ge u baadt? Vet, zweet, vuil en 

troebel water, een en al viezigheid. Dat is allemaal 

een deel van het leven, allemaal substantie. 

25. Lucilla begroef Verus, en daarna werd Lucilla 

begraven. Secunda begroef Maximus en daarna werd 

zijzelf begraven. Evenzo verging het Epitychanus en 

Diotimus, Antonius en Faustina. Altijd hetzelfde. 

Celer begroef Hadrianus en werd daarna zelf 

begraven. En die slimmerikken, die zieners en die 

dwazen, waar zijn zij gebleven? Slimmerikken zoals 

157 


de Plato-kenners Charax, Demetrius en Eudaemon, 

en soortgelijken. Eéndagsvliegen, allang gestorven. 

Sommigen zijn geen moment herdacht, anderen tot 

een legende geworden, weer anderen in vergetelheid 

geraakt. Herinner u daarom dat uw lichaam uiteen 

zal vallen, uw geestkracht zal doven of zal verhuizen 

om zich elders weer te tonen. 

26. De mens is pas gelukkig als hij kan doen wat hem 

eigen is. En het is de mens eigen zijn medemensen 

welgezind te zijn, niet te veel waarde te hechten aan 

de prikkeling der zintuigen, lichtvaardige ideeën te 

onderkennen en de natuur met alles wat daarin 

gebeurt in haar geheel te beschouwen. 

27. Gij zijt op drie wijzen verbonden, ten eerste met 

het u omhullende lichaam, ten tweede met de 

goddelijke oorsprong waaruit voor iedereen alles 

voortkomt, en ten derde met uw medeschepselen. 

28. Pijn kan het lichaam kwaad doen - het lichaam 

moet die pijn ondergaan - of het kan de geest kwaad 

doen, maar de geest kan zijn eigen helderheid en 

kalmte bewaren en weigeren te aanvaarden dat iets 

‘erg’ zou zijn. Want elk oordeel, elke opwinding, 

158 


iedere voorkeur of afkeer komt van binnenuit, niets 

komt zomaar aanwaaien. 

29. Zet dus dromerijen opzij door uzelf onophoudelijk 

voor ogen te houden: Het is nú mogelijk om in 

mijn geest niets verkeerds, geen enkele begeerte en 

geen enkele vorm van onrust, te laten binnensluipen. 

Door alles te aanvaarden zoals het komt, neem ik in 

de juiste maat aan alles deel. Wees u bewust van 

deze van nature gegeven macht. 

30. Spreek in het openbaar en tegen ieder afzonderlijk 

eerlijk en zonder uitvluchten. Gebruik het juiste 

woord op de juiste plaats. 

31. Denk eens aan het hof van Augustus, aan zijn 

vrouw, dochter, afstammelingen, voorouders, zuster, 

Agrippa, zijn verwanten, vrienden en huisgenoten, 

Areus, Mecenas, de geneesheren en priesters; zij 

allen zijn dood. Denk vervolgens aan rampen, 

waarbij velen omkwamen, zoals de ondergang van 

Pompeji. Overdenk het grafschrift ‘De laatste van 

zijn geslacht’ en hoezeer zijn voorouders verlangden 

iemand achter te laten om het geslacht voort te 

zetten. Maar iemand moet de laatste zijn en zo is er 

weer een heel geslacht uitgestorven. 

159 


32. Gij moet het leven handeling voor handeling 

opbouwen. Als iedere handeling, voorzover mogelijk, 

aan zijn doel beantwoordt, wees dan tevreden. 

Daarin kan niemand u hinderen. ‘Maar’, zult ge 

antwoorden, ‘een uiterlijke omstandigheid kan mij 

belemmeren.’ Weet toch dat niets u kan verhinderen 

rechtvaardig, wijs en weloverwogen te handelen. 

‘Maar’, zult ge zeggen, ‘misschien wordt wel een of 

andere activiteit gehinderd.’ Juist door in die 

belemmering te berusten en u er na rijp beraad toe te 

bepalen uw pogingen te richten op wat ge wel kunt 

doen, ziet ge u terstond voor een nieuwe activiteit 

geplaatst, die in overeenstemming zal zijn met de 

opbouw van het leven waarover wij hier spreken. 

33. Neem in bescheidenheid en doe afstand zonder 

gehechtheid. 

34. Hebt ge ooit een afgehakte hand of voet gezien of 

een afgeslagen hoofd, die op enige afstand van de 

rest van het lichaam lagen? In zo’n staat brengt 

iemand zich, voorzover dat mogelijk is, wanneer hij 

weigert wat hem gegeven wordt, zich afscheidt van 

anderen of handelt in strijd met het gemeenschappelijk 

belang. Zo werd ook gij wellicht eens losgerukt 

uit de eenheid van de natuur; hoewel ge er een deel 

160 


van zijt, hebt ge uzelf ervan afgesneden. Hierin is 

echter voorzien, daar het u immers mogelijk is terug 

te keren tot de eenheid. God heeft het aan geen enkel 

ander onderdeel van de schepping vergund zich te 

herenigen met het geheel, waarvan het eenmaal is 

afgescheiden en losgeslagen. Zie de mildheid waarmee 

God de mens vereert. De mens heeft immers het 

vermogen zich volstrekt niet los te rukken van het 

geheel, maar zelfs al heeft hij zich losgerukt, dan kan 

hij weer terugkeren in het geheel, zich ermee herenigen 

en zijn plaats in de gelederen hernemen. 

35. Ieder redelijk wezen ontleent bijna al zijn 

vermogens aan de Natuur van de rede. Ook het 

volgende vermogen hebben wij van haar ontvangen. 

Zoals de Natuur elke hindernis en tegenstand voor 

haar eigen doel aanwendt, het zijn plaats geeft in de 

voorbeschikte orde en het tot deel van zichzelf 

maakt, zo kan een redelijk wezen elk beletsel tot 

bouwstof voor zichzelf maken en gebruiken voor het 

doel waarnaar het streeft. 

36. Laat niet een waanidee over het leven als geheel 

u moedeloos maken. Pieker er niet over hoeveel 

verschrikkelijke rampen u zouden kunnen treffen, 

maar stel u bij alles wat op uw weg komt de vraag: 

161 


‘Wat is hieraan ondraaglijk en onuitvoerbaar?’ Ge 

zult u schamen zoiets te bekennen. Herinner u 

tevens dat noch de toekomst noch het verleden, maar 

altijd het heden u bezwaart. Maar het waanidee over 

het heden schrompelt ineen indien ge u slechts tot 

het heden bepaalt en toetst of ge dat onder ogen kunt 

zien. 

37. Zitten Pantheia of Pergamus nu nog bij het graf 

van hun gemaal? En Gabrias of Diotimus bij dat van 

Hadrianus? Belachelijk; maar wat dan nog? Zelfs als 

zij dat deden, zouden de doden het dan merken en 

zo zij het merkten, zouden zij er dan vreugde uit 

putten? Als zij er zich toch over zouden verheugen, 

zouden de treurenden dan onsterfelijk worden? Is 

het niet zo, dat het lot bepaalt dat ook zij oud 

worden en sterven? Wanneer zij later sterven, wat 

zouden de doden dan voor hen moeten doen? Dit 

hele lichaam is slechts een zak vol vuil, bloed en 

afval. 

38. Kunt ge scherp toezien, doe dat dan ‘wijs en 

weloverwogen’, zoals de wijsgeer zegt. 

39. In de aard van een redelijk wezen zie ik geen 

deugd die strijdig is met rechtvaardigheid; wel zie ik 

162 


dat zelfbeheersing of matigheid strijdig is met 

genotzucht. 

40. Als ge een eind maakt aan uw verbeeldingen of al 

wat ge denkt dat u dwars zit, zult ge rotsvast op 

uzelf kunnen vertrouwen. ‘Wie ben ik?’ De rede 

(Logos). ‘Maar ik ben niet alleen de rede.’ Het zij zo. 

Maar laat de rede zichzelf in geen geval dwarsbomen 

en als een ander deel u hindert, laat dat dan aan 

zichzelf over. 

41. Een gestoorde waarneming en levensdrang tasten 

in essentie het leven van een zoogdier aan. Zo zijn er 

dingen die een plant in zijn aanleg hinderen en 

schaden. Zo schaadt het kluisteren van de geest ook 

zijn wezenlijke vermogens. Pas dit alles toe op uzelf. 

Hebben pijn of genot u in hun macht, laat het licht 

van waarneming erover schijnen. Wordt ge belemmerd 

in uw wensen? Wellicht wenst ge teveel en dat 

past een mens niet. Indien ge u houdt aan het 

verband in de schepping, lijdt ge geen schade en 

wordt ge niet belemmerd. Niemand kan de werking 

van de geest belemmeren. Geen vuur, staal, tirannie 

of laster kan de geest in zijn werking aantasten. ‘Wat 

rond is, blijft rond.’ 

163 


42. Het is beneden mijn waardigheid mijzelf te 

kwellen, een ander heb ik immers ook nooit 

moedwillig gekwetst. 

43. De een verheugt zich hierover, de ander daarover. 

Ik verheug mij wanneer mijn onderscheidingsvermogen 

zuiver is en zich niet laat leiden door 

mensen of menselijke omstandigheden, maar alles 

met milde blik beziet en elk gegeven aanvaardt en 

zoveel mogelijk benut. 

44. Wees gelukkig met de tijd waarin ge leeft. Zij die 

ook nog roem na de dood willen verwerven, realiseren 

zich niet dat het nageslacht uit hetzelfde, even 

sterfelijke, soort mensen zal bestaan als de tijdgenoten 

over wie zij ontevreden zijn. Wat kan het u 

deren als zij verhalen over u horen of een mening 

over u hebben? 

45. Neem mij en werp mij waarheen ge maar wilt. 

Ook daar zal het gesternte mij passen en zal mijn 

geest tevreden zijn met de omstandigheden, zolang 

hij zich houdt aan de gegeven maat. Is het nodig dat 

de geest mij ongelukkig maakt en zichzelf onwaardig 

is, door zich te vernederen, te begeren en zich te 

hechten? Waartoe zou dat dienen? 

164 


46. Alles wat de mens overkomt is menselijk. Zo 

krijgen ook het rund, de wijnstok en een steen wat 

ieder van hen toekomt. Wanneer nu een ieder 

overkomt wat hem van nature eigen is, waarom 

zoudt ge dan ontstemd zijn? De universele natuur 

legt u immers geen last op die ge niet kunt dragen. 

47. Niet wat u teleurstelt zit u dwars, maar uw eigen 

oordeel erover. Het ligt in uw macht dit terstond 

ongedaan te maken. Zijt ge echter ontevreden over 

iets in uzelf, wat belet u dan dat recht te zetten? 

Evenzo zijt ge ontevreden omdat ge nalaat wat naar 

uw mening gedaan moet worden. Waarom doet ge 

het dan niet, in plaats van ontevreden te zijn. ‘Maar 

ik sta voor een overmacht.’ Dat geeft niet, want in 

dat geval kan een eventuele mislukking u niet 

worden aangerekend. ‘Maar het leven is niet de 

moeite waard als mijn handelingen geen resultaat 

opleveren.’ Toch kunt ge het leven zonder wrok en 

welgezind verlaten, zoals iemand wiens handelingen 

wel resultaat hebben gehad, en desondanks mild zijn 

tegen al wat u hinderde. 

48. Bedenk dat de geest onoverwinnelijk is en aan 

zichzelf genoeg heeft, wanneer hij vrijblijvend in het 

gewaarzijn van zichzelf niets doet wat hij zelf niet 

165 


wil, zelfs als dat onredelijk zou zijn. Hoeveel te meer 

zal dan de geest onoverwinnelijk zijn wanneer hij 

omzichtig en met gebruikmaking van de Rede tot 

een oordeel komt! Zo is de menselijke geest, van 

hartstocht bevrijd, het hoogste toevluchtsoord, want 

een betrouwbaarder toevluchtsoord waarin hij zich 

kan verschansen om voortaan ongrijpbaar te zijn, 

heeft de mens niet tot zijn beschikking. Wie dit niet 

inziet, is onwetend. Maar wie het wel inziet en toch 

zijn heil niet zoekt in die citadel van de geest, is diep 

ongelukkig. 

49. Leg uit uzelf niet meer in de dingen dan de 

directe waarneming u meedeelt. Men vertelt u dat 

deze of gene kwaad van u spreekt. Dat wordt u 

inderdaad verteld, maar daarmee wordt nog niet 

gezegd dat de ander u kwaad heeft berokkend. Ik zie 

dat mijn kind ziek is. Dat zie ik dan, maar daarmee 

heb ik nog niet gezien dat het werkelijk gevaar loopt. 

Blijf daarom altijd bij de directe waarneming en 

luister niet naar wat ge er zelf aan wilt toevoegen, 

dan kan u niets gebeuren. Of voeg er veeleer aan toe 

dat ge alles erkent wat er in het universum gebeurt. 

166 


50. ‘Deze augurk is bitter’, zegt ge. Gooi haar weg! 

‘Er staan doornstruiken op het pad’, zegt ge. Loop 

eromheen. Dat is voldoende. Het is niet nodig eraan 

toe te voegen dat ge niet begrijpt ‘waarom zulke 

dingen in het heelal plaats hebben.’ Ge zoudt u 

slechts belachelijk maken in de ogen van degene die 

de wegen van de natuur wel kent, evenals ge de 

lachlust van de timmerman en de schoenmaker 

zoudt opwekken als ge hen verwijt dat er houtkrullen 

en leersnippers op de werkplaatsvloer 

liggen. Toch hebben zij tenminste nog een vuilnisvat 

ter beschikking waarin zij de krullen en snippers 

kunnen wegwerpen, de natuur van het universum 

heeft buiten zichzelf niets. Het wonderbaarlijke van 

haar toverkunst is dat zij in haar eigen substantie, de 

enige waarop zij is aangewezen, iets dat vervallen, 

oud en onbruikbaar blijkt te zijn geworden, weer tot 

iets nieuws en jongs transformeert. Zo toont zij geen 

andere substantie dan zichzelf, noch een vuilnisvat, 

nodig te hebben. Haar eigen ruimte, substantie en 

kennis zijn haar voldoende. 

51. Wees niet onverschillig in wat ge doet, noch 

verward in uw spreken en laat uw geest niet afdwalen. 

Sta uw ziel niet toe zich in te laten met 

167 


opwinding, of erdoor verscheurd te worden. Zorg 

dat ge in uw leven steeds tijd hebt. 

