LEWE NA APARTHEID: LIDMATE SE NARRATIEWE VANUIT 'N ...
LEWE NA APARTHEID: LIDMATE SE NARRATIEWE VANUIT 'N ...
LEWE NA APARTHEID: LIDMATE SE NARRATIEWE VANUIT 'N ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>LEWE</strong> <strong>NA</strong> <strong>APARTHEID</strong>:<br />
<strong>LIDMATE</strong> <strong>SE</strong> <strong>NA</strong>RRATIEWE <strong>VANUIT</strong> ’N<br />
LONGITUDI<strong>NA</strong>LE PASTORALE<br />
BETROKKENHEID<br />
deur<br />
Leon Michael Foot<br />
Voorgelê ter vervulling van die graad<br />
Philosophiae Doctor<br />
in die<br />
Fakulteit Teologie: Departement Praktiese Teologie<br />
aan die<br />
Universiteit van die Vrystaat<br />
Bloemfontein<br />
Promotor: Prof Jan-Albert van den Berg<br />
Januarie 2013
Verklaring<br />
Ek verklaar dat die proefskrif wat hierby vir die graad<br />
Philosophiae Doctor aan die<br />
Universiteit van die Vrystaat deur my ingedien word, my selfstandige werk<br />
is en nie<br />
voorheen deur<br />
my vir ʼn graad aan<br />
ʼn ander universiteit / fakulteit ingedien is nie. Ek<br />
doen<br />
voorts afstand van die outeursreg<br />
in die proefskrif ten gunste<br />
van die<br />
Universiteit van<br />
die Vrystaat.<br />
Leon<br />
Michael Foot<br />
20 April 2013
Verklaring<br />
Die finansiële ondersteuning van die National Research Foundation aan hierdie<br />
navorsing word hiermee erken. Die opinies uitgespreek hierin asook die<br />
gevolgtrekkings is dié van die outeur en nie noodwendig dié van die National<br />
Research Foundation nie.
Opmerking<br />
Die gedrukte en elektroniese weergawes van hierdie navorsingsverslag verskil van<br />
mekaar. In die gedrukte weergawe is die transkripsies van die gesprekke met die<br />
mede-navorsers (Bylae 1 – 15) en hulle skriftelike reaksies (Bylae 16 – 18) slegs in<br />
elektroniese formaat op ’n CD aangeheg. Dit beteken dat Bylae 19 – 22 direk na die<br />
Bibliografie aan die orde kom. Die Bibliografie se bladsynommers eindig op p387 en<br />
Bylaag 19 begin dan op p388. In totaal is daar dus 399 bladsye.<br />
Die elektroniese weergawe lyk anders omdat die Bylae 1 – 18 nou as deel van die<br />
teks aangebied word. Die inhoud van die navorsingsverslag bly dieselfde, maar die<br />
bladsynommers word dramaties beïnvloed. Waar Bylaag 19 in die gedrukte<br />
weergawe direk na die Bibliografie gevolg het op p388, is dit nou Bylaag 1 – 18 wat<br />
op die Bibliografie volg. Hierdie Bylae beslaan 327 bladsye. Bylaag 19 in die<br />
elektroniese weergawe begin dus eers op p715. Die inhoudsopgawe van die<br />
elektroniese weergawe is aangepas om die impak van hierdie addisionele bladsye te<br />
weerspieël. In totaal het die elektroniese weergawe is dus 726 bladsye.
Voorwoord<br />
The South African dream is no quiet idyll. We have to dream with our<br />
eyes wide open on the roller-coaster ride… So sit tight and fasten<br />
your safety belts. But whatever you do, don’t close your eyes. The<br />
Loop-de-Loop and the Big Dipper on this particular ride may be hairraising,<br />
but they’ll also be the most memorable moments. And they’re<br />
the moments you’ll recall when your grandchildren ask “What did you<br />
do during the struggle to create a better South Africa?”<br />
Hunt, J & Lascaris, R (1998:244).<br />
Soos die meeste van my tydgenote het ek nie veel gedoen in die tydperk vóór 1994<br />
nie. Hierdie navorsing probeer opmaak daarvoor met die bede dat dit sal bydra tot ʼn<br />
beter post-apartheid Suid-Afrika.<br />
Longitudinale navorsing is per se ʼn langtermynprojek. So lank dat mense – en soms<br />
ek ook – begin wonder het of dit ooit sou klaarkry. Daarom is ek so dankbaar vir<br />
mense wat my enduit ondersteun en aangemoedig het. Sonder hulle sou dit nie<br />
gebeur het nie.<br />
Die belangrikste van die ondersteuners is Sarie, my vrou van meer as dertig jaar.<br />
Dankie dat jy in my glo en dat ek op jou kan steun. Dis meer werd as wat woorde kan<br />
sê. Dankie vir jou insigte wat op meer as een plek neerslag vind in die verslag. Aan<br />
ons drie seuns wat ook seker al gewonder het of hulle pa ooit gaan klaarkry, wil ek<br />
sê: Leer die les: Aanhouer wen.<br />
My ouers het oor jare geen moeite ontsien om vir my geleenthede te skep nie.<br />
Dankie dat julle van kleinsaf vir my gehelp het om iets raak te sien wat ek dalk nie<br />
self sou raaksien nie. Dis so jammer dat Pa nie meer hier is om die afhandeling van<br />
die projek mee te maak nie.<br />
Donderdae het ek en my goeie vriend en oud-kollega ds. Wim Fourie koffie gedrink<br />
en die vordering (al dan nie) van die projek bespreek. Hy het uitgevra en geluister, en<br />
soms voorstelle gemaak. Dankie Wim, vir jou weeklikse aanmoediging. Jy is vir my ʼn<br />
voorbeeld en inspirasie.
Hierdie navorsing het aanvanklik begin onder die leiding van prof. Dirk Kotzé van die<br />
Instituut vir Terapeutiese Ontwikkeling in Pretoria. Dankie Dirk, vir jou aandeel in my<br />
vorming en vir die afskop van hierdie projek.<br />
Die opvolgnavorsing en die dokumentering van die proses het geskied onder die<br />
bekwame leiding van prof. Jan-Albert van den Berg. Dankie dat jy my onder hande<br />
geneem het en van my los gedagtes ʼn proefskrif gevorm het. Die sukses hiervan is<br />
ewe veel joune as myne.<br />
Die grootste dankwoord moet gaan aan die anonieme mede-navorsers wat my<br />
vertrou het met hulle verhale. Aanvanklik in die groep, en later individueel, het hulle<br />
hul harte oopgemaak oor diep persoonlike sake. Dankie vir julle vertroue en die hulp<br />
met my navorsing. Ek hoop dit was vir julle net so waardevol as vir my.<br />
Hierdie verhale is aanvanklik gedeel met ʼn aantal mense wat kosbare insette gelewer<br />
het. Onder hulle tel twee Kweekskool-klasmaats, dr. Annes Nel en dr. Gideon<br />
Rossouw, my universiteitskamermaat Tinus Burger en my mede doktorale student<br />
ds. Johan Myburgh.<br />
Tydens my navorsing was ek bevoorreg om my idees te kon deel in kritiese<br />
gesprekke met die volgende persone: Prof. Piet Meiring, prof. Piet Naudé, dr. Stiaan<br />
van der Merwe, dr. Lourens Erasmus. Ek herinner my ook ʼn kosbare gesprek met<br />
wyle dr. Beyers Naudé. Onder my kollegas wil ek graag die naam van ds. Cassie Nel<br />
uitsonder. Voor sy dood het ons verskeie gesprekke oor my navorsing gevoer. Hy het<br />
ook ʼn aantal van sy boeke tot my beskikking gestel.<br />
Verskillende mense het gehelp met die transkripsies se vertaling en die tik daarvan.<br />
Wat die opspoor van bronne aanbetref, was mev. Hesma van Tonder van die<br />
Vrystaatse Universiteitsbiblioteek van onskatbare waarde. Vir die taalversorging wil<br />
ek vir dr. Gideon van der Watt bedank. Dankie Hesma. Dankie Gideon.<br />
ʼn Woord van dank aan die NG Gemeente Welkom-Suid vir die toestemming om die<br />
navorsing onder lidmate te kon doen. ʼn Laaste dankie gaan aan die Vrystaat-sinode<br />
vir finansiële ondersteuning.<br />
Soli Deo Gloria
INHOUDSOPGAWE<br />
HOOFSTUK 1<br />
<strong>APARTHEID</strong> ONDER DIE LOEP GENEEM<br />
(ʼn Verhaal van aksie)<br />
1. ’n Apartheidsverhaal 1<br />
2. Inleidend 2<br />
3. Praktiese teologie 5<br />
3.1 Die deskriptiewe-empiriese taak 8<br />
3.2 Die interpreterende taak 9<br />
3.3 Die normatiewe taak 10<br />
3.4 Die pragmatiese taak 10<br />
4. Voorafgaande 11<br />
4.1 Die sosiale geheim onthul 12<br />
4.2 Verskillende menings 13<br />
4.3 Die uitdaging aan die kerk 15<br />
5. Probleem-samehang 16<br />
6. Die (mede)-navorsers 17<br />
6.1 Aanvanklike navorsing 20<br />
6.2 Opvolgnavorsing 21<br />
6.3 Transkripsies 22<br />
7. Intensie 24<br />
8. Verwagtinge 25<br />
9. Paradigma, epistemologie en metodologie 26<br />
9.1 Paradigma 26
Inhoudsopgawe<br />
p2<br />
9.1.1 Die moderne era 28<br />
9.1.2 Postmodernisme / postmoderniteit 29<br />
9.1.3 My eie posisie 30<br />
9.1.3.1 Subjektiewe integriteit 30<br />
9.1.3.2 Beperktheid van taal 31<br />
9.1.3.3 Misterie van verstaan 31<br />
9.1.3.4 Betekenis van konteks 31<br />
9.1.3.5 Dekonstruksie van tekste 32<br />
9.2 Epistemologie 35<br />
9.2.1 Sosiale konstruksie diskoers 36<br />
9.2.2 Pastorale teorievorming 38<br />
9.3 Metodologie 42<br />
9.3.1 Literatuurstudie 42<br />
9.3.2 Aanvanklike navorsing in 1998 46<br />
9.3.3 Opvolgnavorsing in 2012 48<br />
9.3.4 Die ABDCE-formule 49<br />
9.3.4.1 Aksie (action) 50<br />
9.3.4.2 Agtergrond (background) 50<br />
9.3.4.3 Ontwikkeling (development) 51<br />
9.3.4.4 Hoogtepunt (climax) 51<br />
9.3.4.5 Einde (ending) 52<br />
10. Navorsingsbeperkings 53<br />
11. Hoofstuk-uiteensetting 54<br />
12. Samevatting 55
Inhoudsopgawe<br />
p3<br />
HOOFSTUK 2<br />
DIE OORSPRONG VAN DIE <strong>APARTHEID</strong>SVERHAAL<br />
(ʼn Verhaal ter agtergrond)<br />
1. Inleiding 57<br />
2. Die agtergrond en oorsprong van die beleid van apartheid 61<br />
2.1 Die voorlopers van die beleid van apartheid 63<br />
2.2 Goeie bedoelings met die beleid van apartheid 66<br />
2.3 Die ander kant van die munt 68<br />
2.4 Agtergrond van 1998 se gesprekke 72<br />
3. “Ek het nie meer ʼn ouer nie” 74<br />
3.1 Onsekerheid 74<br />
3.1.1 Wit armoede 75<br />
3.1.2 Misdaad 79<br />
3.1.3 Politiek 80<br />
3.1.4 Dienslewering 83<br />
3.1.5 Rassisme 85<br />
3.1.6 Wit skuld 88<br />
3.1.7 Regstellende aksie 89<br />
3.1.8 Samevatting 91<br />
3.2 Ontnugter 91<br />
3.3 Opgewonde 92<br />
3.4 Oneerlik 93
Inhoudsopgawe<br />
p4<br />
4. Die posisie van die kerk voor 1998 95<br />
4.1 “Die NP in gebed” 95<br />
4.2 “Te abstrak en teoreties en daarom ook te onkrities” 100<br />
4.3 “Sinode van versoening” 103<br />
5. Die posisie van die kerk sedert 1998 105<br />
5.1 Ou toekoms, nuwe toekoms 105<br />
5.2 Uitdagings 106<br />
6. Weingarten se “Typology of Witnessing” 111<br />
7. Die proses van verandering 113<br />
8. Samevatting 118<br />
HOOFSTUK 3<br />
DIE VERHAAL OOR <strong>APARTHEID</strong> – VERLEDE TYD<br />
(ʼn Verhaal van ontwikkeling)<br />
1. Inleiding 119<br />
2. “Geblinddoek deur die lewe” 120<br />
3. Die effek van apartheid 122<br />
3.1 “Twee wêrelde” 127<br />
3.2 “Minder mens” 129<br />
3.3 “Inkommers in apartheid” 133<br />
3.3.1 Rassisme en emosies 134<br />
3.3.2 Rassisme en mag 135<br />
3.3.3 Rassisme en die instellings 136<br />
3.3.4 Die uitwys van rassisme 136
Inhoudsopgawe<br />
p5<br />
3.4 Paternalisme 137<br />
3.5 Groot en klein apartheid 142<br />
4. “Die belediging van apartheid” 144<br />
5. Die onthullings voor die WVK 148<br />
6. Reaksie op die onthullings 150<br />
6.1 “Dit is nie só nie” 150<br />
6.2 “Die Rooi Gevaar” 154<br />
6.3 “Ons is mislei” 159<br />
6.4 “Dinge het tog verander” 161<br />
6.5 “Iewers het dinge verskriklik verkeerd geloop” 163<br />
7. Die rol van die kerk in die tyd van apartheid 165<br />
7.1 “Die backbone van apartheid” 165<br />
7.2 “Te lank stilgebly” 168<br />
7.3 “Hulle begin darem seker nou Christene raak” 170<br />
8. ’n Herhaling van die patroon? 172<br />
9. Samevatting 173<br />
HOOFSTUK 4<br />
DIE VERHAAL OOR <strong>APARTHEID</strong> – TEENSWOORDIGE TYD<br />
(ʼn Klimaks in die verhaal)<br />
1. Inleiding 175<br />
2. Die pad wat die perd geloop het 176<br />
3. Metodologie 177<br />
4. Herhalende temas 178
Inhoudsopgawe<br />
p6<br />
4.1 Nogeens, die belediging van apartheid 180<br />
4.1.1 “Apartheid het sin gemaak” 180<br />
4.1.2 “Dis wetgewing se skuld” 183<br />
4.1.3 “Dit was ’n fout” 185<br />
4.1.4 “Dit was ’n fout, maar...” 185<br />
4.2 “Steeds twee wêrelde” 187<br />
4.3 “Ek is (nie) ʼn rassis (nie), maar...” 193<br />
4.3.1 Wat is rassisme? 194<br />
4.3.2 Die onvermydelike van ras 198<br />
4.3.3 Nie-rassisties en meer rassisties 201<br />
4.3.4 Rassisme in remissie? 209<br />
4.4 Skuld 210<br />
4.4.1 Onbewuste werklikheid 211<br />
4.4.2 Ontkenning 213<br />
4.4.3 Erkenning 216<br />
4.4.4 Belydenis 219<br />
4.4.5 Skuld, vergifnis en versoening 223<br />
4.5 Die Kerk 226<br />
4.5.1 Die NG Kerk in apartheid Suid-Afrika 228<br />
4.5.2 Die NG Kerk in post-apartheid Suid-Afrika 231<br />
4.5.3 Die NG Kerk en kerkhereniging 233<br />
4.5.4 Struikelblokke op die pad na kerkhereniging 234<br />
4.6 Regstellende aksie 235<br />
4.7 Die pad vorentoe 243<br />
4.7.1 Gemaklik in ʼn ongemaklike land 244
Inhoudsopgawe<br />
p7<br />
4.7.2 Bekommerd oor die toekoms 245<br />
4.7.3 Die rol van die kerk op pad na die toekoms 246<br />
4.8 Nuwe Suid-Afrikaners? 248<br />
4.9 Die jeug vir die toekoms? 250<br />
5. Samevatting 251<br />
HOOFSTUK 5<br />
DIE POST-<strong>APARTHEID</strong> VERHAAL?<br />
(ʼn Verhaal van ʼn einde)<br />
1. Inleiding 252<br />
1.1 Wat behels ʼn “ending”? 253<br />
1.2 Osmer se ought, en meer 254<br />
1.3 Pastorale betrokkenheid 255<br />
1.4 Die rit op die “roller coaster of change” 256<br />
2. Die rol van die WVK 258<br />
2.1 Die waarde van die WVK 259<br />
2.2 Die tekorte van die WVK 261<br />
2.3 Waar staan ons nou met die WVK? 262<br />
2.4 Waarmee die WVK nie gehelp het nie 264<br />
3. Die hart van apartheid 266<br />
3.1 “Senzeni na?” 266<br />
3.2 Hoe wittes apartheid (ge)sien (het) 266<br />
3.3 Gesoek: ʼn gemaklike paar mokassins 268<br />
3.4 Aan die hand van die Evangelie 270
Inhoudsopgawe<br />
p8<br />
3.5 Die gevolge van ʼn ontkenning 272<br />
3.6 So moeilik om aan te beweeg? 273<br />
4. Nalatenskap van apartheid 274<br />
4.1 Steeds kwaad vir die Engelse, én die Boere 274<br />
4.2 Om die vrugte te pluk 276<br />
4.3 Om te erken jy het die vrugte gepluk 278<br />
4.4 “Vreemdelinge, selfs vyande” 279<br />
4.5 Wit 282<br />
5. Die pad van skuld en versoening 285<br />
5.1 Wat is versoening? 285<br />
5.2 Die groot onwilligheid 287<br />
5.3 “Nog baie voete oor” 288<br />
6. Die rol van die NG Kerk 289<br />
6.1 In die beskuldigdebank 289<br />
6.2 Die kerk in ʼn post-apartheid oorpak 290<br />
6.3 Die kerk doen goed 292<br />
6.4 Die kerk sukkel steeds 293<br />
7. Skulderkenning 294<br />
7.1 Vars stemme oor Belhar 297<br />
7.2 Saam vorentoe 298<br />
7.3 Lidmate en skuldbelydenis 298<br />
8. Versoening en vergifnis 300<br />
8.1 Versoening: Kerk as instituut moet voorbeeld stel 302<br />
8.1.1 Eenheid in die NG Kerkfamilie 303<br />
8.1.2 Begelei lidmate ten opsigte van die verlede 304
Inhoudsopgawe<br />
p9<br />
8.1.3 Begelei lidmate ten opsigte van die hede en die toekoms 305<br />
8.2 Restitusie as deel van versoening 307<br />
8.3 Regstellende aksie as restitusie in beginsel en praktyk 310<br />
9. Lewe na apartheid 314<br />
9.1 Die uitdaging aan die NG Kerk 314<br />
9.2 “Ga se lekhoa, ke motho” 318<br />
9.3 ʼn Kangaroe in die Vrystaat? 319<br />
9.4 Hoop gesetel in volgende geslag 323<br />
10. “Zaziwe” 326<br />
11. Samevatting 327<br />
12. Oorsig oor die navorsing 327<br />
12.1 Terugskouend 328<br />
12.2 Beperkings 329<br />
12.3 Toekomstige temas 330<br />
Bibliografie 331<br />
Bylae<br />
1. Gesprek 1: 30 Julie 1998 388<br />
2. Gesprek 2: 13 Augustus 1998 409<br />
3. Gesprek 3: 27 Augustus 1998 428<br />
4. Gesprek 4: 10 September 1998 454<br />
5. Gesprek 5: 6 Oktober 1998 474<br />
6. Gesprek 6: 27 Oktober 1998 494
Inhoudsopgawe<br />
p10<br />
7. Gesprek 7: 4 November 1998 516<br />
8. Gesprek 8: 19 November 1998 543<br />
9. Gesprek 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans 561<br />
10. Gesprek 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi 586<br />
11. Gesprek 11: Opvolggesprek met Johan en Karin 600<br />
12. Gesprek 12: Opvolggesprek met Hanlie 609<br />
13. Gesprek 13: Opvolggesprek met Danie en Linda 629<br />
14. Gesprek 14: Opvolggesprek met Isak 647<br />
15. Gesprek 15: Opvolggesprek met George 661<br />
16. Korrespondensie van Isak 681<br />
17. Korrespondensie van Johan 698<br />
18. Korrespondensie van Karin 705<br />
19. Aanvanklike uitnodiging 715<br />
20. Toestemming van mede-navorsers 717<br />
21. Verkorte biografieë van mede-navorsers 718<br />
22. Ingeligte toestemming (Fakulteit Teologie UV) 719<br />
Opsomming 722<br />
Abstract 724<br />
Kernwoorde / Key words 726
HOOFSTUK 1<br />
<strong>APARTHEID</strong> ONDER DIE LOEP GENEEM<br />
(ʼn Verhaal van aksie) 1<br />
My verhaal, soos die van die meeste (aIle?) mense in Suid-Afrika, is ʼn<br />
apartheidsverhaal. Dit is 'n verhaal waaroor ek skaam kry, maar dit is<br />
ook ʼn verhaal wat meer kompleks is as wat baie van my buitelandse<br />
luisteraars ingesien het.... Die verhaal van apartheid is 'n vernederende<br />
verhaal. Dit is 'n verhaal van weet en van meerderwaardigheid wat<br />
uiteindelik ge‘backfire’ het. Ons wat gedink het ons het die antwoorde<br />
en wat neergesien het op die res van die wêreld, moes uiteindelik voel<br />
hoe dit is om uitgekryt te word as die skuim van die aarde (Müller<br />
2000a:20).<br />
1. 'n Apartheidsverhaal<br />
Wit Afrikaners kan baie verhale oor hul onlangse geskiedenis vertel, maar as hulle<br />
eerlik wil wees moet hulle veral ook, soos Müller hierbo, ’n apartheidsverhaal vertel.<br />
Daar was uiteraard ook verhale oor die kerk 2 en kultuur, persoonlike verhale van liefde<br />
en barmhartigheid, maar in al die verhale was die beleid van apartheid die<br />
onontkombare, die alles-omvattende, alles-bepalende faktor in die lewe van alle mense<br />
in Suid-Afrika. Dit het – soos bykans geen ander saak nie – elke aspek van hul lewe<br />
geraak.<br />
Hierdie verhaal van apartheid is soos die vele fasette van 'n goeie diamant. Om 'n<br />
diamant te kan waardeer, of selfs net te beskryf, vra dat dit van alle kante beskou moet<br />
word. Die lig moet eers van alle kante af op die diamant val voordat 'n oordeel gevel<br />
kan word. Om werklik eerlik met die verhaal van apartheid om te gaan, vra dat talle<br />
fasette gelyktydig onder oog gehou word sonder om een of twee uit te sonder, hetsy vir<br />
aanprysing óf kritiek. Ongelukkig val só 'n omvattende uitdaging buite die fokus van<br />
hierdie navorsing.<br />
1 Met verwysing na die eerste deel (action) van Müller, Van Deventer en Human (2001) se ABDCEmodel.<br />
2 In hierdie navorsingsverslag word die term kerk gebruik om te verwys na die ekumeniese verstaan van<br />
die Christelike kerk as die totale liggaam van Christus soos wat dit sigbaar word in die lewens van<br />
individuele gelowiges. Die term NG Kerk of soms net Kerk (met ʼn hoofletter) verwys na die Nederduitse<br />
Gereformeerde Kerk as denominasie.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p2<br />
2. Inleidend<br />
In hierdie navorsingsverslag word die verhaal vertel van 'n aantal wit Afrikaanssprekende<br />
Christene in Welkom in die Noord-Vrystaat, wat almal bande met die<br />
Nederduitse Gereformeerde Kerk (NG Kerk) het 3 . Veralgemenend beskou was die<br />
deelnemers aan hierdie navorsingsproses, wat ek graag mede-navorsers noem, die<br />
bevoordeeldes van apartheid en dikwels ook die voorstanders daarvan. Terselfdertyd<br />
was hulle ook mense wat vanuit 'n Christelike geloofsposisie geleef het met al die<br />
etiese elemente wat dit impliseer. Soos alle ander Suid-Afrikaners het hul lewe ook<br />
onherroeplik verander ná die 1994 verkiesing. Die bevoorregte posisie wat hierdie<br />
minderheidsgroep onder apartheid beklee het, het dramaties verander met die oorgang<br />
na ’n meerderheidsregering. Hierdie oorgang alleen was al moeilik, maar na die<br />
onthullings by die Waarheids-en-Versoeningskommissie (WVK) was dit vir my as wit<br />
pastor van ’n groot gemeente, wat nog altyd byna volledig bestaan het uit wit mense,<br />
duidelik dat hulle begeleiding nodig sou hê om hulle in hierdie oorgangtyd te help.<br />
Daarom is hierdie groep beperk tot blankes 4 , omdat ons die mense<br />
is wat in die ou bedeling in 'n spesifieke bedeling gestaan het<br />
en nou in die nuwe bedeling moet vrede maak met ons eie verlede<br />
[Albert 1-040] 5 .<br />
Oor 'n tydperk van etlike maande word hierdie mense mede-navorsers (Epston 2004:3)<br />
in 'n projek oor hoe, gegewe hulle spesifieke verlede, wit Afrikaanse Christene leef in<br />
wat algemeen genoem is “die nuwe Suid-Afrika” (Beukes, Davies, Van der Kooy, & Van<br />
Wyk 1991; Silber 1991).<br />
Die uitdrukking “wit Afrikaanse Christene” word nie as ʼn outomatiese samevoeging<br />
gebruik, so asof die een term noodwendig die ander veronderstel nie. Daar sou<br />
geargumenteer kon word dat die begrip wel so gefunksioneer het in die tyd van<br />
apartheid. Wat waarskynlik begin het as ʼn konvensie, het later ʼn selfstandige konstruk<br />
3 Die navorsing fokus, soos die titel ook lui, op lidmate van die NG Kerk. Ek is egter van mening dat die<br />
temas wat aan die orde kom algemeen binne die wit Afrikaanse Christengemeenskap voorkom. Daarom<br />
word in hierdie navorsing ook uitvoerig aandag gegee aan die menings van ander wit Afrikaners.<br />
4 Die woord “blankes” word hier gebruik, omdat dit ʼn aanhaling uit ʼn gesprek is en die woord só in die<br />
gesprek gebruik is. Sien my verduideliking oor die gebruik van wit, swart, blank en so meer later in die<br />
teks.<br />
5 Die metode van verwysing na aanhalings uit die gesprekke word later in hierdie hoofstuk volledig<br />
bespreek.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p3<br />
geword waarin die een term nie los van die ander gebruik is nie. In hierdie navorsing<br />
word doelbewus op wit mense gefokus, omdat hulle tydens apartheid stemreg gehad<br />
het, op Afrikaners vanweë hulle besondere rol in die land se geskiedenis, en op<br />
Christene omdat die studie juis wil vra na die rol van die kerk en die lidmate van die<br />
kerk, en by name die NG Kerk. Die volgorde waarin die drie terme gebruik word, word<br />
dikwels afgewissel na gelang van die omstandighede. Daar is geen waarde-oordeel in<br />
die manier waarop dit gebruik word nie.<br />
Die aanvanklike navorsing vind plaas in die tweede semester van 1998, in die tyd<br />
waarin die WVK se verslag gepubliseer word. Die opvolgnavorsing vind veertien jaar<br />
later plaas, aan die begin van 2012.<br />
Die hele navorsingsverslag word gestruktureer aan die hand van Julian Müller se<br />
“apartheidsverhaal” soos hy dit in sy boek Reis-geselskap (2000a:20-22) vertel. Tydens<br />
'n internasionale kongres vertel hy grepe uit sy eie lewensverhaal. Hy noem hierdie<br />
verhaal 'n “vernederende verhaal” en 'n “verhaal van shame”. Hy praat oor sy traagheid<br />
om nie gouer tot beter insigte te gekom het nie, en oor sy behoefte om te sê hy is<br />
jammer oor sy betrokkenheid by apartheid en sy teleurstelling met die NG Kerk.<br />
Alhoewel ek die boek al jare gelede gelees het, was dit eers met 'n herlees tydens die<br />
opskryfproses van die navorsing dat die inhoud daarvan my diep getref het. Ek kon<br />
baie duidelike ooreenkomste sien tussen sy verhaal en myne en dié van my medenavorsers.<br />
As hy in 1998 ʼn lidmaat van die NG Gemeente Welkom-Suid was, kan ek<br />
nogal dink dat hy goed sou kon inpas by die res van die navorsingsgroep. Uiteraard<br />
kan nie almal praat van ʼn “waterskeidingsmoment” (Müller 2000a:21) in hulle siening<br />
van apartheid nie en natuurlik het nie almal dieselfde ervarings gehad nie, en tog was<br />
daar wesentlike ooreenkomste wat die oog getref het. Sy worsteling oor sy bykans<br />
outomatiese baasskap oor sy swart maatjie, Daniël; die twyfel oor die regverdigbaarheid<br />
van die beleid van apartheid; sy teleurstelling in die NG Kerk oor die<br />
aanvanklike weiering om skuld oor apartheid te bely en sy persoonlike skuld, is alles<br />
aspekte wat ook in die groepsgesprekke na vore gekom het.<br />
Müller se verhaal word in ’n bepaalde sin ’n onbedoelde eggo van die groep se verhale.<br />
Ek gebruik uittreksels uit sy verhaal om bepaalde hoofstukke en onderafdelings van die<br />
navorsingsverslag aan die orde te stel. Soms funksioneer dit aanvullend, soms<br />
kontrasterend.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p4<br />
Nie al die mede-navorsers sal saamstem met wat Müller sê en hoe hy hom daaroor<br />
uitdruk nie, en dit was ook nooit die bedoeling dat almal dieselfde moet dink of praat<br />
nie. Die navorsing was ook nie bedoel om 'n terapeutiese ingryp te wees nie, maar tog<br />
ook nie sonder terapeutiese waarde nie. Tydens die eerste groepsbyeenkoms stel ek<br />
dit so aan die mede-navorsers: Ek wil hê dat ons ...mekaar moet begelei<br />
om beter aan te pas, om 'n meer suksesvolle deelname aan die<br />
nuwe SA te kan hê [Albert 1-025]. Die deelnemers word eintlik mede-skrywers van<br />
die finale produk “and it is the recognition of this that can make therapy more of a<br />
collaborative learning program" (Steier 1991:170). Hierin sluit ek aan by Anderson en<br />
Goolishian (1988:381) as hulle die doel van terapie só verwoord:<br />
The goal of therapy is to participate in a conversation that continually<br />
loosens and opens up, rather than constricts and closes down.<br />
Through therapeutic conversations, fixed meanings and behaviours...<br />
are given room, broadened, shifted, and changed.<br />
Die bedoeling was nooit dat die navorsing alleen maar moet uitloop in 'n verslag waarin<br />
daar dan waarde ontsluit word nie. Die aanvanklike deelnemers (mede-navorsers)<br />
moes reeds waarde put uit hulle deelname aan die proses (Müller, Van Deventer en<br />
Human 2001). Ek verduidelik dit in die eerste gesprek só aan die groep:<br />
...as iemand 'n proefskrif skryf, in watter<br />
studierigting ook al, dan is die waarde waarvan<br />
gewoonlik eers na die tyd. Hy kry 'n klomp mense, hy<br />
stuur vraelyste uit, hy versamel inligting en<br />
evalueer dit en so meer. En dan publiseer hy 'n<br />
artikel of 'n proefskrif en die waarde kom eers na<br />
die tyd. Die mense met wie hy in die proses die pad<br />
geloop het, hulle het nie op daardie stadium die<br />
waarde daaruit gekry nie. En dit is wat hierdie<br />
groep anders maak. Dit is my verklaarde uitgangspunt<br />
dat hier in hierdie groep iets moet gebeur. Dit<br />
moet vir die mense wat hier is aangenaam wees om<br />
hier te wees in die eerste plek, maar daar moet ook<br />
waarde wees om hier te wees. En ek hoop dit is wat<br />
gaan gebeur. Ek hoop werklik dat ons mekaar se hande<br />
kan vat en die pad kan makliker maak vorentoe<br />
[Albert 1-127].
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p5<br />
Dit is my hoop dat die volgende woorde van Müller (2000a:20) ook vir ons as navorsers<br />
waar sou word: “Deur die verhaal te vertel aan simpatieke maar kritiese luisteraars, kon<br />
ek self 'n nuwe storie oor my apartheidsverlede vertel wat my toelaat om aan 'n beter<br />
toekoms te werk.” Die mate waarin dit met my en die mede-navorsers sou gebeur, sou<br />
eers jare later sigbaar word toe die aanvanklike navorsing opgevolg is deur 'n verdere<br />
studie met dieselfde groep mense. Hierin is die aanvanklike temas weer aan die orde<br />
gestel en is daar gesoek vir moontlike verandering in die posisies van die medenavorsers.<br />
3. Praktiese teologie<br />
Suid-Afrika is tradisioneel bekend as 'n baie godsdienstige, en by name Christelike,<br />
land. Die laaste amptelike sensus 6 waarin vrae oor godsdiens gevra is, was in 2001.<br />
Tydens daardie sensus het slegs 15,1% van die bevolking aangedui dat hulle niegodsdiens<br />
is (Statistics SA 2004:23). Hierteenoor het 75.5% hulleself tuis gevoel in een<br />
of ander Christelike kerk en onder wit mense was die syfer so hoog as 80,7%<br />
(Statistics SA 2004:24).<br />
In die Vrystaat, waar hierdie navorsing onderneem is, is die persentasie Christene<br />
onder die algemene bevolking 89.6% en onder wit mense 'n volle 91% (Statistics SA<br />
2005:25). Hieruit is dit duidelik dat godsdiens, en by name die Christelike godsdiens, 'n<br />
dominante faktor is om mee rekening te hou in hierdie navorsing. Van die kernsake van<br />
die Christelike geloof is die opdrag om ander mense soos jouself lief te hê (Matteus<br />
22:39) en ook om aan ander te doen wat jy graag wil hê hulle aan jou moet doen<br />
(Matteus 7:12). Die onthullings wat by die WVK gemaak is, plaas onmiddellik hierdie<br />
uitgangspunte onder verdenking. Voor 1994 het slegs wit mense stemreg gehad<br />
waardeur hulle die politieke beleid van die land (help) bepaal het. Dit vraag kom nou<br />
onwillekeurig op oor hoe hierdie wit mense dan gedink het oor die diskriminerende<br />
beleid van apartheid in die lig van hulle godsdienstige belydenis.<br />
Die navorsing word vanuit 'n prakties-teologiese uitgangspunt gedoen om juis die<br />
diskrepansie tussen belydenis en praktyk, tussen leer en lewe te ondersoek. In die<br />
navorsing maak ek gebruik van die insigte van talle akademici wat al hieroor geskryf<br />
het, maar ek kies doelbewus 'n drietal wat in die onlangse verlede nuwe insigte na die<br />
6 Die amptelike sensus in 2011 het geen vrae oor godsdiens bevat nie.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p6<br />
tafel gebring het. Ek verwys na Müller (2005), Osmer (2008) en Ganzevoort (2009).<br />
Müller se besondere bydrae ten opsigte van postfoundationalism 7 kom later volledig<br />
aan die orde, maar ek wil graag hier die bydraes van Osmer en Ganzevoort koppel aan<br />
'n vroeëre bydrae van Müller (2000b).<br />
Die navorsing gebruik Osmer (2008) se vier kerntake van die praktiese teologie,<br />
naamlik die deskriptief-empiriese taak, die interpretatiewe taak, die normatiewe taak en<br />
die pragmatiese taak as bril om na die problematiek van die navorsingsonderwerp te<br />
kyk. Ganzevoort (2009) se idee van teologie as “tracing the sacred” korreleer goed met<br />
aspekte van Osmer se vierdeling van praktiese teologie.<br />
Verslagdoening oor die navorsing geskied aan die hand van die ABDCE-formule wat<br />
aanvanklik deur Lamott (1995) ontwikkel is vir die skryf van verhale. Die formule is deur<br />
Müller (2000b) en van sy kollegas verder ontwikkel (Müller, Van Deventer & Human<br />
2001) as 'n teoretiese model vir die dokumentering van narratiewe navorsing. Die<br />
model self sal verderaan in hierdie hoofstuk meer uitvoerig beskryf en bespreek word.<br />
Op hierdie punt is dit belangrik om te wys op ooreenkomste tussen Osmer se<br />
vierdeling, Ganzevoort se “tracing the sacred” en dokumenteringsriglyne van Müller en<br />
sy kollegas. Dit is nie vreemd dat daar groot ooreenkomste tussen die modelle is nie<br />
aangesien elke navorser poog om op 'n eie manier dieselfde proses in die pastoraat te<br />
beskryf.<br />
Ganzevoort (2009) neem sy vertrekpunt in die uitdrukking “hermeneutics of lived<br />
religion” wat vertaal word as die hermeneutiek van 'n geleefde godsdiens. Vir hom is dit<br />
'n samevatting van waaroor die praktiese teologie gaan. Hy verduidelik dan die drie<br />
terme in sy vertrekpunt uitvoerig. Hy begin by die laaste deel van die konsep en gee<br />
eers aandag aan die woord godsdiens. Die woord godsdiens is sy voorkeur keuse bo<br />
geloof of spiritualiteit, omdat dit volgens hom 'n meer omvattende term is as die ander<br />
twee. Hy definieer godsdiens dan as “the transcending patterns of action and meaning<br />
embedded in and contributing to the relation with the sacred” (Ganzevoort 2009:3). Vir<br />
hom is dit belangrik om 'n uitdrukking soos “the sacred” te gebruik om so inklusief<br />
moontlik te wees in die omgewing waarin hy werk en beweeg. Vir hierdie navorsing<br />
word “the sacred” geïdentifiseer as God Drie-enig soos geopenbaar in die Bybel en in<br />
7<br />
Daar is op hierdie tydstip nog geen algemeen aanvaarde Afrikaanse vertaling vir die term<br />
postfoundational nie. In hierdie dokument word dit in skuinsdruk gebruik om aan te dui dat dit ʼn Engelse<br />
term is wat gebruik word.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p7<br />
die lewe van Jesus Christus van Nasaret en aan ons bevestig deur die werking van die<br />
Heilige Gees.<br />
Ganzevoort (2009:4) definieer godsdiens verder deur die tweede term in sy beskrywing<br />
van praktiese teologie. Hy kies om te praat van 'n “lived” godsdiens. Dit sluit aan by die<br />
drie tipes materiaal waarmee teologie volgens hom werk. Die eerste noem hy “text” en<br />
daarmee bedoel hy die “textual sources of a religious tradition.” Hier probeer die<br />
teologie die teks verstaan in verhouding tot ander tekste, in verhouding tot God self en<br />
in terme van geleefde ervarings. Dit tweede tipe materiaal is die “idea” of “doctrinal<br />
structures” wat probeer om te verwoord wat ons van God kan sê of nie kan sê nie. Die<br />
derde tipe materiaal waarmee hy sê die teologie werk, is “praxis”, die handelinge of<br />
betekenisse wat aan die werk is in die manier waarop gelowiges leef, onderling op<br />
mekaar inwerk en met God omgaan.<br />
Ganzevoort (2009:4) se derde sleutelterm in sy verstaan van praktiese teologie is<br />
hermeneutiek. Benewens die feit dat dit dui op die reëls van interpretasie in die<br />
algemeen, dui dit ook op die proses van menslike interpretasie, “thereby placing<br />
existential themes at the centre of investigation.” Hier beweeg praktiese teologie nader<br />
aan die sosiale wetenskappe. Vir die praktiese teologie beteken dit dat die lewe<br />
geïnterpreteer word deur 'n eindelose reeks gesprekke waarin ons betekenis<br />
konstrueer. As praktiese teologie hermeneuties kyk, dan is die doel om die geleefde<br />
godsdiens te verstaan “from its own characteristics and in light of its own<br />
understandings and intrinsic normativity” (Ganzevoort 2009:5). Die manier waarop hy<br />
dit verstaan, noem hy “tracing the sacred.”<br />
Ganzevoort (2009:5) onderskei vier betekenisse van die woord “tracing” wat elkeen 'n<br />
ander aspek beklemtoon en wat hy elke keer met 'n ander woord beskryf. Hy begin met<br />
'n antieke betekenis van “tracing”, naamlik “travelling” – om oor 'n sekere terrein te<br />
beweeg. Die tweede betekenis is “following”, wat dui op die volg van 'n stel voetspore<br />
van iemand of iets anders. Die derde betekenis is 'n meer metafories verstaan van die<br />
woord in die sin om iets in detail te bestudeer. “Tracing” het dus daarmee te make om<br />
kennis te rekonstrueer en te ontwikkel. Die laaste betekenis van “tracing” het volgens<br />
hom te make met tekening of na-tekening in die sin van iets te skep of te modelleer na<br />
aanleiding van 'n eksterne werklikheid. Hiervoor gebruik hy die beskrywende woord<br />
“sketching.”
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p8<br />
In die lig van Osmer (2008) se beskrywing van praktiese teologie, wil hierdie navorsing<br />
graag aansluit by Ganzevoort se eerste betekenis van die woord “tracing” wat hy vind<br />
in die woord “travelling” of “transversing”. Ganzevoort gaan dan voort om praktiese<br />
teologie te beskryf as swerwende geleerdheid “which resembles more the roaming<br />
through a forest of explorers who enjoy the scenery.” Hiermee bedoel hy dat die<br />
versameling van kennis nie bloot kumulatief is nie, maar meer dikwels sirkulêr. “We<br />
revisit places we have seen before and repeat old questions to consider old and new<br />
answers.” Vir die ingeligte leser sal dit duidelik wees dat hierdie aspek ooreenkomste<br />
toon met wat Osmer (2008:4) noem die “descriptive-empirical task.”<br />
3.1 Die deskriptiewe-empiriese taak<br />
Osmer (2008:4) beskryf sy “descriptive-empirical task” as “Gathering information that<br />
helps us discern patterns and dynamics in particular episodes, situations, or contexts.”<br />
Verderaan in sy boek (2008:36) beskryf hy dit as die soeke na die antwoord op die<br />
vraag: “What is going on?” Praktiese teologie moet eers seker maak dat die aard en<br />
omvang van die probleem goed verstaan word alvorens oplossings gesoek kan word.<br />
Hierdie strewe na verstaan vind plaas deur middel van gesprekvoering.<br />
Die primêre wyse waarop 'n gespreksruimte geskep word en 'n dialogiese proses<br />
gefasiliteer word, is deur terapeutiese vraagstelling. Vir Anderson en Goolishian<br />
(1992:28) beteken dit 'n “not-knowing” benadering. Hiermee benadruk hulle die feit dat<br />
elke persoon die kenner van sy of haar eie lewe is. Die “not-knowing” terapeut neem 'n<br />
houding in van egte nuuskierigheid. Die terapeut se houding verwoord (of ver-beeld) 'n<br />
behoefte om meer te weet van wat gesê word, eerder as om voorafopgestelde opinies<br />
en verwagtinge oor die kliënt of die probleem of die oplossing aan te bied.<br />
Dit is duidelik dat hierdie konsep misverstaan word deur sommige skrywers. Janse van<br />
Rensburg (2000:69) gee toe dat die “not-knowing” benadering fokus op die behoorlike<br />
verstaan van die probleem en tog is sy hele betoog en afwysing van hierdie benadering<br />
nie hierop gebou nie, maar op 'n denkbeeldige “not-knowing” benadering ten opsigte<br />
van die etiese hantering van probleemsituasies. Dit kan help om volledig te luister na<br />
hoe Anderson en Goolishian (1992:28) self hulle aanpak beskryf: “the therapist<br />
exercises an expertise in asking question from a position of ‘not-knowing’ rather than<br />
asking questions that are informed by method and that demands specific answers.”
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p9<br />
Ander skrywers stel dieselfde standpunt in ander woorde. Ganzevoort (2009:6) sluit<br />
aan by Josuttis (1996) wat die bediening beskryf as “guidance in the hidden and<br />
forbidden zone of the sacred” en dan sê hy: “The guide is not an omniscient narrator,<br />
but a fellow traveller.” Gerkin (1997:113) gebruik die konsep van 'n “interpretive guide”<br />
om die werk van die pastor te beskryf. Van die vier pastorale funksies naamlik “healing,<br />
guiding, sustaining, and reconciling” (Gerkin 1997:114) meen hy dat 'n “substantially<br />
altered” vorm van “guiding” die oorheersende rol gaan speel in die afsienbare toekoms.<br />
Die rol van die pastor as gids sal al hoe meer fokus op ondersoek en dialoog tussen<br />
die storie van die Christelike gemeenskap en die storie van die individu.<br />
In die navorsingsverslag sal hierdie taak tuiskom en beskryf word onder die action<br />
aspek van Müller, Van Deventer en Human (2001) se ABDCE-model. Hierdie eerste<br />
hoofstuk word juis gewy aan die opmerking van Lamott (1995:62) waarby hulle<br />
aansluit: “You begin with action that is compelling enough to draw us in, make us want<br />
to know more.” In hierdie navorsing is daardie aksie die dramatiese verandering in<br />
politieke bedeling na 1994 en die daaropvolgende onthullings voor die WVK.<br />
3.2 Die interpreterende taak<br />
Osmer (2008:4) beskryf die tweede taak as die “interpretive task.” Die bedoeling van<br />
hierdie taak is om so goed as moontlik te probeer verstaan waarom 'n spesifieke<br />
insident plaasgevind het of waarom 'n situasie of konteks ontstaan het en / of in stand<br />
gehou word. Vir my korreleer dit met Ganzevoort (2009:6) se “studying in detail.” Die<br />
fokus van sy detail-studie is die bewyse of oorblyfsels van die sakrale, terwyl Osmer<br />
(2008:4) se fokus meer is op die effek wat hierdie sakrale (of die afwesigheid daarvan)<br />
het in die lewe van mense. Hy beskryf sy interpreterende taak as “Drawing on theories<br />
of the arts and sciences to better understand and explain why these patterns and<br />
dynamics are occurring” (Osmer 2008:4).<br />
Die interpreterende taak sluit aan by die ABDCE-model se tweede punt, naamlik<br />
background. Lamott (1995:62) sê: “Background is where you let us see and know who<br />
these people are, how they’ve come to be together, what was going on before the<br />
opening of the story.” In hierdie verslag word die background gewy aan die ontstaan en<br />
funksionering van apartheid en die agtergrond vanuit die pastorale teologie waarteen<br />
die lewens van hierdie wit Afrikaners afspeel.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p10<br />
3.3 Die normatiewe taak<br />
Die normatiewe taak verwoord die soeke na 'n etiese riglyn vir die respons op dít wat in<br />
die vorige twee take ontdek en beskryf is. In sy eie woorde: “Using theological concepts<br />
to interpret particular episodes, situations, or contexts, constructing ethical norms to<br />
guide our responses, and learning from ‘good practice’” (Osmer 2008:4).<br />
As Ganzevoort (2009:6) “tracing” as “following” beskryf, dan gebruik hy die woord<br />
“discipleship” en hy haal Paulus se woorde uit Filippense 3 aan waar hy sê dat hy<br />
besef dat hy nog nie alles al bereik het nie, maar dat hy hom inspan en uitstrek om dit<br />
te kan bereik. Dis hier waar die gelowige “tries to grasp what God had intended”<br />
(Ganzevoort 2009:6). By beide skrywers gaan dit dus oor die soeke na die etiese, 'n<br />
soeke na 'n beter, meer Bybelsverantwoorde manier van lewe in 'n spesifieke situasie.<br />
In hierdie navorsingsverslag fokus die development aspek van die ABDCE-model op<br />
die ondersoek na die praktyk van wit Afrikaners se lewe voor die groot omwenteling in<br />
1994. Soos Lamott (1995:62) sê: “Then you develop these people, so that we learn<br />
what they care most about. The plot – the drama, the actions, the tensions – will grow<br />
out of that.”<br />
3.4 Die pragmatiese taak<br />
Osmer (2008:4) se pragmatiese taak “Determining strategies of action that will<br />
influence situations in ways that are desirable and entering into a reflective<br />
conversation with the ‘talk back’ emerging when they are enacted” kom ooreen met<br />
Ganzevoort (2009:6) se “tracing” as “sketching.” Hy beskryf dit as “envisioning and<br />
developing a world in which we can live faithfully.” Hierdeur sê Ganzevoort in sy eie<br />
woorde dieselfde as Osmer, naamlik dat praktiese teologie ook die taak het om die<br />
wêreld te ontwikkel.<br />
Müller, Van Deventer en Human (2001:86) se climax sluit aan by die pragmatiese taak.<br />
Hulle gebruik weer die woorde van Lamott (1995:62) wat die klimaks beskryf as 'n<br />
gebeure “after which things are different for the main characters...”. In hierdie<br />
navorsingsverslag korreleer dit met die longitudinale opvolg waarin gekyk sal word of<br />
enigiets verander het.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p11<br />
In terme van die ABDCE-model wat gekies is as struktuur vir die neerskryf van hierdie<br />
navorsingsverslag, sal die res van hierdie eerste hoofstuk besig wees met die aksie<br />
(action) deel van die model, dit wil sê met vrae oor wat in die huidige oomblik, die nou<br />
gebeur ten opsigte van die fokus van die navorsing. Met huidige oomblik word natuurlik<br />
bedoel die tyd van die aanvanklike navorsing, naamlik 1998. Wat gebeur wat so<br />
meeslepend is dat dit “make us want to know more” (Lamott 1995:62)? Hierdie vraag<br />
word aangespreek in die volgende afdeling onder die opskrif Voorafgaande.<br />
Voordat daartoe oorgegaan kan word, moet nog net eers duidelik gemaak word wat<br />
verder in hierdie hoofstuk aan die orde gestel word. In aansluiting by die action-vraag<br />
na die nou, kyk ek in die probleemsamehang na my persoonlike belangstelling by die<br />
onderwerp teen die agtergrond van 'n bepaalde ervaring wat ek in die NG Kerk gehad<br />
het. Hierna word die (mede)-navorsers voorgestel, gevolg deur 'n verduideliking van die<br />
intensie en verwagtinge van die navorsing. Die grootste deel van hoofstuk word gewy<br />
aan die paradigma, epistemologie en metodologie. Die hoofstuk sluit af met 'n<br />
bespreking van die beperkings van die studie en 'n beskrywing van wat in die verdere<br />
hoofstukke verwag kan word.<br />
4. Voorafgaande<br />
In 1994 het die lewe in Suid-Afrika dramaties verander. Na ʼn bewind van meer as vyf<br />
dekades het die Nasionale Party (NP) bewind en die amptelike beleid bekend as<br />
apartheid, formeel tot ’n einde gekom met die eerste volle demokratiese verkiesing in<br />
Suid-Afrika. Op 27 April 1994, vir die eerste keer in die meer as 300 jaar sedert die<br />
begin van Europese kolonisasie, het lede van alle bevolkingsgroepe in Suid-Afrika die<br />
geleentheid gehad om te stem vir die party van sy of haar keuse. Die sogenaamde<br />
nuwe Suid-Afrika is gebore. Enige nuwe begin laat egter iets van die oue agter.<br />
Die ou Suid-Afrika mag dalk dood wees, maar die verlede word nie wegwens nie; die<br />
vergrype bly spook, die geraamtes val steeds uit die kas. In die res van hierdie afdeling<br />
sal aangetoon word hoe die WVK-proses die laaste geheime van apartheid onthul het,<br />
hoe verskillende mense verskillende standpunte gehuldig het oor die toekoms van die<br />
nuwe Suid-Afrika en laastens die uitdagings aan die kerk.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p12<br />
4.1 Die sosiale geheim onthul<br />
Reeds ten tye van die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika in 1994, skyf<br />
Armstrong (1994:32) dat gemeenskappe die verlede verskillend hanteer, maar dat<br />
niemand dit kan ignoreer nie. As mense of groepe die verlede nog wou ignoreer, was<br />
dit na die proses van die WVK beslis nie meer moontlik nie.<br />
By die WVK was daar onthullings wat koue rillings langs mense se kollektiewe rûe af<br />
gestuur het. Vir baie Suid-Afrikaners was dit bloot die openbare proklamering van iets<br />
wat deel van hulle lewe was (Krog 1998a:45). Vir ander, veral vir die wit gemeenskap,<br />
was dit ʼn groot skok. Verhale van moorde, marteling, ontvoering en ander menseregtevergrype<br />
is vertel (Asmal, Asmal & Roberts 1997; Krog 1998a; Meiring 1999a; James &<br />
Van de Vijver 2000). In die hoofartikel van Die Kerkbode van 19 Desember 1997<br />
(Gaum 1997c:4) verwoord die redakteur waarskynlik die tipiese reaksie van die wit<br />
Afrikaner as hy, met verwysing na die gruverhale, lidmate aanhaal wat sê dat hulle<br />
nooit geweet het van, en nooit gestem het vir só 'n beleid nie.<br />
Die “brutale werklikheid” (Campbell 1998:14) van die onthullings van mense wat in<br />
diens van die vorige regering was (De Kock & Gordin 1998), het daagliks die kokon van<br />
ontkenning verder oopgebreek. Die aanvanklike selfversekerdheid het oorgegaan in<br />
ontkenning, maar ook dit moes plek maak vir ontnugtering en ongeloof. Die sosiale<br />
geheim (Imber-Black 1993; Mason 1993) van apartheid is wreed in die openbaar<br />
uitgestal (Pauw 1997). 'n Sosiale geheim word gedefinieer as dit waarvan geweet is, of<br />
vermoed is, maar nooit oor gepraat is nie. In families of gesinne verwys dit dikwels na<br />
sosiaal onaanvaarbare optrede of gedrag, soos drankmisbruik, gesinsgeweld of<br />
bloedskande. Dit kan ook verwys na sake wat sommige as minder ernstig sal beskou,<br />
soos iemand wat sy of haar werk verloor. Wanneer sodanige geheim dan uiteindelik<br />
geopenbaar word, gaan dit gewoonlik met baie trauma gepaard.<br />
Al gebruik Imber-Black (1993) en Mason (1993) nooit die uitdrukking sosiale geheim<br />
van apartheid as sodanig nie, was die onthullende verhale wat een na die ander voor<br />
die WVK vertel is, vir baie mense soos 'n sosiale geheim wat skielik aan die hele<br />
wêreld ontbloot word. Al te dikwels was dit wit Afrikaners wat as die skuldiges uitgewys<br />
is. Skielik kon die donker kant van apartheid nie meer ontken word nie
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p13<br />
Die wit gemeenskap wat jare lank die voordeel van apartheid gesmaak het, is<br />
ontnugter. Vrae soos “was ons werklik deel hiervan?” en later “hoe leef ons nou verder<br />
in die nuwe Suid-Afrika, gegewe ons spesifieke geskiedenis?”, het in alledaagse<br />
gesprekke en tydens huisbesoeke na vore gekom en het uiteindelik aanleiding gegee<br />
tot hierdie navorsing. Krog (1998a) vat hierdie dilemma goed saam as sy haar boek<br />
opdra “aan elke slagoffer wat ’n Afrikaner van op haar lippe gehad het.”<br />
In haar boek Country of my skull haal sy 'n anonieme brief, in Afrikaans, gerig aan die<br />
WVK aan wat dit goed opsom:<br />
Dan huil ek vir dit wat gebeur het, al kan ek niks daaraan verander nie.<br />
Dan soek ek in my binneste om te verstaan hoe is dit moontlik dat<br />
niemand eenvoudig geweet het nie, hoe is dit moontlik dat so min iets<br />
daaraan gedoen het, hoe is dit moontlik dat ek ook maar baie keer net<br />
toegekyk het. Dan wonder ek hoe is dit moontlik om met daardie skuld<br />
en skande van die binnekant te lewe... (Krog 1998a:46).<br />
4.2 Verskillende menings<br />
Baie menings oor die lewe in die sogenaamde nuwe Suid-Afrika is reeds in die tyd vóór<br />
die demokratiese oorgang gepubliseer. Vanuit verskillende gesigspunte is daar gekyk<br />
na die problematiek van die land ná die demokratiese oorgang. Ter wille van ʼn oorsig<br />
noem ek net enkeles – in geen spesifieke volgorde nie.<br />
Die teoloog Klaus Nürenberger (1994) kyk na die taak van die kerk in 'n post-apartheid<br />
Suid-Afrika. Sy vertrekpunt is “that it is part of the church’s mission to address<br />
economic issues” (Nürenberger 1994:119). Hy identifiseer veertien ekonomiese<br />
knelpunte wat volgens hom net soveel aandag vra as die politieke probleme. Dit sluit<br />
onder andere in: “a relative poor economy, vast imbalances in income, wealth and<br />
infrastructure, rural poverty, dependence on migrant labour and chaotic urbanisation”<br />
(Nürenberger 1994:121-131). Sy oplossings vir hierdie probleme lê daarin dat die kerk<br />
waagmoed aan die dag moet lê in die aanspreek van die uitdagings (Nürenberger<br />
1994:137-142).<br />
Sosioloë het ook vanuit hulle perspektief geskryf oor die lewe in die nuwe Suid-Afrika.<br />
Mungazi (1989) pas Thomas Kuhn se teorie van die struktuur van wetenskaplike
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p14<br />
revolusies toe op die bevrydingstryd in Suid-Afrika en Mangaliso (1994) skryf oor postonafhanklikheid<br />
konflik en die huidige konflik-dinamika in Suid-Afrika.<br />
Die politici het ook hulle eie idees voorgelê oor hoe die toekoms moet lyk. Adam en<br />
Moodley (1993) voer gesprekke met prominente Suid-Afrikaners en skryf dan oor "what<br />
is likely to happen in the near future." Naidoo (1991) bring 'n aantal swart skrywers<br />
bymekaar wat skryf oor sake soos die ekonomie, arbeid en veral ook die politiek. Direk<br />
na die historiese verkiesing in 1994 het hierdie stroom idees nie opgehou nie.<br />
Freedman (1995) beskryf profetiese scenario’s oor die moontlike toekoms in sy boek<br />
“Quest for blue skies – South Africa in 2004” terwyl ander (Friedman & Atkinson 1994;<br />
Murray 1994) se hoop vir die toekoms gebou word op die vreedsame aard van die<br />
verkiesing wat hulle heeltemal oorweldig het. Een kwessie word egter nie aangespreek<br />
nie.<br />
Te midde van al hierdie publikasies is daar in die tyd voor die aanvanklike navorsing<br />
bitter min geskryf oor die wit Afrikaner. Net meer as ʼn dekade later sou Davies<br />
(2009:Flapteks) steeds dieselfde skryf: “Much has been written about the African<br />
National Congress, its support base and alliance partners in the post-apartheid era, but<br />
Afrikaner politics and identity remain underexplored.” 8 Die dominante diskoers van die<br />
tyd voor 1998 het gefokus op die verbetering van die lewens van swart mense. Tog<br />
was die wit Afrikaner juis belangrik in die post-apartheid Suid-Afrika. As groep het hulle<br />
’n baie spesifieke geskiedenis; hulle was die bedrywers van apartheid, die<br />
ondersteuners of ten minste dan die bevoordeeldes van apartheid. Ek kies doelbewus<br />
vir die uitdrukking bedrywers van apartheid om die Engelse perpetrators of apartheid<br />
mee te vertaal, eerder as 'n konsep soos daders. Iemand wat iets bedryf is met baie<br />
meer besig as bloot met die pleeg van sekere dade. 'n Bedrywer is ook besig met die<br />
onderliggende filosofie van dit wat bedryf word. In die lig van die debat tydens die<br />
sesde gesprek [6-052 tot 6-100] oor die onderskeid tussen die dade van apartheid en<br />
die onderliggende uitgangspunte, is dit meer omskrywend om eerder van bedrywers as<br />
daders te praat.<br />
8 In die jare tussen die twee rondtes navorsing het daar wel ʼn aantal boeke verskyn wat spesifiek fokus<br />
op die Afrikaner. Hier kan verwys word na die boek van Botha (2008) en die twee van Giliomee (2004 en<br />
2012).
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p15<br />
Wetend of onwetend het wit Afrikaners die ellende van miljoene veroorsaak, en die<br />
dood van baie (Coleman 1998). Wit Afrikaners kan hulle rol in die “ou” Suid-Afrika nie<br />
ontken of ongedaan maak nie. In dieselfde asem moet ook erken word dat hierdie<br />
groep 'n belangrike rol het om te speel in die sukses van die nuwe Suid-Afrika. Dit<br />
verklaar die destydse president Nelson Mandela se uitnodiging "for the full participation<br />
of the DRC and the Afrikaner community in the reconstruction of a just and democratic<br />
society" (Villa-Vicencio & Niehaus 1995:8).<br />
Die voorsitter van die WVK, aartsbiskop Desmond Tutu, luister na die voorlegging van<br />
die Vryheidsfront wat praat “vanuit die perspektief van die etniese Afrikaners wat<br />
hulleself nie kan... losmaak van hulle verlede nie” (Viljoen 1997) en maak dan hierdie<br />
opmerking oor die noodsaak van versoening: "Reconciliation is a national project.<br />
Every South African who loves this country must know that this is something to which<br />
they must be committed, for which they must work" (Tutu 1997).<br />
Sedert die aanvanklike navorsing is daar heelwat geskryf wat relevant is vir hierdie<br />
studie. Hierdie nuwer bronne word verderaan bespreek in die afdeling oor die<br />
literatuurstudie.<br />
4.3 Die uitdaging aan die kerk<br />
Wat waar is van die breë gemeenskap, is soveel te meer waar van die kerk as die<br />
gemeenskap wat God se genade sigbaar maak. Hoe kan wit Christene hulle swart<br />
broers en susters in Christus in die oë kyk op die pad wat hulle saam loop in die nuwe<br />
Suid-Afrika? Dreyer (1996:183) sê tereg dis die uitdaging van die kerk om haar lidmate<br />
die geleentheid te gee om nuwe identiteite en nuwe rolle te definieer in die nuwe<br />
bedeling. Meiring (1998:21), wat lid van die WVK was, sluit hierby aan as hy van die<br />
NG Kerk vra om genesing te bewerk deur die hou van mini-WVK’s waar mense hulle<br />
stories kan kom vertel. Die skep van nuwe rolle en die definiëring van nuwe identiteite<br />
kom egter nie oornag nie, en waar dit nog gepaard gaan met erkenning van die<br />
benadeling van ander in die verlede, is dit 'n groot prys om te betaal waarvoor nie almal<br />
kans sien nie.<br />
Baie wit Suid-Afrikaners verkies reeds jare lank om eerder die land te verlaat om<br />
sodoende die aanpassing in die nuwe situasie vry te spring (Rapport 1997:23). Só
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p16<br />
byvoorbeeld toon die Australiese sensus van 2011 dat daar reeds byna 146 000 Suid-<br />
Afrikaners in Australië woon, ongeveer 0,7% van die bevolking (Van der Westhuizen<br />
2012). Die meerderheid wit Afrikaners kan egter nie, of wil nie die land verlaat nie.<br />
Hulle sal hierdie land moet láát werk, wat dit ook al vra. Alan Paton (1979:vii) rig jare<br />
gelede reeds ʼn waarskuwing in hierdie verband: “the hard fact must be faced that the<br />
cause of black liberation and the cause of Afrikaner survival are often incompatible”. As<br />
ons hierdie land wil laat werk sal ons dit wat oënskynlik “incompatible” is, moet<br />
versoen. Die voormalige president, Nelson Mandela (Mandela 1995:188), het destyds<br />
reeds die hoop uitgespreek dat deur gesprek en onderhandeling die wit Afrikaner en<br />
die swart mense van hierdie land mekaar sal vind.<br />
5. Probleem-samehang<br />
Almal wat na 1948 in Suid-Afrika gebore is, het niks anders geken as die beleid van<br />
apartheid nie. Toe hulle gebore is, was apartheid alreeds daar. Tydens een van die<br />
groepsgesprekke vertel ek van my eie ontmoeting met die verhaal van apartheid:<br />
Ek onthou kleintyd het ons altyd na my ouma toe<br />
gestap. Sy het aan die anderkant van die treinspoor<br />
gewoon... Soos jy oor die brug gestap het, het jy<br />
afgekyk na Ghandi se winkel, en langs hom was 'n<br />
groot motorhuis se muur, en op die muur het daar net<br />
sulke groot rooi letters gestaan ‘BAN <strong>APARTHEID</strong>’.<br />
Dit was seker hier iewers in die middel-60’s, daar<br />
rond, en dit is die eerste wat ek van apartheid<br />
gehoor het [Albert 1-692].<br />
Ek onthou dat ek in my grootwordjare gedroom het daaroor dat ons as wittes eendag<br />
sou wakker word en dan is alle wit mense swart en alle swart mense wit. Al het ek dit<br />
dalk nie 'n naam gegee nie, was die besef van 'n ongelykheid en 'n onregverdigheid<br />
altyd teenwoordig. En tog was daar by wit mense klaarblyklik geen dringende behoefte<br />
om hulle aandeel of skuld aan apartheid te bely nie.<br />
Ek onthou ook die konflik in die gemeente oor die skuldbelydenis van professor Willie<br />
Jonker by die kerkeberaad in Rustenburg in 1991. Onder leiding van 'n voormalige<br />
kollega het die kerkraad met 'n meerderheid van stemme die volgende besluit geneem:
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p17<br />
“Die Kerkraad van die NG Gemeente Welkom-Suid distansieer hom ten volle van die<br />
skuldbelydenis wat dr. Willie Jonker namens die NG Kerk en die Afrikaner gedoen het<br />
dat apartheid in al sy vorme as sonde voor God verklaar word” (Ned. Geref. Gemeente<br />
Welkom-Suid 1991). 'n Aantal kerkraadslede het uit protes hulle teenstemme laat<br />
notuleer. Vier maande later is revisie toegestaan ten opsigte van die besluit en is 'n<br />
aantal ander besluite geneem. In die eerste van die nuwe besluite besluit die kerkraad<br />
“om hom te distansieer van die onkerkordelike optrede van Prof Willie Jonker toe hy<br />
tydens die Rustenburg-beraad 'n skuldbelydenis namens die NG Kerk en die Afrikaner<br />
gedoen het” (Ned. Geref. Gemeente Welkom-Suid 1991). 'n Verdere besluit is ook<br />
bygevoeg waarin die kerkraad “besluit om 'n beroep op lidmate te doen om hulle te<br />
vereenselwig met die skuldbelydenis wat vervat is in Kerk en Samelewing en om in die<br />
lig daarvan ook persoonlike skuldbelydenis voor God te doen” (Ned. Geref. Gemeente<br />
Welkom-Suid 1991). Ek weet nie wat die persoonlike reaksie van al die lidmate hierop<br />
was nie, maar ek kan my nie herinner aan enige gebed in my teenwoordigheid waar 'n<br />
lidmaat of kerkraadslid skuld oor apartheid bely het nie. Die onthullings by die WVK sou<br />
waarskynlik hierdie situasie verander.<br />
Die gebeure van 1994 het iets van my droom waargemaak. Alle mense se velkleure<br />
was nog soos voorheen, maar die gesagsrolle het heeltemal verander. Die bekende<br />
het plek gemaak vir die onbekende. Ek het gewonder hoe wit mense 9 in die<br />
sogenaamde “nuwe” Suid-Afrika sou leef, veral na die onthullings by die WVK. Ek het<br />
verder gereken dat indien ek daaroor wonder, daar waarskynlik ook ander sou wees<br />
wat wonder hoe hulle lewe in die toekoms sou wees. Hierdie vrae was “compelling<br />
enough to draw us in” (Lamott 1995:62). Dit was hierdie vrae wat die “this now” (Lamott<br />
1995:48) van die aksie-fase gevorm het en waaruit die navorsing ontstaan het.<br />
6. Die (mede)-navorsers<br />
Soos reeds hierbo vermeld, in my mede-navorsers almal wit Afrikaans-sprekende<br />
Christene wat almal bande met die NG Kerk het. Daarby kom almal uit Welkom in die<br />
Noord-Vrystaat. Dit is gepas om hier eers iets meer oor Welkom self te sê.<br />
9 Ek kies vir die gebruik van wit mense in plaas van witmense (ook so met swart mense en swartmense)<br />
om daarmee aan te dui dat die kollektief mense is met twee onderafdelings, eerder as twee onderskeie<br />
selfstandige groepe.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p18<br />
Die stad Welkom is die breinkind van sir Ernest Oppenheimer van Anglo American<br />
(Froise 2004:73). Hierdie naam is later verander na AngloGold en tans staan hulle<br />
bekend as AngloGold Ashanti. Met die ontdekking van goud in die Noord-Vrystaat in<br />
die 1940’s is besluit om 'n nuwe dorp aan te lê vanwaar die goudmyn-aktiwiteite bedryf<br />
sou word. Op 15 April 1947 gee die Provinsiale Raad toestemming vir die totstandkoming<br />
van die dorp (Fleischer 1968:21).<br />
Welkom is een van net 'n handjievol dorpe wêreldwyd wat eers op papier uitgelê is<br />
voordat dit gebou is. Die stadsbeplanner William Backhouse benut die oorvloed ruimte<br />
op die vlaktes van die Noord-Vrystaat en ontwerp 'n model-stad: “His vision was to<br />
build an open city that would avoid congestion” (Sparks 2003:242). Van daar Welkom<br />
se magdom beroemde verkeersirkels.<br />
In dieselfde tyd dat die dorp aangelê word, sink Anglo American aanvanklik vyf<br />
mynskagte, wat kort daarna deur nog vyf opgevolg is en toe 'n verdere drie. In sy<br />
Kersboodskap in 1950 – die jaar toe die eerste skagte in produksie kom – noem<br />
Oppenheimer hierdie groot ontwikkeling “probably the biggest single enterprise in the<br />
history of our country” (Fleischer 1968:12). Die noodsaak vir so baie skagte is duidelik<br />
as in gedagte gehou word dat die goud wat hier ontdek is, ses en 'n half onse per ton<br />
erts beloop het. In metrieke mate is dit meer as 204 gram per metrieke ton. Dit was<br />
eenhonderd keer ryker as die beste resultate van die Witwatersrand (Sparks<br />
2003:241). Die aantal skagte sou in die daaropvolgende dekades nog dramaties<br />
vermeerder, sodat Welkom in die 1970’s ongeveer 35% van Suid-Afrika se goud<br />
geproduseer het (Sparks 2003:243).<br />
Hierdie rykdom het ook neerslag gevind in die salarisse van die wit mynwerkers wat<br />
gemiddeld tussen R8000 en R9000 per maand verdien het in 'n tyd toe die rand 40%<br />
meer werd was as die VSA dollar (Sparks 2003:242). Die salaris van die gemiddelde<br />
swart werker hierteenoor was 'n skamele R35 per maand (Sparks 2003:243).<br />
Ongelukkig het die Vrystaatse Goudvelde, en daarmee saam Welkom, se verhaal nie 'n<br />
onbelemmerde positiewe verloop nie. In 1992 het AngloGold, wat toe die wêreld se<br />
grootste goudprodusent was, 22 diep-vlak skagte in Welkom bedryf. Nege jaar later het<br />
hy vyf oorgehad. Sy 122 000 werknemers het verminder na 17 000 (Sparks 2003:239).<br />
Volgens die amptelike sensus was daar in 1996 ongeveer 123 000 mense werksaam in<br />
die mynbedryf in die Vrystaat, en teen 2001 slegs 44 000 (Statistics SA 2005:74).
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p19<br />
Welkom se beste dae was verby en die effek is op alle vlakke gevoel: “Even some<br />
churches have closed” (Sparks 2003:239).<br />
In 2003 skryf Sparks (2003:246) “Welkom’s golden age... is over and it is entering a<br />
new and much tougher economic phase...”. Dit is in hierdie tyd dat Marjorie Froise<br />
Welkom kies om haar navorsing oor Christenskap in Suid-Afrika te doen: “The City of<br />
Welkom is neither heavily urbanised nor rural and it is felt that Welkom represents a<br />
microcosm of the country of South Africa and that the research findings reflect a crosssection<br />
of the values of most South Africans” (Froise 2004:72). As Welkom dan ʼn<br />
mikrokosmos van Suid-Afrika is, is dit juis ʼn ideale plek om hierdie navorsing te doen.<br />
As een van die leraars van die NG Gemeente Welkom-Suid, het ek in 1998 'n oop<br />
uitnodiging in die gemeenteblad geplaas waarin alle belangstellendes uitgenooi is om<br />
deel te word van 'n gespreksgroep oor apartheid en die lewe in die “nuwe” Suid-Afrika.<br />
'n Afskrif van hierdie uitnodiging is ingesluit in hierdie verslag as Bylaag 19. Ek het ook<br />
'n aantal persone in die gemeente persoonlik genader om hulle uit te nooi na die<br />
gespreksgeleenthede. Dertien persone het vir die gesprekke opgedaag. In hierdie<br />
navorsingsverslag verwys ek op verskillende maniere na hierdie mense, soms as (lede<br />
van) die groep, ander kere as deelnemers (Ebersöhn, Eloff & Ferreira 2007:8) en<br />
hoofsaaklik as mede-navorsers (Mouton 2001:63) soos die gebruik in 'n sosiaalkonstruksie<br />
benadering is. Hierdie terme word as wisselterme gebruik en geeneen het<br />
'n waarde-voorrang bo die ander nie.<br />
Die aanvanklike groep mede-navorsers het mans en vrouens ingesluit. In ouderdom<br />
het hulle gewissel van 37 tot 85 jaar. Die gemiddelde ouderdom was 49 jaar en die<br />
mediaanwaarde was 48 jaar. Daar was vier egpare in die groep asook twee<br />
wewenaars en een geskeide persoon. Wat beroepe aanbetref was daar – in geen<br />
spesifieke orde nie – ʼn huisvrou, ʼn aantal maatskaplike werkers, ʼn aantal persone in<br />
die onderwys, drie uit 'n tegniese beroepsveld, ʼn pensioenaris en ʼn verpleegkundige.<br />
Elke deelnemer het ʼn toestemmingsbrief geteken waarin toestemming gegee is dat die<br />
gesprekke opgeneem en getranskribeer mag word en vir navorsing gebruik mag word.<br />
ʼn Voorbeeld van hierdie brief is as Bylaag 20 aangeheg. Beperkte biografiese inligting<br />
van elke deelnemer verskyn in Bylaag 21 sonder om hulle identiteite bekend te maak.<br />
In 2011, toe hierdie navorsing reeds op ʼn gevorderde stadium was, het die<br />
Departement Praktiese Teologie aan die Universiteit van die Vrystaat ʼn riglyn
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p20<br />
daargestel ten opsigte van ingeligte toestemming van deelnemers aan navorsingsprojekte.<br />
Hierdie dokument is as Bylaag 22 aangeheg. Die dokument het te laat gekom<br />
vir gebruik in hierdie navorsing. Ek is egter oortuig daarvan dat Bylaag 20 volledig aan<br />
die gees en bedoeling van die Departement se riglyne voldoen, al sou dit nie in alle<br />
detail presies daarmee ooreenstem nie. Tydens die eerste gesprek het die medenavorsers<br />
ook ooreengekom op ʼn stel reëls vir die gesprekke. Vergelyk in hierdie<br />
verband [1-203] en verder. Saam met Bylaag 20 is daar dus voldoende beskerming<br />
aan die mede-navorsers gebied.<br />
6.1 Aanvanklike navorsing<br />
Die mede-navorsers het elkeen 'n skuilnaam gekry om hulle identiteite te beskerm. Die<br />
skuilname is toegeken in die volgorde waarin hulle aan die woord gekom het.<br />
Aangesien ek eerste gepraat het, het ek vir myself 'n skuilnaam gegee wat met die<br />
letter “A” (Albert) begin het. Die persoon wat tweede gepraat het se skuilnaam begin<br />
met 'n “B” (Ben) en so verder aan met die alfabet. Ek het vir myself ook ʼn skuilnaam<br />
gegee al was dit streng gesproke nie nodig nie. Dit was ʼn doelbewuste keuse om my<br />
gelyk te stel met al die ander mede-navorsers. In die transkripsies wat aan die groep<br />
uitgedeel is na elke gesprek, is alle deelnemers gelyk – almal word net aan skuilname<br />
geken en geeneen het ʼn voorrang bo ʼn ander nie; enige vorm van magspel is daardeur<br />
geneutraliseer. Vir die mede-navorsers was ek dus ʼn gelyke vennoot en nie die<br />
dominee wat met ʼn groep lidmate ʼn proses deurloop nie. Die mede-navorsers kon in<br />
die transkripsies hulle vorige bydraes sien en daarop kommentaar lewer in die<br />
volgende gesprek. In die woorde van Conde-Frazier (2012:236) “People who were<br />
previously objects of study become active subjects and participants.”<br />
Enkele kere word daar ook verwys na persone wat bloot met ʼn voorletter aangedui<br />
word. Omdat hulle rolle beperk is tot een of moontlik twee verbygaande verwysings,<br />
word hulle nie verder gedefinieer nie.<br />
In die transkripsies van die gesprekke is enige identifiseerbare besonderhede soos<br />
werkgewers en werkplekke verwyder ter wille van die anonimiteit van die medenavorsers.<br />
Volledigheidshalwe word die transkripsies van die gesprekke op die<br />
ingebinde CD beskikbaar gestel in elektroniese formaat as Bylaag 1 tot 8. Die nommer<br />
van die Bylaag stem dus ooreen met die nommer van die gesprek. Dit is ook waar van
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p21<br />
die gesprekke van die opvolgnavorsing.<br />
6.2 Opvolgnavorsing<br />
Die opvolgnavorsing is by wyse van ʼn longitudinale studie gedoen. “The defining<br />
feature of longitudinal studies is that individuals are measured repeatedly through time”<br />
(Diggle, Heagerty, Liang & Zeger 2002:1). In hierdie navorsing beteken dit dat ʼn groep<br />
mede-navorsers oor ʼn tydperk van veertien jaar meer as een keer die geleentheid<br />
gekry het om hulle narratiewe te deel<br />
...thereby allowing the direct study of change over time. The primary<br />
goal of a longitudinal study is to characterize the change in response<br />
over time and the factors that influence change. With repeated<br />
measures on individuals, one can capture within-individual change.<br />
Indeed, the assessment of within-subject changes in the response over<br />
time can only be achieved within a longitudinal study design<br />
(Fitzmaurice, Laird & Ware 2004:2).<br />
Die aanvanklike navorsing is in groepverband gedoen. Ongelukkig was dit nie moontlik<br />
om die opvolgnavorsing ook in groepverband te doen nie. Fitzmaurice, Davidian,<br />
Verbeke en Molenberghs (2009:ix) skryf “longitudinal studies are... prone to problems<br />
of missing data and attrition.” Hierdie “attrition” word ook soms genoem “drop-out”<br />
(Hedeker & Gibbons 2006:2) en verwys na ʼn mede-navorser wat uit eie keuse of<br />
vanweë omstandighede onttrek voor die einde van die studie. Dit was ook die geval<br />
met hierdie navorsing. ʼn Beduidende aantal van die oorspronklike mede-navorsers het<br />
uit Welkom verhuis, die meerderheid na ander provinsies. Een persoon is sedertdien<br />
oorlede. Dit sou dus nie prakties moontlik gewees het om almal weer in 'n groep byeen<br />
te bring nie. Almal was egter steeds bereikbaar en ek het nog kontak met elkeen<br />
gehad.<br />
Eerder as om 'n nuwe navorsingsgroep te begin, is besluit om eerder die oorspronklike<br />
mede-navorsers individueel te kontak vir die opvolgnavorsing. Ek het elkeen persoonlik<br />
gekontak en het deur middel van 'n persoonlike gesprek weer die temas van die<br />
oorspronklike navorsing aan die orde gestel. Ten einde hierdie gesprekke te voer het<br />
ek etlike duisende kilometers gery na uiteenlopende plekke soos Prieska in die Noord-<br />
Kaap en Malmesbury in Wes-Kaap. Die transkripsies van hierdie gesprekke is ook op
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p22<br />
die ingebinde CD in elektroniese formaat aangeheg as Bylaag 9 tot 15. Soos in die<br />
transkripsies van die oorspronklike gesprekke is inligting wat die mede-navorsers sou<br />
kon identifiseer eers verwyder. Die transkripsies van beide die aanvanklike navorsing<br />
en die opvolgnavorsing – op die CD sowel as in aanhalings in hierdie verslag – is nie<br />
taalkundig versorg nie, maar word weergegee soos wat die persone gepraat het.<br />
Van drie mede-navorsers het ek ook skriftelike korrespondensie ontvang. Hierdie<br />
korrespondensie is saam met die transkripsies in elektroniese formaat op die CD<br />
aangeheg. Soos met die transkripsies is hierdie skriftelike bydraes ook nie taalkundig<br />
versorg nie, maar onveranderd geplaas. Hierdie bydraes is genommer Bylaag 16<br />
tot 18.<br />
6.3 Transkripsies<br />
Alle gesprekke is met die toestemming van die mede-navorsers opgeneem en later<br />
getranskribeer. Die transkripsies is nie taalkundig versorg nie. Soms lees dit<br />
ongemaklik, omdat mense hulleself onderbreek en sommige gedagtes nie volledig<br />
uitgespreek word nie. Hierin sluit ek aan by die internasionale gebruike rakende<br />
transkripsies. Die voorwoord in die transkripsies van die Universiteit van Kentucky se<br />
Mondelinge Geskiedenis-program is ook hier van toepassing: “The reader... should<br />
bear in mind that he (sic) is reading a text of the spoken word rather than the written<br />
word” (aangehaal in Allen 1982:36). In die lig van die narratiewe aard van hierdie<br />
navorsing, is dit belangrik dat die mede-navorsers se menings verbatim weergegee<br />
word al voldoen dit nie altyd aan die aanvaarde taalreëls nie.<br />
Soms word woorde gebruik wat tans nie as geskik geag word nie. Waar hierdie woorde<br />
voorkom in aanhalings, word dit net so weergegee. “Oral history is what comes out of<br />
people’s mouths, and it has to be captured accurately on paper; or else you violate the<br />
integrity of the interviewee... and you violate the integrity of the medium” (Allen<br />
1982:35). Die feit dat sulke woorde aangehaal word, moet nie gesien word as<br />
goedkeuring deur die navorser of ander mede-navorsers nie. Dieselfde geld ook vir die<br />
gebruik van politieke rasonderskeidende terme soos swart, wit, blank en kleurling. Vir<br />
die doel van hierdie navorsing is dit belangrik om wel daardie woorde te gebruik om 'n<br />
getroue weergawe te kry van wat die mede-navorsers bedoel het. Die gebruik van<br />
hierdie woorde impliseer nie 'n waarde-oordeel nie.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p23<br />
Die volledige transkripsies van alle gesprekke word aangeheg sodat enige navorser<br />
kan kontroleer dat die mede-navorsers reg en binne konteks aangehaal word. Diegene<br />
wat meer wil lees oor die mede-navorsers se menings, sal dit ook geredelik kan doen.<br />
Pope, Ziebland en Mays (2000:114) is reg oor die hoeveelheid data wat kwalitatiewe<br />
navorsing genereer:<br />
Contrary to popular perception, qualitative research can produce vast<br />
amounts of data. These may include... transcribed recordings of<br />
interviews... These data are not necessarily small scale: transcribing a<br />
typical single interview takes several hours and can generate 20-40<br />
pages of single spaced text. Transcripts and notes are the raw data of<br />
the research. They provide a descriptive record of the research...<br />
Die transkripsies van die navorsingsgesprekke beslaan etlike honderde bladsye. Om ʼn<br />
spesifieke aanhaling in so ʼn omvangryke stel data te soek, kan ʼn uitdagende taak<br />
wees. Die bestaande riglyne bied nie spesifieke voorskrifte wat vir hierdie navorsing<br />
bruikbaar is nie en daarom het ek ʼn eie unieke sisteem ontwikkel. In aansluiting by<br />
Bournemouth Universiteit (Bowden 2012:3) se voorskrifte vir verwysings van<br />
regsdokumente waar soms na bepaalde paragrawe verwys word, en as gevolg van die<br />
omvang van die Bylae, het ek besluit om ʼn meer omvattende verwysingsisteem te<br />
ontwikkel. Nou is dit nie nodig dat hele bladsye gelees moet word om ʼn bepaalde<br />
verwysing op te spoor nie. Eerder as om soos die regsgeleerdes net na ʼn paragraaf te<br />
verwys, het ek gekies om na ʼn individuele reël te verwys om dit vir die leser makliker te<br />
maak om aanhalings op te spoor en te kontroleer. Die [a-bcd] patroon van verwysing<br />
maak dit nou moontlik dat enige aanhaling met groot akkuraatheid maklik opgespoor<br />
kan word.<br />
Om te help om 'n spesifieke aanhaling te vind, het ek die gesprekke genommer van 1<br />
tot 15 en die drie skriftelike bydraes as 16 tot 18. Ek het elke transkripsie en skriftelike<br />
bydrae van reëlsnommers voorsien. Wanneer ek hieruit aanhaal, gebruik ek telkens 'n<br />
verwysing in die formaat [a-bcd] waar “a” verwys na die nommer van die gesprek of<br />
bydrae en die “bcd” verwys na die betrokke reël in daardie gesprek of bydrae wat<br />
aangehaal word. Saam met elke sodanige verwysing word die naam van die medenavorser<br />
ook genoem. As die naam nie in die teks self genoem word nie, verskyn dit –<br />
in ooreenstemming met die beginsels van die Harvard metode van verwysing – in die<br />
vierkantige hakkies saam met die nommers. Hierdie metode van verwysing sluit aan by
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p24<br />
beginsels wat elders toegepas word, maar die spesifieke manier van verwysing is egter<br />
nuut.<br />
Alle aanhalings van mede-navorsers word in 'n ander lettertipe aangebied en wel<br />
in die woorde soos die mede-navorsers dit gebruik het. Alternatiewe wyses van<br />
aanbieding is oorweeg, soos byvoorbeeld die gebruik van ʼn ander kleur. Die nadeel<br />
van so ʼn stelsel sou egter wees dat wanneer die dokument dan met ʼn gewone drukker<br />
se swart ink gedruk word, die effek daarvan verlore sou gaan. Dieselfde sou ook<br />
gebeur as die gekleurde teks gefotostateer sou word. ʼn Alternatiewe lettertipe<br />
blyk die eenvoudigste metode te wees om bepaalde dele van die teks te laat uitstaan.<br />
In lyn met die riglyne van die Anglia Ruskin Universiteit (2012:32) en die Universiteit<br />
van Bournemouth (Holland 2006:elektroniese bron) is elke transkripsie voorsien van ʼn<br />
datum en soveel as moontlik inligting oor elke mede-navorsers word in Bylaag 21<br />
verskaf, maar sonder dat hulle persoonlik geïdentifiseer kan word.<br />
7. Intensie<br />
Die onthullings by die WVK was vir die meeste wit Afrikaners, én vir die medenavorsers,<br />
ʼn ontnugtering. Nie alleen was daar die onthullings oor sekere<br />
ongerymdhede wat plaasgevind het nie, maar sommige van hulle is vir die eerste keer<br />
direk gekonfronteer met die uitgangspunte van die beleid wat hulle lewe die<br />
voorafgaande dekades gevorm het. Nou hoor hulle, en dan nog in geen onduidelike<br />
taal nie, van die ervarings van diegene wat aan die skerp kant van apartheid gestaan<br />
het.<br />
Die oorkoepelende doel van hierdie navorsing is om ondersoek in te stel na 'n groep wit<br />
Afrikaanse Christene wat in post-apartheid Suid-Afrika leef. Die bedoeling is “not only<br />
[to] collect data but also [to] encounter human beings ‘at faith’” (Moschella 2012:225).<br />
Die navorsing kyk na hulle sienings oor temas soos apartheid en rassisme, (moontlike)<br />
skuld aan die beleid van apartheid, hulle siening van die rol van die kerk hierin en hoe<br />
hulle dink oor versoening tussen wit en swart in Suid-Afrika in die lig van die onthullings<br />
by die WVK. Hierdie sienings word na verloop van 'n tydperk van ongeveer veertien<br />
jaar weer getoets en vergelyk met die eerste bevindings.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p25<br />
8. Verwagtinge<br />
Met die afhandeling van hierdie navorsing beoog ek om op verskeie vlakke ’n bydrae te<br />
lewer. Ten eerste glo ek dat my werk sal bydra om die korpus van prakties teologiese<br />
navorsing in Suid-Afrika uit te brei. In die steeds-veranderende nuwe Suid-Afrika word<br />
ons gekonfronteer met nuwe uitdagings wat voortdurend nuwe antwoorde soek. Die<br />
praktiese teologie moet daarom altyddeur vernuwend kyk na die werklikheid. Ek sluit<br />
graag aan by Osmer (2008:16) se uitdrukking “web of life” om aan te dui dat dit in<br />
hierdie navorsing nie net gaan oor mense as sodanig nie, maar mense wat ingebed is<br />
'n veranderende lewende sisteme. Apartheid en post-apartheid is sulke sisteme.<br />
Ek wil graag vir die NG Kerk van waarde wees deur akademies-gefundeerd te<br />
verwoord hoe ’n bepaalde groep wit Afrikaanse Christene voel en dink oor hulle posisie<br />
in die sogenaamde nuwe Suid-Afrika en ook binne ʼn bepaalde kerkverband in hierdie<br />
nuwe Suid-Afrika. Vanuit my posisie as leraar in die NG Kerk, is my fokus juis op<br />
lidmate van hierdie denominasie. Elkeen van die mede-navorsers het bande met die<br />
NG Kerk. Ten tye van die aanvanklike navorsing was almal, behalwe een, lidmate van<br />
die NG Kerk. Hierdie mede-navorser is ʼn voormalige lidmaat van Welkom-Suid<br />
gemeente wat juis die bande verbreek het as gevolg van botsings oor die NG Kerk se<br />
standpunt oor apartheid. Teen die tyd wat die opvolgnavorsing gedoen is, was verskeie<br />
vervreemd van die NG Kerk. Enkeles het ook van gemeente verander en skakel by<br />
ander NG gemeentes in. Die verdeling in die NG Kerk familie op rassegrondslag is vir<br />
sommige onaanvaarbaar en die voortslepende debat oor hereniging bly vir hulle<br />
problematies. Ek poog om in hierdie navorsing die leiding (of gebrek daaraan) van die<br />
NG Kerk in die transformasie-proses te verwoord ten einde rigtinggewend te kan wees.<br />
Die indruk word soms gelaat dat dit net wit Afrikaners en veral die sogenaamde<br />
susterskerke is wat betrokke was by apartheid en dat hulle alleen die volle skuld moet<br />
dra. Só 'n siening is eensydig en gee nie die volle werklikheid weer nie. Die Engelssprekende<br />
deel van die wit gemeenskap staan ewe-eens in die beskuldigdebank.<br />
Stavrianos (1982:478) skryf “...many English-speaking whites support apartheid for<br />
economic reasons.” In die verslag van die WVK (TRC 1998b:39) oor die voorleggings<br />
van die geloofsgemeenskappe word in soortgelyke trant gesê “even though the<br />
majority of its constituents were black, the leadership of the English-speaking churches<br />
failed to express adequately their aspirations. Indeed, arguably the English-speaking<br />
churches ‘spoke for’ capital...”. Die kommissie verwys ook spesifiek na die band wat die
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p26<br />
Engelse kerke gehad het met die welvarende deel van die gemeenskap: “In so far as<br />
apartheid was as much about protecting the material interests of whites, this ‘bias’<br />
toward the wealthy is also a kind of legitimisation” (TRC 1998b:25). Hierdie legitimering<br />
van apartheid het gebeur omdat "the English-speaking churches have... refused to<br />
contradict the dominant social order or reject the legitimacy of the state; thus they find<br />
themselves trapped in apartheid" Villa-Vicencio (1988:6).<br />
Met die longitudinale aard van die navorsing wil ek aantoon in watter opsigte en in<br />
watter mate die houdings van lidmate rakende ’n aantal kern-kwessies moontlik<br />
verskuif het oor die afgelope veertien jaar. Dit kan dalk ’n aanduiding gee van<br />
moontlike tendense in die toekoms. Ek wil ook aantoon watter faktore ’n rol gespeel het<br />
in die moontlike verskuiwing van posisies. Ek meen dat die dokumentering van hierdie<br />
navorsing bepaalde betekenisvolle pastoraal terapeutiese aksente na vore sal bring<br />
wat ook ’n bydrae sal lewer vir bepaalde bedieninge in die NG Kerk.<br />
Dit was van die begin af my uitgangspunt dat die navorsingsproses nie maar bloot die<br />
dokumentering van bepaalde mense se narratiewe moes wees nie, maar dat hulle<br />
inderdaad ook uitgedaag moes word om hierdie narratiewe te ondersoek en te orden<br />
en dat die proses sou bydra om dit verder te ontwikkel.<br />
Ten einde die leser te help om die navorsing ten beste te verstaan, word daar in die<br />
volgende afdeling aandag gegee aan die paradigma waarteen die navorsing afspeel.<br />
Daar word ook gekyk na die epistemologie en metodologie van die navorsing.<br />
9. Paradigma, epistemologie en metodologie<br />
In hierdie afdeling verduidelik ek my eie posisie ten opsigte van die paradigma<br />
waarbinne hierdie navorsing gedoen word. Die epistemologiese raamwerk word<br />
uiteengesit en ek bespreek die metodologie wat gevolg is.<br />
9.1 Paradigma<br />
Vir enigeen wat hom- of haarself wil uitlaat oor die praktiese teologie is dit inderdaad 'n<br />
bevrydende woord wat Ganzevoort (2009:1) laat hoor wanneer hy sê: “I remember
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p27<br />
quite vividly the confusion when I started to encounter the myriads of definitions,<br />
approaches, themes, motives, and objects of study that all went under the big umbrella<br />
of practical theology.” Met hierdie standpunt van Ganzevoort kan ek heelhartig<br />
identifiseer. Dit verwyder egter nie die noodsaak om hierdie studie enersyds binne die<br />
praktiese teologie en andersyds binne die vakgebied van die pastoraat te posisioneer<br />
nie. Die feit dat “others in practical theology use the same name for a whole different<br />
game” (Ganzevoort 2009:1) onderstreep die behoefte aan 'n behoorlike verantwoording<br />
ten opsigte van paradigma, epistemologie en metodologie. In die volgende afdeling<br />
word hierdie sake aan die orde gestel.<br />
Guba en Lincoln (1994:107) gee die volgende definisie van 'n paradigma:<br />
A paradigm may be viewed as a set of beliefs (metaphysics) that deals<br />
with ultimates of first principles. It represents a worldview that defines<br />
for the holder, the nature of the ‘world’, the individual’s place in it and<br />
the range of possible relationships to that world and its parts...<br />
Die konsep paradigma in sy kontemporêre betekenis kan terug herlei word na die werk<br />
van Thomas Kuhn (1962). Vir hom het paradigma gedui op 'n stel gebruike wat 'n<br />
bepaalde wetenskaplike dissipline op 'n gegewe moment definieer. Hy verwys dan<br />
onder andere na wetenskaplikes soos Newton en Darwin wie se werk 'n bepaalde<br />
manier van denke en wetenskaplike ondersoek in die daaropvolgende era tot stand<br />
gebring het.<br />
Twee dekades later munt Handa (1987) die term sosiale paradigma vir gebruik in die<br />
sosiale wetenskappe. Hiermee verwys hy na 'n tipe wêreldbeeld, die Duitse<br />
Weltanschauung, dit wil sê ʼn stel ervarings, gelowe, waardes en so meer wat 'n<br />
persoon se realiteit bepaal en hoe die persoon op hierdie realiteit reageer. Tans word<br />
dit gedefinieer as “A set of assumptions, concepts, values, and practices that<br />
constitutes a way of viewing reality for the community that shares them, especially in an<br />
intellectual discipline” (The American Heritage Dictionary 2004).<br />
'n Paradigma bepaal die navorser se werkswyse en die manier waarop sy of haar<br />
kennis van waarheid gestruktureer word. Janse van Rensburg (2000:1) sê in sy<br />
definisie dat 'n paradigma ʼn persoon se denk- en verwysingsraamwerk is en dat dit ook<br />
die vertrekpunt is wat denke en dade bepaal.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p28<br />
Wie in 2012 wil praat oor die wetenskap – in watter gestalte ook al – sal moet rekening<br />
hou met die tydsgees. Oor die afgelope aantal dekades is daar op velerlei terreine 'n<br />
wegbeweeg van die sogenaamde “moderne” denkklimaat na wat tans losweg<br />
bekendstaan as die “post-moderne” benadering. In dié term is reeds iets opgeneem<br />
van die reaksionêre aard van die beweging. Voor die betekenis van die “post”-<br />
voorvoegsel tot die konsep se betekenis bespreek kan word, moet eers ondersoek<br />
word wat met “modern” bedoel word (Lötter 1995:37).<br />
9.1.1 Die moderne era<br />
Die moderne era verwys na die tydperk sedert die sogenaamde Verligting (Aufklärung)<br />
in Europa in die 18de eeu n.C. (Kapp, Moll, Scholtz, De Jongh & Grundlingh 1982:381).<br />
Foucault (1978) haal Immanuel Kant aan wat die Verligting beskryf het as “the moment<br />
when humanity is going to put its own reason to use, without subjecting itself to any<br />
authority.” Dit was dus die begin van 'n volwassewording van die mens waarin die<br />
menslike rede 'n al groter rol gespeel het. Daar is geglo dat alle sintuiglike<br />
waarnemings deur die rede vertolk, verwerk en georden word, vandaar die term<br />
rasionalisme wat ook gebruik word om na hierdie tydperk te verwys. Soos Lyon<br />
(1994:21) dit stel: “...modernity started out to conquer the world in the name of<br />
reason...”. Die een logiese uitvloeisel hiervan was die idee van 'n objektiewe<br />
wetenskap.<br />
Met die opkoms van die wetenskap in die moderne era het die mens begin glo in 'n eie<br />
vermoë om met die verstand oplossings vir alle probleme te vind. Daarom was die<br />
wetenskap so belangrik geag. Ander dominante diskoerse in hierdie tyd was<br />
individualisme (elke mense het stemreg gekry en menseregte het belangrik begin<br />
word), integrasie ('n neiging om alles vanuit een sentrale punt te wil bestuur, onder<br />
andere in nasionale regerings met hulle burokrasieë en massa-produksie in groot<br />
industriële aanlegte) en toenemende spesialisasie (as gevolg van die kennis-ontploffing<br />
was dit al hoe moeiliker vir een persoon om alles van alles te weet) (Rossouw 1995a).<br />
Baie mense was (en is steeds) baie entoesiasties oor die moderne era. Sommige begin<br />
egter die tekorte in die sisteem raaksien, soos dat die menslike rede op die ou end toe<br />
tog nie alle antwoorde kon voorsien of 'n hemel op aarde kon vestig nie. Die menslike<br />
rede en wetenskap was inderdaad besig om “monsters te skep wat tot... uitdelging kon
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p29<br />
lei: die kernbom, industrialisasie, gepaardgaande ekologiese vernietiging” (Van der<br />
Walt 2006:elektroniese bron).<br />
9.1.2 Postmodernisme / postmoderniteit<br />
Diegene met ʼn méér radikale sienswyse verstaan die postmodernisme as 'n “totale<br />
chronologiese en ideologiese breuk met die vorige paradigma...” (Van Aarde<br />
2004a:1107). Uit Janse van Rensburg (2000:39ev) se kritiek op Van Aarde, Steenkamp<br />
en Dill, asook sy latere kritiek (Janse van Rensburg 2007) op Van den Berg, blyk dit dat<br />
sy kritiek gerig is op só 'n radikale verstaan van die term postmodernisme.<br />
Meer gematigde voorstaanders voer aan dat 'n kritiese dialoog met die moderne<br />
paradigma moontlik is. “Postmodernism is in no way trans- or anti-modern... I thus<br />
interpret postmodernism as reflection on the nature, potential, shortcomings and darker<br />
sides of modernity” (Lötter 1995:37). Ook Rossouw (1995b:76) beskou dit so as hy die<br />
postmoderne kultuur noem die “critical companion” van die moderne kultuur. Hy verkies<br />
ook, nes Van Aarde (2004b:505), om eerder te praat van “postmoderniteit” as<br />
beskrywende term vir diegene met 'n meer gematigde benadering.<br />
Postmoderniteit word gekenmerk deur 'n kritiese ingesteldheid. Niks word sonder meer<br />
aanvaar nie en alle waarheidsaansprake word bevraagteken (Van Aarde 2004b:519).<br />
Verder is die postmoderniteit baie sensitief vir die “power-conviction in any absolute<br />
truths” (Terre Blanche 1997:155).<br />
Om die postmodernisme in sy volle omvang te aanvaar as paradigma vir die praktiese<br />
teologie sou 'n onhoudbare situasie teweegbring, soos Janse van Rensburg (2000)<br />
aantoon. As ons egter Van Aarde (2004b:505) se uitgangspunt aanvaar dat die<br />
postmoderniteit nie 'n “totale alternatiewe denksisteem” is nie, maar 'n sisteem wat<br />
“transversaal” ten opsigte van die moderniteit kan staan, maak dit baie deure oop. Dan<br />
neem dit “selektief afskeid van die slegte gewoontes en onaanvaarbare waardes van<br />
die moderne paradigma” (Van Aarde 2004b:505). Presies hoe lyk hierdie postmoderniteit<br />
as paradigma vir hierdie navorsing?<br />
Postmoderniteit het nie net 'n enkelvoudige beeld nie en vertoon verskillende gestaltes.<br />
Die woord (en die verwante vorm postmodernisme wat dikwels as sinoniem gebruik
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p30<br />
word) is al so baie keer verskillend gedefinieer dat Thomas Oden (aangehaal in Mohler<br />
1995:82) sê die term “has been pounced upon and taken captive by the followers of<br />
certain... writers... who just about ruined the term for any useful purposes.” Lötter<br />
(1995:37) maak Sartre se kritiek op die gebruik van die term eksistensialisme van<br />
toepassing op die begrip postmodernisme as hy hom só aanhaal: “...the word is now so<br />
loosely applied to so many things that it no longer means anything at all.” Tereg noem<br />
Klopper (2006:1) dit 'n “betekenisgelaaide term wat onnadenkend en buite konteks<br />
gebruik word...”. Dit lyk dus noodsaaklik te wees om 'n eie definisie van hierdie term te<br />
gee soos gebruik in hierdie navorsing.<br />
9.1.3 My eie posisie<br />
Eerder as om te probeer om 'n voltooide definisie te vind om by aan te sluit, sal ek<br />
eerder in aansluiting by Van den Berg (2006), my eie bakens plant om aan te dui<br />
waarbinne ek die postmoderne paradigma wil definieer.<br />
Van den Berg (2006:168) self kies vir vier “horison-lyne” waardeur hy sy eie pastorale<br />
teologie wil plaas binne die postmoderne raam. Die vier aspekte wat hy kies is:<br />
Subjektiewe integriteit, beperktheid van taal, misterie van verstaan en betekenis van<br />
konteks. Ek bespreek vervolgens elkeen en voeg dan ook my eie bydrae by.<br />
9.1.3.1 Subjektiewe integriteit<br />
Een van die groot ideale van die modernisme was dié van objektiwiteit. Postmoderniteit<br />
wys dit egter af as onhaalbaar. Strauss (2002:586) verwys hierna as die “onhoudbare<br />
dilemma in die gangbare kennisleer.” Gerkin (1997:12) demonstreer hierdie konsep<br />
heel prakties wanneer hy sy lesers uitnooi, en hy homself ook daartoe verbind, om eie<br />
vorige ervarings saam te bring na die lees en skryf van die boek: “both the writer and<br />
the reader seek to form a link between their prior experiences of care, including<br />
pastoral care.” Dis eers wanneer ek my eie subjektiwiteit kan raaksien en erken dat dit<br />
'n rol speel in my doen en dink, dat subjektiewe integriteit moontlik word. Nou kan ek<br />
myself blootstel vir die ander se unieke verstaan en dis selfs moontlik dat dit my eie<br />
verstaan kan “informeer en selfs mag wysig” (Van den Berg 2006:168).
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p31<br />
9.1.3.2 Beperktheid van taal<br />
Die lewe word geleef en verstaan deur sosiaal gekonstrueerde narratiewe (Kotzé &<br />
Kotzé 1997) en ons gebruik gesprekke as die manier om ons werklikhede te<br />
konstrueer. Kennis is nie die objektiewe weergee van 'n eksterne realiteit nie, maar die<br />
sosiale konstruksie van mense wat poog om saam te leef in hierdie wêreld (Freedman<br />
& Combs 1996). Een van die winspunte van die postmoderniteit is juis om hierdie<br />
beperktheid van taal te erken.<br />
In hulle strewe daarna om sin te maak van ervaring en van die lewe self, rangskik<br />
mense “their experiences of events in sequences across time in such a way as to arrive<br />
at a coherent account of themselves and the world around them... [t]his... can be<br />
referred to as a story or a self-narrative” (White & Epston 1990:10). Hierdie selfnarratiewe<br />
sal ons later weer terugvind in die verhale oor apartheid wat die medenavorsers<br />
vertel. Postmoderniteit laat ons die ruimte om alle stories as gelykwaardige<br />
selfnarratiewe te erken sonder om dit noodwendig te vergelyk met een of ander “regte”<br />
verhaal.<br />
9.1.3.3 Misterie van verstaan<br />
Die modernisme staan op die strewe na sekerheid deur die verwerwing van<br />
wetenskaplike kennis oor alles en almal. Teenoor hierdie gewaande wete laat die<br />
postmoderniteit ruimte vir onsekerheid en meervoudige “waarhede”, dit laat ruimte vir<br />
die betekenis van misterie (Van Niekerk 2005:64). Van den Berg (2006:171) stel dit so<br />
in die outobiografiese onthulling: “Vandag kies ek om my geloof in God te bely as deel<br />
van 'n misterie. Dié uitsig het inderdaad gelei tot 'n verandering in tongval, maar die taal<br />
van die geloof bly dieselfde.”<br />
9.1.3.4 Betekenis van konteks<br />
In 'n onderhoud met die tydskrif Time (1963:elektroniese bron), kort na sy aftrede,<br />
herinner die Duitse teoloog Karl Barth die kerk en leraars daaraan dat hulle nie in<br />
afsondering leef nie en daarom beide die Bybel en die koerant moet lees. Daarmee het<br />
hy aangedui – wat ook later in die postmoderniteit na vore kom – dat die konteks
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p32<br />
waarbinne geopereer word, nooit buite rekening gelaat kan word nie. Van Huyssteen<br />
(1999:3) verwoord dit so: “It is only as individual human beings, living with other human<br />
beings in concrete situation and contexts, that we can claim some form of rationality.”<br />
Ook vir die pastorale teologie is die betekenis van konteks belangrik. Louw (2003:49)<br />
sê dat “...pastoral theology cannot operate without the correlation between biblical texts<br />
and human contexts.”<br />
9.1.3.5 Dekonstruksie van tekste<br />
Alhoewel ek myself kan tuis voel binne bogenoemde vier aspekte, is ek tog van mening<br />
dat 'n vyfde element moet bykom. Van den Berg laat hom waarskynlik (mis)lei deur die<br />
beeld wat hy kies om te gebruik. Portrette in ons tyd is gewoonlik reghoekig, met vier<br />
sye. Dit is heel moontlik dat die portret met vier kante hom onbewustelik beperk het tot<br />
vier horison-lyne. Ek sou 'n verdere vyfde element, waarna Van den Berg self in sy<br />
artikel verwys, as volwaardige element wou aanbied. Die aspek waarna ek verwys is<br />
postmoderniteit se inherente kritiek wat dit uitspreek op alles en nog wat. Dit sluit aan<br />
by die gebruik van die term “dekonstruksie”.<br />
Dis nie moontlik om oor dekonstruksie te praat sonder om die naam van Jacques<br />
Derrida te noem nie – alhoewel juis dit die debat moeiliker maak. In 'n ope brief aan die<br />
universiteit van Cambridge, wat op daardie stadium oorweeg het om 'n eregraad aan<br />
Derrida toe te ken, maak 'n aantal van sy kollegas (Smith 1995:419) beswaar teen<br />
hierdie verering. Hulle voer onder andere aan dat sy werk nie aan die aanvaarde<br />
standaarde van helderheid en nougesetheid voldoen nie. Hulle gaan voort en sê “his<br />
works employ a written style that defies comprehension.” Hulle noem dit ook “little more<br />
than semi-intelligible attacks upon the values of reason, truth, and scholarship.” Ten<br />
spyte hiervan is dit tog nodig om te probeer om dekonstruksie te verwoord.<br />
Al is Derrida die vader van die konsep, is hy self ook vaag oor 'n definisie van<br />
dekonstruksie. Hy antwoord die vraag na presies wat met dekonstruksie bedoel word,<br />
as volg: “I have no simple and formalizable response to this question. All my essays<br />
are attempts to have it out with this formidable question” (Derrida 1988a:4). Elders<br />
vertel hy van 'n joernalis wat hom vra om dekonstruksie “in a nutshell” te verduidelik.<br />
Die joernalis vind dit dan verrassend “that I found it difficult to improvise a response to
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p33<br />
what he was asking me to do” (Derrida 1995:406). Die konsep is moeilik om te<br />
verduidelik juis omdat dekonstruksie krities kyk na die taal waarmee dit verduidelik<br />
moet word.<br />
'n Teks word gedekonstrueer “not in order to destroy” (Derrida 1997:12), maar “to undo<br />
a number of presuppositions, prejudices and so on and so forth” (Derrida 2001:110).<br />
Dit gaan dus nie om afbreek in die sin van vernietig nie, maar eerder 'n uitmekaarhaal<br />
ten einde die teks beter te verstaan. “It does not mean... saying whatever comes into<br />
your head about the text, however absurd and ridiculous...” (Caputo 1997:79).<br />
Oor die proses van dekonstruksie sê Derrida (2001:110) self “...there is no method but<br />
there are (sic) some methodological schema...”. Die dekonstruksie van 'n teks behels<br />
die “reading of texts in terms of their marks, traces, or indecidable features, in terms of<br />
their margins, limits, or frameworks, and in terms of their self-circumscription or selfdelimitations<br />
as texts” (Silverman 1989:4). 'n Teks word dus ondersoek vir wat die teks<br />
sê sowel as dit wat nie gesê word nie. Caputo (1997:77) stel dit só:<br />
But, for Derrida, a deconstructive reading is exceedingly close, finegrained,<br />
meticulous, scholarly, serious, and, above all, ‘responsible,’<br />
both in the sense of being able to give an account of itself in scholarly<br />
terms and in the sense of ‘responding’ to something in the text that<br />
tends to drop out of view.<br />
Dekonstruksie werk met teks, maar ook met konteks. Die teks is vir Derrida meer as<br />
net 'n geskrewe teks. “The concept of a text becomes metaphorically extended to<br />
include persons, events and institutions” (Lötter 1995:96). Die dekonstruksie van 'n<br />
teks, in enige vorm, sê Silverman (1989:4)<br />
is concerned with offering an account of what is going on in the text –<br />
not by seeking out its meaning, or its component parts, or its<br />
systematic implications – but rather by marking off its relations to other<br />
texts, its contexts, its sub-texts. It means that deconstruction accounts<br />
for how a text’s explicit formulations undermine its implicit or nonexplicit<br />
aspects. It brings out what the text excludes by showing what it<br />
includes. It highlights what remains indecidable and what operates as<br />
an indecidable in the text itself.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p34<br />
Geen teks kan egter los van, of buite 'n konteks staan nie. Derrida (1988b:136) voer 'n<br />
lang debat oor die uitdrukking “nothing outside the text” en dan sê hy: “This is<br />
inevitable; one cannot do anything, least of all speak, without determining (in a manner<br />
that is not only theoretical, but practical and performative) a context.” Dit is hierdie<br />
onbeperkte konteks wat die leser, hoorder, dekonstrueerder so ver moontlik moet<br />
verreken in die interpretasie van die teks. Dekonstruksie het dus te make met 'n<br />
herkontekstualisering van die teks. Janse van Rensburg (2000:10) gee hierdie<br />
definisie: “Deconstruction is the general strategy that exposes, by thousand tactics, the<br />
myth of the fixed, essential, timeless, and naturally accessible structures of an<br />
independent reality that the totality of (our) intelligibility networks have ‘found out’.”<br />
In 'n poging om dekonstruksie nog eenvoudiger te stel, haal Wolfreys (1998:9) vir Miller<br />
aan wat sê: “Deconstruction... is nothing more or less than good reading as such”<br />
waarmee hy bedoel 'n lees wat beide teks en konteks verreken. Dekonstruksie van die<br />
teks is – in die woorde van Derrida self – 'n kwessie van<br />
gaining access to the mode in which a system or structure, or<br />
ensemble, is constructed or constituted, historically speaking. Not to<br />
destroy it, or demolish it, nor to purify it, but in order to accede to its<br />
possibilities and its meanings; to its construction and its history<br />
(aangehaal in Mortley 1991:97).<br />
Dekonstruksie op sigself doen niks aan die teks nie. Dit verander nie aan die teks nie,<br />
maar dit onthul net “how things are put together” (Wolfreys 1998:14). 'n Goeie lees van<br />
die teks onthul die teks se meta-narratiewe, waarhede, gesanksioneerde konstruksies<br />
en kanonieke interpretasies as blote diskoerse. Dit “ondermyn” ook die sentrale temas<br />
ten gunste van die gemarginaliseerde sodat dié ook sentraal kan kom staan in die<br />
verstaan van die teks (Myburg 2000:8).<br />
Derrida gebruik, in aansluiting by Plato, die metafoor van weefwerk om die<br />
kompleksiteit van 'n teks en die verstaan daarvan te verduidelik:<br />
The web of writing is not constructed along the lines of simple<br />
hierarchies that interrelate fixed points that we call concepts and words.<br />
The woven text has a texture that stretches and shrinks, can expand,<br />
can be grafted onto, can fold, warp, and unravel. To follow the pattern<br />
and interlacing of the composition requires the weaver’s art of looping<br />
and knotting. The surface of the woven cloth dissimulates its complex
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p35<br />
and intricate networking... (Silverman 1989:12).<br />
In hierdie navorsing sal die weefwerk van die mede-navorsers gerek en gekrimp,<br />
gevoel en gevou word ten einde te hoor wat nie gesê word nie, om te sien wat nie<br />
geskryf is nie. Dekonstruksie se bedoeling is om die bestaande kennis uit te daag en<br />
omver te werp. In die woorde van White (1992:136):<br />
He achieved this by developing deconstructive methods that: a)<br />
brought forth the hidden contradictions in texts, and rendering visible<br />
the repressed meanings – the "absent but implied" meanings, b) give<br />
prominence to those knowledges ‘on the other side’, those considered<br />
to be secondary, derivative and worthless.<br />
Die navorsing sal dus besig wees met die teks, die hele teks en niks buiten die teks<br />
nie, ten einde te hoor wat dalk nie in woorde gesê is nie en te verstaan hoekom sekere<br />
dinge wel gesê word. In terme van die aard van hierdie navorsing, is dekonstruksie dus<br />
'n belangrike grenspaal of “horison-lyn” vir die navorser se plasing binne die<br />
postmoderniteit.<br />
9.2 Epistemologie<br />
Wat is kennis? Hoe kry 'n mens kennis? En, wat maak mense met kennis? Dit is die<br />
vrae van die epistemologiese diskoers. Op die oog af eenvoudige vrae, maar die<br />
antwoorde op hierdie vrae bepaal die navorser se werk. Die epistemologie stel belang<br />
in hoe mense tot kennis kom (Dill & Kotzé 1997:3). Die navorser se epistemologie sal<br />
dus sy of haar denkraamwerk en interpretasie bepaal. Dit sal die antwoord bepaal op<br />
Müller, Van Deventer en Human (2001:93) se vraag: “How are you going to gather,<br />
compile, and report the stories...?” Janse van Rensburg (2000:2) sluit aan by sy beeld<br />
van 'n skildery en sê oor die epistemologie dat dit verwys na “how the paint should be<br />
organised on the canvas to fit the paradigm... how the knowledge should be gathered<br />
and organised.”<br />
In 'n latere artikel bevraagteken Janse van Rensburg (2007:62) die moontlikheid om 'n<br />
postmoderne epistemologie in die praktiese teologie te volg sonder om Bybelse en<br />
geloofsuitgangspunte in gedrang te bring. Hy voer aan dat 'n postmoderne<br />
epistemologie wat van 'n sosiaal-konstruksionistiese metodologie gebruik maak,
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p36<br />
noodwendig tot relativisme sal lei. Fourie (2008:74) probeer hierdie kritiek beantwoord<br />
as hy sê: “Hierdie perspektief sou as modernisties getipeer kon word waar die<br />
waarheid tot ʼn enkele model beperk word. Postmoderne perspektiewe bevraagteken<br />
nie noodwendig die Bybel of die Teologie nie.” Of dit 'n genoegsame antwoord is, is vir<br />
my 'n vraag. Hy is egter reg as hy aanvoer: “Die postmoderniteit verbreed gewoon die<br />
basis en werkswyse deur te sê dat daar meer as een model vir die hermeneutiek is. Dit<br />
geld vir die Bybel as kenbron van die praktiese teologie sowel as vir die interpretasie<br />
van mense se lewensverhale en die sosiale konteks”, maar sy beredenering van die<br />
kwessie is nie oortuigend nie. Dit sal dus nodig wees om later weer terug te keer tot die<br />
kwessie van relativisme as Müller (2005) se postfoundationalism-benadering tot die<br />
praktiese teologie bespreek word.<br />
Die postmoderne epistemologie verteenwoordig 'n wegbeweeg van die modernisme af<br />
en “no longer accept(s) the story that science tells to legitimate itself...” (Vanhoozer<br />
2003:10). Dis 'n wegbeweeg van “...the authority of universal science towards<br />
narratives of local knowledge” (Vanhoozer 2003:11). Die postmoderne navorser luister<br />
nie net na die “gewone” stemme nie, maar veral ook na die verhale van diegene wat<br />
nie tevore gehoor is nie (Dreyer 2006:1319), omdat die postmoderne epistemologie<br />
werk met 'n sosiale konstruksie diskoers.<br />
9.2.1 Sosiale konstruksie diskoers<br />
Die ontstaan van sosiaal-konstruksionisme kan teruggevoer word na die baanbrekerswerk<br />
wat Berger en Luckmann (1966) gedoen het met hulle boek The social<br />
construction of reality. In aansluiting hierby beskryf Gergen (1985:266) die beweging as<br />
volg: “Social constructionist inquiry is principally concerned with explaining the<br />
processes by which people come to describe, explain, or otherwise account for the<br />
world (including themselves) in which they live.”<br />
'n Sosiaal konstruksie diskoers is 'n sisteem of stelsel waarvolgens mense struktuur en<br />
betekenis aan hulle lewe gee (De Lange 2004:38). Fourie (2008:81) brei hierop uit:<br />
“Hierdie stelsels kan bestaan uit metafore, beelde, aanbiedings, reëls, verhale en<br />
watter ander woorde of rituele ook al nodig mag wees. Diskoers verwoord die<br />
algemene praktyke waarvolgens die gemeenskap gerig word.”
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p37<br />
Kotzé en Kotzé (1997:27) verduidelik die konsep verder as hulle sê:<br />
Sosiale konstruksie diskoers is ʼn postmoderne benadering wat ʼn<br />
betekenisvolle epistemologie bied vir terapieë wat gesprek gebruik as<br />
metode om mense te help. Kennis word gesien as die gevolg van ʼn<br />
sosiale konstruksieproses en nie as die objektiewe beskrywing van<br />
eksterne realiteite nie. Taal bied die parameters vir beide ons verstaan<br />
en ons ervaring.<br />
Die sosiale werklikheid bestaan “slegs in die bewussyn van mense” (Pieterse 1993:76)<br />
en kan dus “nie los daarvan gesien word nie”. Hy gaan voort deur te sê dat hierdie<br />
werklikheid ook “voortdurend deur mense self geskep en herskep” word deur hulle<br />
“definisie van hulle situasie in terme van hulle eie konteks en ervaringe.” Die sosiale<br />
werklikheid is dus 'n mens se eie skepping, en voortdurende herskepping, in die lig van<br />
'n steeds-veranderende omgewing.<br />
Fourie (2008:83) verwoord die sosiale konstruksiediskoers aan die hand van Freedman<br />
en Combs (1996:27) só: “Die klem is... op die sosiale interpretasie en die<br />
intersubjektiewe invloed van taal, familie en kultuur; hoe mense optree om dit wat hulle<br />
gemeenskap as waar, werklik en betekenisvol ag, te konstrueer, te verbeter en in stand<br />
te hou.”<br />
Mense konstrueer hulle sosiale werklikheid deur die alledaagse interaksie met mekaar.<br />
Om menslike tekste te verstaan moet dus gevra word na die onderliggende motiverings<br />
vir die betrokke teks en die diskoerse wat daaragter lê. Daarom sê Dreyer (2003:335)<br />
“Die sosiaal- konstruksionistiese model soek na die sosiale oorspronge van betekenis<br />
en fokus op diskoerse eerder as individuele eksistensie.”<br />
Mense leef in 'n wêreld van sosiale interaksie en in hierdie interaksie word die waarheid<br />
gekonstrueer. Volgens Kogan en Gale (1997:102) is waarheid die resultaat van sosiale<br />
prosesse wat tussen mense plaasvind en in taal uitgedruk word. Freedman en Combs<br />
(1996:22) beskryf dit so: “Adopting a postmodern, narrative, social constructionist<br />
worldview offers useful ideas about how power, knowledge, and ‘truth’ are negotiated in<br />
families and larger cultural aggregations.”<br />
Al word waarheid sosiaal gekonstrueer, impliseer dit nie 'n posisie van “anything goes”<br />
(Müller & Pienaar 2003:141) nie – 'n beswaar wat dikwels teen hierdie benadering gerig
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p38<br />
word. Verskillende posisies word ondersoek om te bepaal wat hierdie waarheid<br />
geïnformeer het. Sosiale konstruksiediskoers moedig ons aan “...to examine our<br />
constructions and stories – how they have come to be and what their effects are on<br />
ourselves and others” (Freedman & Combs 1996:35). Uiteraard geskied hierdie<br />
ondersoek in die lig van die “not-knowing”-benadering (Anderson & Goolishian 1992)<br />
waarin erken word dat elke persoon sy of haar lewe die beste ken.<br />
9.2.2 Pastorale teorievorming<br />
Op die gebied van die praktiese teologie het daar oor die afgelope dekade of twee<br />
verskeie belangrike verskuiwings plaasgevind wat elkeen bepaalde invloede het op<br />
hierdie studie. Só sê Louw (1997:22) byvoorbeeld dat die pastoraat nie bloot van 'n<br />
individuele benadering gebruik kan maak nie, maar gedwing word om probleme<br />
kontekstueel te benader. Graham (1992:19) steun 'n psigosistemiese benadering in<br />
pastorale sorg: “The nature of the human personality is understood in contextual rather<br />
than individualistic terms.”<br />
Oor jare is baie gemaak van individue se persoonlike bronne vir probleemoplossing,<br />
eie onafhanklike prestasies en selfrealisering. Hierteenoor is daar tans 'n verskuiwing in<br />
die rigting van die psigosistemiese dinamika waar klem gelê word op die netwerk van<br />
verbintenisse en strukture binne 'n sosiale en kulturele konteks. In hierdie<br />
“ekosistemiese denke” (Louw 1997:22) word gepoog om die probleem nie net binne<br />
konteks te verstaan nie, maar om die geheel self te verstaan.<br />
Prakties beteken dit 'n herwaardering van die kerk as liggaam van Christus as 'n<br />
geloofsnetwerk wat verantwoordelik is vir onderlinge sorg vir mekaar en 'n wedersydse<br />
positiewe invloed. Hierdie onderlinge sorg word in die Bybel aangedui met die Griekse<br />
woord koinonia. In die navorsingsproses het dit sigbaar geword in die mede-navorsers<br />
wat as gelowiges na mekaar omgesien het deur mekaar se stories aan te hoor, maar<br />
ook deur mekaar uit te daag in terme van hulle eie verstaan van die Bybelse boodskap.<br />
Die tweede belangrike verskuiwing is 'n paradigmatiese verskuiwing. Paradigma<br />
verwys hier na die geheel van opvattings, waardes en tegnieke wat deur mense vanuit<br />
'n ondersoekposisie hanteer word. Burton (1988:9) beskryf 'n paradigma as “a<br />
theoretical and working model of a world view according to which a person, group or
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p39<br />
institution understand and operates in a normative way.” Hierdie kategorieë en<br />
konsepte wat gebruik word om die waarheid te interpreteer ondergaan 'n verskuiwing.<br />
Daarom kan Louw (1997:22) sê: “Tans opereer daar ander verstaans-kategorieë in<br />
terme waarvan ook die God-mens-verhouding geïnterpreteer word.”<br />
Die verhouding God-mens word al minder in ontologiese terme beskryf. Die verskil<br />
tussen God en mens, die andersoortigheid in terme van synskategorieë wat poog om<br />
menslike probleme te verklaar, maak plek vir ’n hermeneutiese paradigma. Dit beteken<br />
dat pastoraat al minder probeer om probleme te verklaar, maar eerder fokus op<br />
verheldering en verstaan van hierdie probleme. Die hermeneutiese paradigma wil<br />
mense “die sin en betekenis van die God-mens-verhouding laat ontdek” (Louw<br />
1997:22). Hierdie aanpak fokus dus nie op verklaar nie, maar op die ontdek van sin.<br />
Die derde verskuiwing is weg van die sogenaamde verkondiging na vertolking en<br />
storievertelling (Louw 1997:23). Die kerugmatiese benadering neem as vertrekpunt die<br />
sonde van die mens. Die antwoord vir hierdie sonde is die genade in Jesus Christus.<br />
Die kerugmatiese pastorale sorg “konsentreer dan net op die heelmaak deur Jesus se<br />
bloed en die mens word verskraal tot ’n objek wat besig is om verlore te gaan” (Fourie<br />
2008:161). Hierteenoor word die taak van die pastoraat nou verstaan om God só te<br />
vertolk dat geloof sin maak in reële kontekste. Die mens se verhaal en God se verhaal<br />
sluit by mekaar aan. God se verhaal moet verstaan, vertolk en geïnterpreteer word in<br />
die lig van die konkrete werklikheid waarin die mens leef en die mens se verhaal moet<br />
gelees word in die lig van God en die evangelie. In hierdie narratiewe aanpak moet<br />
daar ’n fusie kom tussen die Godsverhaal en die mensverhaal. Capps (1993:1)<br />
verwoord die taak van die pastoraat as volg: om mense te help “in locating their<br />
personal stories within the framework of the Christian story.” Die vertel van narratiewe<br />
kom staan nou sentraal:<br />
Narrative story is not only what is holding us together: narrative is<br />
equally crucial in understanding human life for all that we are, and all<br />
what we do, and all what we think and feel is based upon stories, both<br />
our personal stories and the stories of our significant community<br />
(Webb-Mitchell 1995:215).<br />
Die mens se verhaal moet vertel word en gehoor word binne die Bybelse verhaal van<br />
Jesus se kruis en opstanding. Die verhaal van oorwinning moet inspeel op die mens se<br />
verhaal wat dikwels met die eerste oogopslag 'n verhaal van mislukking is. Gerkin
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p40<br />
(1986:48) noem die Bybelse verhaal aangaande God 'n “open-ended” verhaal. God se<br />
handelinge word dus in die geskiedenis voortgesit en vertel (verhaal) deur mense. Die<br />
normatiewe maatstaf om menslike stories te interpreteer bly steeds “God se Storie met<br />
die mens” (Louw 1997:25). Die inhoud van hierdie storie van God, waarby 'n pastorale<br />
hermeneutiek moet aansluit, is – soos hierbo gesê – die kruis- en opstandingsteologie.<br />
Hiersonder vervlak die pastoraat tot 'n bloot humanistiese medemenslikheid. Gerkin<br />
(1991:114) stel dit so: “Devoid of such images, pastoral presence in relationships of<br />
care is in danger of becoming presence indistinguishable from the presence of any<br />
other psychologically-minded counsellor.” Juis daarom sê Louw (1997:25) dat pastorale<br />
teologie nie as gevolg van die gesprek met die postmodernisme, skaam en sku hoef te<br />
raak vir die Bybelse taal, temas en verhale nie<br />
Die waarde van hierdie verskuiwing in die pastoraat na 'n narratiewe benadering, lê in<br />
die sensitisering van die pastor om na mense se verhale te luister binne 'n reële en<br />
sosiale konteks. Wie só na mense se stories luister, verskaf 'n “narratiewe sin en<br />
betekenis aan mense se dikwels verwarde ervarings en gebeure” (Louw 1997:26).<br />
Pastorale terapie in 'n narratiewe benadering is dus nie 'n tegniek of stel tegnieke nie,<br />
maar eerder 'n houding of posisie-inname ten opsigte van ander en die lewe.<br />
Die laaste belangrike verskuiwing wat Louw (1997), in aansluiting by Campbell<br />
(1985:19) voorhou, is die verskuiwing weg van 'n eensydige professionele benadering<br />
na die onderlinge versorging van gelowiges. Waar die pastoraat só met die amp van<br />
die predikant of die besondere ampte geïdentifiseer word, het lidmate self nie meer<br />
vrymoedigheid om die onderlinge versorging van mekaar te doen nie. Dan bestaan die<br />
gevaar dat die pastoraat na die domein van die opgeleide pastor skuif. Al moet die<br />
pastoraat ook vakwetenskaplik begrond word, is dit nie die bedoeling dat die pastoraat<br />
wegskuif uit die terrein van die koinonia nie. Al moet die wetenskap van die vak<br />
ontwikkel word, gaan dit nie in die pastorale bediening om die status, kennis of<br />
vaardighede van die pastor nie. Dit gaan dus nie om wat die pastor sê of hoe dit gesê<br />
word nie, maar oor wie die pastor vir mense is (Louw 1997:27).<br />
Daar is 'n laaste verskuiwing wat ek aan die orde wil stel. Müller (2005) bied 'n verdere<br />
ontwikkeling aan wat hy sê nie foundational of non-foundational is nie, maar wat hy<br />
noem post-foundational. Hy voer aan dat hierdie benadering verby die beperkings en<br />
afgesonderde gemak van die teologiese foundationalism beweeg het, maar tog “it is<br />
not to be found within the sphere of relativism and the arbitrariness of anti-
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p41<br />
foundationalism” (Müller 2005). Dit is natuurlik so dat hierdie ontwikkeling nie alleen<br />
verband hou met teorievorming in die pastoraat nie, maar ook wyer gaan. Vir die doel<br />
van hierdie navorsing word hierdie ander aspekte nie hier verder bespreek nie.<br />
Müller (2005:73) sê dat die praktiese teologie gedurende die afgelope eeu hard gewerk<br />
het om wetenskaplike status te verwerf en as aparte akademiese dissipline erken te<br />
word. Ongelukkig het dit in die proses 'n elitistiese akademiese saak geword met te min<br />
kontak met die informele vorme van praktiese teologiese refleksie. Praktiese teologie<br />
het volgens hom verwyderd geraak van die plaaslike en informele vlakke van die vak.<br />
Juis daarom kies hy vir postfoundationalist praktiese teologie. Vir hom verteenwoordig<br />
dit 'n herontdekking van die basiese vorme van praktiese teologie en is dit 'n poging om<br />
verby die modernistiese grense van praktiese teologie te beweeg. Terselfdertyd is dit<br />
ook 'n poging om die relativisme van anti-foundationalist teorieë te ontsnap.<br />
Post-foundationalist praktiese teologie kan gesien word as deel van die hermeneutiese<br />
benadering, maar beweeg verby hermeneutiek as metafoor vir die praktiese teologie<br />
(Müller 2005:75). Dit gaan verder en vra vir 'n baie spesifieke verstaan, naamlik 'n<br />
verstaan wat nie net die plaaslike konteks as een van die hermeneutiese sirkels insluit<br />
nie, maar 'n verstaan wat slegs binne en vanuit die plaaslike konteks kan ontstaan. Die<br />
“postfoundationalist approach forces us to firstly listen to the stories of people<br />
struggling in real life situation. It does not merely aim to describe a general context, but<br />
we are confronted with a specific and concrete situation” (Müller 2005:76).<br />
In die lig van die onderwerp en die werkswyse gevolg in hierdie navorsing is hierdie<br />
postfoundational benadering relevant. Die verhale wat vertel word deur wit Afrikaanse<br />
Christene oor hulle ervaring van en oordeel oor die beleid van apartheid kan net reg<br />
verstaan word in die lig van die baie spesifieke konkrete situasie waarin hulle geleef het<br />
en tans steeds leef. In Müller (2009:204) se woorde: “The post-foundationalist<br />
approach forces us to firstly listen to the stories of people in real-life situations. It hasn’t<br />
got the aim of merely describing a general context, but of confronting us with a specific<br />
and concrete situation.”<br />
Ter afsluiting van hierdie gedeelte oor die pastoraat wil ek graag aansluit by 'n<br />
aanhaling van Browning (1991:ix) wat in die lig van postmoderniteit sy en my posisie<br />
goed weergee as hy sê: “Although I do contrast my view with other perspectives, I do<br />
not claim that others are wrong.”
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p42<br />
9.3 Metodologie<br />
Metodologie verwys na die navorser se siening oor hoe kennis oor die nagevorsde<br />
onderwerp op die beste moontlike wyse versamel kan word (Schurink 1998:240). Die<br />
metodes waarop die navorser uiteindelik besluit, word onder andere bepaal deur die<br />
onderwerp wat ondersoek word asook die paradigma en epistemologie wat die<br />
navorser kies.<br />
In die voorafgaande paragrawe is 'n keuse gemaak vir postmoderniteit en 'n sosiale<br />
konstruksie diskoers. In die lig van hierdie benadering word 'n keuse gemaak vir<br />
kwalitatiewe navorsing wat volgens Payze (2001:271) goed geskik is vir die ondersoek<br />
van sosiale prosesse, eerder as vir 'n kwantitatiewe studie. Die fokus van die navorsing<br />
was om te bepaal hoe wit Afrikaanse Christene, gegewe hulle spesifieke verlede soos<br />
onthul voor die WVK, in die nuwe Suid-Afrika leef.<br />
9.3.1 Literatuurstudie<br />
Tradisioneel begin navorsing dikwels eers met 'n literatuurstudie, maar nie altyd nie.<br />
Hierdie navorsing begin ook nie daar nie. Soos Browning (1991) dit met sy praktykteorie-praktyk<br />
benadering verduidelik, het hierdie ondersoek ook begin met 'n praktiese<br />
situasie waarin die navorser en die mede-navorsers persoonlik betrokke was. Hieruit<br />
het die behoefte ontstaan om ook te wete te kom wat ander mense oor die navorsingsonderwerp<br />
skryf en geskryf het. Voor en tydens die reeks gesprekke is daar ’n<br />
uitvoerige literatuurstudie oor die sienings van wit en swart mense oor die beleid van<br />
apartheid gedoen. Dit het ingesluit die kwessies van rassisme, die vraag na wit mense<br />
se kollektiewe of individuele skuld en aanspreeklikheid, en die gepaardgaande<br />
restitusie soos uitgedruk in die beleid van regstellende aksie. Die literatuurstudie het<br />
ook gefokus op die rol van die NG Kerk in die apartheidsbedeling, van die aanvanklike<br />
teologiese regverdiging tot die ommekeer in 1986 en finaal in 1998 (Retief & Jackson<br />
1998:1).<br />
Die aanvanklike navorsing is in 1998 gedoen in die tyd net voor en tydens die<br />
bekendmaking van die WVK se verslag. Die gebeure van die WVK het dus ’n groot rol<br />
gespeel in die denke van die deelnemers op daardie tyd.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p43<br />
Sedertdien het daar meer as ’n dekade verloop – en nie sonder bepaalde storms nie. In<br />
die aanloop tot die tweede fase, die longitudinale studie, is daar ten opsigte van die<br />
literatuur veral gekyk na die groot debatte in Afrikaanse en kerklike geledere. Reeds<br />
tydens, en kort na die WVK, was daar verskeie reaksies op die proses, soos Asmal,<br />
Asmal en Roberts se Reconciliation through truth (1996) en James en Van de Vijver se<br />
After the TRC (2000).<br />
In sy Die nuwe toekoms (Du Toit 1999) bekyk die skrywer die rol en posisie van die<br />
Afrikaners wat “in ʼn toestand van feitlik totale verlies van politieke inspraak beland het<br />
en hoe hy met vernude selfrespek daar kan uitkom” (De Villiers 1999:8). Met etnisiteit<br />
en kultuur as belangrikste dryfkragte (Du Toit 1999:13), bekyk hy die posisie van<br />
minderhede en hulle regte in Suid-Afrika.<br />
Tien jaar na die aanbreek van die demokratiese Suid-Afrika gee sestien<br />
meningsvormers hulle opinie van die eerste dekade en die pad vorentoe (World<br />
Economic Forum 2004). Dit sluit in ekonome, politici en gemeenskapsleiers. Op ʼn<br />
heelwat ligter trant skryf ervare politikus Pieter Mulder (2008) oor sy eie ervarings in die<br />
parlement en post-apartheid Suid-Afrika in die algemeen. Rian Malan (2011),<br />
ondersoekende joernalis en sosiale kommentator, volg sy vroeëre My traitor’s heart op<br />
met Resident Alien waarin hy alles en almal ondersoek en aanspreek. Hy beweer die<br />
enigste waar woord wat hy nog oor Suid-Afrika geskryf het, is: “We yaw between terror<br />
and ecstasy. Sometimes we complete the round trip in just fifteen minutes” (Malan<br />
2011:xii).<br />
In die geledere van die wit Afrikaners was daar die hele Boetman-debat wat Chris<br />
Louw (2001a) met sy ope brief aan die gang gesit het. Hierop het ʼn omvangryke<br />
reaksie van tientalle lesers wat briewe oor dieselfde onderwerp geskryf het gevolg. Die<br />
kwessie van skuld en skuldbelydenis is op die voorgrond geplaas deur oud-minister<br />
Adriaan Vlok wat eerwaarde Frank Chikane se voete gaan was het (De Lange 2006:1).<br />
Die skiet-voorval by Skielik, waar ’n jong wit man swart mense doodskiet het (Mouton<br />
2008a:1) en die debakel oor die Reitz-video (Cloete 2008:1), het die verhouding tussen<br />
wit mense en swart mense opnuut in die kollig geplaas. Al hierdie gebeure speel af<br />
teen die agtergrond van ’n land met toenemende misdaad en geweld, swart-beheerde<br />
munisipaliteite wat al minder en minder slaag in dienslewering, grondhervormings wat<br />
op baie plekke misluk en regstellende aksie wat deur baie wit mense as omgekeerde<br />
rassisme ervaar (Hermann 2007:30) en selfs deur swart mense as diskriminerend
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p44<br />
beskryf word (Buthelezi 2004:elektroniese bron).<br />
Hermann (2011) skryf ook later “ʼn brief aan my dogters” waarin hy sy (en daarmee<br />
saam Afrikaners in die breë) se posisie in Suid-Afrika verdedig. Hy begin sy verhaal by<br />
die eerste familielid wat in 1658 reeds in die Kaap aangekom het. Dan vertel hy die<br />
verhaal van elf opeenvolgende geslagte wat geworstel het om as Afrikane ʼn bestaan te<br />
maak in hulle gekose kontinent. Sy polemiek is teen ʼn “verdraaide geskiedenis”<br />
(Hermann 2011:7) wat daarop gemik is “om ons Afrikaners in ʼn permanente posisie<br />
van skuld te plaas.”<br />
Een van die meer onlangse bronne oor die rol en posisie van wit Afrikaners in die postapartheid<br />
Suid-Afrika is Knowledge in the blood van Jansen (2009). Hierin vertel hy van<br />
sy ervarings met studente aan die Universiteit van Pretoria. Alhoewel hy primêr fokus<br />
op wat hy noem “second generation” (Jansen 2009:171) Afrikaners, is sy ontledings net<br />
so relevant vir wit Afrikaners van alle generasies.<br />
Op kerklike terrein verskyn prof. Willie Jonker se boek Selfs die kerk kan verander in<br />
1998. Hierin maak hy dit duidelik dat die NG Kerk só met die politiek vereenselwig het,<br />
dat sy nie aan “haar profetiese roeping getrou kon bly nie” (Jonker 1998:3) en dat die<br />
NG Kerk se steun vir apartheid slegs gedien het “om die bevoorregte posisie van die<br />
blanke minderheid moreel te legitimeer” (Jonker 1998:42). Hy deel sy ontnugtering toe<br />
hy vir die eerste maal besef “hoe verwerplik ons vir die swart mense van Afrika was”<br />
(Jonker 1998:153). Die debat in die NG Kerk oor kerkhereniging en lidmate se<br />
skynbare weerstand daarteen noodsaak 'n ernstige selfondersoek onder wit Afrikaners<br />
wat lidmate van die NG Kerk is. Dit is teen hierdie agtergrond dat die opvolgnavorsing<br />
gedoen word.<br />
In 2010 stel die uitvoerende direkteur en een van die senior navorsers van die Instituut<br />
vir Geregtigheid en Versoening ʼn boek saam oor versoening (Du Toit & Doxtader<br />
2010). Hierin skryf sewentien prominente Suid-Afrikaners oor die ingewikkelde en<br />
“persistent” kwessie van versoening wat sestien jaar in die post-apartheid bedeling<br />
steeds relevant bly. Hulle sluit aan by die WVK wat ons baie geleer het oor die waarde<br />
van versoening, maar “did not teach us much about how to carry on the process for<br />
ourselves” (Du Toit & Doxtader 2010:ix).
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p45<br />
In die afgelope veertien jaar is daar nie net populêr geskryf nie, maar ook akademies is<br />
daar verskillende bydraes gelewer ten opsigte van die taak van die kerk. “Drawing on<br />
the empirical research of scholars” (Osmer 2008:41) het verskeie bydraes ’n invloed op<br />
my eie navorsing gehad. Die eerste is Liese Meiring (2000) se M.Th.-studie<br />
Renouncing racism in a Dutch Reformed Congregation. Sy voer 'n reeks gesprekke<br />
met lidmate van die NG Kerk waartydens Antjie Krog se boek Country of my skull<br />
(1998a) bespreek word. Dié boek is ook relevant in hierdie navorsing en dieselfde<br />
temas is met die mede-navorsers bespreek en vind neerslag in hierdie navorsingsverslag.<br />
ʼn Tweede is Shena Hess (2003) se A pastoral response to some of the challenges of<br />
reconciliation in South Africa following on from the truth and reconciliation Commission.<br />
Hess werk met 'n groep vroue wat hulle mans of kinders verloor het in die<br />
apartheidjare. Na die onthullings voor die WVK werk sy ook met diegene wat die dade<br />
gepleeg het waarin die mans of kinders vermoor is. Sy poog dan om 'n veilige konteks<br />
te skep waarin hierdie oortreders verantwoordelikheid neem vir hulle dade en<br />
sodoende tot heling begelei kan word. Haar temas van skuld en verantwoordelikheid<br />
resoneer met die inhoud van hierdie navorsing.<br />
Die doktorale studie van Neels Els (2008), waarvan ʼn gedeelte in ʼn populêre vorm in ʼn<br />
koerantartikel (Els 2010) verskyn het, plaas belangrike sake op die tafel wat ook in<br />
hierdie navorsing aan die orde kom. Onder die opskrif Was David Bosch reg?, sluit Els<br />
(2010) aan by twaalf stellings wat David Bosch reeds in 1985 gemaak het oor die<br />
versoeningsproses in Suid-Afrika. Hierin wys Bosch onder andere daarop dat ware<br />
versoening nie goedkoop is nie; versoening nie gebeur sonder belydenis en vergifnis<br />
nie; en dat die ergste skuld dié is waarvan ons nie weet nie.<br />
In die onlangse verlede het daar ook verskeie artikels verskyn wat relevant is vir hierde<br />
studie. Thesnaar (2010 en 2011) skryf oor die werk wat hy gedoen het oor die rol van<br />
herinnerings in die bevryding van die trauma van die verlede. Hierin sluit hy ook aan by<br />
die werk van die WVK en beklemtoon die belang van die gemeente as veilige plek<br />
waar hierdie trauma hanteer kan word.<br />
Meer onlangs was daar die reeks artikels van Kruger en Hofmeyr (2009a, 2009b, 2011)<br />
oor ʼn era van verandering vir die NG Kerk sedert 1990. In hierdie reeks kyk die<br />
skrywers na die “NG Kerk se erfenis van burgerlike godsdiens en apartheids-teologie,
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p46<br />
en die verandering ten opsigte daarvan” (Kruger & Hofmeyr 2009a:138). Hulle<br />
identifiseer ʼn aantal boustene vir die uitbou van die NG Kerk se identiteit in die lig van<br />
die polities-kulturele situasie en ook die verandering van wêreldbeskouings sedert 1990<br />
(Kruger & Hofmeyr 2011).<br />
Al hierdie bronne hierbo genoem, het die navorser geïnformeer. Nie al die bronne kom<br />
ewe direk aan die orde in die navorsingsverslag nie, maar die navorsing is daardeur<br />
gevorm en dit het mede-bepaal wat die belangrikste temas vir die gesprekke van die<br />
aanvanklike navorsing sou wees.<br />
9.3.2 Aanvanklike navorsing in 1998<br />
In die eerste fase van die navorsing is 'n reeks van agt semi-gestruktureerde<br />
ontmoetings gehou met die sentrale tema van hoe wit Afrikaners leef na apartheid,<br />
gegewe hulle verlede. Die fokus van hierdie gesprekke was hoofsaaklik om te verstaan<br />
hoe die mede-navorsers oor apartheid dink en gedink het. Synde self 'n wit Afrikaanse<br />
Christen te wees, het ek as navorser as 'n gelyke vennoot deelgeneem aan die<br />
gesprekke. Hierin was ek meer as net 'n deelnemende waarnemer. Ek het doelbewus<br />
probeer om myself in die mede-navorsers se skoene te plaas ten einde hulle “actions,<br />
decision, behavior, practices, rituals” te verstaan (Payze 2001:271). Ek was deel van<br />
elke gesprek, want "only through 'entering into' the lifeworld of the researched as an<br />
insider, could the researcher hope to gain understanding of meaning" (Dreyer 1998:5).<br />
Ek kon met die groep identifiseer en daarom was daar nie die dikwels-teenwoordige<br />
gevaar van "tourist therapy" waar die navorser navorsing doen sonder "a qualitative<br />
appreciation and informed knowledge" (Waldegrave 1990:15) van die groep met wie<br />
gewerk word nie. Hierdie posisie het dit ook vir my makliker gemaak om die groep uit te<br />
daag om wyer te dink en uiteindelik alternatiewe stories of "re-storying" (White 1990:14)<br />
te skep.<br />
Lede van die groep het mekaar dikwels uitgedaag oor stellings wat gemaak is.<br />
Vergelyk byvoorbeeld die skerp debat tussen Elsa en Mike oor die kern van die<br />
probleem met apartheid by [6-280]. Ook op ander plekke in die gesprekke sien ons<br />
dieselfde patroon, soos byvoorbeeld [Hanlie 2-108] en [Johan 3-633]. Robuuste debat<br />
het soms gevolg. Dit was ook van die begin af die ooreenkoms dat ek die inhoud van
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p47<br />
die gesprekke sou deel met ander persone. Vergelyk [Albert 1-054] in hierdie verband.<br />
Hierdie debatte word nie nou in meer detail bespreek nie, maar dit kom wel in hoofstuk<br />
drie aan die orde.<br />
Elke mede-navorser is ook uitgedaag om te lees wat ander persone oor die onderwerp<br />
onder bespreking sê [Albert 1-093]. Ook gesprekke met ander mense van buite die<br />
groep is aangemoedig [Albert 3-048] en [Mike 3-066]. Die resultate van hierdie<br />
informele gesprekke het neerslag gevind in die groep se gesprekke en later ook in die<br />
navorsingsverslag.<br />
Tydens die sewende groepsbyeenkoms is drie nie-wit persone uitgenooi om hulle<br />
ervarings met ons te kom deel: ʼn bruin onderwyseres, ʼn swart besigheidsman en 'n<br />
swart leraar. Die interaksie tussen die groep en die besoekers het bygedra daartoe dat<br />
die mede-navorsers hulleself tydelik in die skoene van swart mense kon bevind.<br />
Die gesprekke is met almal se toestemming op band opgeneem en later<br />
getranskribeer. Hierdie transkripsies is aan die mede-navorsers gegee om enige<br />
korreksies of wysigings aan te bring soos hulle sou wou. Die transkripsies is as bylae<br />
aangeheg as uitgebreide kwalitatiewe data, dit is “descriptive data, people's own written<br />
or spoken words and observable behaviour – which are analysed for underlying<br />
patterns or themes" (Taylor 1988:75). Hierdie bylae is bedoel om as basis gebruik te<br />
word in gesprek met ander rolspelers soos swart mense en kollegas (tydens die<br />
navorsingsproses) en akademiese literatuur (voor en tydens die skryf van die<br />
navorsingsverslag). Die doel was om saam met die mede-navorsers te reflekteer oor<br />
hulle (ons?) standpunte en hulle (ons?) as gids (Gerkin 1997:114) te begelei tot groter<br />
begrip aangaande apartheid. Dit sou hulle kon help om betekenis te gee aan die nuwe<br />
post-apartheid situasie.<br />
Hierdie tipe navorsing sou as deelnemende aksie-navorsing beskou kan word in die sin<br />
wat Stringer (1999:9) die term gebruik. Aksie-navorsing het in onguns verval by baie<br />
akademici, omdat dit dikwels in verband gebring is met radikale politieke aktivisme. Dit<br />
is ook die rede waarom baie van hulle aksie-navorsing beskryf as 'n metode wat<br />
politieke en sosiaal-maatskaplike doelwitte in die oog het (Mouton 2001:58). Stringer<br />
(1999:9) wil die aanvanklike konsep van aksie-navorsing verder ontwikkel en praat van<br />
“community based action research” wat lede van die gemeenskap betrek as gelyke en<br />
volle vennote in die navorsing. 'n Fundamentele uitgangspunt van hierdie
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p48<br />
gemeenskapsgebaseerde aksie-navorsing is<br />
that it commences with an interest in the problem of a group, a<br />
community, or an organisation. Its purpose is to assist people in<br />
extending their understanding of their situation and thus in resolving<br />
problems that confront them (Stringer 1999:10).<br />
Die navorsing kan ook in Osmer (2008:49) se terme genoem word “applied research”<br />
wat ten doel het “to illuminate a societal concern.” In sy terme sou die navorsingsopset<br />
as 'n “formal” een beskou kan word wat ten doel het “investigating particular episodes,<br />
situations, and contexts through empirical research” (Osmer 2008:38).<br />
9.3.3 Opvolgnavorsing in 2012<br />
Die tweede fase van die navorsing was 'n longitudinale opvolg of “re-study” (Foster,<br />
Scudder, Colson & Kemper 1979:9) wat hulle beskryf as “a major initial study followed<br />
after an interval of some years by a (usually) much briefer visit.” Met die aanvanklike<br />
navorsingsdata as riglyn is opvolggesprekke gevoer met byna al die lede van die<br />
oorspronklike groep. Een lid van die aanvanklike groep is intussen oorlede en 'n<br />
beduidende aantal van hulle het verhuis wat ʼn latere en verdere groepsgesprek<br />
onmoontlik gemaak het. Ek kon al die ander mede-navorsers opspoor en daarom was<br />
dit nie nodig om nuwe persone by die navorsing te betrek nie.<br />
Volgens Foster en andere (1979:9) is die primêre doel van so ʼn opvolg normaalweg om<br />
verandering te meet ten einde te sien of vorige voorspellings waar geword het. In<br />
hierdie navorsing fokus die opvolg op die toets van houdings in vergelyking met dit wat<br />
aanvanklik waargeneem is. Die areas waarna die navorsing kyk, is sake soos<br />
rassisme, skuld, die rol van die kerk en versoening. Hierdie sake is met die medenavorsers<br />
getoets en daar is veral gevra na wat in die afgelope jare gebeur het wat<br />
hulle houdings kon verander het, indien dit wel verander het.<br />
Ten einde struktuur te gee aan die navorsingsverslag is gekies om die ABDCE-model<br />
van Lamott (1995) te gebruik. Die model met sy vyf onderafdelings word vervolgens<br />
een-een bespreek.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p49<br />
9.3.4 Die ABDCE-formule<br />
Lamott (1995) stel aanvanklik die ABDCE-formule voor as 'n riglyn vir die skryf van<br />
fiksie. Müller, Van Deventer en Human (2001) verwerk dit in 'n formule vir die doen van<br />
narratiewe navorsing. In 'n latere werk beskryf Müller en Gouws (2003:118) dit so:<br />
By using a developed ABDCE-formula, a space is created in which<br />
narrative-based research can be done. It develops through action<br />
stories… It provides background perspectives on aspects like language<br />
games, deconstruction, postmodernism, social constructionism and<br />
narrative therapy. As part of the climax of the research, certain<br />
conclusions are drawn…<br />
Die ABDCE-model is in die onlangse verlede verder in ’n navorsingsagenda vir ’n<br />
postfoundational praktiese teologie ontwikkel (Müller 2005, 2009; Van der Westhuizen<br />
2010). Die motivering vir die gebruik van die oorspronklike model vir hierdie<br />
navorsingsverslag word egter gevind in die narratiewe karakter van die verhaal wat<br />
gedokumenteer word.<br />
Die onderliggende idee is dat navorsing nie net vanuit 'n probleemstelling benader<br />
moet word nie, maar dat navorsing ook vanuit 'n bepaalde aksieveld ontwikkel (Fourie<br />
2008:55). ABDCE is 'n akroniem vir die Engelse terme Action, Background,<br />
Development, Climax en Ending. Dit is dan die formule waarvolgens die verhaal van<br />
die navorsing geskryf word. In aansluiting by die oorspronklike gebruik in “fiction<br />
writing” (Müller 2000b:elektroniese bron) gaan dit in hierdie formule oor die vertel van<br />
stories of narratiewe. Stories word ontdek en ontwikkel. Die doel van navorsing is nie in<br />
die eerste plek verandering nie, maar om die stories te hoor en ingetrek te word in die<br />
stories (Müller, Van Deventer en Human 2001:77). Van Niekerk (2003:109) beskryf die<br />
proses so:<br />
A definite goal is to conduct the research in such a way as to maintain<br />
subjective integrity and credibility: trying to listen to all the stories with<br />
subjective, not objective integrity, asking open, non-judgmental<br />
questions. This can be done by using other people to participate in the<br />
social-construction process when interpreting stories. Doing story<br />
development also entails being sensitive to new, unexpected stories.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p50<br />
In die volgende onderafdeling word elke aspek van die ABDCE-formule in meer<br />
besonderhede verduidelik ten einde die navorsingsverslag wat in die volgorde van<br />
ABDCE aangebied word, beter te kan verstaan.<br />
9.3.4.1 Aksie (action)<br />
Die aksie waarvan Lamott (1995:62) praat is aksie “compelling enough to draw us in.”<br />
Dit gaan nie soseer oor die aksie self nie, maar oor die storie wat saam met die aksie<br />
loop. Hierdie benadering help ons om die fokus te verskuif van die probleem, na die<br />
verhaal van die aksie (Müller, Van Deventer & Human 2001:79). “The action part<br />
includes the problem …”, maar ook “… to have a good empirical look at people and the<br />
action in which they are involved” (Müller 2003:10).<br />
Die navorser fokus op wat op 'n spesifieke oomblik aan die gebeur is. Dit bepaal die<br />
vertrekpunt van die navorsing. “The action phase of this approach is about the “now of<br />
the story” (Human 2003:43). Maar daar is ook 'n tweede aksie ter sprake, naamlik die<br />
“interaksie” tussen die navorser en die aksie wat ondersoek word (Müller, Van<br />
Deventer & Human 2001:81). Om egter te weet wat “nou” aan die gebeur is, is dit<br />
noodsaaklik om te weet wat vooraf gebeur het. Dit bring ons by background.<br />
9.3.4.2 Agtergrond (background)<br />
Wat het met die karakters van die verhaal gebeur voordat die aksie begin het? Dis die<br />
vraag waarmee background gemoeid is. Nou word die agtergrond van die karakters<br />
verduidelik en vertel hoe hulle bymekaar gekom het. Wat is dit wat hulle aan mekaar<br />
bind? “The background will further be augmented by the interactive construction of<br />
historical and systematic insights between all the research partners” (Müller 2003:13).<br />
Die wederkerige gesprek tussen die mede-navorsers is 'n voortgaande spiraal (Fourie<br />
2008:57) wat ontvou en nie 'n liniêre proses nie.<br />
Lamott gebruik die beeld van 'n stelbouer vir 'n drama of 'n fliek wat elke kamer in detail<br />
beplan en beskryf. “Every room is about memory” (Lamott 1995:74). Deelnemers word<br />
genooi om te vertel van die nou, maar ook om die kamers en plekke van hul verlede te<br />
besoek. Die aksie speel nou teen 'n bepaalde agtergrond af wat ʼn lewe van assosiasie
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p51<br />
en konnotasies uit die verlede word (Müller, Van Deventer & Human 2001:83).<br />
Die nou van die aksie, en die agtergrond kom hier bymekaar en vul mekaar aan:<br />
“During this phase of the research process the ‘now’ of the story is set against the<br />
current socio-political and economic background in which the researchers and coresearchers<br />
are busy writing their own stories” (Müller, Van Deventer & Human<br />
2001:81).<br />
9.3.4.3 Ontwikkeling (development)<br />
In 'n narratiewe benadering word nie gewerk met vooraf opgestelde oplossings nie,<br />
maar met mense se verhale. Die fokus bly op die mense en nie die aksies nie. Die<br />
persone betrokke word nie navorsingsvoorwerpe nie, maar mede-navorsers. Hulle<br />
word betrek op gelyke voet met die navorser. Die navorser het 'n “not-knowing”-<br />
benadering (Anderson & Goolishian 1992) ten opsigte van die lewe van die medenavorsers.<br />
Dit beteken nie dat sy of hy onkundig is nie. Die navorser bly die kenner van<br />
die proses, maar die mede-navorser bly die kenner van sy of haar eie lewe.<br />
Die mede-navorsers is deel van die evolusionêre spiraal wat aan die ontvou is. “Die<br />
navorsingsproses is nie ʼn proses wat bloot in ʼn sirkel beweeg nie, maar het definitiewe<br />
oogmerke wat doelgerig die stories van die medereisigers rekonstrueer” (Fourie<br />
2008:59). In die ontwikkelingsfase soek die navorser en die mede-navorsers na<br />
“unique outcomes” (White & Epston 1990) in die verhale van die betrokkenes. “The<br />
approach… is a social-constructionist approach, which involves both the researcher<br />
and the ‘characters’ in active process of story development” (Müller, Van Deventer &<br />
Human 2001:85). Hierdie proses loop uit op die klimaks.<br />
9.3.4.4 Hoogtepunt (climax)<br />
Niemand weet wat of waar die hoogtepunt sal wees nie. Al wat seker is, is dat niks<br />
daarna ooit weer dieselfde sal wees nie (Lamott 1995:62). Al die lyne van die verhale<br />
kom saam in een knooppunt. Die hoogtepunt of klimaks is daar waar konsensus oor<br />
die uitkoms van die alternatiewe verhaal bereik word. Die klimaks is die eerlike<br />
resultaat, wat onafhanklik ontwikkel het, sonder inmenging of manipulasie van
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p52<br />
enigiemand om ʼn vooropgestelde uitslag te verkry (Fourie 2008:59). Müller (2003:14)<br />
trek die lyne deur na die pastorale praktyk as hy die hoogtepunt só verwoord:<br />
“Research is seeing people suffer and finding meaning therein. To be a researcher,<br />
one has to learn to be reverent. Research is more than mere technique; it is about<br />
reverence and awe.”<br />
9.3.4.5 Einde (ending)<br />
Aan die einde van die proses is daar 'n nuwe “nou” waar die navorser of pastor vra:<br />
“what is our sense of who these people are now, what they are left with, what<br />
happened, and what did it mean?” (Lamott 1995:62). Die einde is nie 'n beëindiging nie.<br />
Dit is op die meeste die afsluiting van 'n fase wat onmiddellik weer die begin van 'n<br />
nuwe fase inlei. Die einde bring ʼn ander perspektief, ʼn perspektief wat nie noodwendig<br />
bevredigend is nie en selfs teleurstellend kan wees (Fourie 2008:60). En tog is dit<br />
volgens Müller (2003:15) ’n nuwe skrywe en nie maar ʼn blote refleksie op die proses<br />
nie:<br />
The research process involves many of the stories of those involved:<br />
the clients; the families; the therapists; the patients; the church<br />
members. But the research process is not only a mere reflection on<br />
those stories; it is always a new writing. Research creates its own story<br />
with new possibilities. Therefore, narrative research doesn’t end with a<br />
conclusion, but with an open ending, which hopefully will stimulate a<br />
new story and new research.<br />
Die einde gee geboorte aan 'n nuwe begin, maar dan 'n ander begin, anders as waar<br />
hierdie proses begin het. Iewers is gegroei, nuwe insigte gekry en beter stories vertel.<br />
Elke navorsing het bepaalde tekorte en beperkings. In daardie opsig is hierdie<br />
navorsing geen uitsondering nie. Dit is inherent deel van ʼn sosiaal konstruksie diskoers<br />
dat verslae soos hierdie nie aangebied word as die enigste waarheid nie. Beide<br />
navorser en leser moet hierdie feit verreken en daarom word in die volgende afdeling<br />
gekyk na die beperkings op hierdie navorsing.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p53<br />
10. Navorsingsbeperkings<br />
Geen enkele studie kan alle antwoorde vir alle mense in alle situasies voorsien nie.<br />
Alreeds in die keuse van die navorsingsontwerp is die beperkinge reeds opgesluit.<br />
Hierdie navorsing maak geensins daarop aanspraak dat die groep mede-navorsers<br />
verteenwoordigend van al wit Afrikaanse Christene is nie. Die groep is uniek en hulle<br />
narratiewe is presies dit: hulle narratiewe. Die navorser is bewus dat daar ook ander<br />
verhale is wat deel van hierdie navorsing kon vorm. Hierdie ander stemme kon ʼn ander<br />
karakter aan die inhoud gegee het. Die mede-navorsers verteenwoordig dus net<br />
hulleself<br />
Die keuse vir 'n fokus op wit Afrikaanse Christene is doelbewus en berekend gemaak.<br />
Soos vroeër aangetoon is daar oor talle aspekte van die lewe in die nuwe Suid-Afrika<br />
geskryf, maar min navorsing is nog gedoen oor wit Afrikaanse Christene soos hulle in<br />
hierdie studie aan die orde kom. Sommige mense sal hierdie keuse as beperkend<br />
beskou, en ek gee toe dat dit 'n geldige siening sou kon wees. Terselfdertyd is daar<br />
genoegsame redes aangevoer waarom hierdie keuse gemaak is. Ander navorsers sou<br />
goedskiks ander groepe kon ondersoek.<br />
Die omgewing waaruit die mede-navorsers kom, kan ook as te beperkend beskou<br />
word. Alhoewel Welkom 'n stad is, is dit nader aan 'n plattelandse gemeenskap en as<br />
sodanig waarskynlik meer konserwatief as 'n tradisionele stadsgemeenskap. Dit sou<br />
sekerlik 'n invloed op die navorsing hê, maar dan moet daar ook erken word dat dié<br />
gemeenskap nie die enigste plattelandse wit Afrikaanse Christene in die land is nie.<br />
Wat van hierdie gemeenskap waar is, sal waarskynlik ook waar wees van baie ander,<br />
al is dit dan nie van alle wit Afrikaners waar nie, en al is dit nie die bedoeling van<br />
hierdie navorsing om algemeen-geldende gevolgtrekking voor te lê nie.<br />
Die groep kon sekerlik meer heterogeen gewees het. Veral ten opsigte van hulle<br />
ouderdom was die groep nie baie divers nie. Een lid was reeds 85 jaar oud, maar die<br />
ander was almal tussen 37 en 54. Daar was dus nie jongmense in die groep nie. Aan<br />
die ander kant is dit dalk juis hierdie ouderdomsgroep wat die meeste kon baat by<br />
hierdie navorsing. Hulle was al oud genoeg om genoeg ervaring van 'n lewe onder<br />
apartheid te gehad het, en hulle is nog jonk genoeg dat hulle vir baie jare sal moet<br />
saamleef met hulle apartheidsagtergrond. In terme van geslag was daar 'n byna<br />
gelykop verdeling met vyf vrouens en sewe mans.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p54<br />
Die meerderheid van die mede-navorsers kom uit 'n bogemiddelde sosiaalmaatskaplike<br />
groep. Die meeste van hulle is professionele beroepsmense. Dalk sou 'n<br />
ander groep mense se verhale dramaties anders gewees het, maar daaroor kan ek my<br />
nie uitspreek nie. Dit sou die onderwerp van 'n ander navorsingsprojek kon wees. Ook<br />
wat die aantal deelnemers aanbetref sou verdere navorsing die verhale van ʼn groter of<br />
selfs kleiner groep mede-navorsers kon versamel. ʼn Kleiner of groter groep se<br />
interaksie sou dalk ander verhale na vore laat kom het. Of die verhale in wese veel<br />
anders sou wees, kan ek nie op hierdie stadium sê nie.<br />
Die navorsing is in terme van die beskikbare tyd beperk tot sekere kwessies. Dit<br />
beteken noodwendig dat ander uitgelaat moes word. 'n Ander navorser sou deur te<br />
fokus op ander kwessies 'n verdere bydrae tot die korpus van kennis kon maak.<br />
Laastens moet ook gemeld word dat die navorser se eie tekorte ook kon bygedra het<br />
tot die beperkte waarde van die studie. Met meer ervaring sal beter gesprekke gevoer<br />
kan word wat dalk beter resultate sou kon lewer.<br />
11. Hoofstuk-uiteensetting<br />
Hierdie eerste hoofstuk het 'n oorsig gegee oor die probleem. In Lamott (1995) se taal<br />
was dit die aksie (action) wat aanleiding gegee het tot die navorsing. Dit verduidelik<br />
waarom die situasie my aangespreek het en hoe ek te werk gegaan het om dit te<br />
ondersoek. Hier is ook uitvoerig aandag gegee aan die paradigma, epistemologie en<br />
metodologie van die navorsing en 'n beskrywing van die plasing binne die praktiese<br />
teologie.<br />
In hoofstuk twee word die agtergrond (background) van die navorsingsprobleem<br />
ondersoek. Die hoofstuk verduidelik “what was going on before the opening of the<br />
story” (Lamott 1995:62). Hier word gekyk na die apartheidsagtergrond waarteen die<br />
navorsing afspeel, die ontstaan en bedryf van apartheid in Suid-Afrika en die rol van<br />
die NG Kerk daarin. Daar word ook gekyk na wat reeds op die terrein van die praktiese<br />
teologie gepubliseer is oor apartheid en die nuwe Suid-Afrika. Twee belangrike fasette<br />
wat aandag kry is Weingarten (2002) se model van (on)magtig en (on)bewus en<br />
Rendle (2009) se Roller coaster of change.
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p55<br />
Die derde hoofstuk sluit aan by Lamott se konsep van ontwikkeling (development). Hier<br />
word die temas van apartheid en rassisme, skuld, die rol van die NG Kerk en<br />
versoening op die pad vorentoe uitvoerig bespreek soos dit uit die aanvanklike<br />
navorsing geblyk het. Die sienings van die mede-navorsers word deurlopend uitgedaag<br />
deur ander sienings van hoofsaaklik swart mense vanuit die literatuur en persoonlike<br />
gesprekke.<br />
Hoofstuk vier verteenwoordig ʼn klimaks (climax) in die verhaal (Lamott 1995:62) In<br />
hierdie hoofstuk word die opvolgnavorsing weergegee. Die longitudinale aard van die<br />
navorsing kom hier aan die orde sonder dat die uitkoms vooraf bepaal kan word. Soos<br />
Müller, Van Deventer en Human (2001:87) dit stel: “...researchers shouldn’t know and<br />
therefore control the plot and climax of the story.” Dieselfde temas as in die derde<br />
hoofstuk word hier ondersoek.<br />
Die laaste hoofstuk, ʼn verhaal van ʼn einde (ending), is die afsluiting van die<br />
navorsingsverslag. Hier word saam met Lamott (1995:62) gevra “what happened, and<br />
what did it mean?” Die verhale van die mede-navorsers word hier vasgeknoop rondom<br />
temas soos die waarde, al dan nie, van die WVK tesame met die hart en nalatenskap<br />
van apartheid. Daar word weer gekyk na versoening en die rol wat die NG Kerk (kan)<br />
speel ten opsigte van skuldbelydenis en die begeleiding van lidmate in die postapartheid<br />
Suid-Afrika.<br />
Aan die einde word die navorsingsproses en -verslag in oënskou geneem. My<br />
persoonlike ervaring van die navorsing word ook ondersoek en die aktualiteit en<br />
waarde van die navorsing word oordink. Die waarde van die navorsing vir die NG Kerk<br />
kom hier na vore asook voorstelle vir verdere navorsing. Al verwys hierdie hoofstuk na<br />
ʼn einde, is die proses hiermee nog nie afgehandel nie. Solank as wat daar wit<br />
Afrikaanse Christene in Suid-Afrika is, sal hulle daagliks 'n manier moet vind om te leef<br />
in hierdie land. Hierdie navorsing hou miskien hier op, maar die lewe gaan voort.<br />
12. Samevatting<br />
In hierdie hoofstuk is die redes vir die ontstaan vir die navorsingsprojek verduidelik. Die<br />
groot politieke verskuiwing van 1994 is uitgelig as die oorsaak van grootskaalse<br />
transformasie in Suid-Afrika. Wit Afrikaanse Christene se lewe is omvergewerp. Hulle
Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem<br />
p56<br />
wat vroeër (ten minste) die bevoordeeldes van apartheid was, het by die WVK in die<br />
beskuldigdebank beland. Hoe sou hulle, persoonlik en veral as kerklidmate, in die<br />
nuwe Suid-Afrika kon leef, gegewe hulle spesifieke agtergrond? Die manier waarop die<br />
navorsing gedoen is, is ook verduidelik.<br />
In aansluiting by veral Osmer (2008) en Ganzevoort (2009) is ʼn beskrywing gegee van<br />
Osmer se vier take van die praktiese teologie. Die omstandighede wat die navorsing<br />
vooraf gegaan het, is uiteengesit. Hierna is ʼn beskrywing gegee van die medenavorsers<br />
en die navorsingsproses wat gevolg is.<br />
In die afdeling oor paradigma, epistemologie en metodologie is aandag gegee aan die<br />
postmoderniteit en die sosiale konstruksie diskoers. Die literatuurstudie, sowel as die<br />
aanvanklike en opvolgnavorsing is beskryf. Vir die opteken van die verslag is die<br />
ABDCE-formule gekies. Hierdie eerste hoofstuk het die verhaal van aksie<br />
aangespreek.<br />
In die volgende hoofstuk – ʼn verhaal ter agtergrond – sal aandag gegee word aan die<br />
agtergrond waarteen hierdie navorsing afspeel. Hierin word gefokus op die medenavorsers<br />
se leefwêreld, beide persoonlik en as lidmate van die NG Kerk. Twee<br />
modelle word ook aangebied: Weingarten se Typology of change word verduidelik en<br />
dan later in die verslag gebruik om die posisies van die mede-navorsers ten opsigte<br />
van verskillende kwessies te beskryf. Laastens word daar ook gekyk na die proses van<br />
verandering soos beskryf deur Bridges en Mitchell (2000) se drie fase-model asook na<br />
Rendle (2009) se Roller coaster of change.
HOOFSTUK 2<br />
DIE OORSPRONG VAN DIE <strong>APARTHEID</strong>SVERHAAL<br />
(ʼn Verhaal ter agtergrond) 10<br />
Ek was meer as een keer in 'n situasie waarin ek probeer antwoorde<br />
gee het, maar terwyl ek gepraat het, het ek self al minder oortuig<br />
geraak. In gesprek met belangstellende buite-staanders het ek al<br />
minder geweet wat die antwoorde is. In die proses van die vertel van<br />
die verhaal het ek ontdek dat my storie al minder sin maak (Müller<br />
2000a:20).<br />
1. Inleiding<br />
Hoeveel sin maak die verhaal wat wit Christen Afrikaners hulleself vertel het? Hoeveel<br />
sin het dit gemaak vir ander mense wat dit gehoor het? Müller (2000a:2) onderstreep<br />
die punt dat sy eie antwoorde hom al minder oortuig het, totdat hy op dié punt in sy<br />
lewe gekom het waar sy “storie al minder sin (ge)maak” het. Vir hom as wit Christen<br />
Afrikaner het dit tot 'n “waterskeidingsmoment” gelei. Sou dit ook só wees by ander wit<br />
Christen Afrikaners? Watter verhale vertel hulle vandag, agttien jaar na die amptelike<br />
einde van apartheid, en hoe verskil hierdie verhale van dié wat hulle veertien jaar<br />
gelede vertel het? Maak hierdie verhale sin en hoe moet dit beoordeel word? Dit is die<br />
kwessies wat in hierdie navorsing aandag kry. Hierdie hoofstuk fokus op die agtergrond<br />
waarteen hierdie verhale vertel en vrae gestel word.<br />
Soos in hoofstuk een verduidelik is, word hierdie navorsingsverslag aangebied volgens<br />
die ABDCE-model van Müller, Van Deventer en Human (2001). In hoofstuk een is die<br />
A, die verhaal van aksie (action) vertel. Dáár is aangetoon waarom wit Afrikaanse<br />
Christene se lewens in die nuwe Suid-Afrika die onderwerp van hierdie studie gemaak<br />
is. Gegewe hulle geskiedenis en die onthullings voor die WVK (TRC 1998a) was daar<br />
in 1998 verskeie uitdagings op hulle pad. Die gebeure die afgelope veertien jaar het<br />
eweneens ʼn invloed gehad op die lewe van wit Christen Afrikaners vandag.<br />
Die tweede deel van die model, die B-komponent, vertel ʼn verhaal ter agtergrond<br />
(background) vir hierdie studie. Hierdie agtergrond-perspektiewe word hier in hoofstuk<br />
twee aan die orde gestel. Volgens die voorgestelde vrae wat Müller, Van Deventer en<br />
10 Met verwysing na die tweede deel (background) van Müller, Van Deventer en Human (2001) se<br />
ABDCE-model.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p58<br />
Human (2001:91) vra, is hierdie afdeling die plek om aandag te gee aan die persone<br />
en / of diskoerse wat ʼn rol gespeel het in die ontwikkeling van die beleid van apartheid<br />
en die spesifieke situasie van die mede-navorsers. Die navorsing gee aandag aan die<br />
mede-navorsers se siening van sake soos rassisme, skuld, versoening, regstellende<br />
aksie en die rol van die kerk in hierdie sake. In die aanvanklike navorsing word gepoog<br />
om te verstaan hoe die mede-navorsers in 1998 dink oor hierdie sake en watter impak<br />
die onthullings voor die WVK op hulle sienings gehad het.<br />
In die opvolgnavorsing word dieselfde sake in die lig van die gebeure van die<br />
voorafgaande veertien jaar weer aan die orde gestel. Hierdie gebeure sluit onder<br />
andere in die hele Boetman-debat wat Chris Louw (2001a) aan die gang gesit het oor ʼn<br />
geslag jong mans wat voel dat hulle deur die vorige geslag misbruik en mislei is; oudminister<br />
Adriaan Vlok (De Lange 2006:1) wat eerwaarde Frank Chikane se voete was<br />
as simboliese handeling van skuldbelydenis; die voorval by die Skielik-township<br />
(Mouton 2008a:1) waar ʼn jong wit man lukraak op swart mense begin skiet en drie<br />
persone gedood het; en die Reitz-video debakel by die Universiteit van die Vrystaat<br />
(Cloete 2008:1). Hierdie is maar enkele van die uitstaande gebeure van die afgelope<br />
aantal jaar. Dit alles speel af teen die agtergrond van ’n land met toenemende misdaad<br />
en geweld (Pienaar 2008:2; Van der Watt, 2007:9), swart-beheerde munisipaliteite wat<br />
al minder en minder slaag in dienslewering (Steenkamp 2009:1), grondhervormings<br />
wat klaarblyklik misluk (Beeld 2009b; Van der Walt 2010) en regstellende aksie wat<br />
deur wit mense as omgekeerde rassisme (Hermann 2007) ervaar word. Die kwessie<br />
van wit skuld is weer in 2010 op die voorgrond geskuif met Samatha Vice (2010) se<br />
artikel How do I live in this strange place? en Anton van Niekerk (2011) se reaksie<br />
daarop in die Afrikaanse dagbladpers. Die daaropvolgende reaksie (vergelyk onder<br />
andere Saunders 2011) wys dat hierdie debat nog baie lewendig onder wit Afrikaners<br />
is.<br />
Vanuit die NG Kerk se geledere skryf Jonker (1998) oor die Kerk se politieke bande<br />
wat haar “profetiese roeping” (Jonker 1998:3) in die slag laat bly het. Hy koppel ook die<br />
NG Kerk se steun aan apartheid aan ʼn morele legitimering van “die bevoorregte posisie<br />
van die blanke minderheid” (Jonker 1998:42).<br />
In 1999 publiseer die baie bekende anti-apartheid kerklike, emeritus aartsbiskop<br />
Desmond Tutu, sy boek No future without forgiveness. Hierin beklemtoon hy die<br />
noodsaak van vergifnis ter wille van die pad vorentoe: “we are people who know that
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p59<br />
when someone cannot be forgiven there is no future” (Tutu 1999:117).<br />
Sedert die aanvanklike navorsing is daar in die NG Kerk 'n voortslepende debat oor<br />
kerkhereniging. Die NG Kerk se aanvanklike “ernstige en duidelike verbintenis tot die<br />
herstel van een kerkverband met die ander drie kerke van die Familie” (Ned Geref Kerk<br />
2004:elektroniese bron) en die skynbare weerstand wat mettertyd daarteen opgebou<br />
het (Coetzee 2009:2; Pienaar 2009), vorm die verdere agtergrond waarteen die<br />
opvolgnavorsing gedoen is. Ten nouste hieraan verbonde is die debat oor die<br />
aanvaarding al dan nie van die Belhar-belydenis, soos duidelik word uit enkele berigte<br />
in Kerkbode (2004, 2007 en 2009). Jansen (2009:35) vra ook die verdere vraag na die<br />
wit kerke se bereidheid om te verenig met kerke van ander rasse. Soos hy dit stel: “it is<br />
entirely up to these churches, once indistinguishable from the state, to decide whether<br />
and when they will change at all.”<br />
Die sienings van die mede-navorsers oor hierdie en ander sake is aanvanklik getoets in<br />
ʼn reeks semi-gestruktureerde groepsgesprekke soos in hoofstuk een verduidelik is. Die<br />
opvolgnavorsing is ongeveer veertien jaar later gedoen deur een-tot-een gesprekke en<br />
korrespondensie.<br />
Hierdie hoofstuk se onderafdelings lyk as volg: Na hierdie inleiding word daar in die<br />
tweede afdeling gekyk na die agtergrond en oorsprong van die beleid van apartheid. In<br />
aansluiting by Browning (1991) se vertrekpunt van praktyk-teorie-praktyk sal hier ook<br />
reeds aan die mede-navorsers se eie sienings saam met dié van akademici en ander<br />
skrywers aandag gegee word. Hier word ook gekyk na die denkklimaat waarin die<br />
mede-navorsers grootgeword het. Die dominante stemme en diskoerse van die<br />
apartheidstyd sal hier uitgewys word, asook die invloed wat dit op die mede-navorsers<br />
gehad het. Daar word gekyk na wat in die tyd voor die aanvanklike navorsing geskryf is<br />
oor die onderskeie temas wat aan die orde gestel word. Hierdie inligting vorm die<br />
agtergrond waarteen die verhale van die mede-navorsers gesien moet word.<br />
Die derde afdeling sluit tematies aan by die voorafgaande. Hier word weereens na<br />
dieselfde temas as in afdeling drie gekyk, maar nou vanuit die hoek van die afgelope<br />
veertien jaar – die tussentyd tussen die aanvanklike navorsing en die opvolg-navorsing.<br />
Persone, gebeure en diskoerse wat ʼn belangrike rol gespeel het in hierdie tussentyd,<br />
soos onder andere dié waarna ek reeds hierbo verwys het, kom hier aan die orde.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p60<br />
Hierdie navorsing word gedoen vanuit die praktiese teologie en by name die pastorale<br />
terapie. Daarom is ʼn belangrike onderafdeling van die navorsing juis die vraag oor die<br />
rol van die kerk in die kwessies wat in die voorafgaande twee afdelings uiteengesit is.<br />
Wat het die kerk destyds in die apartheidsjare gesê, asook in die tydperk van 1994 tot<br />
1998? Dit vorm die basis van afdeling vier.<br />
Afdeling vyf handel oor wat die kerk sedert die aanvanklike navorsing gedoen en gesê<br />
het oor die situasie in Suid-Afrika. Die fokus is primêr op die NG Kerk, maar ander<br />
stemme word ook gehoor. Hier word uiteraard ook aandag gegee aan stemme van<br />
kritiek.<br />
Die sesde deel van hierdie hoofstuk handel oor die agtergrond van die navorsing oor<br />
Weingarten se Typology of Witnessing (2000). Hierin voer sy aan dat almal in Suid-<br />
Afrika getuies is van wat onder apartheid gebeur het. Die wyse waarop verskillende<br />
mense hierdie getuienis verwoord, verskil egter van mekaar. Sy maak gebruik van ʼn<br />
twee-as sisteem waarin Bewus-Onbewus gekorreleer word met Bemagtig-Ontmagtig.<br />
Die gevolglike vier kwadrante bepaal dan die perspektief van waaruit gekyk word na<br />
apartheid en die gevolge van die beleid (Weingarten 2002:45). Die mede-navorsers se<br />
insette sal hieraan gemeet word.<br />
Die sewende deel van die hoofstuk kyk na die proses van verandering. Eerstens word<br />
gekyk na Bridges en Mitchell (2000) se drie-fase model van verandering en word<br />
Rendle (2009) se roller coaster of change-model verduidelik. Rendle gebruik hierdie<br />
model om visueel voor te stel hoe die proses van verandering lyk. Sy navorsing oor<br />
“the emotional cycle of congregations in change” (Rendle 1998:105) is relevant vir, en<br />
van toepassing op die proses waardeur baie wit Christen Afrikaners in Suid-Afrika ook<br />
kollektief gaan. In afdeling sewe word hierdie model volledig verduidelik.<br />
Hoofstuk twee word afgesluit met 'n samevatting van die inhoud van die hoofstuk en 'n<br />
oorsig oor wat in hoofstuk drie aan die orde gestel word.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p61<br />
2. Die agtergrond en oorsprong van die beleid van apartheid<br />
Natuurlik is die ontwikkeling van 'n politieke sisteem soos apartheid ʼn<br />
komplekse saak. Dit word oor geslagte heen deur baie faktore gevorm<br />
(Müller 2000a:22).<br />
Die agtergrond en oorsprong van apartheid is hoofsaaklik bespreek tydens die eerste<br />
twee ontmoetings in die groep. Tydens hierdie byeenkomste is bespreek hoe apartheid<br />
in wit Afrikaners se lewens gekom het. Ons het ons eie ervarings bespreek en hoe ons<br />
gedink het swart mense dit ervaar het. Alhoewel die tema van die derde en vierde<br />
gespreke hoofsaaklik die ervaring van die swart mense was, onthul dit ook ’n klomp<br />
van ons eie sentimente. Dit sal duidelik wees dat daar oor sekere sake baie<br />
ooreenstemming was, terwyl ander redelike ernstige verskille van mening tot gevolg<br />
gehad het.<br />
Die lewe in apartheid Suid-Afrika speel af teen ’n agtergrond van een groot metanarratief.<br />
Hierdie enkele diskoers domineer elke aspek van die privaat en die openbare<br />
lewe. Gordin (1998:302) beskryf wat hy noem “apartheid’s central message” in hierdie<br />
woorde: “blacks are different, other, and, of course, inferior. Ergo, their lives are<br />
cheaper.” Daar is min blanke Afrikaners wat grootgeword het ná 1948 wat hierdie<br />
boodskap kon vermy. Die baie bekende opponent van apartheid Dr. Beyers Naudé<br />
(aangehaal in Villa-Vicencio & Niehaus 1995:21) sê self: “Segregation was the<br />
acceptable order of the day. Most whites saw it as the most natural way of relating to<br />
blacks.”<br />
Die praktyk van hierdie beleid word goed deur die geskiedskrywer Stavrianos<br />
(1982:478) beskryf as hy sê:<br />
Apartheid involves two basic policies: the exclusion of all nonwhites<br />
from any share in political life; and the confinement of Africans to<br />
separate areas known as Bantustans, or preserves for the ‘Bantu,’ as<br />
the Africans have been known. These Bantustans comprise only 14<br />
percent of South Africa’s land, while the Africans are 71,3 percent of<br />
South Africa’s total population of 26 million (1980). The whites, by<br />
contrast, are only 16,5 percent, and the Afrikaners are a minority of<br />
two-fifths within the white minority.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p62<br />
Die meeste lede van die groep het ook die mening uitgespreek dat apartheid so deel<br />
van hulle lewe was, dat hulle dit nooit bevraagteken het nie:<br />
Ek het daarin grootgeword en ek het dit destyds nie<br />
as verkeerd beleef nie want orals waar jy gekom het,<br />
was dit die normale manier van doen en dink en tot<br />
op 'n sekere stadium het ek geen gewetenswroeging<br />
daaroor gehad [George 1-522]. Ons was so gewoond aan dit<br />
dat 'n mens dalk maar jou skouers geskud het, dis<br />
hoe dit gedoen word [Elsa 3-290]. Die ouer mense was so<br />
gewoond aan die goed dat hulle nie regtig besef het<br />
dit is verkeerd nie [Elsa 3-484]. Ons het dit gehad as<br />
standaard praktyk vir jare. Ons het dit so aanvaar.<br />
Die gemiddelde wit Afrikaner, by name die blanke<br />
Afrikaner, het dit aanvaar. Dit is reg so, dit is<br />
goed so. Niemand van ons het ooit gedink dit is<br />
verkeerd nie [Isak 3-563]. Die moontlikheid om hierdie<br />
diskoers te bevraagteken het vir die meeste mense<br />
nie eers bestaan nie. Sê jy met ander woorde Frans<br />
dat ons nie gedink het daaroor nie? [Albert 2-285]. Nee.<br />
Dit was amper 'n natuurlike uitvloeisel van die<br />
vooraf-gaande [Frans 2-287].<br />
Daar was natuurlik ander stemme ook, maar hulle was eensame profete wat uitroep in<br />
die wildernis, wat ’n ongewilde boodskap verkondig het – ʼn boodskap wat die meeste<br />
wit Afrikaners nie wou hoor nie. Apartheid het my gepas en om nou 'n<br />
leefwyse te verander, is nie maklik [Mike 2-117].<br />
Die wêreld waarin ons groot geword het, was inderdaad ’n baie vreemde wêreld met<br />
baie inkonsekwenthede. Die vraag ontstaan dus oor waar apartheid, hierdie beleid wat<br />
later bekend gestaan het as ʼn “crime against the conscience and dignity of man kind”<br />
(Boutros-Ghali 1994:153) vandaan gekom het?
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p63<br />
2.1 Die voorlopers van die beleid van apartheid<br />
Apartheid het nie in 1948 uit die bloute ontstaan nie, maar was bloot die formalisering<br />
en voortsetting van ʼn goed-gevestigde lewenswyse. “[T]he basic tenets of apartheid<br />
were developed in the context of English contact with black people" (Marais 1989:169).<br />
Hierdie ontstaansdiskoers is ook in die gesprekke uitgespreek deur van die medenavorsers.<br />
Só verwoord Danie dit:<br />
Die probleem het nie begin in 1948 met die aan die<br />
bewind kom van die Nasionale Party nie. Ek het hier<br />
geskryf 1948 se sonde van apartheid is omdat dit<br />
saamgevat is in wette, verfyn is in verdere wette.<br />
Dit kom al van 1869, 1867. In 1884 is die woorde<br />
‘lokasie wette’ al gebruik en dit is ingestel deur<br />
die koloniale regering van daardie tyd, Wet 33 van<br />
1892. 1894 was die Glen Gray-wet, wat gehandel het<br />
oor grondbesit, dit is ingestel deur die Kaapse<br />
Eerste Minister, by name Cecil John Rhodes. In my<br />
navorsing was die draaipunt gewees, en die grondslag<br />
was gewees in die berugte Naturelle Grond-wet van<br />
1913 [2-144].<br />
Hierdie selfde standpunt word ook gehuldig deur Louw (1991:24) as hy sê: "...1948<br />
marked not so much a turning point in South African history as the intensification of a<br />
process which had been going on for three hundred years." Baie van die wette wat met<br />
apartheid geassosieer is, kom uit ʼn tydperk voor die NP. Mede-navorser Danie het<br />
deeglik huiswerk gedoen hieroor:<br />
Die wysigingswet op Myne en Bedrywe van 1926, het<br />
werk reservering op 'n kleurbasis baie strenger<br />
gemaak. Die Fabriekswet van 1918, die minister van<br />
Arbeid, dit het gegaan oor die indiensneming van<br />
blankes teenoor nie-blankes, hier kom afsonderlike<br />
fasiliteite, toilette, ruskamers ensovoorts [Danie<br />
2-200].<br />
Nie alleen op sosiale gebied nie, maar ook op politieke gebied is daar wette gemaak<br />
wat later deel sou uitmaak van die beleid van apartheid. In 1936 is die Kaapse
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p64<br />
stemreg vir swartes afgeskaf [Danie 2-206]. ʼn Standpunt hieroor wat<br />
meermale gehoor is, is die volgende: Die NP het hierdie rasse-wette geërf<br />
en dit verfyn, hulle praat van hulle het dit gesistematiseer<br />
[Danie 2-183].<br />
Segregasie was aan die orde van die dag, nie net plaaslik nie, maar ook internasionaal.<br />
Hilliard (1998) mag wel beweer dat Suid-Afrika uit pas was met die res van die wêreld<br />
in 1948, maar toe die Wet op die Verbod op Gemengde Huwelike in 1949 goedgekeur<br />
is, was dit ook wet in dertig Amerikaanse state (Giliomee 1998:14). Plaaslik was<br />
segregasie aan die orde van die dag. Swanepoel (1997:105) haal vir Welsh, die<br />
skrywer van The roots of segregation: native policy in colonial Natal, 1845-1910 aan: "It<br />
is a myth that apartheid is the exclusive product of Afrikaner nationalism: its<br />
antecedents are to be found in Natal rather than in any of the other provinces." Dan<br />
gaan hy voort en skryf dat hy eers onlangs ontdek het dat daar was “voor die veertig<br />
jaar van apartheidsregering ʼn honderd en twee jaar se imperiale en koloniale regering<br />
in KwaZulu-Natal” (1997:105). Reeds in 1848 was een kwart van die swart bevolking<br />
van KwaZulu-Natal van hulle tradisionele grond verskuif (94) en meer as een miljoen<br />
hektaar Zulu-landbougrond is vir wit boere gegee deur die Britse koloniale regering<br />
(Swanepoel 1997:91). Kinghorn (1994:149) stel dit so: “Officially apartheid came into<br />
being in 1948, but much of the legislation associated with apartheid dates back to the<br />
period before. In fact, the first segregation legislation in South Africa can be found in<br />
the previous century in Natal.” Ook ander bronne ondersteun hierdie standpunt: “Die<br />
Engelse koloniste het die voorbeeld gestel in ons land” (De Klerk 2000:37).<br />
Rassisme was nie die alleenreg van die Afrikaner nie (Villa-Vicencio & Niehaus<br />
1995:18). Die Britse minister van Naturelle Sake word aangehaal dat hy in 1910 gesê<br />
het: "The black man is incapable of civilization" (Swanepoel 1997:90). In die groep<br />
rapporteer Danie oor sy eie navorsing rakende die militante vakbonde in die tydperk<br />
1880 tot 1890: Daar (was) ’n Engelsman in beheer van hierdie<br />
vakbonde, in hulle geskrifte is daar gevind hierdie manne het<br />
gepraat van the dirty, evil, smelling kaffirs [Danie 2-195].<br />
Rassisme was inderdaad ʼn internasionale aangeleentheid waarteen die plaaslike<br />
bevolking nie immuun was nie. Davidson (1987:3) maak hierdie opmerking "The racism<br />
that we know was born in Europe and America from the cultural need to justify doing to<br />
black people, doing to African people, what could not morally or legally be done to
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p65<br />
white people, and least of all to Europeans."<br />
In die stede was daar voor 1948 aparte skole en woonbuurte en die toestromingsbeheer<br />
en paswette het swart mense in die stede tot ʼn minimum probeer beperk<br />
(Giliomee 1998:14). En tog beskryf Piet Cillié, oud-redakteur van Die Burger, dit as "’n<br />
tyd van relatiewe goeie en gemaklike rasseverhoudings" (aangehaal in Giliomee<br />
1998:13). In daardie tyd was die onderdrukking van swart mense nie die fokus nie.<br />
Die ondersoekende joernalis Malan (1990:23), wie se ouma se niggie met dr. D.F.<br />
Malan getroud was, beskryf dit so: "(in) the twenties and thirties, race wasn't the central<br />
issue in South African politics. Afrikaners... were less concerned about keeping the<br />
blacks in their place than tearing down the Union Jack, resurrecting the lost Boer<br />
republics, and uplifting the volk from its poor white penury".<br />
ʼn Ander dominante faktor in die totstandkoming van die beleid van apartheid, was die<br />
Europese idee van rasse-meerderwaardigheid. Gedurende die sewentiende en<br />
agtiende eeue het die fenomeen van rassisme toegeneem in die Westerse wêreld<br />
omdat nuwe teorieë vir die regverdiging van ras-meerderwaardigheid of<br />
minderwaardigheid nodig was om te dien as basis vir kolonialisme en slawerny (Vorster<br />
1981:17). “Mind control was used during the colonial period in Africa to advance<br />
colonial interests and to oppress people. One such tool of mental control was the myth<br />
that the white people were intellectually and even physically superior to black people”<br />
(Kasenene 1993:58). De Vos Hugo (1946:39) argumenteer op dieselfde trant as hy nog<br />
voor die tyd van apartheid sê “black people’s cultural backward position make them<br />
unqualified for equal joint authority… tutelage is the only practical possible line of<br />
conduct.”<br />
Die idee van meerderwaardigheid as motivering is reeds te vind by die boere wat by<br />
die Groot Trek betrokke was. Uit die dagboek van Anna Steenkamp (Steenkamp<br />
1843:elektroniese bron), ʼn niggie van die Voortrekkerleier Piet Retief, leer ons dat dit<br />
nie so seer die vrymaking van die swart slawe as sulks was wat die Voortrekkers<br />
gedring het om te trek nie, maar die gelykstelling van swart voormalige slawe met die<br />
wit boere. Sy skryf van:<br />
De schandelike en onrechtvaardige handelwijze met betrekking tot de<br />
vrijheid onzer slaven, en nochtans heeft die vrijheid ons niet zozeer<br />
verdreven als hunne gelijkstelling met de Kristenen, strijdig met de
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p66<br />
wetten van God en 't natuurlik onderscheid van afkomst en geloof,<br />
zodat het onverdragelik was voor elk fatsoenlik Kristen onder zulk 'n<br />
last te buigen, waarom we dan ook ons liever verwijderden, om des te<br />
beter ons geloof en de leer in zuiverheid te behouden (Steenkamp<br />
1843:elektroniese bron).<br />
Dit is teen hierdie agtergrond dat die persepsies van die vroeë twintigste eeu<br />
geevalueer moet word: "...hulle is ook mense; hulle het ook regte wat hulle toekom; van<br />
gelykstelling kan daar geen sprake wees nie; vandaar die prinsiepe (sic): Segregasie,<br />
ontwikkeling in eie gebied, langs eie lyne, onder eie volk" (Van der Spuy 1929:8) en<br />
"Die Heer vra nie dat ons sal probeer om die Kaffir lief te hê nie, om dan sendingwerk<br />
te ondersteun nie. Daar is so baie lelike trekke in die Kaffir dat ons groot gevaar loop<br />
om 'n afkeer van hom te kry” (De Wet 1929:13). Apartheid het inderdaad in die woorde<br />
van Gann (1994:691) “many fathers" gehad.<br />
2.2 Goeie bedoelings met die beleid van apartheid<br />
Die spreekwoord sê die pad na die hel is geplavei met goeie bedoelings, want goeie<br />
bedoelings alleen waarborg nie goeie resultate nie. In die groep was daar ʼn redelike<br />
mate van konsensus oor die goeie bedoelings van die vaders van apartheid:<br />
Die intensie oorspronklik daarvan was om nie ander<br />
mense seer te maak nie. dit het skeef geloop [Johan<br />
1-576], [Verwoerd] het nie sleg bedoel met apartheid<br />
nie... die sleg het later gekom [Johan 4-500], en Ek dink<br />
nie in die begin was die idee heeltemal om mense<br />
totaal af te breek en te vernietig nie. Ek dink nie<br />
ons voorouers was almal sulke wrede mense nie, ek<br />
dink apartheid het ontstaan uit 'n idee vir aparte<br />
ontwikkeling, en dis toe misbruik deur politici en<br />
allerhande mense [Mike 6-083].<br />
Die verkiesing van 1948 het die NP met hulle beleid van apartheid aan bewind gestel.<br />
Die verkiesingsmanifes beskryf die party se beleid as volg:<br />
Apartheid is gegrond op die Christelike beginsels van reg en billikheid<br />
en op die oortuiging dat aparte ontwikkeling van die blanke en die nie-
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p67<br />
blanke volksdele in ons land die enigste grondslag is waarop alle<br />
volksdele in waarheid met reg en billikheid behandel kan word en elk<br />
die volle kans sal kry om sy eie volksaard en -karakter te behou en te<br />
ontwikkel. Enige vorm van onderdrukking word dus verwerp as<br />
verkeerd, volkskadelik vir beide blankes en nie-blanke en in stryd met<br />
die beleid van apartheid (aangehaal in Giliomee 1998:16).<br />
Gegewe hulle agtergrond is dit verstaanbaar dat die wit Afrikaners, wat waarskynlik die<br />
meerderheid van die steun vir die NP uitgemaak het, alles in hulle vermoë sou doen<br />
om hulle eie lewenskwaliteit te verbeter. Die droogte van die 1930’s het groot getalle<br />
plattelandse boere na die stede gedryf op soek na werk, gewoonlik vir ʼn minimum<br />
betaling (Geldenhuys 1982:17). Die meeste van hulle was Engels nie goed magtig nie<br />
en gedoem tot armoede. Malan (1990:6) vertel: "we became a backward peasantry,<br />
despised by our British bosses and betters." Dikwels moes hierdie verplante boere<br />
kompeteer met goedkoop swart arbeid (Lombard 1981:254), ʼn situasie wat gedeeltelik<br />
verlig is deur die Wysigingswet op Myne en Bedrywe van 1926 [vergelyk Danie 2-200].<br />
In hierdie selfde tyd huldig die wit Afrikaners die idee dat hulle ʼn uitverkore volk is<br />
(Helberg 1984:7). Hulle sien hulle self as ʼn volk met die verantwoordelikheid om die<br />
Christelike boodskap aan die onbeskaafde swart hordes van Afrika te bring<br />
(Geldenhuys 1982:20). Toe die NP in 1948 wen, was dit vir hulle die geleentheid om<br />
hulleself uit die modder op te trek. “Dit was ’n oorwinning waarvoor meer as een<br />
Afrikaanse predikant openlik die Here gedank het” (Geldenhuys 1982:24).<br />
"Apartheid in sy mees grandiose voorstelling was ʼn plan waarvolgens die Afrikaners hul<br />
roeping sou vervul om al die ander volke te help om hul eie roeping te erken en uit te<br />
leef" (Giliomee 1999:elektroniese bron). Apartheid was vir die behoud van<br />
Suid-Afrikaner gewees wat self deur die tweede vryheidsoorlog<br />
is, wat deur die depressie is, wat gewerk het vir wat hy geword<br />
het. Wat nie hand-outs gevra het nie [Johan 4-501].<br />
In ʼn brief aan Kerkbode (Ovrendhal 1998:5) skryf ʼn leser in sy tagtigerjare dat die<br />
geskiedenis dit duidelik uitspel dat die wit Afrikaners God se uitverkore mense was en<br />
steeds is. Alhoewel Serfontein (1982:85) hierdie siening “a rotten interpretation of<br />
history” noem, was dit tog hoe baie wit Afrikaners hulleself gesien het. Dit word duidelik<br />
geïllustreer deur ʼn opmerking van De Vos Hugo (1946:40) as hy sê “Indiërs is nie
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p68<br />
Christene nie, daarom mag hulle nie stem nie.” Hierteenoor sou die veronderstelling<br />
dan waarskynlik wees dat wit mense outomaties gelyk gestel is aan Christen-wees.<br />
Wanneer Rian Malan (1990:19) oor sy pa skryf, sê hy: “He would have told you that his<br />
faith lay in something called grand apartheid, the overarching ideology that promised to<br />
make South Africans and all their nine subject African tribes “separate but equal” in<br />
separate nation-states.” Baie wit Afrikaners het die idee gehad dat apartheid die<br />
probleme sou oplos van die interaksie tussen die verskillende rasse in een land, maar<br />
wat uiteindelik gebeur het, was waarskynlik nie wat hulle in gedagte gehad het nie. Van<br />
der Walt (1997:elektroniese bron) is waarskynlik korrek as hy sê: "Hoewel baie blankes<br />
goeie bedoelings met die apartheidsbeleid gehad het, was die toepassing daarvan<br />
verkeerd en onbybels.”<br />
2.3 Die ander kant van die munt<br />
Hoe goed die bedoelings ook al was – daar was ook ʼn ander kant van die munt. Agter<br />
die skerms was daar ook ander faktore wat die rassebeleid help vorm het in die jare<br />
voor 1948. Soos gewoonlik het ook hierdie saak twee kante.<br />
Wit mense in die algemeen vertel dat hulle ouers hulle geleer het om respek te hê vir<br />
ander mense, insluitende swart mense. Ben vertel: Destyds moes ek met baie<br />
eerbied met ouer swartes omgaan, mooi met hulle praat. Ek moes<br />
sê ‘outa Elias’ [Ben 1-157]. Iets was vir my baie belangrik is, is<br />
respek vir mekaar, maak nie saak van watter velkleur of watter<br />
etniese groep jy is, of selfs geslag nie [Danie 1-671]. Ben [1-165] sê<br />
ook hy het besef dat hy swart mense nie as kaffers nie maar as<br />
verantwoordelike mense moet beskou, hulle het ook gevoel dat ek glo<br />
hulle is nie nikswerd goed nie [Ben 1-175].<br />
Malan (1990:31) vertel hoe sy pa – ʼn stoere ondersteuner van groot apartheid –<br />
"forbade the use of the word 'kaffir' in our house, and instructed my brother and I<br />
always to say 'please' when issuing orders to the servants." Eugene de Kock (De Kock<br />
& Gordin 1998:49) beskryf sy familie as ʼn tipiese wit Afrikaner familie: "My father had a<br />
moderate attitude towards black people. He told us that, although there existed a<br />
cultural difference between the white and black races, the black man was also a human
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p69<br />
being and, as with white people, there were good and bad ones. He repeatedly told us<br />
to apply the principle of right and wrong, not white or black or right of left." Dit is ook<br />
vanuit so ʼn huishouding dat Frans opmerk: my pa (het) in die aande die<br />
swarte wat in daai klein kamertjie bly wat Ben van gepraat het,<br />
ingenooi as hulle daar was om saam met ons huisgodsdiens te hou<br />
[Frans 1-442].<br />
Maar dit was in hierdie selfde huishoudings waar<br />
most whites were so afraid of Africans that they never went anywhere<br />
near the townships ... They crossed the road when they saw Africans<br />
coming, or locked the doors of their cars. They were so scared that<br />
they wouldn't even attend professional soccer matches in the secure<br />
heart of white Johannesburg because they knew blacks would be<br />
present in large numbers (Malan 1990:144).<br />
Elsa sluit aan by hierdie stereotipiese siening van swart mense. Sy sê:<br />
die geskiedenis wat ons in die skool geleer het, het<br />
ons geleer swartmense is barbare. Die Zoeloes het<br />
die babatjies se koppies teen die wawiele stukkend<br />
geslaan. We were brainwashed. Baie van die witmense<br />
vandag nog, is bang vir swartmense want dit is hoe<br />
ons grootgeword het. Ons het van kleins af gedink<br />
swartmense is barbare. Daar bestaan nog steeds 'n<br />
soort van 'n vrees by baie witmense [Elsa 7-330].<br />
Terselfdertyd, en desondanks die respek wat wit mense beweer hulle vir swart mense<br />
gehad het, blyk dit in orde te wees om swart mense as minderwaardig te behandel,<br />
omdat hulle dikwels so gesien is. Swanepoel (1997:26) vertel van ʼn KwaZulu-Natalse<br />
boer se raad: "I must give knives to the black people so that they can kill each other.<br />
Kaffirs are not people, they are animals." Selfs kerkleiers was baie negatief in hulle<br />
assessering van swart mense in Suid-Afrika. Die Afrikaanse digter en kerkman Totius<br />
(Du Toit 1955:11) praat oor Suid-Afrika as “...ons swart wêreld-deel waar die mees<br />
algemene barbaarsheid sy hoogste triomfe gevier het.”<br />
Elsa herinner dieselfde houding uit haar vroeë kinderjare: want dit is so in ons<br />
ingeteel, in ons kele afgedruk van kleins af dat swart mense
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p70<br />
sleg is [Elsa 1-394]. Sy het op ’n stadium vir haar ma daarna gevra sonder om ’n<br />
bevredigende antwoord te kry: hulle het op daardie stadium gesê die<br />
swartes is slegter. En ek het met daardie idee grootgeword<br />
[Elsa 1-428].<br />
Dit was ook hierdie siening wat Verwoerd beweeg het om in 1954 te verklaar dat dit<br />
absurd is om wiskunde aan swart kinders te leer en dat daar geen plek vir ʼn swart<br />
mens bo ʼn bepaalde vlak van arbeid nie (Giliomee 1998:16). Hierdie verklaring was die<br />
inleiding tot "een van die geskiedenis se gemeenste intellektuele onderdrukkings van<br />
ander mense” (Swanepoel 1997:89).<br />
Die groot ideaal was ʼn Suid-Afrika sonder enige swart burgers (Giliomee 1998:12). “In<br />
the 1948 election, and for years thereafter, apartheid involved a crude exploitation of<br />
racial prejudice and white fear of black majority rule” (Serfontein 1982:7). Tydens een<br />
van die gesprekke sluit Johan hierby aan as hy sê:<br />
Die hele rede waarom apartheid op die wetboeke gekom<br />
het, was bedreiging: die witman het bedreig gevoel<br />
dat hy nie meer geleenthede in hierdie stuk<br />
grondgebied gaan hê nie. Dit het 'n lang aanloop<br />
gehad, maar ons was bedreig en daarom het hulle gesê<br />
liewers ons op ons eie [Johan 4-286].<br />
Hierdie vrees vir swart mense, saam met die geleentheid om te regeer, was ʼn groot<br />
faktor in die vorming van die beleid van apartheid deur die wit Afrikaners. Nou was dit<br />
moontlik om wetlik ʼn beleid daar te stel wat die wit Afrikaner kon beskerm. Swart<br />
mense is gesien as goedkoop arbeid [Albert 4-489] en as ʼn arbeidsinstrument<br />
[Albert 3-181] en hulle is ontmoedig om te hoog te mik in die lewe.<br />
Selfs in die NG Kerk is soortgelyke klanke gehoor. Terwyl Blignaut (1929:14) sê die<br />
“Naturel is die Inboorling van die land en die teenwoordige geslag van blanke<br />
Afrikaners is eweëens (sic) hier gebore” sê die voorsitter van die Manne Sending Bond,<br />
J.P. van der Spuy (1929:8) “die naturelle, die heidene, is hier in ons land...”. Suid-Afrika<br />
is duidelik beskou as behorende aan die wit mense. Volgens Johan het Albert Lethuli<br />
destyds vir dr. D.F. Malan versoek om die land op te deel, maar sy antwoord was:<br />
hierdie land is die blankes s’n [Johan 4-517]. Die vrees was altyd<br />
daar dat ons Westerse beskawing in SA oorspoel sou word deur
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p71<br />
swart mense [Albert 4-491].<br />
Vanuit 'n nie-wit oogpunt is apartheid duidelik raakgesien as wit bevoorregting. Carolus<br />
(aangehaal in Villa-Vicencio 1993:49) sê apartheid “was specifically designed to<br />
improve the lot of the whites…” Selfs die gerespekteerde, maar dikwels uitgerangeerde<br />
teoloog Willie Jonker (1998:42) stem saam; die groot idee van apartheid was “slegs om<br />
blankes se bevoorregte posisie te behou.” Hulle sienings word gedeel deur Alden<br />
(1996:12) wanneer hy sê dat die instelling van apartheid net was vir “further<br />
entrenching white power and privilege – particularly Afrikaner power and privilege…”.<br />
ʼn Baie goeie voorbeeld van hoe die beleid van apartheid misbruik is vir persoonlike<br />
belang, is die Wet op die Verbod op gemengde huwelike. Hierdie wet het huwelike en<br />
seksuele verkeer tussen verskillende rasse verbied, maar net in gevalle waar die een<br />
party wit was (Serfontein 1982:144). Vir Groenewald (1986:27) is dit ʼn duidelike<br />
aanduiding van die ware betekenis en doel van die apartheidswette, naamlik die<br />
beskerming van die persoonlike belang van wit mense.<br />
Dit was die wittes se bevoorregte posisie wat apartheid aan die lewe gehou het. In Elsa<br />
[4-481] se woorde:<br />
Jy wil weet wat daar agter sit, Albert, en dat ons<br />
elkeen ook ons eie denke gehad het. Maar ek dink dit<br />
is maar ons mense se inherente gierigheid, of<br />
boosheid of wat ook al. Ek meen as jy in 'n<br />
bevoorregte posisie is staan jy dit nie sommer so<br />
maklik af vir iemand anders nie. Ons het in ons<br />
agterkoppe geweet dit is verkeerd, maar ons het die<br />
bevoorregte posisie gehad. Ons het lekker gelewe, en<br />
dié mense het vir ons al die werk gedoen, en al die<br />
voorregte wat daarmee gepaard gaan, hoekom sal ons<br />
dit nou wil afstel dan? Hoekom sal ons dan wil<br />
prysgee wat ons het?<br />
Wit mense het dit, in verhouding tot swart mense, maklik gehad onder apartheid. Voeg<br />
daarby die paternalistiese houding van sorg vir die swart mense en die tafel was gedek<br />
vir die volheid van die beleid van apartheid. Wat vir sommige begin het as ʼn poging tot<br />
ʼn billike bestel vir almal, het al te gou skeefgeloop: “Gaandeweg het ons onsself egter
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p72<br />
as 'n heersersvolk gesien. Die Israel-beeld het rassetrekke begin kry. Die algemene<br />
onreg teenoor miljoene en die growwe skendings van menslikheid wat nou stuk vir stuk<br />
uitkom, is teen dié agtergrond vergoelik” (Loader 1997:14).<br />
In die voorafgaande paragrawe is aandag gegee aan die ontstaan van apartheid, aan<br />
die positiewe en die negatiewe kant daarvan. Dit is die leefwêreld wat deur hierdie<br />
beleid geskep is, en die eerste paar jaar van die nuwe bedeling, wat in die aanvanklike<br />
navorsing aan die orde kom.<br />
2.4 Agtergrond van 1998 se gesprekke<br />
Die aanvanklike navorsing in 1998 is in ʼn tydperk van wydverspreide optimisme<br />
gedoen. Slegs vier jaar vroeër is die eerste demokratiese verkiesing in die land gehou,<br />
sonder dat dit tot die bloedbad gelei het waarvoor daar gevrees is. As in gedagte<br />
gehou word dat dit in dieselfde tyd gebeur het as die menseslagting in Rwanda, is die<br />
algemene gees van positiwiteit wat in daardie tyd geheers het, verstaanbaar.<br />
In 1994, toe Suid-Afrika die oorgang na ʼn demokratiese bestel gemaak het, was<br />
toestande nie so vreedsaam in die res van Afrika nie. Rwanda is ʼn klein land in die<br />
ooste van Sentraal-Afrika. Die bevolking van sewe miljoen het bestaan uit meer as<br />
85% Hutu’s en ongeveer 15% Tutsi’s. Die meerderheid van die bevolking is Katolieke<br />
Christene. In dieselfde maand waarin Suid-Afrikaners na die stembus gegaan het vir<br />
die eerste ten volle demokratiese verkiesing, April 1994, het daar ʼn volksmoord in<br />
Rwanda uitgebreek.<br />
In ʼn tydperk van ongeveer een honderd dae ná 6 April 1994 is ongeveer 800 000<br />
mans, vroue en kinders in etniese geweld vermoor. Die meerderheidsgroep, die Hutu’s,<br />
het ongeveer driekwart van die Tutsi-bevolking uitgewis (United Human Rights Council<br />
2009:elektroniese bron). Terselfde tyd is duisende Hutu’s doodgemaak omdat hulle die<br />
moorde teegestaan het, of as Tutsi simpatiseerders beskou is.<br />
In Suid-Afrika is min kennis geneem van die gebeure in Rwanda. Suid-Afrikaners was<br />
te vasgevang in die “miraculous events” (Wallis 1994:elektroniese bron) van hulle eie<br />
land. ʼn Groot deel van hierdie wonderwerk kan toegeskryf word aan die gesindheid van<br />
die eerste swart president Nelson Mandela. Hy het ʼn groot bydrae gelewer om vrese
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p73<br />
van vergelding te besweer. Sy benadering was primêr gefokus op versoening tussen<br />
die verskillende rasse in die land. Sekere simboliese dade, soos sy besoek aan die<br />
weduwee van dr. Verwoerd (Nieman 1995:3) en sy dra van die Springbokrugbytrui<br />
tydens die Springbokke se verowering van die Rugby Wêreldbeker in 1995 (Pienaar<br />
1999:148), het in ʼn groot mate die gees van die tyd bepaal. Van die kant van wit Suid-<br />
Afrikaners was daar ʼn merkbare positiewe gesindheid.<br />
Aan die einde van die sewende groepsessie – toe ons drie swart persone by die<br />
byeenkoms gehad het – het Johan sy siening oor die toekoms so uitgedruk: Ek het<br />
baie mooi dinge gehoor, wat vir my hoop gee. As ons in hierdie<br />
klein forumpie kon gesels het, dan hoop ek ons kan mekaar in die<br />
groter groep vorentoe ook mekaar vind [Johan 7-863]. Tydens die laaste<br />
byeenkoms het Frans [8-526] hierby aangesluit toe hy sê: Ons is met 'n proses<br />
besig. Ons het nog skaars die onderpunt van die leer bereik,<br />
maar ek dink daar is hoop aan die einde van die tonnel. Ook Isak<br />
[8-541] verwoord sy positiewe gesindheid ten opsigte van die toekoms: Ek dink<br />
daar is hoop, as al die mense in die land mekaar kan behandel<br />
met dieselfde menswaardigheid as wat ek verwag waarmee hy my<br />
moet behandel. Dis al wat vir my lekker is in die nuwe SA, daai<br />
persoon is op dieselfde vlak as jy, omdat hy verdien om daar te<br />
wees.<br />
Aan die ander kant was die tydperk net voor die navorsing in 1998 gekenmerk deur ʼn<br />
radikaal nuwe politieke bestel met ʼn swart meerderheidsregering in die plek van die<br />
bekende apartheidsregering. Op byna alle terreine van die samelewing was daar<br />
dramatiese veranderinge waaraan gewoond geraak moes word. Benewens hierdie<br />
veranderinge was daar ook amper drie jaar se onthullings voor die WVK. Vir maande<br />
lank was die koerante vol van die een onthulling na die ander van misdade wat gepleeg<br />
is in die naam van die beleid van apartheid (vergelyk onder andere Burger 1997:1 en<br />
Van Staden 1998:4). Veral vir die wit inwoners van die land was dit ʼn tyd van groot<br />
ontnugtering. Beide hierdie gesindhede sou inspeel op die eerste reeks gesprekke.<br />
In die veertien jaar na die aanvanklike navorsing en voor die opvolgnavorsing het daar<br />
egter baie dinge gebeur wat in 1998 nog nie op die tafel was nie.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p74<br />
3. “Ek het nie meer ʼn ouer nie”<br />
Wat het in die tydperk van 1998 tot 2012 gebeur wat ʼn invloed kon hê op die houdings<br />
en sienings van wit Afrikaanse Christene? Dit is die vraag wat in hierdie afdeling aan<br />
die orde gestel word. In hoofsaak word aandag gegee aan die situasie in 2012 en<br />
daarna word kortliks terugskouend gekyk na die tydperk sedert 1998. Al die sake kom<br />
aan die orde onder die opskrifte: onseker, ontnugter, opgewonde en oneerlik.<br />
Die opvolgnavorsing van 2012 speel in ʼn heel ander milieu af as die aanvanklike<br />
navorsing in 1998. Die euforie van die eerste jare van hierdie nie-rassige demokrasie<br />
het plek gemaak vir ʼn groter realisme en selfs vir ʼn ontnugtering in sekere gevalle. As<br />
hulle eerlik is, sal meer wit Afrikaners saam met Elsa [9-037] moet sê dat hulle lewe<br />
nie dramaties geraak[is] deur die nuwe regering nie, of in die woorde<br />
van George [15-500]: Ek is nie bekommerd nie, ek meen ek het nou al<br />
hoeveel, agtien, negentien jaar se praktiese ondervinding van<br />
hierdie nuwe bedeling en dit het my nog nie nadelig geraak nie. In<br />
ʼn groot mate gaan die lewe vir baie onveranderd aan. Nie een van die mede-navorsers<br />
se persoonlike lewe is dramaties geaffekteer deur die oorgang na ʼn post-apartheid<br />
Suid-Afrika nie. Enkeles het hulle wel sterk uitgespreek oor regstellende aksie wat hulle<br />
loopbaan-moontlikhede benadeel het, maar vir die meerderheid was daar geen<br />
grootskaalse veranderinge nie.<br />
Alhoewel die meeste mede-navorsers se lewens nie ingrypend verander het nie, is<br />
daar tog ʼn aantal faktore wat erg kommerwekkend is en op ʼn direkte of indirekte wyse<br />
elke burger in Suid-Afrika affekteer. In die volgende aantal paragrawe lig ek enkeles<br />
hiervan uit wat in die gesprekke telkens na vore gekom het.<br />
3.1 Onseker<br />
Een woord wat die tyd tussen die aanvanklike navorsing in 1998 en die<br />
opvolgnavorsing in 2012 kenmerk, is onsekerheid. Soos ʼn lidmaat onlangs oor die tyd<br />
sedert 1994 opgemerk het: “Ek het nie meer ʼn ouer om vir my te sorg nie.” Hierdie<br />
onsekerheid bring baie bekommernis oor die toekoms. In dié verband kom die<br />
voorbeeld van Zimbabwe dikwels in gesprekke na vore. Hierdie land, “once considered<br />
the breadbasket of Africa” (CNN 2008:elektroniese bron), het sedert die chaotiese
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p75<br />
beslaglegging op wit kommersiële boere se plase ʼn ekonomiese ineenstorting gehad.<br />
Hierdie regeringsplan, en ander ondeurdagte optredes, het die land se inflasiekoers die<br />
hoogte in laat opskiet, soveel so dat die BBC (2008b:elektroniese bron) daarna verwys<br />
as “the highest inflation ever recorded.” Die Cato Institute van Amerika bereken die<br />
inflasie op 14 November 2008 as 89 700 triljoen persent per jaar oftewel 89,7 maal 10<br />
tot die mag 21 (Hanke 2010:elektroniese bron).<br />
Dit is veral die lot van bejaardes in Zimbabwe wat dikwels wit Afrikaners bekommerd<br />
maak. Baie van hierdie mense het na die beste van hulle vermoë probeer voorsiening<br />
maak vir hulle aftrede. Ongelukkig kon hulle nie die hiperinflasie voorsien of hulle<br />
daarteen verskans nie. Die gevolg was dat hulle spaargeld alle koopkrag verloor het en<br />
hulle voorsiening dus van geen waarde is nie. Baie van hulle “leef van die aalmoese<br />
van familielede en weldoeners in Amerika en Europa” (Pelser 2009:elektroniese bron).<br />
Reeds in 2006 skryf die New York Times (Wines 2006:elektroniese bron) “bread,<br />
margarine, meat, even the once ubiquitous morning cup of tea – have become<br />
unimaginable luxuries.” Die vrees wat uitgespreek word, is dat Suid-Afrika dieselfde<br />
pad sal loop as sy noordelike buurman. Wit Afrikaners het ʼn vrees dat wat in Zimbabwe<br />
gebeur het – “foreign investors fled, manufacturing ground to a halt, goods and foreign<br />
currency needed to buy imports fell into short supply and prices shot up” (Wines<br />
2006:elektroniese bron) – ook hier plaaslik kan gebeur. Die herhalende negatiewe<br />
boodskappe wat uit Afrika kom (Guest 2004) boesem nie juis vertroue in nie. Saam met<br />
hierdie Zimbabwe-bekommernis was daar ook die kommer oor die groter-wordende<br />
groep arm wit Afrikaners.<br />
3.1.1 Wit armoede<br />
Adjunk-president Mbeki (1998:elektroniese bron) het na Suid-Afrika verwys as “a<br />
country of two nations”, een wit en ryk, die ander een swart en arm. Kommentators en<br />
koerante het na hierdie beskrywing as “simplistic and dangerously populist” (Mulholland<br />
1998:elektroniese bron) verwys. Só ʼn beskrywing mag miskien simplisties wees, maar<br />
dit is nie sonder ʼn groot element van waarheid nie. Die gemiddelde wit persoon in Suid-<br />
Afrika is ekonomies heelwat beter daaraan toe as die gemiddelde swart persoon. En<br />
tog is dit nie die enigste wat hieroor gesê kan word nie. Die armoede-speelveld het<br />
dramaties verander die afgelope jare.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p76<br />
Waar armoede in die apartheidstyd hoofsaaklik geassosieer is met swart mense, is<br />
daar tans al hoe meer wit mense wat ook as arm beskryf kan word. Volgens statistieke<br />
saamgestel deur die demograaf prof. Flip Smit het wit armoede sedert “1994 met meer<br />
as 150% toegeneem” (aangehaal in Dommissie 2011:elektroniese bron). Na raming is<br />
daar tans ongeveer 430 wit plakkerskampe waar ongeveer 600 000 wit mense in<br />
chroniese armoede leef, dit wil sê minder as R4000 vir ʼn ouerpaar met twee kinders<br />
(Dommissie 2011:elektroniese bron). Hieroor verklaar Langer (aangehaal in Dykema<br />
2010:elektroniese bron) van die vakbond Solidariteit se Helpende Hand afdeling: “Daar<br />
heers steeds ʼn persepsie in Suid-Afrika en wêreldwyd dat wit mense in die land ryk en<br />
swart mense arm is, afgesien van die feit dat nagenoeg 600 000 Afrikaners in Suid-<br />
Afrika besig is om in armoede te verval.”<br />
Hierdie wit mense se armoede kan waarskynlik beskryf word as “relatiewe armoede”<br />
(Schuermans & Visser 2005:39) omdat hulle in terme van swart armoede eintlik nie<br />
arm is nie, maar in vergelyking met ander wit mense wel arm is. Na hierdie groep<br />
mense kan verwys word as die “working poor” (Schuermans & Visser 2005:23), omdat<br />
hulle inkomste sodanig is dat hulle nie uit hulle armoede kan uitstyg nie.<br />
In Suid-Afrika is selfs armoede ras-bepaald. Wit armoede is anders as swart armoede.<br />
Hierdie onderskeid hang saam met wit mense se siening van hulleself en hoe hulle na<br />
swart mense kyk. Swart mense doen sekere dinge wat wit mense nie doen nie, omdat<br />
dit as benede hulle waardigheid beskou word. Dit sluit in om net pap te eet en om ʼn<br />
taxi te gebruik om iewers te kom (Schuermans & Visser 2005:40). As jy arm is, is dit<br />
egter wat jy doen. Wit mense se armoede vra dus nie net na geld nie, maar veral na ʼn<br />
kopskuif.<br />
Krog (2005:122) bevestig hierdie standpunt as sy vertel van ʼn maatskaplike werker wat<br />
met haar praat oor wit armoede in Kroonstad:<br />
‘Ontsettende armoede onder wittes,’ sê die maatskaplike werkster. ‘En<br />
dis byna asof hulle degenereer van die armoede. Jy weet, asof hulle<br />
onmenslik raak. Daar is veel groter armoede onder die swartes, maar<br />
sulke ongelooflike ondersteuningstrukture: iemand staan altyd iemand<br />
by, iemand stuur ʼn geldjie, of gee meel, of ʼn trui. Hoewel mense uit die<br />
ashope ʼn bestaan maak, bly daar ʼn soort menslikheid staan. Ek weet<br />
nie hoe dit is nie. Maar die vlakke van ontmensliking onder arm wittes<br />
het ek nog nie by die swartes teëgekom nie’.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p77<br />
In die afdeling hierbo is aangetoon dat wit mense dikwels hulle situasie van armoede<br />
toeskryf aan regstellende aksie. Hoewel dit so is dat sommige wit mense hulle werk<br />
verloor en daarom in armoede beland het, is daar twee faktore wat in hierdie verband<br />
in ag geneem moet word. Die eerste is die algehele agteruitgang in die ekonomie in<br />
Suid-Afrika oor die afgelope aantal jare wat ook saamhang met die wêreldwye resessie<br />
(Van Rooyen 2012:elektroniese bron). Baie wit mense – en saam met hulle ʼn nog<br />
groter groep swart mense – verloor dus hulle werk bloot as gevolg van ekonomiese<br />
faktore wat geensins aan ras gekoppel kan word nie.<br />
Die tweede faktor om in ag te neem is dat swart ekonomiese bemagtiging juis poog om<br />
ʼn regstelling te wees van ʼn sisteem wat vir dekades reeds skeefgetrek was ten gunste<br />
van wit mense. Reeds in die aanvanklike onderhoude het die mede-navorsers dit al<br />
raakgesien. Danie [2-200] sê Die Wysigingswet op Myne en Bedrywe van<br />
1926, het werkreservering op 'n kleurbasis baie strenger gemaak<br />
en Isak [5-577] praat van baie blankes wat voorheen net kon instap en<br />
maklik werk kry, kry dit nie meer so maklik nie... Soos Puttergill<br />
(2008:77) dit saamvat: “Affirmative action threatens institutionalised privileges whites<br />
accept as natural.”<br />
Wilson (2011:11) sluit aan by hierdie tema van werkreservering vir wit werkers ten<br />
koste van swarte werkers: “already in the 1870s, black workers were treated differently<br />
from whites.” Dit was egter in die tydperk ná die Anglo-Boere-oorlog waar “a systematic<br />
list of jobs to be reserved for whites was negotiated by the skilled (all-white) trade<br />
unions.” Sy gaan dan voort:<br />
“It is not necessary to repeat here the long woeful record of systematic<br />
discrimination against black workers, men and women, in the years and<br />
decades that followed. This took many forms and was organised<br />
sometimes by white workers, sometimes by white government,<br />
sometimes by white management – and often by some combination of<br />
the three. Job reservation on the mines, ‘civilised labour’ policy on the<br />
railways, pass law restrictions on mobility and a myriad of other laws<br />
and customs prevented black South Africans from gaining experience<br />
and higher incomes in an expanding industrial economy in the way that<br />
their white compatriots were able to do through the century” (Wilson<br />
2011:11).
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p78<br />
Isak [8-345] tel hierdie lyn weer op as hy in ʼn latere gesprek vertel van hoe maklik wit<br />
matrikulante destyds werk gekry het:<br />
Toe ons, toe ek matriek gemaak het en my ouer broers<br />
matriek gemaak het, het jy nie 'n probleem gehad om<br />
werk te kry nie. Toe my broer matriek geskryf het,<br />
het ons gaan vakansie hou in die Kaap en na drie<br />
weke toe sê hy hy wil tekenaar doen, hy weet net nie<br />
waar hy moet gaan aansoek doen nie, by die<br />
poskantoor of die spoorweë, of waar ook al. Hy het<br />
aansoek gedoen by die poskantoor. Hy het Vrydag<br />
aansoek gedoen en Maandag bel hulle hom en sê jy het<br />
die werk gekry. Ek het net so maklik werk gekry, ons<br />
kinders kry nie so maklik werk nie, want die<br />
speelveld is nou gelyk gemaak. Dieselfde frustrasie<br />
wat die swartmense al die jare gehad het om toegang<br />
te kry tot werk te kry, het ons kinders ook nou. Ek<br />
dink die saak daar is nou reggestel, die deursnee<br />
blankes kinders is nou dieselfde bootjie as die<br />
swartmense.<br />
Dit was dan ook juis in die staatsdiens waar wit mense se werke die meeste in die<br />
gedrang was. “Between 1994 and 1997 the number of whites in government services<br />
dropped from 87 percent to 21 percent... [a] lot of whites employed at local, provincial<br />
or national authorities and in parastatals, such as the railways and the post office, lost<br />
their jobs” (Schuermans & Visser 2005:23).<br />
Al sien baie van die mede-navorsers, en wit Afrikaners in die algemeen, dit nie raak<br />
nie, maak Mamphela Ramphele (2008:148–150, 246–247) die opmerking dat wit Suid-<br />
Afrikaners nie juis kan kla as die demokratiese regering regstellende aksie as<br />
regeringsbeleid kies nie. Om die beleid te beoordeel moet in gedagte gehou word<br />
hoeveel wit mans dwarsdeur die hele 20ste eeu onregmatig bevoordeel is deur wat sy<br />
noem ʼn vorm van “affirmative action provided for white males.”<br />
Een van die min mede-navorsers wat dit wel so raaksien, is Elsa. Sy noem die saak by<br />
die naam as sy praat van die Afrikaner se eie regstellende aksie nadat die<br />
NP aan bewind gekom het:
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p79<br />
Ons het vir die Afrikaner werk geskep in die<br />
staatsdiens en orals. Ek meen toe was dit goed, want<br />
dit was tot ons voordeel, ek is seker as mens sou<br />
praat met die meer Engelsgesinde regime van daardie<br />
tyd, sou hulle voel soos wat ons nou voel, want<br />
hierdie boere weet niks nie, hulle is nie behoorlik<br />
opgelei, hulle kry nou al hierdie poste. Ons praat<br />
nog steeds vanuit 'n bevoorregte posisie. Ons praat<br />
so omdat ons nie regtig graag iets wil afstaan nie,<br />
maar as ons in die swart mense se posisie was, sou<br />
ons heel anders gevoel het, want dan was ons in die<br />
ontvangposisie Elsa [5-651].<br />
Saam met wit armoede gaan ook die kommer oor grondhervorming. Wit boere se plase<br />
is opgekoop en aan swart boere oorgedra wat aanspraak op die grond gemaak het,<br />
omdat hulle voorouers daar gewoon het. Hierdie oordragte het dikwels misluk. Volgens<br />
ʼn berig in Beeld (Van der Walt 2010) het die minister van landelike ontwikkeling en<br />
grondsake, “erken die regering se institusionele vermoë skiet tekort om grondhervorming<br />
suksesvol deur te voer”. Benewens die probleem met ʼn tekort aan<br />
opgeleide personeel om die proses te bestuur, het hy ook erken dat baie min plase wat<br />
oorgedra is, “suksesvol” was en “ná oordrag produktief gebly” het. Die dramatiese<br />
afname in produktiewe plase bedreig die land en sy burgers se voedselsekerheid.<br />
3.1.2 Misdaad<br />
Die enkele grootste knelpunt wat onsekerheid in die post-apartheid Suid-Afrika<br />
veroorsaak, is die klaarblyklike onkeerbare vlaag van misdaad wat oor die land spoel.<br />
Daar is ʼn “toename in wrede en sinlose geweld, die misdaad wat al hoe meer mense<br />
aan eie lyf voel” (Van der Watt 2007:9). Selfs in skole is daar ʼn toename in geweld<br />
(Pienaar 2008:2). Uit wit mense se emosionele reaksie op geweld, veral iets soos<br />
plaasmoorde, wil dit voorkom asof hulle glo dat geweld net gerig is op die wit<br />
gemeenskap. Hierteenoor sê die Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge dat<br />
misdaad juis die een saak is wat alle Suid-Afrikaners kan verenig (Van Wyk<br />
2012:elektroniese bron), omdat dit almal ewe veel raak. Wat egter kommerwekkend is,<br />
is dat volgens die onafhanklike klagtesdirektoraat se 2009-10-verslag “net 1,2% van
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p80<br />
klagtes ingedien tot ʼn skuldigbevinding gelei” (Van Wyk 2012:elektroniese bron) het.<br />
Isak [16-161] en Johan [17-023] maak albei in hulle skriftelike korrespondensie melding<br />
hiervan. Van Wyk (2012:elektroniese bron) skryf “Die meeste swart en wit Suid-<br />
Afrikaners het direkte of indirekte ervarings van misdaad en is bekommerd daaroor.”<br />
Ook die Welkom-omgewing is hierin nie gespaar nie. Op 9 Maart 2009 rapporteer<br />
Volksblad soos volg oor ʼn voorval op die buurdorp Allanridge: “’n Man op borgtog nadat<br />
hy vroeër weens moord in hegtenis geneem is, is agter tralies weens die grusame en<br />
wreedaardige aanval op ’n bejaarde vrou en haar dogter Vrydagnag op die dorp. Mev.<br />
Alice Lotter (78) is kort ná die aanval aan haar beserings dood” (De Wet 2009:1).<br />
In reaksie op die moord, en misdaad in die algemeen, het Roy Jankielsohn, Vrystaatse<br />
leier van die DA gesê:<br />
Die aanval en moord is weereens bewys dat die regering versuim in sy<br />
plig om Suid-Afrikaners te beskerm. Misdaad is buite beheer omdat die<br />
meeste misdadigers verseker is dat hulle daarmee gaan wegkom.<br />
Hulle weet dat die meeste misdadigers nooit gevang word nie en al<br />
word hulle gevang, is die vervolgingsyfer van ons howe net 11%<br />
(aangehaal in Phillips 2009a:1).<br />
In onlangse navorsing is bevind dat ʼn persoon ʼn een uit drie kans het dat sy<br />
noodoproep na die Suid-Afrikaanse Polisiediens nie beantwoord sal word nie. ʼn<br />
Onafhanklike navorser Gareth van Onselen (2012:elektroniese bron) het elke<br />
polisiestasie in die land gebel op die nommer wat op die SAPD se amptelike webblad<br />
verskyn. Van die 1116 nommers op die lys was 388 verkeerde nommers of is dit nie<br />
geantwoord na vyftien luie nie. ʼn Misdaadslagoffer wat die polisie skakel, het dus ʼn<br />
35% kans om nie by die polisie uit te kom nie.<br />
3.1.3 Politiek<br />
Die politieke situasie het ook nie daarin geslaag om die onsekerheid te besweer nie.<br />
“South Africa’s early years as a democracy have not been easy. The euphoria that<br />
most South Africans felt under the presidency of Nelson Mandela has given way to<br />
confusion and tension under his successor, Thabo Mbeki” (Guest 2004:22). Mandela<br />
se styl van leierskap was duidelik een van inklusiwiteit en versoening. Hy het uit sy pad
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p81<br />
gegaan om veral die Afrikaanse gemeenskap te betrek by die nuwe Suid-Afrika. “He<br />
was acutely sensitive not to trample on Afrikaner symbols” (Sparks 2003:129). Hierdie<br />
situasie het handomkeer verander met die koms van Mbeki. Teenoor Mandela se<br />
versoenende benadering, is Mbeki beleef as sou hy telkens fokus op die verskille<br />
tussen die rasse. Swarns (2001:elektroniese bron) skryf oor die belewenis van wit<br />
besigheidmense en sê: “Many have felt alienated by Mr. Mbeki, who has focused more<br />
on rooting out racism and racial disparities than on promoting reconciliation.”<br />
Vroeg in sy termyn was daar positiewe opmerkings oor wit mense. In sy staatsrede van<br />
9 Februarie 2001 reik hy doelbewus uit na wit mense wat meegewerk het aan die<br />
opheffing van swart mede-Suid-Afrikaners. “These include Afrikaner farmers and<br />
professionals and historically white schools who have voluntarily decided to devote<br />
time and resources to the development of the disadvantaged sections of our<br />
population” (Mbeki 2001:elektroniese bron).<br />
Hy openbaar egter ʼn ander gesindheid teenoor sy mede-landgenote wanneer hy<br />
tydens ʼn staatsbesoek in Uganda na die wit mense van Suid-Afrika verwys as ʼn<br />
spesiale groep kolonialiste (Mbeki 2005:elektroniese bron). Die oud-joernalis en tans<br />
politieke kommentator Max du Preez (2009:elektroniese bron) stel dit só:<br />
When Thabo Mbeki took over as president, all pretence went out the<br />
window. Like most insecure men, he had an obsession with race. He<br />
didn’t like white people much, – especially Afrikaners. He called them<br />
“colonialists of a special kind”. In his mind you were either a “settler” or<br />
a “native.<br />
Dit is juis in die lig hiervan dat sy “stille diplomasie” met betrekking tot Zimbabwe se<br />
besetting van wit boere se plase, groot skade berokken het aan sy beeld, veral onder<br />
die wit mense van die land. Hieroor skryf Beeld (2004:elektroniese bron) na vier jaar se<br />
stille diplomasie dat “pres. Thabo Mbeki se beleid van stille diplomasie tot dusver nie 'n<br />
blou duit verskil in dié buurland gemaak het nie.” Drie jaar verder lewer Volksblad<br />
(2007:elektroniese bron) die volgende kommentaar: “Suider-Afrika betaal ’n reusagtige<br />
prys vir die Mbeki-bewind se stille diplomasie terwyl miljoene Zimbabwiërs ly in ons<br />
sterwende buurland.” Die politieke joernalis, voormalige ANC lid en voormalige<br />
direkteur van die Helen Suzman Stigting, R.W. Johnson (2009:619) sê Mbeki se<br />
presidensie “ended in failure on every front.”