Men kan u doden, verscheuren of verbannen. Maar 

hoe kan dit alles uw geest ooit beletten zuiver, 

verstandig, wijs en rechtschapen te blijven? Het lijkt 

op de mens die bij een heldere, zuivere bron gaat 

staan om haar te beschimpen, toch houdt de bron 

niet op helder drinkwater te laten opwellen. En als 

hij er modder of vuil in zou werpen, dan zou de bron 

het snel verspreiden en oplossen en er niet in het 

minst door worden bezoedeld. Hoe kunt ge in het 

bezit komen van een eeuwig-vloeiende bron in 

plaats van een poel met stilstaand water? Door 

voortdurend te streven naar vrijheid van geest en 

mild, eenvoudig en godvrezend te blijven. 

52. Wie niet weet wat het Heelal is, weet niet waar hij 

is. En wie niet weet waartoe het is geschapen, weet 

niet wat hijzelf of het Heelal is. Wie een van deze 

dingen niet weet, kan evenmin zeggen waartoe 

hijzelf geschapen is. Wat moet ge dan wel denken 

van hen die kritiek schuwen en bijval zoeken van 

blaaskaken die zelf niet weten waar, noch wat ze 

zijn? 

168 


53. Zoekt gij de lof van iemand die zichzelf driemaal 

per uur vervloekt? Wenst ge iemand te behagen die 

zichzelf niet behaagt? Hoe kunt ge ooit tevreden zijn 

als er bijna voortdurend twijfel en berouw is over 

wat ge gedaan hebt? 

54. Het is niet voldoende de u omringende lucht in te 

ademen, tevens dient ge gebruik te maken van de 

geest die u overal omringt. Want voor wie haar in 

zich weet op te nemen, is geestkracht niet minder 

alomtegenwoordig en alomvattend dan lucht voor 

wie kan ademen. 

55. In het algemeen schaadt het kwade de Kosmos 

niet, evenzo schaadt het kwade van de een de ander 

niet. Het kwade is slechts schadelijk voor wie zich 

eraan heeft overgegeven en die kan ervan bevrijd 

worden zodra hij het zelf wil. 

56. Voor mijn eigen onderscheidingsvermogen doet 

dat van mijn buurman even weinig ter zake als zijn 

ademhaling of de rest van zijn lichaam. Want hoezeer 

wij ook ten behoeve van elkaar zijn geschapen, 

toch is een ieder heer en meester over zijn eigen 

onderscheidingsvermogen. Anders zou de slechtheid 

169 


van mijn buurman ook de mijne zijn. God heeft niet 

gewild dat een ander mijn ongeluk in handen heeft. 

57. Het blijkt dat het zonlicht immer en overal over 

ons uitstraalt; toch is het onuitputtelijk. Dit uitstralen 

is een voortdurend uitbreiden. Daarom ook noemt 

men de stralen van de zon aktines (uitstralingen, 

uitbreidingen), naar het werkwoord ‘ekteinesthai’ 

(uitstralen, zich uitstrekken, zich uitbreiden). 1 

Wat de eigenschappen van een zonnestraal zijn, kunt 

ge waarnemen als ge ziet hoe het zonlicht door een 

spleet in een donkere ruimte naar binnen schijnt. 

Dan zult ge zien dat het licht rechtuit schijnt totdat 

het door een bepaald voorwerp, waarop het valt, 

wordt tegengehouden zodat het licht dan voor de 

overige ruimte wordt onderschept. Daar komt de 

lichtstraal dan tot stilstand en zij verandert niet van 

plaats, niet naar boven, niet naar opzij of naar 

beneden. 

Laat het evenzo gesteld zijn met de werking of de 

uitstraling van de geest; nimmer uitgeput, immer 

stralend en zich uitbreidend. Wanneer de geest met 

een voorwerp in contact komt, laat de aanraking dan 

1 Het etymologisch verband van deze Griekse woorden berust 

overigens op een vergissing van Marcus Aurelius. 

170 


niet heftig of geforceerd zijn. De geest dient daarbij 

niet ineen te schrompelen, maar juist stand te houden 

en te verlichten wat wordt waargenomen. 

Immers, datgene wat het licht van de geest niet 

doorlaat, berooft ook zichzelf van dat licht. 

58. Wie de dood vreest, is bang voor of het ophouden, 

of het veranderen van waarneming. In het 

eerste geval houdt ook het waarnemen van leed op, 

en in het tweede geval verwerft ge slechts een andere 

vorm van waarnemen en dus een ander leven en 

hebt ge niet opgehouden te leven. 

59. De mensen zijn terwille van elkaar geschapen; 

onderricht hen dus of verdraag hen tenminste. 

60. Dit is de weg van een pijl, dat is de weg van de 

geest. Wanneer de geest omzichtig en met gerichte 

aandacht te werk gaat, gaat hij toch niet minder recht 

op het doel af dan de pijl. 

61. Dring door in ieders geest en laat een ieder toe in 

uw eigen geest. 

171 


oek negen 

1. Onrechtvaardigheid is een zonde. Want de universele 

natuur heeft de mensen de Rede gegeven ten 

behoeve van elkaar, om elkaar te ondersteunen en 

zeker niet om elkaar te dwarsbomen; wie dus geen 

acht slaat op haar wil, zondigt klaarblijkelijk tegen 

de hoogste godin. Ook wie liegt, zondigt tegen haar, 

want de universele natuur is de natuur van al wat 

leeft, en al wat nu leeft is verwant aan wat vroeger 

leefde. Bovendien wordt die natuur de Waarheid zelf 

genoemd en is zij de hoogste oorzaak van al wat 

waar is. Liegt iemand bewust, dan zondigt hij 

voorzover hij die waarheid niet tot haar recht laat 

komen. Liegt iemand onbewust, dan zondigt hij ook 

omdat hij een wanklank is in de universele natuur en 

hij handelt in strijd met de natuurlijke orde. Zijns 

ondanks doet hij het tegenovergestelde van wat waar 

is. Door het van nature gegeven onderscheidingsvermogen 

te verwaarlozen, verliest men het en dan 

is men niet meer in staat om leugen van waarheid te 

onderscheiden. Maar ook wie genoegen najaagt en 

pijn ontvlucht omdat hij het een goed en het ander 

kwaad vindt, is een zondaar. Het moet hem wel tot 

onvrede stemmen dat de universele natuur een ieder 

172 


geeft wat hem toekomt, omdat zij de slechten vaak 

met genoegens en de middelen daartoe overlaadt, 

terwijl zij de goeden vaak opscheept met zware 

inspanningen en de gebeurtenissen die daartoe 

leiden. Wie bang is zich in te spannen, vreest dat er 

ooit iets in de wereld zal gebeuren; dat is zonde. De 

genotzoeker zal zich niet van onrechtvaardigheid 

kunnen onthouden; dat is zonde ten voeten uit. Wie 

in overeenstemming met de natuur wenst te leven, 

dient alles waar zij onpartijdig tegenover staat, 

gelijkmoedig te aanvaarden. De natuur zou immers 

niet twee verschillende dingen tot stand brengen, als 

zij beide niet gelijkgezind was. Wie niet neutraal 

staat tegenover inspanning en genot, dood en leven, 

of lof en kritiek - dingen die voor de universele 

natuur wel neutraal zijn - zondigt overduidelijk. Dat 

de universele natuur neutraal handelt, wil zeggen 

dat alles wat de schepselen en hun voortbrengselen 

overkomt, neutraal en volgens een bepaalde orde 

geschiedt. Dit alles komt tot stand door een zeer 

oude wens van de voorzienigheid, waardoor de 

natuur vanaf een bepaald begin volgens deze ordening 

in beweging is gezet. Zij heeft wetten voor de 

schepping in zich opgenomen en de krachten afgemeten 

die substanties, alsmede de elkaar opvolgende 

173 


veranderingen voortbrengen; dat kunnen wij 

trouwens om ons heen zien. 

2. Iemand die zichzelf respecteert, moet het leven 

kunnen verlaten zonder geproefd te hebben van 

leugenachtigheid, huichelarij, decadentie en 

verdwazing; anders is de beste oplossing om de 

laatste adem uit te blazen op het moment dat men 

genoeg heeft van het leven. Of verkiest gij soms in 

die verdorvenheid te volharden? Leert de ondervinding 

u niet dat gij zulke dingen beter kunt mijden 

als de pest? De verwoesting van de geest is immers 

een gevaarlijker pest dan de met ziekte vermengde 

laatste adem die we dan uitblazen. Het laatste is 

weliswaar schadelijk voor het leven, maar het eerste 

voor het mens-zijn. 

3. Gij moet de dood niet geringschatten, maar hem 

als iets goeds beschouwen. De natuur heeft het 

immers zo gewild. De jeugd, de ouderdom, het 

groeien en het tot volle wasdom komen, tanden 

krijgen, baardgroei en vergrijzen, een kind verwekken, 

zwanger zijn en baren en alle andere 

natuurlijke verrichtingen behoren tot bepaalde 

levensfasen. Hetzelfde geldt voor het sterven. 

Wanneer men dit dus met betrekking tot de mens 

174 


heeft overwogen, dient gij de dood niet onverschillig, 

gehaast of overmoedig tegemoet te treden, maar haar 

geduldig af te wachten als een van die natuurlijke 

processen, en zoals gij nu het moment afwacht 

waarop een kind de schoot van uw vrouw verlaat, 

moet gij ook het uur verbeiden waarop de ziel dit 

omhulsel loslaat. Als ge werkelijk een richtlijn wenst, 

sta dan stil bij de dingen waar gij door de dood van 

verlost zult worden. En bedenk met welke mensen 

uw ziel niet langer in aanraking zal komen, dan zult 

gij u het best kunnen verzoenen met de dood. Laten 

wij ons liever niet aan hen ergeren, maar voor hen 

zorgen en hen welwillend tegemoet treden. Herinner 

u echter wel dat ge niet van gelijkgezinden afscheid 

neemt. Want zo er al iets is dat ons in de andere 

richting drijft en ons doet vasthouden aan het leven, 

is het de mogelijkheid samen te leven met mensen 

die zich dezelfde beginselen hebben eigen gemaakt. 

Nu gij ziet hoe vermoeiend de heksenketel van onze 

samenleving is, kunt gij zeggen, ‘Kom toch snel, o 

dood, voordat ook ik mijzelf nog verlies.’ 

4. De zondaar zondigt tegen zichzelf, de onrechtvaardige 

doet zichzelf onrecht aan, want hij maakt 

zichzelf slecht. 

175 


5. Niet alleen door medeplichtigheid, maar ook door 

nalatigheid pleegt men vaak onrecht. 

6. Ieder moment is het voldoende de gedachte die bij 

u opkomt aan te vatten, de handeling voor de 

gemeenschap te verrichten en u voor de situatie open 

te stellen, zoals die van buiten tot u komt. 

7. Ban verbeeldingen uit, beheers drift, beteugel 

begeerte, laat de rede u tot gids zijn. 

8. Voor alle van rede verstoken wezens is er één 

leven en voor alle redelijke wezens is er één Intellect; 

evenals er één aarde is voor alle aardse schepselen, 

wij allen door één licht zien en één en dezelfde lucht 

inademen. 

9. Al wat iets gemeen heeft, streeft naar dat gemeenschappelijke. 

Al het aardse neigt tot alle aarde, al het 

water stroomt samen en de lucht evenzo; er is zelfs 

kracht nodig om ze uit elkaar te houden. Vuur stijgt 

op, zo is de aard van dit element. Maar het verenigt 

zich zo gemakkelijk met alle vuur dat ieder houtje 

wat maar een beetje droog is, vlot tot ontbranding 

komt en maar weinig dat verhindert. Evenzo heeft 

alles in het universum wat met Rede begiftigd is, 

176 


voorkeur voor gelijkgezinden, zelfs meer dan voorkeur, 

want het onderscheidt zich daarin van het 

andere, dat het meer bereid is zich te verenigen en te 

vermengen met wat er aan verwant is. Natuurlijk 

vindt men bij de van rede verstoken wezens zwermen 

en kudden, het zogen van jongen en een soort 

liefde. Want zij hebben allen zielskracht en bij de 

hogere soorten bestaat al een vermogen tot een 

hechte vereniging, die men bij planten, stenen en 

bomen niet kan vinden. Maar de redelijke wezens 

kennen staten, vriendschappen, families en vergaderingen, 

en in oorlogstijd verdragen en wapenstilstanden. 

Bij de nog hogere soorten, zoals de sterren, 

bestaat ondanks de gescheidenheid een harmonie. 

Zo kan de naar hogere waarden opklimmende reeks 

zelfs tussen uiteenlopende zaken verbondenheid 

teweeg brengen. Maar zie wat er gebeurt. De mensen 

zien niet meer wat er plaatsvindt, noch kennen zij de 

wederzijdse aantrekkingskracht en genegenheid, 

zodat hen ook de saamhorigheid ontgaat. Waartoe 

de denkende geest zijn toevlucht ook neemt, hij zal 

verstrikt raken, want uiteindelijk is de natuur toch de 

sterkste. Overweeg wat ik zeg eens aandachtig en 

ontdek dat het waar is. Het is stellig gemakkelijker 

een aards wezen te vinden waaraan niets aards is, 

dan een mens waaraan al het menselijke vreemd is. 

177 


10. Alles draagt vrucht, of het nu de mens is, de 

godheid of het universum; een ieder draagt te 

bestemder tijd vrucht. Het maakt geen verschil dat 

deze uitdrukking gewoonlijk wordt toegepast op de 

wijnstok en soortgelijke gewassen. Ook de Rede 

draagt vrucht, zowel voor het geheel als voor zichzelf, 

want de Rede schept uit haar eigen substantie 

het woord (Logos), dat aan haarzelf gelijk is. 

11. Probeer uit te dragen wat ge kunt. Kunt ge het 

niet, herinner u dan dat u tot dit doel de mildheid is 

gegeven, want ook de goden zijn mild. In een enkel 

geval werken zij zelfs mee en schenken gezondheid, 

rijkdom en roem. Zo goedertieren zijn zij. Ook gij zijt 

daartoe in staat; zeg maar eens wie het zou kunnen 

verhinderen. 

12. Doe uw werk niet alsof het iets minderwaardigs 

zou zijn, noch om er medelijden of bewondering mee 

te oogsten. Richt uw wil op dit ene: doe en laat wat 

uw gezonde verstand u ingeeft. 

13. Vandaag ontkwam ik aan alles wat mij hinderde, 

of liever: alles wat mij hinderde wierp ik van mij af. 

Want de hindernissen bevonden zich niet van buiten, 

maar van binnen, in de ideeën die ik over alles had. 

178 


14. Alles om ons heen is voor ons heel gewoon, 

onbestendig en grof van substantie. Op dit moment 

is het precies zoals het was toen zij die nu in het graf 

liggen, nog leefden. 