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p82<br />
Na die omwentelinge in die ANC tydens hulle Polokwane konferensie in 2008 waar<br />
Mbeki as partyleier uitgestem is, is hy vervang is deur die tussentydse president<br />
Kgalema Motlanthe. Dié se termyn was slegs ongeveer agt maande waarna hy op sy<br />
beurt weer vervang is deur die allemansvriend Jacob Zuma (Roodt 2007) oor wie se<br />
kop die swaard van beweerde korrupsie hang. Die Nasionale Vervolgingsgesag het in<br />
2009 besluit om alle klagtes teen Zuma te laat vaar (Mail & Guardian 2009:elektroniese<br />
bron) ten spyte daarvan dat die staat reeds aangedui het dat 218 getuies teen hom<br />
ingespan sal word (Van der Westhuizen 2008:2). In die onlangse verlede het die<br />
appèlhof egter beslis dat die redes vir hierdie besluit bekendgemaak moet word<br />
(Joubert 2012:1), wat die moontlikheid open dat die saak teen hom weer aanhangig<br />
gemaak kan word.<br />
Zuma is reeds twee jaar voor sy verkiesing as president beskryf as ʼn “gemoedelike<br />
populis” (Roodt 2007:elektroniese bron) na aanleiding van sy gesellige vleisbraai saam<br />
met Afrikaanse kunstenaars in Houghton. Later sou dit dikwels beweer word dat Zuma<br />
sy uitsprake aanpas by die gehoor (Johnson, R.W. 2009:640). Regse groepe noem<br />
hom ʼn manteldraaier (Van de Graaf 2009:elektroniese bron) en wys graag daarop dat<br />
in ʼn meningspeiling onder Beeld (2009a:elektroniese bron) se aanlyn-lesers, 97% nee<br />
gestem het op die vraag: Is mnr. Jacob Zuma eerlik met die Afrikaners?<br />
In 2005 het Zuma in die hof verskyn op ʼn aanklag van verkragting (Rapport<br />
2005:elektroniese bron). Na ʼn uitgerekte hofsaak waarin baie privaat aspekte van sy<br />
lewe geopenaar is, is hy onskuldig bevind. In ʼn hoofartikel skryf Volksblad dat “sy<br />
optrede en moraliteit van so ’n aard is dat dit nie met die hoë standaarde versoen kan<br />
word wat van die nasionale leierskap verwag word nie.” Hy word verder beskryf as<br />
“iemand met ’n gevaarlike gebrek aan gesonde oordeelsvermoë. Dit is haas<br />
ondenkbaar dat hy teen daardie agtergrond met ’n openbare leierskapsposisie vertrou<br />
kan word” (Volksblad 2006:elektroniese bron).<br />
Die hofsaak het nie alleen ʼn ernstige vraagteken oor die president se geskiktheid as<br />
leier laat ontstaan nie, maar het ook aanleiding gegee tot ʼn gespot met die president se<br />
seksuele moraal wat duidelik uitkom in Zapiro 11 se tekeninge van die president met ʼn<br />
ingeboude stortkop bokant sy kop 12 . Die president se leefstyl versterk die beeld van ʼn<br />
11 Zapiro is die kunstenaarsnaam van Jonathan Shapiro die spotprenttekenaar van Mail & Guardian, The<br />
Times en ook Sunday Times aldus sy webblad http://www.zapiro.com/about/About_Zapiro/<br />
12 In die verkragting-hofsaak is Zuma gevra of hy voorsorg getref het teen moontlike MIV infeksie. Hierop
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p83<br />
seksueel-losbandige persoon. Hy was ook reeds ses keer getroud en het tans vier<br />
vroue. Daarby word beraam dat hy twintig kinders by tien verskillende vroue het (Laing<br />
2012:elektroniese bron). Hierdie patroon maak hom die teiken van verskillende<br />
kunstenaars. Só hou die Goodman Galery in Johannesburg in Mei 2012 ʼn eenmanuitstalling<br />
van Brett Murray met die titel Hail to the Thief II waarin die skilder sosiale<br />
kritiek lewer op die ANC. Die aandag word veral getrek deur die skildery The Spear<br />
waarin Zuma met ontblote geslagsdele uitgebeeld word en die skilder spot met Zuma<br />
se seksuele lewe (Blignaut 2012:elektroniese bron).<br />
Dit is nie alleen die president van die land wat dinge doen wat die wit kiesers omkrap<br />
nie; die ANC se jeugliga is voortdurend in die nuus oor uitsprake wat as<br />
onverantwoordelik beskryf kan word. Die president van die Jeugliga Julius Malema is<br />
reeds etlike jare in die nuus oor sy oproep tot nasionalisering van die land se myne en<br />
banke. Hy het openlik "ekonomiese oorlog" teen die "wit minderheid" verklaar (News24<br />
2011:elektroniese bron). Dít tesame met sy gebruik van die slagspreuk Kill the Boer –<br />
wat die Gelykheidshof (Lamont 2011) as haatspraak uitgewys het – maak hom tans<br />
baie ongewild onder wit Afrikaners. Hy is sedertdien geskors as lid van die ANC<br />
(Quintal 2012:elektroniese bron), maar daar is voortdurend stemme wat opgaan om sy<br />
skorsing ongedaan te maak.<br />
3.1.4 Dienslewering<br />
Die bestuur van die land se infrastruktuur bly voortdurend onder druk. In 2008 erken<br />
die regering dat hulle swak beplanning gelei het tot die wanbalans tussen aanvraag en<br />
voorsiening in elektrisiteit deur Eskom (Suid-Afrika se energiekrisis 2009:elektroniese<br />
bron). Ook die damme en riviere is jarelank reeds onder druk as gevolg van swak<br />
bestuur (Tempelhoff 2008 en 2012). Op plaaslike vlak boesem die politici nie veel meer<br />
vertroue in nie. Swart-beheerde munisipaliteite slaag al minder en minder in<br />
dienslewering (Steenkamp 2009:1) en sienderoë gaan infrastruktuur en munisipale<br />
“regspleging en orde” (Green 2011:1) agteruit. In een van Welkom se buurdorpe,<br />
Odendaalsrus, is dit nie vreemd om beeste en varke in die nywerheidsgebied te sien<br />
rondloop nie. Die meeste van dié diere “behoort aan onderwysers, polisielede en selfs<br />
boere” (Green 2011:1). Selfs ʼn gerespekteerde politieke ontleder soos Moeletsi Mbeki<br />
het hy geantwoord dat hy, nadat hy gemeenskap gehad het met die klaagster, gestort het om hom teen<br />
die MI-virus te beskerm.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p84<br />
is bekommerd oor Suid-Afrika se “kleiner wordende pastei”. As gevolg van die land se<br />
“deïndustrialisering” sluit fabrieke en verval die vervoerstelsel. “Ons ekonomie kwyn en<br />
almal baklei oor snye van die kleiner wordende pastei. Ons is op pad na moeilikheid”<br />
(aangehaal in Retief 2011:elektroniese bron).<br />
In die opvolgonderhoude kom die kwessie van die agteruitgang van dienslewering in<br />
Suid-Afrika ook keer op keer na vore. In hierdie verband is Welkom ook nie uitgesluit<br />
nie. Elsa [9-046] vat dit goed raak as sy sê wit mense was gewoond aan ʼn<br />
sisteem wat die grootste gedeelte van die geld op die blanke<br />
mense gespandeer het. Dit is dus te verstane dat nie alle dienste onveranderd kan<br />
aangaan soos in die verlede nie. Die omvang van die agteruitgang is egter van so ʼn<br />
aard dat dit op geen manier geïgnoreer kan word nie. Twee plaaslike voorbeeld word<br />
hieronder bespreek.<br />
Frans [9-668] verwys na die agteruitgang van Welkom se rioolwerke waarby hy self<br />
betrokke was toe hy nog aktief in die politiek was. In ʼn koerantberig hieroor skryf<br />
Phillips (2009b:elektroniese bron): “[a]gt voormalige munisipale bestuurders en<br />
waarnemende munisipale bestuurders van die Matjhabeng-munisipaliteit het gister in<br />
die hof op Welkom verskyn op aanklagte van die oortreding van die Waterwet... die<br />
rioolaanleg by Odendaalsrus werk al bykans twee jaar glad nie, Witpan in Welkom<br />
staan al ’n jaar lank stil en riool loop al langer as ’n jaar by Virginia in die Sandrivier in.”<br />
ʼn Jaar later skryf dieselfde joernalis (Phillips 2010:elektroniese bron) dat die<br />
rioolprobleem “besig om sulke ernstige afmetings aan te neem dat dit mense se lewens<br />
kan eis... [v]andeesweek het rou riool uit minstens drie mangate in Powerweg in die<br />
nywerheidsgebied van Welkom geborrel...” en dit ondanks ʼn “hangende hofsaak” teen<br />
die munisipaliteit. Dit is dus te verstane dat hierdie tipe saak dikwels met ontsteltenis in<br />
die onderhoude te berde gebring is.<br />
As die klagtes oor swak dienslewering gelei het tot verbeterde diens, sou inwoners dalk<br />
minder ongelukkig gewees het daaroor, maar dit gebeur dikwels nie. In opvolg van die<br />
twee genoemde berigte, skryf die plaaslike gemeenskapskoerant Vista (2012a:1) op 31<br />
Mei 2012 die volgende: “Welkom se rioolprobleme, wat reeds in die hof gedraai het, het<br />
nou so handuit geruk dat dit ernstige gesondheidsprobleme vir inwoners inhou. Die<br />
Demokratiese Alliansie (DA) 13 oorweeg dit sterk om ʼn verdere strafregtelike klag teen<br />
13 Die Demokratiese Alliansie is die amptelike opposisieparty in die Parlement.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p85<br />
die Matjhabeng-munisipaliteit in te dien.”<br />
In dieselfde uitgawe van Vista word vertel van ʼn hoofweg in Thabong – die tradisioneel<br />
swart woonbuurt – wat na drie verskillende kontrakteurs en agt jaar se gesukkel<br />
uiteindelik deur ʼn ander kontrakteur in net vier maande voltooi is. “Vista het vertroulik<br />
verneem dat die kontrakteurs wat deur die munisipaliteit aangestel is, nie genoegsame<br />
opleiding gehad het om die taak suksesvol af te handel nie” (Vista 2012b:1). Selfs<br />
beloftes wat die voormalige minister in die presidensie Essop Pahad vyf jaar gelede al<br />
gemaak het om die pad binne vyf maande te laat herstel, het nie gerealiseer nie.<br />
Diensleweringsbetogings het alledaags geword in byna al die provinsies van die land.<br />
According to data produced by Municipal IQ, an independent agency<br />
that collects government data, there were 402 ‘major’ service delivery<br />
protests in South Africa between 2004 and 2011. Since 2004, there has<br />
been a steady increase in service delivery protests, peaking in 2010<br />
with 111 occurrences. Last year, that figure dropped to 81<br />
(Rondganger 2012:elektroniese bron).<br />
Volgens die SABC (2012:elektroniese bron) se data<br />
101 service delivery protests were reported from January 1 to May 31<br />
this year. This is an average of 20.2 protests a month; 11 houses<br />
belonging to councillors (sic) or otherwise were attacked and / or<br />
damaged and 18 buildings (municipal and otherwise) were attacked /<br />
damaged / burnt to the ground.<br />
Al hoe meer mense, veral uit armer gemeenskappe, wend hulle tot betogings – dikwels<br />
gewelddadig – omdat hulle meen dat dit die enigste manier is om dienste te kry waarop<br />
hulle geregtig is, of wat aan hulle beloof is. “Most commonly, the protests are rooted in<br />
informal settlements that have sprung up near urban areas, where the poor who do not<br />
receive government services rub up against the poor who do” (Bearak 2009:A4).<br />
3.1.5 Rassisme<br />
Tesame met bogenoemde eksterne faktore is daar ook bepaalde interne kwessies wat<br />
die lewe vir wit Afrikaners moeilik maak. Die een groot probleem is dat hulle nog nie ʼn
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p86<br />
sensitiwiteit vir rassisme aangekweek het nie. Rassisme is vir baie steeds deel van<br />
hulle lewe. Die insident hy die Reitz-kamerwonings op die kampus van die Universiteit<br />
van die Vrystaat waar swart werkers aan die hand van vier wit studente ʼn<br />
ontgroeningsritueel deurloop het (Cloete 2008:1), is tekenend van hierdie probleem.<br />
Vyf swart skoonmakers is deur ʼn aantal wit studente, waarvan vier later geïdentifiseer<br />
en geskors is, gedwing om aan allerlei aktiwiteite deel te neem en om ʼn brousel waarin<br />
ʼn student na bewering geürineer het, te eet. Die verontwaardiging oor hierdie<br />
vernedering het vir weke lank neerslag gevind in die briewekolomme van koerante.<br />
Ongelukkig was daar ook heelwat briewe wat ongekwalifiseerde steun aan die studente<br />
toegesê het sonder om enigsins sensitiwiteit te toon vir diegene aan die ontvangkant<br />
van hierdie rassistiese ritueel.<br />
Rassisme het waarskynlik ook ʼn rol gespeel in die voorval by die township Skielik in<br />
Januarie 2008 toe ʼn sewentienjarige seun met sy pa se geweer drie swart mense<br />
koelbloedig doodgeskiet en sewe geword het (Mouton 2008a:1). ʼn Woordvoerder van<br />
die SAPD het dit "an apparent race-related attack" genoem (News24 2008:elektroniese<br />
bron). Soos so dikwels by die geringste provokasie gebeur, was die vakverbond<br />
Cosatu gou by om dit "racist murders" te noem terwyl die woordvoerder van die DA die<br />
swart burgemeester beskuldig het dat sy rassisme en massahisterie aanhits (News24<br />
2008:elektroniese bron). Hierdie en soortgelyke voorvalle tussen wit en swart gee<br />
telkens aanleiding tot erge rassistiese reaksies soos gesien word in die briewekolomme<br />
van koerante.<br />
Rassespanning word tans baie meer aan die groot klok gehang. Veral in berigte oor<br />
misdaad word die rassekaart baie gereeld gespeel. Dit wil voorkom of wit mense tans<br />
meer openlik rassisties is as tydens apartheid. Dit is veral die misdaad en gebrekkige<br />
dienslewering wat as verskoning aangebied word vir die blatante rassisme van<br />
sommige uitlatings. Keer op keer word in die strik getrap om die misdadiger of korrupte<br />
amptenaar en ras gelyk te stel. Die onvermydelike gevolg is ʼn voortsetting van die<br />
stereotipering van alle swart mense as krimineel of korrup. In hierdie trant skryf ene<br />
Kardoesie5 14 (skuilnaam) in reaksie op Breytenbach (2011:elektroniese bron): “hoe<br />
tree mens in gesprek met ‘leiers’ soos Zuma en Malema en vele ander, wat geen benul<br />
van beskawing het nie? Hulle is so na aan barbare as wat kan kom. Moor en steel is vir<br />
hulle soos skryf vir jou is.”<br />
14 In alle gevalle (hier en verderaan) waar aanlyn-reaksies op koerantartikels aangehaal word, kan die<br />
betrokke reaksie gelees word deur die verwysing na die oorspronklike artikel te volg.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p87<br />
Al hierdie faktore hierbo genoem, veroorsaak dat al meer mense die land verlaat. Dit is<br />
dikwels die jongmense (Naidoo 2010:elektroniese bron) en die goed-gekwalifiseerdes<br />
wat emigreer. Volgens ʼn berig in Newsweek (Johnson, S. 2009:elektroniese bron)<br />
beraam die SA Instituut vir Rasse-aangeleenthede dat ongeveer 800 000 wit mense,<br />
uit ʼn totaal van ongeveer 4 miljoen, die land reeds sedert 1995 verlaat het. Die redes<br />
wat hulle aangevoer is hoofsaaklik vrees vir misdaad soos moord en verkragting.<br />
Voortdurende plaasaanvalle, regstellende aksie en die politieke onsekerheid word ook<br />
as redes aangebied. Verskillende organisasies, soos Afri-Forum se Kom Huis Toe<br />
Veldtog (Bailey 2007:elektroniese bron) en die onafhanklike nie-winsgewende<br />
organisasie Homecoming revolution (Jones 2003:elektroniese bron), probeer om<br />
hierdie, dikwels hoogsgeskoolde, mense terug te lok na Suid-Afrika. Terselfdertyd is<br />
die aantal emigrante blykbaar nie ʼn probleem vir die regerende party nie. Die ANCwoordvoerder,<br />
Jackson Mthembu, het gesê die mense wat die land wil verlaat, moet<br />
maar gaan. “Ek verstaan eintlik nie hoekom mense die land sal wil verlaat nie”<br />
(Pretorius 2011:elektroniese bron).<br />
Nie almal wat ongelukkig is, verlaat die land nie. Vir baie is dit nie moontlik om te<br />
emigreer nie, al sou hulle wou. Baie ander wil eenvoudig nie hulle geboorteland verruil<br />
vir ʼn ander nie. Baie van hierdie groep emigreer egter na binne en onttrek hulle vir alle<br />
praktiese doeleindes aan die samelewing.<br />
Onder diegene wat nie die land verlaat het nie, is daar steeds ʼn groep wat glo dat<br />
apartheid “nie so erg” was nie. Van die gebruiklike “ja, maar” voorstanders is daar baie.<br />
Ander gaan selfs verder. In reaksie op ʼn brief van Barnard-Naudé (2011a:elektroniese<br />
bron) in Rapport skryf iemand as volg onder die skuilnaam Fillistyn: “Ek is 'n apartheid<br />
bevoordeelde en trots daarop. Die ander volke in SA het 'n morele plig om vir die<br />
afrikaner (sic) dankie te se (sic) vir wat hy vir hulle gedoen het oor jare en ook jammer<br />
dat hulle hom nou sy selfbeskikkingsreg ontse (sic).”<br />
Ander probeer steeds ʼn saak daarvoor uitmaak dat apartheid “sin gemaak” het (Du Toit<br />
2010:elektroniese bron). In ʼn lang, uitvoerige artikel probeer hy bewys dat die beleid<br />
van apartheid bloot gaan oor die sterkste groep wat vir sy eie voortbestaan sorg. Hy<br />
vergelyk dit dan met, onder andere, honde wat baklei om ʼn been. Die politieke beleid<br />
was dan bloot die gevolg van die sterkste hond wat die grootste been gekry het.<br />
Hierdie beleid het dan ook groot voordeel ingehou vir die ander inwoners van die land.<br />
Oor die effek van die beleid op swart mense en die ontwikkeling van die swart volke in
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p88<br />
Suid-Afrika rep hy nie ʼn woord nie.<br />
3.1.6 Wit skuld<br />
Daar is egter een kwessie wat meer as enige ander die emosies van wit mense op loop<br />
sit en tot hewige, en soms onsmaaklike, briewewisseling en debatvoering in die<br />
dagblaaie lei. Die vraag na wit skuld al dan nie bring ʼn weerstand en aggressie na vore<br />
soos min ander sake kan. Van Niekerk (2011:elektroniese bron) stel sy standpunt<br />
onomwonde: “As wit mense sit ons met enorme skuld ten opsigte van die verlede.” Hy<br />
verwys ook na Naudé wat op sy beurt weer ʼn opvolgartikel skryf (Naudé<br />
2011:elektroniese bron) waarin hy Van Niekerk beskuldig van veralgemenings en<br />
steeds enige moontlike skuld ontken. Die reaksie wat hierdie twee se artikels oor wit<br />
skuld tot gevolg gehad het, spreek boekdele.<br />
In die reaksies op die artikels in die koerante, was daar nie ʼn enkele persoon wat<br />
onomwonde erken het dat wit Afrikaners skuld het aan apartheid nie! Die naaste<br />
daaraan is Stufflé (skuilnaam) wat reageer op Naudé (2011:elektroniese bron) deur te<br />
sê: “Dit beteken nie apartheid was reg nie. Maar miskien beteken beteken (sic) dit dat<br />
apartheid reg was vir sy tyd.” Kotze (2011:elektroniese bron) se vertrekpunt is weer dat<br />
daar “weinig onskuldiges” is. Sy skulderkenning verwoord hy so tussen die verontskuldigings:<br />
“Apartheid was verkeerd. Tydens segregasie in die VSA is swart mense<br />
ge’lynch’. Die ANC se struggle was uiters wreed en het die dood van baie van hulle eie<br />
mense gekos. Die ANC se onbeholpe kaders is huidiglik (sic) besig om Suid-Afrika te<br />
vernietig.”<br />
Aan die ander kant van die spektrum was die reaksie baie uitgesproke. Benewens die<br />
algemene “kom ons beweeg aan” was daar ook diegene wat steeds oortuig was dat<br />
apartheid ʼn goeie beleid was. So verklaar Henning (skuilnaam) in sy reaksie op Naudé<br />
(2011:elektroniese bron): “Apartheid was toe after-all (sic) nie net 'n slegte ding nie. Op<br />
die ou-end het dit meer goed as sleg ingehou vir AL (sic) die burgers van Suid Afrika.<br />
So waaroor op dees aarde moet ek skuldig voel... Huu?”<br />
Die weerstand teen die idee van wit mense wat skuldig moet voel oor apartheid was<br />
nie beperk tot woorde in koerante nie. Op 14 Julie 2011 het Abel Malan, ’n sakeman<br />
van Nelspruit en ’n kandidaat van die Volksraad-verkiesingskommissie (VVK) vir
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p89<br />
professor Van Niekerk in sy kantoor op Stellenbosch “fisiek aangerand” (Gerber, J.<br />
2011:elektroniese bron).<br />
Een van die jonger geslag reageer met verontwaardiging op die idee dat hy en sy<br />
geslag skuldig moet voel vir iets waaraan hulle geen aandeel gehad het nie. Ene<br />
corne.schutte (skuilnaam) vra, in reaksie op ʼn nuusberig oor die aanval op Van Niekerk<br />
van Stellenbosch (Gerber, J. 2011:elektroniese bron): “waarom moet Afrikaners<br />
aanhou om die skuld te dra vir wat Prof Anton se generasie skynbaar veroorsaak het?”<br />
Sy gebruik van die word “skynbaar” laat die vraag ontstaan of hy werklik dink dat daar<br />
iets is om oor skuldig te voel.<br />
Benewens bogenoemde reaksie op die berig, was waar ook diegene wat hulle nie kon<br />
weerhou van die banale nie. So reken jan petoors (skuilnaam) “hy moes sy keel af<br />
gesny het”, Andrew Larson (skuilnaam) meen “Malan moes hom dood gebliksem het”<br />
en Bump (skuilnaam) is van mening “[h]y moes harder gemoer gewees het” want<br />
“[d]aar is nie pille vir domgeit (sic) nie jy (sic) poepol (sic).”<br />
Die punt van kommer in al die kommentaar oor die skuldkwessie, is dat byna niemand<br />
verwys na die werklike probleem met die beleid van apartheid, naamlik dat dit mense<br />
hul menswaardigheid ontneem het, nie. Telkens is die fokus op die positiewe wat vir<br />
die land en sy inwoners gekom het, of daar word blatant ontken dat enigeen benadeel<br />
is deur apartheid. Oor die dekades-lange bevoordeling van wit mense ten koste van<br />
swart mense word daar bykans nooit iets gesê nie.<br />
3.1.7 Regstellende aksie<br />
Die laaste saak wat ek hier wil aanraak oor die onsekerheid ten opsigte van die<br />
toekoms, is regstellende aksie. Hierdie saak kom ook herhaaldelik voor in die<br />
opvolgnavorsing. Vir baie wit mense, en veral wit mans, is regstellende aksie niks<br />
anders as omgekeerde rassisme nie. Baie wit mense het skielik ʼn plafon bereik in hulle<br />
loopbane en moet sien hoe ander mense wat dikwels minder bekwaam is en minder<br />
ondervinding het bo hulle bevorder word. Hierdie tipe optrede lei tot gebrekkige<br />
motivering en baie aanvaar by die eerste-beste geleentheid ʼn pakket sodat hulle uit ʼn<br />
onhoudbare situasie kan wegkom. Wanneer wit Afrikaners praat oor wat in die afgelope<br />
veertien jaar in hulle lewens gebeur het wat hulle toekoms die meeste affekteer, is
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p90<br />
regstellende aksie byna altyd deel van die gesprek.<br />
Al sê George [15-328] dat dit hom nie meer raak nie, omdat hy nou... die<br />
verpligte aftree-ouderdom bereik het, is daar van die ander, soos Danie<br />
[13-096] en Isak [14-022] vir wie regstellende aksie ʼn pynlike ervaring was en steeds is.<br />
Vir sommige is die fokus meer op ons wit kinders [wat] nie werk kry nie<br />
[Elsa 9-639].<br />
In koerantbriewe en braaivleisgesprekke is dit algemeen dat frustrasie oor regstellende<br />
aksie verwoord word. Só skryf Dommissie (2011:elektroniese bron) na aanleiding van ʼn<br />
televisieprogram oor arm, wit mense: “Van die armblankes wat in die dokumentêr<br />
aangehaal word, sê regstellende aksie het hulle verarm of dat daar deur swart<br />
mynbase teen hulle diskrimineer word.” ʼn Ma skryf oor haar seun se lot omdat hy nie<br />
matriek het nie en nie ʼn behoorlike werk kan kry nie. Haar gevolgtrekking hieroor is<br />
duidelik: “Hierdie omgekeerde rassisme benadeel my seun van 28 en ander jong<br />
wittes” (Smit 2004:elektroniese bron).<br />
Ook vanuit die buiteland word soortgelyke stemme gehoor. As Scholtz<br />
(2011:elektroniese bron) skryf oor die vakbond Solidariteit se poging om buitelandse<br />
druk op die ANC regering te probeer plaas, dan sê hy reguit die regering “diskrimineer<br />
teen wittes en bruines deur die manier waarop hy regstellende aksie toepas.”<br />
In 2005 skryf ʼn “Anonieme groep wit polisiebeamptes” in ʼn brief aan Beeld oor hulle<br />
frustrasies met bevorderings in die SAPD wat volgens hulle net aan swart lede gaan.<br />
Volgens hulle is daar verskillende stelle kriteria wat gebruik word en al die lede van die<br />
bevorderingspaneel is self ook swart. Hulle eindig hulle brief só: “Ons het te doen met<br />
omgekeerde rassisme, nie regstellende aksie of transformasie nie” (Beeld<br />
2005:elektroniese bron). Selfs Sihle Zikalala, die provinsiale sekretaris van die ANC in<br />
KwaZulu-Natal, het onlangs “toegegee dat regstellende aksie en swart ekonomiese<br />
bemagtiging as omgekeerde diskriminasie beskou word” (Liebenberg 2012:elektroniese<br />
bron).<br />
Navorsing van die Helen Suzman Stigting het bevind dat alhoewel daar in afname was<br />
in wit Afrikaanssprekendes se weerstand teen regstellende aksie, die meerderheid<br />
steeds daarteen gekant is. Hulle gebruik selfs die woorde “remain hostile.” In 1996 was<br />
83% gekant teen regstellende aksie terwyl die syfer in 2000 afgekom het na 56%. “In
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p91<br />
practice whites have learnt to live with a degree of affirmative action and now, however<br />
grudgingly, see it as normal in the workplace” (Johnson, S. 2000:elektroniese bron).<br />
3.1.8 Samevatting<br />
Oorsese koerantopskrifte soos Darkness in the Rainbow Nation, Crying for the Beloved<br />
Country en Is there a future for the white tribe of Africa? (aangehaal in Smith 2006:36)<br />
gee iets weer van die bekommernis waarmee baie Suid-Afrikaners saamleef. Op ʼn blog<br />
stel iemand met die Afrikaanse naam van Anton Barnard (2010:elektroniese bron) sy<br />
frustrasie so ten toon:<br />
I am sure that the large majority of whites, Afrikaans or Englishspeaking,<br />
would agree that South Africa under ANC rule has become a<br />
nightmarish, third-world hell-hole, replete with uneducated tin-pot<br />
megalomaniacs screaming down the roads in blue-light convoys, often<br />
mowing down innocent pedestrians, corruption, anarchy, decaying<br />
infrastructure, rubbish in the streets, heretofore unknown levels of<br />
violent crime, as well as the quasi-religion of state racism, known as<br />
transformation (a.k.a. ethnic cleansing) aimed against whites in the<br />
form of affirmative action and BEE.<br />
Of almal heeltemal so ver sal gaan om dit te stel soos Barnard hierbo, is te betwyfel.<br />
Wat wel waar is, is dat ten minste sommige wit mense begin twyfel aan die woorde van<br />
Nelson Mandela (1994:elektroniese bron) in sy inhuldigingstoespraak in 1994:<br />
We enter into a covenant that we shall build a society in which all South<br />
Africans, both black and white, will be able to walk tall, without any fear<br />
in their hearts, assured of their inalienable right to human dignity – a<br />
rainbow nation at peace with itself and the world.<br />
3.2 Ontnugter<br />
As onseker die woord oor die toekoms is, dan is ontnugter die woord oor die verlede.<br />
Vroeg in Mei 2001 skryf Chris Louw ʼn ope brief in Beeld aan Willem de Klerk in reaksie<br />
op De Klerk (2000) se boek Afrikaners: Kroes, kras, kordaat. Waar De Klerk hom rig tot<br />
die “jong Afrikaners” om hulle “te naelstring in Afrikanerwees” (De Klerk 2000:6),
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p92<br />
beskuldig Louw hom pertinent daarvan dat sy boek ruik na “die oneerlikheid van<br />
selfregverdiging” (Louw 2001a:13). Niemand kon waarskynlik die reaksie op die brief<br />
voorsien het nie. Die diskoers het ook ʼn eienaam gekry: die Boetman-debat.<br />
Die koerante is oorval met ʼn stortvloed ondersteunende en kritiserende reaksies in die<br />
briewekolomme, nie net van alledaagse burgers (Du Pré 2000:elektroniese bron) nie,<br />
maar selfs van akademici (Boshoff 2000:elektroniese bron; Pieterse 2000:elektroniese<br />
bron). Die dramaturg Pieter Fourie het die debat in ʼn toneelstuk verwerk en dit is later<br />
daardie jaar by die Aardklop kunstefees in Potchefstroom opgevoer (Nieuwoudt<br />
2000:elektroniese bron). Ook vroue het hulle stemme gevoeg by dié van Boetman.<br />
Volgens Pepler (2000a:11) is daar 152 briewe, berigte en rubrieke tot en met 30 Julie<br />
2000 in Beeld, 93 in Die Burger en 50 in Volksblad geplaas. Op die ou end het die<br />
debat aanleiding gegee tot Louw (2001b) se boek Boetman en die swanesang van die<br />
verligtes. Soos een ontleder dit gestel het: “Met die Boetman-debat het die Afrikaanse<br />
pers die demokrasie kans gegee om te praat. En gepraat hét hulle in beeldryke taal<br />
met gelade gemoedere” (Pepler 2000b:13).<br />
3.3 Opgewonde<br />
Dit sou oneerlik wees om die tydperk tussen 1998 en 2012 net in negatiewe terme te<br />
beskryf. Suid-Afrika is ʼn nuwe land, ʼn ander land. Ten minste wat wetgewing aanbetref<br />
is alle mense gelyk en word almal as gelykwaardig behandel.<br />
Vir swart mense is die verbeterde toegang tot dienste seker die grootste sigbare verskil<br />
in post-apartheid Suid-Afrika. Al hoe meer swart mense het toegang tot behoorlike<br />
behuising (Tsheolo & Sebola 2012:239; Ndinda, Uzodike & Winaar 2011:762) met<br />
lopende water en elektrisiteit. Die agterstand wat uit die vorige bedeling kom, sal egter<br />
nog baie jare neem om in te haal.<br />
Wat wit mense aanbetref is die grootste positiewe verandering sekerlik die blootstelling<br />
aan swart mense op baie meer terreine van die lewe. Tydens apartheid was die kontak<br />
tussen verskillende rasse dikwels beperk tot ʼn werkgewer-werknemer verhouding. In<br />
die post-apartheid Suid-Afrika is die kontak meermale dié van gelykes. Die velkleurgebaseerde<br />
voorregte, en onderdrukking, van die verlede is verby. En van die beste en<br />
mees simboliese gebeure wat hierdie verandering onderstreep, was die eerste
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p93<br />
internasionale rugbywedstryd wat in ʼn swart township gespeel is. Op 22 Mei 2010 het<br />
die Blou Bulle teen die Crusaders in ʼn semi-finaal van die Super-14 rugbytoernooi in<br />
die Orlando stadium is Soweto te staan gekom (Morgan 2010:elektroniese bron). ʼn<br />
Week later was dit die Kaapse span, die Stormers, wat kragte gemeet het teen die Blou<br />
Bulle in dieselfde stadion. Die positiewe ervaring van wit toeskouers wat vriendelik in<br />
Soweto ontvang is, spreek boekdele van die waarde van hierdie geleentheid (Potelwa<br />
2010:elektroniese bron).<br />
Die een groot uitdaging in die post-apartheid Suid-Afrika is die versoening tussen wit<br />
en swart. In sommige gevalle, soos hierbo beskryf, gebeur dit heel spontaan. Ander<br />
kere weer gebeur dit glad nie. Soms is dit nodig om geleenthede vir versoening te<br />
skep. Een so ʼn geleentheid was die oud-minister Adriaan Vlok se besoek aan<br />
eerwaarde Frank Chikane. In die ou bedeling was Vlok die minister van Wet en Orde<br />
en Chikane was die sekretaris-generaal van die Suid-Afrikaanse Raad van Kerke. In<br />
die jare tagtig was daar ʼn byna-suksesvolle poging om Chikane te vermoor deur gif in<br />
sy klere te sit.<br />
Vlok het Chikane in sy kantoor gaan besoek en nadat hy vergifnis gevra het vir wat hy<br />
gedoen het, water gevra en toe Chikane se voete gewas Oor die betekenis van die<br />
voetewas het Vlok later (De Lange 2006) gesê: “Dit beteken ek gee myself prys. Ek<br />
gee my trots prys, my eie ek, my meerderwaardigheid, my hoogmoed, my<br />
liefdeloosheid en my selfsug.”<br />
3.4 Oneerlik<br />
In baie gesprekke oor toestande in die sogenaamde nuwe Suid-Afrika is daar ʼn<br />
hunkering na die vorige bedeling, ʼn verlange na die tyd van apartheid. Dis nie<br />
noodwendig ter wille van die diskriminasie nie, maar dis ʼn heimwee na die<br />
sogenaamde goeie ou dae, na ʼn tyd toe toestande in die wit woonbuurte baie anders<br />
was as nou. Wit mense se lewens was verwyderd van die lewe in die townships. In wit<br />
buurte was daar wet en orde, die paaie was heel en die water- en kragtoevoere was<br />
betroubaar. Die mense met wie wit mense normaalweg in aanraking gekom het, was<br />
waarskynlik ook wit. Dit wat in swart mense se lewens gebeur het, kon buite die wit<br />
wêreld gehou word deur net sekere koerante te lees (indien enige) en net na televisiekanale<br />
te kyk wat die wit wêreld weergee. Dit was asof wit Suid-Afrika in ʼn veilige
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p94<br />
Westerse enklawe in donker Afrika gebly het.<br />
Al hierdie sentimente is ʼn verlange na iets wat nooit werklik bestaan het nie. Benewens<br />
die afsondering waarin die verskillende volke geleef het, het mense ook baie<br />
selektiewe geheues. In sy koerantartikel tydens die eeuwisseling kyk Venter<br />
(2000b:elektroniese bron) terug na 1986 en herinner die lesers aan die werklikheid wat<br />
toe geheers het. Ek haal vryelik aan uit sy artikel: Dit was ʼn tyd van noodtoestande en<br />
verpligte militêre diensplig, meer as 64 000 swart mense is daardie jaar verskuif uit<br />
sogenaamde wit kolle en in die plakkerskampe Crossroads en KTC op die Kaapse<br />
Vlakte het ʼn oorlogsituasie geheers waarin 60 mense dood is en 7000 dakloos gelaat<br />
is. Meer as 220 gevalle van terreur is aangemeld, 3 989 mense is om politieke redes<br />
sonder verhoor aangehou en 1 290 het in politieke geweld gesterf. Agente van die<br />
staat, soos die Coetzees en De Kocks en andere het “politieke staatsmoord” gepleeg.<br />
In terme van Suid-Afrika se verhoudings na buite het dit nie veel beter gegaan nie.<br />
Daar was olie- en sportboikotte en reisbeperkings op Suid-afrikaners. Die Amerikaners<br />
het omvattende handelsanksies ingestel en agt-en-veertig Amerikaanse maatskappye<br />
het reeds uit Suid-Afrika gedisinvesteer. Die uitvoer van Krugerrande na Europa en die<br />
VSA is verbied en die VN het verpligte wapensanksies teen die land gehandhaaf. In<br />
1986 alleen het Suid-Afrika 6 717 kundiges deur emigrasie verloor.<br />
Die misdaadtoneel was skokkend. Venter (2000b:elektroniese bron) sê:<br />
Ondanks hardhandige strawwe waar 121 mense opgehang is vir<br />
halsmisdade en 40 288 mense lyfstraf gekry het, het geweldmisdaad<br />
hoogty gevier. In daardie jaar [1986] is 8 959 moorde gepleeg, 39 302<br />
rooftogte uitgevoer, daar was 16 000 verkragtings, 166 000 huisbrake,<br />
123 000 ernstige aanrandings en 48 000 motors is oraloor gesteel.<br />
Hierdie syfers sluit nie eens die ou TBVC-lande in nie.<br />
Mense wat terugverlang na die “goeie ou dae” sal weer moet gaan kyk na presies wat<br />
dit is waarna hulle verlang. Dalk is die hunkering na iets wat nooit werklik bestaan het<br />
nie, maar kunsmatig aan die wit bevolking voorgehou is. Die situasie binnelands was<br />
duidelik nie een van voorspoed en vrede nie en die buitelandse voorbeeld moet as<br />
waarskuwing dien vir wat ook hier plaaslik kon gebeur het. Die nuwe, post-apartheid<br />
Suid-Afrika is duidelik nie so sleg as wat dit kon wees nie.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p95<br />
4. Die posisie van die NG Kerk voor 1998<br />
In hierdie afdeling word die NG Kerk beskryf soos aan die mede-navorsers bekend ten<br />
tye van die aanvanklike navorsing. Die fokus is veral op die NG Kerk se geskiedenis<br />
ten opsigte van apartheid en die rassekwessie in Suid-Afrika.<br />
4.1 “Die NP in gebed”<br />
Dit is nie sonder rede dat na die NG Kerk verwys is as “die Nasionale Party in gebed”<br />
(Giliomee 1979:240; Serfontein 1979:163) nie. Serfontein (1982:1) voer vier redes aan<br />
vir die hegte verband wat onstaan het tussen die NG Kerk en die politieke party:<br />
Eerstens is die NG Kerk die grootste kerk onder die lede van die wit heersersklas,<br />
tweedens speel die NG Kerk ʼn spesiale rol in die politieke, sosiale en kulturele lewe<br />
van wit Afrikaanse Christene, derdens is godsdiens baie belangrik vir die Afrikaners en<br />
dit is ingeweef in hulle alledaagse lewe en laastens was Suid-Afrika volgens die<br />
grondwet van die apartheidsera ʼn Christelike staat. Die NG Kerk erken self die baie<br />
hegte verhouding met die regering van die dag: “Die Kerk is intiem betrokke by die<br />
staatkundige ontwikkelinge van ons land” (Ned Geref Kerk 1975:3). Op ʼn stadium het<br />
die NG Kerk selfs geheime fondse van die regering aanvaar, al is dit afgemaak as “niks<br />
onreëlmatigs” (Geldenhuys 1982:74) nie. Loader (1985:276) sê die NG Kerk is “reputed<br />
to be the most influential church in South Africa...”. Rose [7-555], een van die swart<br />
deelnemers aan die aanvanklike gesprekke, voer aan dat die rede waarom die NG<br />
Kerk-familie so sukkel om te verenig is omdat die NG Kerk spesifiek, al die<br />
jare die backbone was van apartheid.<br />
Kruger en Hofmeyr (2009a:138) beskryf die ontstaan van die NG Kerk as volkskerk van<br />
die Afrikaners met spesifieke verwysing na die rol van die NG Kerk na die Tweede<br />
Vryheidsoorlog en die Afrikaners se verarmde situasie in die dekades daarna. Dit was<br />
logies dat “die kerk in sy sorg aan die verarmde Afrikaners ʼn kerk-vir-die-volk” sou<br />
word. Hulle verwys vervolgens na die Calvinistiese gedagte van “kollektiewe<br />
individualisme” wat beteken dat “ʼn individu tegelyk vrywillig behoort en onderdanig is<br />
aan ʼn Christelike gemeenskap en aan ʼn aardse outoriteit (wat aan God onderdanig is).”<br />
Hulle totale lewensbestel was dus “in wese godsdienstig” met staat en kerk as organe<br />
waardeur God regeer. Dan voeg hulle by: “Die gemiddelde Afrikaner het hierdie<br />
verstaan van die werklikheid as ʼn gegewe aanvaar (Kruger & Hofmeyr 2009a:139).
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p96<br />
Die hegte verhouding tussen die NG Kerk en die staat het dus ʼn natuurlike ontwikkeling<br />
gehad. Die staatkundige ontwikkeling van die verskillende volke in die land het<br />
parallelle aandag geniet in staat en Kerk. Dit was die Afrikaner se verstaan van hierdie<br />
“burgerlike godsdiens” (Kruger & Hofmeyr 2009a:139) wat die teologiese denke oor<br />
rasseverhoudinge bepaal het. Dit het in 1974 uitgeloop op die dokument Ras, volk en<br />
nasie en volkereverhoudinge in die lig van die Skrif (Ned Geref Kerk 1975). Hierin word<br />
uitgegaan van ʼn “Godgegewe verskeidenheid” (Kinghorn 1986b:132) in die veelheid<br />
van volke. Hierdeur het wit mense se selfafsondering ʼn godsdienstige basis gekry “wat<br />
haas onuitroeibaar was” (Durand 2002:29).<br />
Tientalle boeke is al geskryf oor die ontstaan en geskiedenis van die<br />
apartheidsteologie. Vir die doel van hierdie studie is dit nie nodig om in detail hierop in<br />
te gaan nie. Enkele relevante gebeure sal wel uitgelig word. In terme van wat geskryf<br />
is, kan verwys word na byvoorbeeld Van Jaarsveld (1979) se Die evolusie van<br />
apartheid, Kinghorn (1986a) se Die NG Kerk en apartheid en Gaum (1997a) se Die<br />
verhaal van die Ned Geref Kerk se reis met apartheid. Daar was oor die jare ook<br />
verskeie boeke wat baie meer krities gekyk het na apartheid en iets verwoord het van<br />
die debat wat in en rondom die Kerk gewoed het. So was daar Smith, Geldenhuys en<br />
Meiring (1981) se Storm-kompas wat kort daarna opgevolg is deur Geldenhuys (1982)<br />
se outobiografiese In die stroom-versnelling en ʼn paar jaar later Loubser (1987) se The<br />
apartheid Bible: A critical review of racial theology in South Africa.<br />
Na binne het die NG Kerk ook oor die jare haar eie worsteling met verskillende<br />
insidente gehad. Dit sou onbillik wees om te beweer dat die NG Kerk oor al die jare met<br />
een stem gepraat het oor apartheid. By verskeie geleenthede was daar stemme van<br />
weerstand teen besluite van die NG Kerk en daar was van die vroegste tyd af stemme<br />
roepende in die woestyn, profetiese stemme wat die NG Kerk opgeroep het om<br />
vinniger weg te beweeg van steun aan die diskriminerende beleid van apartheid. Soos<br />
die geskiedenis egter aandui, is daar nie graag na hierdie stemme geluister nie.<br />
Nog voor die ontstaan van die Algemene Sinode in 1962 was daar in 1960 die<br />
veelbesproke Cottesloe-kerkeberaad wat gevolg het op die ongelukkige Sharpeville<br />
voorval waarin die polisie nege-en-sestig swart mense doodgeskiet het (Lückhoff<br />
1978). Op die voorblad van Lückhoff se boek word die beraad beskryf as ʼn “dinamiese<br />
poging van wit Christene om oor taal- en rassegrense heen ʼn uitweg uit die impasse in<br />
rasseverhoudings in Suid-Afrika se bewerkstellig.” Na hierdie beskrywing gaan die teks
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p97<br />
op die voorblad voort met hierdie betekenisvolle opmerking: “Die oorgrote meerderheid<br />
Afrikaanse predikante en lidmate was egter nie ryp vir die ingrypende veranderinge wat<br />
die aanvaarding van die bevindinge sou meebring nie.” Hoe waar hierdie stelling is, sou<br />
later deur die geskiedenis bevestig word toe die NG Kerk self besluite geneem het wat<br />
aansluit by die Cottesloe-besluite, soos byvoorbeeld dat daar geen Skriftuurlike gronde<br />
is vir die verbod op gemengde huwelike nie.<br />
Uit die reaksies van die Sinodes van Kaapland en Transvaal blyk dit dat die NG Kerk<br />
op daardie stadium oortuig was “die beleid van differensiasie Skriftuurlik gegrond is, die<br />
enigste realistiese oplossing vir die probleme van rasseverhoudinge in die land aanbied<br />
en daarom die belange van alle bevolkingsgroepe die beste dien” (aangehaal in Gaum<br />
1997a:16). Of die NG Kerk hierdie besluite uit eie oortuiging geneem het en of die<br />
Afrikaner-Broederbond sy “aansienlike invloed laat geld” (Naudé 1995:56) het deur “sy<br />
omsendbriewe aan die afdelings” (Geldenhuys 1982:58), sal niemand seker weet nie.<br />
Die NG Kerk het ook verder gegaan en die Cottesloe-verklaring verwerp omdat “dit die<br />
beleid van afsonderlike ontwikkeling aantas en ondermyn” (Gaum 1997a:16). Die NG<br />
Kerk se motivering was dus baie duidelik primêr ʼn politieke en nie ʼn teologiese een nie.<br />
In die memorandum van die Kaaplandse NG Kerk word duidelik gestel dat die NG Kerk<br />
by ʼn “kruispad” gekom het “ten opsigte waarvan hy sonder versuim ʼn besliste keuse<br />
moet maak” (aangehaal in Lückhoff 1978:60). Die keuse wat die NG Kerk gemaak het,<br />
was vir afsonderlikheid.<br />
Die nadraai van Cottesloe was dat die Kaapse en Transvaalse NG Kerke uit die<br />
Wêreldraad van Kerke bedank het en ook nie deel geword het van die Suid-Afrikaanse<br />
Raad van Kerke nie. Hiermee het die NG Kerk hom op ʼn “pad van byna volkome<br />
kerklike en ekumeniese isolasie, binne en ook buite Suid-Afrika geplaas” (Naudé<br />
1995:59). Daar het inderdaad ʼn “diep kloof” (Gaum 1997a:19) tussen die NG Kerk en<br />
ander, ook Protestantse, kerke gekom. Die woorde van prof. Ben Engelbrecht bly ʼn<br />
ontstellende profetiese vermaning: “Dit sal altyd ʼn verbysterende raaisel bly dat<br />
politieke magte daarin kon slaag om ná Cottesloe die wig so diep tussen kerke en<br />
Christene in ons land in te drywe” (Engelbrecht 1982:25).<br />
In die tyd na Cottesloe was daar ʼn aantal lidmate wat die gees van Cottesloe probeer<br />
lewend hou het met die maandblad Pro Veritate met Beyers Naudé as eindredakteur.<br />
Verskeie prominente leraars was medewerkers van die blad. Toe die Vrystaatse
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p98<br />
Sinode hom egter in 1964 sterk uitspreek teen die blad en “ampsdraers en lidmate vra<br />
om hulle van die blad te distansieer” (Gaum 1997a:21) was dit die begin van die einde.<br />
Die Christelike Instituut – ʼn “poging om Christene saam te laat besin, spreek en bid en<br />
om hulle eenheid te demonstreer” (Gaum 1997a:21) – is in 1963 gestig, maar die<br />
Algemene Sinode van 1966 het dit as dwaalleer verdoem en daarmee ook sy invloed in<br />
die NG Kerk beëindig. Dit was duidelik dat die NG Kerk vir apartheid gekies het en nie<br />
enigiets anders wou hoor nie.<br />
Of daar werklik veel besinning oor rassesake in die NG Kerk in die tyd na Cottesloe tot<br />
en met die verskyning van Ras, volk en nasie in 1974 was, is te betwyfel. Bloot die feit<br />
dat Gaum (1997a) slegs twaalf reëls wy aan meer as ʼn dekade van die NG Kerk se reis<br />
met apartheid, is genoeg aanduiding daarvan. Wat in daardie tyd gebeur het, was<br />
waarskynlik maar net ʼn voortsetting van die gevestigde praktyk. Die NG Kerk was op<br />
daardie stadium klaarblyklik heel tevrede met sy standpunt oor rassekwessies ten<br />
spyte van vele stemme wat opgegaan het vir ʼn verandering.<br />
In 1979 en veral in die jare tagtig was daar uit verskeie oorde druk op die NG Kerk om<br />
sy steun vir apartheid te heroorweeg. Soos jare later weer die geval sou wees, die keer<br />
met die Belydenis van Belhar, is dit die Sinode van Wes-Kaapland wat die eerste is om<br />
die manmoedige tree te gee en te besluit “dat alle rassediskriminasie... strydig met die<br />
Bybelboodskap is” (aangehaal in Gaum 1997a:28). ʼn Jaar later skryf die NG<br />
Sendingkerk in sy amptelike lyfblad, Die Ligdraer, dat al dink die NG Kerk dat apartheid<br />
die enigste oplossing vir die land is, dit deur swart en bruin lidmate “by al die voordele<br />
wat dit gebring het, as uiters verdrukkend ervaar word” (aangehaal in Gaum 1997a:29).<br />
Later in 1980 publiseer agt prominente teoloë hulle Hervormingsdag-getuienis (Die<br />
Kerkbode 1980:605) wat “solidariteit met almal wat deur onregverdige sosiale praktyke,<br />
ekonomiese wanverhoudinge en die lyding as gevolg van politieke maatreëls geraak is,<br />
bepleit” (Kruger & Hofmeyr 2009a:139). Hierdie getuienis word ʼn paar maande later<br />
opgevolg deur Storm-kompas (Smith, Geldenhuys & Meiring 1981) “wat die NG Kerk<br />
se onverskilligheid teenoor duisende swart mense se ellende uitgewys het” (Kruger &<br />
Hofmeyr 2009a:139). Van die uitsprake in die boek, soos “Die handelinge van die Suid-<br />
Afrikaanse regering met betrekking tot bevolkings-verhoudinge gedurende die afgelope<br />
twee en dertig jaar moet in groot mate op die rekening van die Afrikaner en sy kerk<br />
[hulle kursivering] geplaas word” (Smith, Geldenhuys & Meiring 1981:139), het bygedra<br />
tot die storm wat die boek ontketen het.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p99<br />
Die jaar 1982 was “in bepaalde opsigte ʼn beslissende jaar” (Gaum 1997a:33). Eers is<br />
dit die Ope brief aan die NG Kerk wat deur 123 persone onderteken is en in Die<br />
Kerkbode verskyn het. Later dieselfde jaar is dit die Sinode van die NG Sendingkerk<br />
wat sy besluit van 1978 herbevestig dat apartheid sonde en die volgehoue<br />
ongehoorsaamheid aan die Woord van God ʼn teologiese kettery is. Die NG<br />
Sendingkerk het op grond van hierdie besluit, asook die NG Kerk se voortgesette steun<br />
aan apartheid, verklaar dat ʼn punt van status confessionis 15 bereik is. Volgens die NG<br />
Sendingkerk plaas die NG Kerk se steun aan apartheid die Christelike evangelie op die<br />
spel (Cloete & Smit 1984:22). Hierdie selfde sinode aanvaar ook ʼn konsepbelydenis<br />
wat vier jaar later as die Belydenis van Belhar aanvaar sou word.<br />
Die skriftelike antwoord van die Breë Moderatuur in Maart 1984 verdedig die NG Kerk<br />
se posisie dat hy “alle rassisme as sonde verwerp”, dat afsonderlike ontwikkeling,<br />
toegepas volgens die beginsels van naasteliefde en sosiale geregtigheid “volgens ons<br />
nie in botsing met die eise van die Skrif” is nie. Die Breë Moderatuur meen verder dat<br />
“daar nie net negatief” geoordeel moet word nie en dat daar “ook goeie en positiewe<br />
dinge” in Suid-Afrika tot stand gekom het (Gaum 1997a:35). Hierdie totale gebrek aan<br />
insig oor wat die beleid van apartheid aan swart en bruin mense gedoen het, sou jare<br />
later steeds aan die orde wees. In die slotwoorde van die Breë Moderatuur se<br />
antwoord dat hulle “met nadruk verklaar dat u indringend moet besin of u met hierdie<br />
nuwe belydenis wil voortgaan”, klink iets van vorige dekades se voogdyskap weer<br />
helder, so asof die Sendingkerk nie sonder die goedkeuring van die moederkerk so ʼn<br />
stap mag neem nie. Hierdie antwoord was die begin van ʼn lang en onverkwiklike,<br />
sommige sal selfs sê onproduktiewe, debat tussen die twee kerke.<br />
Ten spyte van ʼn onbevredigende antwoord, was daar tog dinge aan die gebeur in die<br />
NG Kerk. By die Algemene Sinode van 1986 is die beleidstuk Ras, volk en nasie wat<br />
reeds deur die tyd agterhaal is, grondig hersien en vervang met ʼn nuwe dokument Kerk<br />
en Samelewing: ʼn Getuienis van die Ned Geref Kerk. Hierin erken die NG Kerk dat<br />
apartheid nie as ʼn “voorskrif uit die Bybel” afgelees kan word nie, dat die Kerk nie<br />
geroep is om ʼn politieke beleid aan die owerheid voor te skryf nie, en dat enige<br />
politieke model aan “die eise van liefde, geregtigheid en menswaardigheid” getoets<br />
moet word (Ned Geref Kerk 1986:52).<br />
15 ʼn Status confessionis, of te wel ʼn staat van belydenis beteken “niks anders nie as dat Christene of ʼn<br />
kerk oordeel dat ‘ʼn oomblik van waarheid’ aangebreek het, dat ʼn situasie ontstaan het waarin die<br />
evangelie op die spel staan” (Cloete & Smit 1984:6).
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p100<br />
Die paragraaf wat na my mening die mees ingrypende was, was paragraaf 306 (Ned<br />
Geref Kerk 1986:52):<br />
Die Ned Geref Kerk is oortuig dat die hantering van apartheid as<br />
politieke en maatskaplike sisteem wat mense veronreg en een groep<br />
onregmatig bo ʼn ander bevoordeel, nie op Christelik-etiese gronde<br />
aanvaar kan word nie, omdat dit in stryd is met die beginsels van<br />
naasteliefde en geregtigheid en onafwendbaar die menswaardigheid<br />
van almal wat daarby betrokke is, aantas.<br />
Dit blyk egter dat dit veral paragraaf 270 en 273 was wat die grootste reaksie ontlok<br />
het. In hierdie twee paragrawe word gesê dat “lidmaatskap van die Ned Geref Kerk<br />
oop” is en dat eredienste en ander byeenkomste vir “alle besoekers” toeganklik is (Ned<br />
Geref Kerk 1986:46). Dit is duidelik dat baie lidmate steeds die NG Kerk as volkskerk<br />
vir wit Afrikaners beskou het. Hierdie lidmate se besware het uiteindelik in 1987 sigbare<br />
gestalte aangeneem in die stigting van die Afrikaanse Protestantse Kerk (APK). Sowat<br />
ʼn honderd predikante en ongeveer 40 000 lidmate het die NG Kerk en ander kerke<br />
verlaat (Gaum 1997a:45). Strauss (2011:511) dui egter die aantal lidmate van die NG<br />
Kerk wat na die APK oorgegaan, as slegs 7 751 aan.<br />
4.2 “Te abstrak en teoreties en daarom ook te onkrities”<br />
Ten spyte van die hartseer van kerkskeuring het die NG Kerk voortgegaan met sy<br />
besinning oor die Kerk se rol in die samelewing. By die Algemene Sinode van 1990 is ʼn<br />
gewysigde beleidstuk Kerk en Samelewing 1990 aanvaar. Hierin erken die NG Kerk<br />
onder andere – in paragraaf 282 – “dat hy te lank die beleid van apartheid... te abstrak<br />
en teoreties en daarom ook te onkrities, beoordeel het” (Ned Geref Kerk 1990:39). In<br />
paragraaf 284 erken die NG Kerk verder:<br />
Eers gaandeweg het dit vir die Ned Geref Kerk duidelik geword dat die<br />
beleid van apartheid as politieke sisteem in die praktyk veel verder<br />
gaan as die erkenning van die reg en vryheid van alle mense en<br />
kulturele groepe om aan hulle eie waardes getrou te mag bly.<br />
Apartheid het op so ʼn wyse begin funksioneer dat die grootste deel van<br />
die landsbevolking dit ervaar het as ʼn onderdrukkende sisteem wat<br />
deur gedwonge skeiding tussen mense in werklikheid een groep<br />
onregmatig bo die ander bevoordeel het. So het dit die mens-
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p101<br />
waardigheid van die medemens aangetas en in stryd gekom met die<br />
beginsels van liefde en geregtigheid.<br />
Die besluite van die Algemene Sinode het blykbaar stil-stil by mense verbygegaan – óf<br />
hulle het nie kennis geneem van die besluite nie, óf hulle het nie besef wat die NG Kerk<br />
besluit het nie. ʼn Maand later, in November 1990, vind die Konferensie van Kerke op<br />
Rustenburg plaas. Verteenwoordigers van tagtig kerke het die geleentheid bygewoon<br />
(Gaum 1997a:54). Aan die einde van sy toespraak het Willie Jonker van die<br />
Kweekskool op Stellenbosch die volgende “totaal onverwagte verklaring” (Gaum<br />
2006:elektroniese bron) in Engels gemaak:<br />
Ek bely voor u en voor God nie net my eie sonde en skuld nie, en my<br />
persoonlike verantwoordelikheid vir die politieke, sosiale, ekonomiese<br />
en strukturele onregte waaronder u en ons hele land nog ly nie, maar<br />
plaasvervangend waag ek dit om dit ook namens die Ned Geref Kerk te<br />
doen, waarvan ek 'n lidmaat is, en vir die Afrikaners. Ek het die vryheid<br />
om dit te doen, want die Ned Geref Kerk het apartheid op sy afgelope<br />
Algemene Sinode tot sonde verklaar en sy eie skuld van nalatigheid<br />
beken dat hy nie lank gelede daarteen gewaarsku en homself daarvan<br />
gedistansieer het nie.<br />
In reaksie op hierdie belydenis het Desmond Tutu, wat op daardie stadium die<br />
aartsbiskop van Kaapstad was, opgestaan “na die kateder stap en [ge]sê dat hy die<br />
skuldbelydenis aanvaar en nie aan die opregtheid daarvan twyfel nie” (Gaum<br />
2006:elektroniese bron). In die vergadersaal was daar aanvanklik ʼn doodse stilte; jy<br />
kon ʼn speld hoor val, en toe was daar ʼn toejuiging. “Almal het geweet: Dit is ’n groot<br />
oomblik, dis geskiedenis wat gemaak is” (Gaum 2006:elektroniese bron). Dit is daarom<br />
heel te verstane dat wanneer hy skryf oor die eenhonderd bakens in die geskiedenis<br />
van die NG Kerk, Gaum (2002:218) na hierdie gebeure verwys as ʼn “merkwaardige<br />
oomblik van belydenis, vergifnis en versoening”.<br />
Geskiedenis word egter nooit sonder teenstand gemaak nie. Van verskillende kante is<br />
daar beswaar gemaak teen Jonker se skuldbelydenis. Dikwels is hierdie kritiek verpak<br />
in die verskoning dat hy nie ʼn amptelik opdrag daartoe gehad het om skuld namens die<br />
NG Kerk te bely nie. Die feit dat hy bloot herhaal het wat die Algemene Sinode skaars<br />
ʼn maand vroeër gesê het, en dat die amptelike afvaardiging hom ondersteun het, was<br />
vir die beswaarmakers irrelevant. Die trant van baie van die reaksies skep die indruk
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p102<br />
dat dit nie gaan oor wie, of waar, of hoe dit bely is nie, maar dat iemand dit enigsins<br />
waag om te sê dat daar fout is met apartheid. Hierdie selfde kritiek sou ook by die<br />
kerkraad van Welkom-Suid Gemeente ter sprake kom soos reeds in hoofstuk een<br />
aangedui is (Ned. Geref. Gemeente Welkom-Suid 1991).<br />
Aangesien Jonker se belydenis nie vooraf uitgeklaar is met die amptelike<br />
afgevaardigdes van die NG Kerk nie, het hulle koppe bymekaar gesit en toe ʼn<br />
verklaring voorberei wat aan die begin van die volgende dag se sessie voorgelees is<br />
(Gaum 2006:elektroniese bron). Dit het so gelui:<br />
Die amptelike afvaardiging van die NG Kerk wil dit onomwonde stel dat<br />
ons ons volledig vereenselwig met die verklaring van prof. Jonker oor<br />
die posisie van hierdie kerk. Hy het op stuk van sake die besluite van<br />
ons algemene sinode weergegee. Ons wil graag die besluite van die<br />
sinode as die basis van versoening met alle mense en alle kerke<br />
beskou.<br />
Oor hierdie verklaring is daar net soveel stof opgeskop. Ontstoke lidmate en leraars<br />
wat niks gesê het oor die besluite van die Algemene Sinode nie, het nou hewige kritiek<br />
geuiter. Selfs oud-president PW Botha het Pieter Potgieter twee keer vanaf sy<br />
strandhuis in die Wildernis gebel om hom te roskam oor die verklaring (Gaum<br />
2006:elektroniese bron). Die NG Kerk se eie Algemene Sinodale Kommissie het ʼn<br />
middernagtelike vergadering gehou en probeer koue water gooi op die Rustenburgse<br />
gebeure (Gaum 2006:elektroniese bron).<br />
Ook Tutu moes kritiek verduur omdat hy die NG Kerk se skuldbelydenis aanvaar het.<br />
Sy verweer was eenvoudig: As skuld bely word, vergewe die Here – en so moet<br />
Christene mekaar ook vergewe. Tot sewentig maal sewe keer, het die Here Jesus gesê<br />
(Gaum 2006:elektroniese bron).<br />
Vanuit die geledere van die NGKA en die Sendingkerk was daar ook besware teen die<br />
aanvaarding van die NG Kerk se skuldbelydenis. Die moderator van die Sendingkerk,<br />
ds. Apollis, se uitlating dat die NG Kerk nie werklik bedoel wat hulle sê nie en<br />
“meesters is van die kuns om met woorde te speel” sou nie alleen baie publisiteit<br />
ontvang nie (Gaum 1997a:55), maar sou jare later dikwels weer gehoor word.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p103<br />
Ten spyte van die kritiek was dit tog duidelik dat iets aan die gebeur was in die NG<br />
Kerk. Iets van hierdie verandering word sigbaar as die rol van die NG Kerk agter die<br />
skerms raakgesien word. Kort na die Rustenburg-beraad was kerkleiers, onder andere<br />
Johan Heyns, betrokke by die proses wat uiteindelik aanleiding gegee het tot die<br />
ondertekening van die Vredesverdrag tussen al die verskillende politieke partye in die<br />
land (Chapman & Wrighton 2004:37).<br />
Na die gebeure by Rustenburg was daar groot ongelukkigheid by baie lidmate. ʼn Groot<br />
saamtrek is in Pretoria gehou en ʼn “voortsettingskomitee” is aangewys om verder met<br />
die NG Kerk te praat oor die Kerk se afwysing van apartheid. Die prominensie wat die<br />
gebeure in die openbare media gekry, het verseker dat die hele land geweet het dat die<br />
NG Kerk sy skuld aan apartheid uiteindelik bely het. Die hoofartikel van Die Kerkbode<br />
(1990:4) vat dit baie goed saam:<br />
Vir die Ned Geref Kerk is die skuldbelydenis van die Algemene Sinode<br />
van 1990 en die oordra daarvan aan die Rustenburgse Kerkeberaad ʼn<br />
oomblik van bevryding.<br />
Nou weet almal wat moet weet: die amptelike Ned Geref Kerk erken<br />
dat apartheid sonde is en bely sy aandeel in die toepassing en<br />
handhawing daarvan as verkeerd.<br />
Skuldbelydenis is nooit maklik nie: nie teenoor God nie, nie teenoor jou<br />
man of vrou of kind nie, nie teenoor ʼn ander volk of ʼn ander kerk nie.<br />
Maar as dit eers in die Naam van Christus gedoen is, is daar altyd by<br />
God vir jou vergifnis en, gelukkig, dikwels ook by ander mense – selfs<br />
by ander kerke.<br />
Die Ned Geref Kerk weet dat belydenis van skuld onvermydelik moet<br />
lei tot restitusie – die regmaak van wat verkeerd gedoen is. Daaraan<br />
het die kerk reeds met sommige besluite tydens die Algemene Sinode<br />
van 1990 aandag begin gee. Dit sal in die toekoms voortgesit word.<br />
4.3 “Sinode van versoening”<br />
Woorde van belydenis moet hande en voete van restitusie kry. Die Algemene Sinode<br />
van 1994 was duidelike tekenend hiervan en het daarom ook die benaming “Sinode<br />
van versoening” gekry. Die sitting het in Oktober plaasgevind, ses maande na die<br />
vreedsame eerste algemene verkiesing in Suid-Afrika se geskiedenis. Tydens die
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p104<br />
sitting het die president van die land Nelson Mandela die byeenkoms bygewoon en die<br />
afgevaardigdes toegespreek. Hierdie daad van versoening is opgevolg deur<br />
uitnodigings aan mense wat in die verlede ʼn koue skouer van die NG Kerk gekry het,<br />
by name Ben Marais en Beyers Naudé.<br />
Die Algemene Sinode het kennis geneem van die stigting van die VGKSA vroeër in die<br />
jaar en neem ook besluite oor die “daarstelling van een kerkverband” vir die familie van<br />
NG Kerke (Ned Geref Kerk 1994:442). Ten opsigte van maatskaplike ontwikkeling is dit<br />
die NG Kerk se “begeerte dat daar op ʼn dinamiese wyse gewerk moet word aan ʼn<br />
radikale verbetering van die lewensomstandighede en toekomsgeleenthede van mense<br />
wat vir baie jare soveel moes ontbeer in Suid-Afrika” (Ned Geref Kerk 1994:443). Die<br />
NG Kerk “besef dat Suid-Afrika ʼn program van opbou en ontwikkeling nodig het” en<br />
bied sy samewerking daarvoor aan (Ned Geref Kerk 1994:466).<br />
ʼn Soortgelyke gesindheid heers ook tydens die Algemene Sinode van 1998. Oor<br />
kerkeenheid is die sinode steeds verbind om “een kerkverband tot stand te bring” al<br />
erken die sinode “sy frustrasie met die stadige tempo waarop ons vorder op die weg na<br />
kerk-eenheid met die ander lede van ons NG Kerkfamilie” (Ned Geref Kerk 1998:422).<br />
Oor die Belydenis van Belhar besluit die sinode: “Die Algemene Sinode aanvaar dat die<br />
Belydenis van Belhar op sigself genome nie met die Drie Formuliere van Eenheid in<br />
stryd is nie” (Ned Geref Kerk 1998:422).<br />
Teen die tyd van die aanvanklike navorsing het die NG Kerk gedeel in die algemene<br />
positiewe gevoel wat in die land geheers het. Die NG Kerk het amptelik sy aandeel aan<br />
apartheid bely en ʼn pad van versoening begin stap. Die NG Kerk het ook ernstig begin<br />
praat oor kerkhereniging. Of hierdie amptelik standpunt van die NG Kerk ook die<br />
standpunt van die lidmate was, is egter ʼn ander saak.<br />
Te midde van al die sake hierbo wat tot onsekerheid aanleiding gegee het, was die NG<br />
Kerk steeds vir wit Afrikaners die vaste anker. Dit sou egter naïef wees om te dink dat<br />
al die veranderings ongemerk by die NG Kerk sou verbygaan.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p105<br />
5. Die posisie van die NG Kerk sedert 1998<br />
In hierdie afdeling word kortliks gekyk na wat gebeur het in die NG Kerk sedert die<br />
aanvanklike navorsing in 1998. Uiteraard is daar baie meer waarna verwys kan word,<br />
maar hier word gefokus op dié sake wat spesifiek betrekking het op hierdie<br />
navorsingsprojek.<br />
5.1 Ou toekoms, nuwe toekoms<br />
Wie oor die NG Kerk wil skryf, kom gou agter dat die NG Kerk nie ʼn eenvormige entiteit<br />
is nie. Daar was waarskynlik ʼn tyd in die NG Kerk se verlede toe alles baie meer<br />
eenvorming was. In 2012 is dit beslis nie meer die geval nie. Diversiteit is baie meer<br />
aan die orde van die dag. Die NG Kerk het dan selfs ʼn Diversiteitsforum 16 .<br />
Op die oog af lyk dit of daar twee uiteenlopende ontwikkelings in die NG Kerk is, met<br />
waarskynlik ʼn hele spektrum tussen-in. Dit lyk of daar gemeentes is wat ʼn ‘ou toekoms’<br />
het. Aan die een kant lyk hulle lidmate, en waarskynlik hulle toekoms, nes hulle<br />
verlede. Wie ʼn erediens daar bywoon sou kon wonder of die jaartal nie dalk 1972 of<br />
selfs 1962 is nie. Hier lyk die kleredrag nog dieselfde, behalwe dat die vrouens nie<br />
meer hoede dra nie; die mans sweet egter nog in hulle pakke. Die liturgie is nog nes<br />
altyd; al gebruik hulle die Liedboek van die kerk wat in 2001 verskyn het, klink dit maar<br />
nog soos in die vorige eeu. Sommige dominees klink ook nog soos destyds. Die mense<br />
lyk ook dieselfde as vier, vyf dekades gelede, om die waarheid te sê, dit ís dieselfde<br />
mense as wat vier, vyf dekades gelede in die Kerk gesit het. Hulle is vandag net soveel<br />
ouer. En as jy die moeite sou doen om te kyk na die gemeenteprogram en die<br />
Kerkraad se notule sal dit ook nie lyk of veel verander het nie. Sulke gemeentes het ʼn<br />
‘ou toekoms’, en hulle gaan al ouer word totdat die gemeente saam met die laaste<br />
lidmaat uitsterf.<br />
Aan die ander kant van die spektrum is daar egter gemeentes wat transformasie<br />
omarm het en daarop floreer. Hierdie tipe benadering kan dikwels gesien word in NG<br />
gemeentes wat selfs hulle name verander om iets van hulle transformasie te<br />
weerspieël. So word daar al meer gehoor van gemeenskapskerk of familiekerk of kerk<br />
16 Die NG Kerk se Diversiteitsforum is vroeg in 2012 gesluit vanweë verskillende probleme. Die nuutste<br />
inligting is beskikbaar by http://www.ngkerk.org.za/as/gespreksforum.asp
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p106<br />
sonder mure. Dikwels is hierdie kerke te vinde in die groter stedelike gebiede waar die<br />
transformasie van die breë gemeenskap ook al verder gevorder het as elders. Hierdie<br />
kerke het ʼn ‘nuwe toekoms’.<br />
In dieselfde asem moet genoem word dat daar ook op kleiner plattelandse dorpe<br />
soortgelyke ontwikkeling is wat dikwels eerder uit noodsaak as oortuiging gebore is.<br />
Afname in lidmaatgetalle, verminderde finansies, onbekostigbaarheid van leraars en<br />
dergelike sake maak dat gemeentes, ook oor rassegrense, hande vat om saam die<br />
beste van die saak te maak. Spontaan ontstaan daar dan ʼn nuwe gemeenskap wat<br />
gelowiges anders laat kyk na mekaar en na die samelewing.<br />
Vir hierdie gemeentes is daar inderdaad ʼn ‘nuwe toekoms’, niks is meer presies soos<br />
dit in die ou Suid-Afrika was nie. Die pad is nie noodwendig duidelik uitgelê nie, maar<br />
word in geloof geloop. So rapporteer Jackson (2011:elektroniese bron) oor die sinode<br />
van die NG Kerk in Wes- en Suid-Kaapland: “Een van die jong afgevaardigdes het<br />
gesê hy is nie altyd seker waarheen die kerk op pad is nie, maar dis vir hom baie<br />
duidelik vir Wie die kerk volg.”<br />
5.2 Uitdagings<br />
Sedert 1994 het honderdduisende wit Afrikaners, van wie die meeste waarskynlik<br />
lidmate van die NG Kerk was, Suid-Afrika verlaat. In 2011 is daar berig dat die NG Kerk<br />
in een jaar meer as 10 500 lidmate verloor het (De Villiers 2011:elektroniese bron) en<br />
onlangs is daar weer berig dat die NG Kerk 20 718 lidmate verloor het (De Villiers<br />
2012:elektroniese bron). Die meeste van hierdie verliese word aan emigrasie<br />
toegeskryf. Die kinders wat hierdie mense sou hê en dus as dooplidmate van die NG<br />
Kerk getel sou kon word, vererger die afname in getalle. Daar is ook lidmate wat na<br />
ander kerke gaan, maar dié getal word as onbeduidend afgemaak (Leonard<br />
2012:elektroniese bron).<br />
Wat egter nie as onbeduidend afgemaak kan word nie, is dat die NG Kerk sukkel om<br />
jongmense te behou. Kerkleiers gee toe dat dit “bowenal die gevolg van ’n snelle<br />
sekularisering onder verstedelike Afrikaanssprekendes” is (De Villiers 2012:elektroniese<br />
bron). Saam met hierdie sekularisasie is daar ook die probleem met die<br />
bagasie wat die NG Kerk saamdra. Jean Oosthuizen, nuusredakteur van Kerkbode
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p107<br />
beweer: “The Afrikaans churches' support for apartheid is now costing them a lot. Many<br />
people feel cheated and want to know, if the church lied to them about apartheid, what<br />
else it is lying about?” (Leonard 2012:elektroniese bron). Die situasie is volgens<br />
sommige so ernstig dat Leonard (2012:elektroniese bron) byvoorbeeld praat van “The<br />
slow and steady death of the Dutch Reformed Church.”<br />
Die NG Kerk sukkel ook met diversiteit, of dit nou ras of geslag of seksuele oriëntasie<br />
of teologie is. Die jarelange debat oor die rol van die vrou in die amp, wat genadiglik in<br />
die NG Kerk verby is, woed nog fel in van die ander gereformeerde kerke. Die NG Kerk<br />
het sy eie debat oor homoseksualiteit en die raskwessie. Daarmee saam is daar ook in<br />
die afgelope paar jaar die debat oor teologie en geloof in ʼn post-moderne wêreld terwyl<br />
dit lyk of sommige nog vanuit ʼn pre-moderne posisie opereer.<br />
Oor hierdie debatte is sommige baie uitgesproke. Die godsdiensverslaggewer<br />
Johannes de Villiers sê: die NG Kerk "failed the test of diversity miserably. People live<br />
and work these days in diverse environments and then feel weird to be in a church that<br />
is hetero-normatively exclusivist" (Leonard 2012:elektroniese bron). Oosthuizen stem<br />
hiermee saam: "Just as the church had to apologise years later because it excluded<br />
black people and women, they will one day have to apologise to gay people as well for<br />
excluding them for so long" (Leonard 2012:elektroniese bron).<br />
Die temas met die grootste belang vir hierdie navorsing is die vraagstukke rondom<br />
kerkhereniging, rassisme en versoening. Al drie het al op verskeie platforms aandag<br />
gekry, maar al drie is steeds problematiese en onafgehandelde sake.<br />
Daar bestaan geen twyfel daaroor dat die NG Kerk amptelik strewe na hereniging met<br />
die VGKSA en die NGKA en die RCA nie. Die NG Kerk het in 1986 en weer in 1990 by<br />
monde van die beleidstuk Kerk en Samelewing afskeid geneem van apartheid (Ned<br />
Geref Kerk 1986 en 1990). Kort hierna het professor Willie Jonker in die openbaar bely<br />
wat die Algemene Sinode in privaatheid besluit het (Beeld 1990:6). Nou was die NG<br />
Kerk gereed om voluit te werk aan hereniging van die sogenaamde moeder- en<br />
dogterkerke van die NG Kerk-familie.<br />
Oor die saak van kerkhereniging is reeds by die Algemene Sinode van 1994<br />
duidelikheid gegee (Ned Geref Kerk 1994:443). Ongelukkig moes die NG Kerk in 2002<br />
erken dat daar nog min vordering gemaak is (Kruger & Hofmeyr 2009a:140). Tydens
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p108<br />
die sitting van die Algemene Sinode in 2004 word vir ʼn “ruim huis” benadering gepleit<br />
“waarin plek gemaak word vir almal in die familie ten spyte van die verskille wat<br />
bestaan” (Kruger & Hofmeyr 2009a:140). Tydens die skryf van hierdie verslag staan die<br />
huis egter steeds leeg al is daar al baie gedoen om die huis leefbaar en aantreklik te<br />
maak.<br />
Die groot probleem rondom eenwording, of dan die hereniging van die kerke van die<br />
NG Kerk familie, is primêr die aanvaarding al dan nie van die Belydenis van Belhar.<br />
Hierdie belydenisskrif is in 1982 in konsepformaat, en in 1986 in finale vorm as<br />
amptelike belydenis saam met die ander die Formuliere van Eenheid aanvaar deur die<br />
Sinode van die destydse NG Sendingkerk. Dit vorm ook deel van die belydenisgrondslag<br />
van die VGKSA. Die Belydenis van Belhar (Ned Geref Sendingkerk 1986)<br />
bestaan uit vyf onderafdeling, maar die aandag word gewoonlik gevestig op die<br />
middelste drie temas, naamlik “die eenheid van die kerk in Jesus Christus” as “gawe en<br />
opdrag”, die “boodskap van versoening in en deur Jesus Christus” en “geregtigheid en<br />
vrede onder mense”. Die eerste deel oor geloof in die drie-enige God “wat deur sy<br />
Woord en Gees sy kerk versamel, beskerm en versorg” en die laaste deel oor<br />
“gehoorsaamheid aan Jesus Christus as enigste Hoof” moet saam met die ander dele<br />
gelees word (Cloete & Smit 1984).<br />
Die Algemene Sinode besluit in 1998 (Ned Geref Kerk 1998:422) dat “die Belydenis<br />
van Belhar op sigself genome nie met die Drie Formuliere van Enigheid in stryd is nie”.<br />
Tog blyk dit dat (die lidmate van) die NG Kerk nog nie gereed is om Belhar as<br />
belydenisskrif te aanvaar nie. Sedert die besluit van 1998 was daar uit verskeie oorde<br />
besware geopper. Vanuit ʼn meer populêre perspektief is dit gewoonlik die<br />
ontstaansgeskiedenis wat onder die loep kom. So skryf Raubenheimer (2008:17) dat<br />
sommige “buitelandse kerke, jonger lidmate en selfs jong predikante van die NG Kerk”<br />
dalk die belydenis mag ondersteun, maar “[d]it moet egter óók begryp word dat die<br />
Belydenis van Belhar nie aanvaarbaar is vir die meerderheid NG lidmate wat bekend is<br />
met die ontstaansgeskiedenis van en die ‘slae’ wat dié belydenis hulle toegedien het<br />
nie”. Van Wyk (2009:elektroniese bron) sluit hierby aan as hy sê dat die Belydenis van<br />
Belhar “nie net polities geïnspireerd is nie, maar ook deur die Verenigende Geref Kerk<br />
(VGK) gebruik word as ’n stok om die NG Kerk mee by te kom.” Hierteenoor skryf<br />
ander, soos Botha (2008:elektroniese bron), dat die belydenis nie “met die etiket van<br />
Bevrydingsteologie afgemaak word” sonder om die hand van die Here daarin te<br />
verreken nie.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p109<br />
Vanuit ʼn akademiese perspektief argumenteer Strauss (2005:560) dat die Belhar<br />
belydenis nie gaan oor “kernwaarhede van die Bybel” nie, maar slegs oor “periferiese<br />
morele waardes”. Dames (2012:31) reageer hierop deur te sê dat hierdie argument van<br />
Strauss die outentieke belewenis van apartheid van die lidmate van die NGSK en die<br />
VGK afmaak as onbelangrike randsake: “Strauss’ (2005:572-573) remark, that the<br />
Confession occupies itself with peripheral issues and not with central faith issues,<br />
totalised the DRMS/URCSA’s pre- and post-1994 authentic experience into moral and<br />
peripheral issues” (Dames 2012:31).<br />
Hartney (2011:elektroniese bron) reageer ook op Strauss (2005) met sy “Eksegetiesteologiese<br />
ondersteuning van die Belydenis van Belhar.” Hierin voer hy aan dat die drie<br />
temas waaraan Belhar aandag gee, naamlik eenheid, versoening en geregtigheid wel<br />
kernsake van die Skrif is en nie net randsake nie. Hy kyk na beide die Ou- en Nuwe<br />
Testament en gee veral aandag aan Paulus se briewe. Die slotsom waartoe hy kom is<br />
dít:<br />
ʼn Belydenis, alhoewel dit “quia” is, kan nooit soos die Skrif die laaste<br />
woord spreek nie en is daarom nooit afgesluit nie maar het altyd ʼn oop<br />
einde.<br />
ʼn Belydenis is egter meer as etiese uitsprake van die kerk. Uit<br />
voormelde ontledings, is ons gevolgtrekking, dat die Belydenis van<br />
Belhar is na sy inhoud werklik ʼn belydenis (sic) (“marturein” en<br />
“homologein”).<br />
Die Belydenis van Belhar handel soos blyk uit hierdie studie, nie oor<br />
periferiese morele waardes nie, maar wel met kernwaarhede van die<br />
Skrif (Hartney 2011:103).<br />
Intussen het die NG Kerk in 2007 besluit om lidmate op ʼn informele basis te toets oor<br />
kerkhereniging en die aanvaarding al dan nie van die Belydenis van Belhar. Die<br />
resultaat van hierdie kwalitatiewe ondersoek het volgens Strauss (2010:138) aangedui<br />
“...dat daar groot weerstand teen Belhar in NG Gemeentes bestaan. ʼn Weerstand wat<br />
die aanvaarding van Belhar in die NG Kerk vir die huidige onmoontlik maak.”<br />
Die volgende dramatiese skuif hieroor het gekom van die leierskap van die Sinode van<br />
die Wes- en Suid-Kaap. Die moderatuur het by die sinode aanbeveel dat die Belydenis<br />
van Belhar aanvaar moet word. Tydens die sinodesitting in Mei 2011 het hulle toe met<br />
544 stemme teen 124 die volgende besluit geneem:
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p110<br />
Die sinode is oortuig dat die Bybelse eis vir geregtigheid vir alle mense,<br />
versoening tussen alle mense en die eenheid van die kerk tot die kern<br />
van die evangelie behoort. Die Belydenis van Belhar verwoord hierdie<br />
evangeliese eis om geregtigheid, versoening en eenheid op 'n ander<br />
wyse as die ander belydenisskrifte van die kerk. Die sinode aanvaar as<br />
kerkvergadering die Belydenis van Belhar en daarom versoek hierdie<br />
vergadering die Algemene Sinode om die Belydenis van Belhar op 'n<br />
kerkordelike wyse deel van die Nederduitse Gereformeerde Kerk se<br />
belydenisgrondslag te maak (Ned Geref Kerk Wes- en Suid-Kaap<br />
2011:elektroniese bron).<br />
Hierdie besluit word na die Algemene Sinode deurgegee en na jare se debatte en<br />
onsekerheid neem die NG Kerk se Algemene Sinode later in 2011 die volgende besluit<br />
rakende die Belydenis van Belhar: “Die Algemene Sinode besluit om die Belydenis van<br />
Belhar op kerkordelike wyse deel van die NG Kerk se belydenisgrondslag te maak en<br />
dra dit aan die Moderamen op om die nodige kerkordelike prosesse hiervoor in werking<br />
te stel” (Ned Geref Kerk 2011a:elektroniese bron). Uiteindelik het die NG Kerk verder<br />
gegaan as om net sê dat die inhoud van Belhar nie in stryd is met die Bybel nie, maar<br />
dat dit selfs as ʼn belydenisskrif aanvaar sou kon word. Die kerkordelike proses is egter<br />
steeds nie afgehandel nie en ʼn stryd lê waarskynlik nog voor om die nodige twee-derde<br />
meerderheid by al die gemeentes en streeksinodes te kry.<br />
Die eerste sinode om te vergader na die Algemene Sinode, was dié van die Oos-Kaap.<br />
Hulle besluit oor Belhar lui so: “Die sinode ontvang die Belydenis van Belhar as ʼn<br />
geskenk uit God se hand vir ons stukkende land” (Ned Geref Kerk Oos-Kaapland<br />
2012). Dit lyk tog of die gesindheid teenoor Belhar in die kerklike strukture aan die<br />
verander is. Of dit egter aanvaar sal word in plaaslike gemeentes, bly steeds ʼn vraag.<br />
Dikwels is die houding eerder een van “moenie hier verander nie”. Alles verander buite<br />
die NG Kerk, hier wil ons dit hou soos dit altyd was. Ek weet dit is nog<br />
moeilik, want baie mense sien die kerk nog as my kerk. Daarbuite<br />
is die swarte baas, maar hier in my kerk, dit is my kerk hierdie<br />
jy weet. Ek wil jou nie in my kerk hê nie... [Isak 14-344].<br />
Die NG Kerk se wiele draai stadig. Besluite word gewoonlik eers in streeksverband<br />
bespreek en aanvaar en daarna aan die sitting van die Algemene Sinode voorgelê vir<br />
goedkeuring. Ten spyte van hierdie langdradige proses is daar duidelik vordering in die
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p111<br />
posisie wat die NG Kerk inneem ten opsigte van relevante sake. So het die NG Kerk<br />
oor ʼn tydperk beweeg van steun aan apartheid tot ʼn teoretiese afwysing daarvan tot ʼn<br />
skuldbelydenis oor haar aandeel daarin. So was dit ook met die Belydenis van Belhar<br />
oor die laaste aantal jare. Dit is nie korrek om die NG Kerk uit te beeld as sou die Kerk<br />
steeds die posisie van dekades gelede beklee soos wat deur Jennifer Nelson (2003:69)<br />
gesuggereer word nie.<br />
Wat op amptelike gebied gebeur, stem egter nie noodwendig ooreen met wat in<br />
plaaslike gemeentes gebeur nie. Met die afskeiding van die APK in 1987 is daar<br />
beweer dat die NG Kerk nou van sy rassistiese lidmate ontslae geraak het (Du Toit et<br />
al 2002:161). Of dit so eenvoudig is, is nie seker nie. Selfs die resultate van Kerkspieël<br />
wil suggereer dat die NG Kerk nie die kwessie van rassisme as baie belangrik beskou<br />
nie. So meld Schoeman (2010) dat van die sewe groot kwessies in Suid-Afrika wat<br />
deur The South African Christian Leadership Assembly geïdentifiseer is (Bisschoff<br />
2008:10), rassisme die tweede minste aandag in gemeentes kry. Dit is net seksisme<br />
wat nog minder aandag kry. Dit is te betwyfel of hierdie toedrag van sake die gevolg is<br />
daarvan dat rassisme en seksisme nie voorkom in gemeentes nie, en of dit nie dalk<br />
eerder moeilike kwessies is wat gerieflikheidshalwe oorgesien word nie.<br />
In die volgende twee afdelings word gekyk na twee modelle wat gebruik kan word as<br />
lense waardeur na mense se posisie ten opsigte van die verlede en verandering gekyk<br />
kan word. Eerstens word gekyk na Weingarten se uitdaging aan vertellers van<br />
narratiewe. Tweedens word daar gekyk na die proses van verandering en hoe mense<br />
daarop reageer.<br />
6. Weingarten se “Typology of Witnessing”<br />
Alhoewel Weingarten (2000:396) se “Typology of Witnessing” nooit in die gesprekke te<br />
sprake gekom het nie, bied dit tog 'n handige skema waardeur na die inhoud van die<br />
navorsing gekyk kan word. Die wyse waarop sy kyk na hoe narratiewe vertel word, bied<br />
nuwe moontlikhede om tydens die gesprek die vertellers uit te daag om weer te besin<br />
oor hulle verhale.<br />
Weingarten gebruik die konsep van “witnessing” of getuienislewering as die sleutel vir<br />
haar “understanding of the dilemmas faced pre- and post-Apartheid" (Weingarten
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p112<br />
2002:45). Volgens haar is 'n getuie iemand wat iets waarneem of beleef en dan later<br />
daarvan vertel. In die apartheidskonteks, soos in hierdie navorsing bedoel, sê sy 'n<br />
“witness is created... when a person observes the actions of a perpetrator (or a system)<br />
on a victim" (Weingarten 2002:45). In terme van hierdie definisie is elke mens in Suid-<br />
Afrika 'n getuie, elk vanuit 'n eie perspektief. Die mede-navorsers voldoen uiteraard<br />
volledig aan hierdie definisie.<br />
Weingarten voer aan dat alle getuienis gelewer word in 'n konteks van mag en kennis<br />
of die gebrek daaraan. 'n Persoon kan getuig met of sonder kennis of bewustheid, en in<br />
'n bemagtigde of ontmagtigde situasie ten opsigte van die saak waaroor getuig word.<br />
Sy karteer dan alle getuies op die twee asse van kennis en mag. Skematiese stel sy dit<br />
voor met 'n blok met vier kwadrante rondom die kruispunt van hierdie twee asse. Elke<br />
kwadrant verteenwoordig 'n ander posisie waarin die getuies hulleself sou kon bevind<br />
op verskillende tye en in verskillende situasies. 'n Persoon kan ook oor tyd van een<br />
kwadrant na 'n ander skuif ten opsigte van dieselfde situasie.<br />
Die kwadrant links bo verteenwoordig die getuie wat bewus en bemagtig is. In die skets<br />
hieronder is hierdie blok nie ingekleur nie. Die kwadrant links onder verteenwoordig die<br />
getuie wat wel bewus was, maar ontmagtig. In die skets word dit voorgestel deur die<br />
blok wat met skuinsstrepe na onder ingekleur is. Die kwadrant regs bo (in die skets<br />
aangedui deur die blok wat met skuinsstrepe na bo ingekleur is) verteenwoordig die<br />
bemagtigde, maar onbewuste getuie. Die laaste kwadrant, regs onder, verteenwoordig<br />
die onbewuste en ontmagtigde getuie en word voorgestel deur oorkruis skuinsstrepe.<br />
In die skets gebruik ek verskillende kruisstrepe om die verskillende kwadrante mee te<br />
identifiseer terwyl Weingarten gebruik maak van die kleure van 'n verkeerslig in haar<br />
benoeming van die kwadrante: Links bo is groen, links onder is geel en regs bo is rooi.<br />
Die laaste kwadrant regs onder is swart.<br />
Weingarten se “topology of witnessing” kan grafies as volg voorgestel word:<br />
Bewus<br />
Onbewus<br />
Bemagtig - Groen - - Rooi -<br />
Ontmagtig - Geel - - Swart -
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p113<br />
Weingarten gebruik aanvanklik hierdie twee-by-twee rooster om haar eie situasie as<br />
kind in die huis te beskryf. Haar ma was terminaal siek aan kanker en haar pa en die<br />
dokter het besluit om nie vir haar ma te vertel hoe ernstig die situasie was nie. Sy<br />
beskryf dan haar ma as een wat vasgevang is in die swart kwadrant. Sy was onbewus<br />
van die erns van die siekte en boonop ontmagtig om enigiets aan die saak te doen.<br />
Sy beskryf haarself as synde in die geel blok: deeglik bewus van die situasie, maar<br />
ontmagtig deur die keuse van haar pa en die kenner, die dokter. Hierdie twee was<br />
beide bemagtig en bewus (die groen blok), maar sy het hulle gesien as bemagtig maar<br />
onbewus (die rooi blok) van die impak van hulle keuse. Hulle bly bemagtig, “creating<br />
the most painful circumstances of my adult life to that point" (Weingarten 2000:396).<br />
Die getuie-posisie wat elke persoon inneem word dus bepaal deur die persoon se eie<br />
belewenis van mag en kennis met betrekking tot 'n spesifieke situasie. Elke sodanige<br />
posisie skep gevolge vir die individu, die familie en die gemeenskap (Weingarten<br />
2000:397). Elke persoon se mate van kennis en mag vra na 'n bepaalde reaksie of<br />
gedrag. Dis hierdie reaksies by wit Afrikaanse Christene wat in hierdie navorsing onder<br />
die soeklig kom. Hoeveel het die mede-navorsers werklik geweet van (die effek van)<br />
apartheid en wat was hulle by magte om daaraan te doen? En wat het hulle destyds<br />
gedoen en wat doen hulle tans?<br />
Die laaste afdeling van hoofstuk twee word aan verandering gewy. Eers kyk ons na<br />
Bridges en Mitchell (2000) se drie-fase model en daarna na Rendle (2007) se<br />
voorstelling van die proses waardeur mense gaan tydens verandering.<br />
7. Die proses van verandering<br />
Ten spyte van hierdie betrokkenheid by en goeie gesindheid teenoor<br />
swart mense, het ek jare lank nooit die sosiaal-politieke sisteem<br />
bevraagteken nie (Müller 2000a:23).<br />
Die nuwe Suid-Afrika is 'n veranderde situasie. Die ou bekende wêreld van apartheid-<br />
Suid-Afrika is vir altyd verby. Dis asof die hele wêreld verander het en die uitdaging is<br />
vir almal in die land om hierby aan te pas. Die verandering is 'n gegewe waarby wit<br />
Afrikaanse Christene sal moet aanpas. Die wyse waarop hulle dit doen, is deel van die
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p114<br />
fokus van hierdie navorsing. In hierdie onderafdeling beskryf ek ʼn moontlike bril<br />
waardeur na verandering, en aanpassing by hierdie verandering, gekyk kan word. Ek<br />
staan hoofsaaklik stil by Bridges en Mitchell (2000) se verduidelikings van verandering<br />
en by Rendle (1998 en 2007) se “roller coaster of change.”<br />
Bridges en Mitchell (2000:elektroniese bron) skryf oor leierskap en die proses van<br />
verandering. In hulle beskrywing tref hulle 'n belangrike onderskeid tussen verandering<br />
en aanpassing: “The change is external... while transition is internal (a psychological<br />
reorientation that people have to go through before the change can work).” In terme<br />
van hierdie navorsing is hierdie onderskeid belangrik, omdat die ondersoek juis handel<br />
oor mense se reaksie op die verandering en nie oor die aard van verandering as<br />
sodanig nie. Die verandering in politieke beleid en alles wat daarmee saamgaan, het<br />
plaasgevind en teen wil en dank moes almal bepaalde aanpassings maak om hierdie<br />
veranderings te akkommodeer, ook diegene wat sê: as ons nie gedwing word<br />
om te verander nie, sal ons nie verander nie [Elsa 5-612].<br />
Volgens Bridges en Mitchell (2000) vind hierdie aanpassing in drie fases plaas. In hulle<br />
onderskeidende beskrywing van verandering en aanpassing maak hulle die punt dat<br />
leiers soms aanvaar dat omdat daar verandering in die sisteem was, die mense daarby<br />
betrokke ook noodwendig sou aanpas by die verandering. Hierdie aanname is nie<br />
noodwendig waar nie. Soos Hanlie [2-578] dit stel: Vir party mense is dit<br />
makliker om vinniger te verander, ander gaan 'n langer tyd nodig<br />
hê. Aanpassing vind dikwels heelwat stadiger plaas as die verandering, omdat mense<br />
deur drie afsonderlike prosesse moet gaan voordat aanpassing kan plaasvind.<br />
Die eerste proses is afskeid neem, of soos hulle dit stel saying goodbye. Hierdie eerste<br />
vereiste is dat mense “have to let go of the way things – and, worse, the way that they<br />
themselves – used to be” (Bridges & Mitchell 2000). Mense moet afskeid neem van<br />
hulle bestaande posisies voordat hulle daaraan kan dink om aan te beweeg. Volgens<br />
Bridges en Mitchell (2000) is dit vir sommige mense so moeilik om afskeid te neem<br />
omdat hulle “have spent their whole lives standing on first base.” Die rede waarom dit<br />
vir mense so moeilik is om afskeid te neem, is omdat dit van hulle vra “to let go of what<br />
feels to them like their whole world of experience, their sense of identity, even ‘reality’<br />
itself.” Soos dit in die gesprekke verwoord is: Later van tyd het ons gedink<br />
dat as ons sou ingee of verander, dan verloor ons dit wat ons<br />
het [Albert 4-493].
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p115<br />
Nadat afskeid geneem is, maar voordat aanbeweeg kan word na die derde proses,<br />
bevind mense hulle in die sogenaamde neutral zone. Hierdie is 'n tussen-in posisie vol<br />
onsekerheid en verwarring. Bridges (1991:18) noem dit ook 'n fase van “lostness”.<br />
Bloot om hier te oorleef neem dikwels al mense se energie op. Hierdie posisie is so<br />
ongemaklik dat “people are driven to get out.” Mike [8-571] praat oor die dreigende<br />
regstellende aksie as hy sê: As ek 'n ambisieuse mens is, en jy hou my<br />
terug, gaan ek die land verlaat. Ek gaan definitief nie hier bly<br />
nie, ek wil groei, en as ek nie in die land kan groei nie, gaan<br />
groei ek op ’n ander plek.<br />
Terwyl sommige mense so gou moontlik uit die neutrale sone wil wegkom, hanteer<br />
ander dit weer deur 'n hunkering na die verlede: hulle hou ten alle koste vas<br />
en hulle leef ten alle koste asof ons nog in die ou SA leef met<br />
alles soos wat dit tien jaar terug was. Asof niks nog verander<br />
het nie [Albert 7-347]. 'n Suksesvolle oorgang vra egter dat mense genoeg tyd in die<br />
neutrale sone spandeer. Die tyd wat hier spandeer word “is not wasted, for that is<br />
where the creativity and energy of transition are found and the real transformation<br />
takes place” (Bridges & Mitchell 2000).<br />
Die laaste fase van die drie oorgangsprosesse is moving forward. Volgens Bridges en<br />
Mitchell (2000:elektroniese bron) misluk mense dikwels in hulle oorgang, omdat hulle<br />
nie die ou patrone kan laat staan en 'n einde daaraan kan maak nie. Ander misluk<br />
omdat hulle “frightened and confused” raak en nie die ongemak van die neutrale sone<br />
lank genoeg kan hanteer sodat dit 'n verandering in hulle kan bewerk nie. Sommige<br />
mense kom wel deur die eerste twee prosesse, maar val dan vas wanneer hulle 'n<br />
nuwe begin moet maak. Die probleem is dat aanbeweeg nuwe gedrag vra en dat<br />
hierdie risiko vir sommige net te groot is. Soos Mike [2-118] sê om nou 'n leefwyse<br />
te verander, is nie maklik nie.<br />
In 'n gids aan werknemers sluit die Universiteit van Salford aan by die gedagte dat<br />
persone in 'n oorgangsituasie mag vasval. Hulle neem die bekende “grief cycle” van<br />
Kübler-Ross as vertrekpunt en pas dit dan aan vir die proses waardeur mense tydens<br />
verandering gaan. Die eerste twee fases noem hulle “denial” en “defence” en maak dan<br />
hierdie opmerking: “Many people facing radical change... can get locked in a cyclical<br />
process going through the first two stages” (University of Salford 2010:9).
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p116<br />
'n Handige lens waardeur gekyk kan word na die proses van verandering en oorgang is<br />
Rendle (2007) se “roller coaster of change”. Elders (Rendle 1998:105) noem hy dit “the<br />
emotional cycle of congregations in change.” Hierdie model kyk nie net na die<br />
verandering self nie, maar veral na die emosionele reaksie van die mense wat deur die<br />
verandering geraak word. 'n Aangepaste en vertaalde weergawe van sy skematiese<br />
voorstelling verskyn hieronder.<br />
Rendle (2007) bied sy “roller coaster” aan as 'n model “that identifies a natural<br />
sequence of feelings and relationships that are part of change.” Sy vertrekpunt is dat<br />
alle verandering soortgelyke reaksies tot gevolg het. Hy verduidelik dit aan die hand<br />
van 'n enkele golf van 'n tipiese sinuskurwe. Soos hy dit voorstel (soos in die skets<br />
hieronder) het hierdie golf aanvanklik 'n kort opwaartse kurwe wat dan deur 'n langer<br />
afwaartse kurwe gevolg word. Ná 'n onderste draaipunt is die beweging weer opwaarts<br />
tot 'n nuwe hoogtepunt weer bereik word. Hy is die eerste om te erken dat die model<br />
nie allesomvattend is nie en nie alles sê wat moontlik oor die onderwerp gesê kan word<br />
nie. Tog bied dit 'n werkbare hulpmiddel vir hierdie navorsing.
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p117<br />
Die aanvanklike aankondiging van verandering veroorsaak 'n toename in energie en<br />
positiewe gevoelens. Anders as sommige sisteme wat eers slegter moet word voordat<br />
dit beter kan word, is die effek van verandering eers 'n positiewe opwelling en daarna 'n<br />
negatiewe tydperk voordat dit (hopelik) weer positief draai (Rendle 1998:111). 'n<br />
Relevante voorbeeld van hierdie aanvanklike positiewe opwelling sou in die konteks<br />
van hierdie navorsing kon wees die euforie oor die vrylating van Nelson Mandela en die<br />
onverwagse goeie gesindheid tydens die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika<br />
in 1994. Die Springbok rugbyspan se verowering van die Rugby Wêreldbeker in 1995<br />
dra verder by tot hierdie euforie. Weldra maak hierdie aanvanklike euforie plek vir<br />
ander, ook meer negatiewe, gevoelens.<br />
Rendle (1998:114) kombineer sy sinusgolfmodel met Bridges (1991) se drie-fase<br />
proses van verandering. Wanneer 'n vertikale lyn deur die onderste draaipunt van die<br />
golf getrek word, word twee onderskeibare helftes sigbaar. Links van die lyn is die<br />
afskeidneem-fase met al die negatiewe emosies wat gewoonlik daarmee saam gaan.<br />
Dit sluit onder andere emosies in soos skok, rou, disoriëntasie, verlange na die “ou<br />
dae”, skuld, aggressie en woede. Dit kan ook lei tot onttrekking aan ander mense en<br />
afsydigheid ten opsigte van die proses van verandering.<br />
Regs van die vertikale lyn lê die emosies van hoop. Hier is reeds 'n besluit geneem om<br />
deel te neem aan die verandering. Nou kom kreatiewe probleem-oplossende gedrag na<br />
vore. Die emosies is ook meer positief en hoopvol.<br />
Onder, op die draaipunt van die kurwe, lê 'n kritiese area. Iewers in die proses van<br />
verandering moet elkeen daarby betrokke, 'n doelbewuste keuse maak om óf deel te<br />
wees van die verandering, óf om te onttrek uit die proses. In Frans [1-471] se woorde:<br />
Dit voel net vir my dat ons by 'n punt moet kom… dat ons hierdie<br />
goed moet afsluit en moet aangaan in die nuwe SA. Die keuse om eerder<br />
te onttrek aan die verandering loop daarop uit dat 'n persoon byvoorbeeld sy werk<br />
bedank as gevolg van die verandering in sy werksomstandighede. Isak [8-128] vertel<br />
van mense met dekades se diens wat 'n skeidingspakket aanvaar, want hulle kon<br />
net nie die druk en verandering aanvaar nie. Ander kies eerder om die<br />
land te verlaat en hulle heil elders – gewoonlik in 'n sogenaamde ontwikkelde land – te<br />
gaan soek. Nie almal se onttrekking is egter so dramaties soos om te bedank of te<br />
emigreer nie. Sommige mense emigreer intern. Hulle maak hulleself los van die<br />
buitewêreld en leef hoofsaaklik na binne. Dit is veral in hoofstuk vier waar hierdie
Hoofstuk 2: Die oorsprong van die apartheidsverhaal<br />
p118<br />
temas weer aan die orde sal kom.<br />
8. Samevatting<br />
In hierdie hoofstuk is daar gekyk na die agtergrond waarteen die navorsing afspeel. In<br />
terme van die ABDCE-model is hierdie hoofstuk ʼn verhaal ter agtergrond, oftewel die<br />
background. Eers is daar gekyk na die apartheidswêreld waarin die mede-navorsers<br />
geleef en grootgeword het.<br />
Die agtergrond en oorsprong van die politieke beleid van apartheid is ondersoek. Daar<br />
is gekyk na die voorlopers van die beleid wat herlei kan word na die tyd van slawerny<br />
en kolonialisme. Die rasse-meerderwaardigheid van die Britte is uitgewys asook die<br />
wette wat reeds sedert die tyd van die Britse oorheersing aan die orde van die dag<br />
was.<br />
Die goeie bedoelings met die beleid van apartheid en die aanvanklike oogmerke<br />
daarmee is in die woorde van die mede-navorsers weergegee. Ongelukkig het die<br />
beste bedoeling ook onvoorsiene gevolge en die tyd het die beleid ingehaal totdat dit<br />
nie meer houdbaar was nie.<br />
Die ontwikkeling in post-apartheid Suid-Afrika, in die samelewing en die Kerk, is<br />
ondersoek om te verstaan teen watter agtergrond die opvolgnavorsing gedoen is. ʼn<br />
Aantal relevante aspekte van die verandering sedert 1994 word beskryf onder die<br />
opskrifte van onsekerheid, ontnugter, opgewonde en oneerlik.<br />
Ten slotte is Weingarten se tipologie van getuienislewering verduidelik en is daar<br />
aandag gegee aan die proses van verandering soos beskryf deur Bridges en Mitchell<br />
se drie fase-model en Rendle se roller coaster of change-model.<br />
In hoofstuk drie kom die mede-navorsers self aan die woord. Dié hoofstuk is ʼn verhaal<br />
van ontwikkeling en word gewy aan die aanvanklike navorsing wat in 1998 gedoen is.<br />
Hier word die stemme van die mede-navorsers self gehoor soos hulle hul eie<br />
narratiewe oor die tydperk van apartheid vertel.
HOOFSTUK 3<br />
DIE VERHAAL OOR <strong>APARTHEID</strong> – VERLEDE TYD<br />
(ʼn Verhaal van ontwikkeling) 17<br />
As jong dominee was ek meer in gesprek met my eie mense as met<br />
lede van die swart gemeenskap of selfs die nie-Afrikaanse<br />
gemeenskap. Ek het lid geword van die Afrikaner Broederbond en ek<br />
onthou hoe ek in vele gesprekke die saak van die Afrikaner en die<br />
morele regverdigbaarheid van apartheid vurig verdedig het (Müller<br />
2000a:21).<br />
1. Inleiding<br />
Soos reeds in hoofstuk een verduidelik, volg hierdie navorsingsverslag die ABDCEmodel<br />
van Müller, Van Deventer en Human (2001). Hierdie derde hoofstuk fokus dus<br />
op die aspek van ontwikkeling (development) van die navorsing. Die kern van die<br />
navorsing word hier deur verskillende narratiewe byeengebring. Die apartheidsverhale<br />
soos vertel deur die mede-navorsers word deurlopend getoets aan die literatuur en aan<br />
swart stemme wat uiteraard ʼn ander siening van apartheid huldig. Die navorsing poog<br />
om alle stemme wat relevant is vir hierdie studie te hoor.<br />
In lyn met die aard van narratiewe navorsing word die self-narratiewe van die medenavorsers,<br />
sowel as die insette van die navorser self, as gelykwaardig aan die ander<br />
geskrewe bronne wat benut word, beskou. Die menings uitgespreek deur die lede van<br />
die groep dra dus, vir die doel van hierdie verslag, net so veel gewig as die ander<br />
bronne.<br />
Die mede-navorsers het ook geleentheid gekry om op mekaar se standpunte te<br />
reflekteer en kritiese vrae te vra. Na elke gesprek het die mede-navorsers ʼn<br />
transkripsie ontvang van die vorige gesprek. Hulle kon dan daarop reflekteer en verder<br />
met mekaar in gesprek tree oor die temas wat aangeraak is. Ek het ook die<br />
transkripsies met ander persone gedeel wat dan daarop gereageer het. Hierdie<br />
reaksies het ek dan saamgeneem na die volgende groepsgesprek waar dit soms direk<br />
te sprake gekom het. As navorser het ek self ook, na aanleiding van die transkripsies,<br />
kritiese opmerkings gemaak oor wat in sommige gesprekke gesê is.<br />
17 Met verwysing na die derde deel (development) van Müller, Van Deventer en Human (2001) se<br />
ABDCE-model.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p120<br />
2. “Geblinddoek deur die lewe” 18<br />
Apartheid was baie “suksesvol” ten opsigte van die primêre doelwit naamlik om die<br />
verskillende rasse apart te hou. Dit is daarom te verstane dat daar (ten minste) twee<br />
perspektiewe op apartheid sal wees. In hierdie hoofstuk word gekyk na die wit,<br />
Afrikaanse, post-apartheid perspektief op hierdie fenomeen wat ons as apartheid ken.<br />
Hierdie opinies is soos dit in 1998 uitgepreek is deur ’n groep wit Afrikaanse Christene,<br />
ongeveer vier jaar na die formele beëindiging van die apartheidsera. As sodanig is dit<br />
terugskouend. Aangesien die tydsverloop nog redelik kort is, veronderstel ek dat die<br />
menings uitgespreek waarskynlik baie dieselfde is as die menings wat gehuldig is<br />
gedurende die tyd van apartheid.<br />
Die wit Afrikaner se perspektief op apartheid, soos dit in hierdie navorsingsverslag na<br />
vore kom, sal waarskynlik aanduidend wees van hoe meer wit Afrikaners gedink het en<br />
miskien nog steeds dink oor die politieke beleid van die NP van byna vyf dekades. Die<br />
bedoeling is nie om te beweer dat alle wit Afrikaanse Christene so dink of gedink het<br />
nie.<br />
Die verslag sal kyk na die opinies wat die mede-navorsers in die gesprekke<br />
uitgespreek het, asook die geskrifte van ander en die wisselwerking tussen hierdie<br />
twee. Dit ondersoek ʼn wit Afrikaanse perspektief op apartheid van beide ondersteuners<br />
en teenstanders van die beleid. Die menings uitgespreek deur mede-navorsers sal<br />
ondersteun en uitgedaag word deur ’n oorvloed literatuur wat oor hierdie onderwerp<br />
beskikbaar is, uit wit en swart geledere. In hierdie hoofstuk beperk ek myself<br />
hoofsaaklik tot die literatuur wat beskikbaar was ten tye van die oorpronklike gesprekke<br />
en die opskryf van die proses.<br />
Die definisies wat van apartheid gegee word en die verstaan van die implikasies<br />
daarvan sal ondersoek word in die lig van veral die afgryslike onthullings by die WVK.<br />
Die bedoeling is nie, en was ook nooit, om dit krities te evalueer of om dit op elke punt<br />
uit te daag nie. Hierdie hoofstuk beskryf hoe die mede-navorsers, ongeveer vier jaar na<br />
die einde van apartheid, apartheid gekonstrukteer het in hul eie gedagtes. Die WVK<br />
onthullings wat reeds bekend is aan die mede-navorsers, dien alreeds as ’n uitdaging<br />
van hulle bestaande posisies. Dit is hierdie onthullings wat medebepalend sal wees vir<br />
18 Hierdie beskrywing verwys na ʼn opmerking van Frans [1-462] dit voel vir my ons het<br />
geblinddoek deur die lewe gegaan.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p121<br />
die vlak van aanspreeklikheid of skuld wat wit Afrikaners (behoort te) aanvaar in die<br />
huidige post-apartheid situasie.<br />
Die wit Afrikaner standpunt sal deurgaans uitgedaag word deur alternatiewe stemme,<br />
hoofsaaklik die mening van swart mense. Met die term swart word in hierdie verslag<br />
verwys na alle mense wat nie in die apartheidsjare as wit beskou sou word nie. Dit<br />
word dus as ʼn omvattende term gebruik vir almal wat onder die apartheidsbedeling as<br />
nie-blank geklassifiseer is of sou wees. Dit sluit dus ook diegene in wat as kleurling 19 of<br />
Indiër geklassifiseer is en nie net swart Afrikane nie.<br />
Die swart perspektief verskil grootliks van die mening uitgespreek deur die lede van die<br />
groep. Hierdie hoofstuk is daarom noodsaaklike vir die bepaling van skuld en die<br />
implikasie daarvan vir die pad vorentoe in terme van sake soos regstellende aksie en<br />
versoening. Hierdie kwessies sal later aangespreek word.<br />
Dwarsdeur die hoofstuk sal ek van raampies soos hierdie gebruikmaak.<br />
In hierdie raampies sal alternatiewe stemme gehoor word. Dit is<br />
gewoonlik, maar nie altyd nie, swart stemme wat reflekteer oor die<br />
onderwerp van die omringende paragrawe. Soms reflekteer dit die<br />
posisie van wit Afrikaners buite die hoofstroom. Die inhoud van hierdie<br />
raampies sal beperk word tot opmerkings en opinies uitgespreek ten tye<br />
van die oorspronklike gesprekke. Dit is met ander woorde menings wat<br />
die groep sou gehoor het of kon hoor in die tyd voor of tydens die<br />
groepbesprekings. Sommige van hierdie opinies is ingewerk tydens die<br />
gesprekke self, terwyl ander eers later bygekom het. Waar dit deel van<br />
die oorspronklike gesprek is, sal dit in die normale vloei van die hoofstuk<br />
na vore kom. Soms is ’n belangrike mening onbekend aan, of<br />
geïgnoreer deur die groep en dan sal dit in soortgelyke raampie soos<br />
hierdie aan die orde gestel word.<br />
Uiteraard is hierdie tipe raampies nog nie vroeër in die verslag gebruik<br />
nie, omdat die alternatiewe stemme eers in hierdie hoofstuk pertinent<br />
aan die orde gestel word. In hierdie hoofstuk, en ook die volgende twee,<br />
sal daar uitvoerig van hierdie raampies gebruik gemaak word.<br />
19 Die terme swart, kleurling en Indiër verwys hier na die etikette wat in die apartheidstyd aan mense<br />
toegeken is. In hierdie verslag word die term bruin mense gebruik eerder as die term kleurling.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p122<br />
3. Die effek van apartheid<br />
Apartheid-Suid-Afrika het mense verban en ingeperk, noodtoestande afgekondig en<br />
aanhouding sonder verhoor – waarvan ten minste 96% in vrylating of kwytskelding<br />
geëindig het (Coleman 1998:15) – gewettig. Ek kan goed onthou hoe omgekrap ek as<br />
jong student was om in ʼn voetnota van die Nobelpryswenner Aleksandr Solzhenitsyn<br />
se boek The Gulag Archipelago (1973:290) te lees:<br />
In the Republic of South Africa, terror has gone to such lengths in<br />
recent years that every suspicious (SOE (sic) – Socially Dangerous<br />
Element) black can be arrested and held for three months without<br />
investigation or trial. Anyone can see immediately the flimsiness of this:<br />
why not from three to ten years? [deurgaans sy beklemtoning].<br />
As baie naïewe jong, wit Afrikaner het dit my diep ontstel dat mense sulke dinge oor my<br />
land kon skryf. Daar het duidelik baie dinge gebeur waarvan ek niks (wou) geweet het<br />
nie. Maar, ek was blykbaar nie al een wat so gevoel het nie. Ben [6-089], die oudste<br />
van die mede-navorsers, erken: Daar was darem vreeslik baie wreedhede,<br />
wat ons as gewone mense nie van geweet het nie, verskriklike<br />
ongeregtigheid.<br />
Selfs al was wit mense versigtig om die volle impak van apartheid<br />
duidelik te verwoord, het swart mense dit in ondubbelsinnige taal<br />
gedoen: "This history of brutality, murder, dispossession, oppression,<br />
exploitation, of the dehumanizing, violent system of Apartheid, which<br />
through history has caused untold suffering, pain, misery and death to<br />
many black South Africans...” (Chikane 1989:15).<br />
Om nie te weet van misbruike nie, laat dit nie verdwyn nie. Dit het gebeur. Soos die<br />
sestienjarige SWAPO-soldaat wat verdwyn het: "The Recces had taken him up in a<br />
chopper – and then kicked him out over Angola at a height of 10 000 feet" (De Kock &<br />
Gordin 1998:73). Of die verbranding van ʼn slagoffer se liggaam tot as: "It was just<br />
another job to be done. We would have our own little braai (next to the burning body)<br />
and just keep on drinking... Hell, we didn't care. It wasn't as if we had killed human<br />
beings" (Pauw 1997:18).
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p123<br />
Dit was egter nie die enigste tipe vergrype nie. Daar was ook die alledaagse<br />
anomalieë. Ben [1-135], wat grootgemaak is om respek te hê vir swart mense, het twee<br />
reisende verkoopsmanne gehad wat by hom oornag het. Die een was wit en die ander<br />
een swart. Ben het ʼn probleem daarmee gehad om albei in sy huis te laat slaap. Op die<br />
ou end het die swart man in die bussie waarmee hulle gereis het, geslaap [Ben 1-170].<br />
Hanlie [2-306] vertel twee stories uit haar kinderjare: Toe ek nog verskriklik<br />
klein was, het ek in 'n bloekombos gestap op die plaas, en een<br />
van die plaaswerkers het my daar gekry en my teruggevat huis<br />
toe, hand aan hand. Toe een van haar ooms dit sien, het hy die swart man in die<br />
skuur geneem en hom geweldig geslaan met ’n riem. Sy moes staan en kyk. By ʼn<br />
ander geleentheid was daar ʼn plaaswerker wat een of ander bevel nie<br />
uitgevoer het nie hulle het hom in ʼn sak gesit het en die sak<br />
toegebind en so rondom hom in die grond geskiet het. As die ou<br />
daarbinne hom dan nou self natmaak of iets van die aard, was dit<br />
ʼn groot grap gewees. En dit was vir my verskriklik erg [Hanlie<br />
2-318]. Dit was blykbaar in orde om sulke dinge aan swart mense te doen.<br />
Hierdie soort gedrag is nie beperk tot die verlede nie. Dit blyk dat, ten spyte van die<br />
demokratiese verandering in Suid-Afrika, die houding van baie wit mense nog steeds<br />
dieselfde is. Hanlie [2-532] vertel:<br />
ek (het) lankal terug met Mandela se verjaarsdag 'n<br />
foto van hom bestel en ek het dit laat raam... En ek<br />
stap uit en daar sit wit mans in 'n motor en hulle<br />
sien my, en die een sê wat het jy daar, en ek wys en<br />
hy sê is dit vir jouself, en ek dog hy bedoel dis<br />
oulik, dis mooi, laat ek sien, en ek gaan wys dit<br />
vir hom en ek sê nee, dis vir die skool. Hy sê ‘ja<br />
grappig nè, in Amerika is dit Clinton en by ons is<br />
dit 'n kaffer.’ Nou hier staan ek met die foto....<br />
Ander mede-navorsers het soortgelyke ervarings gehad om te vertel.<br />
Ek het tot die slotsom gekom dat die meeste witmense<br />
nog die swartmense haat, na wat ek gehoor het. Ek<br />
het verskriklike goed gehoor, mense wat vertel het<br />
van 'n swartman wat hulle gekry het wat in die<br />
water-drein gebly het. Die hond het daar gestaan en
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p124<br />
blaf, toe kry hulle nou die swartman wat daar onder<br />
bly met sy primus en sy slaapgoed en alles. Toe sê<br />
die een vrou: 'n mens moet sommer een van hierdie<br />
groot vragmotors met grond kry en hom begrawe daar<br />
onder. Ek was verskriklik geskok daaroor. 'n<br />
Vooraanstaande vrou wat by die bestuur van ʼn groot<br />
vroue-organisasie betrokke is, het gesê sy wens sy<br />
kan ʼn geweer vat en al die straatkinders doodskiet<br />
[Elsa 4-016].<br />
Die indruk wat hierdie tipe opmerkings laat, is dat swart mense nie veel werd is nie; dat<br />
ʼn swart lewe nie vreeslik belangrik is nie. Die volgende voorval gee op ʼn vreemde<br />
manier uitdrukking daarvan.<br />
Op 25 Augustus 1993 is Amy Biehl, ʼn Amerikaanse Fulbright student<br />
wat in Suid-Afrika teen apartheid gewerk het, aangerand en<br />
doodgesteek in ʼn swart woonbuurt naby Kaapstad. In 1998 het die vier<br />
jong mans wat skuldig bevind is aan haar moord, amnestie ontvang van<br />
die WVK nadat hulle vyf jaar van hulle vonnis uitgedien het (Biehl &<br />
Nofemela 2007).<br />
Na Amy se dood skryf Sindiwe Magona (1998:87) ʼn boek “Mother to<br />
mother” waarin sy weeklag: “(she) pays the price for the sins of the<br />
fathers and the mothers who did not do their part to see that my son had<br />
a life that was worth living.”<br />
Die effek van jare se apartheidsdenke op die psige van die swart mense was sodanig<br />
dat Amy se moordenaars klaarblyklik nie twee keer gedink het oor wat hulle doen nie.<br />
Hulle eie lewens was oënskynlik so min werd dat hulle dit maklik op die spel plaas; dit<br />
was blykbaar in elk geval nie “worth living” nie.<br />
Die verskriklike ironie is dat wit mense wat hierdie soort ding doen, blykbaar nie in staat<br />
is om te sien dat dit verkeerd is nie. Hulle dink nie twee keer daaraan nie. In hulle eie<br />
gemoed doen hulle niks verkeerd nie. Wit Afrikaners het onsensitief geword vir die<br />
effek wat hulle gedrag op swart mense het. Hulle het hulleself oortuig hulle het swart<br />
mense reg behandel. Die ideologie van wit meerderwaardigheid het hulle hele lewe
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p125<br />
deurdring, ons het niks anders geken nie [Albert 2-211]. Op die vraag oor hoe<br />
apartheid in ons lewe in ingekom het, antwoord Mike [2-283] so: Dit het nie in<br />
ons lewe ingekom nie, maar ons het in apartheid ingekom.<br />
Selfs die swart bewussynsaktivis Steve Biko (1987:132) gee toe dat dit<br />
so is: “In other words a white child does not have to choose whether or<br />
not he wants to live with the white, he is born into it. He is brought up<br />
within white schools, institutions, and the whole process of racism<br />
somehow greets with him at various levels and he attempts to have an<br />
attitude against blacks, so whites are together around the privileges that<br />
they hold, and they monopolise this away from black society.”<br />
Ook ander mede-navorsers bevestig dat wit mense die lewe so kom kry het, so geskei<br />
tussen wit en swart. Isak [2-218] bevestig dit wanneer hy sê: Ons het niks anders<br />
geken as apartheid nie.<br />
Dit mag dalk waar wees dat hulle niks anders as apartheid geken het<br />
nie [Isak 2-218], maar wou wit mense enigiets anders weet? Cassidy<br />
(1986:2) beskryf ʼn soortgelyke baie toepaslike situasie in die Verenigde<br />
State van Amerika: “We need to gather the Body of Christ across our<br />
land to stir them to wakefulness and action. Martin Luther King once<br />
preached a sermon called, 'Sleeping through a Revolution'. I have<br />
mentioned that many times to white audiences over the last six to eight<br />
years, because I actually believe it is not just now we are in a revolution,<br />
but we have actually been in one for six to eight years. Most people in<br />
the white community have been unaware of this and have been asleep.<br />
Revolution is now spilling out into the streets. But it has been there in<br />
the hearts and minds of people for a long time. We have not wanted to<br />
see it. And now – I suppose especially true of the white Church – we are<br />
caught napping, surprised and bewildered. As the Civil Rights<br />
Movement began in the mid 1950s, Carl Ellis, a black writer in America,<br />
said in his book, Beyond Liberation, 'Too many whites in the South who<br />
thought that their blacks were happy with the status quo and well cared<br />
for, a Civil Rights Movement was incomprehensible. It caught them<br />
completely off guard. Many whites expressed bewilderment at the<br />
transformation of blacks, as they became caught up with the new
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p126<br />
Southern winds that were beginning to blow down the mighty citadels of<br />
segregation. They were caught off guard and bewildered and asleep.’”<br />
Malan (1990:37), verlangse familie van dr. D.F. Malan, praat oor sy pa: "He truly<br />
believed apartheid's central lie, its promise to create a world in which blacks and whites<br />
were separate but equal, and he was incapable of seeing the suffering it was inflicting<br />
meanwhile." Dit was waarskynlik waar van meer wit Afrikaners. Ons het die leuen<br />
geglo. Ons was gemaklik binne die leuen terwyl ons “torn apart families, uprooted<br />
communities, made discriminating laws and enforced them with harshness… The gulf<br />
of mis-apprehensions, fear and hatred between white and black has reached alarming<br />
dimensions…” (Nicol, aangehaal in Bosch 1988:99).<br />
Teenoor die wit Afrikaner se gemak binne die leuen, stel Klaaste<br />
(1995:16) wat die redakteur van die Sowetan koerant van 1988 tot 2002<br />
was, dit in hierdie woorde: “The first thing that you must understand is<br />
that black people are weakened; that in most cases their structures<br />
regarding the family, finances, language, education and health was<br />
totally destroyed by apartheid.”<br />
Die politieke kommentator Willem De Klerk (2000:31) verwys na die sewe sondes van<br />
apartheid, of die areas waar die beleid misluk het. Hy noem dit: ordelikheid (die orde<br />
wat apartheid wou bring, het misluk), rekenkunde (hoe kan jy 37 miljoen mense in 30%<br />
van die grondgebied probeer huisves terwyl jy tien miljoen wit mense op die<br />
oorblywende 70% vestig?), balansstate (die beleid het astronomiese bedrae gekos),<br />
immoraliteit (die leuen dat apartheid aan ander gee wat jy aan jouself gun), rassisme<br />
(wit is gelyk gestel aan rassemeerderwaardigheid en swart aan rasseminderwaardigheid),<br />
nasionalisme (die vryheidsdrang van swart nasionalisme het apartheid<br />
die deur gewys) en ingewikkeldheid (wat verraai het dat 'n onheilige geknoeiery aan die<br />
gang is).<br />
Uit die reaksies van die mede-navorsers sou ek die effek van apartheid wou beskryf in<br />
terme van vyf breë areas: twee leefwêrelde, die verlies van menswaardigheid,<br />
rassisme, paternalisme en die kwessie van groot en klein apartheid. Hierdie vyf temas<br />
is in die gesprekke genoem en het algemeen onder byna al die mede-navorsers<br />
voorgekom.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p127<br />
3.1 “Twee wêrelde” 20<br />
Dit was nie een van ons se skuld dat ons gebore is in die rolle van<br />
"baas" en "klaas" nie. Maar ek kan nooit onskuldig pleit op die aanklag<br />
dat ek te lank ongevoelig was vir die posisie waarin hy en sy groep<br />
hulle bevind het nie. Ek het my bevoorregte posisie te maklik as<br />
vanselfsprekend aanvaar en my nie ingeleef in hulle situasie nie (Müller<br />
2000a:22).<br />
Apartheid het twee wêrelde in een Suid-Afrika geskep. Dit was asof wit en swart in<br />
twee verskillende en aparte wêrelde geleef het, terwyl die wit wêreld totaal onbewus<br />
was van die swart wêreld.<br />
Dit is duidelik dat die swart gemeenskap raakgesien het dat wit mense<br />
nie hulle wêreld geken het nie. Sello (1998:15) skryf: “Een van die<br />
tragiese erflatings van apartheid is dat dit die wit gemeenskap van die<br />
res van Suid-Afrika geïsoleer het en dat daar baie wit mense is wat nie<br />
verby wit en swart kan sien nie.”<br />
In die groep is soortgelyke idees uitgespreek:<br />
Ek het nie saam met swartmense grootgeword nie, die<br />
kennis wat ek van swartmense gehad het was die<br />
enkele kere wat my ma – sy het gewoonlik haar<br />
huiswerk self gedoen – 'n bediende gehad het. Dit is<br />
die kontak wat ek met swart mense gehad het. Ek het<br />
nooit aan hulle gedink as iets anders as 'n werker<br />
nie, dit het gister skielik by my opgekom, ek het<br />
iets op die TV gesien van 'n swart man en vrou wat<br />
liefdevol teenoor mekaar optree. Ek het nooit gedink<br />
aan swartmense as “mense” wat opgroei, trou, liefde<br />
maak, kinders het en weet wat lewe soos ons nie. Ek<br />
het hulle gesien as daai swart persoon wat daar by<br />
jou kom werk [Elsa 2-341].<br />
20 Hierdie opskrif verwys na ʼn opmerking van Isak [1-609] Ek het so wit grootgeword, hierdie<br />
mense is absoluut twee wêrelde van mekaar.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p128<br />
Hierdie sentiment word geëggo deur Isak [1-609] as hy sê: Ek het so wit<br />
grootgeword, hierdie mense is absoluut twee wêrelde van mekaar<br />
af. Dit is ook dié uitdrukking wat gebruik is as opskrif vir hierdie onder-afdeling.<br />
Die ongebalanseerdheid van hierdie saak kom uit in Elsa [7-337] se woorde: die<br />
swartmense weet meer van ons witmense, omdat hulle in ons<br />
woongebiede gewerk het en in ons kantore, maar ons witmense weet<br />
nie regtig veel van swartmense af nie. Hierdie standpunt word bevestig<br />
deur die woorde van Raubenheimer (1998:6): “Daar het dinge in ons geskiedenis<br />
gebeur wat veroorsaak het dat baie mense in ons land vandag vir mekaar<br />
vreemdelinge is, en in sommige gevalle selfs vyande.”<br />
Botha (1990:96) sê dat swart mense in 1948 “amptelik verklaar is tot vyande van die<br />
staat. ’n Beleid het ontwikkel wat dié mense nie aansien as gelyke, medeburgers nie;<br />
wat hulle skadeloos maak met wette wat hulle uit die oog kon verwyder en geleidelik<br />
ook uit die hart.”<br />
In sy gesprek met Piet Meiring (1975:9) sê dominee Sam Buti: “Waarom<br />
kan ons nie ook die goeie dinge van die land geniet nie? Waarom kan<br />
ons nie van die regte wat die land vir mense van buite af gee, kry nie?”<br />
In antwoord op die vraag na stedelike swart mense se grootste nood,<br />
antwoord hy: “Om as ’n mede-Suid-Afrikaner aanvaar te word.”<br />
Die hartseer van die situasie is dat wit mense nie eers weet dat hulle nie weet van die<br />
lewens van swart mense nie. Die sosiale kommentator Rian Malan (1990:81) beskryf<br />
hoe hy hierdie twee wêrelde – wat hy die “paradox” noem – ervaar het tydens sy tyd as<br />
koerant-joernalis: "I did not learn about the paradox by living in South Africa's white<br />
suburbs; I learned about it on the police beat."<br />
In die tyd waarvan hy hier skryf (1985), was ek en my klasmaats in ons finale jaar in die<br />
Kweekskool – en ons het niks hiervan geweet nie! Hierdie deel van die nalatenskap sal<br />
ons nog lank met ons saamdra.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p129<br />
3.2 “Minder mens” 21<br />
Die een onderliggende beginsel aan apartheid was die idee van ʼn inherente<br />
meerderwaardigheid van wit mense en ’n gepaardgaande inherente minderwaardigheid<br />
van swart mense. Soos Elsa [1-394] dit stel: dit is... in ons kele<br />
afgedruk van kleins af dat swart mense sleg is, dat dit baie<br />
moeilik is om daarvan ontslae te raak.<br />
ʼn Soortgelyke punt word gemaak deur Bengheza in sy gesprek met<br />
Meiring (1975:135) as hy sê: “'n Engelsman leer altyd sy seun en dogter<br />
dat hulle beter en slimmer is as enigiemand anders. Beter as die swart<br />
man.”<br />
Aangesien dit die gedagtegang van wit mense was, is dit te verstane dat swart mense<br />
“in white eyes, inferior and backward” (Van Wyk 1991:42) was. Daarom kan Elsa<br />
[4-034] sê: So ek het tot die slotsom gekom: die meeste witmense met<br />
wie ek die afgelope tyd in aanraking was, sien nog steeds nie<br />
die swartes as mense nie. En elders: die trekarbeid-stelsel het dan<br />
ook bygedra dat ons selde swartes gesien het in terme van<br />
gesinne, jy het 'n klomp swart mans gesien wat in 'n hostel bly,<br />
hierso op die myn byvoorbeeld, hulle het waarskynlik iewers<br />
vroue maar ons dink nie daaroor nie [Albert 2-356].<br />
Weary (1994:9) gaan terug na die dae van slawerny: "To justify slavery,<br />
white people had to make black people less than human beings."<br />
Soortgelyke sienings is by die WVK-verhore uitgespreek. Krog<br />
(1998a:44) beskryf hoe “ordinary people” wat voor die WVK verskyn<br />
hulle ervarings verwoord: "We were treated like garbage: worse even<br />
than dogs. Even ants were treated better than us" en "How could we<br />
lose our humanity like that?”<br />
Daar is sekere gebruike wat hierdie meerderwaardige houding van wit mense teenoor<br />
swart mense duidelik illustreer. ʼn Herhalende storie is die een van die swart man, die<br />
hond en die bakkie.<br />
21 Hierdie opskrif verwys na ʼn opmerking van Elsa [6-275] die feit dat ons gemaak het asof<br />
hulle minder mens is as ons.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p130<br />
Mnr X vertel my, as hy ʼn wit man sien rondry in ʼn<br />
bakkie, met ʼn hond wat langs hom sit, dis een van die<br />
goed wat hulle die seerste maak, hy moes agterop<br />
gesit het, die hond mag voor sit. Met ander woorde,<br />
A + B = C, die hond is beter, is meer werd as hy as<br />
swartmens. Vir ons klink dit miskien belaglik, dit<br />
was hulle belewenis gewees daarvan [Albert 6-295]. Farisani<br />
(1990:60) vertel dieselfde storie van ʼn bakkie, ʼn man en ’n hond. En ons<br />
hoor dit weer by Naicker (1994:97): “I once met a woman who told me<br />
that her dream was to be treated like a dog owned by a white person<br />
because such dogs get food, comfortable shelter, health care and have<br />
an anti-cruelty organisation to step in when things go wrong. When the<br />
dog finally dies it is buried with dignity. If the owner dies then the dog<br />
inherits the owners (sic) wealth.”<br />
Die sosiale struktuur van stereotipering word deur Du Preez (1997:12) beskryf as hy<br />
sê:<br />
Most white people grew up with a mental picture of black people<br />
resembling something along the following lines: Black people break<br />
everything they touch… they destroy everything… they understand<br />
nothing… they lie… they steal… they are corrupt… they are always<br />
late… they will rather toyi-toyi in the sun than work… they can’t drive<br />
properly… they are extremely lazy.<br />
Wit mense se wêreld was so afgesonder van dié van swart mense dat hulle nooit regtig<br />
gedink het oor die leefwêreld van hulle bediendes of tuinhulpe nie. Aan hulle behoeftes<br />
of aspirasies is selde, indien ooit, gedink.<br />
Qwelane (1998:22) skryf “whites' belief in their own racial superiority<br />
grew... they never stopped to think about Samson and Betty – and black<br />
people as a whole – as ordinary human beings with the same needs,<br />
desires and aspirations as white people.” Die volgende aanhaling uit<br />
Serfontein (1982:167) uit die petisie van die “People of the Nyanga<br />
Bush” gee ons ʼn gedeeltelike blik op die vernedering van swart mense<br />
deur apartheid: “Our families have been forcefully separated. We<br />
women are forced to live apart from our husbands. We were even
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p131<br />
separated from our children during the deportation we were subjected to<br />
recently. We were forced to live in places where we find no work and<br />
have witnessed the death of our children through starvation. We find our<br />
return to such places impossible. It is now in our utter desperation and<br />
suffering that we implore you in the name of God: Stop the continued<br />
separation of our families. Stop the humiliation we suffer as a<br />
consequence of constant hounding like animals and criminals. Prevent<br />
our removal to areas of starvation. Enable us to live as a loving Christian<br />
family free from oppression and fear; and for your courage and strength<br />
to make this a reality. Your brothers and sisters in Christ, the Nyanga<br />
Bush People.”<br />
Van Wyk (1991:80) is reg as hy sê: "Apartheid, both in its grand design and daily<br />
pettiness, degraded blacks to the level of semi-humans in the land of their birth...”.<br />
Groenewald (1986:42) noem dit die “belediging van apartheid.” Baie meer as die<br />
uiterlike, sigbare diskriminasie, was hierdie miskenning van swart mense se<br />
menswaardigheid die eintlike probleem met apartheid. Ek stel dit in een van die<br />
gesprekke só:<br />
Dit gaan nie oor goed wat ons aan mekaar gedoen het<br />
nie, dis sekondêr. Dit gaan vir my, en dit kom elke<br />
keer uit my gesprekke met die swartmense, ons hier,<br />
in my gesprekke met al die mense, in die goed wat ek<br />
lees, ons mis die uitgangspunt wat al verkeerd neig,<br />
ons vertrek van ʼn bepaalde punt wat mense in<br />
kategorieë sit, van wit en al die ander, en dan kan<br />
jy ook maar sê van beter en slegter, dit is hoe ons<br />
gedink het daaroor [Albert 6-221].<br />
Die ander kant van hierdie munt is natuurlik dat wit mense in hulle eie oë goeie mense<br />
was:<br />
En wat ek verder van die swartes geweet het was wat<br />
ek in die geskiedenis geleer het. Ons het geleer die<br />
boere was hierdie heilige mense wat nooit iets<br />
verkeerd gedoen het nie, en die swartes was hierdie<br />
barbare wat babatjies se koppies teen die wawiele<br />
stukkend geslaan het. Dis die persepsie wat ek gehad
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p132<br />
het van swartmense. Ek was half bang vir hulle,<br />
totdat ek groter geword het en agtergekom het dis<br />
nie rêrig so nie [Elsa 2-349].<br />
Die effek van hierdie wêreldbeskouing op swart mense sal ons moeilik kan begryp.<br />
Soms het daar in die bespreking iets hieroor na vore gekom.<br />
Ek dink apartheid het die swartmense heeltemal ver-<br />
"ontmens" – ek weet nie of daar so ʼn woord bestaan<br />
nie. Ek persoonlik dink die swartmense in ons land<br />
sit met ʼn geweldige minderwaardigheidsgevoel. Ons<br />
het hulle so afgekraak en so sleg behandel dat hulle<br />
oor hulleself niks gedink het nie [Elsa 3-145]. Ek dink<br />
nie ons het besef hierdie mense het ook emosies nie,<br />
hulle het ook gevoel, hulle ervaar ook dinge [Isak<br />
3-162].<br />
Die werk van Adam Small word tydens een van die gesprekke aangehaal om hierdie<br />
punt te onderstreep:<br />
‘My blanke broer, kan jy jouself indink in die plek<br />
van ʼn bruin of ʼn swart man wat deur die volgende<br />
ervaring geraak is. Hy en sy vrou wat ses maande<br />
swanger is, het die sonnige middag by die see<br />
deurgebring en ondanks alles was dit aangenaam…<br />
ondanks alles, want die bewussyn van deurleefde<br />
vernederings bly immer lewe, ook in weerwil van, of<br />
miskien juis omrede, al die mooi dinge van die<br />
sintuie, soos ook die ope blou rus van die see…’<br />
[Albert 3-275].<br />
In terme van die apartheid-wêreldbeeld, lê ʼn swart persoon se waarde daarin opgesluit<br />
dat hy of sy arbeid kan verskaf: Is ons nie maar só gemaklik in daai<br />
comfort zone gewees, want jy het goedkoop arbeid in die huis, in<br />
die myne, jy het alles wat jy wil hê. Die wêreld is vir ons<br />
gemaak [Albert 3-584].