15. Alles buiten ons staat op zichzelf, heeft geen 

kennis omtrent zichzelf en kan zich niet uiten. Wat 

vormt er dan een oordeel over? Het onderscheidingsvermogen. 

16. Niet zijn gevoelens, maar zijn daden bepalen of 

een redelijk denkend burger goed of slecht is. Zo 

blijkt ook zijn deugdzaamheid of verdorvenheid niet 

uit wat hij voelt, maar uit wat hij doet. 

17. Voor een omhoog geworpen steen is het niet 

slecht om te vallen, noch goed om te stijgen. 

18. Dring door tot in het hart van de rechters die ge 

vreest, en ge zult ontdekken hoe ze zijn en hoe zij 

over zichzelf oordelen. 

19. Alles verandert, ook gijzelf verandert voortdurend 

en zijt in zekere zin in verval. Zo is het ook 

met het universum. 

179 


20. Laat de fout van een ander bij hemzelf. 

21. Het beëindigen van een werk, het beteugelen van 

een drift en het opgeven van een mening, vormen 

ook een soort dood en zijn geenszins slecht. Denk 

eens aan uw kleuterjaren, uw kindertijd, uw jongelingschap, 

uw volwassen staat en uw ouderdom. 

Stierf ge niet bij iedere overgang een bepaalde dood? 

Maar is dat erg? Denk aan het leven dat ge leidde bij 

uw grootvader, bij uw moeder en bij uw vader en 

wanneer gij dan vindt dat veel andere dingen 

gewijzigd, veranderd en beëindigd zijn, vraag uzelf 

dan af: Is dat erg? Hetzelfde geldt voor alles wat in 

het leven beëindigd, stopgezet of veranderd wordt. 

22. Dring door tot de bron van uzelf, tot die van het 

universum en die van uw medemens. Tot de bron 

van uzelf opdat uw geest rechtschapen wordt; tot die 

van het universum opdat gij u het geheel herinnert 

waarvan gij een deel zijt; tot die van de ander opdat 

ge kunt vaststellen of hij uit onwetendheid of uit 

begrip spreekt en gij tegelijkertijd beseft dat zijn bron 

aan de uwe verwant is. 

23. Zoals gijzelf een onderdeel zijt dat de gemeenschap 

vervolmaakt, zo behoren ook al uw daden het 

180 


leven van de gemeenschap te vervolmaken. Wanneer 

uw daden niet op het algemeen belang zijn gericht, 

verbreken zij de eenheid van het leven en handelt gij 

als een weerspannige, die zich van de gemeenschappelijke 

opbrengst meer dan zijn deel toeëigent. 

24. Alles is kindergekibbel en kinderspel en wij zelf 

zijn zielen die lijken dragen; ziedaar een aanschouwelijk 

beeld van de ‘Oproeping der doden’. 1 

25. Dring door tot de oorzaak der dingen en 

beschouw deze los van de stoffelijke begrenzing. 

Bepaal tevens hoe lang individuele eigenschappen 

zullen bestaan. 

26. Ge hebt onnoemelijk veel geleden doordat ge het 

niet voldoende achtte dat uw onderscheidingsvermogen 

het werk deed waartoe het was bestemd, 

maar zo is het wel genoeg. 

27. Wanneer anderen u blameren, haten of soortgelijke 

gevoelens uiten, richt u dan op hun ziel en dring 

door tot de aard van deze mensen. Gij zult dan zien 

dat het niet nodig is u van hot naar haar te laten 

1 De Nekuia in de Odyssee, boek XI. 

181 


slepen door wat zij van u denken. Wees hen 

niettemin welgezind, want van nature zijn zij u 

dierbaar. Ook hen helpen de goden op velerlei 

wijzen - door dromen en profetieën - om datgene te 

verkrijgen waar hun hart naar uitgaat. 

28. Opwaarts, neerwaarts, tot in alle eeuwigheid 

blijven de omwentelingen van het universum onveranderlijk. 

Er zijn wat dit betreft twee mogelijkheden: 

of de universele geest begint elke omwenteling 

opnieuw - en dan is het uw taak de gegeven impuls 

te volgen - of de universele geest gaf eenmaal een 

impuls en de rest vloeit daaruit voort. Hoe deze 

bewegingen ook verlopen, zeker is dat alles een 

beweging volgt, hetzij in de vorm van ondeelbare 

deeltjes, hetzij als een geheel. Voor het universum of 

voor God is alles goed zoals het gebeurt. Zelfs al 

zouden die bewegingen willekeurig zijn, vermijd 

dan dat gij ook willekeurig zijt. Weldra zal de aarde 

ons allen bedekken, de aarde zal vervolgens overgaan 

in iets anders, dat ook weer zal veranderen, en 

zo voort tot in het oneindige. Iemand die deze 

golven van verandering en omzetting, alsmede de 

snelheid ervan overweegt, zal al het sterfelijke 

geringschatten. 

182 


29. De oorzaak van het universum is als een 

gezwollen rivier: alles voert zij mee in haar stroom. 

Hoe onbeduidend zijn dan die mannetjes die zich 

met politiek bezighouden! En toch maar denken dat 

ze als filosofen handelen. Sijbelaars zijn het! Mens, 

hou toch op met dat kleinzielige gedoe. Doe wat de 

natuur nu van u vraagt. Handel, wanneer het u 

gegeven wordt en kijk niet rond of iemand het wel 

ziet. Droom niet van Plato’s Republiek, maar wees 

tevreden met een zeer geringe vooruitgang en 

beschouw het resultaat als onbelangrijk. Immers, wie 

kan de mening van mensen veranderen? Doch 

wanneer er geen werkelijke meningsverandering 

optreedt, dan zullen ze onder het juk van slavernij 

blijven zuchten, ook al doen ze alsof ze gehoorzamen. 

Genoeg hierover! Vertel me over Alexander 

en Philippus en Demetrius van Phalerum. Laten wij 

zien of deze mensen die wil van de universele natuur 

hebben begrepen en zich dienovereenkomstig 

hebben ontwikkeld. Als ze slechts toneel hebben 

gespeeld, ben ik niet gedoemd hen na te volgen. 

Eenvoudig en bescheiden is het werk van de filosoof. 

Verleid me niet tot mooidoenerij. 

30. Zie toe op de eindeloze mensenscharen en hun 

talloze ceremoniën, hun reizen bij storm en wind- 

183 


stilte, en de veelsoortige wezens die tot bestaan 

komen, met elkaar leven en weer sterven. Overweeg 

het leven in vroeger tijden, het leven dat na u komt 

en het leven dat vreemde volkeren nu leiden. Denk 

eens aan al die mensen die uw naam niet kennen, de 

talrijke die deze spoedig zullen vergeten en aan al 

diegenen die wellicht nu hun bijval betuigen, maar u 

spoedig zullen minachten. Zo zijn ook uw nagedachtenis, 

roem en al het andere van geen enkele 

betekenis. 

31. Handel zoals uw natuur u voorschrijft bij het 

kiezen van een motief en daad overeenkomstig het 

algemeen belang: onbewogen door alles wat van 

buiten op u afkomt en oprecht tegenover alles wat 

uit uw innerlijk voortkomt. 

32. Beheers de talloze in uw hoofd rondcirkelende 

problemen, die slechts in uw verbeelding bestaan, en 

meteen krijgt ge een enorme ruimte tot uw beschikking, 

waardoor het hele universum binnen uw 

gezichtsveld valt, ge inzicht krijgt in de eeuwigheid, 

begrip voor de snelle veranderingen die zich voltrekken 

in alle aspecten van het bestaan, bijvoorbeeld 

het korte moment tussen geboorte en dood, en ge 

beseft dat de duizelingwekkende leegte vóór onze 

184 


geboorte slechts wordt geëvenaard door de oneindigheid 

na onze dood. 

33. Al wat ge ziet zal spoedig vergaan, maar ook in 

uw ogen die dit afsterven gadeslaan, zal het licht 

spoedig uitdoven. Jong of oud, in het sterven zijn 

allen gelijk. 

34. Wat bezielt de mensen eigenlijk, waarvoor 

spannen ze zich in, wat beminnen en vereren zij? 

Maak er een gewoonte van hun ziel in al haar 

naaktheid te doorgronden. Wat een verbeelding als 

zij denken te kwetsen met hun afkeer, of diensten te 

bewijzen met hun lof. 

35. Verlies en verandering verschillen in niets van 

elkaar. Het is het spel van de universele natuur, 

waardoor alles wordt geschapen zoals dat sinds 

onheuglijke tijden gebeurt en tot in alle eeuwigheid 

zal gaan. Hoe kunt ge dan beweren dat alles verkeerd 

is en ook altijd verkeerd zal zijn? Dat er geen 

enkele god bestaat die bij machte is deze ordening 

uit te denken, maar dat de schepping gedoemd is 

gevangen te blijven in een ononderbroken keten van 

ellende? 

185 


36. Het proces van ontbinding ligt in het stoffelijke 

besloten; alles ontbindt zich in water, stof, beenderen 

en stank. Marmer is een verharding van aarde, goud 

en zilver zijn slechts bezinksels, kleding bestaat uit 

haren, purper is bloed en zo is het met alle andere 

dingen. Ook de levensadem volgt een soortgelijk 

proces en is aan omzetting onderhevig. 

37. Weg met deze armetierige vorm van leven, met 

het gejammer en de naäperij. Waarover maakt ge u 

druk? Is er dan iets nieuws? Wat zoekt ge? 

De oorzaak? Zie de oorzaak. Maar de vorm dan? 

Zie ook die. Daarbuiten is er niets. Gedraag u maar 

eens wat eerlijker en waardiger jegens de goden en 

het maakt geen verschil of ge er honderd of drie jaar 

over doet om hierachter te komen. 

38. Waar de fout werd gemaakt, ligt de bron van het 

kwaad. En misschien werd er wel geen fout gemaakt. 

39. Of alles heeft een geestelijke bron en vormt 

tezamen één lichaam - en dan hoeft een deel zich niet 

te beklagen over het geheel - óf er zijn atomen en 

niets anders dan een mengeling en versnippering. 

Welnu, waar maakt ge u dan druk over? Houd uzelf 

in dat laatste geval voor: Gij zijt dood en vergaan, 

186 


verwilderd, huichelachtig en een kuddedier, ga 

grazen! 

40. De goden hebben macht of niet. Indien zij geen 

macht hebben, waarom bidt ge dan tot hen? Maar als 

zij wel macht hebben, waarom bidt gij hen dan niet 

liever om vrijwaring van vrees, begeerte en smart in 

plaats van hen te bidden om u het een wel en het 

ander niet te geven? Want indien zij de mensen 

ergens mee kunnen helpen, dan is het wel hiermee. 

Maar misschien zegt ge, ‘Juist dat hebben de goden 

in mijn hand gelegd.’ Is het niet beter uw vermogens 

in vrijheid aan te wenden dan slaafs en onderworpen 

te strijden tegen dingen die niet in uw macht liggen? 

Wie zegt u dat de goden ons niet helpen bij wat in 

onze macht ligt? Begin allereerst hierom te bidden en 

wacht dan af. De een bidt: ‘Hoe leg ik het aan om 

met haar het bed te delen’, bidt gij echter: ‘Hoe 

vermijd ik het daaraan te denken.’ Een ander bidt: 

‘Hoe raak ik iemand kwijt’, gij echter: ‘Hoe raak ik 

zulke gedachten kwijt.’ Weer een ander bidt:’Wat 

moet ik doen om mijn kind niet te verliezen’, gij: 

‘Hoe moet ik mij van deze angst bevrijden.’ Kortom, 

geef uw gebeden deze wending en zie wat er 

gebeurt. 

187 


41. Epicurus spreekt ware woorden wanneer hij zegt, 

‘Toen ik ziek was, hield ik geen gesprekken met 

mijzelf over mijn lichamelijk lijden, noch babbelde ik 

daarover met mijn bezoekers. Ik ging daarentegen 

verder met belangrijke onderwerpen uit de studie 

van de natuur en daarbij besprak ik onder andere 

hoe de geest, zelfs al neemt hij deel aan lichamelijke 

opwinding, daarin niet verstrikt hoeft te raken als hij 

vasthoudt aan het goede in zichzelf. Ook stond ik de 

geneesheren niet toe hoog van de toren te blazen - 

alsof zij iets kunnen uitrichten! En toch voerde het 

leven mij gezond en wel met zich mee.’ 

Doe zoals hij wanneer ge ziek zijt, en ook in andere 

omstandigheden. Alle geestelijke stromingen hebben 

immers met elkaar gemeen dat men zich onder geen 

enkele omstandigheid moet afwenden van liefde tot 

de waarheid of zijn tijd verdoen met eigenzinnige 

lieden, die geen belang stellen in de bestudering van 

de natuur. 

Richt u slechts op de handeling die nu plaatsvindt en 

op het instrument waarmee zij wordt verricht. 

42. Wanneer iemands schaamteloosheid u stoort, 

vraag u dan terstond af: ‘Is het denkbaar dat er in dit 

universum geen schaamteloze mensen zouden 

bestaan?’ Dat is ondenkbaar. Vraag dan niet het 

188 


onmogelijke. Zo iemand is immers een van die 

schaamtelozen, die nu eenmaal in de schepping 

aanwezig zijn. Volg dezelfde redenering voor de 

doortrapte schurk, de verrader en welke andere 

misdadiger dan ook. Want door te bedenken dat dit 

slag mensen er nu eenmaal is, raakt ge tegenover 

ieder van hen milder gestemd. Daarbij is het 

heilzaam uitvoerig te overwegen welk middel de 

natuur tegen welke kwaal heeft gegeven. Schonk zij 

niet zachtmoedigheid als middel tegen onverschilligheid 

en andere middelen tegen andere vormen van 

wangedrag? 

Het behoort altijd tot de mogelijkheden een afgedwaalde 

tot inkeer te brengen. Want een ieder die de 

maat overschrijdt, verliest zijn bestemming uit het 

oog en dwaalt af van het juiste pad. Ondervindt gij 

daarvan enige schade? Ge zult bemerken dat iemand 

die u ergert, geen inbreuk kan maken op uw geest, 

want alleen in de geest bestaan het kwaad en de 

oorzaak van gekwetstheid. 

Is het een ramp, of een wonder, dat een schurk 

handelt als een schurk? Ga na of het niet eerder u 

verweten moet worden dat ge er geen vermoeden 

van had dat hij zich zou misdragen. Immers, ook uw 

rede leidde u tot de voor de hand liggende conclusie 

189 


dat hij zich zou misdragen, toch vergeet ge het en zijt 

ge verbaasd wanneer hij inderdaad zo handelt. 

Maar bovenal: kijk eerst naar uzelf voordat ge 

iemand trouweloosheid en ondankbaarheid verwijt. 