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p133<br />
Hierdie standpunt word verklap deur ʼn verklaring van die Nederduitse Hervormde Kerk<br />
(Lombard 1981:221) waarin aangedui word dat hulle geen beswaar het teen<br />
apartheidswette nie, solank dit op so ʼn manier toegepas word dat mense se<br />
menswaardigheid behou word. Waarom sou dit nodig wees om so ’n voorwaarde te<br />
stel? Tensy hulle besef het dat die wette juis mense se menswaardigheid bedreig het.<br />
Elsa [3-730] is baie uitgesproke oor die huidige stand van geweld en misdaad in die<br />
land as sy sê:<br />
daar word elke dag honderde swartmense doodgemaak,<br />
ook deur kriminele. My bediende sê vir my in Thabong<br />
word daar elke naweek omtrent drie of vier mense<br />
doodgemaak. Ons steur ons net nie daaraan nie, dit<br />
pla ons nie. Maar dat daar nou ʼn wit boer<br />
doodgeskiet word, of ʼn wit mens doodgemaak word, dan<br />
is dit op die voorblaaie van die koerante vir weke<br />
lank en dis op die nuus elke dag. So die mense<br />
beleef nog steeds die storie dat ons onsself sien as<br />
superieur.<br />
Die idee van superioriteit lê nie in die eerste plek in die dade nie, maar in die gedagte<br />
wat die dade voorafgaan. En hierdie gedagtes is rassistiese gedagtes.<br />
3.3 Inkommers in apartheid 22<br />
Rassisme is in hoofstuk twee aangedui as een van die oorsake van die politieke beleid<br />
van apartheid. Vir diegene wat in apartheid ingekom [Mike 2-283] het, met ander<br />
woorde hulle wat grootgeword het in die tyd van apartheid, was dit terselfdertyd ook 'n<br />
gevolg van die politieke beleid. De Klerk (2000:33) noem dit dan ook een van die sewe<br />
sondes van apartheid.<br />
In die groep was daar ʼn hewige debat oor presies wat rassisme is. Elsa [3-749] sê: Ons<br />
bly dink in terme van wit en swart. Ons dink nie aan mense nie.<br />
[R]assisties beteken net jy heg sekere rasse-eienskappe aan<br />
22 Hierdie opskrif verwys na ʼn opmerking van Mike [2-283] Dit het nie in ons lewe ingekom<br />
nie, maar ons het in apartheid ingekom.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p134<br />
sekere groepe mense [Hanlie 3-798], waarop Johan [3-805] reageer met Jou<br />
definisie kom iets kort. Jou definisie kom daai emosie kort van<br />
haat of liefhê. Rassisme is gekoppel aan emosie.<br />
3.3.1 Rassisme en emosies<br />
Dat erge emosies, soos haat, soms wel deel van rassisme kan wees, is duidelik uit die<br />
woorde van Pistorius (1992:174) wat aanspraak maak op ʼn Goddelike opdrag om swart<br />
mense dood te maak. Hierdie vreemde opvatting baseer hy op sy verstaan van<br />
Eksodus 2:12 waar Moses die Egiptenaar doodgeslaan het. Pistorius se argument is<br />
dat God vir Moses daarna so geseën het, dat ons kan sê dat God hom heeltemal<br />
vergewe het en ook vir ons beveel om iemand “wat afgode aanbid... soos die swartes”<br />
dood te maak. Sulke blatante rassisme is egter net ʼn uiterste vorm van ʼn gesindheid<br />
wat in meer matige vorm baie meer voorkom as wat algemeen erken word. Die<br />
onderliggende uitgangspunt vir al hierdie vorme van rassisme is ʼn gevoel van<br />
meerderwaardigheid teenoor ander mense.<br />
Die idee dat een ras meer werd is, of beter is as ʼn ander, is nie ʼn nuwe idee nie. In die<br />
tyd van wettige slawerny en kolonialisme was die gangbare idee dat Afrika onbeskaafd<br />
en ongekultiveerd en daarom minderwaardig teenoor die Weste is (Kasenene<br />
1993:55).<br />
Hy skryf verder hieroor: "The racism that we know was born in Europe<br />
and America from the cultural need to justify doing to black people,<br />
doing to African people, what could not morally or legally be done to<br />
white people, and least of all to Europeans" (Kasenene 1993:58).<br />
Hierdie posisie word ook ingeneem deur Weary (1994:9) as hy sê: "To<br />
justify slavery, whites people had to make black people less than human<br />
beings."<br />
Steve Biko (1987:88) skryf dat “white people on the whole have come to<br />
believe in the inferiority of the black man.” Hy sê die rede hiervoor is “so<br />
that the whites could enjoy privileges at the expense of blacks and still<br />
feel free to give a moral justification for the obvious exploitation…” In sy<br />
boek Deafening silence laat Miles (1996:274) een van sy karakters dit
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p135<br />
so stel: "a black man has no rights if his rights clash with the self-interest<br />
of the whites."<br />
Hoe waar hierdie opmerking is, is byvoorbeeld duidelik uit die implikasies van die<br />
Ontugwet. Hierdie wet, wat seksuele verkeer tussen verskillende rasse verbied, is by<br />
nadere ondersoek baie meer spesifiek. Die wet verbied enige seksuele verkeer tussen<br />
wit en swart mense, maar nie enigsins seksuele verkeer tussen enige van die ander<br />
rasgroepe in die land nie (Groenewald 1986:27). Dit is dus duidelik dat die rassisme in<br />
apartheid net die voordeel van die wit mense bevorder het, selfs ten koste van swart<br />
mense. "While blacks were treated as inferiors and lived in a culture of marginalisation<br />
and insecurity, whites believed that they had established a peaceful and just society by<br />
the establishment of homogenous black nations and states” (Kinghorn 1990:68).<br />
Rassisme is volgens Biko (1987:88) nie bloot die uitsluiting van een rasgroep deur ʼn<br />
ander nie, “it always presupposes that the exclusion is for the purposes of subjugation.”<br />
En dit is die vraag: Het rassisme altyd te doen met mag en die misbruik daarvan?<br />
3.3.2 Rassisme en mag<br />
Oor die kwessie van misbruik van mag skryf Biko (1987:25) elders soos volg:<br />
“Those who know, define racism as discrimination by a group against<br />
another for the purposes of subjugation or maintaining subjugation. In<br />
other words one cannot be a racist unless he has the power to<br />
subjugate.”<br />
Dit is ooglopend dat rassisme dikwels met mag en magsmisbruik te make het. Terry<br />
(1975:2) se omvattende definisie van rassisme sluit hierby aan:<br />
Racism exists when one race/color group intentionally or unintentionally<br />
refuses to share power, distributes resources inequitably,<br />
maintains unresponsive and inflexible institutional policies, procedures,<br />
and practices, and imposes ethnocentric culture on any other<br />
race/color group for its supposed benefit, and justifies its actions by<br />
blaming the other race/color group.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p136<br />
Hierdie tipe gedrag was kenmerkend van apartheid. Selfs die armste wit mense kon<br />
diskrimineer teen die rykste swart mense, omdat hulle die staatsmag se wette aan hulle<br />
kant gehad het. Al het hulle self nie enige mag gehad nie, was die sisteem in plek om<br />
hulle te bemagtig. Dit is egter nie die volle verhaal nie. In die nuwe Suid-Afrika het wit<br />
mense nie meer dieselfde sisteem om hulle te steun nie, maar dit keer baie mense nie<br />
om steeds rassisties op te tree nie. Hier wil dit lyk of rassisme nie in die eerste plek of<br />
in alle gevalle met mag te make het nie, maar eerder met idees van meerder- en<br />
minderwaardigheid. Hierdie diskoers word weer later in die verslag aan die orde gestel.<br />
3.3.3 Rassisme en die instellings<br />
Rassisme is ʼn fenomeen wat nie net op interpersoonlike vlak opereer nie.<br />
Rassediskriminasie kan ook geïnstitusionaliseerde vorms aanneem. Apartheid was so<br />
ʼn vorm van rassisme. Villa-Vicencio (1993:133) verwys daarna as die “institutionalised<br />
racism of apartheid.” Biko (1987:88) verwoord dit so: “The racism we meet does not<br />
only exist on an individual basis; it is also institutionalised to make it look like the South<br />
African way of life.” Rassisme was inderdaad so geïnstitusionaliseer in alledaagse<br />
apartheid-Suid-Afrika dat min wit mense dit bevraagteken het. Soos Isak [3-562] sê:<br />
Ons het dit gehad as standaard praktyk vir jare. Ons het dit so<br />
aanvaar. Die gemiddelde wit Afrikaner, by name die blanke<br />
Afrikaner, het dit aanvaar. Dit is reg so, dit is goed so.<br />
Niemand van ons het ooit gedink dit is verkeerd nie.<br />
3.3.4 Die uitwys van rassisme<br />
Daar was tog gereeld stemme wat opgegaan om wit mense bewus te maak van wat<br />
rassisme besig was om aan swart mense te doen. Vanuit die NG Kerk was daar, om<br />
maar net een te noem, die sogenaamde Hervormingsdag-getuienis. Hierdie dokument<br />
is so genoem, omdat die getuienis van agt teoloë van die NG Kerk op 5 November<br />
1980 – net na Hervormingsondag – in Die Kerkbode gepubliseer is (Die Kerkbode<br />
1980:605). Die Getuienis het die NG Kerk aangespreek en onder andere “gepleit vir die<br />
uitskakeling van liefdelose en rassistiese gesindhede, vir solidariteit van Christelike<br />
liefde met almal wat deur sosiale praktyke, ekonomiese wanverhoudinge en politieke<br />
maatreëls in lyding gedompel is.” Die reaksie was hewig en uiteenlopend. Baie
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p137<br />
predikante en lidmate het die agt teoloë gesteun, maar veral van die amptelike<br />
kerkstrukture was daar weerstand. Van der Merwe (2010:10) vat dit goed saam as hy<br />
sê: “Die koor van kritiek teen die getuienis het duidelik getoon dat die kerk nog nie<br />
bereid was om oor die sake wat in die Getuienis geopper is, in gesprek te tree nie.”<br />
3.4 Paternalisme<br />
ʼn Vierde gevolg van die sisteem van apartheid was paternalisme. Paternalisme is die<br />
gedrag van ʼn dominante klas teenoor die ondergeskiktes of gekoloniseerde mense,<br />
soortgelyk aan die van ’n pa teenoor sy kind, maar dan ʼn kind met beperkte of geen eie<br />
vryheid of regte nie. Alhoewel paternalisme ook ʼn belangrike rol gespeel het in die<br />
ontstaan van die beleid van apartheid, was dit – nes rassisme – vir diegene wat groot<br />
geword het onder apartheid een van die gevolge van die beleid.<br />
Hierdie houding word duidelik geïllustreer deur die volgende narratief. Ben [1-157], die<br />
oudste van die mede-navorsers vertel van sy kinderjare: Ek is op ʼn plaas<br />
gebore. Destyds moes ek met baie eerbied met ouer swartes<br />
omgaan, mooi met hulle praat. Ek moes sê ‘outa Elias’. Nou dat hy<br />
oud is, is hierdie houding so deel van sy lewe dat hy dit uit gewoonte steeds doen:<br />
Nou nog as ek gaan loop – dit is skemer as ek gaan –<br />
dan groet ek elke swartman. As jy net jou hand op<br />
steek – jy hoef nie ʼn woord te sê nie, dit is vir<br />
hulle genoeg. Dit is die belangrikste ding, dat jy<br />
jou hand opsteek. En nou die huurmotors, as hulle<br />
verbykom, as ek die huurmotor nie sien nie, dan<br />
"pohp-pohp" hy en waai hulle die hand. En al die<br />
swart mense, en ek wil nou traktaatjies kry en elke<br />
keer as ek by een van die mense verby gaan, ʼn<br />
traktaatjie vir hulle kan gee. Soos ek sê: vir my is<br />
dit nou nie so moeilik nie. Ek het saam met hulle<br />
grootgeword. Saam met hulle as kinders gespeel [Ben<br />
1-178].<br />
Elsa [4-033] vertel van ʼn voorval toe ʼn graad elf seun ʼn dief gevang het: Toe is sy<br />
ma so trots op hom dat hy nie die swartman verskriklik geslaan
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p138<br />
het nie, om daardeur te wys hoe goed is hulle teenoor die<br />
swartes.<br />
In die literatuur word soortgelyke boodskappe oorgedra. Rian Malan (1990:32) vertel<br />
van sy ma: "They'd still be in mud huts if it weren't for us," she'd snap. "What did they<br />
do to build this country? Just dug where we said dig." En terselfde tyd is dit die mense<br />
wat geleer is om respek te hê vir swart mense, om “asseblief” en “dankie” te sê, en om<br />
nie die woord “kaffir” te gebruik nie.<br />
Frans [1-452] vertel van ʼn goedbedoelde handeling wat hierdie houding van wit mense<br />
teenoor swart mense weerspieël:<br />
My pa het Sondagskool gehou. Ons was daar in die<br />
lokasies gewees, skoolvakansies het ons gaan help<br />
daar. Kersvakansies het ek my ma gehelp, ons het<br />
koekies gebak, kerspakkies opgemaak met ballonne en<br />
vir hierdie outjies en dit gaan uitdeel. So, ons het<br />
hulle jammer gekry.<br />
Die terrein van die godsdiens is waar paternalisme veral baie sigbaar was. Frans<br />
[1-440] onthou:<br />
Ek het nie rassisties grootgeword nie, maar daar was<br />
tog ook die situasie gewees van hulle het hulle eie<br />
beker en hulle het hulle eie koppie en so aan. Maar<br />
tog het my pa in die aande die swarte wat in daai<br />
klein kamertjie bly wat Ben van gepraat het,<br />
ingenooi as hulle daar was om saam met ons<br />
huisgodsdiens te hou. Ek onthou dit asof dit gister<br />
was.<br />
De Klerk (2000:17) lewer kommentaar op hierdie gebruik wat redelik algemeen was:<br />
“Ja, in sommige gevalle is die plaasvolk ingeroep om tydens huisgodsdiens ’n<br />
sitplekkie op die vloer in te neem. Miskien is dit ook ’n onderdeel van die paternalistiese<br />
eis dat baas van sy klaas verwag om te glo soos baas glo.”<br />
ʼn Soortgelyke probleem is deur swart mense in georganiseerde<br />
godsdiens ervaar. Dominee Sam Buti (in Meiring 1975:4), eertyds skriba
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p139<br />
van die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in<br />
Afrika stel dit so: “Baie van die wit sendelinge het nie daarvan gehou dat<br />
die swart manne al hoe meer hulle eie gedagtes begin koester oor dinge<br />
nie; hulle wou nog graag vir die swart mense voorskryf hoe dinge in die<br />
kerk gedoen behoort te word.” Hy gaan voort om te sê “dat tot nog sewe<br />
jaar gelede die Kerkorde van die Vrystaatse sinode van ons kerk bepaal<br />
het dat die voorsitter en die skriba van ’n ring noodwendig ’n wit<br />
sendeling moet wees!” (Meiring 1975:5).<br />
Een van Meiring (1975:105): se ander gespreksgenote stel dit so: "Die<br />
ergste van alles is dat ons so min te sê het oor ons eie lot. Ander mense<br />
besluit vir ons oor ons lot en ons toekoms. Daarteen kom waarskynlik<br />
die meeste swart mense in opstand. Ons wil sélf besluit."<br />
Die manier waarop wit mense na swart mense verwys is nog ʼn duidelike bewys van<br />
hierdie (soms subtiele) paternalisme. Die meeste swart mense het benewens hulle<br />
regte naam ook nog ’n sogenaamde wit of Europese naam.<br />
Gedurende die tyd van ons groepsbesprekings het ek ook gesprekke<br />
gevoer met swart mense. Tydens so ’n bespreking met ’n kerkgroep het<br />
die volgende na vore gekom. Ek deel dit met die mede-navorsers tydens<br />
die derde gespreksessie: Die eerste ou met wie ek gesels...<br />
ek vra hom wat is sy naam. Hy sê Michael. En<br />
onmiddellik gaan hy aan en praat met my oor wat sy<br />
naam beteken. Sy naam is eintlik Mokake. Dis sy naam.<br />
Maar kleintyd het hulle hom gedoop Michael, want die<br />
wit mense kon nie sy swart naam sê nie. Vat sy ma hom<br />
dokter toe, want hy is siek, dan vra die dokter wat<br />
is sy naam? Mokake. Nee heng ek kan nie daai naam sê<br />
nie. Jy is Michael. En wat dit aan daai jong man<br />
doen. Dit is ʼn outjie so ʼn paar jaar jonger as ek. Hy<br />
het seker ʼn goeie twee, drie, vier minute gepraat oor<br />
sy naam. Hy wil nie Michael wees nie, want hy is nie<br />
Michael nie. Hy is Mokake [Albert 3-853]. Hy is gewoond dat<br />
almal hom Michael noem, en tog is sy lang gesprek oor die betekenis<br />
van sy eintlike naam ʼn aanduiding van die belang daarvan vir hom.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p140<br />
Hierdie name word gewoonlik deur wit mense gekies en gegee. Hierdie<br />
“wit” naam word nie normaalweg saam met die persoon se van gebruik<br />
nie, ten spyte van die geweldige waarde wat swart mense heg aan hulle<br />
vanne. Soos Du Preez (1997:67) sê: “Addressing a person by his name<br />
is a form of acknowledgement and African people in particular are proud<br />
of their surnames.”<br />
Op ʼn dieper vlak is daar ook die kwessie van verwysing na swart mense as ʼn<br />
kollektiewe geheel. Vir wit mense was dit algemene praktyk om met die term nieblankes<br />
te verwys na alle ander groepe mense wat nie wit mense was nie. Hierdie<br />
gebruik neem wit-wees as die norm en alle sogenaamde ander mense word dus<br />
geklassifiseer as sou hulle nie behoort tot of, per implikasie, voldoen aan die vereistes<br />
van hierdie norm nie.<br />
Toe hy gevra word hoe Afrikaners na sy mense moet verwys, antwoord,<br />
Tsebe (in Meiring 1975:76) so: “Sê maar swartmense. Veral nooit nieblankes<br />
nie! Dit is ʼn negatiewe begrip. Dit sê wat ons nie is nie. Ons wil<br />
wees wat ons is.”<br />
In my persoonlike gesprek met ʼn ouderling van die NGKA, gebruik hy<br />
dieselfde woorde. Hy sê apartheid het twee groepe mense<br />
geskep, mense en minder mense, mense en nie-mense<br />
[Albert 6-074].<br />
ʼn Soortgelyke posisie word ingeneem deur Buthelezi (in Meiring<br />
1975:148): “Die feit dat ‘Africans’, Indiërs, Kleurlinge, almal gesamentlik<br />
as “nie-blankes” geklassifiseer word, bewys dat aan hulle die identiteit<br />
van "nie-mense" – mense wat eintlik maar net in die skaduwee van die<br />
wit mense mag leef – toegeken word.”<br />
Buthelezi gaan dan voort: “Teologies gesien beteken dit dat hulle eintlik<br />
nie na die beeld van God geskape is nie, maar na die beeld van die wit<br />
man.” Meiring antwoord dan daarop: “Ek dink nie mense wat van nieblankes<br />
gepraat het, het ooit daaraan gedink nie! Hulle het dit nie so<br />
bedoel nie...”. Waarop Buthelezi dan hierdie belangrike antwoord gee:<br />
"Dit kan wees. Maar op my mense het dit 'n geweldige invloed gehad.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p141<br />
...Ons moet vir die swart man leer dat hy wel 'n mens is, dat hy ook na<br />
die beeld van God geskape is."<br />
Wanneer Stavrianos (1982:478) praat oor die opkoms van ʼn swart<br />
bewussyn, sê hy “One manifestation is their rejection of the term<br />
‘nonwhite’ hitherto applied to them. In its place they substitute the term<br />
‘black’ as a positive assertion of worth.” Steve Biko (1987:49), die groot<br />
voorstaander van swart bewussyn praat ook van die wit norm en ander<br />
se definiëring in terme van hierdie norm: “Briefly defined therefore, Black<br />
Consciousness is in essence the realisation by the black man of the<br />
need to rally together with his brothers around the cause of their<br />
operation – the blackness of their skin – and to operate as a group in<br />
order to rid themselves of the shackles that bind them to perpetual<br />
servitude. It seeks to demonstrate the lie that black is an aberration from<br />
the ‘normal’ which is white.”<br />
Die gebruik van die term anderskleurige is soortgelyk aan die gebruik van die term nieblanke.<br />
Albei terme neem 'n bepaalde basis as vertrekpunt en vergelyk alles daarmee.<br />
Hierdie basis word nou die norm met die implikasie dat die norm positief of reg is. Dit<br />
word die voorkeurterm. In die geval van hierdie twee terme is die basis die politieke<br />
klassifikasie wit. Alle mense wat nie aan hierdie klassifikasie voldoen nie, word nou<br />
beskryf as nie of anders. Dit impliseer dat sodanige mense nie voldoen aan die vereiste<br />
wat vir die basisterm gestel word nie en per implikasie dan minder is as die vereiste vir<br />
die norm. Hulle is dus minder mens as diegene wat wel aan die norm voldoen.<br />
Teenoor bogenoemde gebruik van anderskleurige, staan die gebruik van die term<br />
anderkleurige. Hierdie term is neutraal wat gelykheid veronderstel tussen hulle wat<br />
vergelyk word. Hier is nie sprake van 'n onderliggende positief-gewaardeerde norm<br />
waaraan gemeet word nie. Hier is die groepe bloot anders, verskillend, sonder om 'n<br />
voorrang te impliseer.<br />
Dat dit ’n probleem kan wees, is blykbaar moeilik vir sommige wit mense om te<br />
verstaan. Toe die kwessie in die groep ter sprake gekom het, was die baie naïewe<br />
reaksie tekenend daarvan dat van die mede-navorsers glad nie die probleem kon<br />
insien nie. So antwoord Mike [6-116] byvoorbeeld:<br />
Ek dink die verskil tussen anderskleuriges en
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p142<br />
anderkleuriges is wie dit gebruik. As ek praat van<br />
anderskleuriges of anderkleuriges het ek nie eintlik<br />
gepraat vanuit ʼn blanke oogpunt, want jy praat van<br />
al die ander wat nie dieselfde kleur as jy is nie.<br />
Maar ek dink as ek swart was, het ek ook van die<br />
anderskleuriges gepraat, met ander woorde almal wat<br />
nie swart is nie, ek dink dit is semantics.<br />
Ek wonder of wit mense genoeg begryp wat die impak was wat apartheid op die<br />
waardigheid van swart mense gehad het. Vir baie was dit blykbaar bloot ʼn kwessie dat<br />
alle “nie-blankes” anders behandel is, omdat hulle anders is. Dat hierdie anderste<br />
behandeling minderwaardig was omdat dié mense as minderwaardig beskou is, was<br />
nie ʼn gedagte waarmee te veel wit mense hulle besig gehou het nie.<br />
3.5 Groot en klein apartheid<br />
Die finale effek van apartheid was die skepping van ʼn beperkte en oppervlakkige<br />
siening van die beleid in die gedagtes van wit Afrikaners. Wanneer die groep apartheid<br />
bespreek het, was dit gewoonlik in terme van wat genoem word “klein apartheid.” Dit<br />
was sake soos aparte geriewe wat voorop in die gedagtes van die mede-navorsers<br />
was: dit is soos julle sál – julle mag daar sit en nie daar nie<br />
en julle moet hierdie toilette gebruik en nie daardie nie [Mike<br />
2-265], hulle het hulle eie beker... in daai klein kamertjie<br />
[ge]bly [Frans 1-441] en Ons bediende het byvoorbeeld swart koffie<br />
gekry uit ʼn blikbeker uit, en my ma het nie botter op haar brood<br />
gesmeer nie, net konfyt [Elsa 1-425].<br />
Van Wyk (1991:82) speur die oorsprong hiervan terug na die tyd ná 1959:<br />
It was in these years that we Nats started to differentiate between<br />
grand apartheid and petty apartheid. Grand apartheid which denied<br />
blacks any say in the affairs of the whites provided the broad structure<br />
for their ‘separate development’ in their own rural states-in-the-making,<br />
and urban group areas with their own schools, churches, universities,<br />
sporting facilities, political institutions, etc. Petty apartheid was the way<br />
the grand design found gratuitous expression daily in a variety of
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p143<br />
measures which prescribed for black separate taxis, buses, trains, lifts,<br />
toilets, park benches, shop counters and entrances to public places,<br />
denying them admission to ‘white’ restaurants, hotels, cinemas,<br />
beaches, swimming pools, sporting clubs and other facilities.<br />
Die wit perspektief begin altyd hier, en eindig gewoonlik ook net hier. Die beleid van<br />
apartheid word telkens geëvalueer in terme van alledaagse dinge wat wit mense gehad<br />
het of kon doen, maar wat swart mense nie gehad het of kon doen nie. Dit is asof die<br />
diskriminasie verwyder kon word deur bloot dieselfde toilette te gebruik!<br />
Wanneer Frans [1-441] vertel van die werkers wat elkeen sy eie beker gehad het en in<br />
die klein kamer gebly het, gaan hy voort deur te sê dat sy pa die werker genooi het om<br />
in te sit by aandgodsdiens [Frans 1-443]. So asof dié uitnodiging alle diskriminasie<br />
ongedaan sou maak.<br />
ʼn Soortgelyke sentiment word uitgespreek deur Malan (1990:132) wanneer hy sy pa<br />
aanhaal wat sê: “’By the time Nelson Mandela gets out of jail,’ said my father, ‘there will<br />
be nothing left for him to do.’” Hy brei uit: “It was a sweet sentiment, but rather naive.<br />
Like an American, my father thought that dismantling apartheid was mostly a question<br />
of allowing blacks to move to the front of the bus, use the drinking fountains, and sit<br />
alongside whites at lunch counters.”<br />
Selfs wanneer Willem De Klerk (2000:39), politieke kommentator en oud-predikant,<br />
krities skryf oor die verkeerdhede van apartheid en hy sommige voorbeelde noem,<br />
fokus hy uitsluitlik op sogenaamde klein apartheid: “Gedwonge verskuiwings…<br />
kerkdeure gesluit… derdeklastreinwaens… ‘net blankes’-bordjies… aparte ingange…<br />
blankes-alleen sportspanne…”<br />
In die groepsbesprekings was daar ʼn hewige debat oor hierdie twee aspekte, groot en<br />
klein apartheid. Tydens 'n poging om die gesprek te stuur na 'n kritiese kyk na<br />
apartheid se onderliggende uitgangspunte, bly Mike vasklou daaraan dat daar nie fout<br />
was met die sisteem nie, maar dat dit net die dade was wat verkeerd was: Ek dink<br />
om te sê dat jy die punt mis, en verby die dade moet kyk en net<br />
kyk na die stelsel, dán mis ’n ou die punt… [Mike 6-235]. Sy fokus bly<br />
dus op klein apartheid sonder om 'n oog te hê vir die impak van groot apartheid waar<br />
die onderliggende uitgangspunt duideliker gesien kan word. As Elsa [6-272] hom dan
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p144<br />
vra: Is dit nou nie juis die beleid wat dan die sonde is nie? en<br />
voortgaan deur te sê dat dit wat swart mense die seerste gemaak het, is die feit<br />
dat ons gemaak het asof hulle minder mens is as ons [Elsa 6-275], is<br />
Mike [6-278] se reaksie: dan is jy weer by die dade. Na ʼn verdere rondte<br />
kommentaar volstaan Mike [6-283] met: Dis hoe ons opgetree het, dit is<br />
nie apartheid nie. So dit is nie die sisteem nie. Ten spyte van ʼn<br />
halfhartige erkenning dat die sisteem toe nie heeltemal sonder foute is nie, is hy ʼn paar<br />
oomblikke later weer by sy ou standpunt: Presies. Dit is hoe ons opgetree<br />
het, dis nie die beleid nie [Mike 6-306].<br />
Die ware tragedie in hierdie verhaal, gedurende die tyd van apartheid en nou nog, is<br />
dat baie – indien nie die meeste nie – wit Afrikaners nie in staat blyk te wees om die<br />
beleid op prinsipiële gronde te evalueer nie. Soos Mike kyk hulle bloot in die dade vas<br />
en vind regverdiging vir hierdie dade sonder om ooit die onderliggende motiewe te<br />
beoordeel.<br />
4. “Die belediging van apartheid” 23<br />
In die bespreking en evaluering van die groep se sienings van die beleid van apartheid<br />
is verskillende aspekte ondersoek en gedissekteer. Die een aspek wat in afwesigheid<br />
geskitter het, is wat apartheid gedoen het aan die menswaardigheid van die swart<br />
inwoners van Suid-Afrika.<br />
Soos iemand aan die ontvangkant van apartheid dit stel: “...daar is 'n<br />
ander apartheid as dié van twee deure en twee treine en al daardie<br />
dinge. Dit is die apartheid in die gesindheid van mense. Baie mense<br />
behandel blankes op een manier en nie-blankes op 'n totaal ander<br />
manier. Hulle het apartheid in hulle harte" (Buys, in Meiring 1975:32).<br />
Baie wit Afrikaners het ʼn baie oppervlakkige siening van apartheid. Soos Mike [2-658]<br />
sê: Ek voel nie skuldig as ʼn rassis nie, want ek het hulle nooit<br />
gehaat of benadeel nie. Johan verwys na mense wat aanvoer dat hulle nie<br />
skuldig is nie omdat hulle nie bewus was van die moorde en menseregte<br />
23 Hierdie opskrif verwys na ʼn opmerking van Groenewald (1986:42).
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p145<br />
skendings en dat hulle afsonderlike ontwikkeling ondersteun het,<br />
en nie moord nie [Johan 6-208]. Hulle argument is dat as jy nie persoonlik swart<br />
mense sleg behandel het nie, jy niks het om oor skuldig te voel nie.<br />
Dit lyk of daar van die mede-navorsers is wat oortuig is dat apartheid nie so sleg was<br />
nie. Johan [4-500] verwys na die voormalige eerste minister, dr. H.F. Verwoerd en sê:<br />
Daai man het nie sleg bedoel met apartheid nie, nêrens is daar<br />
gesê hulle is so sleg of so nie. Mike [6-057] maak ʼn soortgelyke<br />
opmerking: die slegte gedeelte van apartheid, ...dit is wel sonde.<br />
Dan gaan hy voort om te sê: Ek dink nie in die begin was die idee<br />
heeltemal om mense totaal af te breek en te vernietig nie. Ek<br />
dink nie ons voorouers was almal sulke wrede mense nie, ek dink<br />
apartheid het ontstaan uit ʼn idee vir aparte ontwikkeling, en<br />
dis toe misbruik deur politici en allerhande mense [Mike 6-083].<br />
Heelwat later in die gesprek sê hy dan: ek voel nie sleg omdat ek daai<br />
swarte so behandel het nie [Mike 6-262].<br />
Ten spyte van hierdie menings uitgespreek deur twee lede van die groep, het die<br />
meeste hulleself gesien as in opposisie teen apartheid en amper elkeen het ’n<br />
regverdiging gehad vir sy of haar aksies tydens die apartheidsera. Of dit eerlik was of<br />
dalk ’n poging is om hulleself te bluf, sou net hulle kon sê. Danie was in sy studentedae<br />
baie aktief in die NP. Hy sê dat hy gekies het om in die party te bly sodat ek kon<br />
gebruik maak van die NP om hierdie hele proses te probeer<br />
omdraai [Danie 2-421]. As hy hom dan vergelyk met ʼn familielid wat saam met<br />
dr. Beyers Naudé gewerk het, dan eindig hy deur te beweer: aan die einde van<br />
die dag... het ons tog in ʼn rigting saamgewerk [Danie 2-428].<br />
Dit was Elsa en Hanlie wat weer ’n bepaalde nugterheid in die gesprek gebring het:<br />
Was ons mense dalk te bang om regtig standpunt in te neem? [Elsa<br />
2-440] en Dit was te maklik en gerieflik om te bly waar jy is [Hanlie<br />
2-442]. En tog, ten spyte hiervan, is kritiek beantwoord met opmerkings soos: Maar<br />
hoekom is daar dan verskillende mense gemaak? Hoekom is daar<br />
verskillende rasse? Hoekom is daar verskillende tale? [Johan 4-356]<br />
en Was die Moabiete nie ook ʼn donker vel nie? [Danie 4-373]. In reaksie<br />
op kritiek teen hierdie manier van redeneer was die antwoord: Dit moet tog ʼn rol<br />
speel ook, dat ons kan apart wees in ʼn sin [Johan 4-361]. Vir sommige
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p146<br />
van die mede-navorsers was die uiterlike verskille genoeg rede om ʼn beleid van<br />
rassediskriminasie te regverdig, alhoewel hulle by ander geleenthede opposisie teen<br />
hierdie praktyk uitgespreek het.<br />
Chikane (1989:15) skryf krities oor die enkele wit mense wat hulleself<br />
teen apartheid uitgespreek het: "...even these good isolated voices were<br />
concerned with excesses and the crude manifestations of evils of the<br />
system rather than the fundamental injustices of that system."<br />
Net wanneer jy dink dat die lig deurgebreek het in die groep, val selfs iemand soos<br />
Elsa [2-238] wat gewoonlik baie krities en onbevooroordeeld is met haar voorbeelde<br />
weer in die slaggat van klein apartheid: 'n Mens sou net dink, dat soos die<br />
mens meer beskaaf of slimmer raak, dat 'n mens sou agterkom – jy<br />
kan nie 'n ander mens so behandel nie. Apart sit, en hy mag nie<br />
dit en dat nie. Dit blyk oneindig moeilik te wees om verby klein apartheid te kyk<br />
en die onderliggende uitgangspunte van die beleid raak te sien.<br />
Vir swart mense is dit anders. Mense aan die ontvangkant weet baie<br />
beter wat apartheid aan hulle gedoen het. Toe Meiring (1975:76) vir<br />
Tsebe vra hoe wit mense teenoor hulle swart huiswerkers moet optree,<br />
spreek sy antwoord nie aparte geriewe of ander klein apartheid sake<br />
aan nie. Hy sê: “Die heel eerste ding wat ek vir die dames sal vra, is om<br />
julle bediendes as mense te aanvaar. Nie as masjiene nie.”<br />
ʼn Swart joernalis by die WVK sê dat versoening net sal plaasvind<br />
wanneer swart mense se menswaardigheid herstel is (Krog 1998a:45).<br />
Klaaste (1995:16) beskryf die effek van apartheid as die verswakking<br />
van swart mense ten opsigte van hulle families, finansies, taal,<br />
opvoeding en gesondheid.<br />
By sommige wit mense hoor ons dieselfde kritiek. Van Wyk (1991:85) beskryf apartheid<br />
as die “denial of basic human dignity” en Meiring (1996:10) praat van die vernedering<br />
wat swart mense gely het. As König (1996:9) praat oor die NG Kerk en die WVK dan sê<br />
hy dat die wit mense, swart mense verneder het, en nie net een of twee nie, maar hele<br />
gemeenskappe, en nie net vir ’n jaar of twee nie, maar vir dekades. En die priester<br />
Michael Lapsley (aangehaal in Worsnip 1996:15) wat van sy ledemate verloor het in ʼn
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p147<br />
briefbom-ontploffing, sê die “struggle” was vir die “dignity of people.”<br />
Om te erken dat die beleid van apartheid enigsins verkeerd was, bly vir wit mense baie<br />
moeilik. Die menings wat hieroor uitgespreek is in die groep varieer van Mike [6-265]<br />
wat sê: Ou Dingaan het daar in sy kraal gebly, hy het geen blankes<br />
gehad wat in sy kraal gebly het nie, so hy het apartheid gehad tot<br />
Isak [2-470] wat sê dat dit nie vir die mense maklik gemaak [is] om ʼn<br />
ander stem te wees nie. Die onderliggende motief vir hierdie soort reaksie blyk<br />
self-regverdiging te wees. Dit is soortgelyk aan die houding van ʼn groep wit<br />
polisiemanne waarvan Malan (1990:58) vertel: "Next to rugby and rain, the subject they<br />
most loved to discuss was the unfair and hypocritical way in which the rest of the world<br />
was ganging up on us over apartheid." ʼn Brief in ʼn soortgelyke trant verskyn in Time:<br />
“Australia's beleaguered and oppressed Aboriginal minority has always been a<br />
forgotten people, victimized by the same smug white Aussies who pointed fingers at<br />
those who offended their sense of ‘racial equity’, including South Africa” (Theron<br />
1996:8). Almal en alles word blameer en die vinger word na ander gewys – solank wit<br />
Afrikaners nie (alleen) in die beskuldigde bank hoef te staan nie.<br />
Soos wat maar dikwels in groepe gebeur, was dit nie lank voordat iemand gepoog het<br />
om die wit gemeenskap te verskoon nie. Danie [1-405] voer aan: rassisme bestaan<br />
wêreldwyd. Dit was altyd daar, dit is daar en dit sal altyd daar<br />
wees en voeg dan by in ander lande... in Amerika... steek (hulle)<br />
dit mooi onder die kombers weg [Danie 1-414].<br />
Ongeag die argumente wat aangevoer word, blyk dit duidelik dat by baie van die<br />
groepslede daar weinig begrip is vir wat apartheid aan swart mense gedoen het en dat<br />
hulle ’n keuse gehad het in die saak. Mike [3-682] se argument oor of ’n swart vrou uit<br />
die kerk gegooi is omdat sy stink of omdat dit die wet van die kerk was wat haar<br />
verbied het om daar te wees, wys ’n geslotenheid van denke ten opsigte van<br />
persoonlike keuses. Later sou hy [Mike 6-269] ’n soortgelyke argument aanvoer.<br />
Die poging tot verontskuldiging is natuurlik nie geldig nie. Ons het meer<br />
as genoeg voorbeelde van wit mense wat ʼn keuse gemaak het teenoor<br />
die gangbare standpunte. Mona (1998:21) is reg as hy sê: “Dis naïef om<br />
te dink dat ʼn mens slegs optree volgens die manier waarop hy of sy<br />
gesosialiseer is, met geen onafhanklike denke of gewete nie.” John
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p148<br />
Matshikiza (2000:187) skryf: “It is probably true to say that a white<br />
person can never truly understand the effect that apartheid… has had<br />
on the minds of and bodies of black people… You have to be inside the<br />
experience to really feel it.”<br />
Ek dink Matshikiza is reg en dit is onrealisties om te verwag dat die wit gemeenskap<br />
apartheid moet kan beoordeel in terme van wat dit aan swart mense gedoen het om die<br />
eenvoudige rede dat ons nie regtig geweet [het] wat doen hierdie<br />
apartheid aan mense nie [Elsa 2-475]. Soos Malan (1990:185) dit stel: “Our eyes<br />
are sealed by cataracts against which our white brain project their chosen<br />
preconceptions of Africa and Africans. Some whites see danger, some see savagery,<br />
some see victims, and some see revolutionary heroes. Very few of us see clearly." Die<br />
onthullings voor die WVK sou egter baie wit mense se oë oopmaak.<br />
5. Die onthullings voor die WVK<br />
Vir baie van die apartheidsjare kon wit Afrikaners onkunde aanvoer oor die erns van<br />
die situasie in Suid-Afrika. Hulle kon argumenteer dat die probleme veroorsaak word<br />
deur ’n klein groepie ontevrede jong swart mense en dat swart mense in die algemeen<br />
heel tevrede was met hulle situasie. Vir hulle was daar geen dwingende rede om die<br />
Suid-Afrikaanse manier van lewe te verander nie.<br />
En toe kom die WVK soos voorsien deur die Wet op die Bevordering van Nasionale<br />
Eenheid en Versoening (Wet 34 van 1995) (Meiring 1999a:12). Die doel van die WVK<br />
was, soos die naam van die wet lui, die bevordering van nasionale eenheid en<br />
versoening in Suid-Afrika. Ten einde so verteenwoordigend as moontlik te wees, is<br />
lede van al die verskillende gemeenskappe ingesluit op die verskillende komitees van<br />
die WVK.<br />
Volgens die destydse minister van Justisie, Mnr. Dullah Omar, was die WVK se taak:<br />
…(to) establishing as complete a picture as possible of the causes,<br />
nature and extent of the gross violations of human rights which were<br />
committed during the period from 1 March 1960 to the cut-off date<br />
including the antecedents, circumstances, factors and context of such<br />
violations, as well as the perspectives of the victims and the motives
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p149<br />
and perspectives of the persons responsible for the commission of the<br />
violations, by conducting investigations and holding hearings (Meiring<br />
1999a:13).<br />
Die verklaarde doelwit van die WVK was dus om alles wat in die naam van apartheid<br />
gedoen is, te ontbloot. Elke geheime wandaad sou uitgewys word. As dit ’n<br />
menseregte-vergryp was, sou die hele wêreld daarvan hoor, en ook die naam van die<br />
skuldige party. Alles in die openbaar, dikwels vir die heel eerste keer.<br />
Swart mense het begin om hulle stories in die openbaar te vertel en dit is wêreldwyd<br />
uitgesaai. Die reaksie wat dit veroorsaak het, kon skaars voorgestel word. “The black<br />
people in the audience are seldom upset. They have known the truth for years. The<br />
whites are often disconcerted: they didn't realize the magnitude of the outrage, the<br />
‘depth of depravity’ as Tutu calls it” (Krog 1998a:45). Elders sê Tutu dat Afrikaners<br />
geskok is, “juis nie deur die leuens nie, maar oor soveel waarheid, soveel aaklighede.<br />
Hulle wil dit eerder nie weet nie, eerder glo dis leuens” (Retief 1998:15).<br />
Dit sou onrealisties wees om te verwag dat almal opgewonde moes wees oor die WVK,<br />
of selfs dat al die verhale wat daar vertel is, geglo sou word. Selfs die mooi ideaal van<br />
versoening deur die vertel van persoonlike verhale, was seker meer wensdenkery as<br />
realiteit. Die een ding wat die WVK wel gedoen het, was om die apartheidsgeheim aan<br />
die wye wêreld bekend te maak. Dit wat vermoed was, waarvan agter geslote deure<br />
gepraat is, waaroor saggies gefluister is, was nou in die openbare domein. Dit op<br />
sigself was al ’n groot prestasie – nie altyd aangenaam nie – maar nogtans ’n<br />
prestasie. Die implikasies hiervan word só deur Krog (1998a:89) verwoord: “Because of<br />
these narratives, people can no longer indulge in their separate dynasties of denial.”<br />
Krog (1998a:144) wy ʼn hoofstuk in haar boek aan briewe wat sy oor die WVK ontvang<br />
het. Sy verwys na ’n brief van ’n ene Tim waarin hy sy beproewing as negentienjarige<br />
jong man beskryf toe hy uit die weermag gedros het en deur die SA Polisie aangekeer<br />
en gemartel is. Hy vertel van die waarde wat die WVK-proses vir hom gehad het om<br />
met homself vrede te maak. Hy waardeer die einde wat gemaak is aan die stilte as hy<br />
sê: “...we are no longer living under the tyranny of silence”.<br />
Oor en oor vertel swart mense dieselfde verhaal aan die lede van die WVK: ’n verhaal<br />
van teistering, van marteling, van verdwynings, van moord. Hulle vertel verhale van
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p150<br />
mense wat deur ander mense soos diere behandel word. En die hartseerste deel van<br />
hierdie hoofstuk in ons geskiedenis is die name wat keer op keer opduik in die verhale,<br />
wit name, hoofsaaklik Afrikaanse name: Basson, Barnard, Groenewald, Nieuwoudt,<br />
Van der Merwe en Van Zyl. Die boek wat Krog skryf oor haar werk as joernalis by die<br />
WVK, dra sy op aan “every victim who had an Afrikaner surname on her lips.”<br />
Die mede-navorsers het ook vanne gehad soos Basson, Barnard, Nieuwoudt en so<br />
meer. Die WVK-onthulling sou nie by hulle kon verbygaan nie. Soos die res van die<br />
samelewing het hulle ook gereageer op dit wat hulle by die WVK gehoor het. Die<br />
volgende afdeling gee hieraan aandag.<br />
6. Reaksie op die onthullings<br />
Soos te wagte was die lede van die wit gemeenskap – die bevoordeeldes van<br />
apartheid – nie baie gelukkig om hierdie verhale te hoor nie. Baie beskuldigings van<br />
ongetoetste bewyse en bewerings (Krog 1998a:162) is gerig aan die WVK, maar hoe<br />
ongetoets dit ook al mag wees, die donker sy van apartheid was ontbloot en die wêreld<br />
het gereageer op dit wat hulle gehoor het.<br />
In die groep was daar ʼn wye reeks van reaksies op die WVK, van aanvaarding tot<br />
totale verwerping. In die volgende vyf afdelings bespreek ek van die belangrikste<br />
reaksies van die mede-navorsers. Hierdie vyf diskoerse kom net so uit die gesprekke<br />
van die mede-navorsers en was ook by almal teenwoordig. Saam gee dié vyf ʼn goeie<br />
oorsig oor die sentimente van die groep.<br />
6.1 “Dit is nie só nie”<br />
Die reaksie van die mede-navorsers op die onthulling by die WVK verskil, maar toon<br />
tog ’n bepaalde ooreenkoms. Die eerste drie reaksies is variasies van Weingarten se<br />
vierde (swart) kwadrant soos in hoofstuk twee verduidelik is. Die mede-navorsers<br />
beskou hulleself as beide onbewus en ontmagtig. Hulle beweer dat hulle nie geweet<br />
het nie, en selfs al sou hulle geweet het van die negatiewe impak van apartheid, was<br />
hulle nie by magte om iets daaraan te doen nie. Kaliski (aangehaal in Krog 1998a:162)<br />
noem sulke mense “pedestrians,” bloot “passers-by” wat beweer hulle het nie geweet
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p151<br />
wat aan die gebeur was nie.<br />
Die eerste reaksie van die groep, en van mense van buite, is die een van ontkenning.<br />
Hierdie reaksie neem verskillende vorme aan: Enersyds is daar ’n volledige ontkenning<br />
dat enigiets verkeerds ooit gebeur het. Andersyds is daar diegene wat wel ruimte laat<br />
vir ’n beperkte erkenning, maar dit word onmiddellik teengewerk met argumente oor die<br />
voordele van apartheid vir die swart inwoners van Suid-Afrika. Voorstaanders van<br />
hierdie eerste posisie, naamlik dat apartheid nie so erg was nie, bestaan binne die<br />
navorsingsgroep, maar ook in die breë gemeenskap.<br />
Reeds in 1985 skryf oud-predikant en koerantman Willem De Klerk (1985:90) ʼn<br />
evaluering van die destydse politieke situasie. Hy lys vyf groot Bybelse beginsels<br />
waaraan enige politieke sisteem beoordeel moet word, naamlik liefde, regverdigheid,<br />
vryheid, ordelikheid, vrede. Hy gaan dan voort om te sê dat ’n saak uitgemaak kan<br />
word dat hierdie vyf beginsels die basis van die beleid van aparte ontwikkeling uitmaak.<br />
Hy gee toe dat daar bepaalde foute in ons politieke houdings en gesindhede is en dat<br />
dit moet verander. Hiervoor moet wit mense kollektiewe skuld aanvaar. Sy volgende<br />
woorde sou nog baie gehoor word in die tyd van die WVK: “Natuurlik [sy beklemtoning]<br />
is daar ook ’n hoop skuld op die skouers van gekleurdes” (De Klerk 1985:91).<br />
Tydens die tweede groepsgesprek vra ek die vraag: Wat maak Suid-Afrika dan<br />
nou so sleg? As julle dan nou sê dit gebeur orals, hoekom<br />
hierdie hengse klomp stof oor ons? [Albert 2-103]. Isak [2-106] se antwoord<br />
is nogal onthullend: Ons was naïef, en ons was eerlik. Dis asof hy daarmee<br />
wil sê dat wit mense maar kon diskrimineer solank dit net nie amptelike beleid was nie.<br />
Hierdie posisie word bevestig deur Hanlie [2-108] wat sê dis omdat dit op die<br />
wetboeke was. Dit is ʼn argument wat ek ook kleintyd in my ouerhuis gehoor het.<br />
Tydens die vierde gesprek keer Johan [4-497] terug na hierdie tema en veral die<br />
oorsprong van apartheid. Hy voer aan dat Verwoerd geen slegte bedoelings met<br />
apartheid gehad het nie, dit het eers later gekom. In ’n latere gesprek sou Mike [6-057]<br />
sê: die slegte gedeelte van apartheid... dit is wel sonde. Die<br />
implikasie is duidelik: apartheid was nie so sleg soos daar gesê is nie.<br />
In ʼn koerant se briewekolom word ʼn soortgelyke saak aangeraak. Iemand vra "So how<br />
bad could Apartheid have been?" (Krog 1998a:3). Tydens die besigheidsektor se
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p152<br />
voorlegging aan die WVK maak Nigel Bruce, die destydse redakteur van Finance Week<br />
selfs die opmerking: "We English have never been advantaged by Apartheid" (Krog<br />
1998a:241). Dit is duidelik dat baie mense totaal uit voeling is met die effek van<br />
apartheid. Hulle posisie is amper so absurd soos dié van P.W. Botha wat in 1986<br />
teenoor die leier van die amptelike opposisie beweer het dat die meerderheid swart<br />
mense hom steun (Slabbert 1999:27).<br />
Daar is ook ʼn ander tipe ontkenning wat sê dat alhoewel apartheid verkeerd was, dit<br />
nie nét verkeerd was nie, maar dat daar tog baie goed uit gekom het (Giliomee<br />
1998:12). Dit is die standpunt wat lui dat as gevolg van apartheid “RSA is on the whole<br />
a great deal better off than any other country in black Africa” (Cross 1991:29).<br />
Die een area wat gewoonlik aangedui word as bewys dat die swart mense onder<br />
apartheid soveel beter af is as baie ander Afrikalande, is die skoolstelsel. Daar word<br />
beweer dat swart mense toegang gehad het tot skole wat deur die apartheidsregering<br />
voorsien is, dikwels opgevolg deur ’n opmerking oor die swart jeug, wat skole<br />
afgebrand [het] [Frans 7-633].<br />
In reaksie op hierdie posisie plaas Rose ʼn ander perspektief op die tafel.<br />
Rose beskryf haarself as ’n kleurlingvrou wat Afrikaans gee by 'n<br />
hoërskool in die plaaslike kleurling-woonbuurt. Vir haar word apartheid<br />
gedefinieer deur die woord “minder”, minder mens, minder<br />
werker, wat jy ook al aan minder kan sit, dit is<br />
apartheid [Rose 7-133]. Sy beskryf haar skool: Ons het ʼn ding<br />
wat veronderstel is om ʼn laboratorium te wees. Al wat<br />
daarin is, is ʼn glaskas en wasbakke met die krane.<br />
Dis ʼn laboratorium by ʼn kleurlingskool. Dis waar ek<br />
praat van die minder [Rose 7-135]. Selfs die onderwysers<br />
se salarisse was minder: Tot en met 1983 was ʼn<br />
kleuring onderwyser, swart onderwyser se salaris nog<br />
minder, bykans die helfte minder as ʼn wit onderwyser<br />
s'n [Rose 7-137]. Later in die gesprek verduidelik sy dat die regering<br />
bereid was om ʼn persoon met net twee jaar post-matriek opleiding in ʼn<br />
kleurlingskool aan te stel, maar vir die wit skole was die vereiste ten<br />
minste drie of vier jaar opleiding. Maar selfs die bruin ou met<br />
matriek en vier jaar het nog steeds minder gekry as
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p153<br />
die wit ou met matriek en vier jaar [Rose 7-150]. Selfs<br />
die eksamens bevoordeel die wit skole. Die vraestelle<br />
vir die kleurling skole is moeiliker as soortgelyke<br />
vraestelle vir die wit skole. Vergelyk jy ʼn standerd<br />
agt Raad van Verteenwoordiger-vraestel (die bruin<br />
vraestel), is die gelykstaande aan ʼn wit matriek<br />
vraestel [Rose 7-155].<br />
Dit is dus ʼn vraag of swart en bruin Suid-Afrikaners ten opsigte van<br />
onderwys werklik so baie gehad het om oor bly te wees soos hierbo<br />
beweer word.<br />
In ʼn ander aspek van ontkenning verskoon van die mede-navorsers hulleself so: ek<br />
het nooit gepraat van ʼn "kaffer" nie, ek het nooit sleg gepraat<br />
van die ander persoon, van die anderskleurige nie [Danie 4-062] of<br />
elders Ek voel nie skuldig as ʼn rassis nie, want ek het nooit<br />
hulle gehaat of benadeel nie [Mike 2-658]. Die rasionaal hieragter is blykbaar<br />
dat indien jy nie self swart mense anders behandel as wit mense nie, daar nie ʼn<br />
probleem met apartheid is nie – in elk geval nie wat jouself aanbetref nie.<br />
Jonker (1998:210) weerlê hierdie posisie baie goed wanneer hy aanvoer<br />
dat swart mense se bitterheid niks te make het met die manier waarop<br />
ons as individue teenoor hulle opgetree het nie, maar oor die opset in<br />
die land wat ons bevoordeel en hulle benadeel het. ’n Ander wit<br />
waarnemer, Nicol (1989:67), stem saam dat die probleem nie gesetel is<br />
in individuele handelinge nie, want "many of the agents of the Apartheid<br />
ideology were and are not bad people with personal hate for blacks, but<br />
they built a social system which was based on the fact that whites do not<br />
like blacks to be close to them and which damages the prospect of<br />
blacks. This is hate. This is a direct contradiction of the will of God."<br />
Watter argumente die wit gemeenskap ook al aanvoer ter ontkenning van die impak<br />
van apartheid, dit sal nie die verhale van diegene aan die ontvangkant van apartheid,<br />
soos dit aan die WVK vertel is, ongedaan kan maak nie. Geen argument kan<br />
aangevoer word dat apartheid nie die swart mense van Suid-Afrika nadelig geraak het<br />
nie. Hoeveel goed daar ook al gedoen is in die apartheidsera, dit is gedoen met die
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p154<br />
goedkoop arbeid van swart mense en ten koste van hulle menswaardigheid. Hoeveel<br />
dit ook al mag waar wees dat ’n wit individu nie swart mense anders behandel het as<br />
wit mense nie, bly dit ’n feit dat die apartheid stelsel swart mense fundamenteel anders<br />
behandel het as wit mense.<br />
6.2 “Die Rooi Gevaar”<br />
Daar is ook ʼn tweede reaksie wat, nes hierbo, “pedestrian”-status (Krog 1998a:162)<br />
opeis ten opsigte van die bevindings van die WVK. Dit is naamlik dat mense hulleself<br />
ten opsigte van apartheid bloot as onbetrokke toeskouers sien. Volgens Weingarten se<br />
skema beskou hierdie mense hulleself ook as beide onbewus en ontmagtig, soos die<br />
ontkenners hierbo. In hierdie geval is die groot verskoning die eksterne bedreiging van<br />
kommunisme. “...South Africa now faces to the north the Marxist regimes in Angola,<br />
Zimbabwe and Mozambique” (Stavrianos 1982:478). Ook die destydse minister van<br />
buitelandse sake, Pik Botha, sluit hierby aan as hy reageer op kritiek op die NP se<br />
1983-grondwet. Hy sê: "Hulle bedoel dit seker goed, maar hulle val maklik in die hande<br />
van Moskou. Die basiese stukrag in alle teenstand kom van Moskou af" (aangehaal in<br />
Meiring 1985:37).<br />
In die groep was sommige lede baie uitgesproke oor die onthullings voor die WVK en<br />
het beweer dat hulle nie bewus was van die moorde en menseregte<br />
skendings [Johan 6-208] nie. Asook dat hulle afsonderlike ontwikkeling<br />
ondersteun het, en nie moord nie [Johan 6-209]. En dan word aangevoer dat<br />
kommunisme die rede agter die wreedhede was: Al hierdie dinge wat ons nou<br />
hoor voor die WVK, wreedhede, dit is nie alles as gevolg van<br />
apartheid gepleeg nie. Daai ouens het uitgerafel omdat hulle<br />
iets anders verdedig het as apartheid. Ons het laas ook oor die<br />
kommunistiese bedreiging gepraat... [Johan 6-211].<br />
Tydens ʼn ander gesprek het Johan wéér oor kommunisme gepraat. Die implikasie van<br />
sy woorde is duidelik, naamlik dat ons die impak en implikasies van kommunisme<br />
totaal onderskat: het iemand al ooit... die invloed van die<br />
kommunisme op ons beeld van dat apartheid so sleg is, gaan<br />
bepaal [Johan 4-504]. Hy impliseer dat die wêreldwye veroordeling van apartheid nie<br />
so prominent sou gewees het as dit nie vir die kommunistiese propaganda was nie. ʼn
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p155<br />
Soortgelyke aanspraak word ook gemaak deur Adendorff (1987:1) wanneer hy die<br />
Suid-Afrikaanse situasie eksklusief evalueer in terme van die kommunistiese aanslag.<br />
Ek vra die vraag: Hoekom het die swartes aanklank gevind by<br />
kommunisme? [Albert 4-606]. Twee opponerende menings is hieroor uitgespreek.<br />
Elsa [4-609] wonder of hierdie kommunisme nie vir die swartmense ʼn<br />
rytuig was, ʼn sisteem om hulle te help met hulle vryheidstryd<br />
nie? Hierteenoor stel Johan [4-614] die kommunistiese ekspansionisme idee: Ek sê<br />
juis die teenoorgestelde, die kommuniste het apartheid gebruik<br />
om ʼn atmosfeer in hierdie land te skep. Ek meen, wat was hulle<br />
beleid gewees? Dit was ekspansionisme, hulle wou hierdie land<br />
vat vir sy grondstowwe.<br />
Gegewe die agtergrond van sensorskap [Hanlie 2-460], disinformasie (De Kock &<br />
Gordin 1998:119) en breinspoeling [Danie 2-405] gedurende die apartheidsjare, is dit te<br />
verstane dat wit mense so ’n vaste geloof gehad het in die sogenaamde Rooi Gevaar<br />
(die verwysing na die bedreiging wat die kommunistiese ekspansionisme vir Suid-Afrika<br />
inhou) en die ander PW Botha konsep van die Totale Aanslag. In 1977 het Botha<br />
hierdie begrip gebruik om daarmee aan te dui dat Suid-Afrika op verskillende terreine<br />
bedreig is “by communists backed, or even coordinated, by Russia” (Boddy-Evans<br />
2008). Elsa [4-550] se stelling dat kommunisme die Antichris [was] wat ons<br />
moes beveg, wat ons Christendom bedreig, was destyds wyd aanvaar.<br />
Human (2006:196) praat van 'n “Blanke Suid-Afrikaanse mentaliteit” wat reeds in die<br />
vroeë jare sestig bestaan “dat die staat en die samelewing bedreig is deur<br />
kommunisme.”<br />
’n Magdom literatuur het oor baie jare verskyn oor die bedreiging van die kommunisme.<br />
In sy boek The Red Trap poog Vermaas (1966) om ʼn kort geskiedenis van die<br />
Kommunistiese Party en dié liggaam se vertakkings te gee. Hy doen dit deur grafiese<br />
beskrywings van swart op wit geweld wat hy alles toeskryf aan militante kommunisme.<br />
Geweld wat in die Transkei tuisland uitbreek teen ’n rehabilitasie-skema van die<br />
regering, skryf hy toe aan “Communist agitators” (Vermaas 1966:105).<br />
’n Ander boek oor hierdie tema is die NG Sendingpers se Kommunistiese vrede of<br />
Christelike stryd (Du Plessis 1978). Hierin kontrasteer Du Plessis kommunisme met<br />
Christenskap en hou hy dit voor as ’n godsdiens met 'n eie plan van verlossing. Hy
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p156<br />
gaan dan voort om te sê dat dit die kommunistiese propaganda is wat die wit regerings<br />
van Suider-Afrika voorhou as die onderdrukkers van die swart mense. Uitvoerige<br />
aandag word gegee aan die slegte prestasies van die kommunistiese state en Sowjet<br />
imperialisme wat as die finale doelwit het die beheer oor die Kaapse seeroete. Du<br />
Plessis argumenteer dat bevrydingsbewegings ’n belangrike rol speel in die Sowjet<br />
doelwit van wêreldwye kommunisme. In Suid-Afrika, argumenteer hy, beteken dit dat<br />
die Sowjet-Unie, as die groot voorstander van kommunisme, die bevrydingsbewegings<br />
soos die African National Congress (ANC) gebruik om “onrus” in Suid-Afrika aan te<br />
blaas.<br />
Dit is duidelik waarom wit Suid-Afrikaners oortuig was van die kommunistiese<br />
bedreiging. De Kock en Gordin (1998:49) onderstreep dit wanneer hulle sê dat De<br />
Kock grootgemaak is “to be strongly anti-Communist.” Hanlie [4-569] sê<br />
[kommunisme] het net een label gehad in SA, of net<br />
twee: dit was goddeloos of die monster wat ons land<br />
gaan oorneem, dit was waaroor baie van ons jong<br />
seuns en manne op die grens gaan veg het, terwyl<br />
hulle nie eers geweet het wat kommunisme regtig is<br />
nie.<br />
Dit korreleer goed met De Kock en Gordin (1998:100) se beskrywing van die situasie in<br />
die land ten tye van die sogenaamde Totale Aanslag. Wat hulle sê is waarskynlik waar<br />
van die meeste wit Afrikaners in daardie tyd: “We were told that the communists were<br />
responsible for instigating social and labour unrest, civil disobedience, attacks by<br />
terrorists on the country’s infrastructure, and the intimidation of black leaders and<br />
members of the security forces” (De Kock & Gordin 1998:100). Hierdie standpunt is<br />
wyd aanvaar en nie deur die meerderheid wit mense bevraagteken nie. Ek herinner my<br />
hoe hierdie tema in die laat jare sewentig gereeld op die agenda was van die FAK 24 se<br />
jeugleiers-konferensies.<br />
Volgens wit mense se verstaan van die Totale Aanslag, het Suid-Afrika nie interne<br />
probleme gehad behalwe dit wat deur die aanslag van die ANC en ander teenstanders<br />
van apartheid as “Soviet Union’s trojan horses” (De Kock & Gordin 1998:91)<br />
veroorsaak is nie. Wanneer swart mense egter skryf oor kommunisme, het hulle ʼn<br />
24 Die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings (FAK) het in daardie tyd jaarlikse byeenkomste vir<br />
Afrikaanse skole se jeugleiers (soos prefekte of leerlingraadslede) aangebied.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p157<br />
totaal ander perspektief. Vir hulle was kommunisme ’n vennoot in hulle stryd teen<br />
onreg en verdrukking wat hulle elke dag ervaar het.<br />
Villa-Vicencio (1993:156) rapporteer ʼn onderhoud wat hy met Nelson<br />
Mandela gehad het. Hy het hom onder andere uitgevra oor die alliansie<br />
tussen die ANC en die SA Kommunistiese Party. Mandela se antwoord<br />
was: “During World War II Roosevelt, Churchill and De Gaulle<br />
established an alliance with Stalin in order to fight fascism. That alliance<br />
changed the course of history. On the same basis the ANC made an<br />
alliance with the SACP to fight racism and white domination.”<br />
In sy biografie van Mandela haal Meredith (1997:132) vir Albert Lethuli<br />
aan wat gesê het: “I shall work with all who are prepared to stand with<br />
me in the struggle for liberation of our country.” Mandela (aangehaal in<br />
Meredith 1997:133) self het ʼn soortgelyke standpunt oor die verhouding<br />
tussen die ANC en die kommuniste: “Theoretical differences amongst<br />
those fighting against oppression is a luxury we cannot afford…”<br />
Ook ʼn ander rolspeler in die vryheidstryd, Govan Mbeki, sien die<br />
Kommunistiese Party as ʼn beweging wat veg vir die armes en die<br />
werkers, teen die ryk en die welaf, op ʼn manier waarop die kerk dit nie<br />
naastenby gedoen het nie (Villa-Vicencio 1993:168).<br />
Terwyl baie wit Suid-Afrikaners die kommuniste beskou het as die<br />
grootste openbare vyand, was hulle vir die swart gemeenskap ’n<br />
vennoot teen verdrukking.<br />
In sy voorlegging aan die WVK verwys die leier van die Vryheidsfront, Generaal<br />
Constand Viljoen (1997:elektroniese bron) na “the Soviet Union as the main supporter of<br />
the ANC” en dat sake in Suid-Afrika anders sou verloop het as dit nie vir die<br />
kommunistiese steun aan swart mense was nie. Giliomee (1996:9) se reaksie hierop in<br />
sy kolom in die Beeld is insiggewend. Hy sê dat swart mense met dieselfde ywer sou<br />
veg selfs al het hulle nie kommunistiese steun gehad nie.<br />
Die kommunistiese bedreiging het ’n baie handige “vyand” daargestel waarteen die<br />
apartheidsregering wit mense kon saamsnoer. Die vermeende bedreiging van hulle
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p158<br />
godsdiens, hulle land en hulle manier van leef was genoeg om hulle blind te maak vir<br />
die onderliggende ontevredenheid van swart mense wat gemaak het dat hulle hulp van<br />
enigeen gesoek het, selfs van die kommuniste. Wit Suid-Afrikaners was so behep met<br />
die bevegting van kommunisme dat hulle die legitieme besware van<br />
swartmense... teen die stelsel... van die tafel afgevee [Albert<br />
4-592] het. Toe Treurnicht (1985:5) die beleid van apartheid teen die Nasionale<br />
Instituut vir Versoening verdedig het, het hy sy hele verdediging gebaseer op die<br />
bedreiging van kommunisme. Vir die geregverdigde besware en behoeftes van swart<br />
mense het hy geen begrip getoon nie.<br />
Tydens die Rivonia-verhoor sê Nelson Mandela (1964) “At the outset, I<br />
want to say that the suggestion made by the State in its opening that the<br />
struggle in South Africa is under the influence of foreigners or<br />
communists is wholly incorrect… It is true that there has often been<br />
close co-operation between the ANC and the Communist Party. But cooperation<br />
is merely proof of a common goal – in this case the removal of<br />
white supremacy…”<br />
Hy motiveer hierdie standpunt van hom later as hy verwys na lande<br />
soos Maleisië, Algerië en Indonesië wat elkeen ook ʼn bevrydingstryd<br />
gehad het waarin die kommuniste ʼn rol gespeel het, sonder dat die<br />
lande uiteindelik kommunisties geword het. Hy verwys ook na die<br />
Sjinese generaal Chiang Kai-Sjek “today one of the bitterest enemies of<br />
communism” wat saam met die kommuniste geveg het teen die<br />
heersersklas in ʼn stryd wat gelei het tot die verkryging van mag in die<br />
1930’s.<br />
Die presiese omvang van die kommunistiese bedreiging en die invloed van Moskou op<br />
die swart weerstand teen apartheid val buite die omvang van hierdie studie. Wat wel uit<br />
die gesprekke met die mede-navorsers en uit die algemene literatuur vasgestel kan<br />
word, is dat wit mense oortuig was van hierdie bedreiging en geglo het dat dit die rede<br />
vir swart mense se verset teen apartheid was.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p159<br />
6.3 “Ons is mislei”<br />
ʼn Derde reaksie op die WVK-onthullings is soortgelyk aan die vorige een, maar tog in ’n<br />
belangrike opsig anders. Weereens word beweer dat wit mense nie in ’n posisie was<br />
om te weet van die impak van apartheid nie, en selfs al was hulle, sou hulle niks<br />
daaraan kon doen nie. Hierdie keer is die verweer dat dit eksterne faktore was wat wit<br />
mense in Weingarten (2000:396) se onbewus en ontmagtig kwadrant ingedwing het.<br />
Die basis vir hierdie aanspraak is dat die regering die inwoners – lees wit mense –<br />
mislei het deur die mag wat hulle uitgeoefen het oor die media asook deur direkte<br />
intervensies soos die noodtoestande en doelbewuste leuens aan die publiek.<br />
Dit is algemeen bekend en word so aanvaar dat wit Afrikaners uit ’n baie godsdienstige<br />
agtergrond kom, hoofsaaklik Calvinisties Protestants. In hierdie omgewing word groot<br />
klem geplaas op die respek verskuldig aan ouers en leiers. Dit het onder andere<br />
beteken dat hulle vertrou moes word sonder om hulle te bevraagteken of teen te gaan.<br />
Afrikaners het dikwels ʼn blinde lojaliteit teenoor die kerk, politieke leiers en<br />
kultuurorganisasies (Gunning 1998:1).<br />
In die gesprekke is hierdie sentiment dikwels uitgespreek: Ek is nou nog so<br />
verstom dat die Afrikaners so ʼn onwrikbare geloof in ons<br />
kerkleiers gehad het, en ook ons politieke leiers [Isak 1-612]. Hulle<br />
word beskryf as nasionale helde [Isak 1-615] wat nie bevraagteken is nie. Oor die<br />
beleid van apartheid en die gehoorsaamheid daaraan sê Mike [6-236]: apartheid<br />
was ʼn beleid wat gevorm was deur ʼn party en ons het blindelings<br />
saamgeloop.<br />
Ander was meer krities oor die leiers in hulle beoordeling van apartheid. Danie [2-404]<br />
gebruik woorde soos indoktrinering, persepsies vorm... breinspoeling<br />
wanneer hy van die rol van politieke leiers praat. Naudé (1995:101) verwys<br />
ook na die idee van breinspoeling terwyl (De Kock & Gordin 1998:28) sê "... the South<br />
African public – doubtless including staunch supporters of the National Party – were<br />
cruelly misled."<br />
In 1990 word regter Louis Harms aangestel as die hoof van die Kommissie van<br />
Ondersoek na Sekere Beweerde Moorde wat in daardie jaar gepleeg is. Wanneer De<br />
Kock en Gordin (1998:188) die leuens beskryf wat Eugene De Kock en ander aan die
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p160<br />
Harms Kommissie vertel het, stel hulle dit so: “in the world inhabited by Harms and<br />
most other white South Africans, there was [hulle beklemtoning] no reason to doubt<br />
forms produced by the police.” Nie alleen die burgers van die land nie, maar ook die<br />
regstelsel is mislei. Wit Suid-Afrikaners was so goedgelowig dat dit nooit by hulle<br />
opgekom het om die situasie in die land te bevraagteken nie. Ons is grootgemaak om<br />
nie te bevraagteken nie, maar te gehoorsaam (Swanepoel 1997:15).<br />
Een van die redes vir hier nie-bevraagtekening was die gevaar van etikette. Persone<br />
wat gewaag het om die bestaande orde te bevraagteken of om te vriendelik te wees<br />
met swart mense, is gou-gou uitgekryt as kafferboeties en kommuniste<br />
[Isak 1-616]. Isak vertel hoe hy in ʼn plattelandse dorpie gery het met ʼn swart vroulike<br />
kollega langs hom in die motor. Dan sê hy: Jy moet kyk hoe kyk daai boere<br />
in hulle bakkies my aan. Hier is ʼn groot liberalis, kommunis [Isak<br />
3-507]. Selfs swart mense getuig van die negatiewe effek wat so ʼn etiket op ʼn swart<br />
mens in ʼn wit wêreld gehad het vir jou werksekuriteit en bevorderingsmoontlikhede<br />
[Quincy 7-079].<br />
Teen hierdie agtergrond is dit nie verrassend nie dat oud-president<br />
Nelson Mandela (aangehaal in Murphy 1997:92) na bewering gesê het:<br />
“The Afrikaners are decent people who have been misled by their<br />
leaders.”<br />
Toe hierdie misleiding ontdek is – individueel of kollektief – was dit asof<br />
die mat onder hulle uitgetrek is. Ackerman (1996:34) vertel van ʼn jong<br />
wit Afrikaanse student wat vir haar sê: “My parents lied to me, my school<br />
lied to me, our leaders lied to me and the church lied to me. I don’t even<br />
know the truth about God.”<br />
Almal kan saamstem dat die mense van die land mislei is. Almal kan saamstem dat die<br />
waarheid vir die meeste Suid-Afrikaners weggesteek was. Maar almal moet ook<br />
saamstem met Worsnip (1996:149) dat iemand iets moes geweet het. Selfs Chris de<br />
Jager, voormalige parlementslid vir die Konserwatiewe Party en Vryheidsfront asook<br />
stigterslid van die Afrikaner Weerstandsbeweging (AWB) en later lid van die WVK het<br />
die indruk gekry dat selfs politici in die parlement gekies het om anderpad te kyk<br />
(Brynard 1998:21).
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p161<br />
Villa-Vicencio (1993:86) sit sy vinger op die probleem as hy jare terug al<br />
sê: The problem is that most whites are simply unexposed to the lot of<br />
black people in this country. They are fed each day on propaganda, told<br />
what to believe and brainwashed into believing that the poor have<br />
brought their poverty onto themselves.”<br />
Dit is daarom te verstane dat wit mense nie weet van die lyding of bekommernisse van<br />
swart mense nie. Dis maklik om te beweer dat jy mislei is, maar is dit die volle verhaal?<br />
Is daar nie meer aan nie? Ek is van mening dat Bosch (1992:3) dalk reg is wanneer hy<br />
skryf: “Our most terrible guilt is that of which we are ‘unaware.’ We pretend not to see,<br />
not to know, but there is no excuse – it is this pseudo-innocence that sends us into<br />
eternal punishment.”<br />
6.4 “Dinge het tog verander”<br />
Die vierde groep besware teen die onthullings van die WVK handel oor die idee dat<br />
dinge in Suid-Afrika tog baie verander het oor die afgelope aantal jare. By die medenavorsers<br />
is daar ʼn (soms onuitgesproke) erkenning dat baie dinge nie reg was in die<br />
tyd van apartheid nie, maar dat dit uitgekanselleer word deur die goeie wat die wit<br />
regering teweeggebring het.<br />
Volgens Weingarten (2000) se verdeling is hier sprake van ʼn matige verskuiwing uit die<br />
swart blok. Wit mense het teësinnig erken dat apartheid dalk nie ʼn volmaakte stelsel is<br />
nie. En terselfdertyd het hulle ook erken dat hulle wel mag het om dit te verander deur<br />
hulle stemreg. Hulle voer aan dat die beleid wel oor tyd geskuif het en meer<br />
toegewings aan die ander bevolkingsgroepe gemaak het.<br />
So beweer Johan [3-708] byvoorbeeld in een van die gesprekke: Al het jy<br />
Nasionaal gestem, het jy nie elke keer vir dieselfde ding gestem<br />
nie. Hy voer aan dat elke vier of vyf jaar wat die wit mense kans gehad het om te<br />
stem jy gedink [het] ons is op die regte pad daarom stem ek weer<br />
vir hulle [Johan 3-710]. Daar was blykbaar genoeg vooruitgang in die beleid van<br />
die regerende party om telkens weer vir hulle te stem.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p162<br />
Terwyl sommige Afrikaanse kommentators die regering se inisiatiewe, soos P.W. Botha<br />
se 1979 twaalfpunt-plan, as positief beskryf (Viljoen 1981:53), en die 1983-referendum<br />
en gevolglike driekamer-parlement (Booysen & Van Wyk 1984) ten minste as “a<br />
starting point” beskou (Van Wyk 1991:96), meen ander dit was maar net “more of the<br />
same” (Serfontein 1982:54). In die groep is ook na hierdie tipe verandering verwys as<br />
sou dit window dressing [wees] vir alle praktiese doeleindes [Albert<br />
2-505]. ’n Gesaghebbende akademikus soos Sampie Terreblanche (1990:116) praat<br />
selfs van "die algehele ontoereikendheid van die NP-regering se sogenaamde<br />
hervormings-beleid...”. Hierdie beswaar kom omdat hervorming gepropageer word (De<br />
Klerk 1985:93), maar niks gedoen word om die menswaardigheid van die swart<br />
inwoners van die land te bevorder nie. Dit is hoekom Serfontein (1982:195) verwys na<br />
die NP se hervormingsinisiatiewe as “no change, only movement.”<br />
Professor Njabulo Ndebele (1989:104) vergelyk die verandering in Suid-<br />
Afrika met ʼn vuurwerkvertoning en noem dit dan “a tragic make belief.”<br />
Vir hom wys dit na “a dead past and memories of its glory, rather than<br />
something alive, feeding the unfolding future.” Hy sien “no heroism” in<br />
die tipe verandering wat die regering oor jare voorgestel het nie.<br />
Alden (1996:275) is reg as hy beweer die meerderheid swart mense in<br />
Suid-Afrika en die internasionale gemeenskap beskou die Bothaadministrasie<br />
se pogings tot politieke verandering bloot as skyn-pogings<br />
tot verandering “…without fundamentally jeopardizing white power and<br />
interests.” Alle sodanige pogings tot hervorming slaag alleenlik daarin<br />
om die wêreld te oortuig van ʼn “singular reluctance to tackle the root<br />
racialist assumptions which underlaid these policies” (Alden 1996:276).<br />
Dit is daarom verstaanbaar wanneer Qwelane (1998:22) sê die houding<br />
van wit Suid-Afrikaners “had not changed and black dignity was still not<br />
respected.”<br />
Dit mag so wees dat baie wit mense positief was oor die verskillende veranderings wat<br />
geïmplementeer is deur die regering op verskillende tye, maar fundamenteel was dit<br />
van geen waarde nie. Dit was die spreekwoordelike rondskuif van stoele op die dek<br />
van 'n sinkende skip.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p163<br />
Stavrianos (1982:478) stel dit so: “It is generally agreed that apartheid is<br />
not a viable program, either economically or politically.” Hy noem 'n paar<br />
ekonomiese redes, maar skryf dan oor swart mense wat aandring om<br />
deel te wees van een verenigde Suid-Afrika en nie burgers van<br />
kunsmatige tuislande nie: “Most important of all, the great majority of<br />
Africans have no desire to be isolated as separate “tribal” entities.<br />
Instead, they demand a fair share in the united South Africa of which<br />
they are an integral part. In this demand they are backed by the growing<br />
power of African nationalism in the rest of the continent.”<br />
Die 1983-grondwet wat baie wit mense beskou het as ʼn tree in die regte rigting, was vir<br />
swart Suid-Afrikaners “the final insult” (Malan 1990:151). Vir die swart bevolking was dit<br />
'n verdere ontkenning van hulle posisie in Suid-Afrika. Kotzé (1990:58) beskou die<br />
aanvaarding van die 1983-grondwet as “een van die belangrikste redes vir die<br />
massamobilisasie van 1983/1984 wat tot groot geweld gelei het.” Wit Suid-Afrikaners<br />
kon nie verstaan dat om voor in die bus te sit of dieselfde toilette te gebruik, nie die<br />
kernsaak was nie. Hulle kon nie verstaan dat die uitdaging baie dieper gelê het nie. Vir<br />
hulle was die beleid ten goede aan die verander.<br />
6.5 “Iewers het dinge verskriklik verkeerd geloop” 25<br />
Net soos wat dit oor die algemeen moeilik is om die sonde in jou lewe raak te sien en<br />
te erken, is dit baie moeilik vir wit Suid-Afrikaners om te erken dat apartheid verkeerd<br />
was en dat hulle ’n aandeel daarin het. Deur al die gesprekke was daar altyd iemand<br />
wat wou ontken dat apartheid ooit verkeerd was of dat hulle iets te make gehad het<br />
daarmee. In terme van Weingarten (2000) se model word die mate van verskuiwing na<br />
ʼn bewuste posisie weer ongedaan gemaak deur die ontkenning van enige probleme<br />
met apartheid.<br />
Elsa [3-485] probeer om die bejaardes te verskoon wanneer sy sê: Die ouer mense<br />
was so gewoond aan dié goed dat hulle nie regtig besef het dit<br />
is verkeerd nie. Sy erken dat daar nog steeds mense [is] wat so dink<br />
[Elsa 3-486]. Frans [2-279] se verskoning is dat ons apartheid geërf het en hy<br />
25 Hierdie opskrif verwys na ʼn opmerking van Tutu tydens die WVK se ondersoek na die optrede van<br />
Winnie Mandela (Krog1998:259).
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p164<br />
volstaan daarmee dat net die slegte gedeelte van apartheid [Frans 6-057]<br />
verkeerd was, soos om hulle nie toelaat om deel te hê aan die dinge<br />
wat vir ons almal geskenk was van Bo af [Frans 6-058] nie.<br />
Ben [6-671] is heel eerlik as hy sê: Hier is nog baie mense in ons gemeente<br />
wat nie gelukkig is om te sê dit was verkeerd nie. Isak [1-622] sê:<br />
Oor apartheid het ek redelik vrede in my hart en gaan dan voort om te<br />
sê: ...ek besef dit was nooit reg nie, maar... jy kon sê dit was<br />
al manier waarop ons kon oorleef [Isak 1-622]. Frans [2-447] is tog gewillig<br />
om te erken ons was bang vir die verwerping... jy wil liewers in<br />
jou comfort zone bly. Dit lyk of wit Afrikaners steeds – nes kort na 1948 – bang<br />
is om die prys te betaal vir ʼn politieke sisteem anders as apartheid (Malan 1990:19).<br />
Ten spyte van wat baie wit Suid-Afrikaners gedink en gesê het, was die onthullings<br />
voor die WVK net te verdoemend, te oorweldigend om te ignoreer. In die woorde van<br />
die psigiater Kaliski (aangehaal in Krog 1998a:129) “The TRC is where the reality of<br />
this country is hitting home and hitting home very hard.”<br />
Uiteindelik het sommige erken dat apartheid verkeerd was en dat wit Afrikaners steeds<br />
ten minste gedeeltelik te blameer is. Maar dit is moeilik om te erken dat dit wat vir jare<br />
voorgestaan is, verkeerd was. In hierdie sin was dit nie anders as in ander lande nie.<br />
Uit Amerika skryf Terry (1975:44) dat wit mense nodig het om “intimately conversant” te<br />
raak met hulle rassistiese verlede. “Many whites, however, when confronted by the<br />
racism in American history, refuses to deal with it. The usual response is: ‘We aren't<br />
responsible for the past. We are not slaveowners (sic). We didn't do all that’” (Terry<br />
1975:44).<br />
Waar die erkennings wel gekom het, was dit huiwerig en dikwels gekwalifiseerd: En<br />
ek het met daardie idee grootgeword en dit het van kleinsaf my<br />
gepla. Dit was nie reg nie [Elsa 1-428], in ʼn sekere mate is dit ʼn<br />
onregverdige bedeling [George 1-539] en ons het geweet in ons<br />
agterkoppe, dit was verkeerd, maar dit was gerieflik en gemaklik<br />
vir ons [Elsa 3-711].<br />
Uiteindelik het een van die mede-navorsers, Elsa [6-096], die moed gehad om dit<br />
hardop te sê: Ons het die mense basiese menseregte ontneem in
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p165<br />
hierdie land, hulle het geen sê gehad in hierdie land nie, en as<br />
dit nie sonde is nie...<br />
Die een oorweldigende indruk wat ek uit die gesprekke in die groep asook uit<br />
lesersbriewe aan koerante en in algemene gesprekke gekry het, is dat wit Afrikaners<br />
graag die boeke oor apartheid sou wou toemaak, om te vergeet wat gebeur het en om<br />
oor te begin. Dit voel net vir my dat ons by ʼn punt moet kom soos<br />
wat jy gesê het dat ons hierdie goed moet afsluit en moet<br />
aangaan in die nuwe SA [Frans 1-469]. Op ʼn soortgelyke trant praat Terry<br />
(1975:44) oor die Amerikaanse situasie: "We aren't responsible for the past… We didn't<br />
do all that. We want to start over. Forget the past and think about the future."<br />
7. Die rol van die NG Kerk in die tyd van apartheid<br />
In die tyd van die ontstaan van die Algemene Sinode van die NG Kerk vyftig jaar<br />
gelede in 1962, het die beleid van apartheid die steun van die NG Kerk geniet. Van<br />
daardie tyd tot in 1994 het die posisie van die NG Kerk dramaties verander. In die<br />
volgende afdeling word aan hierdie verskuiwing aandag gegee.<br />
7.1 “Die backbone van apartheid”<br />
ʼn Kritiese buitestaander kan verstaan dat lidmate groot probleme met die NG Kerk het<br />
[vergelyk Hanlie 1-557]. Die NG Kerk het tydens apartheid ʼn posisie ingeneem waarin<br />
die belange van die lidmate bo dié van die Koninkryk van God gestel is. Volgens die<br />
kritiek van die Sendingkerk was apartheid se uitgangspunt die onversoenbaarheid van<br />
mense en daarom moes hulle apart gehou word – ook in die kerk: “Die politieke en<br />
kerklike bestel van Suid-Afrika is ’n bestel waarin onversoenbaarheid tot ’n<br />
samelewingsbeginsel verhef word” (NG Sendingkerk 1982:elektroniese bron).<br />
Ook uit eie geledere het die NG Kerk oor jare die boodskap teen die teologiese<br />
begronding van rasseskeiding gehoor. Verskillende mense het oor die jare hieroor<br />
uitsprake gemaak, onder ander Marais (1952) en Naudé (1995:79; 86). In 1986 skryf<br />
Borchardt (1986:85): "Dit is jammer dat die NGK nie bly weerstand bied het teen die<br />
groeiende neiging tot geskeidenheid tussen wit en swart in die kerk nie. Die kerk is
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p166<br />
immers 'n unieke gemeenskap, te wete die kerk van God [sy beklemtoning]”.<br />
In die eerste gesprek verwoord Frans [1-444] sy probleem met die NG Kerk so:<br />
My groot dilemma vandag, dink ek, is die... rol wat<br />
die kerk gespeel het in hierdie hele apartheidpsigose.<br />
Want ons het so grootgeword... maar wat van<br />
1948 gebeur het, waar die regering ons<br />
geïndoktrineer het, waar in ek groot geword het en<br />
wat die kerk, veral die drie susterkerke 'n groot<br />
leidende rol in gespeel het, kerkleiers wat op die<br />
ou end in die politiek beland het. En dit voel vir<br />
my, en ek sê dit tussen aanhalingstekens, asof ons<br />
amper 'n geestelike rat voor die oë gedraai is, want<br />
dit [apartheid] is wat reg is, dit is soos dit moet<br />
wees.<br />
Frans en van die ander mede-navorsers sou kon identifiseer met die standpunt van<br />
Meyer en Naudé (1994:169) wanneer hulle die NG Kerk beskuldig van ʼn dualistiese<br />
Christenskap: “The white DRC maintained a dualistic Christianity which place the<br />
Kingdom of God outside history. It stressed personal salvation to the exclusion of social<br />
justice and saw its task as extending charity at the expense of justice, equality and<br />
unity.” Die fokus was amper eensydig op die gelowige se verhouding met God en die<br />
implikasies wat dit het vir die leefwêreld van die gelowiges is, nie verreken nie. Later<br />
sou die NG Kerk erken dit was té lank té teoreties besig met die apartheidskwessie.<br />
Die volgende dien as goeie voorbeeld van so ʼn teoretiese besigwees: In 1988 skryf<br />
Potgieter en Smit ʼn boekie getiteld Vernuwing of Konfrontasie waarin hulle die teologie<br />
van bevryding bespreek. Na ʼn bespreking van die Marxistiese en neo-Marxistiese<br />
milieu en die teologiese onderbou en ander sake, wy hulle ʼn hoofstuk aan die situasie<br />
in Suid-Afrika. Hierin word die teologie van Boesak en Tutu uitvoerig bespreek.<br />
Wanneer hulle egter in ʼn volgende hoofstuk praat oor die kerk in die samelewing, word<br />
uitvoerig aandag gegee aan die wese van die kerk aan die hand van die Bybelse beeld<br />
van die kerk as ʼn liggaam (Potgieter & Smit 1988:65). Die hartseer is dat saam met al<br />
die waar en mooi dinge wat gesê word, daar niks konkreets gesê word oor die liggaam<br />
van Christus in Suid-Afrika waarvan een deel seerkry nie. Die konsep van As een lid ly,<br />
ly die hele liggaam (1 Korintiërs 12:26) kon nêrens ter sprake nie. Dit bly ʼn teoretiese
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p167<br />
en nie-konkrete studie. Lidmate kan met reg vra oor die leiding wat aan die kerk gegee<br />
is.<br />
Frans [1-456] sê elders tog het ek grootgeword dat iewers moet hulle<br />
eenkant wees en ek is eenkant. Die kerk het so gesê en die<br />
regering het so gesê. In die woorde van Joubert (1991:47): "'n Mens wonder<br />
vandag hoedat 'n mens, 'n volk homself so lank oor so iets kon laat mislei.” Gegewe<br />
die Afrikaners [se] 'n onwrikbare geloof in ons kerkleiers [Isak<br />
1-613] is dit egter te verstane dat Afrikaners nie sommer die beleid van die tyd<br />
bevraagteken het nie.<br />
Hierdie rol wat die NG Kerk in die verlede gespeel het, affekteer ook die rol wat die NG<br />
Kerk in die toekoms sou kon speel. Eers het die NG Kerk die beleid van apartheid<br />
goedgekeur, dit sterk Skriftuurlik gefundeer [George 1-519] en nou voel<br />
dit vir my die kerk het 'n 180 grade draai gemaak. En alles<br />
gefundeer uit die Woord van God uit. En dit is my dilemma ek kan<br />
eenvoudig nie die kloutjie by die oor kry nie [Frans 1-459].<br />
In haar gesprek met die mede-navorsers stel Rose [7-555], ʼn bruin vrou<br />
wat as besoeker deelgeneem het aan een van die groepsgesprekke, dit<br />
onomwonde: Waarom dit seker moeilik is om in die kerk<br />
'n eenheid te vorm, is dat die NG Kerk spesifiek, al<br />
die jare die backbone was van apartheid. Die NG Kerk<br />
het apartheid op Bybelse gronde geskoei, m.a.w. hy<br />
het teksies uit die Bybel uitgevat, en apartheid is<br />
daarmee geregverdig... Ek het 'n persoonlike vriend<br />
wat gevra het, as God 'n God is van regverdigheid en<br />
geregtigheid, waar is hy as hy apartheid toelaat?.<br />
In een van die gesprekke vertel ek van ʼn argument wat ek met ʼn ouer kollega gehad<br />
het. Sy standpunt was eenvoudig dat die NG Kerk nog nooit apartheid gesteun het nie.<br />
In reaksie hierop is Elsa [6-354] gou om te sê: Nee, ek kan nie met hom<br />
saamstem nie. Die onthullende is egter die reaksie van Mike [6-356] as hy daarop<br />
reageer met: Ek dink tog in 'n mate is dit baie wyd om te sê die NG<br />
Kerk... Nou, dit is baie gevaarlik om te sê die NG Kerk het dit<br />
nie gedoen nie. Ons moet liewers sê sommige dominees en sommige
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p168<br />
gemeentelede van die NG Kerk het dit of dat gedoen. Dis asof hy in die<br />
sesde gesprek steeds nie verstaan wat apartheid se eintlike probleem was nie. Sy<br />
fokus is steeds op wie wat gedoen het. Oor die onderliggende sisteem en<br />
uitgangspunte is hy geensins besorgd nie.<br />
7.2 “Te lank stilgebly”<br />
As soveel mense dan oor so ʼn lang tyd hulle stemme teen rasseskeiding laat hoor het,<br />
waarom het die NG Kerk dan so lank geneem om te reageer? Danie [4-466] antwoord<br />
hierdie vraag deur reguit te sê dat die NG Kerk aan die slaap is, nie net oor die<br />
dinge van die verlede nie, maar ook oor die dinge van die hede. Die kerk is vir<br />
my op baie, baie terreine vas aan die slaap en dan noem hy sake soos<br />
aborsie en pornografie as voorbeelde. Die kerk skrik telkens te laat<br />
wakker [Danie 4-470].<br />
Volgens Loader (1985:294) het die Nederduitsch Hervormde Kerk in 1973 apartheid<br />
beskryf as "a permanent, unchanging ruling which is scripturally founded." Meer mense<br />
het waarskynlik so daaroor gedink. Loader gaan verder en maak die stelling “teen 1985<br />
het niks van die kontroversiële goed in die kerk nog verander nie.”<br />
In ʼn hoofartikel in Die Kerkbode van 15 Mei 1985 antwoord Gaum (1985:4) sy eie<br />
vraag: Doen die NG Kerk niks? Hy sê die NG Kerk word beskuldig “dat die Kerk niks<br />
doen nie en rustig slaap” te midde van die “vlaag van onrus en terreur in swart<br />
woonbuurtes”. Hy gaan dan voort om hierdie aantygings te probeer weerlê. Die ironie is<br />
dat die antwoorde wat hy gee nie die kern van die probleem aanspraak nie. Hy praat<br />
van oproepe tot gebed, gesprekke met die regering oor “loonstrukture en<br />
werkreservering”, “toelaes vir swart bejaardes en ongeskiktheidstoelaes” en die<br />
“posisie van die stedelike swarte.” Oor die dieperliggende oorsake vir die onrus rep hy<br />
nie ʼn woord nie al het Geldenhuys (1982:141) al jare vroeër geskryf:<br />
My probleem as Christen lê by die feit dat een groep (die blanke – en in<br />
besonder: die blanke Afrikaner, of meer nog: die blanke<br />
Afrikanerlidmate van die NG Kerk en ander oorwegend Afrikaanse<br />
kerke) vir hulleself die reg opgeëis het om te beslis waar en hoe die<br />
verskillende groepe hulle bestaan en identiteit as groep sal beoefen.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p169<br />
Ook swart Christene vra die NG Kerk "must not only declare racism a sin but must<br />
reject Apartheid... They must then commit themselves to dismantle this system."<br />
(Chikane 1989:17). Hy praat ook oor die enkele stemme wat opgaan teen die beleid<br />
van apartheid as hy sê "even these good isolated voices were concerned with<br />
excesses and the crude manifestations of evils of the system rather than the<br />
fundamental injustices of that system."<br />
Hierdie toedrag van onveranderlikheid word ook weerspieël in Hanlie se frustrasie met<br />
die NG Kerk. Sy het alle bande met die NG Kerk verbreek, ek het totale kontak<br />
met my kerk verloor [Hanlie 6-407]. Sy vertel dat sy een aand ʼn persoon gaan<br />
besoek het wat ook lidmaat van die NG Kerk is. Daar gekom maak sy ʼn opmerking dat<br />
sy sien hulle het ook M-Net 26 , waarop die lidmaat haar antwoord:<br />
‘ja want ek kan die bleddie kafferprogramme nie kyk<br />
nie’, dis 'n persoon wat gereeld by ons in die kerk<br />
sit. Albert weet van baie dinge, ek kan al jare nie<br />
meer daar kom sit en hoor hoe pragtig sing die mense<br />
en hoor hoe wonderlik doen mense baie dinge vir<br />
barmhartigheid wat ek nie eers doen nie, en ek weet<br />
dieselfde mense kyk met 'n ander oog na hulle<br />
bediendes [Hanlie 6-413].<br />
Later vertel sy verder:<br />
Ek wil net graag sê, lank terug het ek baie<br />
gesprekke gehad oor moet ek nie weg uit hierdie kerk<br />
van Welkom-Suid nie, en toe het ek gesê nee ek wil<br />
'n verskil maak. Ek het met geweldig baie mense<br />
gepraat en baie dinge gedoen maar jy kan net, ek kan<br />
tog nie in die middel van die kerk opstaan en 'n<br />
speech afsteek nie, asseblief nie. Nou as ek met die<br />
dominees praat en hulle sê vir my die tyd is nog nie<br />
reg nie, briewe rig aan die kerkraad en geen<br />
antwoord daarop kry nie. Watter tree moet ek tree?<br />
Toe gee ek my tree terug [Hanlie 6-444].<br />
26 M-Net was die eerste TV betaalkanaal in Suid-Afrika.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p170<br />
Die beskuldigings word waarskynlik met reg gemaak teen die Kerk. So sê Joubert<br />
(1991:48) byvoorbeeld: "Ek neem die kerk kwalik dat hy ons nie op ons dwalinge<br />
gewys het nie. Die kerk het ons in ons half-wees Christenskap versterk." Verwoerd<br />
(1996:33), kleinseun van die argitek van apartheid, haal aan uit sy dagboek waarin hy<br />
in 1986 reeds skryf: “En hoekom het die NGK nie vroeër geluister na die kritiek op<br />
Apartheid nie?" Selfs Johan Heyns se mening is: "Die kerk behoort eintlik lankal verder<br />
te wees as wat hy vandag is" (aangehaal in Meiring 1985:144). Uiteindelik skryf<br />
Raubenheimer (1998:6) in alle eerlikheid: “Ons moet erken dat ons as kerk in die<br />
verlede nie altyd sensitief genoeg was vir die getuienis van ander gelowiges in ons land<br />
en ook in die buiteland, toe hulle met ons oor hierdie dinge wou praat nie.”<br />
7.3 “Hulle begin darem seker nou Christene raak”<br />
In Kerk en Samelewing 1990 (Ned Geref Kerk 1990:39) erken die NG Kerk onder<br />
andere dat hy te lank die beleid van apartheid “te abstrak en teoreties, en daarom ook<br />
te onkrities beoordeel het.” Die NG Kerk erken verder “die reg en vryheid tot eie<br />
kulturele erfenis” is “tot ʼn politieke ideologie van apartheid uitgebou as ʼn sisteem vir die<br />
beskerming van die eie belange van die blanke minderheid ten koste van dié van<br />
andere.” Die NG Kerk het nog nooit vantevore so ver gegaan in die beoordeling van<br />
apartheid nie. Hieroor skryf Gaum (1997b:6): “Die NG Kerk het in 1990 op die<br />
duidelikste manier nóg afskeid geneem van apartheid en by implikasie vir 'n nuwe<br />
bedeling gekies... Oor apartheid en die ongeregtighede wat uit dié stelsel voortgevloei<br />
het, het die NG Kerk te lank stilgebly.”<br />
Die NG Kerk het wel skuld bely, maar lidmate identifiseer nie noodwendig daarmee nie.<br />
Steeds is dit nog nie almal in die NG Kerk... [wat] voel... soos<br />
wat hier staan nie [Elsa 6-533]. Skielik is daar blykbaar niemand wat ooit vir die<br />
NP gestem het nie. "Suddenly, there are no racists left in South Africa, only ‘proud<br />
ethnic nations and patriots’" (Horn 1994:28).<br />
Tydens een van die gesprekke vertel ek van ʼn gebeurtenis wat in daardie tyd in ons<br />
gemeente afgespeel het, wat duidelik wys dat nie alle lidmate dieselfde voel oor die NG<br />
Kerk se skuldbelydenis nie. Ons het selde bruin mense gehad wat die eredienste<br />
bygewoon het. Een oggend het Rose, ʼn bruin onderwyseres, en haar man die erediens<br />
bygewoon. Ek het hulle pas die vorige week as nuwe intrekkers tydens huisbesoek
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p171<br />
ontmoet. Ek stap na die diens na hulle om hulle te verwelkom en om haar te vra oor<br />
haar deelname aan die navorsingsprojek. Dit was egter nie die einde van die saak nie:<br />
later deur die week het 'n kerkraadslid my kom sien,<br />
en hy was onder andere baie ongelukkig daaroor<br />
gewees, hy en 'n klompie van die ander kerkraadslede,<br />
dat ek afgegaan het en hulle met die hand gaan<br />
groet het en verwelkom het in die kerk [Albert 6-628].<br />
In reaksie op die verhaal sê Ben [6-671] dit reguit: Hier is nog baie mense in<br />
ons gemeente wat nie gelukkig is om te sê dit was verkeerd nie,<br />
hulle het allerhande redenasies en die Bybel, hulle praat nou<br />
meer van die Ou Testament. Aan die einde van die aanvanklike navorsing, in die<br />
laaste gesprek, vra ek steeds die vraag: Ek wonder hoeveel van ons lidmate<br />
gaan hulle daarmee identifiseer [Albert 8-485].<br />
Horn (1994:28) kan nou wel sê dat daar niemand is wat steun aan apartheid sal erken<br />
nie, maar hy hou duidelik nie rekening met mense soos Gertenbach nie. Jare vroeër<br />
reeds het Gertenbach (1985:5) ontken dat daar enigsins ʼn probleem is waaroor skuld<br />
bely moet word nie. Jare later sou hy wel effens toegee dat daar wel moontlik<br />
“individuele lidmate” kon wees wat tereggewys moet word, “wat gefouteer het, al was<br />
dit in goeie trou... Maar vir gemeentes, ringe en sinodes om kollektief op te tree en<br />
namens onskuldiges belydenis te doen? Nooit!” (Gertenbach 1998:5). In hierdie<br />
standpunt sluit Gertenbach aan by Pieter Potgieter (1995:6) wat beklemtoon dat die<br />
kerk “nie namens ander skuld bely nie,” elkeen moet maar vir homself skuld bely.<br />
Sodra skuldbelydenis gepaardgaan met ʼn verduideliking, kom die belydenis self in<br />
gedrang. Elsa [6-489] sê: As mens nou hierdie stukkie lees oor die<br />
kerk, dan kry ek die idee, hulle sê nou hier hulle is jammer oor<br />
goeters, maar daar kom elke keer die "maar" by. Hierdie selfde gedagte<br />
vorm ook die basis vir Retief (1998:15) se artikel met die beskrywende titel: As mens<br />
sê hy's jammer, dan is daar geen 'ja, máár...' nie.<br />
Rose [7-583] se reaksie op die NG Kerk se skuldbelydenis is eenvoudig:<br />
dis nou hoog tyd. Ek gaan nou baie eerlik wees: Dit<br />
is hoog tyd, hulle begin darem seker nou Christene<br />
raak.
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p172<br />
Om skuld te bely is een ding, maar dan moet jy glo dat daar iets is om te bely. Van<br />
sommige lidmate van die NG Kerk is dit waar, maar beslis nie van almal nie. Daar is<br />
diegene wat steeds volhard dat daar geen fout was met apartheid nie.<br />
8. ’n Herhaling van die patroon?<br />
Ten spyte van hulle mede-Afrikaners wat erken dat apartheid verkeerd was en baie<br />
skade aan swart mense gedoen het, is daar steeds diegene wat glo daar was niks<br />
verkeerd met die vorige bedeling nie. Al verbloem hulle hul uitsprake op allerlei<br />
maniere, sê hulle eintlik maar nog steeds net die slegte gedeelte van<br />
apartheid... dit is wel sonde [Mike 6-057].<br />
Selfs al sê hulle dit nie in soveel woorde nie, tree hulle op soos in die ou<br />
bedeling… [Mike 2-520]. Mike [2-524] sê hy sien dit daagliks in die manier waarop wit<br />
ouers hulle kinders leer om met swart mense te praat. Hanlie herroep twee voorvalle<br />
van blatante rassisme uit die voorafgaande week. Dan sê sy: Dis wat ek bedoel<br />
as ek sê apartheid is still alive and well in South-Africa [Hanlie<br />
2-530]. In beide gevalle het wit mense steeds na swart mense verwys as “kaffirs”.<br />
By sommige van die mede-navorsers was die idee van identifisering met 'n groep baie<br />
sterk. So kla Johan [3-627] die groep daarvan aan dat hulle ontken dat afsonderlike<br />
groepe bestaan, elkeen met sy eie kultuur, taal en gebruike. Hy kry steun van Mike<br />
[3-664] as dié sê selfgekose apartheid, is my eie keuse. As ek wil<br />
nie saam met jou kuier nie, is dit my keuse. Alhoewel Mike [3-665]<br />
verder gaan en sê: dit gaan nie oor of jy swart of wit is nie, is dit tog<br />
ʼn vraag of dit nie presies is wat hy bedoel nie.<br />
Tydens die sesde gesprek vra Hanlie [6-154] ʼn vraag oor die implementering van<br />
aparte ontwikkeling met naasteliefde en regverdigheid soos sommige<br />
aanvoer. Sy meen dat baie wit Afrikaners so ʼn bedeling sou steun in die nuwe Suid-<br />
Afrika. Johan [6-187] erken dat hy een van daardie groep wit Afrikaners is:<br />
Ek praat nie van verpligte segregasie nie, waar die<br />
een minder geleenthede het as die ander een nie, ek<br />
praat van, gun my die geleentheid om in Afrikaans<br />
skool te gaan, gun my die geleentheid om in
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p173<br />
Afrikaans kerk toe te gaan, dit is my taal, dit gaan<br />
nie oor swart en wit nie... Dit gaan oor die<br />
kultuur. Ek is nie ʼn Zoeloe nie, wat wil ek met<br />
Zoeloe kultuur maak? Gun my om ʼn Westerse opera in<br />
die Staatsteater te gaan kyk, moet dit nie wil<br />
wegvat net omdat ek die minderheid in SA is nie.<br />
Terwyl die behoefte aan kulturele ruimte waardeer kan word, maak dit tog weer die<br />
deur oop vir ’n vorm van neo-apartheid waar taal en kultuur ge(mis)bruik word vir<br />
voorkeurbehandeling en bevordering, weereens tot die nadeel van hulle wat nie deel<br />
uitmaak van die aangewese groep nie. Die groot vraag in post-apartheid Suid-Afrika is<br />
“whether we are able to accept those who are different from us in community with us"<br />
(Villa-Vicencio & Niehaus 1995:154).<br />
9. Samevatting<br />
Hierdie hoofstuk verwoord die ontwikkeling (development) aspek van Müller, Van<br />
Deventer en Human (2001) se ABDCE-model, naamlik die verhaal van ontwikkeling.<br />
Aandag is dus gegee aan die stemme van die mede-navorsers in die aanvanklike<br />
navorsing in 1998. Hulle menings is ondersteun of bevraagteken deur allerlei ander<br />
bronne wat deurlopend in aparte raampies aangebied is.<br />
Daar is begin met ʼn oorsig oor apartheid en die vyfvoudige effek wat dit op wit<br />
Afrikaners gehad het. Hierdie vyf is die twee leefwêrelde in een land, die verlies van<br />
swart mense se menswaardigheid, rassisme, paternalisme en die vraag of wit mense<br />
verby klein apartheid kan kyk om die werklike probleem raak te sien.<br />
Die “belediging van apartheid”, naamlik dat apartheid ten diepste gegaan het oor swart<br />
mense se menswaardigheid, vorm die draaipunt van hierdie hoofstuk. Hierna is<br />
aangedui hoe die WVK alle moontlike ontkenning van die tafel gevee het en die sosiale<br />
geheim van apartheid aan die wêreld ontbloot het.<br />
Die mede-navorsers se reaksie op die WVK-onthullings vorm die laaste groot deel van<br />
die hoofstuk. Hierdie reaksies sluit alles in van totale ontkenning, ʼn beroep op<br />
misleiding, die gevaar van kommunisme tot ʼn poging om aan te dui dat dinge tog oor
Hoofstuk 3: Die verhaal oor apartheid – verlede tyd<br />
p174<br />
tyd verander, en laastens ʼn skoorvoetende erkenning dat alles nie reg was met die<br />
beleid van apartheid nie. In hoofstuk vier kom dieselfde gespreksgenote weer aan die<br />
woord. Dieselfde onderwerpe word weer aangeraak, maar nou veertien jaar later, in<br />
2012.