Het is immers overduidelijk dat de fout bij u ligt; of 

ge vertrouwde erop dat iemand met zo’n karakter 

loyaal zou blijven, of ge schonk uw goedgunstigheid 

niet onvoorwaardelijk en wenstte niettemin meteen 

de volle vrucht ervan te ontvangen. 

Wat wilt ge meer dan een mens goed doen? Is het u 

niet voldoende in overeenstemming met uw natuur 

te handelen? Wenst ge daarvoor ook nog een 

beloning? Dat zou zijn alsof het oog een vergoeding 

vroeg voor het kijken of de voeten voor het lopen. 

Evenals deze lichaamsdelen bestaan om datgene te 

doen waartoe zij speciaal zijn uitgerust en juist 

daardoor hun eigen karakter verkrijgen, zo is de 

mens geschapen tot weldoen. En wanneer hij 

weldoet of anderszins het gemeenschappelijk welzijn 

ondersteunt, dan heeft hij tot stand gebracht waartoe 

hij is uitgerust en zichzelf gevonden. 

190 


oek tien 

1. O ziel, wanneer zult ge toch goed en eenvoudig 

worden, één en onverhuld, en duidelijker zichtbaar 

dan het lichaam dat om u heen is? Wanneer zult ge 

toch de vreugde proeven van uw natuurlijke staat 

van liefde en genegenheid? Wanneer toch zult ge 

volledig en voldaan zijn, niets begeren, en vrij zijn 

van alle verlangens naar enig levend wezen of voorwerp? 

Vrij van verlangen naar tijd om langer te 

genieten, vrij ook van verlangen naar een bepaalde 

plaats, omgeving, een gunstig klimaat of een goede 

omgang met mensen? Wees tevreden met wat u nu 

ter beschikking staat en wees blij met alles wat zich 

daarbij voordoet. Houd uzelf voor dat alles wat de 

goden welgevallig is, u goed doet en zal blijven goed 

doen. Dat alles wat zij u geven dient tot heil van het 

Volmaakte Wezen dat goed is, rechtvaardig en 

schoon, de Schepper van alle dingen, die alles omvat 

wat uiteenvalt om er nieuwe soortgelijke dingen van 

te maken. Leef met de mensen als met de goden, 

verwijt hen dus nooit iets en veroordeel hen ook niet. 

2. Vraag u vervolgens zorgvuldig af wat de levende 

natuur van u verlangt. Aanvaard dan, tenzij uw 

191 


edelijke natuur daardoor in een lagere staat zou 

geraken, dit alles. Wat met de rede in overeenstemming 

is, is ook goed voor de gemeenschap. Houd u 

aan deze regels en maak het uzelf niet te moeilijk. 

3. Alles wat op uw weg komt heeft twee mogelijkheden: 

ge kunt het aan of niet. Als er iets op uw weg 

komt wat ge aan kunt, doe dan niet moeilijk maar 

draag wat ge kunt. En als ge het niet kunt dragen, 

maak ook daar geen probleem van. Want het zal toch 

vergaan, ook nadat ge u eraan vertild hebt. Weet dat 

gij alles op u kunt nemen waarvan ge meent dat het 

betamelijk of normaal is. Want door die instelling 

maakt gij alles licht en dragelijk. 

4. Als iemand een vergissing maakt, zeg hem dat dan 

vriendelijk en toon hem wat hij over het hoofd zag. 

Als ge dat niet kunt, verwijt dat dan uzelf, of zelfs 

dat niet. 

5. Wat u ook overkomt, het werd u in de eeuwigheid 

toebereid. De draden van het lot spinnen de substantie 

van het leven in het trefpunt van de eeuwigheid 

met het nu. 

192 


6. Of er nu afzonderlijke atomen zijn of een 

alomvattende natuur, zeker is dat ik een onderdeel 

ben van het geheel dat door de natuur wordt 

bestuurd. Verder, dat ik hoe dan ook verbonden ben 

met verwante delen. En als ik mij herinner dat ik een 

onderdeel van het geheel ben, zal ik niet ontstemd 

zijn over wat er op mijn weg komt. Immers, er is 

niets in het geheel waar het geen baat bij heeft. En zo 

is het in ieders individuele natuur. De universele 

natuur kan bovendien niet door een oorzaak van 

buitenaf gedwongen worden iets te scheppen dat 

voor haarzelf schadelijk is. 

Hoe meer ik mij herinner dat ik een deel ben van dat 

geheel, des te meer zal ik welgemoed blijven bij alles 

wat zich aan mij voordoet. En naarmate ik mij door 

verwantschap meer verbonden voel, zal ik niet alleen 

voor mijzelf zorgen, maar zal ik mij des te meer 

richten op dat verwante, al mijn daden afstemmen 

op het gemeenschappelijk gebeuren en mij onthouden 

van wat daar tegenin gaat. Als wij dat zo in 

praktijk brengen, kan het niet uitblijven dat we een 

leven ontdekken zoals gij u dat kunt voorstellen van 

een burger die handelt ten bate van zijn medeburgers 

en die al wat de gemeenschap hem opdraagt 

van harte op zich neemt. 

193 


7. Elk deel van het geheel, al wat van nature door de 

kosmos wordt omvat, moet eens sterven, dat wil 

zeggen, het zal in een andere vorm overgaan. Als dit 

proces van nature slecht zou zijn, dan zou het geheel, 

waarvan de delen telkens in iets anders overgaan en 

op allerlei verschillende wijzen op het sterven 

worden voorbereid, zich niet met zo’n schoonheid 

kunnen ontwikkelen. Want dan zou de natuur 

zichzelf kwaad doen en noodgedwongen in het 

verderf worden gestort of het zou haar ontgaan dat 

dit gebeurde; zowel het één als het ander is ondenkbaar. 

Zelfs als wij in de schepping de natuur buiten 

beschouwing laten, is het belachelijk dat wij, hoewel 

de delen van het geheel geschapen zijn om te 

veranderen, toch verbaasd en ontstemd zijn als iets 

zich volgens de natuur voltrekt en oplost in datgene 

waaruit het is opgebouwd. Want of ik besta uit een 

samenraapsel van elementen, of er is een omzetting 

van dat wat vast is in aarde, en lucht is in ether, 

zodat ook dat opgenomen wordt in de universele 

rede, ofwel dankzij een periodieke verhitting door 

vuur of dankzij een eeuwig wisselende vernieuwing. 

Denk niet dat dit vaste en het ijle meteen vanaf de 

geboorte bestonden. Dit alles heeft pas onlangs zijn 

substantie gekregen uit het opgenomen voedsel en 

de ingeademde lucht. Dat wat opneemt verandert, 

194 


niet wat door de moederschoot is voortgebracht. 1 

Maar de stelling dat de geest u door middel van de 

persoonlijkheid ten zeerste met het lichaam verbindt, 

heeft naar mijn mening niet met het bovenstaande te 

maken. 

8. Welke benaming ge uzelf ook geeft: bescheiden, 

oprecht, diepzinnig, gevoelig of grootmoedig, bedenk dat 

ge daarmee niets nieuws noemt. Als ge die namen 

zoudt afschaffen, zoudt ge er ook ogenblikkelijk 

weer op terugkomen. Bedenk dan dat het woord 

diepzinnig verwijst naar de grondige beschouwing 

van ieder ding, gegrond op onderscheidingsvermogen; 

het woord beheerst naar het van harte 

aanvaarden van alles wat u door de natuur wordt 

toebedeeld; het woord grootmoedig naar de verheffing 

van de rede boven de rommelige en trage bewegingen 

van het lichaam, boven roem, dood, en wat 

dies meer zij. Wanneer ge zo met deze benamingen 

omgaat, en er niet aan hecht hoe anderen u noemen, 

zult ge veranderen en een ander leven binnentreden. 

1 M.a.w. Marcus Aurelius beschouwt de fysieke belichaming als 

een vaststaand gegeven, terwijl de werkelijke verandering 

slechts in de geest kan plaatsvinden. 

195 


Want te leven zoals ge tot nu toe hebt gedaan, en u 

daardoor te laten verscheuren en bezoedelen, is 

uiterst kortzichtig en laf en te vergelijken met de half 

verscheurde wildebeestenvechters die, overdekt met 

wonden en vuil, smeken om in die staat tot de volgende 

dag te mogen blijven leven, teneinde zich dan 

opnieuw ten prooi te laten werpen voor klauwen en 

tanden. 

Laat die paar hoedanigheden uw schip zijn en 

wanneer ge met hen op koers kunt blijven, doe dat 

dan naar het voorbeeld van degenen die verhuisd 

zijn naar de eilanden der gelukzaligen. Wanneer ge 

echter merkt dat ge uit de koers raakt en het roer niet 

kunt houden, wijk dan in alle gemoedsrust uit naar 

een vaarwater waar ge dat wel kunt. Een andere 

mogelijkheid is het leven geheel en al te verlaten, niet 

opstandig maar in alle eenvoud, vrij en bescheiden, 

zodat ge, al was het maar één ding in het leven goed 

hebt gedaan, door het op die wijze te verlaten. Het 

denken aan de goden sterkt zeer zeker de herinnering 

aan deze namen. Temeer omdat de goden niet 

gevleid willen worden, maar wel wensen dat alles 

wat rede bezit aan hen gelijk wordt. Evenals zij 

wensen dat de vijgeboom zijn werk doet, de hond 

hond moet zijn en de bij bij, zo wensen zij ook dat de 

mens mens wordt. 

196 


9. Huichelarij, twist, lafheid, koppigheid en verslaving, 

al die dingen houden u alsmaar af van de 

heilige stelregels waar ge als kenner van de natuur 

over denkt en u door laat leiden. Blijf hieraan denken 

en handel ernaar, dan kunt ge uw dagelijks werk 

daadwerkelijk verweven met de overwegingen van 

filosofie. Bovendien behoudt ge aldus uw zelfrespect, 

dat door kennis omtrent deze deugden 

ontstaat. En hoewel ge dit niet in uw vaandel behoeft 

te voeren, te verheimelijken hoeft ge het evenmin. 

Wanneer toch zult ge genieten van eenvoud, wanneer 

van het verhevene, wanneer van de kennis die 

ieder ding in zich draagt en die ons toont wat het 

diepste wezen is, welke plaats het inneemt in het 

universum, hoeveel levenstijd het kreeg toegemeten, 

waaruit het is opgebouwd, waar het voor dient en 

door wie het beschikbaar gesteld werd en teruggenomen 

kan worden. 

10. De spin vangt een vlieg in zijn web, de een strikt 

een haas, de ander vangt een vis en zij zijn er trots 

op, evenals zij die wilde zwijnen, beren of Sarmaten 

197 


vangen. 1 Zijn het niet allemaal boeven als ge hun 

motieven op de keper beschouwt? 

11. Beschouw systematisch hoe alles in allerlei 

vormen verandert; wijd u daar voortdurend aan en 

oefen u zo, want niets is zo bevorderlijk voor de 

ontwikkeling van de Mens. Hij ontstijgt het lichamelijke 

en komt tot het inzicht dat hij bij zijn streven 

alles vrijwel meteen moet loslaten en zich daarom in 

zijn leven helemaal moet wijden aan het in rechtvaardigheid 

uitoefenen van zijn functies en zich in 

zijn ontmoetingen met anderen moet richten op de 

natuur van het geheel. Wat iemand ook over hem zal 

zeggen of denken, of wat iemand hem ook zal 

aandoen, daar besteedt hij geen aandacht aan, zoals 

het behoort en hij aanvaardt met liefde wat hem nu 

ten deel valt. Alle drukte en haast zet hij van zich af. 

In navolging van God wil hij niets anders dan strikt 

volgens de wet leven. 

12. Waarom zoudt ge, als duidelijk te zien is wat er 

gedaan moet worden, denken dat het anders is? Als 

ge het ziet, ga dan welgemoed en zonder omwegen 

1 Ironisch bedoeld. Toen Marcus Aurelius dit schreef, was hij in 

oorlog met de Sarmaten. 

198 


uw gang. Staat het u niet duidelijk voor ogen, houdt 

u dan in en raadpleeg uw beste adviseurs. 

En wanneer u iets in de weg staat, ga dan door met 

uw bezigheden en houd weloverwogen vast aan wat 

u rechtvaardig voorkomt. 

Daarin kunt ge het meest bereiken, want daarin ligt 

ook uw falen. Rustig en toch oplettend, verblijd en 

evenwichtig is degene die de Rede in alle dingen 

volgt. 

13. Ge wordt wakker en vraagt u terstond af: Maakt 

het voor mij enig verschil als iemand anders rechtvaardig 

en goed doet? Neen, dat maakt het niet. 

Vergeet niet dat de mensen zelf slapen en eten, iets 

doen en niets doen, bepaalde dingen najagen en 

stelen en roven, terwijl zij zich toch druk maken over 

het roven en hekelen van anderen. Zij doen dit alles 

niet met de handen of voeten, maar juist met het 

waardevolste in hen, namelijk datgene waardoor 

trouw, eerbied, waarachtigheid, goede zeden en een 

goede geest kunnen ontstaan, als ze het maar zouden 

willen. 

14. Een welopgevoed en bescheiden mens zegt tegen 

de natuur die alles geeft en alles terugneemt: ‘Geef 

wat ge wilt en neem wat ge wilt.’ En hij zegt dat niet 

199 


uit overmoedigheid, maar in bescheidenheid en 

terwille van de natuur zelf. 

15. Er rest u nog maar weinig tijd. Leef als op een 

berg. Het maakt immers geen verschil of men hier of 

daar leeft, als men, waar men leeft, maar leeft als in 

de stad van God. De mensen moeten naar u opzien 

en een mens aanschouwen die in waarheid volgens 

de natuur leeft. Als zij dat niet verdragen, laten zij u 

dan maar doden, want dat is beter dan te leven als 

zij. 

16. Houd op met het loze gepraat over hoe een goed 

mens behoort te zijn, maar wees er een. 

17. Houd u de eeuwigheid en de hele schepping voor 

ogen en weet dan dat een onderdeel van het geheel 

niet meer is dan een graankorrel ten opzichte van de 

schepping of een omwenteling van een boor ten 

opzichte van tijd. 

18. Houd u voor ogen dat alles wat u tegenkomt, 

reeds aan het ontbinden en veranderen is en als 

zodanig vergaat en uiteenvalt, met andere woorden: 

alles komt en gaat. 

200 


19. Wat stellen wezens die eten, slapen, paren, zich 

ontlasten en wat dies meer zij, nu eigenlijk voor? Of 

wat stellen pedante schoolmeesters, praalhansen, 

kankeraars en verwaande kwasten voor? Tot voor 

kort kropen zij voor velen in het stof om wat dan ook 

te bereiken en het zal niet lang duren of zij zullen 

weer in diezelfde omstandigheden verkeren. 