HOOFSTUK 4<br />
DIE VERHAAL OOR <strong>APARTHEID</strong> – TEENSWOORDIGE TYD<br />
(ʼn Klimaks in die verhaal) 27<br />
My spiritualiteit was heeltemal te veel op die persoonlike vroomheid<br />
ingestel. Ek was te lank blind vir die verskriklike magtelose en<br />
uitsiglose toestand waarin soveel mense in Suid-Afrika moet leef en<br />
werk. Daaroor voel ek skuldig (Müller 2000a:23).<br />
1. Inleiding<br />
In hierdie hoofstuk kom die resultate van die opvolgnavorsing aan die orde. Veertien<br />
jaar na die aanvanklike navorsing waaroor in hoofstuk drie verslag gedoen is, is<br />
dieselfde mede-navorsers weer uitgevra oor dieselfde temas as vroeër. Hierdie<br />
hoofstuk rapporteer die resultate van hierdie longitudinale studie waarin die twee<br />
ondersoeke met mekaar vergelyk is. Die titel van die hoofstuk Die verhaal oor apartheid<br />
gee dan ook te kenne dat hier ʼn verhaal vertel word van mense wat van buite na die<br />
fenomeen van apartheid kyk. Hierdie hoofstuk gee ook nie voor om die klimaks van die<br />
verhaal te wees nie, bloot net ʼn klimaks in die verhaal. Ander apartheidsnarratiewe kan<br />
ander klimakse hê wat nie hierdie perspektief ongeldig of irrelevant maak nie.<br />
Soos in die vorige hoofstuk word bepaalde aspekte van die lewe van wit Afrikaanse<br />
Christene in ʼn post-apartheid Suid-Afrika in hierdie hoofstuk gekarteer. Die medenavorsers<br />
se narratiewe word hier byeengebring en volgens soortgelyke temas as in<br />
die vorige hoofstuk aangebied. Hierdie narratiewe word weereens gemeet aan en<br />
vergelyk met ander plaaslik en internasionaal gepubliseerde bronne, en van rolspelers<br />
van verskillende rasse. Aangesien Suid-Afrika ʼn land in oorgang is – van ʼn bedeling<br />
van geïnstitusionaliseerde rassisme en rassediskriminasie na ʼn vrye demokrasie – is<br />
die klem in die navorsing op die verhouding tussen swart en wit. Die temas konsentreer<br />
op aspekte wat hierdie rasseverhoudings affekteer; die oorhoofse tema is een van<br />
versoening met die gepaardgaande aspekte van rassisme, skuld en die rol van die<br />
kerk. Hieruit spruit ook die ondersoek na skuldbelydenis en regstellende aksie.<br />
27 Met verwysing na die vierde deel (climax) van Müller, Van Deventer en Human (2001) se ABDCEmodel.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p176<br />
2. Die pad wat die perd geloop het<br />
Die ABDCE-model van Müller, Van Deventer en Human (2001) is gekies om struktuur<br />
aan hierdie navorsingsverslag te gee. In die eerste drie hoofstukke is onderskeidelik<br />
aan die verhale van aksie (action), agtergrond (background) en ontwikkeling<br />
(development) aandag gegee. In hierdie hoofstuk kom die vierde deel, ʼn verhaal van<br />
klimaks (climax) aan die orde.<br />
In die ABDCE-model word die vierde komponent, klimaks, verstaan as die hoogtepunt<br />
van die verhaal van die navorsing. “Die klimaks is die eerlike resultaat, wat op sy eie<br />
ontwikkel het, sonder inmenging of manipulasie van enigiemand om ʼn vooropgestelde<br />
uitslag te verkry” (Fourie 2008:59). Die besondere ondekking(s) van die navorsing kom<br />
hier na vore. Die bydrae wat die navorsing maak tot die vakwetenskaplike kennis, lê<br />
waarskynlik ook grootliks in hierdie en die laaste hoofstuk.<br />
In ʼn poging om klimaks te verduidelik, gebruik Lamott (1995:114) ʼn baie mooi beeld: “If<br />
you’re lost in the forest, let the horse find the way home. You have to stop directing,<br />
because you will only get in the way.” Hiermee wil sy aandui dat die klimaks ʼn proses is<br />
wat vanself gebeur sonder inmenging van die navorser. Dit is dan ook hierdie beeld wat<br />
aanleiding gee tot die opskrif van hierdie afdeling. Sy beskryf hierdie proses verder:<br />
“You move them along until everything comes together in the climax, after which things<br />
are different for the main characters, different in some real way” (Lamott 1995:62).<br />
In terme van die longitudinale aard van die studie, behoort hierdie hoofstuk te onthul<br />
watter, indien enige, verandering daar oor die afgelope veertien jaar by die medenavorsers<br />
plaasgevind het en ook die redes daarvoor (Foster et al 1997:9). Die klimaks<br />
lê daarin dat die twee stelle data met mekaar vergelyk kan word en bepaalde<br />
perspektiewe dan uitgelig kan word. Die navorsing is gedoen sonder dat ʼn spesifieke<br />
verandering geantisipeer is. Die waarde sal juis bepaal word deur enige moontlike<br />
verandering te dokumenteer. In die lig van ander eietydse bronne sou daar bepaalde<br />
verwagtinge kon wees oor die aard van veranderings in die siening van die medenavorsers,<br />
sonder om die ondersoek in daardie rigting te manipuleer. Deur middel van<br />
die gebruik van oop vrae word die mede-navorsers die geleentheid gegee om self hulle<br />
standpunte oor die aangewese kwessies te stel. Oor die aard en omvang van die<br />
klimaks sal eers aan die einde geoordeel kan word.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p177<br />
3. Metodologie<br />
Soos in hoofstuk een verduidelik is, is die navorsing gebou op onderhoude met ʼn groep<br />
wit Afrikaanse Christene in Welkom. Die aanvanklike navorsing is in 1998 gedoen en<br />
wel in groepsverband. ʼn Reeks van agt groepsgesprekke is gevoer waarby die meeste<br />
van die mede-navorsers elke keer teenwoordig was. Die resultate van daardie<br />
navorsing is in hoofstuk drie aan die orde gestel.<br />
Die ideaal sou wees om ook vir die opvolgnavorsing in 2012 só ʼn reeks groepsgesprekke<br />
te kon hou. Bepaalde praktiese faktore het dit onmoontlik gemaak. Die<br />
grootste hiervan is dat ʼn beduidende aantal van die mede-navorsers nie meer in<br />
Welkom woon nie. Die oudste van die groep, Ben, is ook sedertdien oorlede. In plaas<br />
van groepsgesprekke is daar besluit om ʼn reeks persoonlike gesprekke te voer. Die<br />
meeste mede-navorsers het as egpare aan die aanvanklike rondte deelgeneem en<br />
daarom is die opvolggesprekke met hulle as egpare gevoer. Met drie van die medenavorsers<br />
(Hanlie, Isak en George) is die gesprekke in ʼn een-tot-een situasie gevoer.<br />
Op een uitsondering na is almal in hulle huise ontmoet vir die gesprekke. Die een<br />
uitsondering (George) het van Odendaalsrus gekom en my tuis kom sien. Ten einde by<br />
almal uit te kom, het ek tydens my vakansie tyd ingeruim om Elsa en Frans in<br />
Malmesbury te gaan besoek. Ek het ook een naweek spesiaal Prieska toe gery om met<br />
Mike en Naomi te gaan praat.<br />
Soos met die aanvanklike navorsing is die gesprekke met die toestemming van die<br />
mede-navorsers opgeneem en later getranskribeer. Hierdie sewe transkripsies word as<br />
Bylaag 9 tot 15 in elektroniese formaat by hierdie navorsingsverslag aangeheg.<br />
Ek het ook ʼn oop uitnodiging gerig aan die mede-navorsers om hulle reaksies op<br />
bepaalde vrae op skrif te sit. Drie van hulle (Isak, Johan en Karin) het daarop<br />
gereageer. Hierdie drie skriftelike bydraes word as Bylaag 16 tot 18 ook in elektroniese<br />
formaat aangeheg.<br />
Alle aanhalings uit die mede-navorsers se bydraes word weereens in ʼn ander<br />
lettertipe aangedui. Alle aanhalings is voorsien van die gebruiklike verwysing in<br />
vierkantige hakkies, byvoorbeeld [Frans 9-123]. Die gebruik van hierdie verwysings is<br />
in hoofstuk een verduidelik.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p178<br />
Stilisties word weer van raampies soos hierdie gebruik gemaak om die<br />
alternatiewe stemme aan die woord te stel. Hierdie stemme kom uit<br />
verskillende rigtings en agtergronde. Dikwels is dit die stemme van<br />
swart Suid-Afrikaners, maar soms is dit ook wit stemme wat ʼn ander<br />
standpunt voorstaan. Ek gebruik ook hierdie styl om my eie stem en<br />
mening, dikwels in kontras met die mede-navorsers, te laat hoor.<br />
4. Herhalende temas<br />
Een van die gevolgtrekking van die aanvanklike navorsing was dat nie alle wit<br />
Afrikaanse Christene verstaan waaroor die weerstand teen apartheid gegaan het nie. ʼn<br />
Algemene opvatting was dat apartheid nie so erg was nie en dat die demokratiese<br />
oorgang en die herroeping van bepaalde diskriminerende wette genoeg sou wees om<br />
Suid-Afrika te herstel na ʼn normale land.<br />
Op so ʼn simplistiese benadering antwoord ʼn voormalige adjunk<br />
sekretaris-generaal van die ANC Jeugliga Febe Potgieter in ʼn<br />
beredenering van die wenslikheid van die WVK as volg: “...the hurt of<br />
the past should be recognised... It is not good enough to simply say that<br />
the emergence of a new South Africa is sufficient in itself...” (Potgieter,<br />
F. 1995:22).<br />
Só ʼn siening, naamlik dat die blote koms van demokrasie die onreg van die verlede sal<br />
uitwis, is gebou op ʼn baie beperkte verstaan van apartheid. In die 1998 navorsing was<br />
dit duidelik dat baie van die mede-navorsers apartheid bloot aan die hand van die<br />
sigbare uitdrukking daarvan beoordeel het. Apartheid is gemeet aan sogenaamde klein<br />
apartheid, dit wil sê die praktiese uitdrukking van die beleid in bepaalde wette wat<br />
hoofsaaklik gehandel het oor aparte geriewe. Daar was baie min begrip vir die<br />
onderliggende uitgangspunte, die sogenaamde grand apartheid, wat tot die wette<br />
aanleiding gegee het.<br />
Die woorde van Biko is so anders as die standpunte van wit mense.<br />
Dekades gelede skryf Biko (1987:28) al: “Apartheid – both petty and<br />
grand – is obviously evil. Nothing can justify the arrogant assumption<br />
that a clique of foreigners has the right to decide on the lives of a
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p179<br />
majority... The logic behind white domination is to prepare the black man<br />
for the subservient role in this country.”<br />
Bell (2001:16) skryf dat teen die einde van 1960 die skeidslyn in die<br />
sand getrek was “...there could no longer be any blurring of the<br />
distinction between beneficiaries and victims. Behind a facade of<br />
parliamentary democracy, the white community was corralled,<br />
cushioned by affluence and the trappings of power. This community<br />
would supervise, police and otherwise support the social, economic and<br />
political fabric while the majority of the population, which supplied the<br />
bulk of the labour in the country, became the object of a great design<br />
steered by a coterie of often bickering lobbyists, academics and<br />
ideologues.”<br />
In my gesprek met Elsa en Frans druk hulle hul vinger presies op die seerplek van<br />
apartheid, naamlik die miskenning van swart mense se menswaardigheid. Dit het nie<br />
gegaan oor stemreg of regeer hulle die land nie; die kern was dat swart<br />
mense absoluut as niks beskou is [Elsa 9-242]. Ek [Albert 9-279] deel met hulle<br />
my ervaring tydens die her-luister van die aanvanklike navorsing:<br />
...nou luister ek weer na die gesprekke en dit is<br />
net vir my so ontstellend opvallend hoeveel van die<br />
ouens nie sou sê wat julle nou gesê het nie. Vir<br />
hulle het apartheid gegaan oor ‘hy mag nie voor in<br />
die bus gesit het nie’ en al hierdie klein apartheid<br />
reëltjies, jy weet die reëls wat gesê het hy is<br />
swart en hy mag nie hier swem nie. In plaas daarvan<br />
om raak te sien dat agter dit sit daar ʼn<br />
onderliggende beginsel wat sê ek is beter as jy en<br />
daarom mag jy nie hier sit nie, of daar swem nie,<br />
mag jy nie dit doen nie en mag jy nie dat doen nie.<br />
Maar dat ons absoluut oogklappe aan het om daai<br />
dinge raak te sien.<br />
Die feit dat wit mense ʼn posisie van meerderwaardigheid teenoor swart mense<br />
ingeneem het, hulle menswaardigheid aangetas het en alle selfbeskikking in hulle<br />
geboorteland ontneem het, is doelbewus of onwetend geïgnoreer. Die opvolg-
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p180<br />
navorsing wys dat hierdie standpunt weinig verander het in die afgelope veertien jaar.<br />
4.1 Nogeens, die belediging van apartheid<br />
Tydens die opvolgnavorsing is hierdie vraag pertinent gevra, beide skriftelike en in die<br />
gesprekke: Wat was volgens jou die probleem met (of die hart van)<br />
Apartheid? Wat was die “fout” van Apartheid? Waarom het die<br />
beleid soveel weerstand ontlok? [Albert 16-157]. Die direkte antwoord hierop,<br />
asook antwoorde uit ander dele van die gesprekke, het bevestig dat die medenavorsers<br />
steeds ʼn baie beperkte verstaan van apartheid het. Die blootstelling aan die<br />
menings van die mede-navorsers en die gebeure van die afgelope veertien jaar het<br />
weinig indruk gemaak. In die volgende paragrawe word vier reaksies bespreek soos dit<br />
uit die gesprekke met die mede-navorsers na vore gekom het.<br />
4.1.1 “Apartheid het sin gemaak”<br />
Daar is van die mede-navorsers wat standpunte inneem wat heel ekstreem voorkom.<br />
Op die vraag of hy nou anders dink oor apartheid as veertien jaar gelede was Johan<br />
[17-043] se nadruklike antwoord Nee, inteendeel... Hy staan steeds afsonderlike<br />
ontwikkeling voor wat hy as iets heel anders as apartheid sien. Laasgenoemde beskryf<br />
hy as daardie kwetsende, diskriminerende maatreëls waar een<br />
bevoordeel was bo ʼn ander bloot op grond van sy velkleur. Dit<br />
was verkeerd en moes baie seergemaak het [Johan 17-047].<br />
Vir Johan [17-061] was die fout van apartheid<br />
Omdat dit mense be(ver)oordeel het op grond van<br />
velkleur. Kwetsende maatreëls van klein apartheid<br />
het tot in die diepste deel van mense se siele<br />
seergemaak, omdat die een groep nie die ander gegun<br />
het wat hy homself gegun het nie. Om mense deelname<br />
aan die regering van die dag te ontsê op grond van<br />
velkleur, het net haat laat ontstaan. Die sosiale<br />
eksperiment van aparte ontwikkeling het ontaard in<br />
apartheid. As dit by aparte ontwikkeling met
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p181<br />
gelykwaardige geleenthede gebly het, het dit dalk<br />
nooit so seergemaak nie.<br />
Johan sien nie raak dat sy standpunt alreeds die kiem van sy eie ondergang dra nie.<br />
Dit bly ʼn vraag of een groep sulke besluite oor ʼn ander groep kan neem sonder om per<br />
implikasie daarmee ʼn meerderwaardige houding teenoor ʼn minderwaardige in te<br />
neem?<br />
Die standpunt wat Johan hier stel, klink net soveel anders as die woorde<br />
van Thabo Mbeki (1996:elektroniese bron) se bekende I am an African<br />
toespraak tydens die aanvaarding van Suid-Afrika se grondwet:<br />
“I have seen what happens when one person has superiority of force<br />
over another, when the stronger appropriate to themselves the<br />
prerogative even to annul the injunction that God created all men and<br />
women in His image.<br />
I know what it signifies when race and colour are used to determine who<br />
is human and who, sub-human.<br />
I have seen the destruction of all sense of self-esteem, the consequent<br />
striving to be what one is not, simply to acquire some of the benefits<br />
which those who had improved themselves as masters had ensured that<br />
they enjoy.<br />
I have experience of the situation in which race and colour is used to<br />
enrich some and impoverish the rest.”<br />
Van die aantasting van selfbeeld en mensewaardigheid, die misbruik<br />
van ras en kleur, en die miskenning van God se beeld in ander is in<br />
Johan se standpunt nie sprake nie.<br />
Johan is egter nie alleen in hierdie posisie nie. Sommige van die voorstaanders van<br />
apartheid gaan selfs verder. Só skryf Ludolf Du Toit (2010:elektroniese bron) ʼn artikel<br />
op die Pro-Afrikaanse Aksiegroep (PRAAG) se webblad met die opskrif “Apartheid het<br />
sin gemaak.” Hy gebruik ʼn aantal beelde om aan te toon dat elkeen so goed as
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p182<br />
moontlik vir homself sal sorg: honde wat baklei om ʼn paar murgbene, seuntjies wat stry<br />
om die beste karretjies te kry, Swazi-seuns wat baklei om die paar lekkers wat vir hulle<br />
gegooi word en laastens tarentale wat baklei vir die meeste mieliepitte. Dit is dan vir<br />
hom genoeg rede om te argumenteer apartheid is net “[l]ogiese menslike gedrag… om<br />
na jou eie om te sien” [sy beklemtoning]. Hy werk duidelik hier met ʼn baie beperkte<br />
verstaan van apartheid.<br />
Dieselfde redenasie vind ʼn mens terug by Mike in die 1998 navorsing. Mike [6-265] se<br />
argument was: Ou Dingaan het daar in sy kraal gebly, hy het geen<br />
blankes gehad wat in sy kraal gebly het nie, so hy het apartheid<br />
gehad. Du Toit (2010:elektroniese bron) redeneer soortgelyk:<br />
Die blote feit dat daar so ʼn verskeidenheid van swart stamme was wat<br />
elk sy eie grondgebied bewoon het, ʼn eie taal gebesig het,<br />
kenmerkende kleredrag, hooftooisels en huisversierings gehad het en<br />
nie met mekaar wou meng nie is ook maar ten diepste ʼn manifestasie<br />
van ‘apartheid.’<br />
Hierby voeg Du Toit nog die argument van die ontwikkeling van die land wat baie beter<br />
lyk as die res van Afrika. Hy noem dit ʼn “[u]iters prysenswaardige stap.” Hy sluit sy<br />
artikel af met “[d]ie konsep is verdedigbaar. Die uitvoering het plek-plek skeefgeloop.<br />
Sekere reëls, bepalings, regulasies en wette het nie sin gemaak...” en dan – met ʼn<br />
implisiete selfregverdiging – spring hy onmiddellik na vandag en sluit sy sin af met<br />
“...net soos sekere dinge vandag nie sin maak in die huidige bestel nie.”<br />
So ʼn beperkte verstaan van apartheid laat nie reg geskied aan die beoordeling van die<br />
beleid nie. Apartheid was baie meer as mense wat bloot hulle eie soort opsoek en na<br />
hulle eie belange omgesien het. Om so oor apartheid te redeneer, is om een aspek ten<br />
koste van al die ander aspekte uit te lig.<br />
Die Stellenbosse filosoof Anton van Niekerk (2011:elektroniese bron)<br />
skryf oor die neiging van wit mense, soos Du Toit hierbo, om apartheid<br />
in baie positiewe terme te probeer beskryf. Hy reageer op twee artikels<br />
oor die musiekblyspel Tree Aan! wat handel oor die grensoorlog in die<br />
1970’s en 1980’s. Hy het dit veral oor die mening dat die grensoorlog<br />
heeltemal geregverdig was. Hy skryf: “Het die feit dat die implikasies van<br />
die nuwe Suid-Afrika uiteindelik tot sommige besonder verbale
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p183<br />
Afrikaner-intellektuele begin deurdring het, werklik begin meebring dat<br />
hulle hulself begin wysmaak dat apartheid glad nie so sleg was nie en<br />
dat wit mense en Afrikaners – wat steeds verreweg die hoogste lewenstandaard<br />
in Suid-Afrika handhaaf – hulself aan hul skoenrieme<br />
opgetrek het?” Hy gaan dan verder en reageer op diegene wat aanvoer<br />
dat hulle “niks aan enigiemand te danke het nie.” Hy wys op die<br />
voorregte wat apartheid vir wit mense gebring het. “Apartheid was ’n<br />
stelsel van staatsosialisme wat feitlik volledig afgestem was op die<br />
bevoorregting van Afrikaners. Ook die ouers en voorouers van jong wit<br />
mense wat geen aantoonbare aandeel in die vestiging en bestendiging<br />
van hierdie stelsel gehad het nie, het dit wel gehad, en hulle is dus ’n<br />
produk daarvan.”<br />
Daar is ook ander Du Toit’s wat anders dink oor apartheid. Een van hulle is Fanie du<br />
Toit, die Uitvoerende Direkteur van die Instituut vir Geregtigheid en Versoening. Hy<br />
beskryf apartheid soos volg: “Apartheid denied the human dignity of black South<br />
Africans in the way it failed, as a system, to recognise political, economic and social<br />
rights for all. For this reason the United Nations declared apartheid a crime against<br />
humanity” (Du Toit 2011:elektroniese bron).<br />
In terme van Weingarten se kwadrante – soos verduidelik in hoofstuk twee – verkeer al<br />
bogenoemdes in die swart kwadrant. Hulle is onbewus van enige negatiewe impak wat<br />
apartheid op enigeen sou hê. Die vraag oor hulle vermoë om iets aan die stelsel te<br />
verander, kom nie eers by hulle op nie. In die volgende afdeling word nog ʼn standpunt<br />
bespreek wat ook in die swart kwadrant lê. Hier word, behalwe vir die ontkenning van<br />
enige negatiewe gevolg van apartheid, ook geredeneer dat wit Afrikaners onmagtig<br />
was om iets daaraan te verander.<br />
4.1.2 “Dis wetgewing se skuld”<br />
In 1998 blameer Mike [2-265] die wetgewing wat bestaande gebruike verpligtend<br />
gemaak het. In 2012 herhaal hy hierdie standpunt as hy praat oor die beleid van<br />
apartheid: Dit was in elk geval daar; ons het net ’n wet daarvan<br />
gemaak en toe is almal ongelukkig daaroor [Mike 10-248] en dan bevestig<br />
hy dit met jy kon nie teen die wet optree nie [Mike 10-260]. Wanneer hy
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p184<br />
dan voorbeelde gee van wat hy dink apartheid behels het, is dit sake soos dat ’n<br />
blanke man en ’n anderskleurige vrou mag nie saam voor in ’n<br />
bakkie gery het nie [Mike 10-245] en Ek kon nie in die dorp in gaan<br />
en daar staan slegs blankes en ek vat swart mannetjie aan die<br />
hand en sê kom saam hier in nie... [Mike10-267].<br />
Mike [15-165] is nie alleen in hierdie siening van sake nie. George [15-165] neem ʼn<br />
soortgelyke posisie in as hy sê:<br />
Ek dink die feit dat dit op die wetboek gestaan het,<br />
dat dit ʼn soort van ʼn ding was wat op die wet<br />
gestaan het, dit moet so gedoen word. Daar is aparte<br />
geriewe, daar is aparte banke en daar is aparte<br />
ingange en daar is dit en dat... Dat jy ook nie...<br />
ek meen daar was ʼn wet teen gemengde huwelike, die<br />
ontugwet en al sulke tipe dinge.<br />
Later sou George [15-175] praat oor sy hengse jammer gevoel vir mense wat<br />
gedwonge verskuiwings moes ondergaan, maar hy volstaan met die probleem was<br />
omdat dit verpligtend was, omdat dit op die wetboek gestaan het<br />
[George 15-578]. Ook Karin [18-066] steun hierdie standpunt.<br />
Daar kan begrip wees vir hierdie siening van wit mense dat die enigste probleem met<br />
apartheid was dat dit op die wetboek gestaan het. Die uitgangspunt hier is duidelik een<br />
wat redeneer dat diskriminasie in elk geval gebeur het en nog steeds gebeur; Suid-<br />
Afrika het dit bloot ʼn wet gemaak. Bell (2001:13) voer apartheid se oorsprong terug na<br />
“the age of slavery” en koppel dit dan ook aan “the South Africa Act of 1909” waarin wit<br />
dominansie in Suid-Afrika verseker is. Hy gaan voort: “When the National Party<br />
assumed parliamentary control of South Africa in 1948, it had only to refine and further<br />
codify a practice of racial discrimination that was already entrenched.”<br />
Hierdie beperkte siening van wat apartheid behels het, het groot implikasies vir die<br />
vraag na skuld en regstelling. Wanneer daar later na skuld gekyk word, word die<br />
implikasie van hierdie standpunt verder ondersoek.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p185<br />
4.1.3 “Dit was ʼn fout”<br />
Alhoewel daar mede-navorsers is wat met ʼn baie beperkte definisie van apartheid<br />
werk, is daar egter ook van die mede-navorsers wat anders na die saak kyk. Hier is dit<br />
veral drie persone wat uitstaan in hulle mening, naamlik Elsa, Hanlie en Isak. Hulle het<br />
die naaste kom aan Weingarten se geel, of selfs groen, kwadrant. Elsa [3-145] het in<br />
1998 reeds gesê Ek dink apartheid het die swartmense heeltemal ver-<br />
“ontmens” en in die 2012 navorsing gebruik sy steeds hierdie woord: Ek dink<br />
apartheid... het mense heeltemal ontmens. Dit het van mense<br />
diere gemaak, of goed. Hulle was nie mense nie. Ek dink dit is<br />
die verskriklikste ding... [Elsa 9-238].<br />
Hanlie het ook al destyds ʼn ruimer siening van apartheid gehad as die meeste van die<br />
ander mede-navorsers. In die opvolggesprek praat ons oor afsonderlike ontwikkeling<br />
waar een groep sy regte hier uitoefen en die ander groep dáár, waarop sy antwoord:<br />
Dit is nie demokrasie nie, dit is nie demokraties nie. Dit is<br />
vir my die grootste. Almal moet dieselfde regte hê en dieselfde<br />
geleenthede hê en dieselfde moontlikhede hê [Hanlie 12-638].<br />
Isak was die enigste man wat in die aanvanklike navorsing sterk uitgekom het met ʼn<br />
omvattende siening van apartheid. Niemand was ten gunste van apartheid nie, maar<br />
almal se siening daarvan was maar eg beperk. In ons gesprek stel Isak [14-201] dit<br />
duidelik: Daar is nie ʼn manier hoe jy mense kan behandel soos ons<br />
met die swart mense gemaak het nie. In sy geskrewe antwoord brei hy uit oor<br />
sy verstaan van apartheid as hy praat oor die wegneem van jou menswaardigheid<br />
(“dignity”), die tweedeklas burgerskap, die diskriminasie<br />
op grond van my ras/velkleur... [Isak 16-164].<br />
4.1.4 “Dit was ʼn fout, maar...”<br />
Sommige sê die regte woorde, maar of dit konsekwent so bedoel word, is ʼn ope vraag.<br />
Karin [18-086] skryf:<br />
Apartheid het die vooruitsig (“hoop”) op algehele<br />
ontwikkeling, veral vir die kinders beperk en in<br />
sommige gevalle selfs uitgesluit. Dit het aanleiding
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p186<br />
gegee tot ongelukkigheid, aggressie en moedeloosheid,<br />
vir die onregverdige benadeling. Voorts is<br />
stemreg aan bande gelê wat die waardigheid aangetas<br />
het, weens afwesigheid van deelname in die land.<br />
Bogenoemde het aanleiding gegee tot gevoelens van<br />
onderdrukking en uitsluiting.<br />
En dan gaan sy voort en beskryf swart mense se onderwyssituasie: Vanweë swak<br />
skolastiese agtergrond was hul aangewese om die laagste vlak van<br />
arbeid, nl. ongeskoolde arbeid terwyl sommige veel meer<br />
potensiaal gehad het [Karin 18-091]. Dat wit en swart skole in die apartheidsjare<br />
geensins met mekaar vergelyk kon word nie, word nie in berekening gebring nie. In<br />
die voorafgaande paragrawe het sy haar uitgespreek ten gunste van afsonderlike<br />
ontwikkeling: Daar is in beide wit swart en ander rasse voorsiening<br />
gemaak vir die bou van skole en sub-ekonomiese behuising deur<br />
onderskeie Munisipaliteite. Selfs bruin en swart mense verklaar<br />
tans dat hulle beter af was in die apartheidsdae [Karin 18-077]. Op<br />
hierdie argument reageer Isak [16-142] só: Die redenasies dat apartheid nie<br />
net sleg was nie, soos dat ons nou ʼn land het met infrastruktuur<br />
en so meer, hou seker water. Maar nie genoeg om die negatiewe te<br />
kanselleer nie. Karin [18-174] skryf: As kind het ek nie werklik die<br />
omvang daarvan besef nie. Dit blyk dat haar begrip van wat apartheid eintlik aan<br />
swart mense gedoen het, sedertdien nie dramaties verbeter het nie.<br />
Smith (2010a:16) gaan selfs verder en voer aan dat daar ten tye van die skryf van sy<br />
boek “nog talle Afrikaners [is] wat glo dat apartheid nie so sleg was nie en dat die<br />
stelsel wel vir die gekleurdes tot voordeel was.” En dan gaan hy voort: “Erger nog is die<br />
feit dat hulle met leedvermaak hoop en bid dat apartheid weer ingestel sal kan word om<br />
al die post-apartheidsprobleme op te los en die land na ‘normaal’ te laat terugkeer.”<br />
Die voorstaanders van hierdie standpunt plaas hulleself onmiddellik weer in die swart<br />
kwadrant. Hulle ontken enige negatiewe effek van apartheid en hulle wil glad nie<br />
daaraan verander nie, selfs al sou hulle bemagtig wees om dit te kan doen.<br />
Die verskillende maniere waarop wit Afrikaners na apartheid kyk sal uiteindelik bepaal<br />
in hoe ʼn mate hulle hulself as skuldig beskou. Hierdie vlak van skuld sal dan weer die
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p187<br />
bereidheid tot skuldbelydenis en restitusie bepaal. Op hierdie sake sal teruggekom<br />
word.<br />
Wat ook al die onderliggende redes vir apartheid was, dit het bepaalde sigbare<br />
gestaltes aangeneem. Een van hierdie gestaltes wat in hoofstuk drie beskryf is, is dat<br />
die beleid wit en swart in twee verskillende wêrelde laat leef het. In 2012 is hierdie twee<br />
wêrelde steeds duidelik sigbaar.<br />
4.2 “Steeds twee wêrelde”<br />
Soos in hoofstuk drie aangedui, was apartheid suksesvol om die verskillende rasse<br />
uitmekaar te hou. Dit was asof wit en swart in twee wêrelde, wat eintlik niks met<br />
mekaar te make gehad het nie, gewoon het (Sello 1998:15). Die kontak was grootliks<br />
beperk tot die werksituasie waar dit gewoonlik die swart persoon was wat ʼn<br />
ondergeskikte posisie ingeneem het.<br />
Volgens Mike en Naomi [10-099] het dinge nog nie veel verander op die platteland<br />
waar hulle woon nie. Die verhouding is steeds een van werkgewer-werknemer. Ook die<br />
kerk het nie veel verander nie. Hanlie behoort tans aan ʼn onafhanklike kerk, maar sê<br />
daar is maar baie min swart mense wat eredienste daar bywoon. Sy weet nie of<br />
taal en die kultuur tog ʼn baie groot rol speel nie [Hanlie 12-040].<br />
Op die ou end leef wit en swart tog nog in ʼn groot mate in twee verkillende wêrelde<br />
[Hanlie 12-110].<br />
Hierdie twee wêrelde is deels die gevolg van ʼn keuse wat uitgeoefen word. Tydens die<br />
apartheidsjare het die regering met byvoorbeeld die wette oor afsonderlike woonbuurte<br />
en geriewe die verskillende rasse uitmekaar gehou. In die post-apartheid Suid-Afrika<br />
het die bedeling nie oornag verander nie. Alhoewel aparte geriewe iets van die verlede<br />
is, is woonbuurte steeds oorweldigend op ras gebaseer terwyl al hoe meer middel- en<br />
hoër klas swart mense in tradisioneel wit woonbuurte intrek (Mischke & Mafetu<br />
2000:14).<br />
Volgens die 2011 SA Versoeningsbarometer is Suid-Afrikaners steeds geskei op grond<br />
van taal, etnisiteit en ras, al sê die Nasionale Beplanningskommissie (NPC<br />
2011:elektroniese bron) dat rassisme en vooroordeel verminder het. Op ʼn gewone
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p188<br />
weeksdag praat 42% van alle mense nooit of selde met iemand van ʼn ander ras en<br />
59% van die bevolking sosialiseer selde of nooit met iemand van ʼn ander ras nie. “This<br />
is perhaps to be expected, given the lasting spacial legacy of apartheid. As long as<br />
South Africans continue to live and work in realtively homogenous communities, these<br />
patterns will be difficult to change” (Lefko-Everett, Nyoka & Tiscornia 2011:30).<br />
Die homogene gemeenskappe hou bevolkingsgroepe uitmekaar, maar dit lyk ook of<br />
sommige mense dit nog altyd so verkies het. Van der Westhuizen (2007:302) vertel dat<br />
daar ná die uitspraak van minister Jimmy Kruger oor Steve Biko se dood, ʼn geskarrel in<br />
die NP kongres was omdat selfs van die parlementslede nie geweet het wie Biko was<br />
nie. Sy vertel ook dat die Britse Gemenebes se Eminent Persons Group wat Suid-<br />
Afrika in 1986 besoek het, verslag gedoen het dat “even the most enlightened ministers<br />
whom we met seemed out of touch with the mood in the black townships” (Van der<br />
Westhuizen 2007:307).<br />
Hierdie houding van afsondering het ook op ʼn persoonlike vlak uitgespeel. Smith<br />
(2010a:45) vertel van ʼn wit man wat hom gebel het oor sy swart tuinwerker wat gesterf<br />
het. Die man het nie geweet wat om nou te doen nie, omdat hy niks van die swart man<br />
se agtergrond geweet of sy familie geken het nie. By verdere navraag blyk dit toe dat<br />
die tuinwerker al veertig jaar daar werk sonder dat sy werkgewer enigiets van hom<br />
weet. ʼn Paar bladsye verder vertel hy ʼn soortgelyke verhaal van ʼn swart huiswerker<br />
wat ook sterf na vyf-en-dertig jaar se diens. Ten spyte daarvan dat sy al die gesin se<br />
kinders grootgemaak het en daagliks vir hulle kos gekook het, het hulle niks meer van<br />
haar geweet as bloot haar naam nie (Smith 2010a:48).<br />
ʼn Groot faktor wat rasse steeds uitmekaar hou, is die feit dat die meeste wit mense<br />
dikwels nie ʼn swart Afrikataal kan praat nie. Hierdie onvermoë beperk hulle blootstelling<br />
aan die leefwêreld van swart mense en maak hulle in ʼn sekere sin vreemdelinge in<br />
hierdie land [Albert 12-155]. Vir Hanlie [12-090] is hierdie gebrek aan ʼn Afrikataal<br />
ʼn groot probleem wat dringend in die skole aandag moet kry.<br />
Deels as gevolg van die taalprobleem, maar ook uit vrye keuse, word gekies om sekere<br />
boeke te lees, om sekere TV programme te kyk en met sekere mense te meng. Hierdie<br />
boeke, programme en mense is gewoonlik dié waarmee wit mense maklik kan<br />
identifiseer. Die gevolg is dat die twee wêrelde nie nader aan mekaar beweeg nie. In
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p189<br />
hierdie verband het die TV-reeks 7de laan 28 waarskynlik meer gedoen as baie ander<br />
om die verskillende rasse aan mekaar bekend te stel.<br />
Al is apartheid as beleid iets van die verlede, is dit beslis nie dood nie.<br />
Hieroor skryf die Christen-joernalis Linda Martindale amper tien jaar<br />
gelede: “Apartheid, the legal system, fell. Yet the spirit of apartheid, and<br />
its consequences, still lives on. The struggle continues for equality,<br />
dignity, and economic justice – not only in the halls of parliament, but on<br />
the streets of the townships where the aftershocks of decades of<br />
injustice and exploitation are still felt on a daily basis” (Martindale<br />
2003:elektroniese bron). Sommige mense leef in 2012 steeds asof 1994<br />
nooit gebeur het nie.<br />
Hanlie [12-479] maak ʼn punt daarvan dat wit mense meer moeite moet doen om die<br />
twee wêrelde nader aan mekaar te bring en meer moet waag ter wille<br />
van ons kinders [Hanlie 12-430]. En tog erken sy: Ek was nog seker net<br />
drie keer in Thabong in my lewe en dit was saam met ander<br />
onderwysers om vergaderings daar by te woon of begrafnis daar te<br />
gaan bywoon. Ek was nog nooit op my eie daar nie [Hanlie 12-438].<br />
Sonder ʼn doelbewuste poging gaan hierdie soort blootstelling nie gebeur nie.<br />
Wat wel gebeur is dat die blootstelling by die werk en in die openbare lewe dramaties<br />
vermeerder het. Deur die bank vertel die mede-navorsers dat hulle nou nog meer as in<br />
1998 skouers skuur met swart kollegas en amptenare. Hierdie kontak word oorwegend<br />
as positief aangeteken. George [15-037] vertel van sy swart kollegas wat geleidelik<br />
deel van sy werkswêreld geword het. Ten tye van sy aftrede het hy oorwegend met<br />
swart skole [George 15-018] gewerk. George [15-077] vertel dat hy goeie<br />
verhoudings het met swart kollegas, selfs met die skoonmaker, iets wat in die ou<br />
bedeling nie sou gebeur het nie [George 15-099]. Die beste van alle sê hy: Dit is<br />
ʼn ding wat spontaan gebeur het, dit was nie gedwonge nie [George<br />
15-107].<br />
28 7de laan is ʼn Afrikaanse TV-sepie wat reeds sedert 4 April 2000 uitgesaai word. Die program met<br />
akteurs van verskillende rasse is oorwegend Afrikaans, maar Engels en van die Afrikatale word ook<br />
gebruik saam met vertaalde onderskrifte. Die program word gekenmerk deur die gemaklike interaksie<br />
tussen persone van verskillende rasse. In 2007 het 60% van Afrikaanssprekendes ingeskakel op die<br />
program. Ongeveer 42% van die kykers is swart (Blaauw 2007).
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p190<br />
Die ander mede-navorsers het soortgelyke verhale te vertel. Elsa [9-058] vertel:<br />
Ek persoonlik het op ʼn meer persoonlike vlak by die<br />
bruin en swart mense betrokke geraak as gevolg van ʼn<br />
interkerklike vroue groep... by wie ek aangesluit<br />
het toe ek hier aangekom het. En dit was die eerste<br />
mense wat na my toe uitgereik het. En daar is geen<br />
diskriminasie van ras of stam of wat ook al nie. So<br />
of jy nou kleurling is of pikswart is almal omhels<br />
mekaar en gee mekaar ʼn drukkie en so. Dit het ek op<br />
ʼn baie persoonlike manier beleef.<br />
Hanlie [12-126] vertel dat haar een kleinseun se beste maat ʼn swart seun is wat saam<br />
met hom in die skool is. Hulle twee slaap oor en weer by mekaar en hy was al saam<br />
met hulle op vakansie. Vir hulle is die verskil in velkleur totaal niks snaaks nie.<br />
Die grootste blootstelling aan ander rasse vind deesdae sekerlik by die werksplek<br />
plaas. Saldaňa (2003:161) vra die vraag: “What contextual and intervening conditions<br />
appear to influence and affect participant changes through time?” Die blootstelling aan<br />
ander rasse by die werkplek speel ʼn groot rol om bestaande stereotipes af te breek.<br />
[E]k wil tog sê ek dink daar is tog ʼn verandering aan die gebeur<br />
in die sin dat daar genoeg mense is wat sê, of wat ondervind dat<br />
die omstandighede waarin hulle werk byvoorbeeld hulle kollegas<br />
en so aan, dat daar wel mense is wat briljant is en wat goed<br />
opgelei is [Hanlie 12-309]. As deel van Isak se werk reël hy jaarliks ʼn padwedloop<br />
tussen twee kampusse van ʼn plaaslike VOO 29 kollege, bekend as die Campus 2<br />
Campus wedloop. Hieroor skryf hy:<br />
Ons het geweldige positiewe terugvoer van die atlete<br />
gekry. Van die atlete was vir die eerste keer in<br />
Thabong, en het vir ons gesê dat dit ʼn goeie<br />
ervaring was en dat baie van hulle persepsies<br />
verkeerd was. Die Thabong gemeenskap het die wedloop<br />
ten volle ondersteun, en wit en swart atlete is<br />
ondersteun... Ek dink dit is miskien nie groot nie,<br />
maar ʼn betekenisvolle brug wat gebou word tussen die<br />
29 Kollege vir Verdere Onderwys en Opleiding. Dikwels meer bekend in sy Engels benaming: Further<br />
Education and Training (FET) College.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p191<br />
twee gemeenskappe. Heel ekstreem gestel, ek dink van<br />
ons mense kon sien dat dit net gewone mense is wat<br />
in Thabong bly, en dat daar nie net “gangsters” en<br />
misdadigers is nie [Isak 16-552].<br />
Nie dat hierdie verandering noodwendig maklik was nie. Johan [11-031] vertel dat hulle<br />
deesdae by die werk baie meer kontak met swart kollegas het. Dit het noodwendig<br />
daartoe gelei dat hulle onder andere toilette begin deel het wat twintig jaar<br />
terug... jy nie eens aan gedink het nie [Johan 11-034].<br />
Op ʼn meer persoonlike vlak was die noue kontak met ander rasse ook nie altyd so<br />
maklik nie. Frans [9-072] vertel van sy geskeide dogter wat ʼn vriend by die werk<br />
ontmoet het. Hulle het aanvanklik nie veel van hierdie man geweet nie en toe hulle hom<br />
wel ontmoet, ontdek hulle hy is ʼn bruin man. Ten spyte daarvan dat ek ons<br />
kinders ek dink ek het dit die vorige keer ook gesê redelike<br />
liberaal grootgemaak het om mense te respekteer. Maar skielik<br />
toe dit naby aan my bas kom, toe is dit ʼn ander storie. Elsa het<br />
dit makliker aanvaar as ek. Hierdie selfde sentiment word ook deur Karin<br />
[18-170] verwoord as sy sê: Inherent het ek seker ʼn stukkie apartheid<br />
in myself; ek kan myself byvoorbeeld nie indink dat een van my<br />
kinders met iemand van ’n ander ras of kultuur trou nie.<br />
Ten spyte van hierdie uitdagings wil dit tog lyk of die mede-navorsers dit eens is dat die<br />
twee wêrelde tog nader aan mekaar beweeg. Selfs iemand soos Karin [18-160] wat<br />
erken dat sy nog ʼn stukkie apartheid in haar het, sê mense wat nie<br />
blootstelling geniet nie, sal stadiger aanpas. Elders stel sy dit só:<br />
Eers wanneer mense betrokke raak, breek dit voor oordele en<br />
agterdog af, maar dan voeg sy ook by: Daar is nog ongelooflik ruimte<br />
vir groei [Karin 18-062].<br />
Die grootste wins van die blootstelling aan swart mense is dat hulle gesien en beleef<br />
word as egte mense en niks anders nie. Ek dink daar is ʼn klomp sulke<br />
voorbeelde in Suid-Afrika van hierdie skuif wat gekom het waar<br />
mense mekaar as mense aanvaar ongeag van jou velkleur, ongeag<br />
jou kultuur, maar dat ons as medemens by mekaar uitkom [Albert<br />
15-626]. Isak [14-105] verwoord sy ervaring hiervan: Jy sien die mense se
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p192<br />
hart, jy sien die mense se gesindheid, jy sien die mens se<br />
intellek en jy sien nie meer die kleur raak nie. Na sy jarelange<br />
blootstelling aan die swart gemeenskap in sy werk, maar ook onder andere deur middel<br />
van die ontwikkeling van skolehokkie by skole van verskillende rasse, kan hy getuig:<br />
Maar vir my, wat dit aanbetref het die wit/swart verdwyn. En ek<br />
sê dit nie net om dit te sê nie. Ek sal met daai mense enige tyd<br />
assosieer [Isak 14-125]. Ook George [15-141] se blootstelling aan swart kollegas en<br />
swart skole het by hom ʼn groot skuif laat kom oor wit en swart: dis nie meer<br />
belangrik nie.<br />
Die groter blootstelling aan swart mense oor die afgelope dekade of wat het egter ook<br />
ʼn ander aspek na vore gebring. Nie almal het hierdie blootstelling as positief beleef nie.<br />
Op die platteland waar daar nie so baie winkels is nie en almal eintlik maar by dieselfde<br />
plek moet koop, voel wit mense vertrap, aldus Mike [10-079]. Hy sê die<br />
boeregemeenskap vind dit baie moeilik om te verander [Mike 10-090],<br />
omdat hulle nie gewoond [was] daaraan om te meng nie [Mike 10-200].<br />
Johan [17-017] beskryf sy ervaring met swart mense by die werk:<br />
Werk daagliks saam en met en onder hulle. Weer onder<br />
die indruk gekom hoe rustig hulle die lewe vat en<br />
dat daar nie veel dringendheid is in vergelyking met<br />
die westerlinge nie. A.g.v. die eienskap kan ek nie<br />
sien hoe hulle alleen bv. die ekonomie kan bedryf<br />
nie. Tog beleef ek dat hulle baie eise stel en baie<br />
dinge as ʼn reg beskou, sonder om veel in ruil<br />
daarvoor terug te gee.<br />
Later verduidelik Johan [17-021] sy houding teenoor sy swart kollegas:<br />
Ek dink vanaf 1994 het my houding deur ʼn kurwe<br />
gegaan: aanvanklik ʼn “kom laat ons kyk wat gebeur”<br />
houding; daarna een van matige positiwiteit en<br />
daarna weer baie afwaarts as gevolg van misdaad en<br />
veral korrupsie. Dit wil lyk asof korrupsie,<br />
omkopery ens. maar inherent is aan hulle en van bo<br />
af is daar altyd regverdiging vir dade.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p193<br />
Karin [18-046] voer aan daar het in baie opsigte meer betrokkenheid van<br />
die Blankes se kant gekom maar alles is nie altyd met ope arms<br />
deur ander rasse en kulture ontvang nie. Sy verwoord ook ʼn frustrasie wat<br />
dikwels in die gesprekke en ook in koerante en elders na vore kom:<br />
Voorts het swak dienslewering en onbevoegde<br />
bestuursvaardighede en die gevolge daarvan<br />
aanleiding gegee tot wantroue deur alle rasse.<br />
Sommige swart en kleurling mense is van mening dat<br />
hulle beter af was in die apartheidsjare as nou. Aan<br />
die ander kant raak blankes moeg vir swak<br />
dienslewering, korrupsie en onbevoegde hantering van<br />
sake [Karin 18-049].<br />
Die blootstelling van die verskillende rasse aan mekaar was ʼn noodwendigheid na die<br />
1994 oorgang. Die nuwe leefwêreld is egter nie oral ewe gemaklik aanvaar nie. Dit was<br />
veral die wit Afrikaner wat gewoond was aan ʼn bepaalde lewenstyl en magsbasis<br />
omdat hulle die oor van die regering gehad het, wat groot aanpassings moes maak.<br />
Maar ons moet besef ons is die minderheid in die land. Ja. En<br />
die land kan nie net gevorm word vir die Afrikaanssprekende<br />
persoon nie [Hanlie 12-160]. Een van die knelpunte wat in hoofstuk drie uitgewys is<br />
en direk deur hierdie groter blootstelling geraak word, is die kwessie van rassisme.<br />
4.3 “Ek is (nie) ʼn rassis (nie), maar...” 30<br />
Ek was meer as een keer in ʼn situasie waarin ek probeer antwoorde<br />
gee het, maar terwyl ek gepraat het, het ek self al minder oortuig<br />
geraak. In gesprek met belangstellende buite-staanders het ek al<br />
minder geweet wat die antwoorde is. In die proses van die vertel van<br />
die verhaal het ek ontdek dat my storie al minder sin maak (Müller<br />
2000a:23).<br />
Die meeste mede-navorsers sal, soos waarskynlike die meeste ander mense ook, sê<br />
dat hulle nie rassiste is, of ten minste nie wíl wees nie. Ek sou sê ek is minder<br />
rassisties as vroeër [Isak 16-190] of Dit is net nog ʼn mens [Frans<br />
30 Na aanleiding van Fisher (2007:3) se opmerking oor mense wat hulle rassisme ontken en dan tog<br />
rassisties optree en Mnguni (2012:) se opmerking oor wit en swart mense wat erken dat hulle rassiste is.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p194<br />
9-093] en dan voeg hy by wit mense raak gewoond aan swart mense wat nuus<br />
lees [Frans 9-621]. Gewoonlik gaan hierdie nie-rassistiese posisie gepaard met ʼn<br />
doelbewuste keuse. Isak [16-182] sê Ek wil my medemens met respek<br />
behandel en daarom het hy die doelbewuste keuse [gemaak] om nie<br />
k-woord te gebruik nie [Isak 16-206]. Karin [18-150], wat ook aanspraak maak<br />
om nie-rassisties te wees, gee toe Ek het al uit woede, frustrasies en<br />
teleurstelling die woord gebruik.<br />
Die saak is egter nie so eenvoudig nie. Om bloot jouself as nie-rassisties te verklaar,<br />
beteken nie dat dit in die praktyk so is nie.<br />
4.3.1 Wat is rassisme?<br />
Wanneer daar gevra word na die definisie van rassisme is daar soveel menings as<br />
mense. Saam hiermee is daar ook nog heelwat verwarring oor wat rassisme is en wat<br />
dit nie is nie. So vra Johan [17-076] die vraag: Hoekom is dit rassisme as ʼn<br />
mens besef en erken dat daar verskille is solank die een homself<br />
net nie beter as die ander beskou nie?<br />
Ten spyte van die verwarring is daar tog ʼn aantal duidelike lyne wat in hierdie diskoers<br />
sigbaar word. Definisies van rassisme sluit telkens weer aan by die temas van mag en<br />
menswaardigheid. Fisher (2007:1) begin sy boek deur te sê: “Most South Africans used<br />
to believe that black people were not capable of being racist, because this implied a<br />
sense of power and the ability to act on one’s beliefs.” Die veronderstelling is dus dat<br />
iemand wat nie oor enige mag beskik nie, nie ʼn rassis kan wees nie. In hierdie<br />
standpunt word hy ondersteun deur die Cape Argus joernalis Trevor Oosterwyk:<br />
My understanding is that the primary form of racism is the one related<br />
to power relations – having the power to be racist. You can call<br />
somebody this or that, and this would not amount to racism if you didn’t<br />
have the power to take action. I don’t agree that you can be racist if you<br />
do not have the ability to act against people on the basis of their race,<br />
or when you cannot negatively impact their life. If I call you a Kaffir, but<br />
I did not have the ability to act on my notion of you being a Kaffir – for<br />
instance, if I could not deny you a job or arrest you on the basis of that<br />
notion – then that is not racism (aangehaal in Fisher 2007:87).
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p195<br />
Hierdie standpunt van Oosterwyk is egter nie ongekwalifiseerd houdbaar nie. Alhoewel<br />
dit waar is dat baie rassistiese optredes vanuit ʼn posisie van mag gebeur, is dit nie<br />
altyd die geval nie. Selfs ʼn ondergeskikte kan rassisties optree teenoor sy meerdere.<br />
Sonder om spesifieke redes vir sy standpunt te gee, huldig Fisher (2007:86) later ook<br />
die standpunt dat rassisme nie alleen net met mag te make het nie:<br />
Under apartheid, we often argued that it was impossible for black<br />
people to be racist, because they were powerless to act on their<br />
racism, unlike whites who had political and economic power. Recently,<br />
however, I have come to believe that it is in fact possible for black<br />
people to be racist, and that you can be racist even if you do not have<br />
the power to act on your beliefs.<br />
Die rede vir Fisher se verandering van standpunt het waarskynlik te make met die<br />
ander aspek van rassisme. Rassevooroordeel en rassisme het ook alles te make met<br />
menswaardigheid, en wel soos dit neerslag vind in veronderstelde rassemeerderwaardigheid<br />
en –minderwaardigheid.<br />
Rassisme het alles te make met hoe ʼn mens jouself sien ten opsigte van ander rondom<br />
jou. Die DA se skadu-minister van Basiese Onderwys en voormalige akademikus<br />
Wilmot James beskryf rassisme as “a presumption of inferiority or superiority or<br />
consequential difference based merely on appearance, principally skin colour”<br />
(aangehaal in Fisher 2007:94). Elders in dieselfde boek verklaar hy:<br />
There is a sense of cultural superiority in some people that are just<br />
offensive. This is something that you find a lot among English-speaking<br />
whites who take for granted a sense of superiority as a result of a<br />
civilised European heritage. I don’t know what to do about it.<br />
Multiculturalism is fine but when it comes to a sense of superiority<br />
because of ethnic chauvinism, then it becomes a problem (Fisher<br />
2007:65).<br />
Hierdie houding was reeds sigbaar in die tyd van die Engelse kolonialisme. Sparks<br />
(1990:45) haal vir Cecil John Rhodes aan wat sou sê:<br />
I contend that we are the finest race in the world, and that the more of<br />
the world we inhabit, the better it is for the human race. Just fancy,<br />
those parts that are at present inhabited by the most despicable spec-
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p196<br />
imens of human beings, what an alteration there would be if they were<br />
brought under Anglo-Saxon influence.<br />
Dit was egter nie net die Engelse wat so ʼn houding ingeneem het nie. “We know that<br />
the Dutch held such views [oor rassemeerderwaardigheid] in Batavia and they seem to<br />
have had an even more contemptuous attitude toward the indigenous inhabitants of<br />
Africa from the day they landed (Sparks 1990:29). Hy gaan dan voort en verwys na ʼn<br />
ene Wouter Schouten wat in 1665 oor die “Khoikhoi” skryf:<br />
Although descended from our father Adam, [the Khoikhoi] yet show so<br />
little of humanity that truly they more resemble the unreasonable<br />
beasts than reasonable man... having no knowledge of God nor of what<br />
leads to their salvation. Miserable folk, how lamentable is your pitiful<br />
condition! And oh Christians, how blessed is ours! (aangehaal in<br />
Sparks 1990:29).<br />
Dat rassisme, soos dit in Suid-Afrika neerslag gevind het in apartheid, alles met<br />
menswaardigheid te make gehad het, is onontkenbaar. Wanneer swart mense skryf oor<br />
hulle ervaring onder apartheid, is dit telkens die aantasting van hulle menswaardig wat<br />
voorop staan.<br />
Ewald van Rensburg (2009:181) haal vir emeritus aartsbiskop Desmond<br />
Tutu aan wat pleit: “Genugtig, sal hulle hoor, sal wit mense hoor wat ons<br />
probeer sê? Asseblief, al wat ons julle vra om te doen, is om ons as<br />
medemense raak te sien.” Gobodo-Madikizela (2004:34) vertel van ʼn<br />
sekere besoek aan Eugene de Kock in die gevangenis. Op pad huis toe<br />
oorweldig die ervaring haar en sy begin huil: “My tears were for all those<br />
years being denied the right to share a sense of pride about being South<br />
African, and being relegated to a second-class citizen, even a foreigner,<br />
in the country of my birth, and my parents’ and their parents’ birth. I felt a<br />
deep sense of loss about this.”<br />
Sy verwys ook na ʼn insident tydens ʼn internasionale konferensie van<br />
psigoanaliste in Kaapstad in 1998 waar sy gevra is of Eugene de Kock<br />
nie dalk besig is om haar te manipuleer nie. Voordat sy kon antwoord,<br />
reageer die konstitusionelehof-regter Albie Sachs. “Sachs spoke about<br />
how important it was ‘to see these men’s humanity,’ and how much our
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p197<br />
hope as South Africans depended on reaching out to such glimpses of<br />
humanity in a spirit of compassion instead of revenge.” Na jare van die<br />
ontkenning van sommige groepe se menswaardigheid, was dit vir hom<br />
die primêre kwessie om raak te sien (Gobodo-Madikizela 2004:45).<br />
Ook Nico Smith, die wit dominee van die swart gemeente Mamelodi,<br />
verwys telkens na die kwessie van menswaardigheid. Só beskryf hy die<br />
“onsigbare” swart werkers wat in wit woonbuurte mag gewoon het op<br />
voorwaarde dat hulle hulself in diens van die wittes moet stel. “Hulle was<br />
dus nog sigbaar teenwoordig in die gebiede wat vir die wittes<br />
geproklameer is, maar slegs om ʼn bepaalde funksie in die wit gebiede te<br />
vervul. En wanneer menswees vervang word met funksie-wees, is<br />
mense nie meer mense nie maar implemente. Met implemente kan jy<br />
doen soos jy goeddink. Dis soos ʼn implement in jou huis of tuin” (Smith<br />
2010a:24). Om hierdie rede noem hy Suid-Afrika ʼn “swartmensonvriendelike<br />
land.”<br />
ʼn Politieke beleid wat gebou word op mag en die ontkenning van menswaardigheid,<br />
loop uit op dit wat die voormalige lid van die Menseregtekommissaris Rhoda Kadalie<br />
noem “a system that privileges people on the basis of race” (aangehaal in Fisher<br />
2007:92). So het apartheid, rassisme in werksklere, ʼn sisteem geword wat mense<br />
bevoordeel of benadeel het op grond van ʼn onveranderlike faktor soos velkleur.<br />
ʼn Sisteem moet egter in stand gehou word. So was dit ook met apartheid. Die sukses<br />
van die beleid het afgehang van die steun wat wit mense daaraan gegee het om die NP<br />
politici aan bewind te hou. Danie [13-087] mag dalk reg wees as hy aanvoer dat<br />
rassisme nie net die sonde van die Afrikaner is nie: Jy kry rasisme onder<br />
swartes, jy kry dit onder Indiërs, jy kry dit onder kleurlinge.<br />
Rassisme is wêreldwyd, maar in Suid-Afrika was dit die wit kiesers wat die beleid<br />
in stand gehou het. Ten spyte van die verweer van onmag wat hulle in die onderste<br />
twee kwadrante van Weingarten (2000) sou plaas, was wit kiesers oor dekades by<br />
magte om apartheid by die stembus te beëindig. Frans [9-246] is heel eerlik as hy<br />
hieroor praat: as jy gaan stil sit en mooi oor al hierdie goeters<br />
gaan dink, dan kan ek nie glo dat ek so naïef was, so dat ek dit<br />
op ʼn stadium ook gesteun het nie.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p198<br />
In my opvolggesprek met Hanlie vra ek pertinent die vraag: My vraag is of<br />
individuele mense op ʼn punt al gekom het om te sê maar weet jy<br />
dit wat ons gehad het was verkeerd. Ek kry so ʼn idée dat ouens<br />
wil daardie stappie spring en sê man kom ons vergeet dit wat<br />
verby is, kom ons gaan nou net aan [Albert 12-550]. Dis asof wit Afrikaners<br />
die impak van die rassistiese bestel bloot wil wegwens. Wanneer ek met Frans praat,<br />
praat ons oor rugby en spesifiek ook oor regstellende aksie in sport. Sy reaksie was:<br />
Dit voel vir my ons behoort nou by dit verby te wees [Frans 9-676].<br />
4.3.2 Die onvermydelike van ras<br />
Hoeveel wit mense die impak van rassisme ook al wil wegwens, kan dit nie gebeur nie.<br />
Suid-Afrika het ʼn geskiedenis hieroor wat nie vanself sal weggaan nie. Vanuit ʼn<br />
Amerikaanse konteks skryf Nathan McCall, ʼn swart Amerikaner, oor sy eie onvermoë<br />
om weg te kom van ras:<br />
I told Danny I did not have a choice in the matter. "You can sit around<br />
and intellectualize about race when you want to, and when you get tired<br />
of it you can set it aside and go surfing or hang-gliding and forget about<br />
it. But I can't. Race affects every facet of my life, man. I can't get past<br />
race because white folks won't let me get past it. They remind me of it<br />
everywhere I go. Every time I step into an elevator and a white woman<br />
bunches up in the corner like she thinks I wanna rape her, I'm forced to<br />
think about it. Every time I walk into the stores, the suspicious looks in<br />
white shopkeepers' eyes make me think about it. Every time I walk past<br />
whites sitting in their cars, I hear the door locks clicking and I think about<br />
it. I can't get away from it, man. I stay so mad all the time because I am<br />
forced to spend so much time and energy reacting to race. I hate it. It<br />
wearies me. But there is no escape, man. No escape (McCall<br />
1994:346).<br />
Die Stellenbosse teoloog Nico Koopman werk met ʼn bruikbare definisie van rassisme<br />
wat ʼn goeie samevatting van die konsepte van mag en menswaardigheid bied. Hy haal<br />
die Nederlandse geleerdes Opschoor en Witvliet hieroor aan: Rassisme is “...the<br />
specific ideology that organises and regulates the exploitation and dependence of a
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p199<br />
specific ‘race’ on the basis of the assumed cultural and/or logical inferiority of that<br />
‘race’. In this way actual differences in power are maintained and intensified” (Koopman<br />
2008:160). Hierdie definisie onderstreep dat daar in rassisme ʼn onderliggende idee van<br />
meerder- / minderwaardigheid is. Hierdie houding is gekoppel aan die persoon se ras.<br />
Die konsep “ras” mag dalk ʼn uitgediende begrip wees, maar dit neem nie die gebruik<br />
daarvan weg nie. So meld Alexander (2010:elektroniese bron) dat die gebruik daarvan<br />
steeds deel van die werklikheid is:<br />
Vandag aanvaar die wetenskap dat “ras” nie ’n geldige biologiese<br />
entiteit is nie. Dit beteken egter nie dat ons die sosiale werklikheid<br />
daarvan moet ontken nie. Ontkenning is geen oplossing vir enige<br />
sosiale siekte nie, hetsy dit oor iets soos Vigs hetsy oor rassistiese<br />
vooroordele gaan. Die meeste Suid-Afrikaners dink nog altyd in terme<br />
van sulke kategorieë, omdat hulle gekondisioneer is om hul werklikheid<br />
te aanvaar. Hulle bekyk die wêreld nog altyd deur brille wat deur ’n<br />
uitgeleefde konsep van “ras” besmet is.<br />
Hy verwys na Montagu wat reeds in 1943 met sy boek Man’s Most Dangerous Myth:<br />
The Fallacy of Race, die konsep van ras as ‘n mite afgemaak het. En dan gaan hy<br />
voort:<br />
Na die gruwelikhede van die transatlantiese slawehandel in ’n vroeëre<br />
periode en in Nazi-Duitsland, die voormalige Joego-Slawië, Rwanda en<br />
in so baie ander plekke in die laaste eeu, kan niemand meer twyfel dat<br />
“ras” inderdaad een van die vuurhoutjies is wat die briljantste<br />
prestasies van die menslike gees kan verwoes nie (Alexander<br />
2010:elektroniese bron).<br />
Rassisme misbruik dus ʼn uitgediende konsep van ras om mense te klassifiseer as<br />
persone met meer of minder waarde. Op grond van stereotipering en kondisionering<br />
word hierdie vooroordeel bevestig en versterk. Isak [14-168] verwys na ʼn tipiese<br />
voorval van gevestigde stereotipering waarmee hy te doen gehad het:<br />
jy kom by ʼn plek en jy parkeer en die klomp staan en<br />
gesels en hier kom ʼn swart ou aan en groet en die<br />
wit ou vra o, kom jy ons kar oppas? Hy sê nee, ek is<br />
nie ʼn sekuriteitswag nie, ek werk hier. So jy het<br />
nog altyd daar persepsies, daai stereotipering.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p200<br />
Saam met hierdie sienings oor menswaardigheid is daar ook die aspek van mag.<br />
Grondwetkenner Pierre de Vos (2009:elektroniese bron) voer aan dat rassisme beperk<br />
is tot wit mense. Wanneer swart mense optree in ʼn rassistiese wyse noem hy dit “black<br />
prejudice and bigotry”, maar nie rassisme nie. Hy reageer op ʼn opmerking van<br />
McKaiser (2009:elektroniese bron) wat sê dit is “actually disrespectful to suggest that<br />
we [swart mense] cannot be racist.” De Vos voer aan “McKaiser misses the point of the<br />
academic debate around racism” – en wat volgens hom alles met mag te doen het:<br />
Racism, for this group, is also about institutional and, more broadly,<br />
structural power and outcomes that systematically benefit one group to<br />
the disadvantage of another or other groups. One can therefore only be<br />
racist if you belong to the powerful group… (De Vos 2009:elektroniese<br />
bron).<br />
Alhoewel De Vos se standpunt meer algemeen voorkom, soos hierbo aangetoon, is dit<br />
nie noodwendig waar nie. Ek is eerder geneig om met McKaiser (in De Vos<br />
2009:elektroniese bron) saam te stem dat so ʼn argument ʼn verkeerde uitgangspunt<br />
gebruik. McKaiser noem twee teen-argumente. Die eerste is dat daar volgens hierdie<br />
mag-argument twee groepe mense is wat dan uitgesluit is van die moontlikheid om<br />
rassisties te wees: arm wit mense wat geen mag het nie en swart middelklas mense<br />
met ekonomiese mag. In die tweede plek sê hy “racism is prejudice based on<br />
morphological traits. Simple.”<br />
De Vos (2009:elektroniese bron) volstaan egter met sy posisie waar hy onderskei<br />
tussen wit rassisme en swart vooroordeel en skynheiligheid. Hy sê:<br />
This distinction seems important to me… because it acknowledges…<br />
the structural, institutional and discursive “reality” in our late capitalist,<br />
post-colonial, globalised world. In this world, the culture associated with<br />
whiteness is assumed naturally to be superior to any other and this is<br />
embedded in the way the world is structured, the way we (all of us) talk<br />
and think and do.<br />
Ek reken dat McKaiser reg is dat rassisme by alle rasse voorkom. Ek meen egter dat<br />
De Vos ʼn geldige punt het in soverre hy mag koppel aan rassistiese gedrag. Hierdie<br />
mag wat funksioneer in rassisme is egter nie geleë in die persoonlike mag om<br />
byvoorbeeld vir iemand ʼn werk te gee of nie te gee nie, soos Oosterwyk (aangehaal in<br />
Fisher 2007:87) hierbo redeneer nie. Dis ook nie geleë in politieke mag nie, soos De
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p201<br />
Vos (2009:elektroniese bron) beweer nie. Dit is te beperkend om net so oor mag te<br />
dink. Die magspel van rassisme is eerder geleë in die abstrakte. Dit funksioneer binne<br />
die klimaat wat geskep word deur die idee van meerderwaardigheid van die persoon<br />
wat rassisties optree. Hierdie houding verleen mag aan die provokateur. In die<br />
gedagtewêreld van so ʼn persoon is hy of sy magtiger as die een op wie hy of sy<br />
neersien en teenoor wie dan rassisties opgetree word.<br />
Die wit persoon wat rassisties optree in die post-apartheid Suid-Afrika kan dit nie meer<br />
doen vanuit ʼn posisie van mag nie, beslis nie meer politieke mag nie en ook weinig<br />
ander vorme van mag. En tog keer dit nie rassistiese optrede nie. Die swart persoon<br />
wat in die apartheidsera rassisties opgetree het teenoor ʼn wit persoon, kon dit eweeens<br />
ook nie doen vanuit ʼn posisie van sigbare mag nie, en tog het dit gebeur. Beide<br />
persone se rassisme is gesetel in ʼn inherente idee van meerderwaardigheid en die<br />
mag wat dit aan ʼn persoon verleen om rassisties teenoor die ander op te tree. Dit sou<br />
dan ook ʼn verklaring bied vir die voorvalle van xenofobie wat die afgelope paar jaar<br />
dikwels in Suid-Afrika voorgekom het.<br />
4.3.3 Nie-rassisties en meer rassisties<br />
Al was rassisme deel van die vorige bedeling, is daar al meer getuienis dat ten minste<br />
sommige mense doelbewus daarna strewe om nie meer rassisties te wees in hulle<br />
optrede nie. Karin [18-029] verklaar: Ek sien alle mense ongeag van ras of<br />
geslag as mensekinders wat deur God geskape is. Elsa [9-436] sê met my<br />
hele diepste wese wil ek nie ʼn rassis wees nie en ook Isak [16-174] se<br />
voorneme is duidelik: Ek het doelbewus besluit om my gedagtes en denke<br />
nie deur rassisme te laat oorheers nie.<br />
En tog is dit so moeilik om by hierdie voorneme te hou. Sommige van dieselfde medenavorsers<br />
waarna hierbo verwys is, erken ruiterlik dat hulle sukkel om konsekwent nierassisties<br />
op te tree. Karin [18-171] bely Inherent het ek seker ʼn stukkie<br />
apartheid in myself; ek kan myself byvoorbeeld nie indink dat<br />
een van my kinders met iemand van ’n ander ras of kultuur trou<br />
nie. Isak [16-174] sê Ek sou genoeg redes kon vind om rassisties te<br />
wees, en om meer rassisties te word. In ʼn onbewaakte oomblik verwys<br />
Frans [9-350] na die klein meidjie en sy vrou Elsa [9-601] erken as ek lees
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p202<br />
van ʼn groot ongeluk en hulle het nou ʼn lys name wat daarby is.<br />
As ek sien dit is swart name wat daar is, dan lees ek dit nie.<br />
Op die vraag hoekom sekere mense klaarblyklik tans meer rassisties is as vroeër<br />
antwoord Isak [16-194] so: Ons sien die effek van misdaad, korrupsie,<br />
swak dienslewering, politici se uitsprake. Die plaasboere is<br />
onder bedreiging en onveilig. Regstellende aksie. Van die rááksien van<br />
hierdie probleme is dit dan ʼn kort sprong om ʼn rassistiese kleur daaraan te gee. Isak<br />
[16-183] is nugter genoeg om raak te sien Swak dienslewering, korrupsie en<br />
misdaad is nie ʼn ras probleem nie, dit is ʼn politieke of<br />
werksetiek of bestuursprobleme. Want hierdie dinge is nie net<br />
beperk tot ʼn sekere ras nie.<br />
Dalk is daar ʼn eenvoudiger antwoord oor waarom dit lyk of mense tans meer rassisties<br />
as vroeër is. Dalk was dit in die ou bedeling nie nodig om so uitgesproke rassisties te<br />
wees nie, maar dit beteken nie dat rassisme nie ten minste onderliggend teenwoordig<br />
was nie. In die tyd tussen die aanvanklike en die opvolgnavorsing, was daar verskeie<br />
praktiese voorbeelde van openlike rassisme in Suid-Afrika. Dit is uiteraard nie moontlik<br />
om na almal te verwys nie, daarom word volstaan met ʼn aantal uit die onlangse<br />
verlede.<br />
Die rassistiese gebruik van die sosiale netwerk Twitter 31 het twee skoonheidmodelle<br />
diep in die moeilikheid gehad. Vroeg in Mei 2012 het die FHM 32 model van die jaar<br />
2011, Jessica Leandra dos Santos, die wêreld aan die gons gehad met ʼn tweet wat lui:<br />
“Just, well took on an arrogant and disrespectful kaffir inside Spar. Should have<br />
punched him, should have” (John 2012:elektroniese bron). Volgens ander bronne het<br />
sy al vantevore ʼn soortgelyke boodskap ge-tweet: "Highlight of my weekend? Almost<br />
punching an #Engen petrol assistant. No tolerance for rude African monkeys<br />
whatsoever!" (Mnguni 2012:elektroniese bron). Dit het nie lank geneem vir die reaksies<br />
om in te kom nie. ʼn Ander model Tshidi Thamana het gereageer met “Dear Mr Peter<br />
Mokaba... I wish All White People were killed when you sang ‘Kill the Boer’ we wouldn’t<br />
be experiencing @JessicaLeanda’s racism right now *☺*”<br />
31 Twitter is ʼn aanlyn sosiale netwerk diens en mikro-blog diens wat gebruikers in staat stel om<br />
teksgebaseerde boodskappe van tot 140 karakters, bekend as tweets te stuur.<br />
32 ʼn Glanstydskrif vir mans. Volgens hulle webblad (www.fhm.com) “we provide you with the very best in<br />
men’s lifestyle with just about everything you would ever need to know or want to look at.”
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p203<br />
Op Facebook 33 was daar ook ʼn hewige reaksie op ʼn status update van Ken Sinclair<br />
waarin sy frustrasie met die gedrag van sy medestudente aan die Kaapstadse<br />
Tegnikon oorkook in erge rassistiese taal:<br />
Seriously, seriously, seriously, had enough of the blacks in this country.<br />
Arrogant f***ing swines, and I will make it my facebook status because<br />
I want them all to know. You are all f**k all without whites, you would<br />
still be in your little mud huts. Go on as if we owe you everything, we<br />
owe you shit! Expect everything for nothing and have the biggest<br />
attitudes I have ever come across (Mnguni 2012:elektroniese bron).<br />
Dit het ʼn hele ruk geneem voordat iemand vir Sinclair aangespreek het oor sy<br />
veralgemenings en rassistiese taalgebruik. ʼn Hele aantal van sy vriende het eers<br />
ondersteunend gereageer op sy aanvanklike opmerking. Die twee modelle het ook<br />
ondersteuners sowel as teenstaanders gehad. Dit laat die vraag ontstaan of hulle<br />
werklik die uitsonderings was. Is hulle dalk bloot uitgevang terwyl daar baie ander is<br />
wat soortgelyke standpunte huldig? Is rassisme nie dalk meer algemeen nie? Op<br />
hierdie vraag antwoord die assistent-afrigter van die nasionale krieketspan Vincent<br />
Barnes as volg:<br />
The majority of South Africans are living their lives in much the same<br />
way as they did under apartheid. White people still refuse to share the<br />
things they had under apartheid. At least things are easier with the<br />
younger generation. They are brought up together... They go to school<br />
together and the play sport together. But the adults remain racist<br />
(Fisher 2007:96).<br />
Laat in 2010 was daar ʼn groot gefladder in die duiwehok na ʼn onderhoud wat Hanlie<br />
Retief van Rapport met die Afrikaanse skrywer Annelie Botes gevoer het. Tydens die<br />
onderhoud het Botes gesê “Ek hou nie van swart mense nie” en “Ek verstáán hulle nie!”<br />
(Retief 2010:elektroniese bron). Hierdie uitsprake het reaksie van verskillende kante af<br />
ontlok. Sommige het haar volledig gesteun terwyl ander haar veroordeel het. Een van<br />
die eerste reaksies op Rapport se webblad was dié van vlooi (skuilnaam) wat skryf:<br />
Heng, die tannie mag maar namens my praat. Dankie Annelie Botes,<br />
dat jy uiteindelik opstaan en sê wat al lankal gesê moes word. Jy het<br />
meer guts as al ons leiers tesame, verlede en hede, wit en swart. Wil jy<br />
33 Facebook is ʼn sosiale netwerk diens wat sedert 2004 bedryf word. Gebruikers registreer en skep ʼn<br />
persoonlike profiel waarna hulle boodskappe en foto’s met vriende kan uitruil.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p204<br />
nie maar ons ou doodgewone-in-die-middel groep se leier word nie? Jy<br />
VERSTAAN dinge (in Retief 2010:elektroniese bron).<br />
Alhoewel die meeste kommentare op die webblad ondersteunend was vir Botes, was<br />
daar ook ʼn aantal wat skerp kritiek gelewer het. Só skryf ene alidamvdm (skuilnaam):<br />
Soos jy sê: So is jy maar. En dit vat presies saam wat skeel by sekere<br />
wit Suid-Afrikaners wat deel van die gif in ons samelewing uitmaak. Jy<br />
besef glad nie hoe disrespekvol (sic) jy is nie. Onder die dekmantel van<br />
eerlikheid en snaakswees, is jy aanstootlik, liefdeloos en uiters<br />
onregverdig teenoor jou mede-landsburgers. Hoe gouer jy emigreer,<br />
hoe beter vir almal (in Retief 2010:elektroniese bron).<br />
Uit die voorbeeld hierbo genoem is dis duidelik dat rassisme nog ʼn groot diskoers in die<br />
post-apartheid Suid-Afrika is. Miskien is Fisher (2007:1) reg as hy beweer: “I believe<br />
that most people in South Africa are racists.” Onder wit mense, skryf Smith (2010a:16),<br />
is daar nog steeds “mense wat glo apartheid was nie so sleg nie, tot voordeel van<br />
swartes, [wat] bid vir herstel van apartheid sodat alles weer ‘normaal’ kan wees.”<br />
Hierdie rassisme kom nie net van wit mense se kant nie. Mnguni (2012:elektroniese<br />
bron) voer aan “Many black people in our little corners will admit that they hate white<br />
people and want them as far away as possible, equally many white people in their little<br />
corners admit to this, too (about blacks).”<br />
Sekere voorvalle en uitsprake wat as rassisties aangedui word, kan teruggevoer word<br />
na ʼn houding van paternalisme waar die sogenaamde “meerderes” hulleself beskou as<br />
die voogde van die sogenaamde “minderes.” Dit sou dan onder meer insluit dat vír die<br />
“minderes” besluite geneem en keuses gemaak moet word. In die apartheidstyd was dit<br />
een van die uitgangspunte van die beleid dat wit mense namens swart mense besluite<br />
moes neem, omdat hulle kwansuis nie self daartoe in staat sou wees nie. In haar boek<br />
oor wit mag en die NP skryf Van der Westhuizen (2007:99) “the Afrikaners insisted that<br />
they knew what black people – ‘their’ Africans – wanted.”<br />
Smith (2010a:44) skryf dat hy Verwoerd se beleid van apartheid kan verstaan in die lig<br />
van die wetenskap van daardie tyd, maar dan gaan hy voort:<br />
Die pyn wat sodanige skeiding in ʼn samelewing teweeg sou bring, was<br />
nie ter sprake nie. Ons, die wittes, weet wat beskaafde standaarde en<br />
Christelike norme is. Ons sou aan elke etniese groep ʼn eie woonplek
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p205<br />
(vaderland) gee en hierdie essensiële waardes aan hulle oordra om in<br />
hulle eie gemeenskappe te handhaaf.<br />
Hierdie houding van meerderwaardigheid – en die gepaardgaande paternalisme – is<br />
steeds, moontlik onbewus, deel van sommige wit mense se gedragspatrone. Onder die<br />
mede-navorsers was dit veral Karin [18-029] wat tekens hiervan getoon het, ten spyte<br />
van haar aanspraak dat sy alle mense ongeag van ras of geslag [sien]<br />
as mensekinders wat deur God geskape is en ek probeer elke mens<br />
menswaardig te laat voel en ek dink dit kom deur [Karin 11-139]. In die<br />
opvolggesprek sê sy byvoorbeeld Ek beleef hulle as hulle kyk op na my<br />
[Karin 11-094] en wanneer ek haar uitvra oor wit mense wat nog namens swart mense<br />
besluite wil maak, dan antwoord sy: Eintlik is dit sweet. Hulle het daai<br />
nederigheid en daai minderwaardigheid [Karin 11-132].<br />
Daar is ook ander redes wat aangevoer word vir die meer openlike rassisme van<br />
sommige wit mense in die onlangse verlede. In my gesprek met Frans stem hy met<br />
Elsa [9-417] saam dat die mense is net meer uitgesproke omdat hulle nou<br />
meer blootgestel is aan mense van ander rasse. Ek [Albert 9-424] probeer dit so<br />
saamvat:<br />
Swart mense het dáár gebly en ons het hier gebly. In<br />
ʼn sekere sin het hulle hul eie winkels gehad en in<br />
hulle eie wêreld geleef. Ons het in ons wêreld<br />
geleef en hulle in hulle wêreld en nou is daai twee<br />
wêrelde een. Nou het ons net baie meer swart mense<br />
om ons as wat ons nog in ons lewe gehad het. Ek<br />
wonder nogal daaroor. Want ʼn mens hoor dikwels mense<br />
sê ek was nooit ʼn rassis nie maar... Dan is my vraag<br />
altyd is dit reg, was jy rêrig nooit ʼn rassis nie of<br />
was dit net nie ʼn kwessie gewees nie?<br />
Ek reken dat my vraag aan Frans en Elsa nog net so relevant is: Was diegene wat nou<br />
in post-apartheid Suid-Afrika so rassisties optree nie ook maar in die ou bedeling<br />
rassisties nie? [vergelyk Albert 9-384]. Dalk was dit net nooit nodig om uiting te gee<br />
daaraan nie. Uit die opvolgnavorsing was dit duidelik dat die meeste mede-navorsers<br />
raaksien dat wit mense tydens apartheid geopereer het vanuit ʼn rassistiese<br />
vertrekpunt. Enkele voorbeelde uit die gesprekke sal dit illustreer. Elsa [9-189] sê daar
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p206<br />
is oppervlakkig ʼn bietjie vordering, maar onderlangs is mense<br />
maar nog steeds rassisties. Johan [11-158] verklaar eerlik: Ons is<br />
rassisties want dit is hoe ons is en Mike [10-222] sê dat ’n groot<br />
gedeelte van mense nog so is. Later erken hy dat daar selfs mense is wat<br />
hoop dit gaan weer so word [Mike 10-133] soos in die tyd van apartheid. Die<br />
laaste voorbeelde hieroor kom van Isak [14-171]: Ek dink daar is ʼn seksie<br />
ouens wat nog vol rassisme is, wat daar bly, wat nog glad nie<br />
geskuif het nie of nie gaan skuif nie, want hulle wil nie skuif<br />
nie en Danie [13-018] wat selfs sê: Ek dink mense wat nie rassisties was<br />
nie, het rassisties geword.<br />
Blatante rassisme en ʼn hunkering na apartheid kom steeds dikwels voor. As voorbeeld<br />
hiervan kan gewys word op ʼn brief wat op verskillende webblaaie en blogs in verskille<br />
variasies en tale verskyn het. Op die webblad van Die Boervolk het ene Rooi Jan<br />
(skuilnaam), wat homself as die Hoofkommandant van die Boerevryheid Bestuur<br />
beskryf, ʼn lang brief geskryf wat met hierdie woorde begin:<br />
Ons is jammer as die honderde duisende huise wat ons in Soweto en<br />
elders gebou het 'n bietjie klein was. Dis al wat ons kon bekostig. Ons<br />
is ook ontsettend jammer, so verskriklik jammer dat die goed nog<br />
steeds staan. Ons weet dit is eintlik simbole van die verwerplike<br />
apartheidstelsel maar ons het nie geweet hoe om huise te bou waarvan<br />
die mure binne twee jaar kraak nie (Boerevryheid 2008:elektroniese<br />
bron).<br />
Die brief gaan voort in dieselfde rassistiese toon en is deurspek met stereotipes en<br />
veralgemenings wat alle wit mense voorhou as alles wat goed en eerbaar en reg is, en<br />
die swart mense as alles wat sleg en onontwikkeld is. Uit hierdie brief is dit duidelik dat<br />
sekere wit mense nie verstaan wat die effek van apartheid op swart mense was nie. Vir<br />
die skrywer van die brief is dit duidelik genoeg om aan te voer dat die wit mense, en die<br />
beleid van apartheid, materiële vooruitgang gebring het vir die inwoners van Suid-<br />
Afrika. Die prys wat daarvoor betaal is, word geheel en al buite rekening gelaat.<br />
Hierdie onbegrip word goed verwoord deur Jansen wanneer hy praat oor die jong wit<br />
studente wat by die Reitz-video voorval betrokke was: “They asked me with tears what<br />
they had done wrong” (aangehaal in Johns 2009:1). Wit mense sien eenvoudig nie<br />
hulle eie rassisme raak nie.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p207<br />
Aan die ander kant van die spektrum het die impak van die jarelang dehumanisering<br />
van swart mense baie duidelik na vore gekom in die hofsaak oor Brett Murray se<br />
skildery The Spear. Hierdie skildery was deel van ʼn groter uitstalling oor sosiale kritiek<br />
op die ANC-regering. The Spear, gebaseer op die uitbeelding van Lenin in ʼn Sowjetera<br />
propaganda poster, beeld president Zuma uit met sy geslagsdele wat uithang.<br />
Alhoewel baie geskryf en gesê is oor vryheid van spraak en dergelike sake versus die<br />
privaatheid van die president (Haffajee 2012:elektroniese bron), was daar in baie van<br />
die kritiek ʼn spesifieke verwysing na die apartheid-verlede. Dit is veral twee verwante<br />
sake wat ter sprake kom: “The ANC secretary-general, Gwede Mantashe, argued that<br />
the painting proved black people were still regarded as objects in South Africa. ‘We<br />
have not outgrown racism in our 18 years [of democracy],’ he said.” (Smith<br />
2012:elektroniese bron). Dit gaan dus nie oor eenvoudige rassisme per se nie, maar<br />
rassisme as menswaardigheidskending. In president Zuma se beëdigde verklaring aan<br />
die hof voer hy ook aan die skildery “has the effect of impugning my dignity in the eyes<br />
of all who see it” (Ng 2012:elektroniese bron). Die kwessies wat weereens na vore<br />
kom, is rassisme soos uitgedruk in die aantasting van menswaardigheid. In die hofsaak<br />
het Zuma se advokaat Gcina Malindi erken die saak gaan nie oor rassisme nie, maar<br />
oor waardigheid (Keogh 2012a:elektroniese bron).<br />
Die voorval wat die diepte van die vernedering wat swart mense tydens apartheid<br />
ervaar het die beste uitgebeeld het, was toe advokaat Malindi hardop in trane uitgebars<br />
het tydens die hofsaak. Hy het aan die regters van die hof gevra: “Selfs diegene wat die<br />
ergste misdade pleeg, moordenaars en verkragters, word met waardigheid behandel.<br />
Hoekom dan nie die president van die land nie?” (Keogh 2012b:elektroniese bron).<br />
Ongeag die saak wat uitgemaak kan word vir vryheid van spraak en uitdrukking, is hier<br />
ʼn beginsel wat in die lig van Suid-Afrika se rasse-geskiedenis nie geïgnoreer kan word<br />
nie.<br />
ʼn Voormalige lid van die WVK, Ntsiki Sandi (2012:elektroniese bron) skryf na<br />
aanleiding van die rasse-geskiedenis dat ons moet waak teen “opening the wounds of<br />
the past.” Hy gaan voort:<br />
The right not to be stripped naked or half naked, even artistically, but to<br />
be treated with respect and dignity is the inherent right of all human<br />
beings. It is a right that belongs to them not because of their cultural<br />
affinity or the pigmentation of their skin. The mere fact we are humans
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p208<br />
enjoins everyone to treat us with concern and consideration. This<br />
entitlement has nothing to do with race and culture. The right is so<br />
intrinsic and self-evident that other nations in the world have not<br />
included this particular right in their constitutions. But here it was a<br />
historical necessity that our constitution should entrench the right to<br />
human dignity as an inherent right.<br />
Die skildery het egter nie lank genoeg gehang vir die hofsaak om afgehandel te word<br />
nie. Twee mans Barend la Grange en Louis Mabokela het onafhanklik van mekaar die<br />
skildery met verf besmeer. Mabokela, wat al die pad van Tzaneen 34 af gereis het om<br />
die skildery te sien, het as motivering aangevoer: “It’s an insult. He is a parent”<br />
(Knoetze & Maphumulo 2012:elektroniese bron). La Grange het in ʼn onderhoud gesê:<br />
“Toe hy en sy kinders sê die skildery verneder hom moes die galery-eienaars en<br />
Murray die insig gehad het om dit te verwyder. Hulle’t mos klaar hul punt gemaak”<br />
(Retief 2012:elektroniese bron). Hy beskryf sy daad verder: “Ek het dit nié namens wit<br />
mense gedoen nie, maar as Afrikanerman het ek geroepe gevoel. Ons, gestereotipeer<br />
as die groot rassiste, het ’n verantwoordelikheid om daardie persepsie om te keer... So<br />
dit was die régte ding dat ’n wit man van die skildery ontslae raak.” Hier was ʼn man wat<br />
opgetree het vanuit die oortuiging dat hierdie saak oor baie meer as net ʼn skildery<br />
gaan.<br />
Teenoor die optrede van La Grange en die trane van advokaat Malindi – wat elk op sy<br />
eie manier besef het dat rassisme saamgaan met die aantasting van menswaardigheid<br />
– is daar uit die opvolgnavorsing dié reaksie van Johan. In antwoord op die vraag of wit<br />
mense kan wegkom daarvan om alles deur ʼn ras-bril te bekyk, antwoord hy met ʼn<br />
teenvraag: Het die Skepper dit dan verkeerd gehad? [Johan 17-098]. Die<br />
kernvraag is egter nie waarom mense as wit en swart gemaak is nie, maar of daar by<br />
die velkleur verbygekyk kan word. Johan blyk onwillig of nie in staat om raak te sien dat<br />
in Suid-Afrika ras nog nooit ʼn neutrale begrip was nie, maar dat swart mense (d.w.s.<br />
alle nie-wit mense) deur wit mense benadeel en uitgebuit is nie.<br />
ʼn Verswarende faktor is dat wit mense nie graag praat oor ras en die implikasies<br />
daarvan nie. Wit mense erken nie maklik die voordele wat hulle het as gevolg van<br />
apartheid nie.<br />
Most white people in South Africa feel uncomfortable when one raises<br />
34 Tzaneen is ongeveer 350km noord-oos van Pretoria.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p209<br />
the topic of racism. Maybe it has to do with guilt over what happened<br />
under apartheid, or perhaps it is a genuine attempt at forgetting the<br />
past. Yet it is difficult to forget the past when its legacies still loom very<br />
large in our society. But the greater effects of our racist past can be<br />
seen every day in the many townships where black people continue to<br />
live the same miserable lives they lived under apartheid and where our<br />
democratic government is building worse houses for poor people than<br />
those built by the apartheid government (Fisher 2007:5).<br />
4.3.4 Rassisme in remissie?<br />
Dit sal waarskynlik nog baie lank wees voordat die meerderheid wit mense in Suid-<br />
Afrika die woorde van Fisher (2007:1) sal kan eggo: “I believe that I am a racist<br />
because my entire life I have been groomed to become one.” Die lys van twaalf bewyse<br />
wat hy dan aanvoer vir hierdie stelling is ewe waar vir alle bevolkingsgroepe. Daar is<br />
niemand wat onder apartheid grootgeword het, wat kan ontken dat hulle die merk van<br />
daardie beleid dra nie. “I grew up in South Africa, where race and racism has<br />
dominated our society for much of the last century and continues to dominate our<br />
society today” (Fisher 2007:1). ʼn Paar bladsye verder gaan hy voort met sy<br />
verduideliking oor waarom hy homself steeds as ʼn rassis beskou: “I grew up in the era<br />
of apartheid and the stigma of that era will probably stay with me forever. To this day, I<br />
still find myself having preconceived notions of Africans, whites, Indians or coloured<br />
people, who form the major race groups in South Africa. It is because of this that I say<br />
that I am a racist” (Fisher 2007:3).<br />
Dit is belangrik om raak te sien dat Fisher nie hierdie verduideliking aanbied as ʼn<br />
verskoning vir rassistiese optrede nie, maar bloot as ʼn erkenning van sy posisie. Hy is<br />
geen passiewe slagoffer nie, maar erken bloot die effek wat apartheid op hom gehad<br />
het en nog steeds het. Volgens Weingarten (2000) se patroon bevind hy homself in die<br />
groen kwadrant: bewus en bemagtig.<br />
Dit is in hierdie selfde lig dat Jonathan Jansen erken dat hy nie kan sê dat hy nie ʼn<br />
rassis is nie:<br />
I try every single day of my life to be generous, to be honest, to be<br />
equitable, to live my life for all my fellow brothers and sisters, black and
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p210<br />
white, but I can’t guarantee you that I don’t sometimes think thoughts<br />
that I’m ashamed of. I can’t guarantee you that I don’t sometimes have<br />
hatred towards white people for what happened in my family history<br />
(aangehaal in Johns 2009:1).<br />
Daar is geen sin daarin om te probeer ontken dat almal wat in apartheid grootgeword<br />
het, op een of ander manier daardeur geaffekteer is nie. Ras-bewustheid, en selfs rasbeheptheid,<br />
is met moedersmelk ingegee. Al waarop gehoop kan word, is ʼn<br />
doelbewuste daaglikse keuse om hierdie toestand, welwetende dat dit soos ʼn<br />
hardnekkige siekte maklik weer sy kop kan uitsteek, te onderdruk. Wat Hill (2008:vi)<br />
skryf oor Amerika, meer as vyftig jaar na die afskaffing van segregasie, moet plaaslik<br />
dien as waarskuwing: “...every serious study shows that White racism continues to be a<br />
deadening and oppressive fact of life for the vast majority of people of colour in the<br />
United states.”<br />
In die debat oor rassisme in Suid-Afrika kan almal maar net saamstem met die hoop<br />
wat Fisher (2007:245) uitspreek: “Race and racism are not simple issues and there are<br />
no ready-made and easy answers... And while we are searching for answers, I hope<br />
that we will continue to talk about this very important issue.”<br />
4.4 Skuld<br />
ʼn Verhaal wat met oortuiging vertel is om luisteraars te oorreed tot<br />
dieselfde insigte, het plek gemaak vir ʼn verhaal van shame wat bely<br />
moes word. Dit was ʼn pynlike proses, maar tegelyk ook ʼn bevrydende<br />
proses (Müller 2000a:23).<br />
Dit was vir my opvallend dat hierdie deel van die gesprekke wat oor skuld gehandel<br />
het, aansienlik moeiliker gevloei het as die res van die gesprekke. Waar dit nog<br />
moontlik is om abstrak en teoreties oor die ander aspekte soos rassisme of die kerk te<br />
praat, kom die vraag oor skuld naby aan die lyf van beide navorser en mede-navorsers.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p211<br />
4.4.1 Onbewuste werklikheid<br />
Dit is my oortuiging dat baie, selfs dalk die meeste, wit mense nie besef wat apartheid<br />
aan swart mense gedoen het nie. Vroeër is aangetoon dat apartheid die rasse in<br />
verskillende wêrelde verdeel het en dat daar bitter min oor en weer kontak was. Selfs in<br />
die post-apartheid Suid-Afrika is die kontak oor die kleurgrens steeds net beperk tot<br />
bepaalde situasies. Steeds weet baie wit Afrikaners nie wat die impak van vorige<br />
politieke beleid op die swart inwoners van die land was nie. Skuldbelydenis oor wat<br />
apartheid aan ander gedoen het, is onmoontlik Omdat ons eintlik nie geweet<br />
het nie [Hanlie 12-274].<br />
Terwyl sommige mede-navorsers, soos Hanlie hierbo, bereid is om te erken dat daar<br />
fout was (al het almal nie noodwendig daarvan geweet nie), is daar ander soos Danie<br />
wat nie eers wil praat oor wat fout was met apartheid nie. Hy wil net sorg dat die blaam<br />
op Verwoerd [Danie 13-552] val, of op Van Riebeeck en die Engelse [Danie 13-488].<br />
Karin [18-174] erken ruiterlik: As kind het ek nie werklik die omvang<br />
daarvan besef nie. Wanneer sy skriftelik reageer op die vraag Hoe dink jy nou oor<br />
jou skuld aan Apartheid? Begin sy so: Met hierdie vraag moet ek mooi dink<br />
wat was my aandeel om Apartheid daar te stel en/of in stand te<br />
hou? [Karin 18-183]. En wanneer sy dan wel die vraag antwoord, is dit asof sy ten alle<br />
koste ook die ander rasse moet betrek by dinge wat dalk verkeerd was in die verlede.<br />
So asof ander se moontlike skuld enige eie skuld sou kon ophef:<br />
Ek dink daar het verskeie vergrype in die verlede<br />
van verskeie kulture en rasse teenoor mekaar plaas<br />
gevind. Indien ons mekaar die hand wil gee, is dit<br />
nodig dat almal hulself teenoor die Here verootmoedig<br />
en onvergifnis (sic) vra vir hul eie sondes,<br />
asook die sondes van hul voorvaders [Karin 18-191].<br />
Hierdie standpunt, naamlik dat ander óók skuld het wat verreken moet word, is meer<br />
algemeen. Gertenbach (1998:5) vaar uit teen ʼn skuldbelydenis van die NG Gemeente<br />
Lynnwood en dan is sy brief vol uitdrukkings soos “Natuurlik word daar in 'n volskaalse<br />
oorlog deur al die strydende partye foute gemaak...” en “Waarom die optrede teen die<br />
vyand plaasgevind het, word vergeet...”. Die bedoeling is duidelik een van<br />
verontskuldiging van eie optrede in die lig van die “vyand” se optrede. Dit is nog ʼn
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p212<br />
voorbeeld van ʼn “ja, maar...” standpunt.<br />
In reaksie op die Australiese regering se verskoning aan die Aborigines<br />
(BBC 2008a:elektroniese bron), skryf Ay'esha Kassiem die volgende:<br />
"One would have hoped that that kind of apology – where there was no<br />
excuse in terms of saying they didn't know or that it was just a bunch of<br />
loose cannons – would have been offered (in SA) at the appropriate time<br />
(Kassiem 2008:1). Sy skryf verder hieroor: "In South Africa,<br />
reconciliation has been given a restricted meaning. It was just a case of<br />
move on and not dwell on the past."<br />
In Suid-Afrika het dit egter nie gebeur nie. Soos Karin hierbo, is ander se sondes<br />
bygetrek om die eie las ligter te maak, of die vinger is na individue gewys. Toerien<br />
(2011:elektroniese bron) voer aan “Apartheid was die fout van enkelinge.” Dit is<br />
soortgelyk as die standpunt wat Johan [6-208] in 1998 gehuldig het toe hy sê dat wit<br />
mense afsonderlike ontwikkeling ondersteun het, en nie moord nie.<br />
Beide hierdie standpunte maak ʼn fundamentele fout in die beoordeling van apartheid.<br />
Dit gaan nie in apartheid in die eerste plek oor die vergrype van individuele mense nie,<br />
maar oor die onderliggende rassistiese uitgangspunt van rassemeerderwaardigheid en<br />
die gevolglike aantasting van mense se menswaardigheid. Omdat hierdie onderskeid<br />
nie raakgesien word nie, is dit vir sommige wit mense baie moeilik om enigsins wit<br />
skuld aan apartheid raak te sien of te erken.<br />
As voorbeeld kan verwys word na Carl Niehaus en Mary Burton se<br />
Home for all campaign wat hulle loods op Versoeningsdag 2000.<br />
Niehaus is as student toegesluit vir verraad en het later as ANC-lid<br />
ambassadeur in Nederland geword; Burton was die voormalige leier van<br />
die Black Sash-beweging en ook later ʼn assessor by die WVK<br />
(Hawthorne 2001:elektroniese bron). In hierdie veldtog roep hulle wit<br />
Suid-Afrikaners op om ʼn dokument te onderteken om daardeur te erken<br />
dat hulle bevoorreg is deur apartheid en om te onderneem om deel te<br />
neem aan die omkeer van die foute van die verlede. Soos Niehaus skryf<br />
in die veldtog se Kersboodskap: "To be able to face the reality that<br />
whites, regardless of whether we supported the apartheid system or not,<br />
benefited from that systematic, all-embracing racial discrimination, can<br />
be the beginning of a more mature process of taking joint responsibility
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p213<br />
for the future of our country" (Hawthorne 2001:elektroniese bron).<br />
Die veldtog het nie op veel uitgeloop nie. Alhoewel ongeveer vyf honderd wit ANCondersteuners<br />
dit geteken het, is dit uit verskillende oorde gekritiseer. Marthinus van<br />
Schalkwyk, voormalige hoofleier van die (Nuwe) NP sê die veldtog “engineers<br />
collective white guilt as a form of permanent psychological enslavement” (Manyapelo<br />
2001:elektroniese bron). Een slotsom waartoe gekom kan word, is dat wit mense nie<br />
juis skuldig voel oor hulle aandeel aan apartheid en die voordele wat hulle as lede van<br />
die wit gemeenskap in Suid-Afrika geniet het en steeds geniet, nie.<br />
4.4.2 Ontkenning<br />
Nie alleen is daar ʼn onbegrip oor die effek van apartheid nie, maar daar is ook ʼn<br />
blatante ontkenning dat wit mense enige rede het om skuldig te wees oor enige aspek<br />
van apartheid. Die mees onlangse voorbeeld hiervan was ʼn pamflet wat ná Jeugdag<br />
(16 Junie 2012) deur die Herstigte Nasionale Party versprei is. Dit bevat ʼn<br />
mediaverklaring van die Hoofsekretaris van die party:<br />
Die HNP se Hoofbestuur het op die sogenaamde Jeugdag met afkeer<br />
kennis geneem van die verdraaiing van die geskiedenis, en die<br />
voortdurende pogings om die Afrikaners onder ʼn skuldgevoel te hou.<br />
Die HNP stel dit onomwonde dat die Afrikaners geen deel het aan die<br />
sogenaamde Jeugdag nie, en ook nie nodig het om enige skuldgevoel<br />
te hê oor die gebeure in 1976 in Soweto nie (Van der Schyff 2012).<br />
Hierdie sentiment was ook volop in die opvolggesprekke. Danie [13-502] stel dit<br />
pertinent ek voel geensins skuldig in enige sin vir apartheid nie.<br />
Ook George [15-568] eggo hierdie woorde Ek voel nie ek het skuld aan<br />
apartheid nie.<br />
Dit is veral Johan [6-208] wat ʼn interessante siening hieroor huldig. Soos reeds hierbo<br />
aangedui, het hy in die aanvanklike navorsing sy standpunt gestel dat hy afsonderlike<br />
ontwikkeling steun en niks anders nie. Hieroor het sy standpunt nog nie verander nie:<br />
As ʼn mens praat van skuld dan impliseer dit dat<br />
apartheid ʼn sonde was (die woord apartheid is<br />
misbruik en het ʼn vloekwoord geword - ek praat
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p214<br />
liewers van afsonderlike ontwikkeling). Ek sal nooit<br />
erken en daarom nooit bely dat afsonderlike<br />
ontwikkeling ʼn sonde was nie en daarom het ek nie<br />
skuld nie [Johan 17-112].<br />
Vanuit hierdie standpunt antwoord Johan [17-123] die vraag oor vergifnis so:<br />
Vergifnis van wie? As dit van die Here is ja, as ek<br />
bereid is om my skuld te bely soos ons geleer word.<br />
As dit teenoor ʼn persoon is vir iets wat ek hom<br />
aangedoen het, ja. Ek kan hom egter nie verplig om<br />
my te vergewe nie. Maar daar kan nie verwag word dat<br />
ek moet vergifnis vra vir wat bv. Dr Verwoerd gedoen<br />
het nie. Ek kan hoogstens erken dat dit ʼn fout was<br />
net soos wat ʼn Duitser kan erken dat Hitler verkeerd<br />
was. Hy kan tog nie daarvoor skuldig staan nie. Net<br />
soos Tshabalala wat saam met my werk nie<br />
verantwoordelik gehou kan word omdat Shaka ʼn<br />
moordenaar was nie. Te veel skuldgevoelens is by ons<br />
mens gefabriseer en geskep. Dit moet ophou.<br />
Johan se vrou Karin sluit aan by sy argumente in haar eie skriftelike bydrae. Vir haar is<br />
dit belangrik dat wat gebeur het in die verlede in die verlede moet bly. Hoeveel keer<br />
en deur wie moet daar almal boetedoening wees? Wanneer stop dit,<br />
sodat daar aan die toekoms gebou kan word? [Karin 18-231]. Vir haar sou<br />
dit goed wees as die foute vir goed weggesteek kan word: Voorts kan ek net sê<br />
dis jammer alles wat sleg en lelik was gedurende die<br />
apartheidjare word aan die groot klok gehang [Karin 18-248]. Soos so<br />
dikwels gebeur is die volgende argument dan dat daar nie net slegte dinge tydens<br />
apartheid gebeur het nie: Wat van baie sulke positiewe voorvalle<br />
waarvan daar nooit gehoor word nie. Geen wonder daar is sulke<br />
verwronge idees van “die Boere/die Witmense” nie [Karin 18-256].<br />
Wanneer sy dan moet antwoord op die vraag of dit reg was dat die NG Kerk apartheid<br />
as sonde moes bely, is haar antwoord ook baie gekwalifiseerd: Ja, die<br />
onderdrukking en ander vergrype wat gepaard gegaan het met<br />
apartheid was sonde. Te midde van apartheid was daar ook<br />
positiewe gebeurtenisse [Karin 18-278]. Dit is blykbaar onmoontlik om ʼn
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p215<br />
ongekwalifiseerde erkenning te kry dat apartheid verkeerd was en mense benadeel het.<br />
Soos Hanlie [12-700] dit stel: Dit is vir my tragies.<br />
Isak [16-265] se standpunt oor skuld lyk aanvanklik ook na ʼn ontkenning. Hy skryf:<br />
Ek het nie apartheid uitgedink en ingestel nie, ek<br />
het daarin grootgeword en is geleer dat dit reg is.<br />
Ek is op 17 jarige ouderdom opgeroep om weermag<br />
diensplig te doen. Daar is ons geleer dat die<br />
kommuniste en die terroriste ons land bedreig. Ek is<br />
opgelei om ons land te verdedig.<br />
Dit klink baie dieselfde as wat Buys (2011:elektroniese bron) sê wanneer hy praat by<br />
die opening van die toneelstuk Tree aan! wat handel oor die grensoorlog tussen die<br />
destydse Suidwes-Afrika en Angola. Buys regverdig die grensoorlog as ʼn stryd teen die<br />
kommunisme en maak dit heeltemal los van die groter politieke prentjie met die<br />
woorde: “Dit is immers nie die offisiere en soldate se skuld dat die politici nie daarin kon<br />
slaag om ons opofferings en oorwinnings om te sit in ’n billike en regverdige bedeling<br />
vir almal in die land nie” (Buys 2011:elektroniese bron).<br />
Isak is egter meer gebalanseerd in sy uitspreek. Hy erken dat die kommunistiese<br />
bedreiging net ʼn deel van die totale beeld is:<br />
Ek het toe reeds stemreg gehad, en vir die regerende<br />
party gestem. Ek het dieselfde minagting vir die<br />
organisasies wat teen die regering se beleid,<br />
diensplig ens. was, gehuldig. Ek het sekerlik ook<br />
apartheids- en rassistiese dade gepleeg. So, ek het<br />
skuld aan apartheid, kollektief en individueel [Isak<br />
16-274].<br />
Dit wat aanvanklik lyk na ʼn blote ontkenning is by nadere ondersoek baie meer<br />
genuanseerd. Isak [14-218] sê wel die tyd van skuldig voel en skuldig<br />
wees is verby. Tyd vir bely is verby maar dan gaan dit vir hom nie<br />
daaroor om oë toe te maak vir die verlede nie, maar juis om nie te verval in wat ek<br />
[Albert 14-234] ʼn verlammende skuld noem nie. [S]olank as die blankes<br />
gaan skuldig voel en skuldig bly en al hoe meer in jou dop<br />
kruip... [Isak 14-219] kan jy nie deel wees van ʼn positiewe toekoms nie. Daarom
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p216<br />
skryf hy in sy geskrewe bydrae:<br />
Maar ek glo die tyd het aangebreek dat ons, blankes<br />
en swartes, apartheid en die negatiewe daarvan agter<br />
ons sit en saamwerk na die “Better life for all”<br />
gebaseer op die beginsels van ons veel<br />
gerespekteerde Grondwet. En seker maak dat die foute<br />
van die verlede nie herhaal word, en dat ons<br />
omgekeerde apartheid en diskriminasie toepas nie [Isak<br />
16-151].<br />
Isak [16-318] onderstreep hierdie standpunt van hom as hy dit later herhaal: Ek dink<br />
die tyd van belydenis en boetedoening is verby. Dit is nou tyd<br />
om aan te beweeg en die regte dinge te doen, hetsy ek as<br />
individu, die politici, die regering, die kerk.<br />
4.4.3 Erkenning<br />
Wanneer dit kom by die belydenis van skuld ten opsigte van apartheid is die vraag<br />
altyd wat en teenoor wie moet ek skuld bely? [Isak 16-286]. Massie (1993:24)<br />
druk sy vinger op die probleemarea as hy sê: “For forgiveness and reconciliation to be<br />
durable, there must be genuine acknowledgement of the pain which one person's<br />
actions have caused another, in other words, a form of repentance.” Soos reeds<br />
aangetoon hierbo is hierdie “genuine acknowledgement of the pain” nie algemeen<br />
onder die mede-navorsers nie en daarom is die behoefte aan ʼn skulderkenning ook nie<br />
algemeen nie.<br />
Hierbo is reeds aandag gegee aan Johan, Karin en George se ontkenning, asook aan<br />
Isak se meer genuanseerde standpunt. Hierdie vier se posisies tydens die<br />
opvolgnavorsing stem grootliks ooreen met hulle aanvanklike posisies veertien jaar<br />
vantevore.<br />
Danie handhaaf steeds die posisie wat hy tydens die aanvanklike navorsing ingeneem<br />
het. Hy verplaas alles skuld op die Engelse wat volgens hom apartheid begin het, of<br />
dan enigeen anders wat in die verlede aandadig was in die wetgewing rondom<br />
apartheid.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p217<br />
Danie is in 1998 uitgesproke daaroor dat ras nie vir hom en Linda ʼn probleem is nie. Hy<br />
noem byvoorbeeld dat hulle hul swart tuinwerker saam met hulle aan tafel ontbyt laat<br />
eet [Danie 1-673]. Oor sy werksituasie sê hy: My hoof is 'n regstellende<br />
man, en hierdie swart dames en mans, ons kom uitstekend oor die<br />
weg [Danie 4-070]. Later beklemtoon hy sy nie-rassige uitkyk op die lewe: Ek dink<br />
ons sit met mense, ons moet ophou om in kleur vas te kyk. Dit is<br />
vir my belangrik [Danie 4-074].<br />
Wanneer hy egter in 2012 praat, is daar ʼn ander kwaliteit in sy verhoudinge met swart<br />
mense. Hy praat steeds van my swart kollegas wat jy uitstekend mee<br />
saam werk [Danie 13-043], maar hy sê ook reguit: Ek dink mense wat nie<br />
rassisties was nie, het rassisties geword [Danie 13-018]. Dit skryf hy toe<br />
aan die omgekeerde diskriminasie wat nou baie sleg is. Ek ervaar<br />
dit in my werksituasie omdat ek baie met die vakbonde ook te<br />
doen kry. Die vakbonde wil niks... hulle gun vir die blanke niks<br />
nie. Dit regtig baie erg hoor [Danie 13-022].<br />
Hy staan steeds daarop dat jy die man wat in die tuin werk ʼn billike loon moet<br />
betaal en hom menswaardig begin behandel, as ʼn gelyke [Danie 13-309],<br />
maar wanneer Linda [13-204] praat oor swart kinders wat sonder pa’s grootword, dan<br />
maak hy die onthullende opmerking: Dit skryf hulle ook aan apartheid<br />
toe. Ook hier ontbreek die insig in die langtermyneffek wat apartheid op swart mense<br />
gehad het, en daarom is hy onwillig om persoonlike skuld daarvoor te aanvaar.<br />
Sommige mede-navorsers het alreeds vanaf die eerste gesprekke raakgesien dat wit<br />
mense swart mense in die ou bedeling erg benadeel het. Hieroor het hulle standpunte<br />
nie wesentlik verander nie. Hanlie [5-326] sê byvoorbeeld in die aanvanklike navorsing:<br />
Ek voel skuldig oor die dinge wat ek nie gedoen het nie en vroeër<br />
is reeds daarop gewys dat sy steeds dink dit is tragies [Hanlie 12-699] dat wit mense<br />
nie skuld wil bely oor apartheid nie. Ook Elsa [5-353] deel in hierdie standpunt: By my<br />
is daar geen twyfel dat elkeen van ons skuld het nie. Of ons nou<br />
iets probeer doen het of nie. Ons is almal op 'n manier skuldig.<br />
Naomi se erkenning van skuld in 1998 het gekom nadat ons in een van die gesprekke<br />
gepraat het oor Jaspers 35 se kategorieë van skuld. Sy sê: Persoonlik voel ek ek<br />
35 In sy boek Die Schuldfrage gebruik Jaspers (1946) vier kategorieë van skuld: Kriminele skuld (die
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p218<br />
was ook skuldig. As ek myself moet beoordeel volgens Jaspers,<br />
val ek onder die morele skuld [Naomi 5-317]. In die opvolgnavorsing kom die<br />
tema van skuld net indirek aan die orde: As jy sê ek is ’n kind van God en<br />
ek is gehoorsaam aan die wette van God, maar... ek ken my plek<br />
en hy moet sy plek ken. Dan het jy nog nie jou verhouding met<br />
God reggemaak nie, want God het ons nie geskape met die idee van<br />
jy moet kleur raaksien nie. Hy het ons almal dieselfde gemaak...<br />
[Naomi 10-294].<br />
Hierdie gesprek oor Jaspers se skuldkategorieë (aangehaal in Krog 1998a:97) het ook<br />
vir Johan so ver gekry om die naaste te kom aan ʼn erkenning van skuld. Ingebed in ʼn<br />
groter gesprek oor die ANC wat nie tevrede sal wees voor hulle die laaste<br />
stukkie bloed uit ons as blankes of Afrikaners uitgetap het nie<br />
[Johan 5-521] en van jou gemiddelde swartman wat nou al amper jammer<br />
begin voel vir ons blankes omdat ons so gery word [Johan 5-523] kom<br />
sy huiwerige erkenning: dit is net bloot die aanvaarding van ons<br />
skuld, dit wat ons moreel skuldig voel, ons as groep – want ek<br />
dink nie een van ons het iets doelbewus gedoen nie, ʼn mes<br />
uitgehaal en iemand gesteek nie, en daai tipe goed, so morele<br />
skuld...<br />
In ʼn opvolggesprek praat hy weer oor die skuld aan apartheid en dan steek hy steeds<br />
vas by die vergrype van sommige individue sonder om apartheid se algemene impak te<br />
verreken:<br />
...party mense voer aan dat hulle nie bewus was van<br />
die moorde en menseregte skendings en dat hulle<br />
afsonderlike ontwikkeling ondersteun het, en nie<br />
moord nie. Die destydse gebeure moet gesien word<br />
teen die agtergrond van ʼn burgeroorlog. Al hierdie<br />
dinge wat ons nou hoor voor die WVK, wreedhede, dit<br />
is nie alles as gevolg van apartheid gepleeg nie.<br />
Daai ouens het uitgerafel omdat hulle iets ander<br />
oortreding van ondubbelsinnige wette wat objektief in ʼn hof bewys kan word); politieke skuld (die<br />
landsburgers se instemming of gelatenheid ten opsigte van die politieke party se beleid); morele skuld<br />
(die morele aanspreeklikheid vir alle dade, al was dit in opdrag van ander uitgevoer) en metafisiese skuld<br />
(die universeel-gedeelde verantwoordelikheid van hulle wat die oorlog oorleef het terwyl miljoene ander<br />
gesterf het). Later in die verslag word weer hierna verwys.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p219<br />
verdedig het as apartheid [Johan 6-208].<br />
Hierbo is reeds aangetoon dat dit steeds Johan se standpunt in 2012 is. Hy sê reguit:<br />
Ek sal nooit erken en daarom nooit bely dat afsonderlike<br />
ontwikkeling ʼn sonde was nie en daarom het ek nie skuld nie<br />
[Johan 17-114].<br />
Mike [2-568] sluit by hierdie eensydige en oppervlakkige siening aan as hy praat oor<br />
die kwessie van skuld: Ek voel nie skuldig as ʼn rassis nie, want ek<br />
het hulle nooit gehaat of benadeel nie. Maar ek was deel van die<br />
apartheidstorie, maar dit is nie vir my rassisme nie. Later, in ʼn<br />
gesprek oor die NG Kerk se skuldbelydenis, reageer hy op ʼn soortgelyke wyse en<br />
fokus bloot op die misdaad aspek: Mense wat skuldig was aan een of ander<br />
misdryf, wat ek met hom saamstem, as ek nie aan ʼn misdryf<br />
skuldig was nie was ek dalk skuldig as ek deel was van ʼn<br />
sisteem, en sorry as daai sisteem nou nie reg was vir ander<br />
mense nie, dan is ek ook jammer [Mike 6-520]. In die opvolgnavorsing was dit<br />
ook die verste wat Mike wou gaan: as iemand persoonlik iets sleg aan ʼn ander gedoen<br />
het, kon hy skuldig voel en skuld bely, anders nie.<br />
Linda praat nie oor skuld in die eerste gesprekke nie. Die naaste wat sy daaraan kom,<br />
is om te sê dat ons van ons posisies moet vergeet en mekaar as gewone mense<br />
moet sien [Linda 7-499]. In 2012 is haar standpunt soortgelyk as sy sê: Kom ek sê<br />
vir jou, jy kan bely... Maar waarna kyk die jong mense elke dag?<br />
Hulle kyk na wat ons doen [Linda 13-348]. As ek aar later uitvra oor<br />
versoening, antwoord sy: Ek dink ons moet ophou versoen. Ek dink ons<br />
moet begin om lig te wees [Linda 13-439].<br />
Dit is duidelik dat daar by die meerderheid mede-navorsers nie ʼn dringende behoefte<br />
aan skulderkenning of belydenis is nie. Slegs enkeles verwys direk na skuldbelydenis.<br />
4.4.4 Belydenis<br />
Dit was opvallend dat daar in die groep slegs twee mede-navorsers was wat na God<br />
verwys het in die gesprek oor skuld. Frans [5-378] sê:
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p220<br />
Ek as persoon is moreel skuldig. Dit is nie altemit<br />
nie. Maar ek het op ʼn punt in my lewe gekom waar ek<br />
dit voor God bely het en gesê het dit is sonde<br />
gewees en ek erken dit. Vir my aandeel. Al was dit<br />
dan nou net ʼn indirekte of morele aanspreeklikheid<br />
wat ek gehad het, ek het daarvoor vergifnis gevra.<br />
Isak [5-294] sluit by hierdie posisie aan as hy ook sy vrae oor skuldbelydenis verwoord:<br />
Moet ek teenoor God bely ek het skuld? Teen wie?<br />
Waar moet ek gaan staan om te bely? Teenoor wie moet<br />
ek dit nog erken en bely om my deel skoon te kry?<br />
Moes ons almal gaan toustaan by die WVK? Vir my is<br />
dit, ek moet aanvaar ek was deel daarvan, ek het ’n<br />
deel gehad daaraan. Al was dan nou net omdat ek<br />
aanhou stem het vir die Nasionale Party. Maar vandat<br />
daai oorgang gekom het, lewe jy mos vorentoe. Ek<br />
weet nie, hoe gaan ons van die skuld ontslae raak,<br />
op watter manier gaan jy kan sê maar nou is dit<br />
verby? As gelowige gaan jy en jy bely jou skuld voor<br />
God en jy word vergewe.<br />
In die opvolgnavorsing is dit net in die gesprek met Danie en Linda dat belydenis voor<br />
God aan die orde kom. Ek sê nou 2000 jaar terug het die Here vir my<br />
gesterf aan die kruis en wat ek gedoen... en wat ek gekry het,<br />
dit is vergifnis. En as jy vergifnis gekry het, dan het jy mos<br />
nou vergifnis [Linda 13-506].<br />
Ek verwoord my twyfel oor hierdie proses aan hulle: En dit is my<br />
vraag of wit mense oor die algemeen wel op daai punt<br />
gekom het dat hulle iewers gesê het en dalk by die<br />
Here gaan skuld bely het en gesê het maar op ʼn manier<br />
het ek dalk deel gehad in ʼn sisteem wat mense<br />
benadeel het en so aan en dan nou die vergifnis<br />
waarvan jy nou praat vir hulle self toegeëien het. En<br />
of hulle bloot net sê maar ons praat nie daaroor nie,<br />
of ons... [Albert 13-520]. Behalwe vir die twee mede-navorsers
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p221<br />
hierbo genoem, het ek by geeneen gehoor van skuldbelydenis oor<br />
apartheid nie. Sommige praat wel in die verbygaan daaroor [Johan<br />
5-516] maar of daar bewustelik daarby uitgekom is, bly ʼn vraag.<br />
Linda [13-526] is reg as sy aanvoer dat skuldbelydenis ʼn hartsaak is. Dit is ʼn<br />
persoonlike saak tussen God en elke individu [Karin 18-199]. Dit is<br />
maklik om daaroor te praat, maar as dit nog nie werklik gebeur het dat ʼn wit Afrikaanse<br />
Christen op daardie punt van persoonlike belydenis gekom het nie, aanvaar hy of sy<br />
nog nie werklik verantwoordelikheid vir wat tydens apartheid verkeerd geloop het nie.<br />
Soos Isak [14-202] dit stel: Solank ons gestem het daarvoor, en nie<br />
aktiviste was teen dit nie, was ons skuldig en sonder belydenis van<br />
skuld, is versoening nie moontlik nie. Reeds in 1992, nog voor die einde van die<br />
apartheidsera, argumenteer die teoloog Wolfram Kistner vir hierdie standpunt: “No<br />
reconciliation is possible... without justice, without total dismantling of apartheid... What<br />
this means in practice is that no reconciliation, no forgiveness and no negotiation are<br />
possible without repentance” (aangehaal in Enquist 1995:300).<br />
Vroeër is reeds verwys na die vraag wat gevra word oor waar, of teenoor wie,<br />
belydenis gedoen moet word [Hanlie 12-566 en Isak 14-266]. In 2006 gaan die<br />
voormalige apartheidsminister van Wet en Orde, Adriaan Vlok, na eerwaarde Frank<br />
Chikane om hom om vergifnis te vra. By hierdie geleentheid was Vlok ook Chikane se<br />
voete as teken van berou (BBC 2006:elektroniese bron).<br />
Hierdie simboliese handelinge as skuldbelydenis is ook nie sonder kontrovers nie. Dit<br />
is goed so, as dit hom bevryding van sy skuld oor sy aandeel aan<br />
apartheidsdade bring. Maar dit is ʼn baie persoonlike ding om te<br />
doen [Isak 16-344]. By ʼn ander geleentheid sou Isak [14-293] ook sê openbare<br />
skuldbelydenis [is] onnodig as mense dit in jou gedrag kan sien.<br />
Uit die geledere van die slagoffers van apartheid is dié daad gekritiseer:<br />
“Former activist Shirley Gunn, who was detained with her baby son for<br />
more than two months, described the foot-washing gesture as<br />
‘provocative and insensitive’. ‘I still haven't got the truth out of (Mr Vlok)<br />
about what happened to me,’ Ms Gunn said. ‘He can't just wash Frank<br />
Chikane's feet and think that that is the end of it ... he needs to<br />
apologise to his victims directly’" (BBC 2006:elektroniese bron).
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p222<br />
Die kritiek teen die voetewas-episode was nie soseer gerig op die wassery self nie, dié<br />
is selfs deur Thabo Mbeki as ’n buitengewone en roerende gebaar van versoening<br />
bestempel (De Lange 2006:1). Die kritiek – soos hierbo aangetoon – het gehandel oor<br />
wat nog gesê moes word. Soos Nico Smith (2010a:103) dit stel: “...daar bly nog baie<br />
voete oor...”.<br />
In my opvolggesprek met Hanlie praat ons oor Vlok se optrede. Daar<br />
herhaal ek die vraag in my gemoed oor skuldbelydenis: Ek het ʼn<br />
vraag oor hoeveel mense, wit Afrikaanse Christene,<br />
het nou werklik nou al skuld bely het, as ek daai<br />
word moet gebruik. Om op ʼn punt van hulle lewe te kom<br />
en te sê as ek nou kyk na wat gebeur het in die<br />
vorige bedeling dan besef ek ons het mense te na<br />
gekom. Wat net intellektueel vir hulle op daardie<br />
stadium net hardop gesê het. Ek wonder hoeveel mense<br />
dit regtig doen. Baie mense sê vir jou ons het klaar<br />
bely oor apartheid en dan bedoel hy nie hy het bely<br />
nie... [Albert 12-451]. My vraag is of individuele mense<br />
op ʼn punt al gekom het om te sê maar weet jy dit wat<br />
ons gehad het, was verkeerd. Ek kry so ʼn idee dat<br />
ouens wil daardie stappie spring en sê man kom ons<br />
vergeet dit wat verby is, kom ons gaan nou net aan<br />
[Albert 12-550].<br />
Dit blyk dat dit nie net ek is wat hieroor wonder en waag om dit te verwoord nie.<br />
Thomas Smith (2009b:elektroniese bron) beskryf homself as “a white boy born in South<br />
Africa in 1975. My home language is Afrikaans. I have spent most of my adult life in<br />
predominantly white Afrikaans speaking churches. I am a beneficiary of Apartheid.” In<br />
sy blog (Smith 2009a:elektroniese bron) waag hy dit om vrae te vra oor ʼn net-wit<br />
Afrikaanse kerk. Later reageer hy op die terugvoer van sy lesers en skryf onder andere<br />
oor die kwessie van vergifnis.<br />
“…it has been pointed out rightly that we have to deal with forgiveness.<br />
We have to ask God’s forgiveness and forgive ourselves. But what<br />
about asking forgiveness of those who have been oppressed? I regularly<br />
ask black people in our country whether a white person has asked
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p223<br />
forgiveness for the atrocities of apartheid. You can guess the answer to<br />
that. I also ask whites who tell me that they ‘are tired of saying sorry’ if<br />
they can tell me a story of when they asked a black person for<br />
forgiveness. You can also guess the answer to that” (Smith<br />
2009b:elektroniese bron).<br />
Benewens die terughoudendheid ten opsigte van persoonlike skuldbelydenis, is daar<br />
ook ʼn ongemak met ʼn kollektiewe belydenis. Johan [17-112], wat weier om skuldig te<br />
voel oor apartheid, sê:<br />
Niemand het ook die reg om namens my skuld te bely<br />
nie. Afsonderlike ontwikkeling was ʼn eerlike poging<br />
om ʼn samelewing te skik. In hind sight het dit egter<br />
heeltemal misluk en baie sonde is in die proses<br />
gepleeg (liefdeloosheid). Daarvoor moet elkeen van<br />
ons wat hom aan liefdeloosheid skuldig gemaak het<br />
individueel sy eie skuld bely.<br />
Hierdie standpunte van Johan dat ander nie namens hom kan bely nie omdat hy<br />
moontlik onskuldig kan wees, word ook gehoor in Gertenbach (1998:5) se argument<br />
dat gemeentes, ringe en sinodes nie kollektief kan optree om namens “onskuldiges”<br />
skuld te bely nie. Hierin sluit hy aan by ʼn teologiese beredenering van P.C. Potgieter<br />
(1995:6) wat aanvoer dat die kerk nie namens ander kan skuld bely nie.<br />
4.4.5 Skuld, vergifnis en versoening<br />
In die lig van wat in die voorafgaande afdeling aangetoon is, bly dit ʼn vraag of wit<br />
Afrikaanse Christene werklik vergifnis wil hê vir apartheid. Dit blyk dat ʼn skuldbesef nie<br />
algemeen is nie en daarom is daar ook nie ʼn sterk behoefte aan belydenis en vergifnis<br />
nie.<br />
Danie blyk heel onwillig te wees om in die openbaar te erken dat daar fout was met<br />
apartheid. Vir hom is dit dan net om vir die ander groep ʼn stok gegee om<br />
mee te slaan [Danie 13-534]. Ook Isak [14-399] verwys na die skuld oor apartheid<br />
as ʼn slaanstok wat die politici gryp om mee te slaan.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p224<br />
In my gesprek met Isak verwoord ek my bekommernis oor skuld in<br />
hierdie woorde: Ek dink rondom die skuld is daar vir my<br />
twee gevare. Die een is wat jy ook nou noem, so ʼn<br />
verlammende skuld dat ons vir die res van ons lewe<br />
met geboë skouers moet loop en ʼn kop wat hang en<br />
hande wat jy wring oor ons is nou so skuldig oor wat<br />
ons verkeerd gedoen het. Dit is die een uiterste wat<br />
ek dink nog ʼn groot probleem kan wees omdat dit<br />
verlammend inwerk. Die ander gevaar vir my is dat<br />
mense bloot net sê maar dit is nou verby, kom ons<br />
beweeg aan, sonder dat hulle self op ʼn punt gekom het<br />
om vir hulle – self al is dit nie voor iemand anders<br />
nie – vir hulleself te herken daar was iets fout met<br />
apartheid [Albert 14-233].<br />
Dit is asof wit Christene nog nie geleer het oor die bevryding wat vergifnis bring nie.<br />
Danie [13-554] haal Romeine 8:1 aan wat lui dat: Daar is dus nou geen veroordeling vir<br />
dié wat in Christus Jesus is nie. Sy vrou Linda [13-507] ondersteun hom hierin: En as<br />
jy vergifnis gekry het, dan het jy mos nou vergifnis... Ek moet<br />
vergifnis van God kry. Dit is die belangrikste en later as jy voor<br />
God vergifnis gevra dan is dit mos nou klaar [Linda 13-517]. En tog stel<br />
dit hulle nie in staat om openlik te bely dat apartheid sonde was nie.<br />
Suid-Afrika het gekies om die WVK-pad te loop, om kwytskelding te verleen in ruil vir<br />
die waarheid. En daar was inderdaad verskeie voorbeelde van buitengewone vergifnis.<br />
Piet Meiring (1999a:126), self betrokke by die WVK, vertel die verhaal van Matthew<br />
Goniwe se seun wat die voormalige polisie-beampte Eric Taylor omhels en sê: “You<br />
murdered our father. But we forgive you!” En Ewald van Rensburg (2009:43) vertel ʼn<br />
soortgelyke verhaal van ʼn sewentigjarige vrou wat ʼn polisie-beampte, die moordenaar<br />
van haar man en seun, vergewe – en dan val die polisieman flou.<br />
Sommige sal reken dat die WVK dus alle wit mense kwytgeskeld het van enige skuld<br />
oor apartheid. Dit is egter ver van die waarheid. As Jooste en Oosthuizen (1998:28)<br />
skryf oor die tragedie van die Anglo-Boere-oorlog en die strewe na versoening tussen<br />
Boer en Brit na die oorlog, is hulle gevolgtrekking dit: “Slegs één les is daar wel te leer<br />
uit een van die tragiese hoofstukke in ons geskiedenis, en dit is dat die weg na
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p225<br />
versoening nie deur die blootlegging van sogenaamde ‘waarheid’ loop nie, maar dat<br />
versoening slegs deur vergifnis bereik kan word.”<br />
Die inwoners van die sogenaamde nuwe Suid-Afrika sal moet leer dat versoening nie<br />
gebou kan word op ontkenning van die verlede nie, maar net op erkenning en die<br />
aanvaarding van aanspreeklikheid. Emeritus aartsbiskop Tutu (1999) noem sy boek nie<br />
verniet No future without forgiveness nie. Daarby sal wit Afrikaners moet leer om<br />
hulleself te vergewe vir wat tydens apartheid aan ander gedoen is. Maar om dit te kan<br />
doen, sal daar eers erken moet word dat daar iets verkeerd was met die vorige beleid.<br />
Die einddoel is versoening. Daar kan wel gevra word van watter soort versoening<br />
gepraat word. Die aard van die versoening word primêr bepaal deur die aard van die<br />
voorafgaande oortreding. ʼn Dief wat wil versoen, moet teruggee wat gesteel is, na die<br />
voorbeeld van die tollenaar Saggeus in Lukas 19.<br />
In Namibië was die probleem die jarelange oorlog. Daarom beskryf Geingob<br />
(aangehaal in Enquist 1995:300) versoening in Namibië in terme van die oorlog:<br />
"Reconciliation for us is to heal the wounds of war... restitution should be seen as an<br />
attempt at making amend for the past inequity." In Suid-Afrika was die probleem die<br />
beleid van apartheid, daarom moet versoening beskryf word in terme van wat apartheid<br />
aan mense gedoen het.<br />
Uit die gesprekke met die mede-navorsers en die briewekolomme van Afrikaanse<br />
koerante, is dit duidelik dat baie wit Afrikaanse Christene bloot fokus op die vertikale<br />
dimensie van vergifnis. Hulle voer aan dat hulle vergifnis met God uitgesorteer moet<br />
word en niks met ander mense te doen het nie. As hulle dus (beweer dat hulle) hulle<br />
sonde voor God bely het, reken hulle is die saak daarmee afgehandel. So maklik kan<br />
die vertikale dimensie nie ontsnap word nie.<br />
In sy Bybelstudie oor versoening, vertel Piet Meiring (2010:26) die verhaal van ʼn jong<br />
man wat sy werkgewer se pen steel. Na ʼn ruk pla sy gewete hom so dat hy gaan bieg<br />
en om vergifnis vra. Sy werkgewer vergewe hom, maar moet nogtans agter die<br />
jongman aanloop om sy pen terug te vra. Die vra van vergifnis impliseer ook die<br />
regstelling van die oortreding sover dit moontlik is. In Suid-Afrika beteken dit dat die<br />
onregte van apartheid nie maar vergeet kan word asof dit nooit gebeur het nie. Dit sal<br />
sover moontlik reggestel moet word. En dit kan nie die bevoordeeldes van apartheid
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p226<br />
wees wat versoening definieer nie en wil voorskryf wat reggestel moet word nie. Daar<br />
sal na die slagoffers van apartheid geluister moet word: “Overall, 46% of South Africans<br />
agree that reconciliation is ‘impossible’ while people who were disadvantaged under<br />
apartheid continue to be poor. A further 33% were uncertain or did not know, while only<br />
17% feel reconcilition is possible under these circumstances” (Lefko-Everett, Nyoka &<br />
Tiscornia 2011:31).<br />
Die vraag wat egter gevra moet word, is of die Kerk vir sy lidmate hierin ʼn voorbeeld<br />
stel? Loop die Kerk voor in belangrike sake, soos skulderkenning en belydenis en<br />
versoening, en indien wel, volg die lidmate die Kerk hierin?<br />
4.5 Die Kerk<br />
Ek het ʼn pleitbesorger daarvoor geword dat die Ned Geref Kerk sy<br />
skuld aan die apartheidsbestel onomwonde moet bely en ook die forum<br />
van die Waarheids-en-Versoeningskommissie daarvoor moes benut.<br />
Ek het meer as een van my rubrieke (“Kerk en Media”) in Die Kerkbode<br />
gebruik om hierdie standpunt te stel. Toe die Algemene Sinodale<br />
Kommissie nie so ʼn besluit wou neem nie, was ek diep teleurgesteld en<br />
het ek besluit om die Ope Brief wat onder predikante gesirkuleer het, te<br />
teken. Daarmee het ek uiting gegee aan my diepgevoelde behoefte om<br />
my skuld aan die apartheidsideologie te bely (Müller 2000a:23).<br />
Na die dood van die diktator Idi Amin in Uganda, het kerkleiers in die buurstaat, Kenia,<br />
die volgende verklaring opgestel: “Ons bely dat ons te dikwels stilgebly het toe ons<br />
eerder met die lydende en vervolgde mense op die kontinent van Afrika en spesifiek in<br />
Uganda moet vereenselwig het. Al wat nodig is om boosheid te laat floreer, is dat goeie<br />
mense moet stilbly” (aangehaal in Van Rensburg 2009:61). Dit is ook die woorde van<br />
Kerk en Samelewing 1990: “Die Ned Geref Kerk erken egter dat hy te lank die beleid<br />
van apartheid op grond van bogenoemde oorwegings te abstrak en teoreties, en<br />
daarom ook te onkrities beoordeel het” (Ned Geref Kerk 1990:39).<br />
Piet Meiring vertel van ʼn besoek van die Rwandese ministers in Januarie 1997 om uit<br />
te vind oor die WVK. In Rwanda, na die slagting in 1994, “was alles aan skerwe.<br />
Geraamtes het oor die vlaktes gelê.” Volgens alle bronne is dit ʼn besonder Christelike<br />
land, met 85% van die bevolking wat aan ʼn kerk behoort. Teen hierdie agtergrond vra<br />
Meiring dan vir die minister van justisie: “Watter rol het die kerke gespeel terwyl dit alles
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p227<br />
gebeur het... Het die kerke ʼn bydrae tot versoening gelewer?” (Meiring 2010:14).<br />
“‘Die kerke?’ het die minister uitgebars. ‘Hulle het géén rol gespeel nie. Nee, dis erger:<br />
Die Christene was deel van die probleem. Van die predikante en priesters en nonne,<br />
die gemeentelede, was net so skuldig as al die ander.’”<br />
In Suid-Afrika is na die NG Kerk verwys as die NP in gebed. Sommige van die mees<br />
prominente politici, soos die leier van die Konserwatiewe Party dr. Andries Treurnicht,<br />
was ʼn voormalige leraar van die NG Kerk. Die NG Kerk het amptelik die beleid van<br />
apartheid gesteun en selfs teologies regverdig. Eerwaarde Frank Chikane (Goodman<br />
1999:26) vertel selfs dat een van die polisielede wat hom gemartel het, ʼn diaken in een<br />
van die wit buurgemeentes was. Dit waarvan die kerke in Rwanda beskuldig word, is<br />
klaarblyklik net so waar van kerke in Suid-Afrika.<br />
Die verhaal van Rwanda eindig egter nie soos hierbo vertel is nie: “Met<br />
aandete was Minister Ntesilyao al afgekoel. Terwyl ons op die kelner<br />
gewag het, het hy met ʼn skewe glimlaggie na my gedraai. ‘Dis mos jy<br />
wat die vraag oor die kerke gestel het. Ek het vir jou ook een. Suid-<br />
Afrika, so hoor ek, is ook een van die mees Christelike lande op aarde.<br />
Daar is miljoene gelowiges in die land. Oraloor sien ons kerke staan. Sê<br />
my tog, met al die dinge wat in julle verlede gebeur het, al die onreg en<br />
die pyn, het die Christene enige rol gespeel? Het die kerke die mense<br />
se nood ernstig opgeneem, hulle gehelp om versoen te raak? Meer nog,<br />
met die probleme wat julle vandag in die gesig staar – maak dit ʼn verskil<br />
dat daar Christene in die land is?’” (Meiring 2010:14).<br />
Dit is inderdaad die vraag wat elke Christen in Suid-Afrika moet antwoord: Maak dit ʼn<br />
verskil in post-apartheid Suid-Afrika dat die oorweldigende meerderheid van die land<br />
Christene is? Meer relevant vir hierdie navorsing is die vraag na die rol wat wit<br />
Afrikaanse Christene speel: Is hierdie groep deel van die versoening, of nie? In die<br />
Algemene Sinode se roepingsverklarings van 2007 en 2011 word die belang van<br />
versoening beklemtoon (Ned Geref Kerk 2011b:elektroniese bron). Ongelukkig opereer<br />
die NG Kerk met bepaalde bagasie wat sy invloed op lidmate aansienlike inkort.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p228<br />
4.5.1 Die NG Kerk in apartheid Suid-Afrika<br />
In die heel eerste gesprek het Frans [1-459] sy frustrasie met die NG Kerk uitgespreek<br />
oor die verandering van standpunt oor apartheid:<br />
...nou voel dit vir my die kerk het 'n 180 grade<br />
draai gemaak. En alles gefundeer uit die Woord van<br />
God uit. En dit is my dilemma ek kan eenvoudig nie<br />
die kloutjie by die oor kry nie. 'n Mens is nie<br />
stupid nie, jy lees en jy hoor al hierdie goeters,<br />
maar dit voel vir my ons het geblinddoek deur die<br />
lewe gegaan.<br />
In die opvolgnavorsing het die NG Kerk nie veel beter gevaar nie. Frans [9-771] is<br />
steeds van mening dat die Kerk nie ʼn positiewe rol speel nie. Elsa [9-782] noem dit ʼn<br />
klub waaraan sekere groepe mense behoort wat graag soontoe wil<br />
gaan. Danie [13-323] is selfs nog meer sinies oor die Kerk: Ag weet jy ek dink<br />
die kerk het nie ʼn rol gespeel in die tye van apartheid nie en<br />
die kerk speel nie ʼn rol...<br />
Op die vraag of hulle dink dat apartheid ʼn kettery was, antwoord Johan [17-203] Nee,<br />
maar Elsa [9-825] sê: Ek dink verseker so en dan voeg sy by: Ek het dit<br />
nie van die kansel af gehoor nie [Elsa 9-777]. Frans [9-844] plaas die fokus<br />
op die noue verhouding met die staat wat verhoed [het] dat die evangelie<br />
suiwer bedien kan word. Isak [16-426] trek die lyne van die kritiek op die NG Kerk<br />
saam as hy sê: Ek wil egter glo dat apartheid die kerk in ʼn<br />
integriteits- en geloofwaardigheidskrisis gedompel het.<br />
Waarnemers kan die NG Kerk se skuldbelydenis oor apartheid sien as die rede vir die<br />
geloofwaardigheidskrisis, maar juis daarin lê die Kerk se soeke na die waarheid van die<br />
Woord. Wat in 1986 en weer in 1990 bely is, moes al lankal gebeur het in ʼn instansie<br />
wat volgens die Woord van God leef. Gaum (1997a:53) antwoord die kritiek dat die NG<br />
Kerk bloot die regering napraat só: “Dit is wel so dat daar in die breë gisting van<br />
gedagtes oor samelewingsake ʼn gelyklopendheid was, ook ʼn wisselwerking, en dat op<br />
verskillende vlakke in die Afrikaanse gemeenskap min of meer gelyktydig tot bepaalde<br />
oortuigings gekom is.” Hy voer ook aan dat die NG Kerk die beleidstuk Kerk en<br />
Samelewing reeds op 6 November 1989 gefinaliseer het, amper drie maande voor
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p229<br />
president De Klerk se 2 Februarie 1990 toespraak waarin die ANC ontban en Mandela<br />
vrygelaat is.<br />
Dit was noodsaaklik dat die NG Kerk moes sê dat apartheid – soos die Wêreldbond<br />
van Gereformeerde Kerke dit definieer as “the forced separation of people of differing<br />
races denying the fundamental biblical teaching that all humanity is equally created in<br />
the image of God” (Ned Geref Kerk 1998:7) – sonde was. “Die Bybelse legitimiteit wat<br />
die NG Kerk aan wittes verleen het om die beeld van God in swartes te minag en hulle<br />
menswaardigheid in die naam van hulle God te ontneem...” (Smith 2010a:43), moes<br />
weggeneem en omgekeer word. Hierin moes die NG Kerk ook vir die lidmate ʼn<br />
voorbeeld stel. Ek dink destyds was dit ʼn goeie ding [Isak 14-306] al was<br />
daar waarskynlik baie lidmate wat nie saamgestem het nie [Isak 14-313].<br />
Daar was beslis lidmate wat nie saamgestem het nie. Die dokument Geloof en Protes<br />
(Voortsettingskomitee 1987) is ʼn sprekende voorbeeld hiervan. Juis hieroor maak<br />
Jonker (1994:179) hierdie belangrike waarneming. Hy sê dat die argumente wat Geloof<br />
en Protes aanvoer, dieselfde argumente is wat die NG Kerk oor jare aangevoer het om<br />
apartheid te regverdig. Wanneer die NG Kerk dan Geloof en Protes afwys, is hy besig<br />
om sy eie sagte vleis te sny...<br />
deurgaans bewus van self ook skuld te hê aan die verkeerde<br />
teologiese posisies wat in Geloof en Protes verdedig word. Maar juis<br />
daarom kan die Ned Geref Kerk dit met soveel meer oortuiging doen,<br />
omdat daar tussen die eertydse standpunte en die huidige ’n stuk<br />
teologiese bekering lê wat nie weer ongedaan gemaak kan word nie.<br />
Of hierdie teologies bekering ook by lidmate plaasgevind het, is ʼn ope vraag. Twee jaar<br />
na die politieke oorgang skryf Botman en Petersen (1996:121): “We know that many<br />
white people still cannot understand that apartheid was wrong and harmful – not to<br />
mention sinful.” Vroeër in hierdie navorsingsverslag is daar reeds gewys op die<br />
ambivalente reaksies van die mede-navorsers, in 1998 én in 2012 oor hierdie saak.<br />
Van ʼn diepgaande teologiese evaluering van apartheid was daar nie sprake nie, om<br />
van Smit (2005:360) se woorde “that the heart of the Reformed faith and tradition itself<br />
was at stake in the struggle against apartheid and the ideology undergirding apartheid”<br />
nie eers te praat nie.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p230<br />
Oor hierdie onwilligheid en terughoudendheid om oor apartheid te bely, skryf kerkleiers<br />
(Du Toit, Hofmeyr, Strauss & Van der Merwe 2002:109):<br />
Dit was duidelik dat baie lidmate van die NG Kerk nog nie by die punt<br />
gekom het waar hulle hulle van apartheid kon losmaak nie. Die rede is<br />
waarskynlik die feit dat apartheid hulle in ʼn bevoorregte posisie geplaas<br />
het en dat hulle nooit werklik met die seer kant van die beleid van die<br />
regering te doen gekry het nie. Die skuldbelydenis oor apartheid wat by<br />
Rustenburg gedoen is, was daarom vir baie lidmate van die kerk ʼn<br />
steen des aanstoots.<br />
Die skuldbelydenis van die kerkleiding in Kerk en Samelewing was goed en nodig,<br />
maar die NG Kerk se houding teenoor, en die voorlegging aan die WVK het nie<br />
bygedra om lidmate te oortuig nie. Die NG Kerk se aanvanklike weiering om voor die<br />
WVK te verskyn (Ned Geref Kerk 1986:316) en sy latere instemming, het onsekerheid<br />
gelaat in die harte van lidmate. Wanneer ds. Freek Swanepoel (1999:elektroniese bron)<br />
dan wel namens die Algemene Sinodale Kommissie ʼn voorlegging maak sonder dat die<br />
ASK die getuienis vooraf goedgekeur het, “het dít vir die kerk die agterdeur oopgelaat<br />
indien sake verkeerd sou loop” (Du Toit et al 2002:123). Terwyl sommige reken dat die<br />
NG Kerk “korrek” opgetree het met sy voorlegging, is Piet Naudé van mening: "...NG<br />
Kerk het 'n goeie kans verspeel om die erns van sy skuldbelydenis te toon" (Beeld<br />
1998b:2). Hierdie mening word deur Kuperus (2011:10) gedeel as sy skryf oor die NG<br />
Kerk se huiwering ten opsigte van die WVK: “Thus the church missed an important<br />
chance to participate in the reconciliation experiment.”<br />
Enkele dae later prys dieselfde koerant weer die NG Kerk, maar rig terselfdertyd ʼn<br />
waarskuwing: "Met hierdie besluit neem die NG Kerk finaal afskeid van apartheid. Hy<br />
sal egter in sy optrede moet sorg dat alle oorblyfsels daarvan in die praktyk verdwyn en<br />
dat dit tot op gemeentevlak nie herleef nie" (Beeld 1998c:14).<br />
Hoeveel van die NG Kerk se gesindheid deurgewerk het tot op gemeentevlak is<br />
debatteerbaar. Vir Mike [10-137] is dit baie eenvoudig: Ons het gesê sorry, nou<br />
worry ons nie verder daaroor nie en gaan aan. In sy verdere<br />
verduideliking van sy standpunt is hy terug by sy eie beperkte verstaan van apartheid:<br />
Om die gemeenskap te kry om te sê luister ons is jammer vir wat<br />
ons gedoen het... die breë gemeenskap gaan sê maar ek het hulle<br />
nooit skade aangedoen nie [Mike 10-341].
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p231<br />
Oor die rol van die NG Kerk, destyds en nou, was daar by die mede-navorsers<br />
oorwegend ʼn negatiewe houding. Selfs diegene wat positief was oor die NG Kerk, het<br />
hulle bedenkinge uitgespreek.<br />
4.5.2 Die NG Kerk in post-apartheid Suid-Afrika<br />
Ná die verskyning van Kerk en Samelewing het die NG Kerk die morele verpligting<br />
(Botman & Petersen 1996:124) gehad om sy lidmate op te roep om te bely. Die medenavorsers<br />
was egter van mening dat dit nie juis gebeur het nie. Danie [13-339] se<br />
mening is Ek dink die kerk speel geen rol nie en later ek sien niks<br />
nie [Danie 13-367]. Isak [14-360] is van mening die kerk het op ʼn manier ʼn<br />
groot geleentheid laat verbygaan dalk om regtigwaar ʼn verskil te<br />
kan maak.<br />
George praat oor die NG Kerk se gebrek aan leiding aan lidmate oor hoe om in die<br />
nuwe situasie in Suid-Afrika te leef. Hy het nie ʼn probleem met die NG Kerk se<br />
amptelike skuldbelydenis en onderneming om positief deel van die toekoms te wees<br />
nie, maar soos hy sê:<br />
die aksie om daai versoening te bewerkstellig is nie<br />
daar nie. Ek meen soos jy tereg sê as ek nou die<br />
regte woord daarvoor het, die beleid wat die kerk<br />
daaroor wil het, dit is daar. Die sinode het<br />
besluit, die sinode het kommissies en dies meer, so<br />
dit is in plek, maar die praktiese deur na my vlak<br />
toe dit gebeur nie, daar is nie voldoende leiding in<br />
die verband nie [George 15-471]<br />
Johan [17-190] is dit eens dat die beleid nog nie op grondvlak uitgekom het nie en<br />
daarby het hy ook ernstige bedenkinge oor sommige van die NG Kerk se leiers: Kerk<br />
se rol in versoening: Nie veel het gebeur, behalwe lippetaal,<br />
tensy dit op individuele gemeentevlak gebeur het nie. Daar sal<br />
ook nie veel gebeur as ons woordspelers soos X [naam van ʼn<br />
prominente kerkleier verwyder ter wille van sensitiwiteit] in<br />
leiersposisies het nie.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p232<br />
Wanneer Kuperus (2011:7) verwys na die NG Kerk se rol in die nuwe Suid-Afrika,<br />
beskryf sy dit as “Inconsequential, but not absent.” Oor die stem van die NG Kerk<br />
gebruik sy woorde soos “muted,” “reluctant” en “more divided” (Kuperus 2011:9). Ten<br />
spyte van die NG Kerk se her-verbintenis tot die Afrika kontinent en ekumeniese<br />
betrekkinge met ander kerke, reken sy “it appears as though the NGK’s public<br />
engagement may be shifting back to a position as ‘defender of its flock’” (Kuperus<br />
2011:11). Hierdie posisie word ondersteun deur Cilliers (2011:elektroniese bron) as hy,<br />
met verwysing na die antropoloog Mary Douglas se sosiale kontekste, aantoon dat<br />
daar tekens is dat die NG Kerk weer besig is om ʼn nuwe enklawe van afsondering te<br />
skep.<br />
Vir Kuperus (2011:11) is die NG Kerk se sukkelpad in die hereniging met die VGK en<br />
die ander kerke van die NG Kerk-familie die grootste teken van hierdie terugtrek-aksie:<br />
“The NGK’s reluctance to pursue church unification is the most obvious sign of the<br />
NGK’s most recent shift, but other evidence exists...”. Hieroor vra Mike [10-308] die<br />
voor die handliggende vraag: “Hoekom is daar in ons kerk net blanke<br />
mense?”<br />
4.5.3 Die NG Kerk en kerkhereniging<br />
Dat die belydenis van Belhar in die gedagtes van lidmate die kernkwessie oor<br />
kerkhereniging is, is duidelik: Die Gereformeerde kerke – NG Kerk – spook<br />
steeds met die Belhar belydenis en die kerkeenheid. Ek dink dit<br />
is jammer [Isak 16-390] en Soos wat die NG Kerk gekom het met baie<br />
goeters oor jare... hak hulle vas by die belydenis van Belhar<br />
[Frans 9-758]. Ons lees die Kerkbode en al wat ek daar sien en wat<br />
ek al so fed-up is, is die Belhar belydenis. Hulle mors die tyd<br />
om siele te wen met die Belhar beleid [Danie 13-328].<br />
Die inhoud van die Belhar belydenis dra vir verskillende mense verskillende gewig.<br />
Danie [13-562] distansieer homself geheel en al van die belydenis: Hulle moet dit<br />
los, dit is ʼn afgeforseer belydenis wat vir my niks beteken nie<br />
terwyl dit vir Linda [13-571] bloot mensewerk is – asof die ander belydenisskrifte nie<br />
ook mensewerk is nie: Dit is ʼn belydenis wat deur mense geskryf is en<br />
ons bely ʼn lewende God. Verstaan jy? En dit is die punt. Ons wil
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p233<br />
mekaar tevrede stel en dan kry ons dit nie reg nie. Isak [14-330]<br />
beskou Belhar as ʼn sweep om NGK mee te slaan wat besig is om ʼn wig in te<br />
druk wat onnodig is [Isak 14-318]. Teenoor hierdie afwysende houdings vra<br />
Hanlie [12-691] reguit: wat is daar in Belhar om nie te aanvaar nie?<br />
Laat in 2011 het die Fakulteit Teologie aan die Vrystaatse Universiteit ʼn bespreking oor<br />
die belang van Belhar en Kerk en Samelewing aangebied. Dirkie Smit, jarelange<br />
dosent in dogmatiek aan die Universiteite van Wes-Kaapland en Stellenbosch en direk<br />
betrokke by die opstel van die belydenis, het tydens hierdie byeenkoms gereageer op<br />
die Algemene Sinode van die NG Kerk se oproep dat Belhar deel van die Kerk se<br />
belydenisgrondslag gemaak moet word. Hy het gesê: “Die belydenis van Belhar is soos<br />
alle belydenisskrifte nie net ’n dokument wat aanvaar moet word nie, maar met sy<br />
teologiese inhoud omarm moet word en in die kerk doelgerig uitgeleef moet word”<br />
(aangehaal in Van der Merwe 2011:elektroniese bron). Die boodskap was duidelik dat<br />
dit nie maar net gaan oor woorde nie, maar dat die inhoud van Belhar deel van die NG<br />
Kerk se leefwyse moet word.<br />
Na die Algemene Sinode se besluit om die Kerk te vra om Belhar deel van die Kerk se<br />
belydenisgrondslag te maak, skryf Dawie (2011:elektroniese bron) in ʼn artikel in Die<br />
Burger die volgende: “Die aanvaarding... is ’n reusestap wat dié kerk gegee het<br />
onderweg terug na wat hy, ooreenkomstig sy bestaansrede, moet wees: ’n getuie van<br />
Christus op aarde.” Hy skryf dat dit vir die NG Kerk, nes vir ander kerke elders in die<br />
wêreld, ʼn groot versoeking was om Bybelse regverdiging vir politieke en sosiaalekonomiese<br />
ontwikkelings te soek. Met die koersverandering sal die NG Kerk “ekstra<br />
moeite” moet doen met “minderheid [wat] nie beïndruk is deur die rigting wat die kerk<br />
inslaan nie.” Hy sluit sy rubriek af met ʼn oproep op hierdie minderheid:<br />
Dié minderheid kan egter gerus die moeite doen om die Belydenis<br />
goed te bestudeer. Dit belig weliswaar ’n aspek van menswees –<br />
maatskaplike geregtigheid – wat tevore in Suid-Afrika teologies<br />
verwaarloos is, maar dit wyk nie intrinsiek af van die reformatoriese<br />
teologie nie; inteendeel.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p234<br />
4.5.4 Struikelblokke op die pad na kerkhereniging<br />
In 2009 het Anton Pienaar (2009:elektroniese bron) oor Kerkhereniging se<br />
struikelblokke geskryf. Hierin voer hy onder ander ʼn aantal redes aan waarom<br />
kerkhereniging so sloer. Sy argument dat rassisme nie meer ʼn rol speel in die NG Kerk<br />
se optrede nie, mag waar wees van die leierskap, maar op grondvlak, soos onder<br />
andere gesien in hierdie navorsing, speel dit tog nog ʼn rol. Hy is waarskynlik reg as hy<br />
sê dat vrees – en veral oor taal – ʼn groter rol speel. Sy belangrikste opmerking is egter<br />
gerig aan die NG Kerk self:<br />
Het die NG Kerk toe maar geluister, ook na sy eie profete. Strukturele<br />
eenwording van die NG Kerk-familie in die 1980's sou die weg kon<br />
baan vir selfs ʼn beter nuwe Suid-Afrika as wat ons nou het. Die NG<br />
Kerk het egter tot sy ewige verleentheid nie die insig of die moed<br />
gehad nie (Pienaar 2009:elektroniese bron).<br />
In die gesprek met Isak verwoord ek my eie bekommernis oor die<br />
herenigingsproses en ek sluit by Pienaar se standpunt hierbo aan: Ek<br />
dink ons het in Mandela se tyd ʼn baie sterker kans<br />
gehad om kerkeenheid te laat gebeur, op strukturele<br />
vlak praat ek nou, van as ooit daarna. Ek dink daai<br />
tyd is verby. Ek het self groot vrae of ons kerk<br />
hereniging gou gaan regkry en of ons dit nie maar<br />
moet los vir die volgende geslag om dit te doen nie<br />
[Albert 14-476].<br />
Die mede-navorsers verwoord ook die verskillende vrese van lidmate oor die moontlike<br />
vereniging met kerke van ander rasse. Hierdie vrese is vanuit ʼn Bybelse perspektief oor<br />
die kerk as gemeenskap van gelowiges oor alles grense heen (Galasiërs 3:28)<br />
onrealisties, maar verstaanbaar in die lig van die apartheidstyd se denke. Isak [14-485]<br />
vra vrae oor wie vir die uitgawes gaan betaal as swart mense die kerke oorneem, en<br />
watter taal gesing [Isak 14-385] gaan word. Hy gee waarskynlik self deel van die<br />
antwoord as hy sê dat swart mense nog steeds daai behoefte om op hulle<br />
eie manier kerk te hou [Isak 14-496].<br />
Dalk verwoord Isak [14-344] die mening van meer lidmate van die NG Kerk met hierdie<br />
woorde: ...baie mense sien die kerk nog as my kerk. Daarbuite is
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p235<br />
die swarte baas, maar hier in my kerk, dit is my kerk hierdie jy<br />
weet. Ek wil jou nie in my kerk hê nie, maar dit is eintlik nie<br />
my kerk nie... Die oorgang van ʼn kerk eksklusief vir wit mense na ʼn kerk na die<br />
patroon van die kerk in Handelinge, sal waarskynlik ʼn moeilike skuif wees.<br />
Jonathan Jansen (2009:35) skryf oor die Afrikaanse kerke – ook die NG Kerk – as een<br />
van drie laaste ruimtes<br />
in which Afrikaners can be left alone to be white and Afrikaans without<br />
interference; they remain the only arena that is, in many cases, still allwhite<br />
and all-Afrikaans in the new South Africa; true, there is external<br />
pressure to change from the broad church community, and there are<br />
voices of conscience within the mainstream Afrikaner churches<br />
pressing for a broader sense of mission and for recognition by world<br />
bodies that once ejected them from the international faith community;<br />
but it is entirely up to these churches, once indistinguishable from the<br />
state, to decide whether and when they will change.<br />
In aansluiting by hierdie standpunt van Jansen sê ek vir Isak: Ek stem met jou<br />
saam daar is nog baie daarvan in die kerk, daai ding van orals<br />
verander dinge, kom ons los dit in die kerk, kom ons verander<br />
nie by die kerk nie. Dit is so half ʼn laaste bastion waar ek kan<br />
terugtrek uit ʼn wêreld wat dalk nie meer so gemaklik is nie,<br />
maar by die kerk is dit darem nog ons mense [Albert 14-348].<br />
4.6 Regstellende aksie<br />
Vanuit ʼn politieke hoek is aangevoer dat die onregte van die verlede aangespreek en<br />
reggestel moet word. Verskillende metodes word hiervoor aangewend onder die<br />
benaming regstellende aksie. Hierdie beskrywende woord – baie meer as die Engelse<br />
affirmative action – vertel presies wat met al hierdie metodes beoog word: op ʼn manier<br />
moet die benadeling van die verlede ongedaan gemaak word. Vanuit die oogpunt van<br />
erkenning dat apartheid swart mense benadeel het, is dit onvermydelik dat so ʼn aksie<br />
wel moes gebeur. Onder die mede-navorsers is dit egter nie ʼn eenvoudige saak nie.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p236<br />
Tydens die aanvanklike navorsing sê Elsa [5-353]:<br />
By my is daar geen twyfel dat elkeen van ons skuld<br />
het nie. Of ons nou iets probeer doen het of nie.<br />
Ons is almal op ʼn manier skuldig. Maar my gevoel is,<br />
en dit het met my geaardheid te make, dat ʼn mens<br />
half iets moet doen, of iets moet afstaan om daai<br />
skuld van jou los te koop. Ek weet dit is seker<br />
onbybels, die Here straf ons nie vir wat ons<br />
verkeerd gedoen het nie.<br />
Sy is heel filosofies daaroor as sy sê:<br />
...dit voel vir my nog steeds ek moet op ʼn manier<br />
boete doen. En ek dink as dit op die ou end werklik<br />
van my gevra word, gee jou huis af, of gee een van<br />
jou motors, of so iets, dan sal ek dalk anders voel<br />
daaroor. Frans sê vir my as daar nou regstellende<br />
aksie is en hy word afbetaal en hulle stel ʼn swart<br />
persoon in sy plek aan, hoe sal ek dan daaroor voel?<br />
Vir seker sal dit nie vir my lekker wees nie. Maar<br />
ek voel ons moet iets teruggee [Elsa 5-361].<br />
Ander mede-navorsers is heel uitgesproke daarteen. Johan [5-635] glo nie aan die<br />
waarde van regstellende aksie nie: Regstellende aksie behoort op meriete<br />
gebaseer te word. In antwoord op die vraag wat die verskil tussen regstellende<br />
aksie en omgekeerde rassisme is, is sy antwoord: Met ons wetgewing is daar<br />
geen verskil nie, dit is nie gebaseer op meriete nie, dis<br />
gebaseer op ras [Johan 5-668]. Isak [5-589] is ook skepties oor die waarde van<br />
sulke aksies: Op die korttermyn kan ons ʼn paar sake regstel, maar op<br />
die langtermyn gaan niemand daarby baat nie. ʼn Rukkie later vra hy die<br />
vraag: Wie kry die voordeel uit hierdie regstellende aksie? [Isak<br />
5-594].<br />
In ʼn gesprek oor rugby kom die onderwerp van kwotas ter sprake. Elsa [5-609] sê:<br />
Ek is oortuig daarvan dat as dit nie vir<br />
regstellende aksie was nie, was daai man tot vandag<br />
toe nog nie in die span nie. So gaan dit by die
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p237<br />
werke ook wees. Ons sal die mense daar uit hou<br />
solank ons die hef in die hand het, as ons nie<br />
gedwing word om te verander nie, sal ons nie<br />
verander nie.<br />
Regstellende aksie is nie nuut in Suid-Afrika nie. Van die mede-navorsers het dit<br />
raakgesien: die eerste groot regstellende aksie het in '48 begin<br />
[Isak 5-683]. Elsa [5-651] bevestig dit: As ons ʼn paar jare teruggaan toe die<br />
Afrikaner aan bewind gekom het hier in ons land, het daar ook<br />
regstellende aksie plaasgevind. Ons het vir die Afrikaner werk<br />
geskep in die staatsdiens en orals.<br />
Of wit mense dit vandag raaksien of wil erken, verander niks daaraan dat wit mense<br />
bevoordeel is op ʼn manier wat niks anders as regstellende aksie was nie. Die argitek<br />
van apartheid Hendrik Verwoerd (Kenney 1980:26) het hieroor gesê:<br />
When some of the economic proposals contain a discrimination in<br />
favour of the white worker it must be realized that it was not only what<br />
was beneficial to our problem group – the white poor – that was<br />
considered, but to the country! Where, for instance, a certain privilege<br />
for the white poor causes a difficulty – but a removable one – for the<br />
non-whites, it was chosen without hesitation.<br />
Sy biograaf skryf verder dat Verwoerd oortuig was van "what was good for the<br />
Afrikaner was good for South Africa” (Kenney 1980:26). Destyds is daar nie twee keer<br />
gedink oor die beleid nie. Binne die raamwerk van apartheid was dit die regte ding om<br />
te doen.<br />
Ook Mamphela Ramphele (2008:148-150, 246-247) merk op dat wit<br />
Suid-Afrikaners nie juis kan kla oor regstellende aksie as regeringsbeleid<br />
nie. Vir die grootste deel van die 20ste eeu was daar ʼn vorm van<br />
regstellende aksie vir wit mans, veral ook in die landelike omgewing.<br />
Die ANC se James Ngculu (aangehaal in Lefko-Everett, Nyoka &<br />
Tiscornia 2011:26) herinner aan hierdie beleid van die vorige regering:<br />
“Many South Africans today have embraced a collective amnesia,<br />
believing that apartheid respected merit in the workplace more than the
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p238<br />
current system and that government orchestrated a systemic purge of<br />
the public service to make room for postapartheid appointees after 1994.<br />
In fact, during the negotiated transition the ‘Sunset Clauses’ crafted by<br />
Joe Slovo meant that apartheid-regime civil servants – black and white –<br />
were able to work out their contracts and stay on in the new government<br />
if appointed by vocation. Members of the ‘old guard’ who left of their own<br />
volition received handsome severance packages. These ‘golden<br />
handshakes’ appear to have been quickly forgotten.”<br />
Dit is een ding om te praat oor iets soos regstellende aksie, maar as dit jou aan die lyf<br />
raak, begin jy anders daaroor dink. In 1998 was dit veral Danie en Isak wat gepraat het<br />
oor die effek van regstellende aksie in hulle werksomgewing. Danie [1-767] voer aan<br />
dat sy werkgewer, ʼn semi-staatsinstelling, reeds vir jare besig was met regstellende<br />
aksie: Die regstellende aksies het my ook reggesien, dit was vir<br />
my ʼn geweldige traumatiese ervaring gewees.... Later vertel hy dat sy<br />
hoof ʼn regstellende man is met wie hy uitstekend oor die weg kom [Danie<br />
4-068]. Sy filosofie hieroor verwoord hy so:<br />
Ek dink ons sit met mense, ons moet ophou om in<br />
kleur vas te kyk. Dit is vir my belangrik. As ons<br />
daardie bruggie kan oorkom, dan dink ek gaan ons<br />
baie ver kom met mekaar. Dit het met ons gebeur. Ek<br />
werk nou al van 1976 saam met anderskleuriges, ek is<br />
nou al gewoond daaraan om hom of haar as jou gelyke<br />
te sien [Danie 4-074].<br />
In die veertien jaar voor die opvolgnavorsing het Danie se gesindheid hieroor dramaties<br />
verander. In sy vertelling slaan ʼn bitterheid deur wat nie daar was in 1998 nie. Dit kom<br />
in verskillende dele van die gesprek na vore. Hy aanvaar byvoorbeeld daar is geen<br />
bevorderingsmoontlikhede vir die blankes nie [Danie 13-116]. Sedert<br />
1996 het hy nog nooit weer bevordering gekry nie ten spyte van sy genoegsame<br />
kwalifikasies [13-105]. Hy vertel dat sy werk ʼn kwessie van oorlewing is [13-042] en dat<br />
die swart mense die wit mense niks gun nie [13-024]. Vir hom is die hele saak bloot<br />
een van omgekeerde diskriminasie [13-022]. Hy vat dit saam: Ons sit hier<br />
met van my kollegas wat dit baie moeilik maak, jy weet. Dit is<br />
baie sleg [Danie 13-126].
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p239<br />
Isak se verhaal is een van twee kolleges wat in die tydperk ná 1994 moet saamsmelt<br />
onder een bestuur. Hy was die prinsipaal by sy kollege, maar die gesamentlike kolleges<br />
moes ʼn nuwe hoof kry. Ten spyte van sy kwalifikasies is hy nie in ag geneem by die<br />
aanstelling nie. In ʼn gesprek ook regstellende aksie spreek hy sy mening uit:<br />
Dit kan die vergeldingsgevoel – en ek sê dit nie<br />
negatief nie – regstel, aanspreek in 'n mate, Maar<br />
jy kan nie op grond daarvan vorentoe 'n samelewing<br />
bou nie, jy kan regstellende aksie hê en baie mense<br />
wat nie voorheen werk gehad het nie, het nou werk.<br />
En baie blankes wat voorheen net kon instap en<br />
maklik werk kry, kry dit nie meer so maklik nie –<br />
dit is reg, ons kan dit doen. Maar ons kan nie 'n<br />
samelewing vorentoe bou wat vir swart, blank en<br />
Indiër in hierdie land welvaart gaan skep, waar ons<br />
almal materieel goed kan lewe nie. Want welvaart is<br />
nie iets wat jy kan uitdeel nie [Isak 5-574].<br />
Veertien jaar later beskryf hy die samesmeltingsproses as baie traumaties [Isak<br />
14-018]. Hy skryf so oor regstellende aksie: Dit is ʼn realiteit en ʼn gegewe<br />
in die NSA. Teen die agtergrond van apartheid is regstellende<br />
aksie ʼn logiese (hoewel steeds diskriminerende) praktyk [Isak<br />
16-301]. Hy vertel dat hy steeds nie bevordering gekry het nie [Isak 14-032] en verskeie<br />
kere sy kantoor moes ontruim vir nuwe aanstellings [Isak 14-040]. In die samesmelting<br />
is ʼn wit vrou wat die prinsipaal van een van die kolleges was, aangestel as<br />
gesamentlike prinsipaal. Oor die ander senior personeel skryf hy:<br />
Die twee vise prinsipale wat aangestel is, is ʼn<br />
swart man en swart vrou wat effektief hulle loopbane<br />
by die kollege onder my prinsipaalskap begin het. Ek<br />
rapporteer nou aan hulle aangesien ek nie vir een<br />
van die twee vise prinsipaalsposte oorweeg is nie<br />
[Isak 16-044].<br />
Isak [14-085] beskyf homself as ʼn voorbeeld van iemand wat<br />
getransformeer is en geprosesseer is, maar hy getuig ook: Maar weet jy<br />
Albert die Here het vir my genade gegee om my vry te maak<br />
daarvan. Ek het geen bitterheid daaroor nie. Ek is vir niemand
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p240<br />
kwaad nie [Isak 14-061]. My getuienis is die Here het my vrygemaak<br />
daarvan [Isak 14-088].<br />
Op hierdie stadium is sy ongelukkigheid oor regstellende aksie nie meer gefokus op sy<br />
eie loopbaan nie [Isak 14-058]. Sy frustrasies is met onderwys wat nie op<br />
standaard [Isak 16-070] is nie en wat kinders met potensiaal hulle kanse ontneem;<br />
met [o]nderwysers en staatsamptenare wat (volgens ons ou Suid<br />
Afrika se persepsies en maatstawwe) nie toegewyd is of bekwaam<br />
is nie [Isak 16-071]; en die frustrasie as die regering en<br />
staatsdepartemente nie altyd aan die verwagtinge voldoen nie [Isak<br />
16-086].<br />
Van die begin af was dit duidelik dat regstellende aksie wit mense gaan affekteer. My<br />
gewete sê vir my daar moet regstellende aksie wees, en tog maak<br />
dit mens seer ook, ek meen jou kinders en kleinkinders en jyself<br />
kom in gedrang [Elsa 8-030]. My gevoel is ja, dit is vergelding wat<br />
gebeur het. Dit laat my glad nie goed voel nie. Dit laat die<br />
meeste Afrikaner wit mans wat nog ver van aftrede is, geweldig<br />
bekommerd word [Johan 8-100]<br />
In 2012 is daar van die mede-navorsers wat ongeskonde deur regstellende aksie<br />
gekom het, soos Naomi [10-454]. Ander, soos George, het vanweë hulle ouderdom<br />
regstellende aksie vrygespring [George 15-330]. Sommige, soos Danie en Isak na wie<br />
reeds verwys is, is midde-in die stryd en sien dit nou maar deur tot aftreetyd. Die een<br />
groot bekommernis is egter die effek van hierdie beleid op die volgende geslag, asook<br />
die groot getal wit mense wat eerder emigreer: Dit is wat ons as blankes die<br />
meeste raak in hierdie land dat ons kinders veral nie werk kry<br />
nie en baie mense die land uitgaan [Elsa 9-648].<br />
Oor die relatiewe sukses van regstellende aksie ten opsigte van die<br />
verskillende rasse, verklaar Wicomb (aangehaal in Lefko-Everett, Nyoka<br />
& Tiscornia 2011:25): “Sixty-four percent of top senior management<br />
positions are filled by our white compatriots. These data confirm, first,<br />
that transformation has not yet been achieved, and further, that current<br />
employment practices have not translated into discrimination against<br />
minority groups.” Daar is nie rede om sy syfers te bevraagteken nie,
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p241<br />
maar dit maak nie wit ongemak met regstellende aksie minder nie. Die<br />
probleem is dat wit mense aan iets anders gewoond was.<br />
Ten opsigte van die bekommernis van wit mense oor kinders wat nie<br />
kan werk kry nie, sê die ANC se James Ngculu (aangehaal in Lefko-<br />
Everett, Nyoka & Tiscornia 2011:25): “In the past, the colonial and<br />
apartheid regimes operated on institutionalised inequality in South<br />
Africa, specifically by race. For us within the African National Congress<br />
(ANC), the need for measures to reverse the consequences of these<br />
policies and encourage greater equality were self-evident.”<br />
Of die regering se regstellende beleid die gewensde uitwerking het, bly ʼn ope vraag.<br />
Die mede-navorsers reken dat dit onrealistiese verwagtinge by baie swart mense<br />
geskep het wat nie waar geword het nie [George 15-368]. Karin [18-134] noem dit ʼn<br />
suksesvolle mislukking as gevolg van die onbevoegde persone wat aangestel<br />
word. Hierdie standpunt word ondersteun deur Kadalie (aangehaal in Fisher 2007:107):<br />
“When we appoint blacks, we set them up for failure. We do not train them...”.<br />
Die ander groot bekommernis van die mede-navorsers is dat slegs sommige swart<br />
mense bevoordeel word deur regstellende aksie en dat dit dikwels misbruik word om<br />
sommige enkelinge te bevoordeel. Uit swart geledere blyk daar ʼn koor van<br />
protesstemme te wees, juis teen hiérdie aspek van regstellende aksie. Een van hierdie<br />
stemme is Phatekile Holomisa, die president van Contralesa 36 wat die volgende sê:<br />
When you talk about black empowerment, this refers to a few<br />
individuals who have benefited and become like whites. They don’t<br />
change that environment to ensure that as many of our people as<br />
possible can share from the wealth that they have (aangehaal in Fisher<br />
2007:108).<br />
In sy boek Fault lines skryf die bekroonde joernalis en outeur van sewe boeke David<br />
Goodman (1999:350) dat niks wesenlik verander het nie. Daar is wel ʼn groter swart<br />
elite, maar niks het verander aan armoede nie. “The most dramatic and visible<br />
economic changes in South Africa have been confined to the top strata of society. A<br />
black elite is taking root under the guise of ‘black economic empowerment.’” Dan gaan<br />
36 Contralesa = Congress of Traditional Leaders of South Africa.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p242<br />
hy voort en vertel van sy eerstehandse ervaring van die gesindheid van persoonlike<br />
gewin onder sommige swart bevoordeeldes:<br />
One day a black judge gave me a lift home in the gleaming Mercedes<br />
that was a perk of his new government position. I casually expressed<br />
surprise that a civil servant would be entitled to such luxurious fringe<br />
benefits. He replied brusquely that he and his family had suffered under<br />
apartheid and he had no qualms about assuming the privileges of<br />
power that his white predecessors had enjoyed. His attitude highlighted<br />
the growing rift between the new elite and the people who elected them<br />
(Goodman 1999:350).<br />
Ian Ollis, parlementslid van die DA, vertel van ʼn swart passasier wat langs hom in die<br />
vliegtuig gesit het. Hy was die vise-voorsitter van ʼn groot onafhanklik myn in Suid-<br />
Afrika. Sy siening oor regstellende aksie is: “All we are achieving with [Employment<br />
Equity legislation] is changing shares between companies, from one privileged group to<br />
another. We are not doing anything about the large numbers of unemployed people,<br />
many of them black, who don’t have jobs” (aangehaal in Lefko-Everett, Nyoka &<br />
Tiscornia 2011:26).<br />
Vanuit Afrikaner geledere is daar baie stemme wat opgaan teen die wyse waarom<br />
regstellende aksie in Suid-Afrika toegepas word. So byvoorbeeld wys Afriforum – ʼn<br />
afdeling van die vakbond Solidariteit – se Ernst Roets (aangehaal in Lefko-Everett,<br />
Nyoka & Tiscornia 2011:27) op die geval van Renate Barnard. Sy is ʼn lid van die SAPD<br />
wat reeds twee maal oorgesien is vir ʼn pos bloot omdat sy wit is. Haar kwalifikasie en<br />
geskiktheid was telkens omtrent 20% beter as die tweede kandidaat. Sy is telkens<br />
aanbeveel vir die pos, maar sy is nooit aangestel nie. Die saak dien tans voor die<br />
Grondwethof.<br />
Solidariteit se adjunk sekretaris-generaal Dirk Hermann (2006) het sy doktorale<br />
navorsing gedoen oor die effek van regstellende aksie op die nie-aangewese groep in<br />
Suid-Afrika. Hy bevind dat die nie-aangewese groep – wit mans – as gevolg van<br />
regstellende aksie gevoelens van magteloosheid, betekenisloosheid, normloosheid en<br />
isolasie ervaar wat onafwendbaar tot selfaliënasie lei (Hermann 2006:304). Sy<br />
navorsing het neerslag gevind in die boek Die keiser is kaal (2007). Dié boek se subtitel<br />
maak sy standpunt hieroor klokhelder: Waarom regstellende aksie misluk het.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p243<br />
Die feitelike situasie in Suid-Afrika is dat die meeste arm mense swart is en dat wit<br />
mense oor die algemeen, onder andere as gevolg van apartheid, meer welvarend is.<br />
Daarmee saam is die oneweredige verspreiding van welvaart soos gemeet met die<br />
Gini-koëffisiënt die tweede grootste in die wêreld. So ʼn situasie is nie oor die<br />
langtermyn houdbaar nie.<br />
Is Naledi Pandor (aangehaal in Fisher 2007:111) dalk reg as sy beweer dat Suid-Afrika<br />
se grootste probleem is dat die meeste armes swart is en dat wittes nie sien dat hulle ʼn<br />
aandeel het in die oplos van die situasie nie? Hoe hierdie kwessie van regstellende<br />
aksie gaan uitspeel, sal bepaal moet word op die pad vorentoe.<br />
4.7 Die pad vorentoe<br />
As jy voel dat jy op pad vorentoe is, maar jou gesindheid bly<br />
nog wat dit in die apartheidsjare was, dan is jy mos nie op pad<br />
vorentoe nie [Naomi 5-314]. Hierdie woord van Naomi is dalk meer waar as wat sy<br />
besef. Die uitdaging vir wit Afrikaanse Christene is om sinvol te leef in ʼn totaal ander<br />
wêreld as dié van voor 1994. Daar is tans ʼn geslag jongmense wat die volwasse lewe<br />
betree wat weinig of selfs niks weet van apartheid nie. Op ʼn manier moet hulle egter<br />
ook die prys betaal vir die sondes van die vaders. Hulle is egter nie die primêre fokus<br />
van hierdie studie nie.<br />
Die groep mede-navorsers is almal mense wat grootgeword het tydens die beleid van<br />
apartheid. Hulle het niks anders geken nie. Vir hulle is die aanpassing baie meer<br />
dramaties. Hulle is die een generasie wat tydens en ná apartheid geleef het (Jansen<br />
2009:1). Hierdie feit bring unieke uitdagings wat oorkom moet word. In hierdie afdeling<br />
word die mede-navorsers se sienings oor hierdie sake gedeel.<br />
Ten tye van die aanvanklike navorsing skryf die redakteur van Die Kerkbode in ʼn<br />
hoofartikel die volgende: “Moderne Afrikaners... het in sommige gevalle probleme met<br />
hulle verlede, is in baie gevalle ontevrede met hulle hede en is in die meeste gevalle<br />
onseker oor hulle toekoms. As daar ʼn tyd was dat Afrikaners diep en ernstig oor<br />
hulleself moes nadink, is dit seker nóú...” (Gaum 1998:4). En nadink doen hulle, soms<br />
doelbewus, soms genoodsaak deur omstandighede. Oorwegend is hulle positief oor die<br />
toekoms.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p244<br />
4.7.1 Gemaklik in ʼn ongemaklike land 37<br />
Die meeste van die mede-navorsers gebruik woorde soos positief [Frans 9-850],<br />
hoop [Elsa 9-895], ons probeer [Johan 11-212] en ons vorder [Isak 14-401]<br />
wanneer hulle praat oor die toekoms van Suid-Afrika. Dit beteken nie dat hulle nie hulle<br />
bekommernisse uitspreek oor die toekoms nie. Wanneer ek met Hanlie praat oor die<br />
Afrikaners wat oor die algemeen nie ʼn Afrikataal kan praat nie, en dikwels ook nie<br />
moeite doen om dit aan te leer nie, gebruik sy die uitdrukking dat dit nog te<br />
gemaklik [is] in die land wat vir ons so ongemaklik is [Hanlie<br />
12-204]. Dalk verwoord sy daarmee meer as wat sy self besef.<br />
Sedert 1994 het die optimisme oor die toekoms baie gewissel [Johan 17-210]. Daar<br />
was die tyd van euforie net na die 1994-verkiesing wat ʼn potensiële bloedbad voorkom<br />
het. Skaars ʼn jaar later is dit die Rugby Wêreldbeker wat plaaslik gewen word. Die<br />
Sokker Wêreldbeker van 2010 het weer mense saamgesnoer. Ongelukkig was daar<br />
tussen-in die voortdurende berigte van leiers wat die land besteel met oneerlike<br />
transaksies [Hanlie 12-579], die hoë vlakke van misdaad en gebrekkige dienslewering<br />
– om maar net drie te noem – wat knaag aan die optimisme.<br />
Johan [17-029] is dalk die eerlikste as hy sê dat hy die veranderings as<br />
onvermydelik aanvaar en daarby probeer aanpas. Elsa [9-898] verraai tog,<br />
te midde van baie optimisme oor die toekoms, ʼn stukkie nostalgie as sy sê: “Sal<br />
miskien nooit weer heeltemal wees soos in die tyd toe die<br />
blankes regeer het nie.<br />
ʼn Saak wat by verskillende van die mede-navorsers uitgekom het, is die belydenis dat<br />
God in beheer is [Karin 11-311]. Linda [13-298] verklaar dat sy glo dat God hier in Suid-<br />
Afrika en in Welkom nog groot dinge gaan laat gebeur. Hierin sluit sy by haar<br />
man aan wat sê: Ek glo dat ons hier in die Suidpunt van Afrika<br />
geplaas is, dat hier geestelik groot dinge gaan gebeur. Ek dink<br />
net die blanke het sy geestelike taak versaak [Danie 13-280].<br />
Al is die blik op die toekoms positief, weerhou dit nie die mede-navorsers om hulle<br />
kommer oor die toekoms te verwoord nie. Dit is ook te verstane dat hierdie<br />
bekommernisse by die meeste van hulle dieselfde is.<br />
37 Na aanleiding van ʼn opmerking van Hanlie [12-204].
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p245<br />
4.7.2 Bekommerd oor die toekoms<br />
Deur die bank het die mede-navorsers hulle uitgespreek oor kwessies wat hulle meen<br />
dit vir hulle moeilik maak om positief te bly oor die toekoms van Suid-Afrika. George<br />
[15-588] vertel van die oorweldigende armoede wat hy in die swart townships teëkom.<br />
Hy voel magteloos hieroor omdat hy persoonlik niks kan doen om dit om te keer nie.<br />
Vir Karin [18-315] is daar talle voorbeelde van uiters patetiese diens,<br />
arrogansie en Babelse verwarring. Johan is bekommerd oor die vertroue<br />
tussen wit en swart. Hy sê reguit dat die twee groepe mekaar nooit sal vertrou solank<br />
daar nog Malemas rondloop nie [Johan 17-219]. Hy verwys natuurlik na die<br />
voormalige president van die ANC Jeugliga Julius Malema wat berug geraak het vir sy<br />
uitsprake wat sommige as haatspraak beleef.<br />
Ten spyte van Danie [13-292] se geloof dat God nog ʼn taak vir die wit mense hier het,<br />
klink hy tog heel sinies as hy praat oor Suid-Afrika: Ons sit met korrupsie, die<br />
hoogste in die wêreld, ons sit met moord en doodslag, die<br />
hoogste in die wêreld. Korrupsie speel ook by van die ander ʼn rol: Ek begin<br />
mense wantrou vanweë die geweldig baie bedrog. Van mense wat in<br />
vertrouensposisies is [Karin 11-246]. In haar geskrewe reaksie verwoord sy<br />
haar kommer so:<br />
Wanneer mens al die verval in die wit, bruin en<br />
swart gemeenskappe sien en gedurig gekonfronteer<br />
word met die grusaamste misdade, korrupsie en<br />
verval, kan mens nie anders as om te wonder wat die<br />
toekoms werklik vir ons inhou nie. Veral wanneer<br />
mens nou naby jou aftree-ouderdom kom en die chaos<br />
om jou groei lustig voort [Karin 18-306].<br />
ʼn Laaste saak wat ook aangespreek word, is die grondkwessie wat opgelos moet word<br />
[Hanlie 12-320]. Dit is presies hierdie laaste twee sake wat die moderator van die Wes-<br />
Kaapse sinode aanspreek na sy besoek aan Malawi. Braam Hanekom<br />
(2011b:elektroniese bron) skryf sy ervarings daar het hom geleer van die belang van<br />
goeie leierskap en die sinvolle benutting van landbougrond – juis van die sake waaraan<br />
Suid-Afrika tans ʼn gebrek het.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p246<br />
Isak [14-451] praat oor versoening tussen wit en swart wat onmoontlik gemaak word<br />
deur daai diep gewortelde vooroordele. Hy gaan verder:<br />
Solank as die wit mense bedreig gaan voel, solank as<br />
wat daar gevoel word daar word gediskrimineer,<br />
solank as wat jy voel dat regstellende aksie en ons<br />
plase gaan gevat word, jy weet, ek nou wil hulle kom<br />
met hierdie wealth tax nè, dat hulle ook die wit<br />
mense... die veronderstelling is as jy wit is, het<br />
jy geld. Solank dit nog daar is gaan jy nooit<br />
werklik versoening kry nie [Isak 14-457]<br />
Vir Johan [17-140] is sy sterk groepsgevoel die saak wat die belangrikste is as hy praat<br />
oor die pad vorentoe:<br />
Ek het aanvaar dat baie dinge verkeerd was. Hoe<br />
langer die NSA egter aangaan onstaan die vraag<br />
dikwels hoekom voel dit asof daar net van my en<br />
mense soos ek verwag word om aan te pas en<br />
toegewings te maak terwyl die ander net wil hê en<br />
eise stel nie. Hoekom word ons niks gegun nie?<br />
4.7.3 Die rol van die NG Kerk op pad na die toekoms<br />
In die 1998 navorsing was daar veral twee kwessies rondom die NG Kerk wat sterk na<br />
vore getree het. Die een was dat die NG Kerk vir jare lidmate mislei het deur die beleid<br />
van apartheid teologies te regverdig [Frans 1-456]. Die tweede was dat die NG Kerk<br />
aan die slaap was vir soveel jare [Danie 4-466] en nooit die onreg, die<br />
spreekwoordelike olifant in die kamer, raakgesien het nie.<br />
Dit was nie net die mede-navorsers se menings nie, maar ook dié van<br />
ander persone. Tydens die derde gesprek haal ek aan uit ʼn brief van<br />
Peter, ʼn swart predikant van die NGKA. Ek het hom gevra om sy<br />
gedagtes oor apartheid op skrif te stel: Gelowiges het die Woord<br />
van God gelees maar nie geluister nie. Liefde was nie<br />
daarso nie. Apartheid het die blankes verblind. Hulle<br />
het dit 'n norm vir hulle lewe gemaak in plaas van
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p247<br />
die woord van God. Hulle het volgens die wil van<br />
apartheid geleef, nie volgens die Woord van God nie.<br />
Die Bybel is gedraai om net apartheid te verdedig<br />
[Albert 3-877].<br />
In die lig van hierdie beskuldigings moet die rol van die NG Kerk op pad na die toekoms<br />
beoordeel word. Tesame met dit wat reeds hierbo oor die NG Kerk gesê is, is daar<br />
veral twee sake wat relevant is vir die NG Kerk vir die toekoms. Die eerste is die rol wat<br />
die NG Kerk speel in post-apartheid Suid-Afrika, en die tweede is hoe die NG Kerk<br />
lidmate begelei om te lewe in die veranderde situasie in die land.<br />
Dit is veral Elsa en Frans wat baie negatief is oor die rol van die NG Kerk. Ek wil<br />
net sê dat die twee mense wat hier sit, wat jy in hele ander<br />
hoedanigheid geken het, gaan glad nie meer kerk toe nie. Nee,<br />
ons gaan glad nie meer kerk toe nie [Frans 9-747]. Beide van hulle was op<br />
ʼn stadium kerkraadslede wat baie betrokke was in die werksaamhede van die NG Kerk.<br />
Die rede vir hulle standpunt is duidelik uit hulle antwoorde op die vraag of die NG Kerk<br />
ʼn rol speel in versoening: Nee hulle doen nie [Frans 9-754] en Ek glo nie<br />
regtig so nie [Elsa 9-756]. Sy beskryf die Kerk as ʼn klub waar jy nie hoor dat<br />
apartheid ʼn euwel was nie. Dis asof niks daar verander het nie. Die NG Kerk is<br />
“oop” maar daar is steeds nie bruin of swart mense daar nie, die gesindheid is<br />
nog nie oop nie [Elsa 9-786]. Oor versoening sê Frans [9-760]: En as die kerk<br />
nie voor loop nie, en die mense wat nog in die kerk glo wat nog<br />
gaan, en gelyk maak nie... So ek glo nie die kerk speel ʼn rol<br />
nie. Ek dink die kerk trap water.<br />
Hanlie het jare gelede reeds haar bande met die NG Kerk verbreek. Isak, Danie en<br />
Linda het ʼn meer charismatiese gemeente opgesoek waar daar volgens Danie [13-422]<br />
nie dieselfde blatante rassisme is as in Welkom-Suid Gemeente nie. Dis tog<br />
ironies dat wanneer hy vertel van die natgereënde swart boemelaar wat in die erediens<br />
instap, hy sê die oorgrote meerderheid van die mense het gemaak dat<br />
hulle wegkom... [hulle wil] tog net nie betrokke wees nie [Danie<br />
13-394].<br />
Oor presies hoe die onreg van die verlede reggestel moet word, is daar oor geen<br />
duidelike antwoord nie. Mike [10-359] verwoord dit so: omdat die dominees gesê
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p248<br />
het ons is jammer moet ons nou meer uitreik. Twee probleme kom na<br />
vore: Eerstens sien hy die sinode wat bely het dat apartheid verkeerd is, as ʼn groep<br />
dominees. Vir hom is dit nie die Kerk nie. En tweedens identifiseer hy ook nie met die<br />
belydenis nie. Vir die NG Kerk om relevant te bly, sal die lidmate begelei moet word om<br />
die belydenis van die Algemene Sinode te onderskryf.<br />
ʼn Tweede saak wat ook met die rol van die Kerk te make het, is hoe die Kerk lidmate<br />
moet begelei om op te tree in hierdie post-apartheid samelewing. George [15-495] vra:<br />
Wat beteken dit as ek nie rassisties sou wou optree nie? Hoe<br />
moet ek dit konkreet doen? En ek wonder of die kerk genoeg<br />
daaroor met mense praat?.<br />
Die NG Kerk sal – hoe jammerlik dit ook al klink om dit so te moet sê – begin deur die<br />
lidmate te leer dat alle mense menswaardig behandel moet word ongeag van kleur. Dit<br />
is ontstellend dat in vier van die gesprekke die NG Kerk se versoeningsrol ten opsigte<br />
van swart mense beskryf is met die woord uitreike [Mike 10-356; Danie 13-368; Isak<br />
14-339; George 15-406]. Natuurlik is daar ʼn taak vir die Kerk in die verligting van<br />
maatskaplike nood, maar dit is asof wit mense steeds nie in staat is om die<br />
dieperliggende kwessie van menswaardigheid raak te sien nie. Solank die Kerk maar<br />
net uitreik na mense in nood, selfs al is dit op ʼn paternalistiese manier, is dit blykbaar in<br />
orde.<br />
4.8 Nuwe Suid-Afrikaners?<br />
In ʼn toespraak by die jaarkongres van die FAK vra Theuns Eloff (2007:119), die<br />
Visekanselier van die Noordwes-Universiteit of daar “nuwe Afrikaners” vir die “nuwe<br />
Suid-Afrika” is. Dit is dieselfde vraag as wat die Helen Suzman Foundation (2010) vra.<br />
Eloff plaas “ruimte vir diversiteit” in ʼn matriks met die “noodsaaklikheid van eenheid”.<br />
Hy haal vir Bobby Godsell aan wat blykbaar gesê het dat ʼn mens in die Suid-Afrikaanse<br />
politiek net twee dinge moet onthou: “Die eerste is dat meer as 75% van die mense in<br />
die land swart (Africans) is; die tweede is dat indien die oorblywende 25% nie ook by<br />
die toekoms betrokke is nie, is die land, sagkens gestel, in sy dinges in. En die<br />
Afrikaner en Afrikaanses is deel van hierdie 25%” (Eloff 2007:125).<br />
Hierdie matriks is sekerlik nie die enigste manier om die situasie in Suid-Afrika te
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p249<br />
beskryf nie. Wat egter wel waar is, is dat daar ʼn “nuwe Afrikaner” nodig is. Dit is net nie<br />
moontlik om voort te leef asof niks in die land verander het nie.<br />
Dit is asof ek by mense hoor maar niks het nog verander nie, ons<br />
kan nog hier leef soos ons voor 1994 geleef het [Albert 12-359].<br />
Waarop Hanlie [12-363] antwoord met: Ja dit is ʼn totale denial, absolute<br />
denial. Dit is ook nie wenslik om soos Johan te redeneer nie. Hy beweer: ons<br />
geslag is amper verby [Johan 11-254]. Onttrekking uit die samelewing is nie ʼn<br />
oplossing vir die uitdagings nie. Alles kan nie maar net oorgelaat word aan die<br />
volgende geslag nie. Danie [13-579] sê: Ek is ʼn Afrikaner... ek is ʼn<br />
Afrikaan. My wortels, my geboortereg is in hierdie grond. Ook Johan<br />
[11-269] beskou homself as van Afrika. Presies wat dit beteken, sal ondersoek met<br />
word.<br />
Sparks (1990:xvi) se beskrywing van die wêreld van wit Suid-Afrika laat die vraag<br />
ontstaan of wit Afrikaners werklik van Afrika is, of wil wees:<br />
Today, three-and-a-half centuries later, Europe still survives in this<br />
southern part of Africa in defiance of the rest of the world... Africa, with<br />
its stirring millions, is kept at a distance, out of sight in rural reserves<br />
and urban ghettos. The bitter-almond hedge lives on, institutionalized in<br />
a thousand laws to exclude the dark-skinned indigenous people and<br />
preserve the illusion that South Africa is really a ‘white’ country.<br />
Later gaan hy voort op hierdie tema:<br />
White South Africans are not evil, as much of the world believes. But<br />
they are blind – blinded by the illusion they have created for themselves<br />
that they live in a white country in Africa, that it belongs to them<br />
by right and to no others, and by the self-centredness this has induced<br />
(Sparks 1990:xvii).<br />
Sal wit Afrikaners in staat wees om hierdie illusie te deurbreek en raak te sien dat Suid-<br />
Afrika deel is van die kontinent van Afrika en nie ʼn enklawe van Europa soos dit<br />
dikwels voorgehou is nie? Swanepoel (1997:3) beskuldig die Afrikaners dat hulle<br />
dikwels nie deel wíl wees van Afrika nie: “Miskien is dit ons Afrikaners se grootste<br />
sonde, groter selfs as apartheid, dat ons – die linkses net soveel as die regses – nie<br />
werklik belang stel in Afrika nie.” Om waarlik deel te wees van die “nuwe” Suid-Afrika
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p250<br />
sal wit Afrikaners hieraan sigbare gestalte moet gee ten spyte van Johan [11-255] se<br />
vrees: Ek is maar net hoopvol dat die nuwe geslag, wit kinders en<br />
swart kinders gaan mekaar vind, kan saamwerk en dat ons nie soos<br />
die res van Afrika gaan word nie.<br />
4.9 Die jeug vir die toekoms?<br />
Danie praat baie negatief oor die jeug. Hy vertel van sy kollegas wat sy lewe vir hom<br />
moeilik maak en voeg dan by met jou jonger garde is dit tien maal<br />
erger [Danie 13-133]. Hy praat van ʼn gebrek aan respek by jongeres [13-145] en<br />
skielik het dit net lelik geraak [13-158]. Linda [13-188] sluit by hom aan<br />
en verwys ook na die jeug wat nie dissipline en respek het nie.<br />
Aan die ander kant is daar ʼn baie groter positiwiteit by die meeste ander medenavorsers<br />
oor die rol van die jeug. Selfs Linda [13-256], ten spyte van die aanhaling<br />
hierbo, sê Ek dink ons jeug gaan opstaan en sê genoeg is genoeg. Mike<br />
[10-137] reken die verandering gaan meer geslagsgebonde wees waarmee<br />
hy bedoel dat die volgende geslag deel van die oplossing sal wees. Hy verwys na sy<br />
seun wat in ʼn gemengde rugbyspan speel [10-144] en sê ook ons geslag vind<br />
dit makliker as die geslag bo ons [Mike 10-150]. Johan [11-043] stem<br />
saam: Terwyl die nuwe geslag wat nou deurkom... hopelik sal hulle<br />
dit makliker kan doen.<br />
Tog is dit dieselfde Johan [17-035] wat, saam met sy hoop oor die jeug, sy<br />
bekommernis verwoord:<br />
Gelukkig lyk dit of die jonger geslag makliker<br />
daarby aanpas en kan ʼn mens maar net hoop dat hulle<br />
geleenthede sal gegun word om ʼn bydrae te lewer tot<br />
die ontwikkeling van ons mooi land. Indien nie is<br />
hierdie maar net nog ʼn snuifgetrapte Afrikaland in<br />
die toekoms.
Hoofstuk 4: Die verhaal oor apartheid – teenswoordige tyd<br />
p251<br />
5. Samevatting<br />
In hierdie hoofstuk is die menings van die mede-navorsers soos uitgedruk in 2012<br />
weergegee. Sommige daarvan is hoopvol, terwyl daar ook ʼn beduidende bekommernis<br />
oor die toekoms van Suid-Afrika is. Volgens die gekose ABDCE-skema is hierdie<br />
hoofstuk gewy aan ʼn verhaal van die klimaks. Hiervolgens moes hierdie hoofstuk die<br />
hoogtepunt van die navorsing gewees het. Of dit wel ʼn klimaks, of dalk ʼn antiklimaks is,<br />
sal die leser maar self moet oordeel.<br />
Die mede-navorsers kom weereens aan die woord oor die temas wat in die vorige<br />
hoofstuk bespreek is. Hulle gee hulle menings oor apartheid as beleid, oor die twee<br />
wêrelde waarin Suid-Afrikaners steeds leef en oor die onvermydelike kwessie van ras<br />
en rassisme. Die vraag oor wit skuld, die rol van die NG Kerk, regstellende aksie en die<br />
uitdagings op die pad vorentoe, word bespreek.<br />
In die laaste hoofstuk, ʼn verhaal van ʼn einde, sal gekyk word na wat die rol en pad van<br />
wit Afrikaanse Christene in hierdie post-apartheid Suid-Afrika sal moet wees om deel te<br />
wees van die toekoms van hierdie land.
HOOFSTUK 5<br />
DIE POST-<strong>APARTHEID</strong> VERHAAL?<br />
(ʼn Verhaal van ʼn einde) 38<br />
In my eie apartheidsverhaal kon ek ervaar hoe ek met verloop van tyd<br />
vorder van storytelling tot storymaking. Deur die verhaal te vertel aan<br />
simpatieke maar kritiese luisteraars, kon ek self 'n nuwe storie oor my<br />
apartheidsverlede vertel wat my toelaat om aan 'n beter toekoms te<br />
werk... Ek het vroeër reeds met my verstand besef dat ons foute<br />
gemaak het en dat daar verandering moes kom. Maar as deel van<br />
daardie groep Christene in 'n vreemde land het dit 'n emosionele<br />
belydenis geword wat ek ook in 'n groepgesprek uitgespreek het. Ek<br />
glo dit was 'n waterskeidingsmoment in my eie houding en siening van<br />
die situasie in ons land (Müller 2000a:20,21).<br />
1. Inleiding<br />
Hoeveel “waterskeidingsmomente” daar in die lewe van die mede-navorsers en ander<br />
wit Afrikaners oor die afgelope paar jaar was, bly ʼn ope vraag. Dit is hierdie<br />
onsekerheid wat maak dat die titel van die hoofstuk doelbewus eindig met ʼn<br />
vraagteken. Hierdie hoofstuk is inderdaad bloot net ʼn verhaal van ʼn einde en geensins<br />
dié verhaal van ʼn einde nie. Ander groepe sal ander post-apartheid verhale kan skryf<br />
en jare van nou af gaan die betrokkenes hopelik ʼn beter verhaal oor die nalatenskap<br />
van apartheid skryf. Beter, in die sin dat daar meer begrip is vir wat apartheid aan swart<br />
mense gedoen het; die nalatenskap van daardie tyd met meer insig hanteer is, en dit<br />
goed gaan met die versoening tussen swart en wit.<br />
Hopelik sal elke betrokkene daagliks ʼn beter ending-verhaal skryf, want daar gebeur<br />
daagliks dinge wat ʼn impak het op die interaksie tussen wit en swart mense. Juis omdat<br />
die verhaal van post-apartheid Suid-Afrika ʼn voortgaande verhaal is, was dit nodig om<br />
ʼn afsnypunt te kies vir hier die navorsing. Die jaar 2012 is gekies omdat dit saamval<br />
met die vyftigste bestaansjaar van die NG Kerk se Algemene Sinode. Gesien in die lig<br />
van die onderwerp van hierdie studie, is 2012 dus ʼn baie betekenisvolle datum. Dit kom<br />
ook in die verslag aan die orde wanneer gekyk word na die jongste besluite van die<br />
Algemene Sinode. Dit was ook nodig om vanuit ʼn pragmatiese hoek ʼn afsnypunt te kies<br />
ter wille van die afhandeling van die verslag. Die datum wat hiervoor gekies is, is die<br />
38 Met verwysing na die vyfde deel (ending) van Müller, Van Deventer en Human (2001) se ABDCEmodel.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p253<br />
einde van Junie 2012. Enige gebeure na hierdie datum moes ongelukkig buite rekening<br />
gelaat word, soos byvoorbeeld die boek Belhar geweeg (Theron 2012). In hierdie<br />
verband sou énige afsnypunt kunsmatig wees omdat, in aansluiting by die narratiewe<br />
aard van hierdie navorsing, ending eintlik geen einde is nie; ending dui net op die<br />
verslag en nie op die lewe self nie.<br />
1.1 Wat behels ʼn “ending”?<br />
Oor ending skryf Lamott (1995:62):<br />
You move them [the characters] along until everything comes together<br />
in the climax, after which things are different for the main characters,<br />
different in some real way. And then there is the ending: what is our<br />
sense of who these people are now, what are they left with, what<br />
happened, and what did it mean?<br />
Dit is waar hierdie verslag nou is. Die karakters, die mede-navorsers, se verhale is<br />
vertel, twee keer; eers die verhaal van 1998 en daarna die verhaal van 2012. In die<br />
vorige hoofstuk is die klimaks bereik; die siening van die mede-navorsers is op skrif<br />
gestel in die lig van ander rolspelers se posisies. Wat oorbly is om te vra waar hulle<br />
nou is, wat met hulle gebeur het en wat die betekenis daarvan is (Müller, Van Deventer<br />
& Human 2001:94). Hierdie hoofstuk sluit dus weer aan by hoofstuk een waar die<br />
navorsingsprobleem gestel is: Hoe leef wit Afrikaanse Christene in die post-apartheid<br />
Suid-Afrika, gegewe hulle spesifieke verlede ten opsigte van apartheid? Aan die einde<br />
van die navorsing is die vraag onvermydelik of daar enige waarde in die proses was, of<br />
daar by die mede-navorsers bepaalde skuiwe gekom het of nie. Hieroor skryf Müller<br />
(2000b:elektroniese bron):<br />
Therapy is like any other story, bound to have an ending somewhere.<br />
Hopefully the end will be happy, but in any case, there will be an end<br />
that’s different from the beginning. In that sense the end will always be<br />
better than the start. It provides a new, although not always pleasant,<br />
perspective.<br />
Enige terapeut wil graag hê dat die kliënt aan die einde op ʼn beter plek moet wees as<br />
aan die begin. In ʼn navorsingsprojek soos hierdie is dit dieselfde. As daar nie sigbare<br />
vordering is nie, laat dit heelwat vrae. Lamott (1995:178) verduidelik dit so: “The
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p254<br />
problem is acceptance, which is something we’re taught not to do. We’re taught to<br />
improve incompatible situations, to change things, alleviate unpleasant feelings.” Müller<br />
(2000b:elektroniese bron) skryf ook oor hierdie probleem dat die terapeut ʼn eie idee het<br />
waar die kliënt moet uitkom:<br />
After our involvement with people in a therapeutic situation, and after<br />
we have waited for our characters to develop within their own plot into<br />
their own climax, we have to accept the ending that is appropriate for<br />
them. We have to allow them to draw us into their story and to make us<br />
part of their lives. We must be able to imagine with them and within<br />
their boundaries. The narrative approach wants to teach us to sacrifice<br />
our own created endings and to be happy with our character’s<br />
imaginative endings.<br />
In hulle artikel oor die ABDCE-model vra Müller, Van Deventer en Human (2001:94)<br />
onder andere hierdie vraag: “Why would the ending be worth the while for you, even if<br />
you might not reach any new breakthrough, or even in the event of a disappointing<br />
conclusion?” Aan die einde van ʼn navorsingsprojek is dit nogal ʼn ongemaklike vraag<br />
om te antwoord. Vir hierdie projek sou die antwoord opgesluit wees in die ontdekking<br />
van die posisie van die mede-navorsers oor die verskillende sake wat aan die orde<br />
gestel word. Soos aan die begin vermeld, was daar nooit spesifieke uitkomste wat<br />
nagestreef is nie. Die waarde lê onder andere daarin dat hierdie posisies op skrif gestel<br />
is. Nou kan navorsers hierop reageer en die NG Kerk kan beplan aan die hand van die<br />
nuwe kennis wat blootgelê is.<br />
Vir die waarde wat die navorsing vir die mede-navorsers gehad het en die effek<br />
daarvan op hulle lewens, kan net hulle verantwoordelikheid neem. Of dit hulle gaan<br />
help of reeds gehelp het om beter te leef in die post-apartheid Suid-Afrika, is ʼn vraag<br />
wat hulle self met hulle lewens moet beantwoord.<br />
1.2 Osmer se ought, en meer<br />
In hoofstuk een is verwys na Osmer (2008) se vier take van die praktiese teologie,<br />
naamlik die deskriptiewe-empiriese, die interpreterende, die normatiewe en die<br />
pragmatiese taak. In hierdie navorsingsverslag is hoofstukke twee, drie en vier<br />
hoofsaaklik gewy aan die eerste twee take. Uit die aard van die navorsing is hier ʼn
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p255<br />
deskriptiewe-empiriese uiteensetting gegee van die oorsprong van apartheid en daarna<br />
die twee stelle data oor hoe wit Afrikaanse Christene oor apartheid en die verwante<br />
sake dink. In hierdie hoofstukke is daar – tipies van die interpreterende taak – ook<br />
gepoog “to better understand and explain why these patterns and dynamics are<br />
occurring” (Osmer 2008:4).<br />
In hierdie laaste hoofstuk sal iets van die interpreterende taak steeds na vore kom,<br />
maar die klem sal veral wees op die normatiewe taak – “What ought to be going on?”<br />
(Osmer 2008:4) – en in mindere mate ook die pragmatiese taak. Osmer (2008:4)<br />
beskryf hierdie pragmatiese taak as “Determining strategies of action that will influence<br />
situations in ways that are desirable...”. Dit kan immers nie anders nie as dat ʼn studie<br />
soos hierdie ook aandag sal gee aan die vraag “How might we respond?” (Osmer<br />
2008:4).<br />
Die normatiewe en pragmatiese taak van die pastor kom in die volgende afdeling aan<br />
die orde. Die titel van die verslag praat van ʼn “pastorale betrokkenheid” by lidmate. Dit<br />
is hierdie saak wat vervolgens bespreek word.<br />
1.3 Pastorale betrokkenheid<br />
Vroeg in die heel eerste gesprek verduidelik ek vir die mede-navorsers dat ons mekaar<br />
moet begelei om beter aan te pas, om 'n meer suksesvolle<br />
deelname aan die nuwe SA te kan hê [Albert 1-025]. In aansluiting by Steier<br />
(1991:170) wou hierdie navorsingsprojek ʼn “collaborative learning program” wees. Die<br />
bedoeling was dat die mede-navorsers uit die navorsing self ʼn waarde sou put [Albert<br />
1-127] en nie net diegene wat die navorsingsverslag na die tyd lees nie. In die<br />
gesprekke sou ons mekaar kon uitdaag ten einde self ʼn “nuwe storie” (Müller 2000a:20)<br />
te kan skryf. ʼn Belangrike aspek hiervan is natuurlik “locating their personal stories<br />
within the framework of the Christian story” (Capps 1993:1).<br />
Die beeld wat die beste verwoord hoe ek my betrokkenheid by die mede-navorsers<br />
sien, is dié van die Ganzevoort (2009:6) wat sê die gids wat begelei, “is not an<br />
omniscient narrator, but a fellow traveller.” As gids is my taak “guidance in the hidden<br />
and forbidden zone of the sacred.” Dis nie net die mede-navorsers wat sin moet maak<br />
in post-apartheid Suid-Afrika nie; as navorser staan ek en hulle in dieselfde skoene.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p256<br />
Die uitdaging wat hulle moet aanpak, is ook my eie uitdagings.<br />
Hierdie taak begin by die “descriptive-empirical task” wat Osmer (2008:4) beskryf as<br />
die versameling van inligting “that helps us discern patterns and dynamics”, maar sluit<br />
ook die interpreterende funksie in: “Drawing on theories of the arts and sciences to<br />
better understand and explain why these patterns and dynamics are occurring” (Osmer<br />
2008:4). Dit word onder andere in die volgende afdeling hieronder gedoen. Die<br />
normatiewe taak van “constructing ethical norms” (Osmer 2008:4) vind deurlopend in<br />
die gesprekke plaas waar mede-navorsers mekaar uitdaag en hierdie laaste hoofstuk<br />
kom die pragmatiese taak meer aan die orde.<br />
Die mede-navorsers het in die gesprekke mekaar se narratiewe gedekonstrueer. In<br />
hierdie proses het mede-navorsers die geleentheid gekry om, soos Dreyer (1996:183)<br />
vra, nuwe identiteite en nuwe rolle te definieer vir die nuwe bedeling waarin hulle leef.<br />
1.4 Die rit op die “roller coaster of change”<br />
In hoofstuk twee is volledig verduidelik hoe Bridges en Mitchell (2000) mense se<br />
aanpassing by verandering beskryf. Hulle verdeel dit in drie fases, naamlik afskeid<br />
neem, die neutrale sone en wat hulle noem “moving forward”. Daarmee saam is daar<br />
ook gekyk na Rendle (2007) se “roller coaster of change” waarmee hy die emosionele<br />
siklus van verandering in gemeentes beskryf.<br />
In hoofstuk vier is uitvoerig gerapporteer oor die posisie van die mede-navorsers in<br />
2012 in vergelyking met hulle posisies in 1998 wat in hoofstuk drie aangebied is. In<br />
hierdie onderafdeling wil ek oorsigtelik kyk na die mate van transformasie wat by die<br />
mede-navorsers plaasgevind het.<br />
In die self-narratiewe van die mede-navorsers is die elemente van beide modelle<br />
sigbaar. In terme van die drie fase-model is dit duidelik dat nie alle mede-navorsers<br />
ewe vinnig beweeg op die pad van verandering nie. Daar is ook ʼn onderskeid sigbaar<br />
in verskillende aspekte van die veranderingsproses, sommige vind vinniger plaas as<br />
ander.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p257<br />
Teen wil en dank moes almal in Suid-Afrika in 1994 afskeid neem van die bekende<br />
apartheidsdae. Die bekende leefwêreld het onherroeplik verander en plek gemaak vir ʼn<br />
nuwe, onseker een. Hierdie verandering het nie noodwendig saamgegaan met ʼn<br />
innerlike transformasie nie. Van die mede-navorsers bevind hulle in die neutrale sone<br />
met ʼn hunkering na die verlede, ʼn tema wat ook in koerantbriewe na vore kom.<br />
Sommige gee blykbaar moed op. Só sê Johan [11-251] ons geslag is amper<br />
verby. Daar is ook diegene wat wel aanbeweeg na die derde fase. Christa [9-058]<br />
vertel dat sy op ʼn meer persoonlike vlak by die bruin en swart mense<br />
betrokke geraak het. Sy, en ander, het die ou patrone van die apartheidstyd gelos.<br />
As ons deur die bril van Rendle se siklus na dieselfde transformasieproses kyk, word<br />
soortgelyke patrone opgemerk. In hoofstuk twee is daar gewys op die aanvanklike<br />
opwinding wat die verandering in Suid-Afrika gekenmerk het. Die opwinding het<br />
stelselmatig plek gemaak vir onsekerheid en selfs ontnugtering by sommige.<br />
Sommige individue en gemeentes het deurgedruk en die uitdagings op kreatiewe wyse<br />
aangegryp om aan te beweeg in die post-apartheid Suid-Afrika. Ongelukkig is daar<br />
ook individue en gemeentes wat gekies het om ten alle koste die status quo soos dit<br />
voor 1994 was, te behou.<br />
Die NG Kerk sal deeglik rekening moet hou met die fases waardeur lidmate gaan. ʼn<br />
Sensitiwiteit hiervoor sal beter leiding tot gevolg hê. Soos in die res van die hoofstuk<br />
aangetoon sal word, sukkel baie nog om afskeid te neem van apartheid. Skuldbesef en<br />
skuldbelydenis kom vir baie wit Afrikaanse Christene nie maklik nie. Die NG Kerk sal<br />
hulle hierin moet begelei en ook self die voorbeeld stel deur die amptelike<br />
skuldbelydenis konkrete gestalte te gee.<br />
Die vraag wat Ariel Dorfman (1994:49) na aanleiding van Chili se Rettig-kommissie 39<br />
vra, is ook die vraag waarmee in die post-apartheid Suid-Afrika geworstel word: “How<br />
can those who tortured and those who were tortured co-exist in the same land?” In<br />
hierdie navorsing word die vraag uitgebrei om ook te vra na meer as net “those who<br />
tortured”. Die groter vraag, wat vir baie meer mense relevant is, is: Hoe kan<br />
bevoordeeldes en benadeeldes van apartheid in een land saam leef? Óf jy moet jou oë<br />
sluit vir die werklikheid, óf jy moet die werklikheid erken en die gevolge dra. Hiermee<br />
39 Die Rettig-kommissie was die algemene naam vir Chili se Nasionale Kommissie vir Waarheid en<br />
Versoening.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p258<br />
saam gaan ook sy vraag: “How can we keep the past alive without becoming its<br />
prisoner? How do we forget it without risking its repetition in the future?” (Dorfman<br />
1994:49). In die res van hierdie hoofstuk word aan hierdie sake aandag gegee.<br />
In die eerste jare na die demokratiese oorgang was die WVK die een proses waarop<br />
mense hulle hoop vir versoening gevestig het. Volgens sommige was dit ʼn sukses,<br />
terwyl ander dit sien as ʼn mislukking. In hierdie navorsing het die WVK ook telkens aan<br />
die orde gekom. In die volgende afdeling word die WVK onder die vergrootglas<br />
geplaas. Daar word gekyk na die waarde van die proses, asook die tekorte. Die vraag<br />
word ook gevra waarmee die WVK gehelp het, en waarmee nie.<br />
2. Die rol van die WVK<br />
Die WVK is in 1995 deur ʼn wet van die Suid-Afrikaanse Parlement in die lewe geroep,<br />
naamlik die Promotion of National Unity and Reconciliation Act 34 of 1995. Ten einde<br />
hierdie nasionale eenheid en versoening te bewerk, het die kommissie die volgende<br />
mandaat ontvang:<br />
Briefly stated, the Commission was given four major tasks in order to<br />
achieve the overall objectives of promoting national unity and<br />
reconciliation. These were:<br />
a. analysing and describing the “causes, nature and extent” of gross<br />
violations of human rights that occurred between 1 March 1960 and 10<br />
May 1994, including the identification of the individuals and<br />
organisations responsible for such violations;<br />
b. making recommendations to the President on measures to prevent<br />
future violations of human rights;<br />
c. the restoration of the human and civil dignity of victims of gross<br />
human rights violations through testimony and recommendations to the<br />
President concerning reparations for victims;<br />
d. granting amnesty to persons who made full disclosure of relevant<br />
facts relating to acts associated with a political objective (TRC<br />
1998a:60)<br />
Dié mandaat is belangrik in hierdie navorsing omdat dit die basis vorm waarteen<br />
enigeen die sukses al dan nie van die kommissie behoort te meet. Ander navorsers het
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p259<br />
reeds die kommissie hieraan gemeet, met verskillende gevolgtrekkings. Sommige is so<br />
beïndruk dat as die WVK met ander soortgelyke liggame vergelyk word, Volf<br />
(2006:217) noem dit “the best of them all.” Ander is sensitief vir die onvolmaaktheid van<br />
die proses en verwys daarna as “this imperfect but undeniably productive,<br />
transformative institution” (Alexander, Batchelor, Durand & Savage 2005:25). Selfs<br />
vanuit die buurland Namibië word die waarde van die WVK-proses raakgesien en kom<br />
die versugting "Namibia would have been better off if we had had some kind of truth<br />
commission...” (Lister, aangehaal in Enquist 1995:301).<br />
In die volgende onderafdeling word spesifiek gekyk na die WVK. Eerstens word gevra<br />
na die waarde van die kommissie, en dan na die tekorte van die proses. Hierna word<br />
die nalatenskap van die WVK bekyk en laastens word gekyk na die implikasies van die<br />
WVK vir hierdie navorsing.<br />
2.1 Die waarde van die WVK<br />
Baie kan gesê word oor die waarde van die WVK, maar niks kom by Susan VanZanten<br />
Gallagher se beskrywing van die rituele van die kommissie nie. Hierdie Amerikaanse<br />
professor in Engels vertel hoe die slagoffers wat hulle stories kom vertel, deur die<br />
kommissarisse met die hand gegroet en verwelkom word: “Many of the victims were<br />
already sobbing, overcome by the mere fact that an official government representative<br />
was showing them respect” (VanZanten Gallagher 1998:23). Net dít is al ‘n bewys dat<br />
die WVK iets reggekry het; die menseregte van voorheen-benadeeldes is erken. Of dit<br />
genoeg is om die proses sukesvol te verklaar moet nog gesien word.<br />
Die een fokusarea van die WVK was die klem op die openbaarmaking van die<br />
waarheid aangaande apartheid. Hierdie strewe na die waarheid is vanuit verskillende<br />
oorde positief beoordeel. Eerwaarde Chikane, wat self ʼn moordaanslag op sy lewe<br />
oorleef het, sê: "Healing can’t be complete until you know the truth. But if somebody<br />
could come up tomorrow and say, 'I did it and this is how we did it and that's it,' then it’s<br />
over. You can forgive him and pass the matter" (aangehaal in Goodman 1999:61).<br />
Ten opsigte van die onthulling van wat tydens apartheid gebeur het, was die WVK<br />
“extraordinarily successful” in soverre dit “uncovered detailed evidence of what<br />
happened under specific circumstances” (Gibson 2006:83). Vir sommige was dit ʼn
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p260<br />
probleem, omdat die soeke na waarheid volgens hulle die soeke na geregtigheid<br />
ongedaan gemaak het. Die Biko-familie se hofaansoek om die toestaan van amnestie<br />
aan sy moordenaars te keer, is tekenend van hierdie houding (Saunders<br />
1996:elektroniese bron). Oor die keuse tussen waarheid en geregtigheid huldig<br />
Goodman (1999:356) ʼn nugtere houding: “If international experience in places like<br />
Rwanda and Yugoslavia is any guide, the choice facing South Africa was not really<br />
amnesty versus justice, as critics often insisted. It was a choice between getting some<br />
truth or getting nothing at all.” Hierdie standpunt word ondersteun deur Barry<br />
(2006:694) wanneer hy verwys na die ondersoeke in die Tsjeggiese Republiek wat<br />
eintlik nie geslaagd was nie, omdat dit uitgeloop het op “No truth! No justice! No<br />
reconciliation!”<br />
In ʼn onderhoud met Volksblad (Steyn 2012:elektroniese bron) erken die voormalige<br />
minister Roelf Meyer dat die WVK nie 100% suksesvol was nie “omdat daar steeds<br />
onopgeloste vrae is”, maar dan gaan hy só voort: “Kyk ’n mens egter na soortgelyke<br />
modelle as die WVK elders in die wêreld, was daar ’n 80% suksessyfer vir die WVK,<br />
wat baie hoog is.”<br />
Ten spyte van die positiewe uitsprake oor die waarde van die WVK, was nie alle Suid-<br />
Afrikaners ewe ingenome met die proses nie. Hieroor word in die volgende afdeling<br />
geskryf. Goodman (1999:69) beklemtoon egter ʼn belangrike feit as hy skryf dat “most<br />
white South Africans” die getuienis oor apartheid voor die WVK bloot geïgnoreer het<br />
“just as they did under apartheid”. Dan gaan hy voort:<br />
But it would be misleading to say that the attitudes of white South<br />
Africans have not also changed in important ways. Today, whites have<br />
been disabused of their ignorance about the past. The daily news<br />
reports about the TRC have worked like water on a stone: slowly but<br />
surely, a rough historical consensus has emerged about the injustices<br />
that were perpetrated under apartheid.<br />
Met verwysing na ʼn WVK-proses in Argentinië sluit Michael Ignatieff (1996:113) aan by<br />
hierdie gedagte: “All that a truth commission can achieve is to reduce the number of<br />
lies that can be circulated unchallenged in public discourse.” In reaksie hierop lig<br />
Boraine (2000:289) ʼn belangrike waarde van die WVK uit: “It follows that in the South<br />
African context it is no longer possible for so many people to claim that ‘they did not<br />
know’”. In hoofstuk drie is aangetoon hoe belangrik hierdie verweer ook by van die
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p261<br />
mede-navorsers was.<br />
Verskillende kommentators oordeel verskillend, maar daar is ʼn redelike mate van<br />
eenstemmigheid dat die WVK ten minste daarin geslaag het om ʼn debat aan die gang<br />
te sit oor wat tydens apartheid gebeur het. Dit is egter nie (al) waarvoor die WVK tot<br />
stand gekom het nie.<br />
2.2 Die tekorte van die WVK<br />
Ten spyte van die positiewe waarde van die WVK, is daar tog een sleutelarea waar die<br />
proses misluk het. Verskillende skrywers het met verskillende grade van sukses<br />
probeer aantoon waarom die WVK nie geloofwaardig of betroubaar is nie. Verdoolaege<br />
(2008:19) bied ʼn opsomming van die kritiek: Die politieke partye soos die NP en die<br />
IVP het aangevoer die WVK is partydig; slagoffergroepe het beweer die proses is<br />
onregverdig omdat amnestie die slagoffers ontneem van die kans om die oortreder hof<br />
toe te neem; ander kritiek het gehandel oor die mate van waarheid en versoening wat<br />
uit die proses sou kom. Daar was ook ʼn groep mense wat teleurgestel was met die<br />
gebrek aan materiële verandering wat die WVK gebring het. Sy kom uiteindelik tot ʼn<br />
gebalanseerde gevolgtrekking: “...it is important to realise that it is very difficult to be<br />
unambiguously positive or negative about the TRC. We could tentatively argue that it<br />
was a praiseworthy undertaking, necessary for the future of South Africa (Verdoolaege<br />
2008:21).<br />
Waar Verdoolaege se doktorale studie haar bring by ʼn gebalanseerde mening oor die<br />
WVK, is Anthea Jeffery (1999) se boek baie meer uitgesproke negatief oor die proses.<br />
In die boek se voorwoord skryf John Kane-Berman oor die waarheid wat die WVK<br />
moes onthul en dan gebruik hy woorde soos: “some of the truth, but far from all of the<br />
truth”, “omitted, without explanation”, “done as much to distort, as to disclose the truth”<br />
(aangehaal in Jeffery 1999:2). Dit kritiek het veral te make met die metodes wat die<br />
WVK gebruik het en die aspekte van die geweld wat uitgelaat is. Elkeen van hierdie<br />
besware mag in ʼn mindere of meerdere mate waar wees. Dit ontbreek egter nie aan<br />
ondersteuners van elke beswaar nie.<br />
Dit was veral uit die geledere van wit Afrikaners dat daar kritiek teen die WVK gekom<br />
het. Dit was veral die verweer dat die WVK eensydig is, wat baie aandag gekry het (De
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p262<br />
Villiers 1996:141). Ander het by herhaling gesê dat hulle nie van die vergrype geweet<br />
het nie en nog ander wou net vergeet en aangaan met die lewe (Sparks 2003:135).<br />
Meiring (2002:65) wat self deel van die WVK-proses was, voer aan dat “most black and<br />
brown South Africans – the people who were mostly at the receiving end of apartheid –<br />
were grateful for and satisfied with the work of the TRC.” Dieselfde kan egter nie vir die<br />
wit gemeenskap gesê word nie:<br />
While some did enter into the spirit of the process and identified with it<br />
and were indeed also heeled by the process, others remained aloof<br />
and even critical. Being exposed to the horrible past, and having to<br />
acknowledge one’s own responsibility and complicity – by commission<br />
or by omission – does not come easily (Meiring 2002:65).<br />
Johan [6-478] verklap iets van hierdie houding wanneer hy praat oor die publikasie van<br />
die verslag van die WVK: Ons gaan sien hoe jammer gaan ons Donderdag<br />
wees as die WVK se verslag kom. Dan gaan ons sien hoe jammer is<br />
ons omdat ons wit is.<br />
ʼn Ander algemene kritiek was dat op die verkeerde mense gekonsentreer is. Maluleke<br />
(1997:64) voer ʼn argument aan wat meermale gehoor is, naamlik dat die WVK net op<br />
die “foot soldiers” fokus en nie op die leiers wat die bevele gegee het nie. Selfs die leier<br />
van die NP [De Klerk] plaas al die blaam op die voetsoldate: “I will not take the blame<br />
for people who acted like barbarians, who ignored the parameters of their duty. They<br />
are criminals and they ought to be punished” (Krog 1998a:98). Onder die medenavorsers<br />
is dit weer Johan [6-221] wat hierby aansluit: Al hierdie dinge wat<br />
ons nou hoor voor die WVK, wreedhede, dit is nie alles as gevolg<br />
van apartheid gepleeg nie. Daai ouens het uitgerafel omdat hulle<br />
iets ander verdedig het as apartheid.<br />
2.3 Waar staan ons nou met die WVK?<br />
Die argument dat die verkeerde mense aangespreek is deur die WVK, hou water, maar<br />
dan nie in die wyse waarop dit tot dusver aangebied is nie. Die WVK-proses het op ʼn<br />
strategiese punt misluk en die skuld daarvoor lê voor die deur van die mandaat van die<br />
kommissie. Die opdrag was om te kyk na “gross violations of human rights” (SA<br />
Parliament 1995:elektroniese bron).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p263<br />
Om growwe skendings van menseregte te ondersoek was per se nie ʼn probleem nie.<br />
Die onvoorsiene effek hiervan is egter dat die meerderheid wit Afrikaners hulle van die<br />
proses kan losmaak deur die verweer dat hulle nie die oortreders was nie. Die meeste<br />
van hulle was nie skuldig aan growwe skending van ander se regte nie. En daarmee is<br />
die saak vir hulle afgehandel. Dis waarna Mike [byvoorbeeld 3-597 en 6-262] verwys as<br />
hy homself telkens verskoon deur daarop te hamer dat hy swart mense nie sleg<br />
behandel het nie<br />
Die probleem hang saam met die taalgebruik. Die WVK bly praat van “perpetrators” en<br />
die meeste Afrikaners was nie “perpetrators” in die sin wat die WVK die woord gebruik<br />
nie. Dit is – ten minste vir die doel van hierdie navorsing – beter om te praat van die<br />
“beneficiaries”, oftewel die bevoordeeldes van apartheid. Dit sluit elke wit persoon in<br />
hierdie land in. En niemand kan dit ontken nie – sommige probeer wel, maar dit oortuig<br />
nie.<br />
Terry Bell (2001:1) kom die naaste aan hierdie waarheid as hy skryf oor die<br />
tekortkominge van die werk van die WVK:<br />
Most importantly, no serious examination was made of the system that<br />
gave rise to some of the most horrific, racist social engineering of<br />
modern times. Instead, there was a concentration on a proportion of<br />
the individual victims who came forward and on their immediate<br />
torturers, killers and persecutors. The narrowly focussed litany of<br />
bloodshed and brutality often obscures more than it revealed.<br />
Apartheid was presented as a caricature summed up by police<br />
assassin and torturer Jeff Benzien demonstrating his ‘wet bag’ torture<br />
technique during his application for amnesty...<br />
Die ironie is dat hy sy eie insig nie opvolg nie. In die res van die boek skryf hy en<br />
Dumisa Ntsebeza oor “the secret projects”, “the murderous activities of the South<br />
African force and their surrogates in Transkei” en “those criminals who still remain in<br />
positions of power.” Dis asof hy self nie raaksien wat hy sê nie. Die waarheid<br />
aangaande die mislukking van die WVK is nie gesetel in die insidente van menseregtevergrype<br />
nie, maar in die “system that gave rise to some of the most horrific, racist<br />
social engineering of modern times” (Bell 2001:1).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p264<br />
Stevens (2006:302) kom tot dieselfde gevolgtrekking as Bell in sy beoordeling van die<br />
WVK. Hy wys uit dat “apartheid as a systemic form of oppression and human rights<br />
violations were not addresses overtly” en “the foundations of the apartheid system<br />
received no overt attention from the TRC.” Die gevolg hiervan was dat sekere persone<br />
en groepe hulle hierdeur kon verontskuldig van enige skuld aan apartheid.<br />
Die grootste tekort van die WVK lê myns insiens daarin dat dit nie die onderliggende<br />
vertrekpunte van rassemeerderwaardigheid en die gevolglike aantasting van<br />
menswaardigheid uitlig as die skuld van wit inwoners van die land nie. Deurdat dit nie<br />
gedoen is nie, het wit mense ʼn agterdeur ontdek waardeur hulle op slinkse wyse<br />
skuldloos uit apartheid probeer ontsnap.<br />
In haar boek oor haar ervaring van die WVK, haal Krog (1998a:95) die psigiater Kaliski<br />
aan wat praat oor hierdie “disservice done by the Truth Commission.” Hy beskryf dit<br />
verder: "Some individuals are targeted as the scapegoats for past atrocities. And that<br />
allows other citizens to deny any complicity." Wanneer Krog (1998b:13) skryf oor die<br />
rituele van die WVK, praat sy oor hierdie subtiele “scapegoat” ritueel: Niemand erken<br />
dat hulle in die minste mate skuldig was nie, dis altyd iemand anders se skuld. Sy skryf<br />
verder:<br />
We have reached the stage where people like Verwoerd and P.W.<br />
Botha have been demonised as the sole sources of evil in the past.<br />
They were responsible for all the ugly events of the past, while we are<br />
not. Because they are evil or bad, it is self-evident that we are good.<br />
They are the devils and we the angels (Krog 1998b:14).<br />
Krog se devils en angels het op ʼn meta-vlak waar geword. Dit was nie alleen binne die<br />
WVK-proses waar hierdie ritueel beoefen is nie, maar ook deur diegene van buite. Vir<br />
hulle was die devils duidelik. Dit was diegene wat voor die WVK moes gaan bieg oor ʼn<br />
wandaad uit hulle verlede. En as hulle die devils was, is dit voor die hand liggend dat<br />
diegene wat nie hoef te gaan bieg het nie, die angels moet wees.<br />
2.4 Waarmee die WVK nie gehelp het nie<br />
ʼn Ander persoon wat raakgesien het dat die WVK net met sommige sake gehelp het,<br />
maar met ander nie, is Thabo Mbeki. In sy parlementêre toespraak oor die WVK praat
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p265<br />
hy van die “perpetrators”, “the programmed killers who have spoken... of the terrible<br />
things they did, to ensure the safety of the proverbial enclave of 'European civilization'<br />
perched precariously at the Cape of Good Hope” (Mbeki 1999:elektroniese bron). Dit<br />
gaan egter nie net oor hierdie mense nie en daarom gaan Mbeki voort: “Any attempt to<br />
insulate or isolate the more narrowly defined work of the TRC from this larger setting<br />
will inevitably defeat the very purposes for which the TRC was established.” In hierdie<br />
belangrike stelling beklemtoon hy dat die WVK eintlik gedoem was tot mislukking wat<br />
die meerderheid wit mense aanbetref juis omdat dit so skerp afgestem was op die<br />
menseregte vergrype en nie die algemene klimaat en denke waarbinne dit plaasgevind<br />
het nie. Neville Alexander (aangehaal in Hamilton, Huntley, Alexander, Guimaraes &<br />
James 2001:478) erken die WVK het ʼn stem aan die “voiceless masses” gegee, maar<br />
wat hy noem die “deep level issues”, was “hardly touched.”<br />
Gerloff (1998:35) skryf oor haar besoek aan Suid-Afrika ten tye van die WVKondersoek<br />
en van haar gesprekke “with whites entirely ignorant, if not demeaning, of<br />
the plight of their fellow-citizens.” Sy haal ook studente aan wat in 1996 die land<br />
besoek het: “One of the biggest problems is that the white people don’t think they’ve<br />
done anything wrong” en “They are totally disconnected from history. They make the<br />
assumption that everyone is equal as of this moment; so policies should be set that<br />
assume we’re all on the same plane” (Gerloff 1998:36). Krog (1998a:3) onderstreep<br />
hierdie standpunt as sy skryf oor “Afrikaner intellectuals” wat oor die WVK debatteer en<br />
dan vra: “So how bad could Apartheid have been?”<br />
ʼn Dekade later word presies dieselfde diskoers nog gevoer. In hoofstuk vier is reeds as<br />
voorbeeld hiervan gewys op die rassistiese briewe wat wit mense voorhou as alles wat<br />
goed en eerbaar en reg is, en die swart mense as alles wat sleg en onontwikkeld is<br />
(Boerevryheid 2008:elektroniese bron). Ook Jansen (Johns 2009:1) verwys hierna as<br />
hy vertel van die Reitz-vier: “They asked me with tears what they had done wrong.”<br />
Ook die krieketafrigter Vincent Barnes (aangehaal in Fisher 2007:97) verwys hierna as<br />
hy sê “The majority of South Africans are living their lives in much the same way as<br />
they did under apartheid.”<br />
Die voorsitter van die Menseregte-kommissie, Jody Kollapen verwys na die WVKproses<br />
wat bepaalde "fundamental faults" in sy werk gehad het: "The TRC did not<br />
create sufficient space for the ordinary South African to reflect...” (aangehaal in<br />
Kassiem 2008:1). Die WVK, en alles wat sedert 1994 in Suid-Afrika gebeur het, het
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p266<br />
steeds nie daarin geslaag om die meerderheid wit mense te oortuig van die onreg wat<br />
deur apartheid aan die menswaardigheid van swart Suid-Afrikaners gedoen het, of die<br />
gevolge daarvan nie.<br />
3. Die hart van apartheid<br />
Dit is belangrik om duidelikheid te kry oor wat presies die fout van apartheid was. In<br />
hoofstukke drie en vier is uitgewys dat die mede-navorsers oor die algemeen vaskyk<br />
teen klein apartheid, die praktiese reëls wat die daaglikse lewe van swart mense<br />
bepaal het, byvoorbeeld aparte geriewe vir die verskillende rasse. Daar was min begrip<br />
vir die onderliggende uitgangspunte van rassisme of die aantasting van<br />
menswaardigheid. Oor die algemeen het die mede-navorsers baie oppervlakkig na die<br />
verlede gekyk en byna nêrens het hulle dit teologies probeer beoordeel nie.<br />
3.1 Senzeni na?<br />
Tydens die WVK se ondersoek na die dood van die sogenaamde Cradock Vier, hervat<br />
die voorsitter, aartsbiskop Tutu, die verrigtinge na ʼn onderbreking met die lied wat<br />
begin met Senzeni na?- Isono sethu bubumnyama (Krog 1998a:43). Dit is ʼn bekende<br />
struggle-lied (Tutu 1999:17) wat in Afrikaans lui: Wat het ons gedoen? Ons sonde is<br />
dat ons swart is. Vir die beleid van apartheid was ʼn swart vel egter genoeg; vir wit<br />
mense het dit blykbaar sin gemaak, vir swart mense nie. Hoe lank voor alle wit mense<br />
hierdie lied sal verstaan en deur hulle erkenning die menswaardigheid van swart<br />
mense herstel?<br />
3.2 Hoe wittes apartheid (ge)sien (het)<br />
“Apartheid was die fout van enkelinge” skryf Toerien (2011:elektroniese bron). Hy vertel<br />
ook van ʼn jong dr. Niel Barnard – die latere hoof van die SA Intelligensie-diens – wat<br />
hom jare gelede só reggehelp het: “vergeet van die storie van die Christelike beleid van<br />
apartheid versus die humanistiese beleid van gelykstelling. Want as apartheid nie<br />
gelykheid bring nie, kan dit nie regverdig wees en dus Christelik wees nie.” Die ironie is<br />
dat wanneer Toerien dit skryf, hy dit geensins repudieer nie; hy aanvaar dit as die
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p267<br />
waarheid dat apartheid gelykheid sou bring. Hierdie standpunt is tipies van ʼn groep wit<br />
Afrikaners wat glo dat apartheid self geensins sleg was nie, dis maar net enkele<br />
individue wat hulle vergryp het. “Nog talle Afrikaners wat glo dat apartheid nie so sleg<br />
was nie en dat die stelsel wel vir die gekleurdes mense tot voordeel was” (Smith<br />
2010a:16). Van hulle hoop selfs dat apartheid weer ingestel word sodat alles weer<br />
‘normaal’ kan wees. Hulle sal beslis nie saamstem met Slabbert (1999:17) wat praat<br />
van die “waansin van apartheid” nie.<br />
Dit is vanselfsprekend dat hierdie groep geensins skuld aanvaar vir apartheid nie. Vir<br />
hulle lê die skuld elders. Hulle verplaas die skuld na die Engelse [Danie 2-149],<br />
politici [Mike 6-086] of na die feit dat die beleid van rasseskeiding in wetgewing<br />
opgeneem is [Mike 10-253 en George 15-165].<br />
Selfs uit eie geledere is hierdie siening egter jare lank reeds<br />
bevraagteken: "While blacks were treated as inferiors and lived in a<br />
culture of marginalisation and insecurity, whites believed that they had<br />
established a peaceful and just society by the establishment of<br />
homogenous black nations and states" (Kinghorn 1990:68). Hierop vra<br />
Smith (2010a:80) die vraag: “Wie het aan ons as wittes die reg gegee<br />
om so geheel en al beheer oor die lewens van swartes oor te neem?”<br />
Vice (2010:324) argumenteer dat wit mense se bevoorregte posisie in Suid-Afrika op ’n<br />
onontkenbare wyse te make het met die sistematiese bevoorregting wat hulle en hulle<br />
voorsate oor dekades en eeue ten koste van swart Suid-Afrikaners gehad het. Ook dit<br />
is nie ʼn gewilde tema onder wit Afrikaners nie. Van Niekerk (2011:elektroniese bron)<br />
redeneer:<br />
Apartheid was ’n stelsel van staatsosialisme wat feitlik volledig<br />
afgestem was op die bevoorregting van Afrikaners. Ook die ouers en<br />
voorouers van jong wit mense wat geen aantoonbare aandeel in die<br />
vestiging en bestendiging van hierdie stelsel gehad het nie, het dit wel<br />
gehad, en hulle is dus ’n produk daarvan.<br />
Soos ander mense kyk wit Afrikaners ook na hul medemens met ʼn bepaalde<br />
ideologies-bepaalde bril. Sekere voorveronderstellings bepaal wat raakgesien word en<br />
hoe dit geïnterpreteer word. Mense uit die eie groep word verskoon terwyl die ander<br />
uitgewys en veralgemeen word. Hierdie waarneming versterk oor tyd die stereotipes
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p268<br />
wat mense van mekaar het.<br />
Die direkteur van die Instituut vir Geregtigheid en Versoening, dr. Fanie du Toit<br />
(2011:elektroniese bron), mag wel sê “Apartheid denied the human dignity of black<br />
South Africans in the way it failed, as a system, to recognise political, economic and<br />
social rights for all. For this reason the United Nations declared apartheid a crime<br />
against humanity”, maar dit oortuig nie vir almal nie. Vir sommige is dit steeds die fout<br />
van enkelinge, die paar vrot appels [vergelyk Johan 1-580]; vir hulle was swart mense<br />
nog altyd tevrede met apartheid. Vir hulle was apartheid slegs ʼn aantal reëls wat die<br />
lewe van almal in Suid-Afrika georden het. Om te erken dat apartheid inherent verkeerd<br />
was, dat wit mense bevoordeel is ten koste van swart mense, en dat swart mense se<br />
menswaardigheid misken is, is blykbaar nie vir hulle moontlik nie.<br />
Die waarskuwing wat Villa-Vicencio (1993:86) byna twee dekades<br />
gelede reeds gerig het, is blykbaar steeds waar: “The problem is that<br />
most whites are simply unexposed to the lot of black people in this<br />
country. They are fed each day on propaganda, told what to believe and<br />
brainwashed into believing that the poor have brought their poverty onto<br />
themselves… We do not know what other people are suffering or what<br />
their concerns are. While this ignorance prevails we will not be moved to<br />
do anything about the situation...”. Smith (2010a:88) sluit hierby aan as<br />
hy verwys na die wit geweld wat swart mense in die townships<br />
ingedwing het, maar waarvan wit mense “onbewus” was.<br />
Smith (2010a:87) herinner ons aan “...hoe doeltreffend die apartheidstelsel sy<br />
slagoffers verberg het.” Om dus werklik te verstaan hoe apartheid swart mense geraak<br />
het, sal dit nodig wees om daarna te kyk vanuit ʼn swart perspektief. Wit mense sal<br />
moet hoor wat swart mense se eie belewing van apartheid was.<br />
3.3 Gesoek: ʼn gemaklike paar mokassins<br />
Die Amerikaanse Indiane het ʼn spreuk wat lui dat al jy iemand anders wil verstaan, jy<br />
eers twee weke in sy skoene moet loop. Dis duidelik dat wit Suid-Afrikaners nog baie
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p269<br />
mokassins 40 gaan nodig hê voordat hulle die swart ervaring van apartheid sal kan<br />
begryp. Hulle sal blykbaar nog baie myle in ander se skoene moet loop voordat hulle<br />
genoeg sal verstaan oor die effek van apartheid op swart mense.<br />
Ten spyte van die verskeidenheid reaksies vanuit wit geledere op apartheid, is daar by<br />
swart mense eintlik net een deurlopend lyn in alle kritiek. Vir swart mense gaan<br />
apartheid in die eerste plek oor die aantasting van hulle menswaardigheid en die<br />
gevolge daarvan. Tutu (2011:31) praat van politieke leiers wat vir dekades in die tronk<br />
sit “for having the audacity to say they are human.”<br />
Dit is egter nie net swart mense se menswaardigheid wat aangetas is nie. Dikwels kom<br />
dit ook na vore dat swart mense meen dat wit mense se eie menswaardigheid<br />
aangetas is deur die dade wat hulle gepleeg het. So praat Gobodo-Madikizela<br />
(2003:14) oor een van Eugene de Kock se slagoffers wat huil: “not only tears for our<br />
husbands, but tears for him as well.” Sy huil “tears not only for her loss but also, it<br />
seemed, for the loss of de Kock’s moral humanity” (Gobodo-Madikizela 2003:15). Ook<br />
Tutu (2011:30) vertel van die gebed van Malusi Mpumlwana vir die polisie wat hom<br />
aangehou en aangerand het: “...to help them to recover the humanity they are losing.”<br />
Hierdie tema is ook nie nuut nie. Reeds dertig jaar gelede skryf Van Niekerk (1982:35)<br />
oor sekere herhalende temas in swart mense se biografieë, onder andere “the need to<br />
escape from South Africa in order to preserve one’s integrity as a person or as an<br />
artist.” In hierdie verband haal hy ook ‘n gedig van die swart skrywer-digter Wally<br />
Seroto aan:<br />
Teach me to forgive<br />
Teach me to forget the deeds of those men<br />
Who have debased me<br />
Taught me to see people as tribes<br />
Apartheid was Suid-Afrika se sosiale geheim: almal het daarvan geweet, maar<br />
niemand het hardop en openlik daaroor gepraat nie. “Killing apartheid’s opponents<br />
became South Africa’s dirty little family secret that everyone could see but no one<br />
openly talked about for fear that the house of cards called apartheid might come<br />
40 Mokassins is die tradisionele skoene van die Amerikaanse Indiane. Dit word gewoonlik gemaak van<br />
een stuk vel wat bo die voet aanmekaar gestik word. Die sole is gemaklik sag en die bokante word<br />
dikwels kunstig versier.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p270<br />
crashing down” (Gobodo-Madikizela 2003:66). Die vorige regering het ook gesorg dat<br />
dit ʼn geheim bly. Selfs diegene wat iets vermoed het, is effektief in ʼn aparte wêreld – en<br />
die duister – gehou: “Through a combination of patronage and kragdadige repression<br />
of democratic and egalitarian views and ideologies, the NP made its policies the only<br />
game in town. NP supporters would not hear anything else. Years later they would<br />
claim: ‘We did not know’” (Van der Westhuizen 2007:107).<br />
Selfs in 2011 voer Tutu (Steyn 2011:elektroniese bron) aan dat swart mense steeds<br />
minderwaardig voel en sommige wit mense steeds dink hulle is beter en superieur. Die<br />
denkpatrone van destyds steek steeds vas. Oor hierdie denkpatrone skryf Van der<br />
Westhuizen (2007:107) hierdie ontstellende sin: “DF Malan’s sidekick Paul Sauer<br />
called black people ‘barbarous and semi-barbarous’ at a time when the ANC’s Albert<br />
Lethuli was awarded the Nobel Peace Prize.” Soos in hoofstuk vier aangedui, was die<br />
ontsteltenis oor die skildery The Spear tekenend van die diepte van die seer van die<br />
aantasting van swart mense se menswaardigheid. In die woorde van Van der<br />
Westhuizen (2007:107): “What made apartheid particularly abominable was the<br />
foolhardy denial of black people’s humanity.”<br />
Die hartseer in hierdie verhaal is nie alleen die feit dat swart mense in Suid-Afrika<br />
gekoloniseer is nie, maar dat ook hulle denke gekoloniseer is (Kasenene 1993). Nie net<br />
hulle vryheid as mense is aangetas nie, maar ook hulle vryheid van denke. “Wat die<br />
wittes die swartes wysgemaak het, het die swartes geglo” (Smith 2010a:88).<br />
In ‘n land met ‘n oorwegend Christelike bevolking, en in die Kerk, sou die apartheidsbeleid<br />
tog nie ongetoets kon verbygaan nie. Waar hoog opgegee word oor die Bybel,<br />
moet die Bybel tog sekerlik meespreek oor hierdie saak.<br />
3.4 Aan die hand van die evangelie<br />
Volgens die teologie van die Afrikaner, soos dit onder andere neerslag gevind het in die<br />
NG Kerk, was die wit Afrikaners God se uitverkore volk hier in Afrika. Hulle opdrag was<br />
om “as voogde aan die swartes leiding te gee oor wat vir hulle die beste was” (Smith<br />
2010a:81). In die gemiddelde wit omgewing is dit nie bevraagteken nie. Dit wil egter nie<br />
sê dat daar nie wel ander was wat vrae gevra het nie.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p271<br />
Russel Botman (2012:elektroniese bron) vertel hoe prof. Jaap Durand hulle in 1978 laat<br />
dink het oor die fout van apartheid:<br />
Die eerste maand het ons voorleggings gekonsentreer op die praktyke<br />
van apartheid. Ons het toe nog gemeen dat apartheid verwerplik is<br />
omdat dit menseregte skaad, die waardigheid van die huwelik aantas,<br />
die arbeidsregte en menswaardigheid van mense vertrap. Ons het<br />
gemeen dat dit die praktyke van apartheid is wat die probleem is.<br />
Dit is eers na baie nadenke dat die studente begin verstaan het “dat die idee van<br />
apartheid op sigself anti-evangelies is... Dit doen nie net sonde in sy praktyke nie, dit ís<br />
die sonde self” (Botman 2012:elektroniese bron). Hy verduidelik hierdie standpunt<br />
verder:<br />
Aan die kern hiervan is die verkose vertrekpunt dat mense van<br />
verskillende rasse en etniese groepe onversoenbaar is... Apartheid het<br />
dus die teenoorgestelde uitgangspunt geneem as dit wat in die hart van<br />
die Evangelie staan, naamlik die versoening en versoenbaarheid van<br />
alle mense ongeag hul etnisiteit, taal, kultuur en ander identiteite<br />
(Botman 2012:elektroniese bron).<br />
Die NG Sendingkerk het ten tye van die opstel van die Belydenis van Belhar verwys na<br />
die Suid-Afrikaanse politieke en kerklike bestel “waarin onversoenbaarheid tot ʼn<br />
samelewingsbeginsel verhef word” (NG Sendingkerk 1982:1). Hierdie teologiese<br />
posisie ten opsigte van apartheid was vir baie jare onaanvaarbaar vir die wit<br />
kerkgemeenskap. Toe die NG Kerk in 1986 in hierdie rigting begin praat, skeur die<br />
Kerk. Hierdie navorsing het in hoofstuk vier aangetoon dat daar steeds lidmate in die<br />
NG Kerk is wat nie hierdie standpunt ondersteun nie. Die posisie in die ander<br />
Afrikaanse gereformeerde kerke is waarskynlik nie veel anders nie. Vyf teoloë van die<br />
Hervormde Kerk het dit byvoorbeeld nodig geag om so onlangs as drie jaar gelede in<br />
die openbaar apartheid “as sonde, inherent mens-onterend en boosheid” te verwerp.<br />
Hulle sê: “Die aantasting van mense se menswaardigheid kan op geen manier Bybels,<br />
teologies en moreel geregverdig word nie” (Jackson 2009:elektroniese bron). Hierby<br />
sluit Smith (2010a:43) aan as hy praat van “Die Bybelse legitimiteit wat die NG Kerk<br />
aan wittes verleen het om die beeld van God in swartes te minag en hulle<br />
menswaardigheid in die naam van hulle God te ontneem...”.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p272<br />
Tydens die 2003 South African Christian Leadership Assembly word sewe<br />
sogenaamde reuse geïdentifiseer. Dit is aktuele kwessies wat die Suid-Afrikaanse<br />
samelewing uitdaag en selfs afbreek. Een hiervan is rassisme. Die Kerkspieël-opname<br />
van 2006 toets die NG Kerk se houding ten opsigte van hierdie sewe sake. Die<br />
opvallende is dat, behalwe vir seksisme, rassisme die minste aandag in die NG Kerk<br />
kry (Bisschoff 2008:10). Blykbaar sien die wit gemeenskap nie “rassisme en seksisme<br />
as ʼn probleem” nie (Bisschoff 2008:11). Benewens die kulturele verskille aangaande<br />
hierdie sake is dit veral “die vrees vir die reaksie van wit lidmate dat rassisme weer<br />
eens genoem word” en die teologiese rede dat die politieke belang vir ʼn lang tyd<br />
“teologies gewettig” is (Bisschoff 2008:11). Dit is duidelik dat selfs onder wit Afrikaanse<br />
Christene die ware inpak en kernprobleem van apartheid steeds nie raakgesien word<br />
nie. Hierdie situasie het ʼn direkte impak op die transformasie en die proses van<br />
versoening in post-apartheid Suid-Afrika.<br />
3.5 Die gevolge van ʼn ontkenning<br />
So lank as wat wit Afrikaanse Christene weier om te erken dat apartheid hulle<br />
bevoordeel het ten koste van swart Suid-Afrikaners, en solank hulle nie die noodsaak<br />
van herstel raaksien nie, sal transformasie en versoening nie na wense vorder nie.<br />
Wit Afrikaanse Christene, wat my en die mede-navorsers insluit, was ook slagoffers<br />
van apartheid. Nie in die sin waarin dit aangebied is in die gesprekke, naamlik dat ons<br />
ly as gevolg van iets wat ons voorouers gedoen het nie [Danie 1-674 en Albert 1-703],<br />
maar omdat ons ook iets van ons menswaardigheid verloor het deur dit wat ons aan<br />
ons swart medemense gedoen het. Slagofferskap lê nie in die gevolge van<br />
regstellende aksie nie, maar in die selftoegediende wonde van vooroordele. Hierdie<br />
wonde genees eers wanneer die (groter) wonde van ander erken word. Die erkenning<br />
herstel die ander se waardigheid en maak die ontmensliking ongedaan. Solank hierdie<br />
erkenning nog ontkenning is, kan die genesing nie begin nie.<br />
Benewens hierdie na-binne gevolge, is daar ook ʼn magdom na-buite gevolge wat die<br />
lewe in post-apartheid Suid-Afrika uitdagend maak. Die gesprekke met die medenavorsers<br />
het uitgewys dat ʼn groot aantal van hulle nog steeds nie heeltemal verstaan<br />
wat apartheid aan swart mense gedoen het nie. Sommige van die redes hiervoor kan<br />
gevind word in die effektiwiteit van apartheid om die verskillende rasse van mekaar
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p273<br />
geskei te hou in twee aparte wêrelde. Dit maak dat daar min begrip vir swart mense se<br />
ervarings is. Daar is egter ook ʼn onwilligheid en klaarblyklike onvermoë om afstand te<br />
doen van beskouings van meerderwaardigheid wat oor jare gekweek is.<br />
Solank skuld, vooroordele en bevoorregting nie erken en hanteer word nie, solank die<br />
aparte wêrelde van apartheid nie oorkom word nie, is dit ʼn los draad wat enige tyd weer<br />
kan uitrafel, soos wanneer daar oor regstellende aksie gepraat word. Dieselfde draad<br />
rafel ook uit as daar oor die toekomstige rol van die NG Kerk of die Belydenis van<br />
Belhar gepraat word. Diegene wat met los drade die toekoms wil aanpak, loop die<br />
gevaar om gepootjie te word. In die res van hierdie hoofstuk sal die los drade keer op<br />
keer na vore kom.<br />
3.6 So moeilik om aan te beweeg?<br />
Gedurende die afgelope paar jaar was daar verskeie voorvalle waar die los draadjie<br />
mense gepootjie het. In hoofstuk vier is verwys na die twee modelle se ongelukkige<br />
Twitter-tirades (Hartley & Germaner 2012:elektroniese bron) en die gefrustreerde<br />
student se Facebook-fiasko (John 2012:elektroniese bron).<br />
In dieselfde hoofstuk is ook verwys na Annelie Botes wat praat oor swart mense:<br />
In my grootwordjare op Uniondale was daar geen swart mense nie. As<br />
daar een rondloop, was dit ’n bandiet wat dros. En dan moet jy<br />
hárdloop, want hy gaan jou vang, nè... Ek wéét hulle’s net sulke mense<br />
soos ek. Ek wéét hulle’t dieselfde regte as ek. Maar ek verstáán hulle<br />
nie. En dan… hou ek nie van hulle nie. Ek vermy hulle, want ek’s bang<br />
vir hulle (Retief 2010:elektroniese bron).<br />
Dit is duidelik dat die los draad van apartheid se twee wêrelde vir Botes gepootjie het,<br />
sonder dat sy dit eers besef het. Haar apartheidsjare-ervaring is steeds normatief vir<br />
haar omgang met swart mense.<br />
Daar is egter ook ander voorbeelde waar die los draadjie netjies vasgeknoop is. Dawie,<br />
ʼn rubriekskrywer van Die Burger, skryf op 24 Mei 2008 ʼn artikel oor xenofobie – die<br />
vrees vir “Die Ander”. Die ironie is dat die woord xenofobie ewe goed deur die woord<br />
apartheid vervang sou kon word. Dawie (2008:18) skryf:
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p274<br />
Xenofobie ontstaan wanneer ons dít van onsself wat in Die Ander is,<br />
misken. Dit gebeur wanneer ons ons verskille beklemtoon ten koste<br />
van ons ooreenkomste. Van daar is dit maar ʼn klein stappie om die<br />
verskille só te oorbeklemtoon dat ons later meen Die Ander is<br />
heeltemal verskillend van ons. En dit is die pad na die miskenning of<br />
geringskatting van Die Ander se letterlike menswaardigheid – die<br />
redusering van Die Ander se menslike tot ʼn blote mededinger om<br />
hulpbronne, ʼn weinig meer as ʼn dierlike wese, ʼn onwenslikheid; ʼn<br />
geldige teiken.<br />
Miskien is daar meer transformasie aan die gebeur as wat uit my gesprekke geblyk het.<br />
Daar is waarskynlik meer mense wat verby die vrees vir “Die Ander” beweeg het ten<br />
opsigte van die verskillende rasse in Suid-Afrika. Selfs al sou alle Suid-Afrikaners dit<br />
doen, sal dit egter steeds nie die nalatenskap van apartheid wegneem nie.<br />
4. Nalatenskap van apartheid<br />
Alhoewel hier reeds in die paragrawe hierbo aandag gegee is aan sekere aspekte van<br />
apartheid wat steeds deel van die Suid-Afrikaanse samelewing is, word in hierdie<br />
afdeling bepaalde relevante kwessies uitgelig. Elkeen hiervan het ʼn direkte invloed op<br />
die post-apartheid interaksie tussen die verskillende rasse.<br />
4.1 Steeds kwaad vir die Engelse, én die Boere 41<br />
Ek onthou dat ek ten tye van hierdie navorsingsprojek ʼn aantal boeke oor die Anglo-<br />
Boereoorlog gelees het. Hieronder tel Jooste en Oosthuizen (1998) se boek oor die<br />
teregstellings van Kaapse rebelle en republikeinse burgers, en Alberts, Changuion en<br />
Jacobs (2003) se fotografiese getuienis van die lyding tydens die oorlog. Dit was veral<br />
Moolman (2011) se The Boer Whore wat uitwys hoe die onderdrukker die onderdruktes<br />
se menswaardigheid minag.<br />
41 Die woord “Boere” verwys hier beide na die Afrikaners wat in die Anglo Boere-oorlog teen die Engelse<br />
geveg het en “Boere” genoem is, asook na die skeldnaam wat swart mense soms vir wit mense gebruik<br />
(het).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p275<br />
Ten spyte daarvan dat die oorlog reeds meer as ʼn honderd jaar gelede geveg is, en ten<br />
spyte daarvan dat geeneen van my voorouers in die oorlog betrokke was nie – hulle<br />
het destyds in die Kolonie gebly – kan ek die wrewel herroep wat ek teenoor die<br />
Engelse ervaar het. Die gevoel het niks te make gehad met mense wat ek geken het of<br />
enigiets persoonliks nie; dit was bloot op die vlak van menslikheid wat dit my<br />
aangegryp het.<br />
Hierin is ek ook nie alleen nie. Tydens een van die gesprekke vertel ek van ʼn bejaarde<br />
lidmaat – reeds diep in die sewentigs – wat steeds kwaad is vir die Engelse oor die<br />
oorlog [Albert 6-387]. Vir sewe dekades al dra hy die wrok. De Beer (2009:144) vertel<br />
die verhaal van ʼn boere-gesin van Virginia, so twintig kilometer van Welkom af. Die<br />
oudste seun word as jong man in die oorlog gewond. Na die oorlog kom hy terug na die<br />
afgebrande plaas toe: “Hy sit op die huis se rommel en staar in die niet. Daar is nie<br />
meer trane oor om te huil oor dinge van gister nie. Gister is verby en hy moet vooruit<br />
kyk na dit wat moet kom.”<br />
Net so min as wat die jong man in die verhaal bloot sy oë kan sluit vir die verlede en<br />
aangaan asof niks gebeur het nie, net so min kan wit Afrikaners van swart mense<br />
verwag dat hulle alles moet afsluit en moet aangaan in die nuwe Suid-<br />
Afrika [Frans 1-471]. Ook Isak [14-199] se idee Ek dink ons moet dit nou<br />
los, dit is verby is in die lig van die voorafgaande paragrawe onhaalbaar. Dit<br />
sal ʼn bo-menslike poging verg om bloot die verlede te ignoreer. Soos sommige<br />
Afrikaners nog sukkel met die Engelse, gaan swart mense waarskynlik nog lank sukkel<br />
met die “Boere”.<br />
Lester Venter (2001:146) gebruik twee baie beskrywende beelde om die post-apartheid<br />
situasie in Suid-Afrika te beskryf. In die eerste beeld verseker wit mense dat swart<br />
mense stewig vasgeketting is voordat hulle toesak op die bankettafel van hulpbronne<br />
en geleenthede. Wanneer hulle hulself deeglik gehelp het, maak hulle die swart mense<br />
los en nooi hulle om te kom deel in wat oor is. Wanneer die swart mense dan kla, vra<br />
die wit mense bloot om verskoning en aanvaar dan dat alles nou reggestel is. Venter<br />
vergelyk ook die Suid-Afrikaanse situasie met iemand wat resies wil hardloop teen ʼn<br />
opponent wie se been hy so pas gebreek het. Die agterstand wat swart mense tydens<br />
apartheid opgebou het ten opsigte van hulpbronne, geleenthede en selfvertroue kan<br />
nie onderskat word nie. Oor die uitwerking van apartheid op swart mense dink wit<br />
Afrikaners selde na: “Hierin het die ‘sukses’ van apartheid dan ook gelê, naamlik dat dit
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p276<br />
die wêreld van hulle op wie apartheid toegepas is, onsigbaar gemaak het vir die wittes”<br />
(Smith 2010a:12).<br />
Mamphela Ramphele (2001:63) sluit aan by die tema van swart mense<br />
se wrewel oor apartheid: “South Africans have yet to face up to the<br />
depth of the superiority and inferiority complexes that are part of the<br />
legacy of 350 years of racism. There is a deep-seated, and sometimes<br />
not so deep-seated, view held by a significant proportion of white South<br />
African that black people have an inherent intellectual inferiority. This<br />
belief is shared by racist all over the world. But in the South African<br />
context, where there was an active national agenda to make black<br />
people fail, the everyday encounters between white and black people<br />
reinforced this view”<br />
Oor presies hoe wit Afrikaners by apartheid gebaat het, is steeds ʼn debat. Die<br />
deelnemers aan hierdie debat strek van die een uiterste tot die ander.<br />
4.2 Om die vrugte te pluk<br />
Wat Rieger (2004:221) oor ʼn ietwat ander terrein skryf is net so waar van die debat oor<br />
wit bevoorregting: “(B)efore we can become part of the solution, we need to develop a<br />
self-critical attitude that helps us reflect on how we have come to be (and still are) part<br />
of the problem.” Die versoeking om in ʼn nie-weet of selfs ʼn nie-wil-weet gemaksone te<br />
bly, is altyd teenwoordig. Om egter eg te leef in post-apartheid Suid-Afrika vra ʼn eerlike<br />
kyk na die werklikheid. Dit vra om uit die wit enklawe te tree en meer van swart Suid-<br />
Afrika te leer ken as wat by die werk en in amptelike omstandighede gebeur.<br />
In ʼn omvattende artikel oor die historiese wortels van ongelykheid in Suid-Afrika,<br />
beskryf Wilson (2011) presies wat alles direk of indirek aanleiding gegee het tot die wit<br />
voorsprong tydens apartheid. Hy begin by die Hollandse nedersetters wat hulle in 1652<br />
hier in Suid-Afrika kom vestig het en nie net aangedoen het nie. Hulle bring hulle “guns,<br />
germs and steel” (Diamond 1997) en so begin ʼn oorheersingsproses wat steeds nie<br />
einde gekry het nie – miskien wel op die wetboeke, maar nog nie heeltemal in mense<br />
se harte nie. Wilson verwys na die ontdekking van goud en diamante en die gevolglike<br />
akkumulering van rykdom deur gebruik te maak van politieke mag (om byvoorbeeld
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p277<br />
grondeise te onderdruk en spoorlynroetes te bepaal) en finansiële mag (om<br />
byvoorbeeld klein delwers uit te koop). Gewoonlik was dit wit mense wat hierdie mag<br />
gehad het.<br />
Later sou die trekarbeidstelsel bykom. Hierdie stelsel het die normale verstedeliking<br />
wat in die res van die wêreld gebeur stopsit vir swart mense. Omdat vroue en kinders<br />
nie die mans na die stede kon volg nie, het dit veroorsaak dat die werker ʼn groot deel<br />
van sy salaris moes afstaan vir onderhoud aan sy gesin. Hierteenoor kon wit gesinne<br />
mekaar in moeilike omstandighede ondersteun om so ʼn basis vir vooruitgang te skep<br />
(Wilson 2011:7). Dieselfde proses wat vir wit mense welvaart geskep het, het swart<br />
mense daarvan weerhou.<br />
Saam met die trekarbeidstelsel was daar ook nog die gedifferensieerde onderwys wat<br />
vir swart leerders die minimum geleer het; net genoeg om die laagste vlakke van werk<br />
te kan doen. In sekere dele van die Vrystaat was skoolplig vir wit kinders in die 1890’s<br />
ingestel. Vir swart kinders was dit eers byna ʼn honderd jaar later, in 1994 (Wilson<br />
2011:9). Later sou werkreservering volg wat die beste beroepe tot wit mense beperk<br />
het. Wilson (2011:13) sluit sy artikel af met: “In South Africa the sharp inequality<br />
between black and white and the widening gulf between rich and poor have roots which<br />
go deeply into our past.” In die lig van Wilson se argumente is dit te verstane as Van<br />
Niekerk (2011:elektroniese bron) sê “As wit mense sit ons met enorme skuld ten<br />
opsigte van die verlede.”<br />
Oor die kwessie van wit bevoorregting skryf die ekonoom Sampie Terreblanche dat hy<br />
begrip het vir veral jong wit mense wat aanvoer dat hulle geen aandeel in apartheid<br />
gehad het nie en daarom nie aanspreeklik gehou kan word vir enige bevoordeling nie.<br />
However, they clearly do not understand the systemic character of<br />
colonialism, segregation, and apartheid, and their collective<br />
responsibility for what has happened… what these whites fail to realise<br />
is that these ‘benefits’ are ‘contaminated’, because they were largely<br />
accumulated by means of systematic exploitation. It is rather<br />
hypocritical of whites to claim these benefits with greedy selfrighteousness<br />
but decline any responsibility (directly or indirectly) for<br />
the evil of colonialism and its ugly consequences (Terreblanche<br />
2002:5).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p278<br />
Dis egter een ding om die feite rondom wit bevoordeling te erken. Dis iets heeltemal<br />
anders om te erken dat jy deur apartheid bevoordeel is.<br />
4.3 Om te erken jy het die vrugte gepluk<br />
In reaksie op Van Niekerk (2011) hierbo wat skryf dat wit mense sit met “enorme skuld<br />
ten opsigte van die verlede”, skryf ʼn ene vannermerwe (skuilnaam) die volgende: “Die<br />
man het nie in die minste ʼn begrip van die Afrikaner se geskiedenis nie, veral omdat hy<br />
beweer die Afrikaner is vir eeue bevoordeel. Jingos en sikofante soos hy miskien, maar<br />
beslis nie die gemiddelde Afrikaner nie.” (Republiek van Bravoland 2012:elektroniese<br />
bron). Hierin is hy nie alleen nie. In hoofstuk vier is reeds gewys op die medenavorsers<br />
wat ʼn soortgelyke standpunt huldig.<br />
Hierteenoor is daar ook ander – ook van die mede-navorsers – wat insien en erken dat<br />
hulle bevoordeeldes is, maar nie sonder teenstand nie. Jaco Barnard-Naudé<br />
(2011b:elektroniese bron) reageer op kommentaar op van sy vorige bloginskrywings<br />
waarop ʼn ene Cathy (skuilnaam) skryf dat sy idee oor “apartheidskuld” ʼn “figment of the<br />
imagination” is. Hy antwoord só:<br />
Is this person really and seriously arguing that there is no such thing as<br />
responsibility and guilt for apartheid? That thousands upon thousands<br />
of people were not deprived and left destitute for the sake of privileging<br />
the white Afrikaner. The irony of her commenting from a computer with<br />
an internet connection is clearly lost on her.<br />
Hy haal ook ander voorbeelde aan van wit mense wat ten sterkste ontken dat hulle<br />
enige skuld het oor voordele wat hulle uit apartheid gekry het. Van hulle is selfs trots<br />
om hulself “apartheid bevoordeeldes” te noem. Dit noodsaak Barnard-Naudé<br />
(2011b:elektroniese bron) om die volgende te sê:<br />
But let me acknowledge once more, loud and clear: I am an apartheid<br />
beneficiary. I am not proud of it. I am ashamed of the fact that gross<br />
human-rights violations were perpetrated in the name of my volk, that<br />
some of my fellow Afrikaners have shown absolutely no remorse, no<br />
humility with respect to the privileges they have enjoyed and still enjoy<br />
in post-apartheid South Africa.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p279<br />
Johan Swarts (2012:elektroniese bron) vat dit goed saam as hy sy artikel oor Afrikanerwees<br />
afsluit met hierdie woorde: “Jy kan nie jouself losmaak van iets waaruit jy steeds<br />
baat nie.” En Barnard-Naudé (2011b:elektroniese bron) skryf: “As ons ophou om so<br />
met ’n witbroodbakkery onder die arm te kla sal die derduisende apartheidbenadeeldes<br />
dalk minder die bliksem in wees vir ons; rede het hulle wel.”<br />
4.4 “Vreemdelinge, selfs vyande”<br />
Apartheid se nalatenskap lê nie net op die terrein van die materiële soos hierbo<br />
bespreek nie. Die denkraamwerke van apartheid het nie in 1994 spontaan opgehou<br />
bestaan nie. Die een kernsaak is hoe Suid-Afrikaners na mekaar kyk: Is dit al moontlik<br />
om dit sonder die ras-bril te doen?<br />
Raubenheimer (1998:6) skryf: “Daar het dinge in ons geskiedenis gebeur wat<br />
veroorsaak het dat baie mense in ons land vandag vir mekaar vreemdelinge is, en in<br />
sommige gevalle selfs vyande.” Hierbo is gewys op Annelie Botes wat steeds swart<br />
mense as vreemdelinge ervaar. Genadiglik het die “racialised civil conflicts and<br />
bloodbaths” soos in Rwanda nie hier gebeur nie, maar “South African society today<br />
remains profoundly racialised, even though not legally so” (Stevens, Swart & Franchi<br />
2006:9).<br />
Die probleem met rassisme is dat dit wat raakgesien word, dikwels bloot die oortjies<br />
van die seekoei is; onderliggend is daar baie meer rassisme as wat besef word. So<br />
ontken Danie [4-062] enige rassisme van sy kant: ek het nooit gepraat van ʼn<br />
"kaffer" nie, ek het nooit sleg gepraat van die ander persoon,<br />
van die anderskleurige nie. Mike [2-658] sê hieroor Ek voel nie skuldig<br />
as ʼn rassis nie, want ek het nooit hulle gehaat of benadeel nie.<br />
Die rasionaal hieragter is blykbaar dat indien jy nie self swart mense anders behandel<br />
as wit mense nie, is jy nie ʼn rassis nie.<br />
Voorbeelde van blatante rassisme is volop. Hanlie [2-530] herroep twee voorvalle in<br />
een week waarby sy betrokke was. Veral in die kommentare op elektroniese koerantberigte<br />
word erge rassistiese opmerkings agter skuilname versteek. So reageer<br />
Albertus (skuilnaam) op ʼn berig van Pretorius (2011:elektroniese bron) en verwys na<br />
die ANC-woordvoerder meneer Jackson Mthembu as ʼn “tuinjong” wat niks van “politiek
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p280<br />
en ekonomie” weet nie en Masterjack (skuilnaam) sê “Dis wanneer jy jou rug op God<br />
draai, dan word K4 baas...”.<br />
Dikwels is die rassisme baie meer verskuil as bogenoemde voorbeelde. Temming<br />
(2012:elektroniese bron) skryf oor hoe wit Afrikaners verskillend reageer op moorde op<br />
plase as op moorde in townships. Sy verwys ook na soortgelyke reaksies ten opsigte<br />
van motorongelukke: “As vyftien pendelaars in ʼn minibus op pad werk toe in ʼn botsing<br />
in Soweto sterf, is die meeste lesers nie gepla nie. Maar laat ʼn driejarige seun met blou<br />
oë in ʼn Pajero 42 ná ʼn luukse wegbreeknaweek in ʼn ongeluk sterf...”. Hierdie selfde<br />
tema is ook deur die mede-navorsers [Elsa 9-601 en Hanlie 12-402] aangeraak. Ook<br />
hulle betrap hulself dat hulle in rasterme dink oor motorongelukke.<br />
Krog (2005:25) skryf oor mense wat genoem word “wedergebore rassiste”: “Mense het<br />
gedink as ons net die swartes goed behandel, sal ons reg wees.” Gouws<br />
(2012:elektroniese bron) skryf na aanleiding van ʼn inbel radioprogram waaraan sy<br />
deelgeneem het. Sy skryf inbellers “luister met ideologiese gehoorstukke en bevestig<br />
presies die rassisme waarvan ons gepraat het. Hulle praat uit ’n posisie van wit<br />
meerderwaardigheid...”. As verdere voorbeelde verwys sy na ʼn “plek wat swart mense<br />
onwelkom laat voel” en “hoe wit mense ruimtes bewoon en ander op hul voorwaardes<br />
toelaat. Die meeste van die tyd is dié wat wit is, nie eens daarvan bewus dat hul<br />
optrede aanstoot gee nie” (Gouws 2012:elektroniese bron). Meer nog as rassistiese<br />
dade, is die onderliggende houding van rassisme.<br />
Die grondwetkenner en akademikus Pierre de Vos (2012:elektroniese bron) skryf op sy<br />
blog oor hoe diep rassisme in wit Afrikaners ingebrand is:<br />
One of the most deeply problematic aspects of life in post-apartheid<br />
South Africa is that so many white South Africans continue to deny this<br />
fact and seem incapable of confronting their own deeply ingrained<br />
sense that as white people they are generally intellectually, culturally<br />
and morally superior to most black people – although they think that by<br />
making an exception for Nelson Mandela and Archbishop Desmond<br />
Tutu they have overcome the racism within them.<br />
De Vos se menings het egter nie ongesiens verbygegaan nie. In agt dae het hy 379<br />
reaksies gekry, sommige ondersteunend, ander skerp veroordelend. Krog (2005:282)<br />
42 ʼn Mitsubishi Pajero is ʼn gewilde luukse 4x4 sport-nutsvoertuig.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p281<br />
het hierdie selfde tema aangeraak as sy vertel van haar vriendin wat met haar praat<br />
oor Mandela:<br />
Hy het in versoening uitgereik na wittes, hy het uit sy pad gegaan om te<br />
vergewe – en wat kry hy? Mense aanvaar slegs hóm, sien slegs na<br />
hóm op, terwyl sy mense verontagsaam word. Mandela wil vir die<br />
wêreld dit benadruk dat hy nie ʼn uitsondering is nie: Ek is deel van my<br />
mense ek is soos hulle. As julle beïndruk is deur my, moet julle ook<br />
deur hulle beïndruk wees. As ek uitsonderlik is, is hulle ook. Maar<br />
wittes prys voortdurend vir Mandela, terwyl hulle swartes behandel<br />
soos voorheen.<br />
Die uitdaging vir wit Afrikaanse Christene is om verby die hoëprofiel swart mense – met<br />
wie hulle nooit skouers skuur nie – te kyk en swart mense met wie hulle daaglike<br />
kontak het as gelyke te beskou. Sommige, soos Elsa, het reeds so ʼn besluit geneem<br />
toe sy sê ek wil nie ʼn rassis wees nie [2-556]. Baie ander mense het nog nie<br />
daardie wilsbesluit geneem nie [Hanlie 2-566].<br />
ʼn Tipiese voorbeeld van iemand wat reeds so ʼn keuse gemaak het en daarop reageer,<br />
is Barend la Grange, een van die sogenaamde “Dulux-3” (Retief 2012:elektroniese<br />
bron). Dit is ʼn term wat Hanlie Retief gemunt het waarmee sy verwys na die drie manne<br />
wat al drie met verf hulle beswaar teen The Spear wou uitdruk. In die plaaslike konteks<br />
is dit duidelik herkenbaar as ʼn parodie op soortgelyke name uit die apartheidsera soos<br />
die Pepco Drie (TRC 1996:elektroniese bron) en die Cradock Vier (Forbes<br />
2010:elektroniese bron).<br />
La Grange is die man wat die skildery The Spear met rooi verf toegetakel het. Hy<br />
verduidelik sy optrede: “...as Afrikanerman het ek geroepe gevoel. Ons, gestereotipeer<br />
as die groot rassiste, het ’n verantwoordelikheid om daardie persepsie om te keer.” Self<br />
al sou die hof oor die skildery oordeel, sê hy, “dan gaan swart mense steeds sê: ‘Die<br />
wittes respekteer ons nie.’ So dit was die régte ding dat ’n wit man van die skildery<br />
ontslae raak” (Retief 2012:elektroniese bron).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p282<br />
4.5 Wit<br />
ʼn Verdere nalatenskap wat wit Afrikaanse Christene moet hanteer is die kwessie van<br />
wit-wees in post-apartheid Suid-Afrika. Wit-wees is nie maar net ʼn neutrale beskrywing<br />
nie. Vroeër is dit, dalk onbewustelik, geassosieer met mag en bevoorregting.<br />
Krog (2005:299) se swart vriendin Ghangha van Bloemfontein gee ‘n<br />
helder definisie: “Ek praat nie net van vel nie: ‘wit’ is ‘n ingesteldheid, ‘n<br />
lewesbeskouing. Witheid is deurlopend: dis nie maar net in die manier<br />
waarop jy loop en beduie nie, in jou woorde en gedagtes nie, dit het ook<br />
te make met selfvertroue, met waar jy begin. Met uitsluiting. Met die<br />
veronderstelling dat jou manier om ‘n land te regeer die beste is, dat jou<br />
definisie van ‘n stad, en wat jy nodig het om gelukkig te wees in ‘n stad<br />
om dit jou stad te noem, die enigste is.”<br />
Na 1994 het hierdie posisie dramaties verander. Wit Afrikaners kan nie as postapartheid<br />
Suid-Afrikaners leef en steeds vasklou aan ʼn vergange tyd nie. Verskillende<br />
navorsers het die saak al uit verskillende hoeke benader. Davies (2007:353) wys op<br />
navorsing wat praat van “a bleak future for Afrikanerdom subjugated beneath a state<br />
dominated by the ANC government and broadly aligned against Afrikaner interests.”<br />
Puttergill (2008) se ondersoek kom tot die gevolgtrekking dat ras nog steeds ʼn<br />
kernfaktor in die bepaling van identiteit is, terwyl Wicomb (2008) poog om met<br />
dekonstruksie van die verlede ʼn nuwe toekoms vir die Afrikaner te bou. Truscott<br />
(2011:102) praat van die “national melancholia” onder wit mense en sê: “The loss of<br />
apartheid as an ideal was, for Afrikaners, a narcissistic blow.”<br />
Oor die ongemaklikheid van selfondersoek skryf Snyman (2008:423):<br />
The challenge of white identity in Africa is to become aware of the role<br />
of whiteness in terms of the use of power, or, to become attentive as to<br />
how race functions ... Nonetheless, to look whiteness squarely in the<br />
eyes is an extremely embarrassing and uncomfortable process when<br />
whiteness is equated with a perpetrator culture.<br />
ʼn Gesprek oor wit wees in post-apartheid Suid-Afrika is ʼn gesprek oor die<br />
“unacknowledged elephant in the room” (Vice 2010:324). Dis ʼn onvermydelike<br />
ongemaklikheid; iewers moet individue en gemeenskappe hieroor praat. Daar is reeds
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p283<br />
op gewys dat die WVK sommige wit mense laat wegkom sonder enige skuld, maar<br />
selfs diegene wat nie skuldig is aan enige blatante diskriminasie of wreedheid nie, is<br />
wel op ander vlakke skuldig. Daar is “still obvious vices like indifference or callousness,<br />
cowardice and dishonesty, the failure of imagination and empathy or just plain laziness”<br />
(Vice 2010:327).<br />
Vice (2010:326) voer hierdie argument na ʼn dieper vlak as sy probeer aantoon dat witwees<br />
in die ou Suid-Afrika, soos in die res van die Westerse wêreld, die<br />
“unacknowledged norm” is waaraan alles gemeet word. Sy toon aan dat wit mense se<br />
“bevoorregte posisie in Suid-Afrika op ’n onontkenbare wyse te make het met die<br />
sistematiese bevoorregting wat ons en ons voorsate oor dekades en eeue ten koste<br />
van swart Suid-Afrikaners gehad het” (Van Niekerk 2011:elektroniese bron). Dit is<br />
hierdie “white privilege” wat volgens haar behoort aanleiding te gee tot gevoelens van<br />
skuld en skaamte. Hierin sluit sy aan by Steyn (2001:xxvi):<br />
As the privileged group, whites have tended to take their identity as the<br />
standard by which everyone else is measured. This makes white<br />
identity invisible, “even to the extent that many whites do not<br />
consciously think about the profound effect being white has on their<br />
everyday lives” … In sum, because the racialness of their own lives is<br />
edited out, white people have been able to ignore the manner in which<br />
the notion of race has structured people’s life opportunities in society<br />
as a whole.<br />
Hoe waar Steyn se woorde oor die onsigbaarheid van wit identiteit is, is duidelik uit die<br />
tipe reaksies wat Vice ontlok het. So skryf ʼn ene Anton B (skuilnaam)<br />
(2011:elektroniese bron): “So intens is hierdie verdwaalde siel se haat vir blankes en<br />
dus ook vir haarself, dat blankes se blote bestaan volgens haar aanstoot gee…” Of Jan<br />
Rap (skuilnaam) (2011:elektroniese bron) wat aanvoer sy bou haar “10 000 woorde<br />
diskoers op ’n vals basis, naamlik die onderdrukking van swartes deur die Afrikaner.”<br />
Daar is egter ook ander kommentators wat (gedeeltelik) met haar saamstem. So noem<br />
Van Niekerk (2011:elektroniese bron) Vice se artikel ʼn “fyn beredeneerde bespreking…<br />
van die onomstootlike morele predikament verbonde aan wit-wees in Suid-Afrika.”<br />
Hierdie saamstem met haar ontleding beteken egter nie instemming met haar<br />
gevolgtrekkings oor wat wit mense nou te doen staan nie.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p284<br />
Vice (2010:335) reken wat wit mense moet doen is “to make themselves invisible and<br />
unheard” omdat hulle geen morele grond sou hê om ʼn bydrae tot die post-apartheid<br />
Suid-Afrika te maak nie. Hulle moet terugtrek in “humility and silence” omdat alles wat<br />
hulle sou kon sê “tainted” sou wees deur hulle “whiteliness” (Vice 2010:340). Hiermee<br />
stem die meeste kommentators egter nie saam nie.<br />
Thamm (2011:elektroniese bron) haal haar swart gespreksgenoot aan wat sê “least<br />
white South Africans could do, is acknowledge that my/our ‘good’ childhood memories,<br />
our (white people’s) so called successes were gained at a terrible and tragic cost to<br />
fellow South Africans.” Dan gaan sy egter voort: “But for white South Africans<br />
particularly, withdrawing from the debate, retreating into denial, self-indulgent<br />
victimhood or belligerent defensiveness will keep us running on the same emotional<br />
and political spot.” Thamm se kritiek word onderstreep deur dié van Eusebius McKaiser<br />
(2011:35). Hy prys Vice se eerlikheid, “an honesty often culpably missing from the lives<br />
of too many white people”, maar reken ook dat wit mense juis moet deelneem aan die<br />
gesprek “but be mindful of how your whiteness still benefits you and gives you<br />
unearned privileges.” Hy nooi wit mense om saam te stap op die pad: “The journey will<br />
be worth it. But it requires discomforting honesty. We owe it to ourselves as a nation in<br />
the making” (McKaiser 2011:35).<br />
Alhoewel Van Niekerk (2011:elektroniese bron) wel erken “as wit mense het ons geen<br />
onwrikbare morele locus standi van waar ons links en regs oor ander kan oordeel nie”<br />
is hy tog van mening dat “die stilte wat sy [Vice] bepleit, nie ’n passiewe oorgawe is nie,<br />
maar ’n aktiewe luister en ’n stille werksaamheid om reg te stel waar moontlik.”<br />
Comestor (2011:elektoniese bron) voer aan dat wit mense ʼn “onontbeerlike bate” in die<br />
nuwe Suid-Afrika is. ʼn Sinvolle betrokkenheid by die gesprek sal van wit mense vra om<br />
eers hulle eie wit-wees te verreken voordat hulle – losgemaak van hierdie posisie – kan<br />
deelneem. Die dae van ʼn meerderwaardige, paternalistiese ons-weet-alles houding is<br />
verby, maar dit beteken nie dat wit mense nie ʼn positiewe bydrae te lewer het nie.<br />
Truscott (2011:92) sluit by die grondwet aan as hy positief oor hierdie standpunt skryf:<br />
The preamble to the South African constitution begins, ‘We, the people<br />
of South Africa, recognise the injustices of our past’. It is a collective<br />
recognition of the apartheid past as an injustice that has constituted the<br />
post-apartheid nation. The commandment of the post-apartheid nation,<br />
in other words, is to live against, be affectively opposed to, apartheid...