20. De universele natuur geeft aan ieder wat bij hem 

past, maar het past hem niet eerder dan op het 

moment dat de natuur het geeft. 

21. ‘De aarde mint de regen en ook het verheven 

uitspansel is vervuld van liefde.’ Het universum 

mint het scheppen, wat het ook moge zijn. Dus zeg 

tot het universum: ‘Ik deel uw liefde.’ Is er ook niet 

een gezegde dat luidt: ‘Het is goed zoals het 

gebeurt’? 

22. Ge leeft hier en neemt de zaken voor wat ze zijn, 

of ge gaat er liever vandoor, of ge sterft en dan zijt ge 

van uw taak ontheven. Verder is er niets. Wees daar 

dus blij mee. 

23. Het moet altijd heel duidelijk zijn dat iedere plek 

op aarde gelijk is aan de andere en dat alles op deze 

201 


plek net zo is als het leven op die hoge berg of aan 

zee of waar ge maar wilt en precies dat zult ge 

ontdekken als Plato zegt: ‘Tevreden met een stal in 

de bergen melkt hij zijn schapen.’ 

24. Wat is mijn onderscheidingsvermogen 1 , wat 

maak ik er nu van en waarvoor gebruik ik het? Is het 

van geest verstoken, bestaat het afgescheiden en los 

van de gemeenschap? Is het versmolten en vermengd 

met het lichaam, zodat het met diens bewegingen 

meedraait? 

25. Wie zijn meester uit de weg gaat, is een wegloper. 

Of de Wet is onze meester en wie de Wet overtreedt, 

is een wegloper. Ook als wij ons laten meeslepen 

door smart, woede of angst, koesteren wij de wens 

dat iets niet gebeurt, niet gebeurd is of niet zal gebeuren 

van wat de bestuurder van het heelal beveelt, 

dat wil zeggen van hetgeen geschiedt volgens de 

Wet die bepaalt wat een ieder zal toevallen. Wie daar 

bang, verdrietig of boos om is, is een wegloper. 

26. Ge brengt zaad in een schoot en gaat uws weegs, 

een andere kracht neemt daarna het werk over en 

1 Letterlijk: leidend beginsel. 

202 


levert een kind af; hoe is het mogelijk! Ook neemt ge 

via uw mond voedsel in en een andere kracht zet dat 

om in smaak, energie, het gehele levende organisme, 

lichaamskracht en alle andere transformaties die bij 

een dergelijk proces mogelijk zijn. Bedenk hoe verborgen 

deze krachten werken, zie welk een macht 

eraan ten grondslag ligt en ontdek hoe wij ook de 

neerdrukkende en verheffende krachten weer duidelijk 

kunnen gaan zien, al is het dan ook niet met onze 

ogen. 

27. Houd altijd in gedachten dat alles zoals het nu 

bestaat ook vroeger bestond en ook in de toekomst 

zal bestaan. Tover uzelf van wat ge uit eigen 

ervaring of uit oude verhalen te weten kwam, gehele 

toneelvoorstellingen en dergelijke taferelen voor 

ogen, zoals het gehele hof van Hadrianus, of dat van 

Antoninus, van Philippus, van Alexander de Grote 

of van Croesus, want al die hoven waren als dit hof 

hier, alleen speelden anderen de rol. 

28. Bedenk dat wie ontstemd is, zich gedraagt als een 

spartelend en krijsend varken dat geslacht wordt of 

als iemand die stilletjes alleen in zijn bed jammert 

over het onafwendbare lot. Bedenk ook dat het alleen 

aan de met rede begiftigde schepselen gegeven is, 

203 


zich vrijwillig naar de gebeurtenissen te voegen, 

terwijl het zich voegen voor alle schepselen een 

noodzaak is. 

29. Stel u bij alles waar ge uw aandacht op richt 

telkens de vraag, ‘Is het erg er door de dood van 

beroofd te worden?’ 

30. Als ge aanstoot neemt aan de fout van een ander, 

laat dat dan onmiddellijk los en bedenk u dat ge 

gewoonlijk een soortgelijke fout maakt door bijvoorbeeld 

te denken dat geld, genot, ijdele roem en 

dergelijke goed zijn. Als ge u daarop toelegt, zult ge 

snel uw opwinding vergeten. En bedenk dat die 

ander ertoe gedwongen wordt, zodat hij er niets 

meer aan kan doen. Daarom, verlos hem van die 

dwang als ge kunt. 

31. Ziet u Satyron, gedenk dan Socraticus of 

Eutyches of Hymen; ziet ge Euphrates, gedenk dan 

Eutychion of Silvanus; ziet ge Alciphron, gedenk dan 

Tropaeophorus en denk bij Severus aan Xenophon of 

Crito. En ziet ge uzelf, denk dan aan de Caesars. 

Brengt ge zo soort bij soort, dan moet ook de vraag 

‘Waar zijn ze nu?’, u te binnen schieten. Zij zijn 

nergens, of zegt u anders maar waar. 

204 


Vanuit die gedachte moet ge al het menselijke beschouwen 

als iets vluchtigs en van generlei waarde. 

Dat lukt des te beter als gij u daarbij herinnert dat 

wat eenmaal veranderd is, nooit meer in de oude 

vorm zal bestaan. Waarom doet gij dan al die 

moeite? Waarom is het u niet voldoende deze korte 

tijd in gepaste eenvoud door te brengen? Welk werk 

en welk werkterrein ontvlucht ge? Wat is het anders 

dan oefenstof voor de Rede wanneer ge alles in het 

leven aandachtig en met kennis van de natuur beschouwt? 

Ga voort deze dingen in u op te nemen, 

zoals een gezonde maag alles verteert en een 

krachtig vuur alles wat ge erin werpt, omzet in licht 

en hitte. 

32. Laat niemand in waarheid over u kunnen zeggen 

dat ge oneerlijk en slecht zijt, zodat wie wel dat idee 

over u heeft, het bij het verkeerde eind moet hebben. 

Dat alles ligt in uw macht. Wat immers weerhoudt u 

ervan goed en oprecht te zijn? Alleen wanneer ge 

niet goed en oprecht kunt zijn, is het wenselijk niet 

verder te leven; dat is niet meer dan redelijk. 

33. Hoe kan men nu, uitgaande van dit werkterrein, 

het verstandigst handelen of spreken? Op zichzelf 

staat alle handelen of spreken u vrij, maar probeer 

205 


uzelf niet wijs te maken dat het u niet uitkomt. Uw 

geklaag zal pas ophouden als ge geleerd hebt wat het 

betekent op een even menselijke als vanzelfsprekende 

manier om te gaan met de u gegeven mogelijkheden, 

als een genotzoeker met weelde. Want is 

niet alles de moeite waard om op u te nemen, als het 

gedaan kan worden op een manier die strookt met 

uw menselijke natuur? Welnu, dat geldt voor alles en 

onder alle omstandigheden. Een vallend rotsblok 

kan op geen enkele manier zijn eigen beweging 

bepalen. Hetzelfde geldt voor water, vuur en alle 

andere dingen die niet beschikken over een redelijke 

natuur of geest die hen bestuurt. Er zijn immers vele 

scheidsmuren en beletselen. Maar de met Rede 

begiftigde geest is in staat om zo door alle belemmeringen 

heen te dringen, dat zij in overeenstemming 

met haar natuur vrijelijk kan handelen. Als ge 

u bedenkt dat de Rede even gemakkelijk alles doordringt 

als vuur oplaait, een steen valt en een rotsblok 

rolt, dan zoekt ge niet verder meer. Of de overige 

hindernissen nu van strikt lichamelijke aard zijn, ons 

verstand te boven gaan of de geest zelf aantasten, 

breken kunnen zij ons niet en werkelijk kwaad doen 

evenmin. Iemand die zich ervan het slachtoffer 

maakt, ondervindt des te meer narigheid. 

206 


Alle levende organismen worden zelf het slachtoffer 

wanneer ergens iets met hen verkeerd gaat. Juist 

daarom wordt een mens, als ik dat zeggen mag, 

sterker en prijzenswaardiger, althans wanneer hij 

deze goed verwerkt, door de hindernissen die op zijn 

weg komen. Herinner u in het algemeen dat de geest 

niet kan worden aangetast wanneer de wereld waarin 

zij woont niet wordt aangetast, en dat die wereld 

niet kan worden aangetast als de wet niet wordt 

aangetast. Welnu, geen enkele zogenaamde 

‘ongelukkige samenloop van omstandigheden’ tast 

de wet aan. Wat de wet niet aantast, tast de wereld 

niet aan en ook de geest niet die daarin woont. 

34. Ook het eenvoudigste spreekwoord kan bij 

iemand die door de liefde tot waarheid is gegrepen 

de herinnering aan vreugde en moed weer oproepen. 

Zoals bijvoorbeeld, ‘Als blaren door de wind over de 

aarde verstrooid, zijn mensengeslachten.’ 1 

1 Cf. Homerus, Ilias VI, 147. 

Zie ook: A. Roland Holst, Zwerversliefde: 

‘Wij zijn maar blaren in de wind, ritselend langs de zoom van 

oude wouden en alles is onzeker en hoe zouden wij weten wat 

alleen de wind weet, kind.’ 

207 


Ook uw kinderen zijn blaren in de wind. Bladeren in 

de wind zijn ook onze luid verkondigde meningen 

en de daarbij behorende openlijke bijval of afkeuring 

of stiekeme roddel en kritiek. Als een blad in de 

wind is eveneens onze roem bij het nageslacht. Hen 

allen ‘brengt de lentetijd voort’, een windvlaag werpt 

hen ter aarde en het woud doet nieuwe groeien in 

hun plaats. Alles is maar tijdelijk. En toch jaagt en 

jakkert gij dit alles na alsof het eeuwigheidswaarde 

heeft. Nog even en ook gij zult de ogen sluiten en 

spoedig beweent een ander de man die u begroef. 

35. Laat het heldere oog zien wat er te zien is, maar 

laat het niet zeggen: ‘Ik wil alleen het voorjaar maar’, 

want dat leidt tot gezichtsbedrog. Laat gezonde oren 

en neuzen vervuld zijn van alles wat er te horen en te 

ruiken is. Laat een gezonde maag met al het voedsel 

omgaan zoals een molen dat doet met alles wat ervoor 

bestemd is gemalen te worden. Zo moet ook 

een gezond onderscheidingsvermogen zijn ingesteld 

op alles wat er kan gebeuren. Wanneer het wensen 

koestert in de trant van: ‘Als het de kinderen maar 

goed blijft gaan’ of ‘Als zij maar voor mij klappen, 

wat ik ook doe’, dan is het onderscheidingsvermogen 

als het oog dat alleen het voorjaar wil zien of 

tanden die alleen maar in iets zachts willen bijten. 

208 


36. Niemand ontkomt eraan dat er bij zijn sterven 

wel iemand is die zijn dood verwelkomt. Ook al was 

hij rechtschapen en wijs, aan het eind zal er wel 

iemand zijn die bij zichzelf zegt: ‘Zonder die 

schoolmeester kunnen wij weer eens op adem 

komen; niet dat hij slecht voor ons was, maar ik had 

het gevoel dat hij ons in stilte minachtte.’ En dat 

denkt men dan bij de dood van een rechtschapen 

man, maar bij onze eigen dood zijn er zeer veel 

andere dingen waarvan menigeen zich verlost zal 

voelen. Bedenk dit als ge sterft. Dat zal u 

gemakkelijker afgaan wanneer ge daarbij als volgt 

redeneert: ‘Ik verlaat een leven waarin ik mij 

ploeterend en biddend om mijn naasten veel zorgen 

heb gemaakt. En nu willen zij dat ik ga in de hoop 

dat het daardoor gemakkelijker voor hen zal 

worden.’ Waarom zou iemand zich dan langer aan 

dit leven vastklampen? Verlaat hen daarom niet 

minder welgezind, maar behoud uw eigen karakter: 

hartelijk, welwillend en vriendelijk. Waarom de 

indruk wekken alsof ge wordt weggerukt, als het een 

zachte dood kan zijn, waarbij de geest zich rustig 

losmaakt van het lichaam. Zo behoort ge van hen 

weg te gaan. Want de natuur bracht u met hen 

tezamen en verbond u met elkaar en zij is het ook die 

nu de banden verbreekt. Wij worden van hen 

209 


gescheiden als van verwanten, wij worden echter 

niet met kracht weggerukt, maar juist zonder enige 

dwang. Het is immers een natuurlijk proces. 

37. Maak er bij alles wat iemand doet een gewoonte 

van u zoveel mogelijk af te vragen: ‘Waarom doet hij 

dat?’, maar begin met uzelf; onderzoek allereerst 

uzelf. 

38. Bedenk dat de Kracht die uw spieren doet 

samentrekken in uw Zelf verborgen is. Die kracht 

doet ons spreken, doet ons leven, en maakt ons - als 

ik het zo mag zeggen - tot mens. Zie dit altijd los van 

het omhulsel of het instrument dat er omheen is 

gevormd. Het is als met de bijl en de houthakker, 

met dit verschil, dat ons omhulsel aangeboren is. Los 

van de Oorzaak, die hen doet bewegen, zijn deze 

lichaamsdelen van niet meer nut dan een schietspoel 

zonder wever, een pen zonder schrijver of een zweep 

zonder wagenmenner. 

210 


oek elf 

1. Het ligt in de aard van de Rede 1 zichzelf waar te 

nemen, zichzelf in zijn afzonderlijke delen te onderscheiden 

en iedere gewenste vorm aan te nemen. 

Terwijl de vruchten van het veld door anderen 

worden geoogst en ook de dieren niet zelf hun eigen 

voortbrengselen winnen, is juist de Rede zowel 

drager als plukker van zijn eigen vruchten. De Rede 

heeft zijn doel in zichzelf, ongeacht de beperkingen 

die het leven oplegt. 

Het is met het werk van de Rede anders gesteld dan 

bijvoorbeeld met de dans of het toneel, waar iedere 

onderbreking de gehele handeling onvolledig maakt. 

De Rede verricht iedere taak als een werk dat in 

zichzelf volledig is, zodat hij waar dan ook kan 

zeggen: ‘Ik heb mijn plicht gedaan.’ 

De Rede omvat bovendien het gehele universum, de 

leegte daaromheen en de wetten die eraan ten 

grondslag liggen en strekt zich uit tot in de oneindigheid. 