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p285<br />
At a moral level, one must have an anti-apartheid conscience to be an<br />
authentic post-apartheid South African.<br />
5. Die pad van skuld en versoening<br />
In hierdie verslag is reeds gewys op die baie stemme van beskuldiging teen wit<br />
Afrikaanse Christene, ten spyte van die ontkennings van die mede-navorsers en ander.<br />
Wanneer hulle as groep aan die vier skuldkategorieë van Jaspers (1946) gemeet word,<br />
is daar beslis ʼn saak uit te maak vir een of ander vorm van skuld. Kriminele skuld sou<br />
beperk wees tot diegene wat dade gepleeg het waaroor hulle voor die WVK sou<br />
verskyn het. Die metafisiese skuld is nie hier van toepassing nie, maar wit Afrikaners<br />
het politieke skuld, omdat dit hulle stemme was wat die politici aan bewind gehou het,<br />
en morele skuld omdat hulle nie genoeg gedoen het om die onreg van apartheid teë te<br />
staan nie. Al ontken baie dit, pas wit Afrikaanse Christene volgens Weingarten (2000)<br />
se model in die groen kwadrant: beide bemagtig, omdat hulle kon stem, en bewus<br />
omdat hulle geweet het wat apartheid aan swart mense doen. Uiteraard sou daar<br />
bepaalde individue wees wat hulle lewe lank vanuit die groen kwadrant geleef het en<br />
hulle gewy het aan die weerstand teen apartheid, soos byvoorbeeld Beyers Naudé en<br />
Nico Smith.<br />
Baie mense het hulle hoop op versoening op die WVK geplaas, maar die WVK was<br />
“van die begin af gedoem tot ʼn opdraande stryd as ʼn instrument van versoening”<br />
(Slabbert 1999:109), omdat die skuldbelydenis van wit mense uitgebly het. “The TRC<br />
had left SA citizens with unfinished business and it was now the task for everyone to<br />
become involved in the construction of a new SA... The TRC had left no legacy of<br />
reconciliation or unity” (Pityana 1999:2). Jeffery (1999:6) beweer die WVK “failed” in sy<br />
taak om versoening te bewerk.<br />
5.1 Wat is versoening?<br />
Oor presies wat versoening behels is daar ook groot verskil van mening. Ek meen dat<br />
die destydse leier van die Vryheidsfront, generaal Constant Viljoen, in die voorlegging<br />
aan die WVK die kern van versoening in Suid-Afrika korrek uitgewys het: "We all know<br />
that the ultimate reconciliation should be between Afrikaner and African" (aangehaal in
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p286<br />
Krog 1998a:3). Die beleid van apartheid, en die onreg wat daarmee saamgegaan het,<br />
was die breinkind van die Afrikaner. Daarom is dit ook net reg dat versoening ook direk<br />
die Afrikaner sal betrek.<br />
Krog (1998a:45) haal ʼn swart kollega aan wat versoening so beskryf: “Reconciliation<br />
will only be possible when the dignity of black people has been restored and when<br />
whites become compassionate.” Omdat die onreg van apartheid die menswaardigheid<br />
van swart mense aangetas het, sal versoening ook by menswaardigheid moet begin.<br />
Daar is bedenkinge oor hierdie moontlikheid. Nico Smith (aangehaal in Oosthuizen<br />
2010:15) wonder: “As mense vir só lank in ʼn staat van onversoendheid geleef het, is<br />
daar dan enige hoop dat hulle tóg eendag op ʼn wonderbaarlike wyse tot versoening sal<br />
kom?”<br />
Vir sommige is die oplossing eenvoudig: los net die verlede en gaan aan. Dis<br />
gewoonlik wit mense wat so praat. Kollapen (aangehaal in Kassiem 2008:1) sê: "In<br />
South Africa, reconciliation has been given a restricted meaning. It was just a case of<br />
move on and not dwell on the past." So ʼn benadering doen egter die waarheid en die<br />
slagoffers se ervarings geweld aan.<br />
In die Suid-Afrikaanse konteks het Asmal, Asmal en Roberts (1997:46) die volgende<br />
oor versoening geskryf:<br />
it is the facing of unwelcome truths in order to harmonise incommensurable<br />
world views so that inevitable and continuing conflicts and<br />
differences stand at least within a single universe of<br />
comprehensibility... Reconciliation is as shared and painful ethical<br />
voyage from wrong to right, and also a settling of moral and political<br />
indebtedness.<br />
Gibson (2006:88) dink wyer as net die menseregtevergrype en wil alle bevoordeeldes<br />
van apartheid insluit in sy definisie van versoening: “Reconciliation may therefore be<br />
thought of as a continuum describing the relationship between those who were masters<br />
and slaves under the old apartheid system, not just those who were victims or<br />
perpetrators of gross human rights violations.” In die lig van die fokus van hierdie<br />
navorsing, is hierdie definisie belangrik.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p287<br />
Boraine (2000:353) haal uit die verslag van die WVK die woorde van ʼn slagoffer aan as<br />
sy praat oor versoening. Cynthia Ngewu se seun is doodgeskiet as een van die<br />
sogenaamde Guguletu Sewe. Sy “explained to the Commission that reconciliation, in<br />
her view, involved the healing of perpetrators as well as victims: ‘What we are hoping<br />
for when we embrace the notion of reconciliation is that we restore the humanity to<br />
those who were perpetrators. We do not want to return evil by another evil. We simply<br />
want to ensure that the perpetrators are returned to humanity.’” Versoening het dus te<br />
make met die herstel van menswaardigheid van die slagoffers, maar ook van die<br />
apartheidsagente en die bevoordeeldes.<br />
5.2 Die groot onwilligheid<br />
ʼn Enkele voorbeeld of twee sal die onwilligheid om skuld te erken, onderstreep. Tydens<br />
die WVK-proses is ʼn Register of Reconciliation bekendgestel. Almal is genooi om hierin<br />
te kom skryf as teken van berou oor hulle aandeel aan apartheid. In die tydperk van 15<br />
Desember 1997 tot 29 Desember 2000 was daar maar slegs 176 handtekeninge van<br />
Suid-Afrikaners aangebring asook ʼn verdere 74 vanuit die buiteland. Volgens die vanne<br />
van hierdie groep uit die buiteland, is hulle Afrikaners wat die land tydelik of permanent<br />
verlaat het (TRC 1997:elektroniese bron). Alhoewel daar ook ander redes sou kon<br />
wees waarom mense nie die register wou teken nie – soos die invloed van die postmoderne<br />
tydsgees – bly dit ʼn uiters lae getal mense wat wel geteken het. ʼn Soortgelyke<br />
veldtog, Home for all, wat in 2000 deur Niehaus en Burton geloots is, het ewe-eens<br />
misluk, waarskynlik om dieselfde rede (Hawthorne 2001:elektroniese bron).<br />
Hierdie onwilligheid van die bevoordeeldes van apartheid om skuld te erken word ʼn<br />
groot hindernis vir die pad van versoening. Jansen (2009:63) sê: “This incapacity to<br />
acknowledge the terrible past is a treat to the long-term prospects for democracy and<br />
stability in South Africa.” Die politieke ontleder Albert Venter (2012:elektroniese bron)<br />
vra: “Hoekom weier soveel Afrikaners 18 jaar ná die koms van demokrasie steeds om<br />
onomwonde te erken: apartheid was verkeerd; onverskoonbaar?” Hy stel dit<br />
onomwonde: “Die meerderheid Afrikaners het tussen 1960 en 1990 uit hierdie politieke<br />
teologie voordeel getrek.” Om nou hierdie voordeel te erken, sal allerlei implikasies hê.<br />
Daarom is dit blykbaar vir baie mense voordelig om hulle, volgens Weingarten se<br />
tipologie, te beroep op onkunde en onmag eerder as om te erken dat hulle wel (iets)<br />
geweet het, en tog iets daaraan kon gedoen het. Die spreekwoord is weereens waar
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p288<br />
dat daar niemand so doof is as diegene wat nie wil hoor nie.<br />
5.3 “Nog baie voete oor”<br />
Enkele uitsonderings is daar wel. So het oud-minister Vlok eerwaarde Chikane se<br />
voete gaan was. Alhoewel daar ook hewige kritiek was, is dit deur baie gesien as ʼn<br />
besondere daad van skulderkenning, “maar daar bly nog baie voete oor...” (Smith<br />
2010a:103).<br />
Om te herstel wat apartheid swart mense aangedoen het, gaan egter meer vra as om<br />
mekaar se voete te was. Versoening sluit ook die aspek van regstelling of restitusie in.<br />
Hieroor skryf Asmal, Asmal en Roberts (1997:47):<br />
Genuine reconciliation involves moral and political restitution in the<br />
sense of the German term wiedergutmachung which means to ‘make<br />
good again’. We cannot really enter upon the process of making good<br />
the history of South Africa unless we acknowledge precisely what bad<br />
there is to undo.<br />
In die Suid-Afrikaanse konteks sal hierdie regstelling ook ʼn ekonomiese aspek moet<br />
bevat. Verskillende skrywers onderstreep ook hierdie belangrike aspek van versoening.<br />
Boraine (2000:377) skryf: “A sure and certain test for reconciliation is whether it is<br />
accompanied by, or at least points to, the need for economic justice.” En August<br />
(2005:21) wys daarop dat versoening nie losgemaak kan word van rekonstruksie nie:<br />
“Critical to the process [of national reconciliation] is the realisation that reconciliation<br />
and reconstruction are flip sides of the same coin.”<br />
Nou raak dit duidelik dat hier die gevaar van ʼn kettingreaksie is. Solank as wat wit<br />
Afrikaners nie wil erken dat hulle skuldig is ten opsigte van apartheid nie, en solank<br />
hulle nie wil erken dat hulle bevoordeel was en steeds is nie, sal daar nie gevorder kan<br />
word met versoening nie. Enige poging om hierdie versoening konkrete gestalte te gee,<br />
soos byvoorbeeld regstellende aksie, sal daarom ook by voorbaat gedoem wees. In<br />
hierdie verband sal die kerk ʼn groter rol moet speel. “Die godsdienstige gemeenskap<br />
kan en moet ʼn groter rol in die gesprekke oor versoening speel”, meen Boesak<br />
(2011:3). Hy reken versoening is te lank aan politici oorgelaat.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p289<br />
Dis juis omdat versoening so ‘n uitdagende proses is, dat dit nie aan ander oorgelaat<br />
kan word nie. Die kerke is by uitstek in staat om mense hiermee te help omdat<br />
versoening immers die kernboodskap van die evangelie is. Hieroor skryf Loubser<br />
(1987:188) al ‘n kwart eeu gelede:<br />
The prerequisites for recolciliation are not easy to comply with: it would<br />
require true Christian humility and self-denial from both Black and<br />
White Christians, who must be prepared to bear the cross of Christ to<br />
the end, challenging the idols, bridging divisions, and upholding one<br />
another’s rights to the point of self-hate. But then it should be<br />
remembered that Christianity was not founded on cheap grace.<br />
6. Die rol van die NG Kerk<br />
In hierdie afdeling word na die NG Kerk in die beskuldigdebank gekyk, maar ook na die<br />
NG Kerk aan die werk. Daar word aandag gegee aan positiewe, maar ook aan die<br />
negatiewe in die NG Kerk se rol.<br />
6.1 In die beskuldigdebank<br />
Die nie lekker om te hoor dat die kerk waarvan jy ʼn lidmaat is, in die beskuldigdebank<br />
gesit word nie. Vir my is dit sleg om gereeld aan my kerk se sondige verlede herinner<br />
te word. Ek glo dieselfde is waar van alle lidmate van die NG Kerk. Deel van die<br />
pastorale taak van die kerk is om met “wise judgment” en “prophetic discernment”<br />
(Osmer 2008:29) lidmate te begelei om te kan aanbeweeg uit die verlede na ʼn<br />
positiewe toekoms. Hierdie navorsing is deel van so ʼn proses.<br />
Die beskuldigings teen die kerk in die algemeen is dikwels bloot skuld deur assosiasie:<br />
“All apartheid presidents except F.W. de Klerk belonged to the Afrikaans Church, that<br />
is, the Dutch Reformed Church” (Gobodo-Madikizela 2004:69). Soms is dit baie meer<br />
direk: “Of course it is true that there were many, particularly in the Dutch Reformed<br />
Church, who used religion to support the pernicious doctrine of apartheid and all its<br />
attendant horrors” (Boraine 2000:267). Soms is dit seer omdat die kwesbaarste<br />
swakpunt raakgesteek word:<br />
Die onvermoë van die NG Kerk om enigsins te erken wat apartheid
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p290<br />
gedoen het aan mense, blank en swart, aan kerk, aan die evangelie,<br />
en die volgehoue weiering om te erken dat berou en bekering nodig<br />
het, is nie net verstommend nie, maar ontneem ook alle grond aan die<br />
verwagtings oor versoening (Boesak, aangehaal in Du Toit et al<br />
2002:82).<br />
Ook vanuit die WVK was daar vingerwysings na die NG Kerk: “there was also<br />
disappointment with whites in general, Afrkaners and English – and the DRC in<br />
particular – for remaining aloof, for not using the opportunities given to them, for not<br />
entering into the spirit of truth and reconciliation” (Meiring 2003a:254).<br />
Nog ander aanklaers sê lidmate loop weg uit die NG Kerk aangesien “the white<br />
churches no longer made it possible for people to live their ordinary daily lives<br />
according to their consciences, the church made it difficult to do the right thing in a<br />
country haunted by injustice” (Krog 2003:246).<br />
In ʼn onderhoud met Charles Leonard (2012:elektroniese bron) van die Mail & Guardian<br />
maak Jean Oosthuizen van Kerkbode hierdie opmerking: "The Afrikaans churches'<br />
support for apartheid is now costing them a lot. Many people feel cheated and want to<br />
know, if the church lied to them about apartheid, what else it is lying about?" Dat die<br />
NG Kerk sy tradisionele rol verloor het, is duidelik. ʼn Enkele voorbeeld is voldoende:<br />
Twee jaar gelede verskyn daar ʼn boek oor versoening in Suid-Afrika (Du Toit &<br />
Doxtader 2010). Uit die negentien medewerkers is daar nie een NG Kerk leier nie. Voor<br />
1994 sou so iets ondenkbaar wees.<br />
6.2 Die Kerk in ʼn post-apartheid oorpak<br />
Die taak van die kerk het sekerlik vele fasette, maar die een taak wat onvermydelik<br />
noodsaaklik is, is om betrokke te raak by die versoeningsproses in die land. In die lig<br />
van 2 Korintiërs 5:18 (“Hy het ons deur Christus met Homself versoen en aan ons die<br />
bediening van die versoening toevertrou”) en Romeine 12:18 (“leef in vrede met alle<br />
mense”) is dit gebiedend dat dit juis die Christene, die kerke, moet wees wat hierin die<br />
voortou neem. “The church, by definition, should have taken the lead in the search for<br />
truth and reconciliation” (Meiring 1999a:20).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p291<br />
Hierdie versoening begin uiteraard met ʼn vertikale verhouding, maar het baie beslis ook<br />
ʼn horisontale komponent. ʼn Leser sou kon dink Flip Theron skryf in 2012 as hy sê:<br />
Indien die geïnstitueerde kerk nie ook alles in die stryd werp in ʼn<br />
poging om maatskaplike versoening te bewerkstellig in ʼn land wat dreig<br />
om uitmekaar te val nie, maar dit oorlaat aan politici, joernaliste en<br />
sportadministrateurs, laat hy daardie stukkie van die wêreld waar God<br />
hom geroep het om die sout van die aarde en lig vir die wêreld te wees,<br />
skromelik in die steek” (Theron 1986:195).<br />
Dit lyk egter nie of die kerk en lidmate konstruktief en sinvol met hierdie<br />
versoeningstaak besig is nie. Inteendeel, dit lyk eerder of die kerk al meer irrelevant<br />
raak. “Mense is nie teen die kerk nie, hulle gee net nie om nie. Die kerk tel nie meer vir<br />
hulle nie, hulle verwag niks meer van die kerk nie” (Smit 2008:elektroniese bron). Vir<br />
die moderator van die Wes-Kaap se sinode is dit selfs erger: “Ek sien wit mense wat<br />
moed opgee met swart mense en swart mense wat moed opgee met wit mense. Ek<br />
sien te veel gelowiges wat moed opgee met die toekoms van die land en die kerk”<br />
(Hanekom 2011a:8). Landman (aangehaal in Leonard 2012:elektroniese bron) stel dit<br />
nog sterker dat die lidmate vasklou aan die kerk en nie juis opgewonde raak oor<br />
versoening en hereniging nie: “So the last fortress people feel that they have, the<br />
church, they feel must be Afrikaans and it must be reformed. So when they talk about<br />
unification, people feel that 'they'll take my church and I will have nothing left'. It is<br />
those obstacles we'll still have to overcome.”<br />
Die vraag van die eerste rondte gesprekke oor die rol van die kerk as normgewer in die<br />
gemeenskap [Albert 6-586] het geword ek glo nie die kerk speel ʼn rol<br />
nie. Ek dink die kerk trap water. Die NG Kerk trap water [Frans<br />
9-761] en Ek dink die kerk speel geen rol nie. Ek weet nie wat<br />
hulle doen nie [Danie 13-339].<br />
Die transformasie van die eksterne gemeenskap het ʼn groot invloed op die kerk, maar<br />
net so ook dit wat binne die kerk self aan die gebeur is. “Transformasie in die NG Kerk<br />
is egter nie alleen op politieke-kulturele gebied nie, maar hou ook verband met die<br />
interne kerklike situasie soos die kerk se identiteit, sy teologisering, sy rol in die<br />
samelewing eietydse kerkwees en so meer” (Kruger & Hofmeyr 2009a:144). Hieroor<br />
skryf Willem Jordaan (2012:elektroniese bron) dat die kerk wegbeweeg van ʼn<br />
“verburgerlikte godsdiens” waarin volksbelange en kerkbelange verstrengel is na ʼn
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p292<br />
“belewenis van ʼn diep gesetelde Christelike spiritualiteit.” Hy gaan voort:<br />
Vir sommige ouer mense was dié verandering te drasties. Hulle voel<br />
nie meer tuis in die kerk nie. Alles het ‘volksvreemd’ geword en die<br />
‘tradisie’ word verloën. Baie van hulle het al die kerk verlaat en nog<br />
meer sál. Vir veral jonger mense is die kerk se historiese, patriargale<br />
politieke bagasie verstikkend. Boonop is die veranderinge hierbo net<br />
nie ingrypend genoeg om hulle aktief aan die kerklike lewe te laat<br />
deelneem nie.<br />
Dit is dus duidelik dat die uitdaging wat aan die NG Kerk gestel is, groot is. Aan die een<br />
kant is daar die meerderheid van die Kerk se lidmate wat reeds oor die ouderdom van<br />
60 jaar is (Oosthuizen, aangehaal in Leonard 2012:elektroniese bron) en wat in<br />
apartheid grootgeword het. Aan die ander kant is daar die tieners en skoolverlaters,<br />
selfs jong volwassenes, wat post-apartheid leef. En dan is daar ook die ongemaklike<br />
tussen-in groep. Aan al hierdie lidmate moet die NG Kerk leiding gee oor die lewe in<br />
hierdie nuwe Suid-Afrika.<br />
6.3 Die Kerk doen goed<br />
Die indruk word soms geskep dat die NG Kerk net probleme het en nie ook<br />
suksesverhale nie. Dit sou egter onwaar wees. Die Kerk vermag baie meer as wat<br />
algemeen besef word, maar dis gewoonlik in stilte agter die skerms. So byvoorbeeld<br />
vertel Danie Mouton (2008b:12) van die sukses van die NG Kerk Port Elizabeth<br />
Sentraal wat hande gevat het met ʼn Ghanese pastoor en nou ʼn weeklikse erediens vir<br />
Wes-Afrikane aanbied. Barnard Steyn (2008:14) vertel die suksesverhaal van “die<br />
klein-plattelandse dorpie, Pearston” waar gelowiges oor die kleurgrens heen mekaar se<br />
hande vat om mekaar se nood te verlig. Die gedwonge skeiding van apartheid het plek<br />
gemaak vir ʼn nuwe “multi-kulturaliteit”.<br />
In die meer onlangse verlede was dit die leraar van Delmas wat opgestaan het teen ʼn<br />
groep verregse mense wat in die dorp betoog het. Hulle betoging het gevolg na die<br />
moord op ʼn baba en ’n dagmoeder in die dorp (Pretorius & Matipa 2012:elektroniese<br />
bron). Ds. Snyman (2012:elektroniese bron) sê die betogers het die “droom van ’n<br />
Delmas waar regverdigheid en geregtigheid heers en verskillende groepe mekaar respekteer<br />
en lewensruimte gun”, kom vertrap. Verskillende mense, ook kerkleiers
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p293<br />
(Büchner 2012:elektroniese bron), het positief hierop gereageer. In ʼn onderhoud met<br />
Gaum (2011:18) beskryf die koerantredakteur Tim du Plessis die rol van die kerk só:<br />
Die Afrikaanse kerke doen nie meer politiek soos in die ou dae nie.<br />
Hulle is nou terug by die kernrol wat kerke in die samelewing moet<br />
vervul, en dit it reg. As die Afrikaanse kerke hulle geroepe voel om ʼn<br />
profetiese stem te laat hoor, doen hulle dit saam met die breë<br />
religieuse gemeenskap. Soos dit hoort. In die breë Afrikaanse<br />
gemeenskap is die Afrikaanse kerke moreelbouers en ankerpunte vir<br />
stabiliteit en moraliteit in ʼn wêreld in beroering.<br />
Ongelukkig is die Kerk ook deel van hierdie gebroke werklikheid. Die patrone van die<br />
verlede word nie so gou ontglip nie. Een hiervan is rassisme.<br />
6.4 Die Kerk sukkel steeds<br />
Uit die navorsing is dit duidelik dat ʼn groot aantal van die mede-navorsers – en ander<br />
wit mense – hulself nie as rassisties beskou nie. Dit is egter ewe waar dat baie<br />
opmerkings en uitdrukkings ʼn onderliggende rassisme verklap. Hieroor tree Nico Smith<br />
(2010b:14) met Kerkbode se redakteur, Anton Pienaar, in gesprek. Pienaar (2010a:9)<br />
vra waarom die VGK die NGK as rassisties beskou. Smith antwoord deur te vertel van<br />
ʼn ondersoek wat hy in die Vrystaat gedoen het oor die skeuring in VGK gemeentes. “In<br />
die 14 gemeentes wat ek besoek het, was in al die gemeentes van die VGK die<br />
plaaslike NG gemeentes aangewys as medeverantwoordelik vir die skeuring.” Hy wys<br />
ook op die houding van NG Kerk leiers wat as paternalisties en neerbuigend beleef is.<br />
Pienaar (2010b:14) antwoord die besware deur aan te voer dat dit nie sy<br />
“gewaarwording” is dat die kerk “nog rassisties is nie” en “dat die kerk rassisme<br />
agtergelaat het, en dat die kerk spyt is oor sy onderskrywing van die rassisties<br />
gebaseerde politieke bestel van apartheid.” Hy gee egter toe dat daar “nog rassiste in<br />
die NG Kerk is, en in die VG Kerk.”<br />
Hieroor sou Weingarten (2000) waarskynlik aanvoer dat wit mense wel bewus is van<br />
die voortgaande rassisme en dat hulle in staat is om iets daaraan te doen. Hulle is dus<br />
volledig in die groen kwadrant. Die pogings tot ontkenning van hierdie rassisme plaas<br />
hulle egter in die rooi kwadrant waar hulle aanvoer dat hulle nie bewus is van so iets
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p294<br />
nie. Na die WVK proses is sodanige ontkenning nie meer moontlik nie. Wat wel waar<br />
is, is dat wit mense nou bemagtig is om iets daaromtrent te doen. Mike [10-253] se<br />
verweer dat wetgewing hom beperk het in sy optrede teenoor swart mense is nou nie<br />
meer geldig nie. Dis egter ʼn ope vraag of sy gedrag gaan verander.<br />
As die NG Kerk ʼn positiewe bydrae wil lewer tot versoening in die land, sal ʼn paar<br />
dinge moet gebeur. Die NG Kerk sal ten alle koste moet vermy om weer laer te trek in<br />
ʼn eksklusiewe wit enklawe (Cilliers 2011:elektroniese bron). Daarby sal die NG Kerk<br />
die teoretiese skuldbelydenisse van die verlede, soos in Kerk en Samelewing, konkrete<br />
gestalte moet gee in die lewens van lidmate. ʼn Belangrike aspek hiervan is om wit<br />
lidmate te oortuig van hulle bevoordeling in die ou bedeling en om hulle te help om<br />
korrek hierop te reageer. Vir Christene wat leef vanuit God se vergifnis in Jesus<br />
Christus, behoort dit nie ʼn probleem te wees om hieroor skuld te bely nie.<br />
7. Skulderkenning<br />
Dit het die NG Kerk baie lank geneem om te erken dat die beleid van apartheid, wat die<br />
Kerk teologies gesteun het, verkeerd was. Dit was eers in 1986 en 1990 dat die NG<br />
Kerk die moed gehad het om dit amptelik te bely. ʼn Groot aantal lidmate was dit egter<br />
nie eens met die Algemene Sinode nie en het die NG Kerk verlaat, of agtergebly en in<br />
stilte onttrek. In sy beoordeling van Kerk en Samelewing 1986 skryf Strauss (2011:517)<br />
dat die negatiewe daarvan “sy onvermoë [was] om die hele NG Kerk met hom saam te<br />
neem.”<br />
Sedert 1986 het die NG Kerk nie genoeg gedoen om lidmate te oortuig dat apartheid<br />
verkeerd is nie. Krog (2003:247) beweer die NG Kerk was “consumed by problems of<br />
survival” eerder as om lidmate te begelei oor skuld oor apartheid:<br />
Was there debates in the church about the extend of accountability, of<br />
collective guilt, of shame? Was there discussions about what<br />
forgiveness entails, reconciliation? If indeed it happened, the country<br />
heard very little of it in public. The language of accountability and<br />
forgiveness was not formed in such a way that church members could<br />
learn to take it on their tongues.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p295<br />
Wanneer Krog (2003:248) praat oor gesamentlike dienste en gemengde kersopvoerings,<br />
is een dominee se eerlike antwoord: “Then we can close up shop.” Sy<br />
reageer: “My counter question is: can this country afford that ten years down the line of<br />
democracy more than 80% black people has never shared a piece of bread with a<br />
white person?” (Krog 2003:248).<br />
Dit sal die Kerk baat om dieselfde les as Nico Smith se vrou Ellen te leer:<br />
In my ouerhuis is die politiek altyd as ‘onchristelik’ beskou. Nico het my<br />
egter gehelp om te verstaan dat die evangelie van Christene optrede<br />
verwag – ons moet teen ongeregtigheid opstaan veral waar daar op<br />
mense se regte inbreuk gemaak word (Jones 2012a:15).<br />
Die een kwessie wat die saak van praktiese erkenning van skuld op die spits dryf, is die<br />
debat rondom die Belydenis van Belhar. Hierdie saak is reeds in hoofstuk vier<br />
aangeraak. As die NG Kerk ernstig is oor die skuldbelydenis oor apartheid en die<br />
strewe na hereniging, sal die kwessie rondom Belhar spoedig opgeklaar moet word<br />
deur die amptelike vergaderings van die Kerk, maar ook deur die lidmate. Hieroor sê<br />
Kobus Gerber (2011:3) die Algemene Sekretaris van die NG Kerk: “Die kerke van die<br />
NG Kerkfamilie is dit aan die land en die wêreld verskuldig om hande te vat” Isak<br />
[16-390] skryf hieroor:<br />
Die Gereformeerde kerke – NG Kerk – spook steeds met<br />
die Belhar belydenis en die kerkeenheid. Ek dink dit<br />
is jammer. Steek die kerk, wat by uitstek die<br />
boodskap van versoening, vergifnis ens. moet uitdra,<br />
nie ʼn bietjie af teen ander instellings en strukture<br />
in ons land nie?<br />
Die Belydenis van Belhar met sy klem op eenheid, geregtigheid en versoening praat<br />
oor temas wat tydens apartheid nie baie aandag gekry het in die NG Kerk nie. Daarom<br />
is dit te verstane dat hierdie temas vir sommige ongemaklik is, maar tog het die<br />
Algemene Sinode reeds gesê dat die NG Kerk die inhoud van die belydenis kan<br />
onderskryf. Blykbaar stem lidmate nie hiermee saam nie. Pienaar (2010a:9) praat van<br />
die “massa NG lidmate wat op kerkhereniging die rug gedraai het.” Schoeman<br />
(2010:148) wys daarop dat net 18% van lidmate die Belydenis van Belhar persoonlik<br />
aanvaar teenoor 82% wat of onseker is, of daarteen gekant is.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p296<br />
Verskillende redes word aangevoer vir die verwerping van Belhar. In hoofstuk vier is<br />
reeds gewys op Strauss (2005:560) wat aanvoer dat Belhar nie gaan oor<br />
“kernwaarhede van die Bybel” nie, maar slegs oor “periferiese morele waardes”. Daar<br />
is ook aangetoon hoedat Hartney (2011:elektroniese bron) hierdie standpunt weerlê.<br />
Ongeag die standpunte van die akademici, is die beswaar van lidmate veral<br />
gekonsentreer op die sogenaamde politieke bagasie van Belhar. Wanneer oudgeneraal<br />
Johan van der Merwe, gewese polisiekommissaris, ʼn vyftien bladsy lange<br />
memorandum aan die dagbestuur van die moderamen van die NG Kerk se Algemene<br />
Sinode stuur, is sy beswaar nie teologies nie, maar voer hy aan dat die belydenis<br />
gehelp het “om die geweld en terreur, asook kerkleiers se betrokkenheid daarby, te<br />
regverdig” (Jackson 2012a:elektroniese bron). Van der Merwe ondersoek nie die<br />
meriete van Belhar nie, maar bevraagteken die motiewe van diegene wat ʼn rol gespeel<br />
het in die ontstaan van die belydenis. “Volgens hom het Boesak met verborge agendas<br />
gewerk en kerklike vergaderings gemanipuleer om apartheid tot sonde te verklaar,<br />
waarna Belhar opgestel en aanvaar is” (Jackson 2012a:elektroniese bron). Hierop<br />
antwoord Botman (aangehaal in Jackson 2012b:elektroniese bron): “as Belhar politieke<br />
bagasie gehad het, sou gereformeerde kerke in die VSA en Europa dit nie kon aanvaar<br />
nie.” Nog ʼn prominente figuur uit die apartheidsdae, oud-generaal Constant Viljoen,<br />
waarsku dat Belhar tot skeuring in die NG Kerk kan lei en dat die NG Kerk baie goeie<br />
lidmate gaan verloor, want die leierskorps is besig om onder die lidmate “uit te<br />
hardloop” (Ley 2012:elektroniese bron).<br />
Dit wil vir my voorkom asof die NG Kerk in 1982 en 1986 so onkant betrap is met die<br />
status confessionis van die destydse NG Sendingkerk dat ʼn tipe “knee jurk” reaksie<br />
plaasgevind het. In die proses is die Belydenis verdag gemaak deur dit te koppel aan<br />
persone wat in die wit gemeenskap ongewild was vanweë hulle anti-apartheid<br />
uitsprake. Hier dink ek veral aan iemand soos dr. Allan Boesak. Met verloop van tyd<br />
het daar ʼn nugterheid ingetree en kon die NG Kerk aanvanklik die inhoud van Belhar<br />
goedkeur en by die afgelope 2011 Algemene Sinode ook besluit om die kerkordelike<br />
pad te loop om die Belydenis amptelik deel van die Kerk se belydenisgrondslag te<br />
maak. Die probleem is nou egter dat die verdagmakery van die Belhar<br />
Belydenis in lidmate se gedagtes vassteek. Hieroor berig Van der Merwe<br />
(2011:elektroniese bron):<br />
Prof. Fanie Snyman, dosent in Ou- Testamentiese wetenskap aan die<br />
Universiteit van die Vrystaat (UV), het in sy kommentaar op die
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p297<br />
besprekings gesê dat die NG Kerk vandag die slagoffer van sy eie<br />
propaganda teen die Belydenis van Belhar is. ‘Ons pluk vandag die<br />
bitter vrugte van ons teenkanting.’<br />
7.1 Vars stemme oor Belhar<br />
In die onlangse verlede is daar ook ander, meer positiewe, stemme oor die Belydenis<br />
van Belhar gehoor. Die eerste amptelike liggaam wat ʼn rol gespeel het in hierdie<br />
ontluikende verhaal, was die sinode van die Wes-Kaap. Tydens hulle sitting in 2011<br />
neem hulle met ʼn oorweldigende meerderheid die volgende besluit:<br />
Die sinode is oortuig dat die Bybelse eis vir geregtigheid vir alle mense,<br />
versoening tussen alle mense en die eenheid van die kerk tot die kern<br />
van die evangelie behoort. Die Belydenis van Belhar verwoord hierdie<br />
evangeliese eis om geregtigheid, versoening en eenheid op 'n ander<br />
wyse as die ander belydenisskrifte van die kerk. Die sinode aanvaar as<br />
kerkvergadering die Belydenis van Belhar en daarom versoek hierdie<br />
vergadering die Algemene Sinode om die Belydenis van Belhar op 'n<br />
kerkordelike wyse deel van die Nederduitse Gereformeerde Kerk se<br />
belydenisgrondslag te maak (Ned Geref Kerk Wes-en-Suid-Kaap<br />
2011:elektroniese bron).<br />
Teen die einde van 2011 besluit die Algemene Sinode “om die Belydenis van Belhar op<br />
kerkordelike wyse deel van die NG Kerk se belydenisgrondslag te maak en dra dit aan<br />
die Moderamen op om die nodige kerkordelike prosesse hiervoor in werking te tel”<br />
(Ned Geref Kerk 2011a:elektroniese bron). Die reaksies hierop was uiteenlopend. Aan<br />
die een kant is daar Dawid Kuyler (2011:elektroniese bron) skriba van die Algemene<br />
Sinode van die VGKSA wat dit as “an awesome moment” beskryf en die Oos-Kaap<br />
sinode (2012) wat dit ʼn “instrument vir diensbaarheid” noem. Hierteenoor is daar die<br />
NG Gemeente Kroonstad-Môrewag wat selfs nog voor die Algemene Sinode se besluit<br />
teen Belhar uitgevaar het as ʼn “ketterse dokument” (Kerkbode 2011:6).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p298<br />
7.2 Saam vorentoe<br />
Op die pad vorentoe sal die NG Kerk hande moet vat met ander lede van die NG Kerkfamilie.<br />
Uit dit wat reeds gesê is, is dit duidelik dat nie almal in die NG Kerk weet wat<br />
apartheid aan swart medegelowiges gedoen het nie. As daarvoor meer begrip was, sou<br />
daar ook meer begrip vir die aandrang op Belhar gewees het.<br />
In 1998 skryf Gerloff (1998:48) wat vanuit ʼn Duitse perspektief na Suid-Afrika kyk die<br />
volgende:<br />
Only when Christians begin to break through... racial barriers, when<br />
they start listening to the insights, perspectives, joys and sufferings of<br />
those outside their own walls, some emotional identification and<br />
comfort will happen. Only costly exposure can bring forgiveness! ...<br />
What I observed in South African ‘mainline’ churches, is, with rare<br />
exceptions, the opposite. In particular, many white Christians do not<br />
see any need to ‘socialise’ with others differently than before. In united<br />
functions, they look rather disconnected to black or coloured<br />
participants. Worse, I met those who now underplayed cultural<br />
differences, as if these were no longer real.<br />
Die versoek van Meiring (1998:21 en 2003b:119) wat in hoofstuk een genoem is,<br />
naamlik dat die NG Kerk mini-WVK sittings moet hou om mekaar se storie te kan hoor<br />
en verstaan, blyk na al die jare nog net so relevant te wees. Hieraan het die Kerk nog<br />
nie (genoeg) aandag gegee nie. Dit sou deel van die verklaring kon wees oor hoekom<br />
NG Kerk lidmate so sukkel om skuld te bely oor apartheid.<br />
7.3 Lidmate en skuldbelydenis<br />
Ten tye van die aanvanklike navorsing was daar ʼn storie in omloop dat die onmoontlik<br />
was om iemand te kry wat apartheid gesteun het. Dit kom ook in van die gesprekke na<br />
vore: daar was niemand wat nog ooit vir die Nasionale Party gestem<br />
het nie, dis die gangbare ding. Toe ek hierdie transkripsie<br />
deurlees, toe dink ek ook – as dit waar is, hoe het dit gebeur<br />
dat daar 'n beleid was wat ons as apartheid geken het... [Albert<br />
2-070]. Ook onder die mede-navorsers was dit so. Heelparty het aanspraak gemaak
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p299<br />
om een of ander vorm van verset teen apartheid. Mike [3-704] twyfel of hy ooit<br />
gestem het voor 1994 en Johan [3-707] beweer hy het nie elke keer vir<br />
dieselfde ding gestem nie omdat die party ook beweeg het in sy beleid. Danie<br />
[2-422] beweer selfs ek kon gebruik maak van die NP om hierdie hele<br />
proses te probeer omdraai. Dalk was Wim Dreyer, die redakteur van die<br />
Hervormer (Dreyer 1998:2) die eerlikste toe hy sê “dat Afrikaanssprekendes<br />
doodgewoon nie skuldig voel oor apartheid nie.” Hy skryf verder dit is “sinneloos om<br />
van kollektiewe skuld en skuldbelydenis te praat. Mense het doodgewoon nie ʼn<br />
skuldgevoel nie.” Dreyer se argument dat “ons in Jesus Christus ook vergifnis ontvang<br />
het en verlos is van alle skuld” (Dreyer 1998:2) hou egter nie water nie. Vergifnis moet<br />
immers gepaard gaan met sondebesef. In ʼn hoofartikel reageer Beeld<br />
(1998a:elektroniese bron) so:<br />
Ons sou ten minste verwag dat al die weersinwekkende dinge wat in<br />
die naam van apartheid gepleeg is deur die blad veroordeel sou word.<br />
Skuldvergifnis beteken tog seker nie 'n mens kan maar lustig<br />
voortgaan met verkeerde dinge en dat jy oor niks skuldig hoef te<br />
voel nie.<br />
Sommige mede-navorsers [Linda 13-506] maak dieselfde sprong as die Hervormer:<br />
omdat ons in Christus vergewe word, hoef ons nie meer skuldbelydenis te doen oor<br />
apartheid nie. Vir my lyk dit al te veel na ʼn ontduiking van die verantwoordelikheid van<br />
skulderkenning. Die Kerk het die taak om lidmate daarin te begelei, maar die Kerk<br />
deins klaarblyklik weg daarvan. Ek het reeds gewys op die sewe sogenaamde reuse<br />
wat deur SACLA geïdentifiseer is (Bisschoff 2008:10). Behalwe vir seksisme, is<br />
rassisme die “reus” wat die minste aandag kry in die NG Kerk. Een van die redes wat<br />
dan daarvoor aangevoer word, is “vrees vir reaksie van wit lidmate dat rassisme weer<br />
genoem word” (Bisschoff 2008:11) as gevolg van ʼn skuldgevoel en ʼn begeerte dat die<br />
verlede nou agtegelaat moet word.<br />
Voordat die verlede egter agtergelaat kan word, moet dit eers hanteer word. Volgens<br />
Gous (2008:5) het die NG Kerk ʼn ernstige behoefte aan interkulturele intelligensie, “the<br />
ability to deal with all the differences we encounter in life”. Ten opsigte van die Kerk<br />
gaan dit spesifiek oor ras-verskille. Dan sal wit lidmate van die Kerk kan wegkom van<br />
hulle dikwels meerderwaardige houding teenoor medegelowiges. Ten einde hierdie<br />
versoening te bewerk, sal dit nodig wees vir die wit Afrikaanse Christene om eers hand<br />
in eie boesem te steek. Versoening loop die pad van belydenis en vergifnis. In die
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p300<br />
volgende afdeling word versoening vanuit verskillende kante bekyk.<br />
8. Versoening en vergifnis<br />
Versoening in Suid-Afrika het alles te make vir die verhouding tussen verskillende<br />
rasgroepe. Die WVK het hierin ʼn belangrike rol gespeel, maar nie alles vir Suid-<br />
Afrikaners gedoen nie. Coetzee (2004:333) sê “Even the TRC did not succeed in its<br />
goal to achieve reconciliation.” Hy is nie die enigste een nie wat hierdie mening<br />
toegedaan is nie. Ook die voorsitter van die WVK, aartsbiskop Desmond Tutu (1998:6)<br />
herinner daaraan<br />
that the TRC is expected to promote, not to achieve, reconciliation.<br />
Reconciliation has to be the responsibility of all South Africans, a<br />
national project – and we hope that the churches and other faith<br />
communities will be in the forefront of this healing process which is<br />
possibly going to go on for decades.<br />
Die taak van voortgaande versoening lê vierkantig binne die terrein van die kerk se<br />
verantwoordelikheid. Dit is egter nie iets wat op ʼn voorafbepaalde manier gedoen kan<br />
word nie. Elke konteks van versoening is uniek en vra ʼn eie benadering. Daarom praat<br />
Barry (2006:709) eerder van die “dynamics... of social reconciliation” as van modelle.<br />
Barry (2006:702) sê dat die WVK die land daaraan herinner het dat versoening beide ʼn<br />
doelwit en ʼn proses is. Dan gaan hy voort:<br />
This reconciliation is not just a goal and a process; it is an intentional<br />
goal and process. In Christian terms it involves metanoia, repentance,<br />
a turning away from and a turning towards. It may also include<br />
reparation or restitution (Barry 2006:708).<br />
Hierdie doelbewuste “turning away”, die belydenis van sonde en oortreding is<br />
onontbeerlik, maar moeilik. Piet Meiring (1999b:243) se woorde hieroor is na meer as ʼn<br />
dekade steeds net so waar: “For many – especially white – South Africans, it was and<br />
still is extremely difficult to face the past, to acknowledge their responsibility, and to<br />
confess their guilt. But without that, there is still little chance of reconciliation.” Hy<br />
beklemtoon die belangrikheid van ʼn erkenning van skuld en die belydenis daarvan.<br />
Podles (2010:elektroniese bron) gaan verder en skryf ook oor berou as deel van die
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p301<br />
proses:<br />
For the offending party (or anyone else) to ask for forgiveness of an<br />
offense without repentance is the sin of presumption. In fact, it is worse<br />
than presumption, because it is asking a mere mortal to do something<br />
that is unbecoming to God. It is the ‘cheap grace’ that Dietrich<br />
Bonhoeffer denounced the Church for preaching – forgiveness without<br />
repentance.<br />
Dit is na hierdie selfde “cheap grace” wat Tutu (1998:5) verwys as hy sê dat die WVK<br />
by sommige ongewild is, omdat hulle ʼn goedkoop genade wil hê wat geen konfrontasie<br />
insluit nie. Ware versoening sluit egter in “an acknowledgment in word and deed”<br />
(Podles 2010:elektroniese bron) van die ware toedrag van sake.<br />
Podles (2010:elektroniese bron) gaan dan verder en vertel van ʼn dief wat skuld bely,<br />
maar wat weier om die gesteelde goedere terug te gee. Só iemand, sê hy, is in “a false<br />
situation.” Die skuldige erken dat daar benadeling was deur die aanvaarding van die<br />
verdiende loon en deur die gewilligheid tot restitusie. “To be truly repentant, the<br />
offender must not only acknowledge the truth of the situation, but also accept any<br />
punishment due him and will to make all the restitution that is possible.” Barry<br />
(2006:708) sluit hierby aan as hy sê versoening “may also include reparation or<br />
restitution. Indeed, it may also include living with the consequences of one’s choices,<br />
but this redemptively.”<br />
ʼn Belangrike insig wat Podles uitlig is dat enige doelbewuste “injury” op twee vlakke<br />
seermaak. Eerstens is daar die spesifieke daad self en tweedens is daar die minagting<br />
wat daarmee saamgaan. “This contempt is often more painful to bear than the injury<br />
itself. When a person does us an injury, he tells us: I am somebody, you are nobody; I<br />
am important, you are unimportant” (Podles 2010:elektroniese bron). Hieroor skryf hy<br />
verder:<br />
The offender must recognize that his offense has given the victim<br />
power over him; the positions are reversed. The offender, who<br />
regarded the victim as less important than himself, must now recognize<br />
that he is less important than the victim; he must humble himself before<br />
the victim and ask for forgiveness. This repentance, if sincere, must<br />
include a willingness to suffer punishment and a will to make restitution.<br />
A victim can then forgive the offender (Podles 2010:elektroniese bron).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p302<br />
In die apartheid-konteks is hierdie ʼn belangrike insig. Die benadeling van swart mense<br />
het nie net te make gehad met ekonomiese en ander diskriminasie nie, maar dit het<br />
(veral) ook gelê op die vlak van minagting van die benadeelde as persoon. In die<br />
versoeningsproses sal beslis hieraan aandag gegee moet word.<br />
Die proses van versoening is primêr ʼn taak van die kerk. In die lig van 2 Korintiërs 5:19<br />
(“Die boodskap van versoening bestaan daarin dat God deur Christus die wêreld met<br />
Homself versoen het en die mense hulle oortredinge nie toereken nie. Die boodskap<br />
van versoening het Hy aan ons toevertrou”) het die kerk as instituut die uitdaging om<br />
die versoening met God wat reeds bewerk is, ook sigbaar te maak tussen gelowiges. In<br />
hierdie sigbaarmaking van die versoening moet die kerk ʼn voorbeeld stel. Hieronder<br />
word ʼn aantal aspekte daarvan uitgelig. Die kerk sal ook die boodskap van restitusie as<br />
deel van versoening aan lidmate moet verkondig.<br />
8.1 Versoening: Kerk as instituut moet voorbeeld stel<br />
Die NG Kerk as instituut het reeds skuld bely oor apartheid. Die uitdaging is nou om die<br />
lidmate saam te neem op die pad na konkretisering van hierdie belydenis. Sonder dade<br />
sou, soos Jakobus sou sê, hierdie belydenis leë woorde wees. “The DRC evidently<br />
found it difficult to really and wholeheartedly confront its apartheid past” (Meiring<br />
2003a:254).<br />
Die WVK se verslag verwys ook na die kerke se unieke posisie in die Suid-Afrikaanse<br />
samelewing en die geleentheid wat dit skep vir versoening:<br />
Faith communities enjoy a unique and privileged position in South<br />
African society. They are widely respected and have far-reaching moral<br />
influence. As such, they should play a key role in healing and<br />
reconciliation initiatives (TRC 1998a:316).<br />
Wanneer gekyk word na die rol van die NG Kerk, is daar veral drie aspekte wat<br />
aangespreek moet word. Die NG Kerk as instituut moet as konkretisering van<br />
versoening die eenheidsproses met die ander lede van die NG Kerkfamilie finaliseer;<br />
die Kerk moet die lidmate pastoraal begelei ten opsigte van sake uit die verlede en die<br />
Kerk moet die lidmate begelei op die pad vorentoe.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p303<br />
8.1.1 Eenheid in die NG Kerkfamilie<br />
Die NG Kerk het oor dekades die politieke beleid van apartheid teologies gesteun en<br />
het dit ook in die Kerk geïmplementeer met aparte kerke vir verskillende rasse. Vir so ʼn<br />
kerk kan daar geen duideliker demonstrasie van die afskeid van apartheid wees as om<br />
te herenig met die ander lede van die NG Kerkfamilie nie. “There is no living unity<br />
amongst believers without real reconciliation, addressing the painful legacies from the<br />
past, healing the wounds of bronkenness and separation” (Smit 2005:363). Geen ander<br />
enkele aksie sal aan lidmate en die breë geloofsgemeenskap soveel sigbare<br />
uitdrukking gee van die erns van die NG Kerk se skuldbelydenis nie.<br />
Die voortgaande proses van gesprekvoering tussen die verskillende kerke in die familie<br />
is van die allergrootste belang. Daar is geen ander manier waarop die eenheid gevind<br />
sal word nie. Meer as ʼn kwart eeu gelede het Flip Theron hierdie tydlose stelling oor<br />
hierdie proses gemaak:<br />
Die gepaste struktuur wat in ons situasie uitdrukking sal gee aan die<br />
sola gratia, kan alleen gevind word wanneer die ‘familie’ saam soek.<br />
Juis in die saamsoek kom die eenheid na vore wat vrug is van die<br />
nederigheid van ʼn lewe van genade. Vir die blanke kerk, wat altyd<br />
gemeen het hy weet die beste, en vir die jonger kerke, wat tans taamlik<br />
oortuig is dat húlle die beste weet, sal dit sekerlik nie maklik wees nie.<br />
Alleen ʼn innerlike verbryseling kan dit bewerkstellig” (aangehaal in Du<br />
Toit et al 2002:179).<br />
Vroeër in die verslag is reeds gewys op die rol wat die Belydenis van Belhar in hierdie<br />
herenigingsproses speel. Daar is op gewys hoe die mede-navorsers daaroor voel<br />
asook die menings uit die breër kerkgemeenskap. Dalk is dit tyd dat die NG Kerk die<br />
belydenis losmaak van die ontstaanskonteks en op die inhoud alleen begin<br />
konsentreer. Dirkie Smit (2005:363) help hiermee as hy sê: “Apartheid is very<br />
deliberately never mentioned, precisely because a Reformed confession is<br />
necessitated by historical context, but its truth should extend further that the moment<br />
and the false teaching.”
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p304<br />
8.1.2 Begelei lidmate ten opsigte van die verlede<br />
Die WVK het hard gewerk om die verhale van die wreedheid van apartheid aan die<br />
land se inwoners te vertel. Oortreders en slagoffers kon hulle verhale kom vertel.<br />
Vroeër is reeds aangetoon dat die fokus op die oortreders en die slagoffers nie genoeg<br />
is nie. Vanuit sy betrokkenheid by die WVK skryf Piet Meiring juis oor die sukses van<br />
die luister na die slagoffer- en oortreder-verhale, maar hy vra ook na meer: “Maar die<br />
nasie het dit net so nodig gehad om na die waarheid te luister, om daarmee<br />
gekonfronteer te word, beskaam te word, daarmee te worstel – en uiteindelik om te<br />
ervaar hoe die waarheid ’n mens vry kan maak” (Meiring 2003b:121). Dis nodig dat<br />
“gewone” mense – in die lig van hierdie navorsing, “gewone” wit mense – die verhale<br />
moes hoor.<br />
Ook gewone wit Afrikaanse Christene moes hierdie verhale hoor. Lidmate van die NG<br />
Kerk sou al gehoor het dat die Kerk apartheid as sonde bely het, maar wat presies is<br />
dit wat verkeerd was? Smith (2010a:13) stel dit baie sterk:<br />
Maar nêrens, nee nêrens, het die kerk ooit uitgespel wat die aard van<br />
die sonde was en waarom die Bybelse regverdiging daarvan ʼn kettery<br />
was nie. Allermins is vergifnis gevra van hulle wat onder apartheid gely<br />
het. Só min het die NG Kerk geweet van die onderdrukkende lyding<br />
wat die gekleurde mense onder apartheid moes verduur.<br />
Lidmate moet begelei word om raak te sien wat jare gelede in die naam van apartheid<br />
aan ander Suid-Afrikaners, en medegelowiges, gedoen is. Eers wanneer dit raakgesien<br />
en erken word, kan vergifnis gevra en verkry word. Om skuld te bely, is egter nooit<br />
maklik nie. Meiring (2003b:120) skryf hieroor:<br />
...dit moet van die kerk se kant duidelik gestel word dat ware<br />
versoening nie kan plaasvind as die oortreders – ook hele<br />
gemeenskappe wat ander verontreg het – nie bereid is om openlik voor<br />
God en voor mekaar hulle skuld te bely en om vergifnis te vra nie. Sou<br />
die NG Kerk sy lidmate deur sy prediking en sy pastoraat op dié pad –<br />
wat dikwels ’n eensame en traumatiese pad is – kon begelei?<br />
Hoe traumaties dit ook al mag wees, kan hierdie aspek – erkenning van die verlede –<br />
nie oorgeslaan word nie.<br />
Reconciliation is a gift from God, true. But reconciliation also asks for
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p305<br />
human participation. Reconciliation is not possible without the quest for<br />
truth, even finding the most painful truth. For reconciliation is not<br />
synonymous with amnesia. It is built on truth, the truth that eventually<br />
sets one free (Meiring 2003a:255).<br />
Meiring (2003a:255) vergelyk die proses waardeur wit mense gaan met die rouproses<br />
soos beskryf deur Kübler-Ross (1970). Hy sê dat as leraars maar net kon vasstel in<br />
watter fase die lidmate is, “the DRC would have been able to guide them to the mature<br />
stage of acceptance, and peace, reaching out towards reconciliation.” Hierdie<br />
rouproses is steeds nie verby nie en die uitdaging aan die NG Kerk is byna ʼn dekade<br />
later nog net so groot. Ten opsigte van die verlede worstel lidmate, en leraars, onder<br />
andere met ʼn verlies aan status, invloed en geleenthede. Ten opsigte van die hede en<br />
die toekoms is dit dieselfde sake wat aandag vra. Hiermee sal die NG Kerk die lidmate<br />
moet help.<br />
8.1.3 Begelei lidmate ten opsigte van die hede en die toekoms<br />
Net soos wat lidmate pastorale begeleiding nodig het ten opsigte van die apartheidsverlede,<br />
so het hulle dit ook nodig ten opsigte van die hede en die toekoms.<br />
Verskillende take lê op die terrein van die kerk, sommige daarvan makliker as ander.<br />
Daar is reeds gewys op Meiring (2003b:119) se versoek dat die NG Kerk sogenaamde<br />
mini-WVK sittings moet hou om lidmate bloot te stel aan die narratiewe van die ander.<br />
Vir Smit (2005:361) is daar ʼn diepliggende probleem wat die NG Kerk sal moet<br />
aanspreek: “This is indeed one of the lasting legacies of apartheid that many have lost<br />
their confidence and trust regarding claims about the Bible, its truth, and its<br />
message...”. Die NG Kerk sal uiters waaksaam moet wees in die gebruik van die Bybel<br />
om standpunte mee te motiveer. Dit sal waarskynlik ʼn tydsame proses wees om weer<br />
die NG Kerk se geloofwaardigheid op te bou.<br />
Koopman (2008:163) skryf oor die versoening waarna Belhar verwys. Hy koppel dit aan<br />
die twee dimensies van versoening soos dit in Paulus se teologie na vore kom, naamlik<br />
hilasmos en katalassoo. Die term hilasmos verwys na boetedoening terwyl versoening<br />
as katalassoo verwys na die harmonieuse verhouding met die ander. Hierin sluit hy aan<br />
by Volf (1996) se konsep van embrace:
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p306<br />
the embrace of different races, tribes, nationalities, socio-economic<br />
groups, genders, sexual orientations, age groups, ‘normal’ and<br />
disabled people. To this list one could add the embrace of humans and<br />
nature.<br />
Die uitdaging vir die NG Kerk is dus om weg te beweeg van ʼn eksklusiewe benadering<br />
waar lidmaatskap en bywoning van die erediens beperk was deur rasgroep of enige<br />
ander arbitrêre voorwaarde. Ter wille van geloofwaardigheid sal die NG Kerk getrou<br />
aan die Bybelse riglyne (onder andere 1 Korintiërs 12:12,13) moet (begin) leef.<br />
Om versoening te bewerk, is nie eenvoudig nie, en ook nie goedkoop nie. In aansluiting<br />
by die tweede woord vir versoening sê Koopman (2008:163): “Reconciliation as<br />
hilasmos has to do with the expiation of wrongs and stumbling blocks to atonement (atone-ment).”<br />
Versoening het alles te make met geregtigheid; dit is twee kante van<br />
dieselfde muntstuk. Om dus te praat van versoening beteken dat ook gepraat moet<br />
word oor geregtigheid. Met ʼn agtergrond van (rasse)diskriminasie, sal Suid-Afrikaners<br />
met mekaar moet praat oor ʼn regstelling van daardie ongelykheid. Meiring (2003a:255)<br />
sê:<br />
To speak of reconciliation means to speak out against injustice,<br />
missing issues of affluence and poverty, of unemployment and Aids,<br />
discussing highly emotive issues of land, of affirmative action, of<br />
restorative justice and reparation. Not everyone is overly enthusiastic<br />
about these issues... But the issues are ignored at our peril.<br />
Hiermee stem August (2005:21) volmondig saam: “Critical to the process is the fact<br />
that reconciliation and reconstruction or transformation are flip sides of the same coin.”<br />
Hierin word hy ondersteun deur Smit (2005:363) wat sê “There is... no real<br />
reconciliation without addressing the blatant and crying social and economic divisions<br />
and injustices in society – and vice versa.”<br />
Oor hierdie kwessie van die koste van versoening vertel Meiring ʼn onthullende verhaal.<br />
Een aand nadat hy opgetree het by ʼn gemeente waar hy oor versoening gepraat het, is<br />
hy en ʼn vriend op pad huis toe. Sy vriend sê: “Piet, of course we want reconciliation.<br />
Who in his right mind does not want reconciliation in South Africa? But then, please, at<br />
the lowest possible price. Uitverkopingsprys!” (Meiring 2003a:255). In reaksie hierop<br />
skryf Meiring dan, met verwysing na die Duitse teoloog: “what we need in South Africa
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p307<br />
is a rewriting of Dietrich Bonhoeffer’s theology – not a theology of Costly Grace, but a<br />
theology of Costly Reconciliation.” Versoening is inderdaad ʼn duur onderneming, omdat<br />
dit restitusie van die oortreders en bevoordeeldes vra.<br />
8.2 Restitusie as deel van versoening<br />
Bloot vanuit ʼn pragmatiese oogpunt beskou, is dit belangrik dat Suid-Afrika ʼn<br />
ekonomiese herstel sal kry. Alexander (2001:475) is reg as hy sê: “The real situation is<br />
that hardly any change has taken place in the realtions of economic power and control.”<br />
Jones (2012b:elektroniese bron) skryf oor die ongelyke verdeling van rykdom in Suid-<br />
Afrika waar die rykste 20% van die bevolking ongeveer 57% van die totale inkomste<br />
verdien. Dan skryf hy:<br />
Dis tog duidelik dat daar net vrede, versoening en sukses sal wees as<br />
die speelveld vir almal gelyker word. As ons die armes nie lig en<br />
bemagtig nie, gaan ons ’n revolusie hê. En hoe langer ons dit<br />
‘kunsmatig’ uitstel hoe intenser gaan dit wees (Jones<br />
2012b:elektroniese bron).<br />
Hierin sluit hy aan by ʼn uitspraak van Beyers Naudé van jare gelede: “true<br />
reconciliation was only possible when we bridge the economic gulf, for you can’t build a<br />
society of justice on the increasing gap between rich and poor” (aangehaal in Murray &<br />
Garrido 1997:8). Die motivering vir diensleweringsbetogings is volgens Rondganger<br />
(2012:elektroniese bron) hierdie gaping tussen ryk en arm: “Now they have taken a<br />
stance; and violence and looting are the only way they believe will get the<br />
government’s attention.” Vir hom is dit die “people’s anger at the government’s failure<br />
to deliver.” Jones (2012b:elektroniese bron) is heeltemal reg as hy hieroor skryf: “Suid-<br />
Afrika is ’n betreklike ryk land. Ons het genoeg hulpbronne sodat mense nie saans<br />
honger hoef te gaan slaap nie.” Die algehele uitwissing van armoede is waarskynlik nie<br />
haalbaar in die afsienbare toekoms nie, maar<br />
In ’n land waarin een deel van die bevolking ryk is en ’n ander deel nie<br />
weet waar vanaand se kos vandaan gaan kom nie, kan ’n mens nie oor<br />
versoening praat sonder om ook oor armoede, vereensaming en<br />
magteloosheid te praat nie (Meiring 2003b:119).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p308<br />
Dit is by Krog (1998a:109) waar ek die eerste keer die storie van die gesteelde fiets<br />
gehoor het. Sy dig dit toe aan Vader Mxolisi Mpambani wat dit tydens ʼn etensuur<br />
byeenkoms vertel. ʼn Seun steel ʼn ander een se fiets. ʼn Jaar later gaan die dief na die<br />
ander seun en vra vir versoening. Hulle moet wat agter lê vergeet en aanbeweeg. “And<br />
what about the bicycle?” vra die seun, waarop die dief antwoord: “No, I am not talking<br />
about the bicycle. I am talking about reconciliation.” Hierdie eenvoudige verhaal<br />
illustreer die absurditeit van so ʼn situasie. Versoening sonder die herstel van die onreg<br />
is ondenkbaar en geen ware versoening nie.<br />
Versoening vir Christene is meer as net die praktiese nood; daar is ook ʼn teologiese<br />
dimensie daaraan. Daarom sê Kgatla (2011:elektroniese bron) “It is a grievous [sin]<br />
mistake to try to short-circuit the process of lasting reconciliation by skipping<br />
restitution… The road to authentic reconciliation goes via restitution – reversal of unjust<br />
enrichment.”<br />
Vir Christene moet enige poging tot herstellende geregtigheid begin by God se<br />
onverklaarbare genade. Hieroor skryf Naudé (2003:141) “Any talk of restorative justice<br />
must therefore begin in the proclamation of God’s gracious non-retributive justice in<br />
Christ who carried South Africa’s past injustices while we were still helpless and wicked<br />
[sy beklemtoning] (Rom 5:6).”<br />
Naudé (2003:142) skryf uitvoerig oor die aard van God se vergifnis en die mens se<br />
reaksie daarop. Hy vertrek van die objektiewe aard van God se vergifnis en dan skryf<br />
hy oor die “impossible possibility” dat ʼn mens God se genade en bevrydende<br />
geregtigheid ontvang het “and then close your heart to structural injustice and to talk<br />
easily about love without deed (ergos) or truth (aletheia).”<br />
Hy antwoord potensiële besware teen sy argument deur aan te sluit by die<br />
Heidelbergse Kategismus Vraag en Antwoord 64 wat vra of so ʼn onverdiende<br />
regverdiging nie sal lei tot onverskilligheid en roekeloosheid nie. Die antwoord van die<br />
kategismus is “Nee, want dit is onmoontlik dat ’n mens wat deur ’n ware geloof in<br />
Christus ingeplant is, nie vrugte van dankbaarheid sal voortbring nie.” (Ned Geref Kerk<br />
1983:147).<br />
Met verwysing na Hebreërs en 1 Johannes voer hy aan “it is from an understanding of<br />
God’s reconciliation in Christ and the Spirit, exemplified in the church, that calls for
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p309<br />
(restorative) justice flow” [sy beklemtoning] (Naudé 2003:143). Hy maak dan ʼn sterk<br />
saak daarvoor uit dat hierdie vorm van geregtigheid nie as ʼn suiwer politieke diskoers<br />
beskou moet word nie. Indien dit gebeur, sê hy:<br />
restorative justice becomes – theologically speaking – a law of the old<br />
covenant, no matter whether motivated by liberal human rights values,<br />
quotations from Scripture, or feelings of either vengeance or guilt.<br />
Hy argumenteer dan verder dat dit belangrik is om by geregtigheid te begin. As jy by<br />
die wet, die verpligting begin, sal jy nooit genoeg kan doen nie. In so ʼn geval is<br />
herstellende geregtigheid ʼn plig wat op elkeen rus. Hierteenoor staan die vertrekpunt<br />
vanuit God se geregtigheid wat die oortreder vergewe “toe ons nog magteloos was”<br />
(Romeine 5:6). Nou kan die oortreder herstellende geregtigheid toepas, nie as plig nie,<br />
maar as teken van dankbaarheid.<br />
In die lig van bogenoemde argument staan die vraag: As God dan só vergewe, waarom<br />
is sommige wit Afrikaanse Christene so bang om skuld aan apartheid te bely? Daar<br />
sou uiteraard verskillende moontlike antwoorde kan wees. Die ergste sou wees as<br />
Christene nie glo wat hulle bely nie. ʼn Ander moontlikheid wat al in hierdie verslag<br />
uitgelig is, is dat sekere mense geen rede sien om enigiets oor apartheid te bely nie. ʼn<br />
Derde moontlikheid sou wees dat hulle bang is vir die gevolge van so ʼn belydenis. As jy<br />
een maal bely het, kan jy dit nie ongedaan maak nie, en watter prys sal daar dan van<br />
jou gevra kan word?<br />
Die doel van herstellende geregtigheid is nie om individuele persone te bevoordeel nie.<br />
Dit fokus is eerder op die kollektiewe groep wat benadeel is. Verdoolaege (2008:18)<br />
skryf: “The basic idea behind this kind of justice is not to achieve individual satisfaction<br />
or compensation, but to establish equality, humanity and respect among members of a<br />
society.”<br />
Gesprekke word ongemaklik wanneer gepraat word oor regstellende aksie,<br />
herverdeling van landbougrond en welvaartsbelasting. As Suid-Afrikaners egter ernstig<br />
is oor versoening, sal hierdie gesprekke gevoer móét word. Die gevaar is dat die kerke<br />
hierdie gesprekke oorlaat aan die politici wat dikwels die teenoorgestelde reaksie by<br />
die verskillende bevolkingsgroepe ontlok. Die politieke debat bring dikwels nog meer<br />
verdeeldheid eerder as versoening. Die NG Kerk kan hierin ʼn rol speel deur ʼn<br />
teologiese debat oor hierdie sake te bevorder. Meiring (2003b:119) vra:
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p310<br />
Sien die NG Kerk kans om sy lidmate op dié pad te begelei? Om self<br />
die pad te loop? Om die hand in eie boesem te steek, om sy eie<br />
bevoorregte posisie te heroorweeg, om sy eiendomme so aan te wend<br />
dat almal in die samelewing die voordeel daarvan trek? Om sy lidmate<br />
aan te moedig om hulle hande ter wille van reparasie en restitusie diep<br />
in hulle sakke te steek?<br />
Die NG Kerk sal lidmate vanuit ʼn geloofsperspektief hieroor moet aanspreek en<br />
begelei. Dit mag nie maar ʼn blote politieke debat wees nie. Naudé (2003:145)<br />
onderstreep ook die punt dat die debat ʼn teologiese een moet wees. Só ʼn debat kan<br />
volgens hom net een uitkoms hê:<br />
We as Reformed theologians can and must therefore insist on<br />
restorative justice in a moral and material sense... If theological<br />
reflection does not enable restorative justice, such reflection is – in the<br />
South African context – interesting, but worthless. If there were ever a<br />
test case for sola gratia, this is it.<br />
Hoe moet restitusie in die praktyk lyk? Een van die vorme waarin die regering probeer<br />
om herstellende geregtigheid te verpak, is regstellende aksie. Selfs al sou die beginsel<br />
reg wees, word dit nie deur alle mense verwelkom nie.<br />
8.3 Regstellende aksie as restitusie in beginsel en praktyk<br />
In ʼn omvattende artikel oor nasiebou, skryf Neville Alexander (2010:elektroniese bron):<br />
“Die feit dat die apartheidregering nie [geweldadig] omvergegooi was nie, is die eintlike<br />
rede vir die strategie van regstellende aksie.” Juis die feit dat gekies is vir ʼn ordelike<br />
oorgang sonder geweld, noodsaak die proses van regstellende aksie. Die herverdeling<br />
van rykdom wat in ʼn oorlogsituasie met geweld gepaard gaan, moet in post-apartheid<br />
Suid-Afrika onderhandel en bestuur word. Hierdie tema kom wel van tyd tot tyd na vore<br />
in die kerkgemeenskap.<br />
ʼn Groep kerkleiers reik ʼn verklaring uit na aanleiding van die ANC se eeufeesvieringe.<br />
Hierin spreek hulle die behoefte uit vir “closing the gap between the richest and the<br />
poorest in South Africa.” Hulle skryf:<br />
We have started some initiatives in this regard, where we will urge
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p311<br />
those who have “said sorry” and who have begun to implement some<br />
initiatives to give effect to this, to also begin to “do sorry”, but to do so<br />
as a national project together with all South Africans who have much<br />
more than they need (Kairos SA 2011:elektroniese bron).<br />
Vroeër in hierdie verslag is reeds aangetoon watter strukturele voordele wit mense in<br />
Suid-Afrika geniet het, en in baie gevalle steeds geniet. Die beginsel van ʼn regstelling<br />
van die historiese onreg is gesond, maar dit is dikwels die wyse van implementering<br />
wat van alle kante kritiek kry.<br />
Reeds van die begin af was daar bedenkinge oor die manier waarop swart ekonomiese<br />
bemagtiging as onderafdeling van regstellende aksie bedryf is. Die kritiek is telkens<br />
uitgespreek dat slegs enkelinge bevoordeel word en nie die meerderheid swart mense<br />
nie. Slabbert (1999:132) was self by die eerste poging betrokke. Hy skryf dat dit groot<br />
propagandawaarde gehad het, “maar ek is nou nog nie seker hoeveel bemagtiging dit<br />
bewerkstellig het nie. Dat dit wel ʼn paar mense sonder moeite baie gou baie ryk<br />
gemaak het, is nie te betwyfel nie” (Slabbert 1999:132). Hieroor sê die moderator van<br />
die Algemene Sinode van die VGKSA, professor Thias Kgatla (aangehaal in<br />
Oosthuizen 2009:1): “Dit help nie slegs enkele individue baat by regstellende aksie en<br />
dit lei tot omgekeerde diskriminasie nie.”<br />
Guest (2004) voer aan dat sekere aspekte van swart ekonomiese bemagtiging juis die<br />
teenoorgestelde uitwerking het. Omdat die regering net sake doen met besighede wat<br />
swart vennote het, betaal die regering dikwels meer as wat normaalweg nodig sou<br />
wees. Daarom kan minder huise gebou en minder dienste gelewer word as wat ʼn ander<br />
kontrakteur vir dieselfde geld sou kon. “In effect ‘affirmative procurement’ is a transfer<br />
of wealth from the poor to the well-off” (Guest 2004:141).<br />
Wanneer Johnson (2000) die steun aan regstellende aksie oor ʼn vier jaar tydperk<br />
ontleed, kom hy tot verrassende gevolgtrekkings. Die aantal swart mense wat gekant is<br />
teen regstellende aksie en eerder aanstellings op meriete verkies, het gegroei van 41%<br />
na 51%. Daarteenoor het wit mense, wat steeds oorwegend teen regstellende aksie<br />
gekant is, se klem op meriete alleen afgeneem van 83% tot 56%. “In practice whites<br />
have learnt to live with a degree of affirmative action and now, however grudgingly, see<br />
it as normal in the workplace” (Johnson 2000:elektroniese bron).
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p312<br />
Met verloop van tyd het daar al meer ʼn aandrang gekom dat regstellende aksie<br />
aangepas moet word. Jongbloed (2012:elektroniese bron) vra vir ʼn nuwe nadenke oor<br />
regstellende aksie vanweë die “skade wat die proses toenemend aan onderlinge<br />
verhoudinge aanrig”. Sy skryf verder:<br />
Die ANC moet weer ’n slag dink oor die manier waarop<br />
kaderontplooiing in die naam van regstellende aksie bevorder word<br />
deur mense in onvanpaste posisies aan te stel en dikwels in poste<br />
waarvoor hulle nie gekwalifiseer is nie en waarin hulle nie die mas kan<br />
opkom nie.<br />
Sy raak die kern van die probleem aan as sy sê dat die goeie bedoelings van die beleid<br />
“besoedel” word deur “baantjies vir boeties” en die “oorhaastige aanstelling van<br />
onbekwame mense in poste waarvoor hulle nie gekwalifiseer is nie en waarvoor hulle<br />
boonop ook nie die potensiaal het nie” (Jongbloed 2012:elektroniese bron).<br />
Vanuit Afrikaner geledere skryf Hermann (2007) ʼn boek oor regstellende aksie. Die<br />
boek se subtitel – Waarom regstellende aksie misluk het – gee alreeds sy standpunt<br />
weer. Gebaseer op sy doktorale navorsing, skryf Hermann (2007:13) oor wat hy noem<br />
“die vierde nalatenskap” van oud-president Mbeki: “Dit is ʼn rasse-ideologie wat die<br />
Suid-Afrikaanse samelewing diep verdeel.” Hy bekyk die proses van verskillende kante<br />
en vergelyk dit met wat in ander lande soos Maleisië, Sri Lanka en Amerika, gebeur.<br />
“Die boek vra... nie dat regstelling beëindig moet word nie, maar staan krities teenoor<br />
die regstellende instrumente wat tans in Suid-Afrika gebruik word” (Hermann 2007:15).<br />
Uit die swart gemeenskap, wat die meeste te wen het met regstellende aksie, is daar<br />
ook kritiese stemme. So skryf Ncayiyana (2011) die redakteur van die Suid-Afrikaanse<br />
Mediese Tydskrif oor die kriteria wat gebruik word vir toelating tot mediese skole.<br />
Alhoewel hy begrip het vir die noodsaak van bevordering van agtergeblewenes, is hy<br />
van mening dat so ʼn beleid net enkelinge bevoordeel en nie die breë gemeenskap nie,<br />
en dat ras nie noodwendig meer ʼn geldige aanduiding van benadeling is nie: “the use<br />
of race as a proxy for disadvantage will become increasingly inappropriate” (Ncayiyana<br />
2011:elektroniese bron). Strauss (aangehaal in Oosthuizen 2009:1) sluit by hierdie<br />
tema aan as hy sekere “onregte” van regstellende aksie uitwys, soos: “Growwe<br />
rasgebaseerde veralgemenings wat terme soos ‘agtergeblewene’, ‘arm’ en<br />
‘minderbevoorreg’ outomaties aan swart mense van die land koppel.”
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p313<br />
Die kwessie van regstellende aksie is nie ʼn eenvoudige een nie. Aan die een kant is<br />
daar die baie oortuigende redes waarom so ʼn beleid noodsaaklik is in post-apartheid<br />
Suid-Afrika. Aan die ander kant is daar stemme uit verkillende rigtings, van wit én<br />
swart, wat ontevrede raak met die wyse waarop die beleid toegepas word. Verskeie<br />
van die mede-navorsers [onder andere Danie 13-022 en Isak 14-022] het gewys op die<br />
negatiewe gevolge wat die beleid persoonlik op hulle het.<br />
ʼn Ene andries.pretorius (skuilnaam) reageer op Jongbloed (2012) se artikel. Sy<br />
samevatting is waarskynlik die mening van meer mense as net hyself:<br />
My persoonlike slotsom is dat die korrekte toepassing van<br />
Regstellende Aksie geregverdig en aanvaarbaar is om bepaalde<br />
regstellings in die Suid-Afrikaanse gemeenskap te maak. Maar, soos<br />
wat Regstellende Aksie tans verkeerdelik toegepas word, is dit tog niks<br />
anders as ʼn vorm van institusionele rassisme nie.<br />
Die kerk sal uiteraard ook moet saampraat wanneer die beleid so toegepas word dat<br />
die oorgaan in ʼn nuwe vorm van rassisme. Wat egter van ewe veel belang is, is die<br />
pastorale versorging van lidmate wat deur regstellende aksie geraak word. Pieterse<br />
(2009:267) skryf oor mense wat deur regstellende aksie geaffekteer word:<br />
Indien ʼn mens nie in ʼn geestelik-geoefende persoonlike verhouding<br />
met God staan nie, kan dit gebeur dat God se hoedanighede soos sy<br />
liefde, goedheid en almag, wat op ʼn redelike abstrakte wyse geglo is,<br />
nie meer sin maak nie.<br />
Pieterse (2009:270) vra die vraag of die prediking “in hierdie veranderende konteks<br />
regtig die nood van hierdie mense aanspreek”. Hy gaan selfs verder: “Nog ʼn vraag is of<br />
ons predikers die erns van die situasie begryp” (Pieterse 2009:270). Hy sluit sy artikel<br />
af met ʼn uitdaging aan die kerk:<br />
Die vaderlike sorg van God vir sy kinders volgens die Skrif sal ook vir<br />
die persoonlike omstandighede van mense geïnterpreteer en<br />
geaktualiseer moet word vir die prediking in ons konteks van<br />
regstellende aksie (Pieterse 2009:271).<br />
Die kerk sal lidmate moet help om sinvol te leef in post-apartheid Suid-Afrika. Hier word<br />
nie net verwys na die impak van regstellende aksie nie, maar veral na ʼn lewe van<br />
versoening in die algemeen.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p314<br />
9. Lewe na apartheid<br />
Post-apartheid Suid-Afrika se inwoners word op vele wyses uitgedaag. In die kort<br />
agtien jaar sedert die koms van demokrasie was daar transformasie op byna alle<br />
terreine van die samelewing. In hierdie afdeling bespreek ek die uitdaging wat postapartheid<br />
Suid-Afrika aan wit Afrikaanse Christene stel. Die insigte verkry uit die<br />
longitudinale studie saam met die mede-navorsers en ander bronne, kristalliseer hier in<br />
ʼn paar fokusareas. Ek gee aandag aan die NG Kerk se uitdagings, die strewe na<br />
menswaardigheid, ʼn keuse vir Afrika en die hoop op die volgende geslag.<br />
9.1 Die uitdaging aan die NG Kerk<br />
Die tipe leierskap wat van die NG Kerk gevra word, is wat Osmer (2008:177) “transforming<br />
leadership” noem. Hy beskryf dit so: “It is leading an organization through a<br />
process in which its identity, mission, culture, and operating procedures are<br />
fundamentally altered” (Osmer 2008:177). Dit is presies die proses waardeur die NG<br />
Kerk tans gaan. Cilliers (2011:elektroniese bron) toon oortuigend aan hoe die NG Kerk<br />
geraak is deur die politieke veranderinge in die land. Die politieke sekerhede van die<br />
verlede het plek gemaak vir ʼn nuwe bedeling waarin diegene wat vroeër as “vyande”<br />
bestempel is, nou deel van die regering uitmaak.<br />
Een van die eerste take van die NG Kerk is om sy geslotenheid te deurbreek. Die NG<br />
Kerk het oor jare geopereer vanuit ʼn ons-hulle paradigma. Getrou aan die Woord sal<br />
die NG Kerk se fokus wyer moet wees as net die enkel rasgroep wat tans (hoofsaaklik)<br />
deur die NG Kerk bedien word. Schoeman (2008:7) skryf oor die rasseskeiding in die<br />
NG Kerk en dan sê hy: “Die kritiese vraag is: Het van die ‘ander’ groepe lid van die ‘wit’<br />
Kerk geword?” Ek oordeel dat dit dalk nie die beste vraag is om te vra nie. Woonbuurte<br />
wat in ʼn groot mate nog volgens ras saamgestel is, maak inskakeling by ʼn ‘wit’ NG<br />
Kerk vir baie ‘ander’ moeilik. In bepaalde middestadsgemeentes waar die<br />
bevolkingsamestelling baie meer geïntegreerd is, sou sy vraag geldig wees, maar nie<br />
in die meer voorstedelike en plattelandse gemeentes nie. ʼn Beter toets sou waarskynlik<br />
wees om te kyk waar die ‘wit’ gemeentelede betrokke raak. In die verlede was die<br />
betrokkenheid hoofsaaklik binne die gemeente met bepaalde, dikwels paternalistiese,<br />
“uitreike” na swart mense.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p315<br />
Dit was opvallend hoe dikwels die idee van ʼn “uitreik” na vore gekom het in die<br />
opvolgnavorsing. Kyk in hierdie verband byvoorbeeld na [Mike10-356, Danie 13-368,<br />
Isak 14-339 en George 15-406]. Dis asof lidmate nie weet hoe om met mede-Christene<br />
van ander rasse om te gaan nie. In die lig hiervan is dit jammer dat die jaarlikse<br />
gesamentlike Pinksterfees wat in die verlede in Welkom gehou is, die laaste paar jaar<br />
nie meer plaasvind nie. Ook die kwartaallikse byeenkoms van die Getuienisraad –<br />
vroeër bekend as die Raad vir Sending en Samewerking – het skipbreuk gely as<br />
gevolg van ʼn gebrek aan belangstelling van die kant van die leraars van die ring. Oor<br />
hierdie kwessie skryf Krog (2003:249):<br />
...if the church could provide the space for fellow Christians to meet<br />
one another and live with one another, it would send shock waves<br />
through the calcified moral artery system of this country. It would<br />
enable a country currently living off a set of artificial machines, to wake<br />
up with a transplanted heart which beats warm and strong with the<br />
mercy of God for all its people.<br />
Ten spyte van die opmerkings in die vorige paragraaf moet ek met Schoeman (2008:9)<br />
saamstem as hy sê: “Daar is besliste tekens van groeiende positiewe gesindhede<br />
binne die NG Kerk teenoor lidmate van die NG Kerkfamilie. Dit is miskien nog nie<br />
genoeg nie, maar dié ‘sosiale kapitaal’ moet benut en gebruik word om tot aksie en<br />
handelinge oor te gaan.” Die verbetering in gesindheid is ten minste van sommige<br />
lidmate waar. Hier kan byvoorbeeld gekyk word na Frans [9-612] se opmerking oor TV<br />
nuuslesers wat nie wit is nie. Die Kerk se uitdaging is om hierdie verbeterende<br />
gesindheid te benut om nouer bande met swart Christene te smee.<br />
Cilliers (2011:elektroniese bron) skryf dat wit mense se identiteite dikwels op ʼn baie<br />
fundamentalistiese manier gedefinieer word. Dit vind weer neerslag in die prediking,<br />
maar veral in die gebrek aan vordering met eenheid in die NG Kerk. Hierdie gebrek aan<br />
eenheid ontneem die Kerk van ʼn profetiese stem teen sosiale euwels. “It is as if the<br />
myth of separation between “us” and “them”, so integral to the ideology of apartheid,<br />
has come back to haunt us” (Cilliers 2011:elektroniese bron). Hierteen sal die Kerk met<br />
alle mag moet stry.<br />
ʼn Tweede taak van die NG Kerk hang juis saam met hierdie profetiese stem. In sy<br />
beskrywing van die situasie in die NG Kerk, verwys Cilliers (2011:elektroniese bron)<br />
ook na die prediking. Sy ontleding van die homiletiese en liturgiese praktyke wys dit is
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p316<br />
“fundamentally introversive.” Hy verwys na die groot aantal (meestal wit) Suid-<br />
Afrikaners wat geëmigreer het. Die res, sê hy, “seem to be emigrating inwardly” en dit<br />
vind neerslag in die prediking waar die klem al meer val op die persoonlike belewing<br />
van die lidmaat. Hier word ʼn patroon van die verlede herhaal. Navorsing oor preke<br />
sover terug as 1987 wys “a type of alien-to-daily-life, non-existential appeal on the<br />
grounds of pietistic potential.” Nie een van die algemeenste probleme van die tyd is in<br />
die prediking aangespreek nie. Daar is tekens dat dit weer gebeur. Die gevaar wat hy<br />
hierin sien is die “avoidance of the harsh realities of the South African context” (Cilliers<br />
2011:elektroniese bron). Die uitdaging aan die NG Kerk is om lidmate toe te rus om in<br />
die werklikheid van post-apartheid Suid-Afrika te funksioneer as gelowiges. Hiervoor<br />
sal onder andere in die opleiding van nuwe leraars voorsiening gemaak moet word.<br />
Die NG Kerk moet weer ʼn plek van heling word waar mense die laste van die lewe kan<br />
verruil vir ʼn ligte las. Boshoff (2012:1) skryf oor ʼn rouproses wat “waarskynlik algemeen<br />
in die hele Afrikaanse gemeenskap” voorkom. Sy antwoord hiervoor is dat gemeentes<br />
lidmate moet “help groei deur intensionele rou, as ’n bediening van hoop” (Boshoff<br />
2012:8). Thesnaar (2010:266) vertel van die healing of memory werkswinkels waarby<br />
hy al betrokke was. Hier word die effek van die apartheidsjare op emosionele,<br />
psigologiese en geestelike vlak hanteer in die teenwoordigheid van mense van<br />
verskillende rasse. Dan vra hy waarom dit nodig is vir lidmate om hierdie veilige ruimte<br />
buite die NG Kerk te gaan soek. Dit is ʼn aanklag teen die Kerk dat die Kerk nie daarin<br />
slaag om hierdie veilige ruimtes te bied nie. Die NG Kerk behoort juis die plek te wees<br />
waar mini-WVK sessies (Meiring 2003b:119) gehou kan word, maar solank as wat die<br />
NG Kerk-familie se lidmate nog op rassegronde geskei word, sal dit baie moeilik kan<br />
gebeur. Thesnaar (2010:272) skryf verder:<br />
Creating spaces for healing within the congregation as the body of<br />
Christ is nothing new. It essentially belongs to the being of the church.<br />
If we are true to being church we will realize that we are broken and on<br />
a journey towards healing and reconciliation.<br />
In samehang met bogenoemde is daar die Kerk se (gebrek aan) omgee vir hulle in<br />
nood. Daar was ʼn tyd in die NG Kerk se geskiedenis dat die armblanke vraagstuk boaan<br />
die agenda van die Kerk was. Dit is nie meer so nie. “Die realiteit van armoede is<br />
soos ’n finale bewys dat ons samelewing ondanks baie kerke en kerkmense siek is”<br />
(Hendriks 2009:elektroniese bron). Hy verwys ook na die Sentrale Metodistekerk in<br />
Johannesburg waar weerlose Zimbabwiërs ʼn tuiste kon vind en sê dat die Here
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p317<br />
“glimlag” oor wat daar gebeur het. In ʼn land met soveel armoede en swaarkry, sal die<br />
NG Kerk – benewens die bestaande formele barmhartigheidswerk – op grondvlak ʼn<br />
kultuur van omgee moet skep. Dit is betekenisvol dat wanneer Dames (2008:62) skryf<br />
oor die uitdagings van die kerke in “disadvantaged communities”, hy dit “poverty<br />
issues” noem. Vir hom is die belangrikste vraag: “What has the church done to engage<br />
the Gospel and culture in South Africa?” (Dames 2008:62).<br />
Die vierde taak waaraan die NG Kerk sal moet aandag gee, is die rassisme wat nog vry<br />
algemeen onder lidmate voorkom. Uit die navorsing het dit geblyk dat rassisme steeds<br />
ʼn faktor in die alledaagse lewe van gelowiges is. Müller (2011:61) skryf oor die<br />
hoopvolle verhale van interkulturele kommunikasie wat hy raakloop op ander plekke,<br />
maar “[d]aarteenoor lyk dit vir my soms asof my eie NG Kerk inderdaad die laaste<br />
bastion van apartheid is wat elke Sondag weer opstaan.”<br />
In hoofstuk vier is aandag gegee aan die voortgaande probleem van rassisme. Ek het<br />
aangedui dat wit Afrikaners eerder moet praat van rassisme wat in “remissie” is as dat<br />
rassisme oorwin is. Müller (2011:67) verwys na ʼn Amerikaanse kollega wat homself ʼn<br />
“recovering racist” noem “omdat hy aanvaar het rassisme is so diep deel van sy grein<br />
dat hy nie na homself as ‘recovered’ kan verwys nie maar slegs as ‘recovering’”<br />
Dit is tyd dat die NG Kerk openlik en eerlik erken dat rassisme nog deel is van die<br />
denkpatroon van baie lidmate en selfs van die leiers. Vir mense wat in apartheid<br />
grootgeword het, is dit bykans onmoontlik om nie iets daarvan oor te hou nie. Die<br />
uitdaging aan gelowiges is om ook daardie deel van die lewe onder die beheer van die<br />
Gees van God te stel.<br />
ʼn Laaste taak van die NG Kerk het alles te make met die leiers. Die meerderheid<br />
huidige leraars kom nog uit die tydperk van voor 1994 en “wanneer jy Sondag kerk toe<br />
gaan, is dit asof jy 30 jaar terugbeweeg” (Müller 2011:62). Die NG Kerk het visionêre<br />
leierskap nodig: “It involves projecting a vision of what the congregation might become<br />
and mobilizing followers who are committed to this vision” (Osmer 2008:177), maar in<br />
plaas daarvan is dit dikwels “business as usual” (Müller 2011:63) terwyl die Kerk<br />
“veronderstel is om ʼn voorloper te wees en die samelewing uit te daag tot ʼn<br />
alternartiewe leefstyl” gebaseer op “die eenheid wat daar in Christus is” (Müller<br />
2011:62). Hy skryf verder:<br />
Die kerk sit met ʼn erfenis en ʼn konkrete situasie waarin dit nie
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p318<br />
noodwendig maklik is om ʼn alternatiewe werklikheid te skep nie. Die<br />
vraag is of dit ons hoegenaamd pla... Vertoon ons iets van die radikale<br />
andersheid wat ons in Christus behoort te hê?<br />
Pla hierdie situasie die Kerk enigsins? Pla dit die leiers? As die kerkleiding ernstig is<br />
oor die besluite wat die NG Kerk reeds geneem het ten opsigte van eenheid, sal daar<br />
baie meer besliste leiding aan die Kerk gegee moet word.<br />
ʼn Ander saak waaroor aan die lidmate leiding gegee moet word, is die manier waarop<br />
wit gelowiges in post-apartheid Suid-Afrika moet leef gegewe die spesifieke verlede<br />
van diskriminasie.<br />
9.2 “Ga se lekhoa, ke motho”<br />
Apartheid se diepste probleem was die ontkenning van sekere groepe mense se<br />
menswaardigheid. Dit is daarom gepas dat enige poging tot versoening juis dit as<br />
vertrekpunt sal neem. Om versoenend te lewe beteken in Suid-Afrika om die<br />
menswaardigheid van alle mense ernstig op te neem.<br />
Krog (2009:59) beskryf swart mense se gebruik om na wit mense te verwys as ʼn<br />
lekhoa, wat sy verduidelik as “a disrespectful person, someone who is part of a class of<br />
people who lack respect for other human beings.” Dan gaan sy voort en sê dat<br />
wanneer ʼn persoon menslik optree, “contrary to the white stereotype”, van so ʼn<br />
persoon gesê word: “Ga se lekhoa, ke motho” wat beteken “He/she is not white, he/she<br />
is a human being” (Krog 2009:59).<br />
Meer as ʼn kwart eeu gelede al skryf die swartbewussyn skrywer Steve Biko (1987:30)<br />
“The first step therefore is to make the black man come to himself... infuse him with<br />
pride and dignity...”. Vir die wit gehoor van destyds was dit onaangenaam om te hoor.<br />
Hopelik het die gemeenskap sodanig getransformeer dat die waarheid van sy uitspraak<br />
waardeer kan word. Daar sal min waarde in die demokrasie en die verandering van<br />
beleide wees as die basiese mensewaardigheid van alle mense nie erken word nie.<br />
Ramphele (2001:506) is reg as sy sê: “Both black and white people will have to be<br />
prepared to adopt new ways of looking at difference without enshrining it is essentialist<br />
notions.”