Bovendien heeft de Rede de kringloop van 

vernieuwing aller dingen onder zijn hoede en regelt 

die. De Rede zorgt ervoor dat zij die na ons komen 

niets nieuws of anders zien dan zij die voor ons 

1 Letterlijk: het redelijk deel van de geest. 

211 


geweest zijn. Op grond van die overeenkomst kan 

iemand van middelbare leeftijd, indien hij over enig 

inzicht beschikt, alles zien wat geweest is en wat zal 

zijn. 

Tevens wordt de Rede gekenmerkt door naastenliefde, 

liefde tot waarheid, bescheidenheid en vooral 

door eerbied voor het Zelf. Al deze eigenschappen 

komen ook in de Wet tot uitdrukking; weten wat 

goed is en weten wat rechtvaardig is, zijn dan ook 

één en hetzelfde. 

2. Ge zult weinig genoegen scheppen in zang, dans, 

of de bokssport, wanneer ge bij de zang de harmonie 

van de stem ontleedt in ieder van zijn samenstellende 

klanken en u bij iedere toon afvraagt: Ben ik hier 

nu zo van onder de indruk? Ge zoudt u schamen dat 

te erkennen. Hetzelfde gebeurt bij de dans, wanneer 

ge elke beweging en houding apart beoordeelt. En 

evenzo geldt dit bij de bokssport. In het algemeen 

geldt dus dat ge u moet herinneren alles in zijn 

onderdelen na te gaan en door dat onderscheid al die 

dingen, behalve de deugd en wat daaruit voortvloeit, 

gering te achten. Pas ditzelfde toe in het gehele 

leven. 

212 


3. Hoe groot is de kwaliteit van een ziel die op het 

vereiste ogenblik bereid is het lichaam te verlaten, 

teneinde op te houden te bestaan, of om getransformeerd 

te worden, of juist om voort te bestaan! 

Maar laat die bereidheid er zijn op grond van een 

innerlijke beslissing en niet uit puur verzet, zoals de 

Christenen dat doen 1 ; laat het zijn na rijp beraad, 

waardig en ook om de ander zonder overdrijving te 

overtuigen. 

4. Heb ik iets voor de gemeenschap gedaan? Dat 

komt mij dan zeker ten goede. Houd dit altijd voor 

ogen en houd nooit op zo te handelen. 

5. Waarin zijt ge kundig? ‘Een goed mens te zijn.’ 

Maar dit kan alleen slagen op grond van een groots, 

universeel inzicht enerzijds en door het overwegen 

van de specifieke plaats die de mens inneemt 

anderzijds. 

6. Oorspronkelijk werden de tragedies opgevoerd 

teneinde ons te herinneren aan bestaande omstandigheden, 

om aan te geven dat wat op het toneel 

1 In die tijd werd het woord ‘Christen’ als taboe beschouwd. 

213 


gebeurt ook in het dagelijks leven kan plaatsvinden, 

en tevens opdat wij ons in het leven niet ergeren aan 

datgene waarvan we bij toneelspel genieten. Men 

ziet immers dat alles zo moet geschieden en dat zelfs 

zij die ‘Wee Kithaeron’ 1 roepen, erin berusten. De 

toneelschrijvers hebben op dit punt zinvolle dingen 

gezegd, zoals bijvoorbeeld: ‘Als mijn kinderen en ik 

door de goden verlaten zouden worden, heeft ook 

dat zijn reden.’ 2 

En elders: ‘Men behoort zich door de omstandigheden 

niet van de wijs te laten brengen.’ 3 

Of: ‘Onze levens worden geoogst als rijpe korenaren.’ 

4 

En meer van dergelijke uitspraken. 

Na de tragedie kwam de zogenaamde ‘oude 

komedie’ in zwang. Door de vrijmoedige wijze 

waarop zij het hele bestaan hekelde, had deze een 

opvoedkundige functie. Bovendien bracht zij zeer 

zinvol de bescheidenheid in herinnering door op 

haar eigen directe manier dingen bij de naam te 

1 Sophocles. Koning Oedipus vs. 1391. Epictetus 1. 24, par. 16. 

2 Euripides. Antiope. Frag. 207: 7. 41. 

3 Euripides. Beller. Frag. 289: 7. 38. 

4 Euripides. Hyps. Frag. 757: 7. 40. 

214 


noemen. Diogenes heeft dat voor een groot deel 

overgenomen. 

Overweeg vervolgens de reden waarom daarna de 

‘nieuwere’ en de ‘nieuwe komedie’ ontstonden, 

waarvan de laatste al snel ontaardde in gekunstelde 

en inhoudloze naäperij. Men erkent weliswaar dat 

ook door de schrijvers van deze spelen nuttige 

dingen zijn gezegd, maar welk doel hen daarbij voor 

ogen stond is onduidelijk. 

7. Hoe duidelijk staat het u voor ogen dat geen 

andere rol in het leven zo geschikt is voor het 

beoefenen van de wijsbegeerte, als die waarin ge u 

thans bevindt. 

8. Als men de ene tak van de andere afhakt, kan het 

niet anders of men hakt hem ook van de hele boom 

af. Zo is ook de mens die zich van zijn medemens 

heeft afgescheiden, van de hele gemeenschap 

afgesneden. Een tak wordt door iemand anders 

afgehakt, maar de mens scheidt zichzelf van zijn 

naaste door zich in haat van hem af te keren. Hij 

weet echter niet dat hij zich daarmee tevens van de 

hele gemeenschap afsnijdt. Toch is er voor hem nog 

de genade van Zeus, die de hele gemeenschap 

ondersteunt. Hierdoor kunnen wij weer naar onze 

215 


naaste toegroeien en weer ten volle een deel van het 

geheel worden. Een veelvuldige verwijdering maakt 

het echter moeilijk weer één te worden met het 

geheel en de vroegere krachten te herkrijgen. In het 

algemeen is ook de tak die vanaf het begin deel had 

aan het leven van een plant en samen met haar 

groeide en ademde, niet gelijk aan de tak die eerst 

werd afgesneden en daarna weer op een boom geënt, 

zoals ook de tuinlieden zeggen. Wees van één plant, 

maar ontplooi u op uw eigen wijze. 

9. Zij die u in de weg staan bij uw voortgang op het 

pad van de Rede, zijn niet in staat u van juist 

handelen af te houden, dus laat u ook niet beroven 

van uw goede gezindheid jegens hen. Behoud, naast 

uw vastberadenheid in oordeel en daad, vooral ook 

uw zachtmoedigheid jegens hen die u grof bejegenen 

of anderszins tot last zijn. Want boos worden op hen 

is even zwak als afzien van een noodzakelijke 

handeling of toegeven aan angst. In beide gevallen 

schiet men tekort; men deinst terug uit angst en men 

ontkent een verwant en dierbaar medemens. 

216 


10. ‘De natuur is de leermeesteres van de kunst’ 1 , 

want de kunst bootst de natuur na. En daar dat zo is, 

zal de natuur, die volmaakt en alomvattend is, ook 

nooit tekort schieten in kunstvaardigheid. In elke 

kunst wordt het mindere gedaan terwille van het 

hogere. Alzo handelt de hele natuur. In de natuur 

ligt de oorsprong van de rechtvaardigheid, waarvan 

alle andere deugden zijn afgeleid. Wanneer wij 

onderscheid maken tussen dingen die niet van elkaar 

verschillen of wanneer wij ons gemakkelijk laten 

bedriegen en door de omstandigheden laten 

beïnvloeden, zal het rechtvaardige niet behouden 

blijven. 

11. Door naar bepaalde dingen te streven of ze te 

vermijden geraakt u in verwarring, vooral omdat de 

dingen zomaar op u afkomen. Maar wanneer ge er 

zelf op afgaat, dan vormt ge uw oordeel in alle rust. 

Hierdoor zullen de gebeurtenissen geen aanleiding 

tot onrust geven. Bovendien zult ge dan merken dat 

ge bepaalde omstandigheden niet najaagt of 

vermijdt. 

1 Natura artis magistra. 

217 


12. De ziel blijft volmaakt van vorm, wanneer zij zich 

althans niet naar buiten uitstrekt noch naar binnen 

samentrekt, zich niet verspreidt noch ineenkrimpt, 

wanneer zij straalt van licht, waarbij zij de waarheid 

in zichzelf en in alle dingen ziet. 

13. Wanneer iemand mij minacht, is dat zijn zaak. 

Het is mijn zaak ervoor te zorgen dat ik niets doe of 

zeg dat verachtelijk is. Haat iemand mij? Dat is zijn 

zaak. Maar ik moet tegen iedereen mild en vriendelijk 

zijn. Ook moet ik bereid zijn zelfs degene die mij 

haat zonder haatdragendheid te wijzen op wat hij 

over het hoofd ziet. Evenmin moet ik al te duidelijk, 

doch eerlijk en doeltreffend, laten merken dat ik zijn 

haat verdraag, zoals Phocion, als hij tenminste niet 

deed alsof. Want het innerlijk van een mens moet 

zodanig zijn, dat de goden niet iemand zien die uit 

ontevredenheid handelt, of zich luidkeels beklaagt. 

Wat kan u gebeuren, wanneer ge in het heden 

handelt in overeenstemming met de natuur, en het 

heden aanvaardt als het door de universele natuur 

gegeven moment; als een mens die erop vertrouwt 

dat wat gebeurt op de een of andere wijze moet 

bijdragen tot het gemeenschappelijk belang? 

218 


14. De mensen maken elkaar complimenten om op 

elkaar neer te kunnen zien. En om elkaar de loef te 

kunnen afsteken, buigen zij voor elkaar. 

15. Wat zijn wij toch gemeen en onoprecht als wij 

zeggen: Ik heb mij voorgenomen om je onbevooroordeeld 

tegemoet te treden. Wat hebben wij daar 

toch mee voor, man? Zoiets hoeft niet gezegd te 

worden, het blijkt vanzelf. Het moet in het voorhoofd 

gegrift staan, en uit de klank van de stem en 

de oogopslag direct blijken. Zo ontdekt ook de 

beminde terstond alles in de blik van de geliefde. 

Wie werkelijk goed en oprecht is, zou eigenlijk een 

sterke geur moeten verspreiden die door de 

voorbijganger, of hij wil of niet, prompt wordt 

opgemerkt. Opzettelijk nagestreefde eenvoud is als 

een kromme tak die niet meer recht kan worden. 

Niets is verwerpelijker dan een wolf in schaapskleren. 

Probeer dat voor alles te vermijden. De 

eerlijke en zachtmoedige mens is te herkennen aan 

zijn oogopslag. Zoiets blijft niet verborgen. 

16. Het leven van de mens is het schoonst wanneer 

hij zich niet van de wijs laat brengen door onbelangrijke 

zaken. De kracht daartoe is in ieders ziel aanwezig. 

De mens blijft onverstoord wanneer hij alle 

219 


onbelangrijke dingen zowel afzonderlijk als in de 

gehele samenhang bekijkt en zich daarbij herinnert 

dat niet zij aanleiding geven tot het vormen van een 

mening over hen. Feitelijk dringen die dingen zich 

niet op, maar wij vormen er een oordeel over, teneinde 

ons er vervolgens aan te hechten. Wij kunnen 

ons ook níet aan zulke oordelen hechten en, wanneer 

er ongemerkt één binnensluipt, deze zelfs weer van 

ons afzetten. Laten wij ons realiseren dat wij maar 

weinig tijd hebben om daarop te kunnen letten en 

dat het leven tenslotte zo voorbij is. Waarom is het 

toch zo moeilijk deze dingen anders te zien. Wanneer 

zij in overeenstemming met de natuur zijn, verheug 

u er dan over en maak het uzelf niet te moeilijk. 

Maar wanneer zij tegen de natuur ingaan, zoek dan 

wat wel in overeenstemming met de natuur is en 

spoed u erheen, ook al is het iets onopvallends. Geen 

mens immers kan worden kwalijk genomen dat hij 

zijn best doet voor iets dat goed voor hem is. 

17. Waar komt alles vandaan? Wat is de substantie 

ervan? Waarin verandert het? Hoe zal die verandering 

zijn? En zie hoe kwetsbaar alles is. 

220 


18. Ten eerste. Hoe is mijn verhouding tot de 

mensen? Wij zijn geschapen terwille van elkaar, 

maar daarnaast ben ik, Marcus Aurelius, geboren om 

de anderen te leiden, zoals een ram zijn schapen of 

een stier zijn koeien leidt. Ga terug naar de oorspronkelijke 

gedachtengang: als het heelal niet door de 

atomen maar door de natuur wordt bestuurd 1 , dan 

bestaat het mindere terwille van het meerdere en het 

meerdere terwille van het geheel. 

Ten tweede. Zie hoe de mensen zijn als zij eten, 

slapen of iets anders doen en vooral hoe zij de slaaf 

zijn van hun opvattingen en tot welke verdwazing 

dat leidt. 

Ten derde. Als zij oprecht handelen, bedenk dan dat 

het niet nodig is om ontevreden te zijn; handelen zij 

onoprecht, dan doen zij dat duidelijk tegen hun zin 

en uit onwetendheid. De ziel wordt immers geheel 

en al tegen haar zin beroofd van de waarheid en van 

het vermogen ieder te geven wat hem toekomt. 

Iedereen vindt het dan ook onaangenaam te horen 

dat hij onrechtvaardig, onwetend en hebzuchtig is, 

kortom dat hij tekort schiet jegens zijn naasten. 

1 Bij atomen bestaan geen niveauverschillen, maar in de natuur 

zijn deze wel aanwezig. 

221 


Ten vierde. Ook gijzelf begaat veel fouten en zoals 

een ander is, zijt gij. En ook wanneer gij van bepaalde 

overtredingen afziet uit lafheid of uit vrees 

voor uw goede naam of een soortgelijke zwakke 

reden, zijt ge er toch wel toe geneigd. 

Ten vijfde. Gij kunt niet altijd vaststellen of iemand 

een overtreding begaat, want er geschiedt veel met 

een bepaalde bedoeling. Gewoonlijk dient men over 

een uitgebreide kennis te beschikken voordat men 

iets terzake kundigs kan zeggen over de handelwijze 

van een ander. 

Ten zesde. Wanneer gij u bovenmatig aan iets ergert 

of u ongelukkig voelt, bedenk dan hoe kortstondig 

een mensenleven is en dat wij allen na een wijle in de 

armen van de dood liggen uitgestrekt. 

Ten zevende. Het zijn niet de daden van een ander, 

maar onze meningen erover die ons ontstemmen. 

Die daden komen immers voor rekening van de 

ander. Laat die mening los, wees bereid uw afwijzend 

oordeel te laten varen en uw opwinding is 

voorbij. Hoe doet men dit? Door te bedenken dat de 

daden van een ander u niet tot schande zijn. Als dat 

wel het geval was, zouden de overtredingen en de 

onrechtvaardigheden van anderen ons ook aangerekend 

moeten worden. 

222 


Ten achtste. Onze woede of smart brengen ons veel 

meer last dan de dingen zelf, waarover wij ons 

ergeren of verdriet hebben. 

Ten negende. Mildheid is onweerstaanbaar, mits zij 

oprecht is en niet vals of geveinsd. Want wat kan de 

brutaalste vlegel u aandoen, indien u mild tegen hem 

blijft; als het zo uitkomt, vermaant u hem vriendelijk 

en leert hem op het moment dat hij u kwaad probeert 

te doen: ‘Neen, mijn zoon, daarvoor zijn wij 

niet geschapen; mij zult gij niet deren, maar gij doet 

uzelf kwaad.’ En toon hem voorzichtig doch onomwonden 

dat het werkelijk zo is en dat zelfs bijen en 

andere dieren die in groepen leven dit niet doen. Zeg 

het niet smalend of ironisch, maar mild en zonder te 

kwetsen. En zeg het niet schoolmeesterachtig of om 

de aandacht van omstanders te trekken, maar als 

waren hij en u alleen, zelfs als er anderen in de buurt 

zouden zijn. 

Prent deze negen punten in uw geheugen als golden 

het geschenken der Muzen en wees van nu af aan, 

voor de rest van uw leven, mens. Vlei de mensen 

niet, doch erger hen evenmin, want zowel het een als 

het ander veroorzaakt afgescheidenheid en richt 

schade aan. Houd u bij opkomende woede duidelijk 

voor ogen dat niet woede maar zachtmoedigheid en 

mildheid mannelijk zijn, want deze zijn menselijker. 

223 


Zo kunnen veerkracht en doortastendheid tot hun 

recht komen en niet wanneer wij toegeven aan 

stemmingen en ergernis. Hoe minder wij ons door de 

dingen laten raken, des te sterker zullen wij worden. 

Verdriet is in wezen van even weinig betekenis als 

ergernis. In beide gevallen is immers sprake van 

gekwetstheid en onstandvastigheid. Aanvaard als ge 

wilt nog een tiende geschenk van de koning der 

Muzen. Het is dwaasheid te menen dat verdorven 

lieden geen overtredingen zouden kunnen begaan. 

Het getuigt bovendien van een onredelijke en 

gevoelloze instelling wanneer wij er vrede mee 

hebben dat die mensen anderen kwaad doen en wij 

tegelijkertijd verwachten dat zij ons met rust laten. 

19. Voor vier afwijkingen van het onderscheidingsvermogen 

moeten wij ons bovenal hoeden en als wij 

die ontdekken, moeten wij ze uitroeien door hen als 

volgt bij hun naam te noemen. De eerste is het koesteren 

van nutteloze hersenspinsels; de tweede is 

handelen in strijd met het gemeenschappelijk belang; 

de derde afwijking is niet vanuit jezelf spreken, want 

dat kan men wel als een van de grootste dwaasheden 

beschouwen. De vierde afwijking tenslotte is zelfkritiek, 

waarbij het goddelijke in u voor het lagere en 

224 


sterfelijke lichaam zwicht en buigt en waaruit grove 

ideeën voortkomen. 

20. Alles wat van de elementen lucht en vuur in u 

gemengd is, blijft in uw lichaam vastgehouden, 

ofschoon deze elementen van nature omhoogstijgen, 

gehoorzamend aan de universele orde. Evenzo zijn 

de elementen water en aarde in u van nature zwaar. 

Maar ze kunnen, omdat ze eveneens in uw lichaam 

vermengd zijn, worden opgelicht en uitstijgen boven 

hun natuurlijke plaats. Zo zijn de elementen dus 

ondergeschikt aan het geheel en zij worden op de 

plaats die hen is toebedeeld krachtdadig vastgehouden 

tot het moment waarop zij van die banden 

worden bevrijd. Is het dan niet hoogst gevaarlijk 

wanneer uw denkend vermogen ongehoorzaam is en 

zich verzet tegen zijn eigen toegewezen plaats? Niets 

kan het dwingen en het kan slechts volgens zijn 

natuur leven. Toch gehoorzaamt het niet, het gaat er 

tegenin. Want doen bewegingen die voortkomen uit 

onjuiste handelingen en onmatigheid, uit opwinding, 

verdriet en angst in feite iets anders dan ons afscheiden 

van de natuur? 

Op het moment dat gij door omstandigheden ontevreden 

zijt, verliest ge uw onderscheidingsvermogen, 

dat evenzeer tot eerbied en ontzag jegens de 

225 


goden als tot rechtvaardigheid dient. Eerbied en 

ontzag jegens de goden behoren reeds veel langer tot 

de idee van een goede samenleving dan de veel 

jongere rechtspraak. 

21. Wie niet altijd een en hetzelfde levensdoel voor 

ogen houdt, kan gedurende zijn leven niet standvastig 

zijn. Maar dat alleen is niet voldoende, er 

moet worden bij gezegd wat het doel is. Want de 

mensen zijn het meestal niet eens over wat goed is, 

maar wel over wat gemeenschappelijk is en daarom 

moet het doel ten dienste staan van de gemeenschap 

en de staat. 1 Wie al zijn wensen daarop richt en in 

overeenstemming daarmee handelt, zal altijd zichzelf 

zijn. 

22. Bedenk hoe angstig en schichtig de veldmuis is, 

in vergelijking met de huismuis. 2 

23. Socrates noemde de meningen van de mensen 

vraatzuchtige monsters, schrikbeelden voor kinderen. 

1 Zie ook Boek 11, 18.1 en tevens Boek 5, 12. 

2 Aesopus fabel 297. 

226 


24. De Spartanen gaven hun gasten bij de spelen 

plaatsen in de schaduw; zelf namen zij genoegen met 

de overgebleven plaatsen. 

25. Socrates wilde niet naar Perdiccas, ‘Opdat ik geen 

schamele dood tegemoet ga’, zoals hij zei en daarmee 

bedoelde hij: ‘ik wil niet dat mij diensten bewezen 

worden die ik niet kan wederdoen’. 

26. In de geschriften der Ephesiërs lag de aansporing 

besloten zich voortdurend een der Ouden, die de 

deugd beoefenden, in herinnering te houden. 

27. De Pythagoreërs kijken ’s ochtends naar de hemel 

en schenken een wijle aandacht aan het gestage, niet 

aflatende bewegen van de hemellichamen, hun orde, 

schoonheid en naaktheid. Voor een ster is er geen 

sluier. 

28. Neem een voorbeeld aan Socrates, die zich in een 

schapevacht hulde, toen zijn vrouw Xantippe met 

zijn kleren verdwenen was. En denk aan hetgeen 

Socrates tot zijn vrienden zei, die zich schaamden en 

zich van hem verwijderden, toen zij hem in die 

kleding zagen. 

227 


29. Voordat ge lezen en schrijven kunt onderwijzen, 

moet gij het eerst zelf leren en dat geldt des te meer 

voor het leven. 

30. ‘Wie opgegroeid is als slaaf, is niet in staat te 

spreken.’ 1 

31. ‘Mijn hart sprong op van vreugde.’ 2 

32. ‘Zij zullen de deugd verwerpen en haar met ruwe 

woorden bespotten.’ 3 

33. ‘Alleen een dwaas zoekt ’s winters vijgen. Even 

dwaas is iemand die een kind verlangt wanneer het 

niet gegeven wordt.’ 4 

34. Wie een kind omhelst, zei Epictetus, zou 

inwendig moeten zeggen: ‘Morgen ga je misschien 

wel dood’. Hoe kan iemand zoiets zeggen? ‘Heel 

eenvoudig’, antwoordde dan Epictetus, ‘alles wat 

een natuurlijk proces aanduidt kan gezegd worden. 

1 Onbekend citaat. 

2 Homerus Odyssee, boek 9, 413. 

3 Citaat van Hesiodus. 

4 Epictetus III, 24 par. 86. 

228 


Of is het soms verkeerd te spreken over het oogsten 

van het koren?’ 1 

35. Een druif is eerst onrijp, dan volgroeid en tenslotte 

verdroogd. Telkens is er verandering, niet naar 

niet-bestaan, maar naar iets wat nu niet bestaat. 2 

36. Luister naar Epictetus: ‘Niemand kan ons onderscheidingsvermogen 

afnemen.’ 3 

37. Epictetus zei: ‘Wij moeten ons de vaardigheid 

eigen maken het met iemand eens te zijn. En wat het 

impulsieve in ons betreft, moeten wij erop letten dat 

het in bedwang wordt gehouden, zodat het niet het 

algemeen belang schaadt en strookt met onze 

menselijke waardigheid. In ieder geval moeten wij 

ons onthouden van begeerte, zonder dat wij de 

dingen die niet in onze macht liggen, trachten te 

ontlopen.’ 4 

1 Epictetus III, 24, par. 86. 




229 


38. Epictetus zei: ‘Toeval is niet de inzet, maar de 

vraag of wij ons hoofd erbij hebben of niet.’ 1 

39. Socrates zei: ‘Verlangt gij de ziel van een redelijk 

of onredelijk wezen te bezitten?’ 

‘Van een redelijk wezen.’ 

‘Een redelijk wezen dat gezond is of ziek?’ 

‘Gezond.’ 

‘Waarom zoekt gij die dan niet?’ 

‘Omdat wij haar reeds bezitten.’ 

‘Maar waarom strijdt en twist gij dan?’ 2 

1 Epictetus I, 22, par. 17 e.v. 

2 Onbekend citaat van Socrates. 

230 


oek twaalf 

1. Al wat ge langs een omweg wenst te bereiken, 

kunt ge nu reeds bezitten als ge het uzelf niet ontzegt. 

Dat wil zeggen, wanneer ge het verleden loslaat, 

de toekomst aan de voorzienigheid toevertrouwt 

en in het heden doet wat god-dienstig en 

rechtvaardig is; goddienstig, opdat ge uw lot met 

liefde moogt aanvaarden, daar de natuur u en uw lot 

tezamen bracht; rechtvaardig, opdat ge vrij en 

zonder omwegen de waarheid zult spreken en in 

alles de wet en de waarheid zult eerbiedigen. Laat 

niets u weerhouden, noch het kwaad van anderen, 

noch wat men zegt, noch uw eigen mening en zeker 

niet de gewaarwordingen van uw vleselijk omhulsel; 

dat deel van u zorgt immers voor zichzelf. Indien gij 

bij het naderen van de dood alleen het goddelijk 

beginsel in u eerbiedigt en al het andere laat vallen 

en niet vreest dat ge zult ophouden te leven, maar 

bevreesd zijt dat ge nog geen begin hebt gemaakt 

volgens de natuur te leven, dan zult ge een mens zijn 

die de scheppende kosmos waardig is en niet langer 

een vreemdeling in uw vaderland. Niet langer zult 

ge u verwonderen over de dagelijkse gebeurtenissen, 

231 


als waren zij onvoorzien, en niet langer zult ge van 

de omstandigheden afhankelijk zijn. 

2. God ziet in ons allen het leidend beginsel, ontdaan 

van het stoffelijk omhulsel, de schil en het vuil. Daar 

Hij niets anders is dan het leidend beginsel, staat Hij 

alleen in verbinding met het leidend beginsel, van 

Hemzelf afkomstig, dat ons is toebedeeld. Wanneer 

ook gij u met deze bron wenst te verbinden, zult ge u 

moeten afkeren van het vele dat u daarvan af leidt. 

Want heeft degene die niet op het uiterlijk afgaat nog 

oog voor kleren, behuizing, aanzien en dergelijk 

uiterlijk vertoon? 

3. Drievoudig is uw samenstelling: lichaam, levensadem 

en geest. De eerste twee zijn de uwe in die zin 

dat ge er alleen voor moet zorgen, de derde is geheel 

en al de uwe. Maak uzelf, dat wil dus zeggen uw 

geest, los van alles wat anderen doen of zeggen, van 

al uw eigen handelingen en woorden, en van alle 

ongerustheid omtrent de toekomst. Maak u ook vrij 

van alle in het u omhullende lichaam aanwezige 

verleidingen en de daaraan gekoppelde bewegingen 

van de geest, alsook van de maalstroom der 

omstandigheden. 

232 


Op deze wijze leeft de zuivere geest, verlost van het 

lot, in vrijheid. Zij doet wat rechtvaardig is, aanvaardt 

wat op haar weg komt en spreekt de waarheid. 

Maak daarom, zeg ik u, uw onderscheidingsvermogen 

1 vrij van de gehechtheden die veroorzaakt 

worden door alle bijkomstigheden, en van de 

gehechtheid aan de toekomst en het verleden. Maak 

van uzelf wat Empedocles noemt: ‘een zuivere bol, 

zich verheugend in zijn volmaakte vorm’. 

Oefen u alleen dat leven te leiden dat het uwe is, dat 

wil zeggen, in het heden, in het nu, dan kunt ge de 

tijd die u nog rest tot uw dood, onberoerd, welgemoed 

en in de genade van uw beschermgod doorbrengen. 

4. Steeds weer verbaas ik mij dat, hoezeer ook een 

ieder zichzelf het meeste liefheeft, iedereen aan zijn 

eigen mening over zichzelf minder waarde hecht dan 

aan wat anderen van hem denken. Als een godheid 

of een wijze leraar ons zou opdragen geen enkel idee 

over onszelf in ons hoofd te halen en te koesteren, 

dat niet tevens hardop gezegd kan worden, dan 

zouden we dat geen dag volhouden. Hieruit blijkt 

1 Letterlijk: Het leidend beginsel. 

233 


hoezeer wij wat anderen van ons vinden hoger 

aanslaan dan ons eigen inzicht. 

5. Hoe zouden de goden, die alles zo schoon en uit 

liefde voor de mensen hebben geschapen, dat ene 

ooit over het hoofd hebben kunnen zien? Namelijk 

het feit dat de weinige voortreffelijke mensen, die 

met God in nauw verband hebben gestaan en door 

hun godvruchtige en vrome handelingen in Zijn 

onmiddellijke nabijheid hebben verkeerd, na hun 

dood niet herboren zouden worden, maar geheel en 

al in het niets zouden oplossen? En mocht dat dan 

inderdaad waar zijn, weet dan dat de goden het 

anders zouden hebben gedaan als dat nodig was 

geweest, want dan zou het ook uitvoerbaar zijn 

geweest en als het in de aard van de natuur had 

gelegen, zou de natuur die mogelijkheid ook hebben 

voortgebracht. Maar omdat het niet nodig is, weet 

dan dat het ook niet mogelijk is. Ge ziet toch immers 

ook zelf wel dat ge door zo te argumenteren, met 

God aan het redetwisten bent. Als de goden niet de 

opperste goedheid en rechtvaardigheid zelve waren, 

zouden wij dat niet eens kunnen doen. Zo hebben zij 

dus bij het totstandbrengen van het universum niets 

op onrechtvaardige of onredelijke wijze kunnen 

234 


veronachtzamen en evenmin enig onrecht of 

verzuim over het hoofd kunnen zien. 

6. Oefen u ook indien ge vreest te falen. Want de 

linkerhand, die toch voor andere taken weinig 

geschikt is door ongeoefendheid, heeft omdat zij 

daar wel geoefend in is een steviger greep op de 

teugel dan de rechter. 

7. Zie hoe onvermijdelijk het is dat lichaam en ziel 

tegenover het feit van de dood gesteld worden. Besef 

de kortstondigheid van het leven, het vervloeien van 

verleden en toekomst en de vergankelijkheid van de 

hele stoffelijke wereld. 

8. Overweeg de levensvragen in hun ware gedaante, 

ontdaan van hun vorm. Beschouw de handelingen in 

hun oorsprong; wat lijden is, wat plezier, wat dood, 

wat roem is, waar de schuld ligt van onze onrust en 

dat niemand door een ander gehinderd kan worden 

en dat dit allemaal ideeën zijn. 

9. Ge kunt u in de toepassing van de principes beter 

vergelijken met een worstelaar dan met een zwaardvechter. 

De zwaardvechter immers heeft een zwaard 

dat hij eerst moet opnemen, wanneer hij het nodig 

235 


heeft. De worstelaar heeft zijn hand direct ter beschikking 

en hoeft niets anders te doen dan zijn vuist 

te ballen. 

10. Zie de dingen zoals ze zijn door hen te onderscheiden 

in subject, object en de kracht daartussen in. 

11. Hoe machtig is een mens die niets anders doet 

dan datgene waar God mee instemt en alles aanneemt 

wat God hem geeft. 

12. Verwijt de goden de loop der natuur niet; zij 

maken noch bewust noch onbewust fouten. Verwijt 

ook de mensen niets; zij weten niet beter. Verwijt 

daarom niemand iets. 

13. Hoe lachwekkend en misplaatst is het, zich te 

verbazen over hetgeen in het leven geschiedt. 

14. Er is immers óf een voorbeschikt lot en een 

bestendige orde, óf een genadige voorzienigheid, óf 

een blinde chaos zonder leiding. 

Als er een bestendig lot is, waartoe dient dan weerspannigheid? 

Als er een genadige voorzienigheid is, 

moeten wij zorgen dat wij die goddelijke hulp waard 

zijn. En als er een onbeheerste chaos is, wees dan blij 

236 


dat ge in die golven onder leiding staat van de rede 

in uzelf. En als de golven u meesleuren, laten zij dat 

dan alleen met uw lichaam, uw levensadem en al 

wat daarbij hoort, doen; de rede kunnen ze niet meesleuren. 

15. Een lamp verspreidt haar licht tot zij wordt uitgedoofd 

en haar gloed verliest. Zullen waarheid, 

rechtvaardigheid en zelfbeheersing in u dan eerder 

ophouden? 

16. Stel, ik ben van mening dat iemand een fout heeft 

gemaakt, hoe weet ik dan dat het een fout is? Heeft 

hij inderdaad een fout gemaakt, dan veroordeelt hij 

zichzelf en handelt als iemand die zich tegen zichzelf 

keert. Wie niet wil dat een slecht mens kwaad doet, 

is als iemand die niet wil dat de vijgeboom sap naar 

zijn vruchten voert, of kinderen huilen, of paarden 

hinniken, of dat allerlei andere onvermijdelijke 

dingen gebeuren. Waarom zoudt ge gebukt gaan 

onder het bezit van een dergelijke eigenschap? Als ge 

u aan deze dingen ergert, moet ge u juist daarvan 

genezen. 

237 


17. Indien het niet past, laat het dan. Indien het niet 

waar is, zeg het dan niet. Ge moet meester zijn over 

uw zinnen. 

18. Zie altijd het geheel, zie wat het in werkelijkheid 

is dat bij u die voorstelling opwekt, onderzoek het en 

onderscheidt het in subject, object en de kracht daartussenin 

en bezie de levensduur die het is toegemeten. 

19. Zie toch in dat ge iets bezit dat hoger en goddelijker 

is dan datgene wat u doet lijden en tot marionet 

maakt. Wat beheerst uw geest dan wel? Vrees? 

Begeerte? Argwaan? Iets anders? 

20. Doe om te beginnen niets zomaar, in den blinde. 

En doe vervolgens slechts wat leidt tot een gemeenschappelijk 

doel. 

21. Want binnenkort zult ge niemand en nergens zijn 

en evenmin zullen al die dingen die ge nu ziet nog 

bestaan, noch iemand van de mensen die nu leven. 

Want alles wat leeft, groeit op, verandert en sterft af 

en maakt zo plaats voor wat daarna komt. 

238 


22. Alles bestaat in uw verbeelding en daarover hebt 

ge macht; verlos u met uw wil van uw verbeelding 

en uw gemoed zal rustig zijn, evenals de zee rustig 

en zonder golven is voor de zeeman die een kaap 

gerond heeft. 

23. Iedere handeling die op het juiste moment ophoudt, 

ondervindt van dit ophouden generlei nadeel; 

evenmin ondervindt degene die de handeling op het 

juiste moment beëindigt enig nadeel. Ook het leven, 

dat immers alle daden met elkaar verbindt, ondervindt 

wanneer het op het juiste moment ophoudt, 

geen enkel nadeel. Ook degene die dit hele samenspel 

op het juiste moment beëindigt, komt er niet 

slecht van af. De juiste tijd en plaats worden door de 

natuur aangegeven; soms zelfs doet onze individuele 

natuur dat, zoals bij het oud worden, maar de universele 

natuur gaat in ieder geval zo te werk. Door 

de wisseling en verandering van haar delen blijft 

steeds het gehele universum fris en in volle bloei. 

Al wat tezamen het geheel vormt, is steeds nieuw en 

van volmaakte schoonheid. Het sterven is voor 

niemand slecht, omdat er niets schandelijks aan is; 

het ligt immers buiten onze macht en staat niet op 

zichzelf. Het is juist iets goeds, daar het voor het 

geheel precies op tijd komt, daarin tevens bijdraagt 

239 


en erin opgaat. Iemand die zich op deze manier en 

volgens deze principes voor God gedraagt, is een 

goddelijk wezen, omdat zijn eigen inzicht hem zegt 

hoe hij tegenover de feiten moet staan. 

24. Houd de volgende drie regels in gedachten. Ten 

eerste: Ga in uw handelingen met volle aandacht 

recht op het doel af en handel niet anders dan de 

rechtvaardigheid zelf gedaan zou hebben. Besef dat 

de dingen die van buiten op u afkomen u zonder 

enige twijfel door het lot of de voorzienigheid zijn 

toebedeeld. Verwijt daarom noch het lot, noch de 

voorzienigheid iets. Ten tweede: beschouw hoe een 

ieder tot leven komt vanaf het moment van 

bevruchting tot het moment van bezieling en vanaf 

dat moment totdat hij zijn ziel weer teruggeeft, en zie 

waaruit het geschapene is opgebouwd en waarin het 

weer oplost. Ten derde: bedenk hoe ge - als ge 

plotseling opgeheven werd om de kaleidoscoop van 

menselijke gedragingen te aanschouwen - daarop 

zoudt neerzien, en tevens de omvang van de u 

omringende hemellichamen en de hen omringende 

ruimte zoudt kunnen zien en hoe ge dit, iedere keer 

dat ge werd opgetild, weer zoudt zien, altijd hetzelfde, 

altijd in beweging. Voeg daarbij nog de 

ledigheid van dit alles. 

240 


25. Werp uw meningen overboord, dan zult ge in 

veiligheid zijn. Wie zou u daarvan kunnen 

weerhouden? 

26. Wanneer ge over iets verstoord zijt, vergeet ge 

dat alles in oorsprong hetzelfde is en dat falen een 

andere oorzaak heeft. 

Bovendien vergeet ge dat alles wat geschiedt altijd 

zo gebeurde en zal blijven gebeuren, en ook nu 

overal zo plaatsvindt. Men verliest uit het oog hoe 

groot de verwantschap van de individuele mens met 

de hele mensheid is. Zij is geen band van bloed of 

zaad, maar van geest. Eveneens vergeet ge dat ieders 

geest voortvloeit uit God en daardoor goddelijk is. 

Ook dat niemand enig eigendom bezit, want kind, 

lichaam en zelfs ieders ziel zijn van God afkomstig. 

Bovendien vergeet men dat voor iedereen alles is 

zoals men het opvat en dat een ieder slechts in het 

heden kan leven en slechts het heden kan verliezen. 

27. Houd uzelf voortdurend het beeld voor ogen van 

hen die zich bijzonder over iets hebben geërgerd of 

van hen die op het toppunt van roem hebben gestaan 

en die op bijzondere wijze getroffen werden door 

omstandigheden, vijandschap, of soortgelijke toevalligheden. 

Stel u vervolgens de vraag: ‘Waar is dat 

241 


alles nu?’ Het is in rook opgegaan en tot stof geworden, 

tot een legende geworden of gewoon vergeten. 

Ongetwijfeld komen dan voorbeelden bij u op - hoe 

Fabius Catullinus op zijn landgoed leefde, Lucius 

Lupus in zijn tuinen, Stertinius in Baiae, Tiberius op 

Capri en Rufus in Velia. Beschouw de totale verwarring 

van geest die uit deze meningsverschillen ontstaat, 

en hoe nutteloos al die opwinding is. Hoeveel 

meer in overeenstemming met het gedrag van de 

filosoof is het, om u op natuurlijke wijze op grond 

van de u gegeven middelen als een rechtvaardig en 

wijs mens en als een volgeling der goden te gedragen. 

De zogenaamde valse bescheidenheid is veruit 

het lastigst. 

28. Op vragen als, ‘Waar hebt ge de goden gezien of 

op welke gronden hebt ge aangenomen dat zij 

bestaan, waardoor ge ontzag voor hen hebt?’, zeg ik 

ten eerste dat zij zelfs voor het oog zichtbaar zijn; 

vervolgens dat ik, ofschoon ik mijn ziel niet heb 

gezien, toch eerbied voor haar koester. En ook neem 

ik aan dat zij bestaan en eerbiedig ik hen op grond 

van het feit dat ik de macht der goden herhaaldelijk 

ondervind. 

242 


29. De verlossing in het leven bestaat uit het zien van 

elk afzonderlijk ding in zijn geheel, uit welke materie 

het bestaat en wat er de oorzaak van is. Wij moeten 

met heel ons hart doen wat rechtvaardig is en de 

waarheid spreken. En wat anders rest ons dan het 

leven te genieten door het ene goede met het andere 

te verbinden zonder de geringste tussenruimte over 

de laten? 

30. Er is slechts één zonlicht, ook al wordt het 

verstrooid door muren, bergen en talloze obstakels. 

Er is slechts één gemeenschappelijke substantie, 

hoewel deze in talloze lichamen met afzonderlijke 

eigenschappen wordt verdeeld. Er is slechts één ziel, 

hoewel verdeeld over ontelbare schepselen van 

verschillende afmetingen. Er is slechts één intellect, 

ook al schijnt het in vele delen gescheiden te zijn. De 

eerder genoemde elementen, zoals de levensadem, 

en die nu besproken worden, hebben geen gevoel en 

zijn van uiteenlopende substantie. Toch houdt de 

substantie van de geest en ook hun eigen gewicht 

hen tezamen. Het is het intellect eigen zich te richten 

naar wat aan hem gelijk is, er een eenheid mee te 

vormen en het gemeenschapsgevoel niet te 

verbreken. 

243 


31. Wat verlangt ge? In leven blijven? Waarnemen 

dan? Of handelen? Groei wellicht? Of juist sterven? 

Het gebruik van de stem? De bezigheden van de 

geest? Als u deze wensen echter gemakkelijk naast u 

neer kunt leggen, dan leeft ge tenslotte in overeenstemming 

met de Rede en met God. Het is in strijd 

met de eerbied voor de Rede en voor God bedroefd 

te zijn over het feit dat men door de dood van al die 

zaken wordt beroofd. 

32. Welk een gering deel van de oneindige en 

onmetelijke tijd is een ieder toebedeeld. Zeer snel 

immers gaat het verloren in de eeuwigheid. Hoe 

gering is het deel van de universele substantie van 

een ieder. En hoe klein het deel van de universele 

geest van iedereen. Welk een gering deel van de 

gehele aarde is de kluit waarop gij rondwroet. Met 

dit alles in gedachten moet ge aan niets anders 

waarde hechten dan aan handelen in overeenstemming 

met uw eigen natuur en aanvaarden wat de 

universele natuur u brengt. 

33. Hoe behandelt het onderscheidingsvermogen 1 

zichzelf? Want daar ligt de kern van de zaak. Al het 

1 Letterlijk: leidend beginsel. 

244 


overige, of het nu wel of niet van uw keuze 

afhankelijk is, is slechts rook en stof. 

34. De beste reden om de dood gering te schatten, is 

het feit dat zelfs diegenen die iets prettigs goed en 

iets vervelends slecht vonden, de dood onbelangrijk 

achtten. 

35. Wie slechts het passende ogenblik juist acht, wien 

het om het even is of hij veel of weinig daden verricht 

in overeenstemming met de zuivere Rede en 

voor wie het geen verschil maakt of hij langere dan 

wel kortere tijd de schepping zal aanschouwen, hem 

zal de dood geen angst aanjagen. 

36. Mens, ge hebt geleefd als burger van deze staat. 

Wat maakt het uit of ge er vijf dan wel honderd jaar 

hebt doorgebracht? Wat volgens de Wet verloopt, is 

voor ieder gelijk. Waarom zoudt ge bevreesd zijn? 

Het is geen tiran die u uit deze staat verbant en evenmin 

een onrechtvaardig rechter, maar de natuur 

zelve, die u er destijds ook binnen droeg. Het is als 

de regisseur die een toneelspeler van het toneel 

wegstuurt, waarop de speler zegt: ‘Maar ik heb 

slechts drie van de vijf bedrijven gespeeld.’ Dat is 

dan prachtig, maar in het leven vormen dan die drie 

245 


edrijven het hele spel. Want hij die het stuk geschreven 

heeft en destijds het slot bepaalde, is nu 

verantwoordelijk voor de oplossing. Gij zijt voor 

geen van beide verantwoordelijk. Vertrek dan 

welgezind, want welgezind is ook hij die u wegstuurt. 

246

Overpeinzingen (pdf) - Ars Floreat

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?