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p319<br />
Blatante sistemiese rassisme is vervang met ʼn oop demokrasie waarin die grondwet<br />
gelykheid van alle mense waarborg. Op grondvlak is dit egter nie so maklik om hierdie<br />
diepgewortelde patrone te deurbreek nie. Indien wit Christene egter Bybel-getrou wil<br />
leef, sal die erkenning van die waardigheid van swart mense ʼn voorvereiste wees. Uit<br />
die navorsing, en bloot uit die lees van die aanlyn koerante, is dit duidelik dat daar nog<br />
ʼn groot uitdaging wag. Nie alleen sal wit Christene ʼn keuse moet maak téén rassisme<br />
nie, hulle sal ook nie langer “veilige ruimtes” (Delport 2008:14) kan wees vir ander<br />
mense se rassistiese grappies of teksboodskappe nie. Die leiding wat die Kerk hierin<br />
moet gee, kan nie onderskat word nie.<br />
9.3 ʼn Kangaroe in die Vrystaat?<br />
Krog (2005:300) vertel van ʼn gesprek met twee van haar swart vriende. Die gesprek<br />
handel oor wit mense in Afrika. Die een sê: “Die oomblik wanneer jy leer om die swart<br />
lewe van risiko te leef, sal jy een van ons wees.” Hierop reageer die ander een deur te<br />
sê Krog, as wit persoon, sal altyd ʼn buitestaander wees, ʼn kangaroe (met verwysing na<br />
ʼn Max du Preez opmerking). In haar gedagtes verbeel Krog haar: “Ek is verstom. Van<br />
alle dinge! ʼn Donnerse kangaroe wat in die Vrystaat rondhop.”<br />
Is wit mense deel van Afrika? Meer nog, wil wit mense deel wees van Afrika? Vir<br />
sommige is dit nie eers ʼn vraag nie. Dirk Hermann (2011) sê: “Basta! Ons voetspore lê<br />
in Afrika.” Soos in hoofstuk vier aangedui, was dit vir sommige van die mede-navorsers<br />
[Danie 13-579] ook nie ʼn kwessie nie en Johan [11-266] wil homself ook graag as van<br />
Afrika sien, maar erken ook [o]ns is verplaasde Europeërs.<br />
Hanlie [12-180] reken ook wit Afrikaners is nog Europees in gewoonte en denke. Dit is<br />
dus te verstane dat Jansen (2005:elektroniese bron) die vreemde term “Eurokaan”<br />
gebruik as ʼn moontlike beskrywing van die wit Afrikaner. Hierteenoor skryf Smith<br />
(2010a:15) dat die apartheidsterm “Europeans” daarna verwys dat die wit inwoners<br />
hulleself as “behorende tot Europa” beskou. Later skryf Smith (2010a:207) oor wat hy<br />
“die tragedie van die Suid-Afrikaanse samelewing” noem:<br />
...die tragedie van ’n groep mense wat hulle vanuit die Westerse<br />
kultuurwêreld in Suid-Afrika gevestig en hier vir hulle ’n eie wêreld<br />
geskep het. Hulle het daarin geslaag om deur die ideologie van<br />
apartheid gekleurde mense uit hulle wêreld uit te sluit. Sodoende het
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p320<br />
hulle die ‘hemel’ wat hulle vir hulleself geskep het, uiteindelik omskep<br />
in die ‘hel’ waarin hulle hulleself in die jaar 2010 bevind.<br />
Die dae van uitsluiting is verby. Die enigste manier om uit hierdie “hel” te kom is om<br />
inklusief te begin dink. Wit Afrikaners sal moet besluit of hulle Europeërs of Afrikane wil<br />
wees, want om al twee te wees, lyk nie na ʼn moontlikheid nie. Die stadsklerk van<br />
Moqhaka munisipaliteit (aangehaal in Krog 2005:69) sê: “Ons, die swartes, kan nie en<br />
hoef nie meer in die wit droom in te pas nie. Hulle wat in ‘n dorp lewe waarin die<br />
meerderheid swart is, moet in ons drome inpas.” In terme van Weingarten se tipologie<br />
is dit ʼn kwadrant een situasie: Wit Afrikaners is ten volle bewus wat Suid-Afrikanerskap<br />
van hulle vra én hulle is by magte om die keuse te maak. As hulle wil.<br />
ʼn Keuse vír Afrika is nie so eenvoudig as om dit bloot maar net te sê nie. In die tyd vóór<br />
die 1994-oorgang sê die nobelprys-wenner Nadine Gordimer (aangehaal in Villa-<br />
Vicencio 1993:105):<br />
To call yourself a white African means you really have to identify first of<br />
all with the black struggle. You have to show you are ready and waiting<br />
to opt out of class and race. You cannot simply say 'I am against<br />
apartheid', you have to live it in your life as far as you can.<br />
Müller (2011:53) skryf dat hy “telkens weer ʼn keuse vir Afrika” maak. Tydens die<br />
apartheidsjare was baie keuses vír hom gemaak. “Geleidelik het dinge verander en<br />
vandag voel ek dat ek meer op grond van keuse as gegewe aan Afrika behoort.” Die<br />
uitdaging aan wit mense wat deel van post-apartheid Suid-Afrika wil wees, is om<br />
hierdie keuse bewustelik te maak. Die maak van hierdie keuse sal uiteraard ʼn groot<br />
aantal implikasies inhou.<br />
Ek is nie gemaklik met Buys (2011:elektroniese bron) se ontleding waarin dit lyk of hy<br />
meen die ANC regering is in ʼn doelbewuste stryd teen die Afrikaner gewikkel nie. Wat<br />
wel gebeur is dat die wit Afrikaner nou op gelyke veld met al die ander (lees swart)<br />
inwoners van die land moet kompeteer. Natuurlik sal sekere dinge moeiliker wees,<br />
soos om werk te kry, want die aanbod is nou soveel groter. Daar is nie ʼn geskiedenis<br />
wat in Buys se woorde “teruggevat” moet word nie, daar is eerder ʼn toekoms wat saam<br />
gebou moet word. Ons taak is nie om omstandighede te skep “waarin ons as<br />
Westerlinge blywend suksesvol kan voortbestaan in Suid-Afrika” nie. Die uitdaging van<br />
wit Afrikane is om saam met donkerder Afrikane in Afrika voort te bestaan.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p321<br />
Krog (2005:387) skryf oor ʼn besoek aan Umtata in die Oos-Kaap. Hier vra sy uit na wit<br />
mense wat daar woon. Haar gids antwoord: “‘Die wittes in Umtata besef hulle is nie<br />
meer die deurslaggewende faktor nie,’ sê mnr. Sodo. ‘Nie besef nie, hulle aanváár dat<br />
hulle nie die deurslag gee nie. Dis ʼn opgee van mag, sonder om jouself terug te trek.<br />
Dis ʼn aktiewe deelname aan ʼn omgewing waarvan jy ʼn onbelangrike en onmagtige<br />
minderheid is.’” Hierop reageer ʼn ander: “‘Ek weet nie of dit juis dit is nie,’ sê mnr.<br />
Zakade. ‘Dis meer dat hulle in pas lewe met ons. Hulle is finansieel nie beter af as ons<br />
nie, baie van hulle kan Xhosa praat, hulle eet umngqusho.’”<br />
Uit die antwoorde op Krog se vraag is baie te leer van ʼn suksesvolle veelrassige<br />
gemeenskap: Daar is nie ʼn groot verskil in ekonomiese stand nie, die wit mense<br />
beskou hulleself as deel van die groter gemeenskap en hulle kan die taal van die<br />
omgewing praat. Taal is ʼn tema wat in die navorsing ook na vore gekom het. Vir Hanlie<br />
[12-090] is die onvermoë van baie wit mense om ʼn Afrikataal te praat, ʼn groot<br />
probleem. Die politieke ontleder Albert Venter (2000a:elektroniese bron) het ook hierby<br />
aangesluit toe hy, in ʼn resensie van die boek van ZB du Toit (1999), gesê het dat<br />
Afrikaners nie bereid is om die praktiese prys van die gelyke regte van<br />
Afrikaans teenoor Afrikatale te betaal nie. Die prys is natuurlik dat hulle<br />
aan die Afrikatale erkenning moet gee deur dit te leer praat en gebruik.<br />
Dis vir Afrikaners veel geriefliker en makliker om in hul tweede taal,<br />
Engels, oor die weg te kom as die drietaligheidsroete: Afrikaans, ʼn<br />
Afrikataal en Engels.<br />
Oor die afgelope agtien jaar het daar baie verandering in Suid-Afrika plaasgevind.<br />
Hoeveel transformasie daarmee saamgegaan het, bly ʼn vraag. Krog (2005:135) doen<br />
navorsing oor die betekenis van die woord “transformasie” in teenstelling met blote<br />
verandering. Verandering is beperk tot die uiterlike terwyl transformasie na ʼn “innerlike<br />
verandering” verwys. Sy skryf: “In sy diepste vorm dus beteken die woord<br />
‘transformasie’ om die anderkant te vorm, om waarheen jy op pad is, te begin skep.”<br />
Die uitdaging aan wit Afrikaanse Christene is om hierdie toekoms in Suid-Afrika vir<br />
hulleself te begin skep, om ʼn plek te skep waarvan hulle deel kán en wíl wees, om nie<br />
so ontuis soos ʼn kangaroe in die Vrystaat rond te hop nie.<br />
As ek luister na die mede-navorsers, ontbreek die regte omstandighede dikwels vir wit<br />
Afrikaners om deel te wil word van die post-apartheid Suid-Afrika. Die verskillende<br />
redes wat hulle aanvoer, kom ook in ander bronne na vore. Dit sal die leierskap op
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p322<br />
verskillende vlakke goed doen om hierdie knelpunte behoorlik aan te spreek.<br />
Onder die sambreelterm Afro-pessimisme word menige probleem ingedruk. Afrika het<br />
nie ʼn goeie geskiedenis as dit kom by die bestuur van die onderskeie lande ná<br />
onafhanklikheid nie. Dit is gewoonlik hierdie mislukkings wat aangevoer word as redes<br />
waarom mense bekommerd is oor die toekoms in Suid-Afrika. Dit is veral sake soos<br />
nasionalisering, die herverdeling van landbougrond [vergelyk Isak 14-439] en die<br />
voorbeeld van die buurland Zimbabwe [vergelyk Karin 11-320] wat wit Suid-Afrikaners<br />
bekommerd maak. In reaksie op ʼn koerantberig dat die ANC nie verstaan waarom<br />
sommige mense die land wil verlaat nie (Pretorius 2011:elektroniese bron), skryf ʼn ene<br />
Yolande Kruger (skuilnaam): “Natuurlik is ons bang, kyk waar het Zim geëindig... alle<br />
harde werk van Boere en die mense se plase wat hy [Julius Malema] wil onteien en<br />
ook banke nasionaliseer? Wat sal met ons ekonomie gebeur?” Haar woorde word<br />
verskeie male deur ander lesers beaam. Dit blyk ʼn kommer te wees wat wyd algemeen<br />
voorkom.<br />
Hiermee saam is daar ook groot kommer oor die ondermyning van die regstelsel.<br />
Vroeër is daar reeds gewys op die vervolging van president Zuma wat gestaak is op ʼn<br />
manier wat baie vrae laat ontstaan het oor die onafhanklikheid van die<br />
vervolgingsgesag. Kommer word dikwels uitgespreek oor die waarde wat aan die<br />
voorskrifte van die Grondwet gegee word. In hierdie verband is die woorde van Reuel<br />
Khoza, voorsitter van Nedbank insiggewend: “Suid-Afrika word wyd erken vir sy liberale<br />
en verligte Grondwet, tog sien ons die opkoms van ’n vreemde tipe leierskorps wat<br />
vasberade is om die oppergesag van die reg te ondermyn en die Grondwet te omseil”<br />
(Lamprecht 2012:elektroniese bron). Nog ʼn gesaghebbende wat ʼn soortgelyke<br />
uitspraak maak, is Dr. Mamphela Ramphele. In April 2012 sê sy onder andere: "South<br />
Africans have much to worry about… The tide towards a closed, unaccountable and<br />
corrupt state is too strong for the few who dare to stand up to be counted. Strength in<br />
numbers is needed" (Ntsaluba 2012:elektroniese bron). Dit is hierdie tipe uitsprake wat<br />
wit Afrikaners laat wonder oor hulle toekoms in Suid-Afrika; en nie net hulle sʼn nie,<br />
maar ook dié van die volgende geslag.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p323<br />
9.4 Hoop gesetel in die volgende geslag<br />
Alexander (2010:elektroniese bron) raak ʼn belangrike punt aan as hy oor die rol van<br />
ouer mense ten opsigte van die jeug in die post-apartheid opset skryf:<br />
Die stryd vir die verwesenliking van ’n nierassistiese (sic),<br />
nieseksistiese (sic) en demokratiese Suid-Afrika sal geslagte eerder as<br />
dekades duur. Die politieke en kulturele leierskap van ons land, die<br />
mense wat rolmodelle vir ons jeug is, het ’n groot verantwoordelikheid<br />
om te help om die omstandighede te skep om hierdie doelwitte te<br />
bereik.<br />
Van die kant van jonger mense – jonger as ekself en jonger as die mede-navorsers –<br />
hoor ek bemoedigende klanke oor die toekoms. Snyman (2010:elektroniese bron) skryf<br />
oor ʼn toer wat hy meegemaak het met mense wat meestal ouer as hy was. Na<br />
aanleiding van ʼn insident oor apartheid en wit mense se skuld skryf hy:<br />
Ek word tot vandag toe nog en sal die res van my lewe, bevoordeel<br />
word deur apartheid. Ek skuld ʼn hele paar verskonings. Ek het nooit vir<br />
die nasionale party (sic) gestem nie, ek was van standerd 6 af in ʼn<br />
geïntegreerde skool, ek gaan waarskynlik nie dieselfde voorregte as<br />
my medetoerlede op my aftreedag geniet nie omdat die koek baie meer<br />
gelyk gaan gesny word.<br />
Oor die behoefte aan belydenis is hy eerlik as hy skryf: “Een van die toerlede het toe<br />
ons wegstap gebrom: ‘Hoeveel keer gaan ons nog moet onverskoning (sic) vra vir<br />
apartheid?’ Ek het gewonder of ons dit al ooit eenkeer regtig gedoen het” (Snyman<br />
2010:elektroniese bron). Hy gaan voort: “Of ons besef nie wat apartheid gedoen het nie<br />
of ons dink dit was geregverdig om dit aan ander te doen. Ek stem saam... Ons moet<br />
hieroor praat.”<br />
Om te praat oor die kwessies wat pla, is vir die jonger geslag blykbaar makliker as vir<br />
ouer mense. Wat Van Wyngaard (2010a:elektroniese bron) skryf, hoor jy nie dikwels by<br />
ouer mense nie:<br />
Ek wil eerlik kan sê dat dit my lyk asof Apartheid my ongelooflik<br />
bevoordeel het omdat ek wit is. En dat ek sukkel om te verstaan wat ek<br />
daarmee moet maak. Hoe ek daarop moet reageer. Hoe regstellende<br />
aksie en swart bemagtiging nie altyd vir my so wit en swart (no pun
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p324<br />
intended) is nie.<br />
Die NG Kerk skram dikwels weg van hierdie kwessie (soos ons gesien het oor die<br />
reuse) omdat dit klaarblyklik vir veral die ouer lidmate ʼn ongemaklike tema is. Die jeug<br />
is egter blykbaar gereed en begerig om oor die nalatenskap van apartheid te praat: “the<br />
first generation of post-Apartheid children is facing unique challenges, which in youth<br />
ministry we will need to reflect on… it remain relevant for the children of the<br />
perpetrators, even though they were not responsible for the past which bestowed this<br />
upon them” (Van Wyngaard 2011:elektroniese bron).<br />
Alexander se opmerking aan die begin van hierdie afdeling dat die leiers ʼn groot taak<br />
het ten opsigte van die volgende geslag word beaam deur Van Wyngaard<br />
(2010a:elektroniese bron) as hy wonder of die NG Kerk nie meer geleenthede moet<br />
bied vir jongmense om te praat oor die verlede nie.<br />
Ek wil oor Apartheid praat. En as ek wil, dan wonder ek wie nog wil. En<br />
ek wonder of ʼn deel van jeugbediening in die NG Kerk nie moet wees<br />
om ʼn nuwe generasie te help om eerlik te kan praat oor Apartheid nie.<br />
Sonder belangrike stemme wat vir hulle sê: “los die verlede in die<br />
verlede”. Sonder belangrike stemme wat sê hulle (ons) mag nie<br />
herinterpreteer nie. Maar saam met die belangrike stemme wat vir ons<br />
sê: “bring ʼn eie verstaan van ons verlede na die tafel toe, al was julle<br />
nie daar nie”. Ek wil. Mag ek maar?<br />
Ook buite die NG Kerk is daar positiewe klanke te hoor van die jeug se kant. Die<br />
fotograaf Roelof Petrus van Wyk (aangehaal in Cloete 2012:elektroniese bron) begin ʼn<br />
fotoprojek “oor hoe dit is om wit te wees in Afrika. Hoe om ’n wit ‘African’ te wees met<br />
die geskiedenis van die Afrikaner as jou bagasie.” En anders as van die medenavorsers<br />
en ouer lidmate van die NG Kerk sê hy dan: “...ek het agtergekom dat<br />
mense op ’n baie positiewe manier daarmee begin deal (sic).”<br />
As Van Wyk oor jong Afrikaners praat, “gaan dit nie net oor tieners of twintig-jariges<br />
nie. Dit gaan oor ons groep mense – die jongste generasie van 360 jaar se hier-wees.”<br />
Oor homself en oor hierdie groep skryf hy (aangehaal in Cloete 2012:elektroniese<br />
bron):<br />
Ek sê altyd vir mense: I’m not African. I’m an African. Met ander<br />
woorde, ek is in Suid-Afrika, 12 generasies hier begrawe, ek behoort
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p325<br />
aan Afrika. Ek is nie African in die genetiese sin nie. Maar ek is ook nie<br />
’n Europeër nie. So ek is ’n Afrikaan. Daar is soveel verskillende<br />
groepe en almal is African. Afrikaners hóórt hier en ons is nader aan<br />
die ander kulturele groepe in Suid-Afrika as wat ons dikwels dink. Maar<br />
as jy jouself afsonder, sterf jy.<br />
Daar is duidelike tekens dat ten minste sommige van die volgende geslag wit<br />
Afrikaanse Christene anders begin dink oor hulle posisie in Suid-Afrika. Hierin lê die<br />
hoop vir die toekoms opgesluit. Die ouer mense sê dikwels dat dit makliker sal gaan vir<br />
die volgende geslag [vergelyk Mike 10-132, Johan 11-043 en Hanlie 12-188]. Hulle<br />
vertel stories van kinders wat nie meer so ingestel is op ras as hulle ouers nie (Fisher<br />
2007:210). Hy haal een van sy gespreksgenote aan wat sê: “I even love Afrikaners.<br />
What I love most about them is that their children do not want to be the same as them”<br />
(Fisher 2007:241).<br />
Dit mag so wees dat hulle ʼn ander blootstelling as hulle ouers het wat hulle ook ʼn ander<br />
kyk op die lewe sal gee, maar Van Wyngaard (2010b:elektronise bron) vra hieroor twee<br />
belangrike vrae. Die eerste is bloot eenvoudig: “is it true?” maar dan vra hy ʼn tweede<br />
vraag:<br />
Or is colour-blind a myth created by the white liberals, used to be<br />
politically correct? A trend towards ignoring race in a attempt at<br />
sidestepping forms of racism had been identified in white studies all<br />
over the world. Would this comment on our children be part of that?<br />
Sy bekommernis is dat ouer mense hierdie mite gebruik om hulle eie verantwoordelikheid<br />
tot versoening af te skuif op die niksvermoedende volgende geslag,<br />
sonder om selfs iets daartoe by te dra. Deur bloot die mite oor te vertel sonder om self<br />
te versoen met ander sal geen waarde hê nie en op die lang duur geen bydrae tot<br />
versoening maak nie.<br />
Daar is egter ook ʼn ander gevaar. Johan [11-252] wys daarop dat die volgende geslag<br />
uitgelewer is aan die huidige geslag. As ouers nie met woord en daad die voorbeeld<br />
van versoening stel nie, sal die kinders die ouers se patrone herhaal. Ouers sal te alle<br />
tye ʼn wag voor die mond moet hê.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p326<br />
Daar is inderdaad hoopvolle tekens dat daar onder die jongmense ʼn verandering van<br />
denke begin plaasvind. Dit kan net goed wees vir die land. Ongelukkig vir die NG Kerk<br />
moet ook gesê word dat dit juis hierdie geslag, met hulle nuwe denke, is wat<br />
stelselmatig die Kerk verlaat. Juis hulle op wie die Kerk sy hoop vir die toekoms vestig,<br />
is besig om die Kerk te verlaat.<br />
10. “Zaziwe”<br />
Jomo Kenyatta, die groot leier van Kenia, het gesê: “Ons kinders kan leer van die helde<br />
van die verlede, maar ons taak is om onsself argitekte van die toekoms te maak”<br />
(aangehaal in Van Rensburg 2009:123). Die post-apartheid toekoms gaan nie vanself<br />
gebeur nie, dit sal doelbewus gebou moet word deur diegene wat ʼn keuse vír Suid-<br />
Afrika gemaak het. Hieroor is daar gelukkig baie bemoedigende verhale te vertel.<br />
Büchner (2012:elektroniese bron) skryf oor Gawie Snyman, die dominee van Delmas<br />
na wie reeds vroeër verwys is:<br />
Sy mobilisering van ’n stukkende gemeenskap het kerke oor die land<br />
heen bewus gemaak van die unieke posisie waarin hulle is: Kerke is<br />
geposisioneer om in elke gemeenskap, dorp en stad stukkende<br />
gemeenskappe te help praat, emosies te ontlont, nuwe gesprekke te<br />
stimuleer en opbouende aksies aan die gang te kry.<br />
Ek glo dat die NG Kerk reg is om die uitdaging te aanvaar. Die NG Kerk kan ʼn<br />
instrument van vernuwing wees, mits die Kerk luister en die regte besluite neem.<br />
Ek wil graag hierdie navorsingsverslag afsluit met ʼn verhaal wat Ewald van Rensburg<br />
(2009:33) vertel oor oud-president Nelson Mandela se tyd in die tronk. In sy veertiende<br />
jaar het hy toestemming gekry dat sy dogter hom kon kom besoek. Van Rensburg<br />
vertel:<br />
Sy het na hom toe gehardloop en hom omhels. Hy het haar as jong<br />
dogter laas gesien en nou was sy ʼn getroude vrou. By haar was haar<br />
baba.<br />
Sy het die kind in Nelson se arms neergelê. Om sy kleinkind te kon<br />
vashou, het vir hom oneindige vreugde gebring.<br />
Volgens die Xhosa-tradisie is dit die oupa se voorreg om vir die
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p327<br />
nuweling ʼn naam te kies. Nelson het verskeie name oorweeg, maar<br />
besluit op Zaziwe. Dit beteken ‘hoop’.<br />
11. Samevatting<br />
In hierdie hoofstuk is ʼn verhaal van ʼn einde aangebied. Aan die begin is gepraat van<br />
“waterskeidingsmomente” wat gebeur (Müller 2000a:21). Oor die afgelope agtien jaar<br />
was daar verskeie sulke momente in die lewe van wit Afrikaanse Christene. Die<br />
aankondiging van 2 Februarie 1990 43 het die politieke speelveld totaal omgekeer. Die<br />
daaropvolgende verkiesing in 1994 het die proses voortgesit en die WVK het dit selfs<br />
verder geneem.<br />
In die kerk was daar soortgelyke momente. Die VGKSA se aanvaarding van die Belhar<br />
Belydenis in konsepvorm in 1982 en die NG Kerk se skuldbelydenis van 1986 en 1990<br />
was vir baie lidmate ook waterskeidingsmomente. Sommige het gekies om te bly en te<br />
transformeer, ander het net gebly, en nog ander het die NG Kerk verlaat.<br />
In hierdie hoofstuk is aandag gegee aan die nalatenskap van apartheid soos dit onder<br />
andere by die WVK na vore gekom het. Daar is gepraat oor die rol van die NG Kerk ten<br />
opsigte van skuldbelydenis en versoening van lidmate, maar ook van die NG Kerk as<br />
instituut.<br />
Die afgelope twee dekades het verskeie waterskeidingsmomente in die leefwêreld van<br />
wit Afrikaanse Christene opgelewer. Of dit ook op persoonlike vlak gebeur het, sal<br />
elkeen self moet antwoord. Waar dit wel gebeur, is daar hoop vir die toekoms.<br />
12. Oorsig oor die navorsing<br />
Aan die einde van hierdie navorsingsverslag is dit gepas om die hele proses weer in<br />
oënskou te neem. In hierdie laaste afdeling word gekyk na wat beoog was met die<br />
navorsing en wat wel gebeur het; daar word aandag gegee aan die beperkings van die<br />
navorsing; en laastens word gekyk na die bydrae van die navorsing asook enige<br />
43 2 Februarie 1990 was die datum waarop die destydse staatspresident, F.W. de Klerk die ontbanning<br />
van sekere politieke partye aangekondig het, asook die vrylating van Nelson Mandela.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p328<br />
beperkings en verdere moontlikhede.<br />
12.1 Terugskouend<br />
Die bedoeling van die navorsing was om ondersoek in te stel en te rapporteer hoe wit<br />
Afrikaanse Christene in die post-apartheid Suid-Afrika leef, gegewe hulle aandeel aan<br />
die vorige bedeling. Die primêre fokus was op lidmate van die NG Kerk. Al het die<br />
navorsing dus gefokus op lidmate van die NG Kerk van 'n bepaalde gemeente in<br />
Welkom, is daar tog bepaalde temas wat binne die wit Afrikaanse Christengemeenskap<br />
verteenwoordig word. Die aanvanklike navorsing is veertien jaar later opgevolg deur ʼn<br />
tweede rondte navorsing.<br />
Dit wil voorkom asof daar min verandering plaasgevind het in die verloop van veertien<br />
jaar. Die mede-navorsers se aanvanklike posisies is grootliks behou. Die enigste<br />
verandering het saamgeval met groter blootstelling aan swart mense op ʼn gelyke voet,<br />
byvoorbeeld as kollegas en nie net as ondergeskiktes nie.<br />
Dit was duidelik dat die meerderheid van die mede-navorsers nie besef het, en steeds<br />
nie besef, wat apartheid aan die swart mense van Suid-Afrika gedoen het nie. Daarom<br />
is daar min begrip vir die behoefte aan skulderkenning en skuldbelydenis. Hierdie<br />
posisie is ʼn belangrike belemmering op die pad na versoening op persoonlike vlak,<br />
maar ook binne die Kerk.<br />
Die NG Kerk sal die skuldbelydenis konkrete gestalte moet gee ten einde die lidmate<br />
hierin te begelei. Die aanvaarding van die Belydenis van Belhar sal hierin ʼn belangrike<br />
rol speel. Dit blyk egter dat juis die aanvaarding van Belhar, wat die NG Kerk se<br />
skuldbelydenis sal bevestig, vir ʼn groot deel van die Kerk juis ʼn probleem gaan wees.<br />
Dit rede hiervoor kan juis weer terug herlei word na die gebrekkige besef van die impak<br />
van apartheid.<br />
Die navorsing lewer ʼn besondere bydrae om die konsep apartheid te dekonstrueer vir<br />
wit Afrikaanse Christene. Dit is duidelik dat die verhaal wat die mede-navorsers oor<br />
apartheid vertel het, nie die enigste verhaal is nie. Apartheid is anders as wat die<br />
mede-navorsers gemeen het. Beide vanuit ander wit mense se perspektief, maar veral<br />
vanuit ʼn swart perspektief, kom daar heel ander verhale na vore. Juis om hierdie rede
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p329<br />
is dié navorsing van groot waarde vir die praktiese teologie.<br />
Hierdie navorsing kan vir die NG Kerk van waarde wees. Die gebrek aan insig in die<br />
effek van apartheid, moet vir die Kerk ʼn kritiese element wees vir die strategiese<br />
bedieningspraktyk. Die NG Kerk loop die risiko dat sy amptelike besluite al hoe verder<br />
verwyderd kan raak van die lidmate. Om dit teë te werk, sal lidmate al meer betrokke<br />
gemaak moet word by van die besluite van die Kerk.<br />
My eie bydrae aan die NG Kerk sou kon wees in die vorm van ʼn akademiese artikel<br />
waarin hierdie navorsing aan ʼn breër leserspubliek bekendgestel word. Van selfs nog<br />
meer praktiese waarde sou ʼn aantal populêre artikels wees in tydskrifte of koerante wat<br />
deur die lidmate van die Kerk gelees word.<br />
12.2 Beperkings<br />
Geen navorsing van hierdie omvang is sonder tekorte nie. Ter wille van deursigtigheid<br />
en ter wille van toekomstige navorsers, word ʼn aantal faktore kortlike uitgelig.<br />
Die samestelling van die groep bepaal uiteraard wat gedoen kan word. Die medenavorsers<br />
vir hierdie studie was almal van ʼn bepaalde ouderdom en uit ʼn sekere<br />
sosiale vlak. Dit was ʼn doelbewuste keuse, maar ander groepe sou dalk ander<br />
narratiewe gelewer het. So sou ʼn soortgelyke ondersoek met baie jonger medenavorsers<br />
ʼn heel ander stel verhale op tafel plaas. Hiermee saam kan ook gevra word<br />
of die opvolgnavorsing nie meer effektief sou gewees het as dit in groepsverband<br />
plaasgevind het nie.<br />
Die keuse vir die tydperk van veertien jaar sou ook anders gekies kon word. ʼn<br />
Soortgelyke studie sou byvoorbeeld na die volgende Algemene Sinode gedoen kon<br />
word waarin die volgende rondte oor Belhar verreken sou kon word. Die sogenaamde<br />
nuwe Suid-Afrika is nie eenduidig nie. Daar is verskillende fases waardeur die land al<br />
gegaan het, en nog sal gaan. Op ʼn politieke vlak kan verwys word na die tydperke van<br />
die verskillende presidente. Op kerklike terrein vermoed ek sal die rol van Belydenis<br />
van Belhar ook nog duidelike tydperke aandui. Daar sou moontlik in die toekoms ook<br />
ander dramatiese gebeure kon wees wat sinvolle afsnydatums vir verdere navorsing<br />
sou kon bied.
Hoofstuk 5: Die post-apartheid verhaal?<br />
p330<br />
In terme van die inhoud van die gesprekke sou die mede-navorsers dalk meer<br />
uitgedaag kon word om hulle posisies rakende apartheid meer indringend te<br />
ondersoek. Hiermee saam sou die temas ook meer indringend bespreek kon word.<br />
Soms was die ongestruktureerde gesprekke dalk net te ongestruktureerd om die<br />
maksimum bydrae te lewer.<br />
12.3 Toekomstige temas<br />
Hierdie verhaal van ʼn einde is geensins ʼn einde nie. Na regte moet die navorsingsverslag<br />
eindig met ʼn punt, maar eintlik sou ʼn kommapunt meer gepas wees. In ʼn<br />
sekere sin bied hierdie navorsing net ʼn wegspring vir verdere studie.<br />
Verdere navorsers sou waarskynlik baie stof kon vind vir verdere studie. Benewens die<br />
beperkings hierbo genoem, sou ʼn volgende navorser in meer diepte kan gaan kyk na<br />
die rol van die NG Kerk in die begeleiding van lidmate in die post-apartheid Suid-Afrika.<br />
Die tema van versoening verdien ook ʼn meer in-diepte ondersoek.<br />
Saam met dit wat so pas gesê is, moet ook genoem word dat die stryd rondom Belhar<br />
in ʼn sin reeds verouderd is, al is dit iets wat die NG Kerk tog nog sal moet hanteer. ʼn<br />
Groter probleem is die kwessie van relatiewe armoede en welvaart. Die NG Kerk sal al<br />
meer as God se verteenwoordigers op aarde hierby betrokke moet raak.<br />
Hierdie verslag eindig hier, maar skep terselfde tyd ʼn nuwe nou vir die volgende<br />
navorser; ....<br />
. - . . - - . . - .
BIBLIOGRAFIE<br />
ACKERMAN, D. 1996. Engaging freedom: a contextual feminist theology of praxis.<br />
Journal of theology for Southern Africa 94:32-49.<br />
ADAM, H. & MOODLEY, K. 1993. The negotiated revolution: Society and politics in<br />
post apartheid South Africa. Johannesburg: Jonathan Ball.<br />
ADENDORFF, M.C. 1987. Die waarheid struikel: Die rol van die leuen in die<br />
kommunistiese aanslag op die NG Kerk in Suid-Afrika. Windhoek: Eros<br />
Uitgewers.<br />
ALBERTS, P., CHANGUION, L. & JACOBS, F. 2003. Suffering of War: A<br />
photographic portrayal of the suffering in the Anglo-Boer War emphasising the<br />
universal elements of all wars. Bloemfontein: Kraal Publishers for War Museum<br />
of Boer Republic (South Africa).<br />
ALDEN, A. 1996. Apartheid's last stand: The rise and fall of the South African<br />
security state. London: MacMillan.<br />
ALEXANDER, K., BATCHELOR, D., DURAND, A. & SAVAGE, T. 2005. Truth<br />
commissions and transitional justice: Update on a select bibliography on the<br />
South African Truth and Reconciliation Commission debate. Journal of law and<br />
religion 20(2):525-565.<br />
ALEXANDER, N.E. 2001. Prospects of a nonracial future for South Africa. In:<br />
Hamilton, C.V. et al, Beyond racism: Race and equality in Brazil, South Africa,<br />
and the United States (Boulder: Lynne Reinner), pp. 471-501.<br />
2010. Nasiebou en subnasionale identiteite in Suid-Afrika na 1994. Bekom op 16<br />
Julie 2011 by: http://www.argief.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=91141&cat_i<br />
d=163
Bibliografie<br />
ALLEN, S.E. 1982. Resisting the editorial ego. Editing oral history. Oral history<br />
review 10:36-45.<br />
p332<br />
ANDERSON, H. & GOOLISHIAN, H.A. 1988. Human systems as linguistic systems:<br />
Preliminary and evolving ideas about the implication for clinical theory. Family<br />
Process 27:371-393.<br />
1992. The client as the expert: a not-knowing approach to therapy. In: McNamee,<br />
S. & Gergen, K.J. (eds.), Therapy as social construction (London: Sage),<br />
pp. 25-39.<br />
ANGLIA RUSKIN UNIVERSITY 2012. Guide to the Harvard Style of Referencing.<br />
4th ed. Bekom op 14 September 2012 by:<br />
http://libweb.anglia.ac.uk/referencing/files/Harvard_referencing_2012.pdf<br />
ARMSTRONG, S. 1994. How apartheid's violence lives on. New Scientist<br />
22 October, p. 32-37.<br />
ASMAL, K., ASMAL, L. & ROBERTS, R.S. 1997. Reconciliation through truth: A<br />
reckoning of apartheid’s criminal governance. 2nd ed. Claremont: David Philips.<br />
AUGUST, K.T. 2005. Reconciliation in SA political context: challenge to the church.<br />
Scriptura 88:14-29.<br />
ANTON B 2011. Samantha Vice, die Calvinis van ’n spesiale soort (vir Johannes<br />
Comestor). Bekom op 16 Julie 2011 by: http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=106970<br />
BAILEY, A. 2007. Kom Huistoe-Veldtog kondig plan aan om buitelandse<br />
lewensmaats in SA te bemagtig. Bekom op 25 Mei 2012 by:<br />
http://www.afriforum.co.za/kom-huistoe-veldtog-kondig-plan-aan-om-buitelandselewensmaats-in-sa-te-bemagtig/<br />
BAR<strong>NA</strong>RD, A. 2010. What place for English-speaking whites in Afrikaners’ selfdetermination?<br />
Accessed on 30 May 2012 at:<br />
http://southafricanews.wordpress.com/2010/01/31/what-place-for-englishspeaking-whites-in-afrikaners-self-determination/
Bibliografie p333<br />
BAR<strong>NA</strong>RD-<strong>NA</strong>UDÉ, J. 2011a. Ouma Heese allermins ingelig. Rapport 19 November.<br />
Bekom op 7 Februarie 2012 by:<br />
http://www.rapport.co.za/MyRapport/Briewe/Ouma-Heese-allermins-ingelig-<br />
20111119<br />
2011b. I am an apartheid beneficiary. I am not proud of it. Accessed on<br />
7 February 2012 at:<br />
http://www.thoughtleader.co.za/jacobarnardnaude/2011/11/24/i-am-an-apartheidbeneficiary-i-am-not-proud-of-it/<br />
BARRY, S. 2006. Reconciliation: The South African Truth and Reconciliation<br />
Commission’s contribution to dealing with the past, reconciling and building the<br />
nation. In die Skriflig 40(4):691-714.<br />
BBC 2006. Feet washed in apartheid apology. BBC News 28 August. Accessed on<br />
2 August 2012 at: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/5292302.stm<br />
2008a. Australia apology to Aborigines. BBC News 13 February. Accessed on<br />
2 August 2012 at: http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/asia-pacific/7241965.stm<br />
2008b. Zimbabwe's 'highest ever inflation'. BBC News 18 December. Accessed<br />
on 17 April 2012 at: http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7791016.stm<br />
BEARAK, B. 2009. Renewing a tradition of protest: South Africa's poor demand basic<br />
services. The New York Times 7 September, p. A4.<br />
BEELD 1998a. G'n skuld? 9 Oktober. Bekom op 20 April 2011 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1998/10/9/10/1.html<br />
1998b. Kerk tree 'korrek' op met WVK-voorlegging. 13 Oktober, p. 2.<br />
1998c. NGK se sonde. 15 Oktober, p. 14.<br />
1990. Apartheid-skuld bely. 7 November. Bekom op 18 Junie 2012 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1990/11/7/6/3.html
2004. Stille diplomasie. 1 November. Bekom op 18 Junie 2012 by:<br />
http://www.beeld.com/Opinie/HoofArtikels/Stille-diplomasie-20100617<br />
Bibliografie<br />
p334<br />
2005. Dis omgekeerde rassisme in SAPD. Bekom op 18 Junie 2012 by:<br />
http://www.beeld.com/Opinie/Nog/Dis-omgekeerde-rassisme-in-SAPD-20100617<br />
2009a. Is mnr. Jacob Zuma eerlik met Afrikaners? Meningspeiling. Bekom op<br />
31 Mei 2012 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/04/04/B1/2/ink12.html<br />
2009b. Geval Kgabo ’n studie in mislukking 2009-12-23. Bekom op 20 April 2011<br />
by: http://www.beeld.com/Opinie/HoofArtikels/Geval-Kgabo-n-studie-inmislukking-20091223<br />
BELL, T. 2001. Unfinished business: South Africa, apartheid and truth. Observatory:<br />
RedWorks.<br />
BERGER, P.L. & LUCKMANN, T. 1966. The social construction of reality: A treatise<br />
in the sociology of knowledge. New York: Anchor Books.<br />
BEUKES, E.P., DAVIES, W.J., VAN DER KOOY, R.J.W. & VAN WYK, L.A. (EDS.)<br />
1991. Development, employment and the new South Africa. Innesdale:<br />
Development Society of Southern Africa.<br />
BIEHL, L. & NOFEMELA, E.<br />
2007. Linda Biehl & Easy Nofemela (South Africa). Accessed on 16 August 2007<br />
at: http://www.theforgivenessproject.com/stories/linda-biehl-easy-nofemela<br />
BIKO, S. 1987. I write what I like: Steve Biko. A selection of his writings, ed. by<br />
A. Stubbs. Oxford: Heinemann.<br />
BISSCHOFF, J. 2008. Sewe ‘reuse’ en die NG Kerk: ʼn turksvy …? Kruisgewys<br />
8(2):10-12.<br />
BLAAUW, D. 2007. 7de Laan saai vandag 1 500ste episode uit. Bekom op 20 Julie<br />
2012 by: http://www.volksblad.com/Suid-Afrika/Nuus/7de-Laan-saai-vandag-1-<br />
500ste-episode-uit-20100616
Bibliografie p335<br />
BLIG<strong>NA</strong>UT, C. 2012. R136 000 for Zuma’s jewels. City Press 12 May. Accessed on<br />
18 June 2012 at: http://www.citypress.co.za/Entertainment/News/R136-000-for-<br />
Zumas-jewels-20120512<br />
BLIG<strong>NA</strong>UT, F. 1929. Ons verhouding tot en verantwoordelikheid teenoor die naturel.<br />
In: NGK in die O.V.S., N.G. Kerk in die O.V.S en die naturellevraagstuk<br />
(Bloemfontein: Nasionale Pers), pp. 14-18.<br />
BODDY-EVANS, A. 2008. Biography of PW Botha, Apartheid era president.<br />
Accessed on 25 May 2008 at:<br />
http://africanhistory.about.com/od/biography/a/BioPWBotha_2.htm<br />
BOEREVRYHEID 2008. “Ons is jammer...” 27 Mei. Bekom op1 Januarie 2009 by:<br />
http://www.boerevryheid.co.za/forum/showthread.php?t=12952<br />
BOESAK, A. 2011. Versoening vir te lank aan politici oorgelaat. Kerkbode<br />
5 Augustus, p. 3.<br />
BOOY<strong>SE</strong>N, H. & VAN WYK, D.H. 1984. Die ’83-grondwet. Kaapstad: Juta.<br />
BORAINE, A. 2000. A country unmasked. New York: Oxford University Press.<br />
BORCHARDT, C. 1986. Die “swakheid van sommige” en die sending. In: Kinghorn,<br />
J. (red.), Die NG Kerk en Apartheid (Johannesburg: Macmillan), pp. 70-85.<br />
BOSCH, D. 1988. Processes of reconciliation and demands of obedience – twelve<br />
theses. In: Nürnberger, K. & Tooke, J. (eds.), The cost of reconciliation in South<br />
Africa (Cape Town: Methodist Publishing House), pp. 98-112.<br />
1992. In his own words. National Initiative for Reconciliation, David Bosch<br />
(Johannesburg: NIR), p. 3.<br />
BOSHOFF, H. 2000. Hele geslag wat sal moet afskeid neem, skoonmaak. Beeld<br />
18 Mei, p. 10.<br />
BOSHOFF, W.S. 2012. Gemeentes as begeleiers van kollektiewe rouprosesse.<br />
Verbum et Ecclesia 33(1):1-9.
Bibliografie p336<br />
BOTHA, B. 2008. The Afrikaner’s emancipation: Freeing South Africans from<br />
their apartheid mindset. Bloomington: iUniverse.<br />
BOTHA, D. 1990. My oupa?. In: Lategan, B. & Müller, H. (reds.), Afrikaners tussen<br />
tye (Kaapstad: Taurus), pp. 90-98.<br />
BOTHA, D. 2008. Belhar nie vrug van Bevrydingsteologie. Kerkbode 5 Desember.<br />
Bekom op 1 Mei 2012 by:<br />
http://kerkbode.co.za.mytempurl.zadns.co.za/archive_briewe.asp?id=817<br />
BOTMAN, H.R. 2012. Doen dit vir Nelson Mandela. Volksblad 24 Mei. Bekom op<br />
29 Mei 2012 by: http://www.volksblad.com/Suid-Afrika/Nuus/Doen-dit-vir-Nelson-<br />
Mandela-20120523<br />
BOTMAN, H.R. & PETER<strong>SE</strong>N, R.M. (EDS.) 1996. To remember and to heal:<br />
Theological and psychological reflections on truth and reconciliation. Cape Town:<br />
Human & Rousseau.<br />
BOUTROS-GHALI, B. 1994. The United Nations and Apartheid. New York:<br />
Department of Public Information, UN.<br />
BOWDEN, M. 2012. Bournemouth University: Citing references: Law. Accessed on<br />
14 September 2012 at: http://www.bournemouth.ac.uk/library/local-assets/howto/docs/citing-refs-law.pdf<br />
BREYTENBACH, B. 2011. Aanval op US betreur, maar apologete bly olie op vuur<br />
gooi. Die Burger 16 Julie. Bekom op 16 Julie 2011 by:<br />
http://www.dieburger.com/MyDieBurger/Briewe/Aanval-op-US-betreur-maarapologete-bly-olie-op-vuur-gooi-20110716<br />
BRIDGES, W. 1991. Managing transitions: Making the most of change. New York:<br />
Perseus.<br />
BRIDGES, W. & MITCHELL, S. 2000. Leading transition: A new model for change.<br />
Accessed on 30 April 2011 at:<br />
http://www.pfdf.org/knowledgecenter/journal.aspx?ArticleID=
Bibliografie p337<br />
BROWNING, D.S. 1991. A fundamental practical theology: Descriptive and strategic<br />
proposals. Minneapolis: Fortress.<br />
BRY<strong>NA</strong>RD, K. 1996. Viva Calvyn! De Kat Julie, p. 72-77.<br />
BÜCHNER, E. 2012. Maak my deel van heling, Here. Beeld 24 Junie. Bekom op<br />
25 Junie 2012 by: http://www.beeld.com/Rubrieke/Gasrubriekskrywers/Maak-mydeel-van-heling-Here-20120624<br />
BURGER, M. 1997. Goniwe killers seek amnesty. Sunday Times 19 January, p. 1.<br />
BURTON, L.A. 1988. Pastoral paradigms: Christian ministry in a pluralistic culture.<br />
Washington: Alban.<br />
BUTHELEZI, M. 2004. IFP, Solidarity agree on AA. 2 March. Accessed on 1 August<br />
2010 at:<br />
http://solidariteitinstituut.co.za/rabib/index.php?title=IFP,_Solidarity_agree_on_A<br />
A<br />
BUYS, F. 2011. Afrikaner, vat jou verlede terug! Beeld 22 Junie. Bekom op 16 Julie<br />
2012 by: http://www.beeld.com/In-Diepte/Nuus/Afrikaner-vat-jou-verlede-terug-<br />
20110622<br />
CAMPBELL, A.V. 1985. Professionalism and pastoral care. Philadelphia: Fortress.<br />
CAMPBELL, C. 1998. PW and the Afrikaner. Whose guilt is it anyway? Cape Argus<br />
5 June, p. 14.<br />
CAPPS, D. 1993. The poet’s gift: Toward the renewal of pastoral care. Louisville:<br />
Westminister.<br />
CAPUTO, J.D. (ED.) 1997. Deconstruction in a nutshell: A conversation with Jacques<br />
Derrida. New York: Fordham University Press.<br />
CASSIDY, M. 1986. Initiative for reconciliation in South Africa. Transformation<br />
3(1):1-4.
Bibliografie p338<br />
CHAPMAN, B. & WRIGHTON, P. 2004. The role of business and the churches in<br />
facilitating the transition. In: World Economic Forum: South Africa at 10 (Cape<br />
Town: Human & Rousseau), pp. 29-44.<br />
CHIKANE, F. 1989. A Faith of Confession. In: Masemola, S, et al (eds.), Confessing<br />
guilt in South Africa: the responsibility of churches and individual Christians (S l:<br />
SACC), pp. 13-17.<br />
CILLIERS, J. 2011. Seeking a safe haven: The Dutch Reformed Church: a case in<br />
point. Accessed on 23 September 2012 at:<br />
http://communitas.co.za/preekstudies-mobile/360-verder-geluister/2473-verdergeluister-joh-3-1-16?lang=<br />
CLOETE, E. 2012. Moderne Maniere: Die gesig van die jong Afrikaner. Rapport<br />
24 Junie. Bekom op 29 Junie 2012 by:<br />
http://www.rapport.co.za/MyTyd/Nuus/Moderne-Maniere-Die-gesig-van-die-jong-<br />
Afrikaner-20120622<br />
CLOETE, H. 2008. Video-bom: Swart UV-studente is woedend. Volksblad<br />
27 Februarie, p. 1.<br />
CLOETE, G.D. & SMIT, D.J. 1984. ʼn Oomblik van waarheid: Opstelle rondom die NG<br />
Sendingkerk se afkondiging van ʼn status confessionis en die opstel van ʼn<br />
konsepbelydenis. Kaapstad: Tafelberg.<br />
CNN 2008. Zimbabwe inflation hits 11,200,000 percent. CNN International,<br />
19 August. Accessed on 17 April 2012 from:<br />
http://edition.cnn.com/2008/BUSINESS/08/19/zimbabwe.inflation/index.html<br />
COETZEE, C.F.C. 2004. Violence in post-apartheid South Africa and the role of the<br />
church and theology. In die Skriflig 38(2):333-348.<br />
COETZEE, S. 2009. Groeiende diversiteit in NGK. Volksblad 22 Oktober. Bekom op<br />
30 April 2011 by:<br />
http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2009/10/22/VB/2/scsinode.html
Bibliografie p339<br />
COLEMAN, M. (ED.) 1998. A crime against humanity: Analysing the repression of<br />
the apartheid state. Johannesburg: Human Rights Committee of South Africa.<br />
COMESTOR, J. 2011. Samatha Vice: Deel 2: Rehabilitasie. Bekom op 16 Julie 2011<br />
by: http://www.argief.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=106935&cat<br />
_id=0<br />
CONDE-FRAZIER, E. 2012. Participatory action research. In: Miller-McLemore, B.J.<br />
(ed.), The Wiley-Blackwell companion to practical theology (Blackwell:<br />
Chichester), pp. 234-243.<br />
CROSS, S. 1991. Post-apartheid South Africa: lessons from Africa. In: Beukes, E.P.<br />
et al (eds.), Development, employment and the new South Africa (Innesdale:<br />
Development Society of Southern Africa), pp. 25-40.<br />
DAMES, G. 2008. Missional encounter of the gospel engaging cultural edges as<br />
agents of adaptive change. Practical Theology in South Africa 23(1):55-79.<br />
2012. The relevance of pedagogical narrative maps: The Confession of Belhar as<br />
a practical theological narrative searching for a pedagogic-therapeutic<br />
methodology. NGTT 53(1&2):25-38.<br />
DAVIDSON, B. 1987. The ancient world and Africa: whose roots? Race and Class<br />
29(2):1-15.<br />
DAVIES, R. 2007. Rebuilding the Future or Revisiting the Past? Post-apartheid<br />
Afrikaner Politics. Review of African Political Economy 34(112):353-370.<br />
2009. Afrikaners in the new South Africa: Identity politics in a globalised<br />
economy. London: Taurus.<br />
DAWIE 2008. Dié prys te hoog vir vrees vir “Die Ander.” Die Burger 24 Mei, p. 18.
Bibliografie p340<br />
2011. Belhar ’n groot stap op die pad na hereniging. Die Burger 14 Oktober.<br />
Bekom op 17 Oktober 2012 by:<br />
http://www.dieburger.com/Rubrieke/Dawie/Belhar-n-groot-stap-op-die-pad-nahereniging-20111014<br />
DE BEER, J.A. 2009. Die dooies drink ook hier. Ongepubliseerde manuskrip.<br />
DE KLERK, W.J. 1985. Verandering. In: Van Wyk, J.H. & Vorster, J.M. (reds.), Altyd<br />
reformeer: besinning oor politiek en godsdiens (Braamfontein: Boekhandel De<br />
Jong), pp. 89-93.<br />
2000. Afrikaners: Kroes, kras, kordaat. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
DE KOCK, E. & GORDIN, J. 1998. A long night's damage: Working for the Apartheid<br />
state. Johannesburg: Contra Press.<br />
DE LANGE, F. 2004. Modern life course as ‘choice biography’. A theme in practical<br />
theology ethics. In: Ganzevoort, R.R. & Heyen, H.K. (eds.), Weal and woe.<br />
Practical-theological explorations of salvation and evil in biography (Münster: LIT<br />
Verlag), pp. 34-49.<br />
DE LANGE, L. 2006. Ek het myself prysgegee, sê Vlok. Volksblad 28 Augustus, p. 1.<br />
DE VILLIERS, E. 1996. The challenge of the Afrikaans churches. In: Botman, H.R. &<br />
Petersen, R.M. To remember and to heal (Cape Town: Human & Rousseau),<br />
pp. 140-153.<br />
DE VILLIERS, I. 1999. Voorwoord. In: Du Toit, Z.B. Die nuwe toekoms: ʼn perspektief<br />
op die Afrikaner by die eeuwisseling (Pretoria: J.P. van der Walt), pp. 7-9.<br />
DE VILLIERS, J. 2011. NG Kerk verloor 10 588 in ’n jaar. Rapport, 6 November.<br />
Bekom op 27 April 2012 by: http://www.rapport.co.za/Suid-Afrika/Nuus/NG-Kerkverloor-10-588-in-n-jaar-20101106<br />
2012. NGK-lidmate 20 000 minder in een jaar. Rapport, 18 Februarie. Bekom op<br />
27 April 2012 by: http://www.rapport.co.za/Suid-Afrika/Nuus/NGK-lidmate-20-<br />
000-minder-in-een-jaar-20120218
Bibliografie p341<br />
DE VOS, P. 2009. Black racism or black prejudice and bigotry? 14 August. Accessed<br />
on 30 May 2012 from: http://constitutionallyspeaking.co.za/black-racism-or-blackprejudice-and-bigotry/<br />
2012. FW de Klerk reveals dark underbelly of white South Africa. 11 May.<br />
Accessed on 27 May 2012 from: http://constitutionallyspeaking.co.za/fw-de-klerkreveals-dark-underbelly-of-white-south-africa/<br />
DE VOS HUGO, G.F. 1946. Die huidige boodskap van die Calvinisme op<br />
staatkundige en politieke terrein in Suid-Afrika. Bloemfontein: Calvinistiese<br />
Studiekring.<br />
DE WET, H.C. 1929. Die Heilige Gees werk die liefde in ons en dring ons tot Christus<br />
en tot siele. In: NGK in die O.V.S., N.G. Kerk in die O.V.S en die<br />
naturellevraagstuk (Bloemfontein: Nasionale Pers), pp. 14-18.<br />
DE WET, T. 2009. Vroue wreed aangerand: Bejaarde ma sterf biddend. Volksblad<br />
11 Maart. Bekom op 30 Mei 2012 by:<br />
http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2009/03/11/VB/1/wemoor-V2-02.html<br />
DELPORT, P. 2008. Rassisme: ‘n lidmaat se perspektief. Kruisgewys 8(3):14-15.<br />
DERRIDA, J. 1988a. Letter to A Japanese Friend. Translated by D. Wood &<br />
A. Benjamin). In: Wood, D. & Bernasconi, R. (eds.) Derrida and Différance<br />
(Evanston: Northwestern University Press), pp. 1-5.<br />
1988b. Limited Inc. Evanston, Illinois: Northwestern University Press.<br />
1995. Honoris causa: “This is also extremely funny.” Translated by M. Hobson &<br />
C. Johnson). In: Derrida, J. Points... Interviews, 1974-1994 (ed. by E. Weber)<br />
(Stanford: Stanford University Press), pp. 399-421.<br />
1997. The Villanova Roundtable. A conversation with Jacques Derrida. In:<br />
Caputo, J.D. (ed.) Deconstruction in a nutshell: A conversation with Jacques<br />
Derrida (New York: Fordham University Press), pp. 3-28.
Bibliografie<br />
2001. Deconstruction engaged. The Sydney seminars, ed. by P. Patton &<br />
T. Smith. Sydney: Power Publications.<br />
p342<br />
DIAMOND, J.M. 1997. Guns, germs, and steel: The fates of human societies. New<br />
York: Norton.<br />
DIE KERKBODE 1980. Getuienis, 31 Oktober 1980. 5 November, p. 605.<br />
1990. Skuldbelydenis. 16 November, p. 4.<br />
DIGGLE, P.J., HEAGERTY, P., LIANG, K. & ZEGER, S.L. 2002. Analysis of<br />
longitudinal data. 2nd ed. Oxford: Oxford University Press.<br />
DILL, J. & KOTZÉ, D.J. 1997. Verkenning van 'n postmoderne epistemologiese<br />
konteks vir die praktiese teologie. Acta Theologica 17(1):1-26.<br />
DOMMISSIE, J. 2011. “Wit armoede styg sedert 1994 meer as 150%”. News24<br />
22 Junie. Bekom op 12 Junie 2012 by: http://afrikaans.news24.com/Suid-<br />
Afrika/Nuus/Wit-armoede-styg-sedert-1994-meer-as-150-20110622<br />
DORFMAN, A. 1994. Death and the maiden. 2nd ed. London: Nick Hern Books.<br />
DREYER, J.S. 1998. The researcher and the researched: Methodological challenges<br />
for practical theology. Paper presented at the Werkgemeenskap vir praktiese<br />
teologie. Pretoria.<br />
DREYER, T.F.J. 1996. Praktiese kerkwees in die nuwe Suid-Afrika. Hervormde<br />
Teologiese Studies 52(1):179-189.<br />
DREYER, W. 1998. Om te bely of nie. Die Hervormer, 1 Oktober, p. 2.<br />
DREYER, Y. 2003. Luister na die storie van die kerk: Riglyne vanuit ʼn narratiefhermeneutiese<br />
perspektief. Hervormde Teologiese Studies 59(2):333-352.<br />
2006. Postmoderne kerk-wees in die lig van publieke teologie – eenheid en<br />
verskeidenheid. Hervormde Teologiese Studies 62(4):1311-1331.
Bibliografie<br />
DU PLESSIS, J. 1978. Kommunistiese vrede of Christelike stryd. Bloemfontein:<br />
NG Sendinguitgewers.<br />
p343<br />
DU PRÉ, M. 2000. Dié Boetman ook die bliksem in. Beeld 8 Mei. Bekom op 24 Mei<br />
2010 by: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/05/08/7/4.html<br />
DU PREEZ, H. 1997. Meet the rainbow nation. Pretoria: Kagiso Tertiary.<br />
DU TOIT, J.D. 1955. Die godsdienstige grondslag van ons rassebeleid (Referaat<br />
gelewer op die “Volkskongres oor die rassebeleid” 1944). In: Du Toit, J.D. &<br />
Du Toit, S. (reds.), Die Afrikaanse rassebeleid en die Skrif (Potchefstroom:<br />
Pro Rege-Pers), pp. 5-21.<br />
DU PREEZ, M. 2009. Non-racialism is dead. Long live racial solidarity. City Press<br />
11 September. Accessed on 30 May 2012 at:<br />
http://www.citypress.co.za/Columnists/MaxduPreez/Non-racialism-is-dead-Longlive-racial-solidarity-20090911<br />
DU TOIT, F. 2011. Apartheid denied human dignity. Institute for Justice and<br />
Reconciliation. 15 August. Accessed on 7 February 2012 at:<br />
http://restitution.org.za/2011/08/apartheid-denied-human-dignity-dr-fanie-du-toitexecutive-director-institute-for-justice-and-reconciliation/<br />
DU TOIT, L. 2010. Apartheid het sin gemaak. 6 Januarie. Bekom op 28 Junie 2012<br />
by: http://www.praag.co.za/feuilleton-magazine-386/opstelle-magazine-389/6903-<br />
apartheid-het-sin-gemaak.html<br />
DU TOIT, Z.B. 1999. Die nuwe toekoms: ʼn Perspektief op die Afrikaner by die<br />
eeuwisseling. Pretoria: J.P. van der Walt.<br />
DU TOIT, F. & DOXTADER, E. (EDS.) 2010. In the balance: South Africans debate<br />
reconciliation. Auckland Park: Jakana Media.<br />
DU TOIT, F., HOFMEYR, H., STRAUSS, P. & VAN DER MERWE, J. 2002.<br />
Moeisame pad na vernuwing: die NG Kerk se pad van isolasie en die soeke na 'n<br />
nuwe relevansie 1974 – 2002. Bloemfontein: Barnabas.
DURAND, J. 2002. Ontluisterende wêreld: Die Afrikaner en sy kerk in ʼn<br />
veranderende Suid-Afrika. Wellington: Lux Verbi.BM.<br />
Bibliografie<br />
p344<br />
DYKEMA, R. 2010. Oorsese kunstenaars beeld wit armoede uit in beeld en klank.<br />
4 November. Bekom op 16 Junie 2012 by: http://www.solidariteitblog.co.za/oorsese-kunstenaars-beeld-wit-armoede-uit-in-beeld-en-klank/<br />
EBERSÖHN, L., ELOFF, I. & FERREIRA, R. 2007. First steps in action research.<br />
In: Maree, K. (ed.) First steps in research. (Pretoria: Van Schaik), pp. 124-143.<br />
ELOFF, T. 2007. Is daar ’n “nuwe Afrikaner” vir die “nuwe Suid-Afrika”? Toespraak<br />
by die Algemene Jaarkongres van die FAK 21 September, Potchefstroom. Koers<br />
72(1):119-126.<br />
ELS, C.W. 2008. Reconciliation in South Africa: The Role of the Afrikaans Churches<br />
– A Historical and Analytical Study of the Contributions of the Afrikaans Churches<br />
to the Process of Reconciliation in Southern Africa, with Special Reference to<br />
their Response to the Work of the Truth and Reconciliation Commission. Ph.D.<br />
thesis, Universiteit van Pretoria.<br />
2010. Was David Bosch reg? Die Burger 12 Maart. Bekom op 30 Augustus 2010<br />
by: http://www.dieburger.com/By/Nuus/Was-David-Bosch-reg-20100312<br />
ENGELBRECHT, B.J. 1982. Ter wille van hierdie wêreld: Politiek en Christelike<br />
heilsbelewing in Suid-Afrika. Kaapstad: Tafelberg.<br />
ENQUIST, R.J. 1995. Politics of reconciliation, Namibian style. The Christian Century<br />
112(9):300-301.<br />
EPSTON, D. 2004. Co-research: the making of alternative knowledge. Accessed on<br />
15 January 2011 at: http://www.dulwichcentre.com.au/co-research-davidepston.html<br />
FARISANI, T.S. 1990. In transit: between the image of God and the image of man.<br />
Grand Rapids: Eerdmans.<br />
FISHER, R. 2007. Race. Auckland Park: Jacana Media.
Bibliografie p345<br />
FITZMAURICE, G.M., DAVIDIAN, M., VERBEKE, G. & MOLENBERGHS, G. (EDS.)<br />
2009. Longitudinal data analysis. Boca Raton, Florida: Chapman & Hall/CRC.<br />
FITZMAURICE, G.M., LAIRD, N.M. & WARE, J.H. 2004. Applied longitudinal<br />
analysis. Hoboken, New Jersey: Wiley-Interscience.<br />
FLEISCHER, M. 1968. Welkom, hoofstad van die Oranje Vrystaat Goudveld / capital<br />
of the Free State Goldfields. Johannesburg: Felstar Publishers.<br />
FORBES, D. 2010. The Cradock Four. Accessed on 27 November 2011 at:<br />
http://www.thecradockfour.co.za/Home.html<br />
FOSTER, G.M., SCUDDER, T., COLSON, E. & KEMPER, R.V. (EDS.) 1979.<br />
Long-term field research in social anthropology. New York: Academic Press.<br />
FOUCAULT, M. 1978. What is Enlightenment? Translated by M. Henson 1992.<br />
Accessed on 18 July 2012 at: http://philosophy.eserver.org/foucault/what-isenlightenment.html<br />
FOURIE, J. 2008. Publieke pastorale sorg aan persone geïnfekteer met of<br />
geaffekteer deur MIV en/of VIGS in die bruin gemeenskap van Oudshoorn.<br />
Ph.D. tesis, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.<br />
FREEDMAN, M. 1995. Quest for blue skies: South Africa in 2004. Johannesburg:<br />
Zebra Publishers.<br />
FREEDMAN, J. & COMBS, G. 1996. Narrative therapy: The social construction of<br />
preferred realities. New York: Norton.<br />
FRIEDMAN, S. & ATKINSON, D. (EDS.) 1994. The small miracle: South Africa's<br />
negotiated settlement. Johannesburg: Raven Press.<br />
FROI<strong>SE</strong>, M. 2004. Is Christianity in South Africa a label or a spiritual and ethnical<br />
value system? A study of Christian adherence in the city of Welkom. D.Th.<br />
thesis. University of South Africa. Pretoria.
Bibliografie p346<br />
GANN, L.H. 1994. Beyond apartheid: South Africa's hazy future (Book review). Orbis<br />
38(4):679-687.<br />
GANZEVOORT, R.R. 2009. Forks in the road when tracing the sacred. Practical<br />
theology as hermeneutics of lived religions. Presidential address: Ninth<br />
Conference of the International Academy of Practical Theology. Chicago.<br />
GAUM, F.M. 1985. Doen die NG Kerk niks? Die Kerkbode 15 Mei, p. 4<br />
1997a. Die verhaal van die Ned Geref Kerk se reis met apartheid 1960 – 1994.<br />
Wellington: Hugenote-Uitgewers.<br />
1997b. Afrikaners vir ander mense. Die Kerkbode 19 Desember, p. 4.<br />
1997c. Nie na die mond praat nie. Die Kerkbode 7 Maart, p. 6.<br />
1998. Terug...? Die Kerkbode 17 Julie, p. 4.<br />
2002. 1990. Belydenis, vergifnis en versoening by Rustenburg. In: Hofmeyr, G.<br />
(red.), NG Kerk 350 - Eenhonderd bakens in die geskiedenis van die Nederduitse<br />
Gereformeerde Kerk 1652-2002. (Wellington: Lux Verbi.BM), pp. 218-219.<br />
2006. Willie Jonker bely, Desmond Tutu vergewe – Rustenburg 1990. Die<br />
Burger, By 2 September. Bekom op 26 April 2012 by:<br />
http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2006/09/02/BY/12/FritsGaum.html<br />
2011. 10 vrae aan Tim du Plessis. Kerkbode 5 Augustus, p. 18,19.<br />
GELDENHUYS, F.E.O'B. 1982. In die stroomversnellings: Vyftig jaar van die NG<br />
Kerk. Kaapstad: Tafelberg.<br />
GERBER, J. 2011. Stellenbosch skarrel ná aanval op prof. News2415 Julie. Bekom<br />
op 16 Julie 2011 by: http://afrikaans.news24.com/Suid-Afrika/Nuus/Stellenboschskarrel-na-aanval-op-prof-20110715<br />
GERBER, K. 2011. Hereniging: Tyd loop vinnig uit. Kerkbode 21 Januarie, p. 3.
Bibliografie p347<br />
GERGEN, K.J. 1985. The social constructionist movement in modern psychology.<br />
American Psychologist 40(3):266-275.<br />
GERKIN, C.V. 1986. Widening the horizons: Pastoral responses to a fragmented<br />
society. Philadelphia: Westminister.<br />
1991. Prophetic pastoral practice. Nashville: Abingdon.<br />
1997. An introduction to pastoral care. Nashville: Abingdon.<br />
GERLOFF, R. 1998. Truth, a new society and reconciliation: The Truth and<br />
Reconciliation Commission in South Africa from a German perspective.<br />
Missionalia 26(1):17-53.<br />
GERTENBACH, M.P. 1985. Die kerk en skuld. Die Kerkbode 23 Oktober, p. 5.<br />
1998. "Tug Lynnwood oor belydenis!" Die Kerkbode 3 Julie, p. 5.<br />
GIBSON, J.L. 2006. Overcoming apartheid: Can truth reconcile a divided nation?<br />
Annals of the American Academy of Political and Social Science 603:82-110.<br />
GILIOMEE, H. 1979. Afrikaner politics: How the system works. In: Adam, H. &<br />
Giliomee, H. (eds.), The rise and crisis of Afrikaner power. (Cape Town: David<br />
Philip), pp. 196-257.<br />
1996. Die las van die verlede: 'ons moet verby apartheid kyk.' Beeld 26 Maart,<br />
p. 9.<br />
1998. Die bitter én soet van apartheid. Insig Mei, p. 12-21.<br />
1999. Laat vaar al die skuldgevoel én slagofferskap. Rapport 4 Julie. Bekom op<br />
22 Julie 2009 by: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/1999/07/4/13/5.html<br />
2004. Die Afrikaners: ʼn Biografie. Kaapstad: Tafelberg.<br />
2012. Die laaste Afrikanerleiers. Kaapstad: Tafelberg.
Bibliografie p348<br />
GOBODO-MADIKIZELA, P. 2003. A human being died that night: A South African<br />
woman confronts the legacy of apartheid. Boston: Mariner Books.<br />
GOODMAN, D. [1999] 2001. Fault lines: Journeys into the new South Africa.<br />
Paperback. Berkeley: Univesity of California Press.<br />
GORDIN, J. 1998. Co-writer’s afterword. In: De Kock, E. & Gordin, J. A long night’s<br />
damage: Working for the Apartheid state (Saxonwol: Contra), pp. 285-303.<br />
GOUS. G. 2008. Ugently needed in church relationships: intercultural intelligence.<br />
Kruisgewys 8(5):5-6.<br />
GOUWS, A. 2012. Hulle blameer eerder swartes. Volksblad 13 Maart. Bekom op<br />
14 Maart 2012 by: http://www.volksblad.com/Rubrieke/Brandpunt/Hulle-blameereerder-swartes-20120313<br />
GRAHAM, L.K. 1992. Care of persons, care of worlds: A psychosystems approach to<br />
pastoral care and counselling. Nashville: Abingdon.<br />
GREEN, M. 2011. Sakelui op dorp keelvol: Nywerheidsgebied steier weens<br />
rondlopervee, plunderaars. Vista 29 September, p. 1.<br />
GROENEWALD, J. 1986. Die uitwerking van apartheid: Sosiologiese aspekte. In:<br />
Kinghorn, J. (red.), Die NG Kerk en Apartheid (Johannesburg: MacMillan),<br />
pp. 18-43.<br />
GUBA, E.G. & LINCOLN, Y. S. 1994. Competing paradigms in qualitative research.<br />
In: Denzin, N.K. & Lincoln Y.S. (eds.), Handbook of qualitative research<br />
(Thousand Oaks: Sage), pp. 105-117.<br />
GUEST, R. 2004. The shackled continent: Africa’s past, present and future.<br />
Macmillan: London.<br />
GUNNING, E. 1998. Dr. Rina is nou by DP. Rapport 15 Maart, p. 1.
Bibliografie p349<br />
HAFFAJEE, F. 2012. The spear of the nation stays up. News24 18 May. Accessed<br />
on 20 May 2012 at: http://www.news24.com/Columnists/Ferial-Haffajee/Thespear-of-the-nation-stays-up-20120518-3<br />
HAMILTON, C.V., HUNTLEY, L., ALEXANDER, N., GUIMARAES, A.S.A. &<br />
JAMES, W. 2001. Beyond racism: Race and equality in Brazil, South Africa, and<br />
the United States. Boulder: Lynne Reinner.<br />
HANDA, M.L. 1987. "Peace Paradigm: Transcending Liberal and Marxian<br />
Paradigms." Paper presented at International Symposium on Science,<br />
Technology and Development, New Delhi, India, March 20–25.<br />
HANEKOM, B. 2011a. As ʼn kerk hoop verloor. Kerkbode 5 Augustus, p. 8.<br />
2011b. Die krisis in Malawi en wat Suid-Afrika daaruit moet leer. Vrydagnuus<br />
28 Oktober. Epos nuusbrief van Sentrum vir Kommunikasie van die Ned Geref<br />
Kerk in Suid-Afrika.<br />
HANKE, S.H. 2010. R.I.P. Zimbabwe dollar. Accessed on 17 April 2012 at:<br />
http://www.cato.org/zimbabwe<br />
HARTLEY, A. & GERMANER, S. 2012. All a twitter in wake of racist tweets. Pretoria<br />
News 8 May. Accessed on 22 May 2012 at: http://www.iol.co.za/pretorianews/all-a-twitter-in-wake-of-racist-tweets-1.1291927<br />
HARTNEY, J.N.M. 2011. Eksegeties-teologiese ondersteuning van die Belydenis van<br />
Belhar. NGTT 52(1 & 2):94-104.<br />
HAWTHORNE, P. 2001. "The Trouble with “‘Sorry.’" Time 15 January. Accessed on<br />
28 June 2012 at: http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2048073,00.html<br />
HEDEKER, D. & GIBBONS, R.D. 2006. Longitudinal data analysis. Hoboken:<br />
Wiley-Interscience.<br />
HELBERG J.L. 1984. Afrikanerskap in Bybelse lig. Pretoria: NG Kerkboekhandel<br />
Transvaal.
Bibliografie p350<br />
HELEN SUZMAN FOUNDATION. 2010. Identity: Are There Any South Africans?<br />
Fourteenth Quarterly Roundtable. Johannesburg: Helen Suzman Foundation.<br />
HENDRIKS, J. 2009. Is ons land Christelik? Beeld 20 November. Bekom op<br />
23 September 2011 by: http://www.beeld.com/By/Nuus/Is-ons-land-Christelik-<br />
20091120<br />
HERMANN, D.J. 2006. Regstellende aksie, aliënasie en die nie-aangewese<br />
groep. Ph.D. tesis, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom.<br />
2007. Die keiser is kaal: Waarom regstellende aksie misluk het. Pretoria: Protea<br />
Boekhuis.<br />
2011. Basta, ons voetspore is in Afrika! Pretoria: Kraal-Uitgewers.<br />
HESS, S.B. 2006. A pastoral response to some of the challenges of reconciliation in<br />
South Africa following on from the truth and reconciliation commission. D.Th.<br />
thesis, University of South Africa, Pretoria.<br />
HILL, J.H. 2008. The everyday language of white racism. Blackwell: Chichester.<br />
HILLIARD, V.G. 1998. Die nuwe diskriminasie. Volksblad 23 Maart, p. 6.<br />
HOLLAND, M. 2006. Bournemouth University guide to citation in the Harvard style.<br />
Accessed on 31 May 2009 at:<br />
http://www.bournemouth.ac.uk/library/citing_references/docs/ Citing_Refs.pdf<br />
HORN, J.N. 1994. After apartheid: Reflections on church mission in the changing<br />
social and political context of South Africa. Transformation 11:25-28.<br />
HUMAN, J. 2006. Suid-Afrikaanse persepsies van 'n kommunistiese bedreiging soos<br />
oorgedra deur koerantberigte opgeweeg teenoor die betekenisgewing en<br />
betekenisweiering van die USSR buitelandse beleid, 1957 tot 1964. D.Litt. et<br />
Phil. tesis, Universiteit van Johannesburg.<br />
HUMAN, L. 2003. Fiction writing as metaphor for research: A narrative approach.<br />
Practical Theology in SA 18(3):40-58.
Bibliografie p351<br />
HUNT, J. & LASCARIS, R. 1998. The South African dream. Halfway House: Zebra<br />
Press.<br />
IG<strong>NA</strong>TIEFF, M. 1996. Articles of faith. Index of Censorship 25(5):110-122.<br />
IMBER-BLACK, E. 1993. Secrets in families and family therapy: an overview. In:<br />
Imber-Black, E. (ed.), Secrets in families and family therapy (New York: Norton),<br />
pp. 3-28.<br />
JACKSON, N. 2009. Voorste teoloë verwerp apartheid. Beeld 13 Maart. Bekom op<br />
27 April 2012 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/03/13/B1/3/tnjhervorm1.html<br />
2011. ‘NGK aan die verander’. Volksblad 13 Mei. Bekom op 27 April 2012 by:<br />
http://www.volksblad.com/Suid-Afrika/Nuus/NGK-aan-die-verander-20110513<br />
2012a. ‘Belhar help terro’s in 80’s.’ Beeld 1 Februarie. Bekom op 3 Februarie<br />
2012 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Belhar-help-terros-in-80s-<br />
20120201<br />
2012b. Kan die NGK die kern van Belhar aanvaar? Beeld 29 April. Bekom op<br />
1 Mei 2012 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Kan-die-NGK-die-kernvan-Belhar-aanvaar-20120429<br />
JAMES, W. & VAN DE VIJVER, L. 2000. After the TRC: Reflections on truth and<br />
reconciliation in South-Africa. Claremont: David Philips.<br />
JAN RAP 2011. Samantha Vice, Max du Preez en “koos sas". Bekom op 16 Julie<br />
2011 by: http://www.litnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=106633&cat<br />
_id=160<br />
JAN<strong>SE</strong> VAN RENSBURG, J. 2000. The paradigm shift: An introduction to<br />
postmodern thought and its implications for theology. Pretoria: Van Schaik.<br />
2007. Voortsetting van die epistemologiese diskoers in die praktiese teologie: In<br />
gesprek met J-A van den Berg. Praktiese Teologie in SA 22(2):61-80.
Bibliografie p352<br />
JAN<strong>SE</strong>N, J.D. 2005. Die probleem met die Afrikaner. 12 September. Bekom op 3 Mei<br />
2012 by: http://www.oulitnet.co.za/taaldebat/jansen.asp<br />
2009. Knowledge in the blood: confronting race and the apartheid past. Stanford:<br />
Stanfond University Press.<br />
JASPERS, K. 1946. Die Schuldfrage: Ein Beitrag zur deutschen Frage. Zürich:<br />
Artemis-Verlag.<br />
JEFFERY, A. 1999. The truth about the Truth Commission. Johannesburg: South<br />
African Institute of Race Relations.<br />
JOHN, V. 2012. Heads roll as racism boils over on Facebook and Twitter. Mail &<br />
Guardian10 May. Accessed on 13 May 2012 at: http://mg.co.za/article/2012-05-<br />
10-heads-roll-as-racism-boils-over-on-facebook-and-twitter/<br />
JOHNS, L. 2009. Jansen blames racism on NGK: makes calls for ‘honest, open<br />
conversations’. Cape Argus 14 November, p. 1.<br />
JOHNSON, R.W. 2000. The strange unpopularity of affirmative action: RW Johnson<br />
analyses the latest survey data on employment equity. Accessed on 29 May<br />
2012 at: http://www.hsf.org.za/resource-centre/focus/issues-11-20/issue-19-thirdquarter-2000/the-strange-unpopularity-of-affirmative-action<br />
2009. South Africa’s Brave New World: The beloved country since the end of<br />
apartheid. London: Allen Lane.<br />
JOHNSON, S. 2009. Fleeing from South Africa. Newsweek 13 February. Accessed<br />
on 19 April 2012 at: http://www.thedailybeast.com/newsweek/2009/02/13/fleeingfrom-south-africa.html<br />
JONES, A. 2003. About us. Accessed on 25 May 2012 at:<br />
http://www.homecomingrevolution.co.za/index.php/home-page/about-us<br />
JONES, C. 2012a. Tee saam met Nico Smith se Ellen. Kerkbode 16 Maart, p. 15.
Bibliografie p353<br />
2012b. SA kort effektiewe herverdelingsbeleid. Rapport 16 Junie. Bekom op<br />
18 Junie 2012 by: http://www.rapport.co.za/Weekliks/Nuus/SA-kort-effektieweherverdelingsbeleid-20120616<br />
JONGBLOED, Z. 2012. Kyk tog weer na regstelling. Rapport 14 April. Bekom op<br />
15 April 2012 by: http://www.rapport.co.za/Rubrieke/ZeldaJongbloed/Kyk-togweer-na-regstelling-20120414<br />
JONKER, W. 1994. Bevrydende waarheid: Die karakter van die gereformeerde<br />
belydenis. Wellington: Hugenote-Uitgewers.<br />
1998. Selfs die kerk kan verander. Kaapstad: Tafelberg.<br />
JOOSTE, G. & OOSTHUIZEN, A.V. 1998. So het hulle gesterf: gedenkboek van<br />
teregstellings van Kaapse rebelle en republikeinse burgers tydens die Anglo-<br />
Boereoorlog 1899-1902. Pretoria: Van der Walt.<br />
JORDAAN, W. 2012. Wins en verlies in die kerk se nou straatjies. Beeld 17 April.<br />
Bekom op 17 April 2012 by:<br />
http://www.beeld.com/Rubrieke/WilhelmJordaan/Wins-en-verlies-in-die-kerk-senou-straatjies-20120417<br />
JOSUTTIS, M. 1996. Die Einführung in das Leben. Pastoraltheologie zwischen<br />
Phänomonologie und Spiritualität. Gütersloh: Kaiser.<br />
JOUBERT, E. 1991. Die uitdaging vir 'n Christen in die veranderende S.A. In: Alberts,<br />
L. (red.), Veranderende Suid-Afrika: 'n Uitdaging aan Christene (Bloemfontein:<br />
Credo), pp. 47-50.<br />
JOUBERT, J. 2012. Valbyl oor Zuma: NVG móét sê waarom klagte laat vaar is.<br />
Volksblad 21 Maart, p. 1.<br />
KAIROS SOUTHERN AFRICA 2011. Theological and ethical reflections on the 2012<br />
centenary celebrations of the African National Congress. 28 December 2011.<br />
Accessed on15 April 2012 at: http://www.benkhumaloseegelken.de/dokumente/KAIROS-2012.pdf
Bibliografie p354<br />
KAPP, P.H., MOLL, J.C., SCHOLTZ, P.L., DE JONGH, P.S. &<br />
GRUNDLINGH, L.W.F. 1982. Geskiednis van die Westerse beskawing: Deel 1<br />
Oorsprong tot Intellektuele rewolusie. Pretoria: HAUM.<br />
KA<strong>SE</strong>NENE, P. 1993. Response: Human dignity, identity and decolonising the mind.<br />
In: Waijaki, M., Turaki, Y., Van der Walt, B.J. & Kasenene, P. (eds.), Visions of<br />
man and freedom in Africa (Potchefstroom: IRS), pp. 53-63.<br />
KASSIEM, A. 2008. 'It's not too late, say sorry for apartheid.' Cape Times 28<br />
February, p. 1.<br />
KENNEY, H. 1980. Architect of Apartheid: HF Verwoerd: An Appraisal.<br />
Johannesburg: Jonathan Ball.<br />
KEOGH, J. 2012a. Spear-saak gaan oor waardigheid, sê Malindi. Beeld 24 Mei.<br />
Bekom op 27 Mei 2012 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Spear-saakgaan-oor-waardigheid-se-Malindi-20120524<br />
2012b. Trane in die hof. Die Burger, 25 Mei. Bekom op 27 Mei 2012 by:<br />
http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Trane-in-die-hof-20120525<br />
KERKBODE 2004. Kaaplandse NG familie aanvaar Belhar. 4 Julie. Bekom op<br />
10 April 2012 by: http://www.kerkbode.co.za/archive_berigte.asp?id=266<br />
2007. Belhar bly probleem, maar kerkeenheid is in orde. 26 Oktober. Bekom op<br />
10 April 2012 by: http://www.kerkbode.co.za/archive_berigte.asp?id=818<br />
2009. Sê nóú oor Belhar. 3 April. Bekom op 10 April 2012 by:<br />
http://www.kerkbode.co.za/archive_berigte.asp?id=1008<br />
2011. Vrystaat-gemeente sê Belhar is kettery. 19 Augustus, p. 6.<br />
KGATLA, T. 2011. Restitution, reconciliation and forgiveness. 12 August. Accessed<br />
on 14 August 2012 by: http://restitution.org.za/2011/08/restitution-reconciliationand-forgiveness-prof-thias-kgatla-faculty-of-theology-university-of-pretoria/
Bibliografie p355<br />
KINGHORN, J. 1986b. Konsolidasie, rasionalisasie en dogmatisering. In: Kinghorn,<br />
J. (red.) Die NG Kerk en Apartheid (Johannesburg: Macmillan), pp. 117-143.<br />
1990. The theology of seperate equality: A critical outline of the DRC's position<br />
on apartheid. In: Prozesky, M. (ed.), Christianity in South Africa (SA Edition)<br />
(Bergvlei: Southern), pp. 57-80.<br />
1994. The churches against apartheid. In: Liebenberg, I. et al (eds.), The long<br />
march: The story of struggle for liberation in South Africa (Pretoria: HAUM), pp.<br />
149-153.<br />
KINGHORN, J. (RED.) 1986a. Die NG Kerk en Apartheid. Johannesburg: Macmillan.<br />
KLAASTE, A. 1995. Net sterk swartes kan land opbou. Insig Julie, p. 16.<br />
KLOPPER, F. 2006. Alles is voorlopig: oor modernisme en postmodernisme. Bekom<br />
op 12 Maart 2011 by: http://www.teo.co.za/wmprint.php?ArtID=285<br />
KOGAN, S.M. & GALE, J.E. 1997. Decentering therapy: Textual analysis of narrative<br />
therapy session. Family Process 36(2):101-126.<br />
KÖNIG, A. 1996. 'n Belydenis met trane van ons gebrokenheid – NG Kerk se<br />
biegredes pas nog nie by die sonde. Beeld 22 Oktober, p. 9.<br />
KOOPMAN, N. 2008. On violence the Belhar Confessions and human dignity.<br />
NGTT 49(3 & 4):159-166.<br />
KNOETZE, D. & MAPHUMULO, S. 2012. Why we defaced The Spear. IOL News<br />
24 May. Accessed on 27 May 2012 at: http://www.iol.co.za/news/crimecourts/why-we-defaced-the-spear-1.1303573<br />
KOTZE, C.F. 2011. Reaksie op Naudé, C. Skuldpraatjies vervreem en polariseer, los<br />
eerder. Beeld, 10 Julie. Bekom op 23 April 2012 by:<br />
http://www.beeld.com/MyBeeld/Briewe/Skuldpraatjies-vervreem-en-polariseerlos-eerder-20110710
Bibliografie p356<br />
KOTZÉ, H. 1990. Die steunbasis van die ANC: mite of werklikheid. In: Esterhuyse,<br />
W. & Nel, P. (reds.). Die ANC (Kaapstad: Tabelberg), pp. 58-74.<br />
KOTZÉ, E. & KOTZÉ, D.J. 1997. Social construction as postmodern discourse: an<br />
epistemology for conversational therapeutic practice. Acta Theologica<br />
17(1):27-50.<br />
KROG, A. 1998a. Country of my skull. Johannesburg: Random House.<br />
1998b. TRC – a national ritual. Missionalia 26(1):5-16.<br />
2003: The Truth-Commission: Public debate and the role of religious bodies<br />
(Afrikaner / DRC). Scriptura 83:245-249.<br />
2005. ʼn Ander tongval. Kaapstad: Tafelberg.<br />
2009. Begging to be black. Cape Town: Random House Struik.<br />
KRUGER, P. & HOFMEYR, J.W. 2009a. ʼn Era van verandering vir die NG Kerk en<br />
Suid-Afrika sedert 1990 (Deel I). NGTT 50(1 & 2):135-147.<br />
2009b. Die NG Kerk en die era van verandering sedert 1990: Betekenis vir die<br />
NG Kerk se identiteit (Deel II). NGTT 50(3 & 4):384-395.<br />
2011. Boustene vir die toekoms van die NG Kerk (Deel III). NGTT<br />
52(1 & 2):118-127.<br />
KÜBLER-ROSS, E. 1970. On death and dying. London: Tavistock.<br />
KUHN, T.S. [1962] 1996. The Structure of Scientific Revolutions. 3rd ed. Chicago:<br />
University of Chicago Press.<br />
KUPERUS, T. 2011. The political role and democratic contribution of churches in<br />
post-apartheid South Africa. Journal of Church and State 53(2):1-29.
Bibliografie p357<br />
KUYLER, D. 2011. Pastoral letter to URCSA congregations on the decision of the<br />
Dutch Reformed Church General Synod’s acceptance of the Belhar Confession.<br />
20 October. Accessed on 18 June 2012 at:<br />
http://www.ngkerk.org.za/documents/2012-02-29_%20Brief_NGK_VGKSA.pdf<br />
LAING, A. 2012. "Jacob Zuma faces losing £1.2 million support for four wives".<br />
London Telegraph, 20 June. Accessed on 20 June 2012 at:<br />
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/southafrica/93<br />
44916/Jacob-Zuma-faces-losing-1.2-million-support-for-four-wives.html<br />
LAMONT, C.G. 2011. Uitspraak van die gelykheidshof in saak nommer 20968/2010:<br />
Afriforum and another v Malema and another 2011 (6) SA 240 (EqC).<br />
LAMOTT, A. 1995. Bird by Bird: Some Instructions on writing and life. New York:<br />
Anchor Books.<br />
LAMPRECHT, M. 2012. SA leiers 'ondermyn oppergesag van reg.' News24 3 April.<br />
Bekom op 11 April 2012 by: http://afrikaans.news24.com/Suid-Afrika/Nuus/SAleiers-ondermyn-oppergesag-van-reg-20120403-2<br />
LEFKO-EVERETT, K., NYOKA, A. & TISCORNIA, L. 2011. SA Reconciliation<br />
Barometer Survey: 2011 report. Cape Town: Institute for Justice and<br />
Reconciliation.<br />
LEO<strong>NA</strong>RD, C. 2012. The slow and steady death of the Dutch Reformed Church. Mail<br />
& Guardian, 5 May. Accessed on 11 April 2012 at: http://mg.co.za/article/2012-<br />
04-05-the-slow-and-steady-death-of-dutch-reformed-church<br />
LEY, M. 2012. “Belhar kan tot ramp vir kerk lei.” Beeld 20 Maart. Bekom op 1 Mei<br />
2012 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Belhar-kan-tot-ramp-vir-kerk-lei-<br />
20120320<br />
LIEBENBERG, D. 2012. ANC wil wittes met dienste lok. News24 30 Maart. Bekom<br />
op 30 Maart 2012 by: http://afrikaans.news24.com/Suid-Afrika/Nuus/ANC-wilwittes-met-dienste-lok-20120330
Bibliografie p358<br />
LIEBENBERG, I., LORTAN, F., NEL, B. & VAN DER WESTHUIZEN, G. (EDS.) 1994.<br />
The long march: The story of struggle for liberation in South Africa. Pretoria:<br />
HAUM.<br />
LOADER, J.A. 1985. Church, theology and change in South Africa. In: Van Vuuren,<br />
D.J., Wiehahn, N.E. Lombard, J.A. & Rhoodie, N.J. (eds.), South Africa: a plural<br />
society in transition (Durban, Butterworth), pp. 272-302.<br />
1997. Die ‘volk van God’ – Vlek soos Israel, hele verlede oop. Beeld 15 Mei,<br />
p. 14.<br />
LOMBARD, R.T.J. 1981. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk en rassepolitiek, met<br />
spesifieke verwysing na die jare 1948 – 1961. Pretoria: NG Kerkboekhandel<br />
Transvaal.<br />
LÖTTER, H.P.P. 1995. Modernity, postmodernism and politics (in places like South<br />
Africa). In: Rossouw, G.J. (ed.), Life in a postmodern culture (Pretoria: HSRC<br />
Publishers), pp. 35-61.<br />
LOUB<strong>SE</strong>R, J.A. 1987. The apartheid Bible: A critical review of racial theology in<br />
South Africa. Cape Town: Maskew Miller Longman.<br />
LOUW, C. 2001a. Boetman is die bliksem in, Beeld 5 Mei, p. 13.<br />
2001b. Boetman en die swanesang van die verligtes. Kaapstad: Human &<br />
Rousseau.<br />
LOUW, D.J. 1997. Pastoraat as vertolking en ontmoeting: Teologiese ontwerp vir ’n<br />
basisteorie, antropologie, metode en terapie. Kaapstad: Lux Verbi.<br />
2003. The paradigmatic revolution in practical and pastoral theology: from<br />
metaphysics (sub-stantial thinking) to empirism (experential thinking); from<br />
theism to theopaschitism (hermeneutical thinking). Practical Theology in SA<br />
18(2):33-58.
Bibliografie p359<br />
LOUW, L.R. 1991. Apartheid, poverty, social transformation: A pilgrimage to a nonracial<br />
democracy challenges social work in South Africa. Social work<br />
27(1):22-27.<br />
LÜCKHOFF. A.H. 1978. Cottesloe. Kaapstad: Tafelberg.<br />
LYON, D. 1994. Postmodernity. Concepts in the social sciences. Buckingham: Open<br />
University Press.<br />
MAGO<strong>NA</strong>, S. 1998. Mother tot mother. Sarie 26 Augustus, p. 86-87.<br />
MAIL & GUARDIAN 2009. NPA drops corruption charges against Zuma. 6 April.<br />
Accessed on 28 May 2012 at: http://mg.co.za/article/2009-04-06-npa-dropscorruption-charges-against-zuma<br />
MALAN, R. 1990. My traitor's heart. London: The Bodley Head.<br />
2011. Resident alien. Johannesburg: Jonathan Ball.<br />
MALULEKE, T.S. 1997. National unity and reconciliation in South Africa: Aspects of<br />
the emerging agenda. Missionalia 25(1):59-86.<br />
MANDELA, N.R. 1964. “I am prepared to die.” Nelson Mandela's statement at the<br />
opening of the defense (sic) case in the Rivonia Trial (Pretoria Supreme Court,<br />
20 April 1964). Accessed on 3 April 2012 at:<br />
http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/mandela/mandelaspeech.html<br />
1994. Statement of The President of The African National Congress, Nelson<br />
Mandela, at his inauguration as President of The Democratic Republic of South<br />
Africa, Union Buildings, Pretoria, 10 May 1994. Accessed on 30 May 2012 at:<br />
http://www.info.gov.za/speeches/1994/990319514p1006.htm<br />
1995. Inleidende opmerkings deur president Nelson Mandela by ’n ontmoeting<br />
met Afrikaner-meningsvormers. In: Naudé, C.F.B., My land van hoop (Kaapstad:<br />
Human & Rousseau), pp. 185-188.
Bibliografie p360<br />
MANGALISO, N.A. 1994. The South African mosaic: A sociological analysis of post<br />
apartheid conflict. New York: University Press of America.<br />
MANYAPELO, J. 2001. South Africa: 'Home For All' Campaign Propagates White<br />
Guilt As A Form Of Psychological Enslavement - Van Schalkwyk. WOZA<br />
8 March. Accessed on 28 June 2012 at:<br />
http://allafrica.com/stories/200103080205.html<br />
MARAIS, B.J. 1952. Die Kleurkrisis in die Weste: ʼn Studie i.s. kleur en<br />
kleurverhoudings in die Amerikas. Johannesburg: Goeie Hoop.<br />
MARAIS, D. 1989. Foreign relations of post-apartheid South Africa with the first<br />
world. In: Wainwright, E, Archibald, D & Wakabayashi, B (eds.), Post-Apartheid<br />
South Africa (Johannesburg: Professor’s Worlds Peace Academy), pp. 150-172.<br />
MARTINDALE, L. 2003. In the wake of a miracle: Being 'real Christians' in the post<br />
apartheid era. Accessed on 16 June 2012 at:<br />
http://archive.sojo.net/index.cfm?action=magazine.article&issue=soj0311&article<br />
=031141c<br />
MA<strong>SE</strong>MOLA, S., MABUZA, W., FINCA, B. & BOTHA, J. (EDS.) 1989. Confessing<br />
guilt in South Africa: the responsibility of churches and individual Christians.<br />
Johannesburg: SACC.<br />
MASON, M. 1993. Shame: reservoir for family secrets. In: Imber-Black, E. (ed.),<br />
Secrets in families and family therapy (New York: Norton), pp. 29-48.<br />
MASSIE, R.K. 1993. Local churches in the new South Africa: Centres of racial<br />
reconciliation or of ecclesial apartheid? Journal of theology for Southern Africa<br />
49(85):19-28.<br />
MATSHIKIZA, J. 2000. With the lid off: South African insights from home and abroad<br />
1959 - 2000. Johannesburg: M & G Books.
Bibliografie p361<br />
MBEKI, T.M. 1996. Statement of Deputy President TM Mbeki, on behalf of the ANC,<br />
on the occasion of the adoption by the Constitutional Assembly of The Republic<br />
of South Africa Constitution Bill 1996, 8 May. Accessed on 14 June 2012 at:<br />
http://www.info.gov.za/aboutgovt/orders/new2002_mbeki.htm<br />
1998. Statement of Deputy President Thabo Mbeki at the Opening of the Debate<br />
in the National Assembly, on “Reconciliation and Nation Building”, National<br />
Assembly Cape Town, 29 May. Accessed on 16 June 2012 at:<br />
http://www.dfa.gov.za/docs/speeches/1998/mbek0529.htm<br />
1999. Statement on the Report of the TRC. Joint Sitting of the Houses of<br />
Parliament Cape Town, 25 February, Accessed on 16 June 2012 at:<br />
http://www.dfa.gov.za/docs/speeches/1999/mbek0225.htm<br />
2001. The State of the Nation address of the President of South Africa, Thabo<br />
Mbeki, at the National Assembly Chamber, Cape Town, 9 February 2001.<br />
Accessed on 30 May 2012 at:<br />
http://www.info.gov.za/speeches/2001/0102131223p1001.htm<br />
2005. Address of by President of South Africa, Thabo Mbeki, to the Parliament of<br />
the Republic of Uganda, Kampala, 13 December 2005. Accessed on 4 June<br />
2012 at: http://www.dfa.gov.za/docs/speeches/2005/mbek1213a.htm<br />
MCCALL, N. 1994. Makes me wanna holler: A young black man in America. New<br />
York: Vintage Books.<br />
MCKAI<strong>SE</strong>R, E. 2009. Why Hlophe needs to be held accountable for his racist jibe.<br />
Business Day 14 August, p. 13.<br />
2011. Confronting whiteness. Mail & Guardian 7 July, p. 35.<br />
MEIRING, L.F. 2000. Renouncing racism in a Dutch Reformed Congregation. M.Th.<br />
thesis, University of South Africa, Pretoria.<br />
MEIRING, P.G.J. 1975. Stemme uit die swart kerk: Gesprekke met dertien geestelike<br />
leiers. Kaapstad: Tafelberg.
Bibliografie<br />
1985. Waagmoed beloon: 50 menings oor PW-plan. Johannesburg: Perskor.<br />
p362<br />
1996. Om rustig te slaap: Genesing agter trane by WVK. Beeld 27 Augustus,<br />
p. 10.<br />
1998. Einde van die WVK: begin van heling? Insig November, p. 21.<br />
1999a. Chronicle of the truth commission: A journey through the past and<br />
present – into the future of South Africa. Vanderbijl Park: Carpe Diem.<br />
1999b. “Reconciliation: Dream or reality?” Missionalia 27(3):243-244.<br />
2002. Unshackling the ghosts of the past: Reflecting on the truth and<br />
reconciliation process in South Africa. Missionalia 30(1):56-69.<br />
2003a. The Dutch Reformed Church and the Truth and Reconciliation<br />
Commission. Scriptura 83:250-257.<br />
2003b Versoening in Suid-Afrika ná die Waarheids- en-Versoeningskommissie:<br />
die rol van die NG Kerk. NGTT 44(1 & 2):112-121.<br />
2010. Geseënd is die vredemakers: ʼn Bybelstudie oor versoening en genesing in<br />
ons land. Wellington: Christelike Lektuurfonds.<br />
MEREDITH, M. 1997. Nelson Mandela, a biography. London: Penquin Books.<br />
MEYER, R. & <strong>NA</strong>UDÉ, B. 1994. The Christian Institute of South Africa: a short<br />
history of a quest for Christian liberation. In: Liebenberg, I. et al (eds), The long<br />
march: The story of struggle for liberation in South Africa (Pretoria: HAUM),<br />
pp. 164-172.<br />
MILES, J. 1996. Deafening silence. Cape Town: Human & Rousseau.<br />
MISCHKE, A. & MAFETU, M. 2000. Nuwe bure, nuwe kulture: Saambestaan in<br />
woonbuurte is 'n uitdaging. Rapport 9 April. Bekom op 19 Junie 2012 by:<br />
http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2000/04/9/1/14.html
Bibliografie p363<br />
MNGUNI, L. 2012. The big read: Beyond mere tolerance. Accessed on 16 June 2012<br />
at: http://www.timeslive.co.za/opinion/commentary/2012/05/08/the-big-readbeyond-mere-tolerance<br />
MOHLER, R.A. 1995. The integrity of the evangelical tradition and the challenge of<br />
the postmodern paradigm. In: Dockery, D.S. (eds.), The challenge of postmodernism<br />
– an evangelical engagement (Wheaton, Victory Books), pp. 67-88.<br />
MO<strong>NA</strong>, V. 1998. Ek het met rassisme saamgeleef. Insig September, p. 21.<br />
MOOLMAN, N. 2011. The Boer whore. Meyerton: PCN Printers.<br />
MORGAN, B. 2010. Historic rugby match for Soweto. Accessed on 24 April 2012 at:<br />
http://www.southafrica.info/news/sport/rugby-super14-1805010.htm<br />
MORTLEY, R. 1991. French philosophers in conversation. London: Routledge.<br />
MOSCHELLA, M.A. 2012. Ethnography. In: Miller-McLemore, B.J. (ed.), The Wiley-<br />
Blackwell companion to practical theology (Blackwell: Chichester), pp. 224-233.<br />
MOUTON, C. 2008a. Jong man los bloedspoor: In hegtenis ná 3 mense se dood.<br />
Volksblad 17 Januarie, p. 1.<br />
MOUTON, D. 2008b. Ghanese prediker se onwaarskynlike middestadvennoot.<br />
Kruisgewys 8(3):12-13.<br />
MOUTON, J. 2001. Methodological paradigms in social research. In: Babbie, E. &<br />
Mouton, J. The practice of social research (South African Edition) (Oxford:<br />
Oxford University Press), pp. 47-68.<br />
MULDER, P. 2008. Kan Afrikaners toyi-toyi? Pretoria: Protea Hoekhuis.<br />
MULHOLLAND, S. 1998. Mbeki's simplistic vision of democracy a sick mirage.<br />
Business Times 7 June. Accessed on 16 June 2012 at:<br />
http://www.btimes.co.za/98/0607/columns/columns2.htm
Bibliografie<br />
MÜLLER, J.C. 2000a. Reis-geselskap: Die kuns van verhalende pastorale<br />
gespreksvoering. Wellington: Lux Verbi.BM.<br />
p364<br />
2000b. Therapy as fiction writing. Accessed on 26 December 2008 at:<br />
www.julianmuller.co.za/Download.../15-Therapy-as-fiction-writing.html<br />
2003. Unheard stories of people infected and affected by HIV/AIDS about care<br />
and the lack of care: The research story of the project. Practical Theology in SA<br />
18(3):1-19.<br />
2005. Postfoundationalist, HIV-positive practical theology. Practical Theology in<br />
SA 20(2):72-88.<br />
2009. Transversal rationality as a practical way of doing interdisciplinary work,<br />
with HIV and AIDS as a case study. Practical Theology in SA 24(2):199-228.<br />
2011. Om te mag twyfel: ʼn Gelowige se reis. Kaapstad: Tafelberg.<br />
MÜLLER, J.C. & GOUWS, J.C. 2003.’n Postmoderne, pastoraal-narratiewe<br />
perspektief op seksueel-verwante gesinsgeheime. Praktiese Teologie in SA<br />
18(1):118-149.<br />
MÜLLER, J.C. & PIE<strong>NA</strong>AR, H.E. 2003. A Social-constructionist, narrative<br />
understanding of the Church’s morality on sex. Verbum et Ecclesia<br />
24(1):137-155.<br />
MÜLLER, J.C., VAN DEVENTER, W. & HUMAN, L. 2001. Fiction writing as<br />
metaphor for research: a narrative approach. Practical Theology in SA<br />
16(2):76-94.<br />
MUNGAZI, D.A. 1989. The struggle for social change in Southern Africa: Visions of<br />
liberty. New York: Crane Russak.<br />
MURPHY, D. 1997. South of the Limpopo: travels through South Africa. London:<br />
Flamingo.
Bibliografie<br />
MURRAY, M.J. 1994. The revolution deferred: The painful birth of post apartheid<br />
South Arica. London: Verso.<br />
p365<br />
MURRAY, N. & GARRIDO, M. 1997. Somewhere over the rainbow: a journey to the<br />
new South Africa. Race and Class 38(3):1-24.<br />
MYBURG, J.L. 2000. Deconstructing identity in a landscape of ideology, culture,<br />
belief and power. D.Th. thesis, University of South Africa, Pretoria.<br />
<strong>NA</strong>ICKER, A. 1994. Women in the struggle against apartheid in South Africa. In:<br />
Besha, R.M. (ed.), African women: Our burdens and struggles (Johannesburg:<br />
Institute for African Alternatives), pp. 97-101.<br />
<strong>NA</strong>IDOO, G. (ED.) 1991. Reform and revolution. South Africa in the nineties.<br />
Johannesburg: Skotaville Publishers.<br />
<strong>NA</strong>IDOO, S. 2010. Even the young want to flee. Sunday Times 25 April. Accessed on<br />
6 May 2011 at: http://www.timeslive.co.za/sundaytimes/article418947.ece/Eventhe-young-want-to-flee<br />
<strong>NA</strong>UDÉ, C. 2011. Skuldpraatjies vervreem en polariseer, los eerder. Beeld 10 Julie.<br />
Bekom op 23 April 2012 by:<br />
http://www.beeld.com/MyBeeld/Briewe/Skuldpraatjies-vervreem-en-polariseerlos-eerder-20110710<br />
<strong>NA</strong>UDÉ, C.F.B. 1995. My land van hoop: die lewe van Beyers Naudé. Kaapstad:<br />
Human & Rousseau.<br />
<strong>NA</strong>UDÉ, P. 2003. ‘We cannot just continue as if nothing has happened between us”:<br />
Sola gratia and restorative justice. Scriptura 82:139-146.<br />
NCAYIYA<strong>NA</strong>, D.J. 2012. The vexed question of race-based admission to medical<br />
school. South African Medical Journal 102(4):193.<br />
NDEBELE, N. 1989. The brilliant trick. Leadership SA 8(1):102-104.
Bibliografie p366<br />
NDINDA, C., UZODIKE, N.O. & WI<strong>NA</strong>AR, L. 2011. From informal settlements to brick<br />
structures: housing trends in post-apartheid South Africa. Journal of public<br />
administration 46(1.1):746-781.<br />
NED GEREF GEMEENTE WELKOM-SUID 1991. Kerkraadsnotule 21 Maart, p. 2.<br />
NED GEREF KERK 1975. Ras, volk en nasie en volkereverhoudinge in die lig van<br />
die Skrif. Kaapstad: N.G. Kerk-Uitgewers.<br />
1983. Die kerkboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Kaapstad:<br />
N.G. Kerk-Uitgewers.<br />
1986. Kerk en Samelewing: ʼn Getuienis van die Ned Geref Kerk 1986.<br />
Bloemfontein: Algemene Sinodale Kommissie.<br />
1990. Kerk en Samelewing: ʼn Getuienis van die Ned Geref Kerk 1990.<br />
Bloemfontein: Algemene Sinodale Kommissie.<br />
1994. Handelinge van die Algemene Sinode.<br />
1998. Handelinge van die Algemene Sinode.<br />
2004. Besluiteregister van die Algemene Sinode. Bekom op 5 Julie 2011 by:<br />
http://www.ngkerk.org.za/besluitregister/2004%20Besluiteregister.rtf<br />
2011a. Besluit rondom die Belydenis van Belhar. Bekom op 1 Mei 2012 by:<br />
http://www.ngkerk.org.za/documents/BESLUIT%20BELYDENIS%20VAN%20BE<br />
LHAR%202011-10-13.doc<br />
2011b. Roepingsverklaring van die Algemene Sinode. Bekom op 1 Mei 2012 by:<br />
http://www.ngkerk.org.za/index.asp?bodyType=roeping<br />
NED GEREF KERK OOS-KAAPLAND 2012. Handelinge. Derde Sittingsdag.
Bibliografie p367<br />
NED GEREF KERK WES-EN-SUID-KAAP 2011. Uit die moderatuur: Sinodebesluite<br />
Mei 2011. Bekom op 1 Mei 2012 by:<br />
http://www.ngkerk.org.za/wesensuidkaap/documents/UIT%20DIE%20MODERAT<br />
UUR%20Mei%202011.doc<br />
NED GEREF <strong>SE</strong>NDINGKERK 1982. Die NG Sendingkerk en apartheid: ʼn prinsipiële<br />
besinning. Bekom op 7 Mei 2012 by: http://upetd.up.ac.za/thesis/available/etd-<br />
04012009-233502/unrestricted/07back.pdf<br />
1986. Belydenis van Belhar en begeleidende brief. Bekom op 1 Mei 2012 by:<br />
http://belydenisvanbelhar.co.za/wp-content/uploads/2011/11/Belydenis-van-<br />
Belhar.pdf<br />
NELSON, J. 2003. The Role the Dutch Reformed Church Played in the Rise and Fall<br />
of Apartheid. Journal of hate studies (1):63-71.<br />
NEWS24 2008. Farmer's son up for rampage. 16 January. Accessed on 15 February<br />
2009 at: http://www.news24.com/SouthAfrica/News/Farmers-son-up-forrampage-20080116<br />
2011. Malema verklaar 'ekonomiese oorlog' teen wittes. 10 September. Bekom<br />
op 18 Junie 2012 by: http://afrikaans.news24.com/Suid-Afrika/Nuus/Malemaverklaar-ekonomiese-oorlog-teen-wittes-20110910<br />
NG, D. 2012. South Africa's President Jacob Zuma sues over a painting of him.<br />
Los Angeles Times May 21. Accessed on 28 May 2012 at:<br />
http://www.latimes.com/entertainment/arts/culture/la-et-cm-south-africa-jacobzuma-spear-20120521,0,7679937.story<br />
NGK IN DIE O.V.S. 1929. N.G. Kerk in die O.V.S en die naturellevraagstuk.<br />
Bloemfontein: Nasionale Pers.<br />
NICOL, W. 1989. Guilt, confession and forgiveness in die New Testament. In:<br />
Masemola, S, et al (eds.), Confessing guilt in South Africa: the responsibility of<br />
churches and individual Christians (Johannesburg: SACC), pp. 58-69.
NIEMAN, N. 1995. Orania gooi sy deure oop vir die president. Volksblad<br />
16 Augustus, p. 3.<br />
Bibliografie<br />
p368<br />
NIEUWOUDT, S. 2000. Cobus Rossouw speel De Klerk in ‘Boetman’. Beeld<br />
23 Augustus. Bekom op 19 April 2012 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/08/23/3/4.html<br />
NPC 2011. National Planning Commission: Diagnostic Overview. Accessed on 16<br />
July 2912 at:<br />
http://www.npconline.co.za/MediaLib/Downloads/Home/Tabs/Diagnostic/Diagnos<br />
tic%20Overview.pdf<br />
NTSALUBA, G. 2012. SA drifting dangerously: Ramphele. Daily News 12 April.<br />
Accessed on 27 September 2012 at: http://www.iol.co.za/dailynews/news/sadrifting-dangerously-ramphele-1.1274578?ot=inmsa.ArticlePrintPageLayout.ot<br />
NÜRENBERGER, K. 1994. An economic vision for South Africa: The task of the<br />
church in the post apartheid economy. Pietermaritzburg: Encounter Publication.<br />
OOSTHUIZEN, J. 2009. Regstellende aksie mis doel. Kerkbode 11 September, p. 1.<br />
2010. Die versoener wat nie “good riddance” wou wees nie. Kerkbode 16 Julie,<br />
p. 15.<br />
OSMER, R.R. 2008. Practical Theology: An introduction. Grand Rapids: Eerdmans.<br />
OVRENDHAL, A. 1998. Afrikaners ís by God. Die Kerkbode 17 Julie, p. 5.<br />
PATON, A. 1979. Foreword. In: De Gruchy, J.W. (ed.), The church struggle in South<br />
Africa (Cape Town: David Philip), pp. vii-xii.<br />
PAUW, J. 1997. Into the heart of darkness: Confessions of Apartheid's assassins.<br />
Johannesburg: Jonathan Ball.<br />
PAYZE, C. 2001. Qualitative studies. In Babbie, E. & Mouton, J. (eds.), The practice<br />
of social research. South African edition (Cape Town: Oxford), pp. 269-311.
Bibliografie p369<br />
PEL<strong>SE</strong>R, W. 2009. SA gemeentes stuur konvooi met kos na bejaardes in Zimbabwe.<br />
Rapport 27 September. Bekom op 17 April 2012 by:<br />
http://www.rapport.co.za/Suid-Afrika/Nuus/SA-gemeentes-stuur-konvooi-metkos-na-bejaardes-in-Zimbabwe-20090926<br />
PEPLER, E. 2000a. Boetman-tot-oppie-been: Hoekom het debat so ’n storm<br />
ontketen en wie het deelgeneem? Beeld 16 Augustus. Bekom op 19 April 2012<br />
by: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/08/16/11/4.html<br />
2000b. Boetman Afrikaner se WVK: ‘Afrikaanse pers het geleentheid gebied om<br />
gemoed skoon te maak' Beeld 23 Augustus. Bekom op 19 April 2012 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/08/23/13/2.html<br />
PHILLIPS, M. 2009a. Politieke partye veroordeel moord op Allanridge: ‘Misdadigers<br />
weet die stelsel is aan hul kant’. Volksblad 10 Maart. Bekom op 30 Mei 2012 by:<br />
http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2009/03/10/VB/8/weacdp.html<br />
2009b. 8 munisipale bestuurders vervolg oor riool-besoedeling. Beeld 19<br />
Augustus. Bekom op 29 Mei 2012 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/8-<br />
munisipale-bestuurders-vervolg-oor-riool-besoedeling-20090818<br />
2010. Riool kan lewens kos. News24 30 Julie. Bekom op 29 Mei 2012 by:<br />
http://m.news24.com/volksblad/Suid-Afrika/Nuus/Riool-kan-menselewens-kos-<br />
20100730<br />
PIE<strong>NA</strong>AR, A. 2008. Geweld: Handleiding wil skoolhoofde help. Volksblad<br />
27 Augustus. Bekom op 5 Julie 2012 by:<br />
http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2008/08/27/VB/2/tapsocclus_1703.ht<br />
ml<br />
2009. Kerkhereniging se struikelblokke. Beeld 18 Februarie. Bekom op 16 Julie<br />
2012 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/02/18/B1/15/antonkerk.html<br />
2010a. Maak die gesprek oor kerkhereniging oop. Kerkbode 5 Maart, p. 9.<br />
2010b. Is dit onbillik om te vra vir vriendskap? Kerkbode 16 April, p. 14.
Bibliografie<br />
PIE<strong>NA</strong>AR, F. 1999. Aan die einde van die reënboog. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
p370<br />
PIETER<strong>SE</strong>, H.J.C. 1993. Praktiese teologie as kommunikatiewe handelingsteorie.<br />
Pretoria: RGN-Uitgewers.<br />
2009. Prediking wat God ter sprake bring in die Suid-Afrikaanse konteks van<br />
regstellende aksie. In: Immink, G. & Vos, C.J.A. God in ʼn kantelende wêreld<br />
(Pretoria: Protea Boekhuis), pp. 250-273.<br />
PIETER<strong>SE</strong>, H.J. 2000. Politiek korrekte skoothondjies. Beeld 28 Mei. Bekom op 19<br />
April 2012 by: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/05/08/7/2.html<br />
PISTORIUS, J. 1992. Die versteekte verse. Kaapstad: Nasionale Boekdrukkery.<br />
PITYA<strong>NA</strong>, B. 1999. Rebuild SA. The Star 17 July, p. 2.<br />
PODLES, L.J. 2010. There Is Forgiveness, But There Are No Shortcuts on the Road<br />
to Reconciliation. Touchstone: A journal of mere Christianity 23(2). Accessed on<br />
19 April 2012 at: http://www.touchstonemag.com/archives/article.php?id=23-02-<br />
020-f<br />
POPE, C., ZIEBLAND, S. & MAYS, N. 2000. Qualitative research in health care:<br />
Analysing qualitative data. British Medical Journal 320(7227):114-116.<br />
POTELWA, X. 2010. South Africans unite in Soweto rugby final. Mail & Guardian<br />
30 May. Accessed on 24 April 2012 at: http://mg.co.za/article/2010-05-30-southafricans-unite-in-soweto-rugby-final<br />
POTGIETER, F. 1995. The weight of the past. In: Boraine, A. & Levy, J. (eds.), The<br />
healing of a nation? (Cape Town: Justice in Transition), pp. 21-23.<br />
POTGIETER, P.C. 1995. Nederduitse Gereformeerde Kerk en skuldbelydenis.<br />
Die Kerkbode 29 Mei, p. 6.<br />
POTGIETER, P.C. & SMIT, J.H. 1988. Vernuwing of Konfrontasie. Kaapstad:<br />
Lux Verbi.
Bibliografie p371<br />
PRETORIUS, G. 2011. Party sien nie rede dat mense SA wil verlaat nie. Beeld 24<br />
Junie. Bekom op 25 Augustus 2011 by: http://www.beeld.com/Suid-<br />
Afrika/Nuus/Party-sien-nie-rede-dat-mense-SA-wil-verlaat-nie-20110624<br />
PUTTERGILL, C.H. 2008. Discourse on identity: conversations with ‘white’ South<br />
Africans. Ph.D. thesis, University of Stellenbosch.<br />
PRETORIUS, G. & MATIPA, P. 2012. Babamoord skok. Beeld 23 Mei. Bekom op<br />
18 Junie 2012 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Babamoord-skok-<br />
20120523<br />
QUINTAL, G. 2012. ANC 'closes chapter' on Malema matter. News24 18 June.<br />
Accessed on 18 June 2012 at:<br />
http://www.news24.com/printArticle.aspx?iframe&aid=1f9a243b-9d4c-4e93-9c8c-<br />
32aa73... 6/18/2012<br />
QWELANE, J. 1998. The 'boy' and 'girl' have come of age. Cape Argus 23 May,<br />
p. 22.<br />
RAMPHELE, M. 2001. Combating racism in South Africa: Redress/remedies. In:<br />
Hamilton, C.V. et al Beyond racism: Race and equality in Brazil, South Africa,<br />
and the United States (Boulder: Lynne Reinner), pp. 63-83.<br />
2008. Laying ghosts to rest: dilemmas in the transformation of South Africa.<br />
Cape Town: Tafelberg.<br />
RAPPORT 1997. Talle Afrikaners pak nou hul goed en verlaat die land. 12 Junie,<br />
p. 23.<br />
2005. Zuma dalk dié week voor oor 'verkragting'. Rapport 26 November. Bekom<br />
op 18 Junie 2012 by: http://www.rapport.co.za/Suid-Afrika/Nuus/Zuma-dalk-dieweek-voor-oor-verkragting-20051126<br />
RAUBENHEIMER, O. 1998. Nie die ander een nie, jy moet vrede maak. Kerkbode<br />
3 Julie, p. 6.<br />
2008. Belhar moet eers te ruste gelê word. Kerkbode 7 November, p. 17.
RENDLE, G.R. 1998. Leading change in the congregation: Spiritual and<br />
organizational tools for leaders. Herndon, Virginia: Alban Institute.<br />
2009. The roller coaster of change. Accessed on 30 April 2011 at:<br />
http://www.alban.org/conversation.aspx?id=3670<br />
Bibliografie<br />
p372<br />
REPUBLIEK VAN BRAVOLAND 2012. Wittes het baie skuld. Bekom op 27 Mei 2012<br />
by:<br />
http://www.bravoland.co.za/forum/index.php/topic,5964.msg76867.html?PHP<strong>SE</strong><br />
SSID=9026b368c2305bc7ed430fd23c725bb7#msg76867<br />
RETIEF, H. 1998. As mens sê hy's jammer, dan is daar geen `ja, máár...' nie.<br />
Rapport 23 Augustus, p. 15.<br />
2010. Hanlie gesels met Annelie Botes. Rapport 21 November. Bekom op 25<br />
Augustus 2011 by: http://www.rapport.co.za/Rubrieke/HanlieRetief/Hanliegesels-met-Annelie-Botes-20101120<br />
2011. Hanlie gesels met Moeletsi Mbeki. Rapport 2 Junie. Bekom op<br />
25 Augustus 2011 by: http://www.rapport.co.za/Rubrieke/HanlieRetief/Hanliegesels-met-Moeletsi-Mbeki-20110702<br />
2012. Hanlie gesels met Barend La Grange. Rapport 26 Mei. Bekom op 27 Mei<br />
2012 by: http://www.rapport.co.za/Rubrieke/HanlieRetief/Hanlie-gesels-met-<br />
Barend-La-Grange-20120526<br />
RETIEF, J. & JACKSON, N. 1998. Apartheid ís sonde, besluit NG sinode. Beeld<br />
14 Oktober, p. 1.<br />
RIEGER, J. 2004. Theology and mission between neocolonialism and<br />
postcolonialism. Mission Studies 21(2):201-227.<br />
RONDGANGER, L. 2012. Riots last resort of poor. Daily News 11 April. Accessed on<br />
3 June 2012 at: http://www.iol.co.za/dailynews/opinion/riots-last-resort-of-poor-<br />
1.1273269?ot=inmsa.ArticlePrintPageLayout.ot
Bibliografie p373<br />
ROODT, D. 2007. Zuma en Afrikaners braai vleis in Houghton. 27 Maart. Bekom op<br />
30 Mei 2012 by: http://www.praag.co.za/nuus-magazine-402/afrikaanse-nuusmagazine-401/277-zuma-en-afrikaners-braai-vleis-in-houghton.html<br />
ROSSOUW, G.J. (ED.) 1995a. Life in a postmodern culture. Pretoria: HSRC<br />
Publishers.<br />
1995b. Theology in a postmodern culture: ten challenges. In: Rossouw, G.J.<br />
(ed.), Life in a postmodern culture (Pretoria: HSRC Publishers), pp. 75-93.<br />
SA PARLIAMENT 1995. Promotion of National Unity and Reconciliation Act, No. 34<br />
of 1995. Accessed on 26 July 2011 at: http://www.info.gov.za/acts/1995/a34-<br />
95.pdf<br />
SABC 2012. Meeting held to discuss service delivery protests in N West. Accessed<br />
on 31 May 2012 at:<br />
http://www.sabc.co.za/news/a/0d3ba7004b724b338832ad78893a5284/Meetingheld-to-discuss-service-delivery-protests-in-N-West--20120531<br />
SALDAŇA, J. 2003. Longitudinal qualitative research: Analyzing change through<br />
time. Walnut Creek: Alta Mira Press.<br />
SANDI, N. 2012. Still long, difficult way to go on human rights views. Daily Dispatch<br />
18 June. Accessed on 19 June 2012 at:<br />
http://www.dispatch.co.za/news/article/3552<br />
SAUNDERS, C. 2011. Slanery wys hoe groot frustrasie is. Beeld, 15 Julie. Bekom op<br />
16 Julie 2011 by: http://www.beeld.com/MyBeeld/Briewe/Slanery-wys-hoe-grootfrustrasie-is-20110715<br />
SAUNDERS, J. 1996. Biko family lose battle over S.Africa truth body. Reuter 26 July.<br />
Accessed on 24 August 2012 at: http://www.hartfordhwp.com/archives/37a/020.html<br />
SCHOEMAN, W.J. 2008: ‘Sunday morning at eleven the week’s most segregated<br />
hour’ Kruisgewys 8(3):7
Bibliografie p374<br />
2010. The racial discourse and the Dutch Reformed Church: looking through a<br />
descriptive-empirical lens… towards a normative task. Acta Theologica<br />
30(2):130-151.<br />
SCHOLTZ, L. 2011. Die regering moet net die Grondwet nakom. Die Burger 1 Julie.<br />
Bekom op 16 Julie 2011 by:<br />
http://www.dieburger.com/Rubrieke/LeopoldScholtz/Die-regering-moet-net-die-<br />
Grondwet-nakom-20110701<br />
SCHUERMANS, N. & VIS<strong>SE</strong>R, G. 2005. Unvoiced and invisible: reflections on white<br />
poverty in post-apartheid South-Africa. Bloemfontein: Department of Geography,<br />
University of the Free State.<br />
SCHURINK, E.M. 1998. Deciding to use a qualitative research approach. In: De Vos,<br />
A.S. (ed.), Research at grass roots. A primer for the caring professions (Pretoria:<br />
Van Schaik), pp. 239-251.<br />
<strong>SE</strong>LLO, S. 1998. Ons moet verby wit en swart kyk. Rapport 22 Maart, p. 15.<br />
<strong>SE</strong>RFONTEIN, J.H.P. 1979. Brotherhood of power: An exposé of the secret Afrikaner<br />
Broederbond. London: Rex Collings.<br />
1982. Apartheid, change and the NG Kerk. Emmarentia: Taurus.<br />
SILBER, G. 1991. It takes two to toyi-toyi: A survival guide to the new South Africa,<br />
London: Penguin.<br />
SILVERMAN, H.J. (ED.) 1989. Derrida and deconstruction. New York: Routledge.<br />
SLABBERT, F.V.Z. 1999. Afrikaner Afrikaan: Anekdotes en analise. Kaapstad:<br />
Tafelberg.<br />
SMIT, D.J. 2005. Reformed faith, justice and the struggle against apartheid.<br />
Reformed World 55(4):355-367.
Bibliografie p375<br />
2008. Wêreld se verwagting van kerk kwyn. Kerkbode 7 November. Bekom op<br />
1 Mei 2012 by:<br />
http://kerkbode.co.za.mytempurl.zadns.co.za/archive_berigte.asp?id=958<br />
SMITH, B. 2006. After the Fall: Reevaluating Whiteness in J.M. Coetzee’s Disgrace.<br />
Elements Spring:29-36<br />
SMITH, B. (RED.) 1995. Derrida degree a matter of honour. Letter in Times (London)<br />
Saturday May 9, 1992. In: Derrida, J. Points... Interviews, 1974-1994 (Edited by<br />
E. Weber) (Stanford: Stanford University Press), pp. 399-421.<br />
SMITH, N.J. 2010a. Die dood van die God van my vaders: Hoe die lewe in die<br />
township Mamelodi my godsbeskouing verander het. Kaapstad: Griffel Media.<br />
2010b. Dit is rassisme wat ons uitmekaar hou. Kerkbode 16 April, p. 14.<br />
SMIT, W. 2004. Bitter oor omgekeerde rassisme. Beeld 29 November. Bekom op<br />
18 Junie 2012 by: http://www.beeld.com/Opinie/Nog/Bitter-oor-omgekeerderassisme-20100617<br />
SMITH, D. 2012. Fallout over Jacob Zuma penis painting exposes ANC's<br />
increasingly thin skin. The Guardian 24 May. Accessed on 18 June 2012 at:<br />
http://www.guardian.co.uk/world/2012/may/24/jacob-zuma-spear-paintinganc?INTCMP=SRCH<br />
SMITH, T. 2009a. All-white churches in the New South Africa? 25 August. Accessed<br />
on 22 July 2012 at:<br />
http://kleipotgemeente.typepad.com/soulgardeners/2009/08/allwhite-churches-inthe-new-south-africa.html<br />
2009b. White Afrikaans churches – a response and another question...<br />
1 September. Accessed on 22 July 2012 at:<br />
http://kleipotgemeente.typepad.com/soulgardeners/2009/09/white-afrikaanschurches-a-response-and-another-question-.html
Bibliografie p376<br />
SMITH, N.J., GELDENHUYS, F.E.O’B, & MEIRING, P. 1981.Stormkompas: Opstelle<br />
op soek na ʼn suiwer koers in die Suid-Afrikaanse konteks van die jare tagtig.<br />
Kaapstad: Tafelberg.<br />
SNYMAN, G. 2010. Redaksie. Jonk Nuusbrief Mei 2010. Epos-nuusbrief:<br />
Jeugkommissie van die Algemene Sinode.<br />
2012. Verregse groepe skuld dorp ʼn ekskuus, Beeld 3 Junie. Bekom op 4 Junie<br />
2012 by: http://www.beeld.com/MyBeeld/Briewe/Verregse-groepe-skuld-dorp-nekskuus-20120603<br />
SNYMAN, G.F. 2008. 'Is it not Sufficient to Be a Human Being?' Memory, Christianity<br />
and White Identity in Africa. Religion & Theology 15(3 & 4):395-426.<br />
SOLZHENITSYN, A.I. 1973. The Gulag Archipelago 1918 – 1956. An experiment in<br />
literary investigation. Translated by T.P. Whitney (ed.). New York: Harper & Row.<br />
SPARKS. A.H. 1990. The mind of South Africa: the story of the rise and fall of<br />
apartheid. London: Heinemann.<br />
2003. Beyond the miracle: Inside the new South Africa. Johannesburg: Jonathan<br />
Ball.<br />
STATISTICS SA 2004. Census 2001 Primary tables South Africa. Accessed on<br />
21 March 2011 at: http://www.statssa.gov.za/census01/html/RSAPrimary.pdf<br />
2005. Census 2001 Primary tables Free State. Accessed on 21 March 2011 at:<br />
http://www.statssa.gov.za/census01/html/FSPrimary.pdf<br />
STAVRIANOS, L.S. 1982. The world since 1500. A global history. 4th ed. New<br />
Jersey: Prentice-Hall.<br />
STEENKAMP, A. 1843. Die Groot Trek. Bekom op 11 Maart 2008 by:<br />
http://www.groottrek.za.cx/anna_01.htm
Bibliografie<br />
STEENKAMP, L. 2009. ‘ANC se plasing van kaders laat rade misluk’. Beeld<br />
22 Oktober. Bekom op 12 Maart 2012 by: http://www.beeld.com/Suid-<br />
Afrika/Nuus/ANC-se-plasing-van-kaders-laat-rade-misluk-20091022<br />
p377<br />
STEIER, F. 1991. Reflexivity and methodology. An ecological constructionism. In:<br />
Steier, F. (ed.), Research and reflexivity (London: Sage), pp. 163-185.<br />
STEVENS, G. 2006. Truth, reconciliation, reparation and deracialisation in postapartheid<br />
South Africa: fact or fiction? In: Stevens, G., Franchi, V. & Swart, T.<br />
(eds.) A race against time: Psychology and challenges to deracialisation in South<br />
Africa (Pretoria: University of South Africa), pp. 293-316.<br />
STEVENS, G., FRANCHI, V. & SWART, T. (EDS.) 2006. A race against time:<br />
psychology and challenges to deracialisation in South Africa. Pretoria: University<br />
of South Africa Press.<br />
STEVENS, G., SWART, T. & FRANCHI, V. 2006. Changing contexts of race and<br />
racism: problematics, polemics and perspectives. In: Stevens, G., Franchi, V. &<br />
Swart T. (eds.) A race against time: psychology and challenges to deracialisation<br />
in South Africa (Pretoria: University of South Africa Press), p. 3-27.<br />
STEYN, B. 2008. Multi-kulturaliteit: ʼn plattelandse perspektief. Kruisgewys<br />
8(5):14-16.<br />
STEYN, M. 2001. “Whiteness just isn’t what it used to be”: white identity in a<br />
changing South Africa. Albany: State University of New York Press.<br />
STEYN, P. 2011. ‘Wit en swart in SA slagoffers van apartheid’. Volksblad<br />
28 Januarie. Bekom op 28 Februarie 2012 by: http://www.volksblad.com/Suid-<br />
Afrika/Nuus/Wit-en-swart-in-SA-slagoffers-van-apartheid-20110128<br />
2012. Dit was tien minute van hel, sê Roelf. Volksblad 2 Junie. Bekom op<br />
15 Junie 2012 by: http://www.volksblad.com/Rubrieke/WatsJouStorie/Dit-wastien-minute-van-hel-se-Roelf-20120601<br />
STRAUSS, D.F.M. 2002. Voorvrae rondom die geloofwaardigheid van die Bybel in 'n<br />
“postmoderne tyd”. NGTT 43(3 & 4):570-592.
Bibliografie<br />
STRAUSS, P.J. 2005. Belydenis, kerkverband en Belhar. NGTT 46(3 & 4):560-575.<br />
p378<br />
2010. Eenheid in die NG Kerkfamilie: Waar staan die NG Kerk? NGTT<br />
51(3 & 4):135-141.<br />
2011. Kerk en Samelewing in die dokumente “Kerk en Samelewing” na 25 jaar.<br />
NGTT 52(3 & 4):511-520.<br />
STRINGER, E.T. 1999. Action research. 2nd ed. Thousand Oaks, California: Sage<br />
Publications.<br />
SUID-AFRIKA <strong>SE</strong> ENERGIEKRISIS 2009. Suid-Afrika se energiekrisis. Bekom op<br />
19 April 2012 by: http://myfundi.co.za/a/Suid-Afrika_se_energiekrisis<br />
SWANEPOEL, F. 1999. Dutch Reformed Church. Testimony before the Truth and<br />
Reconciliation Commission, East London, 18 November 1999. Accessed on<br />
11 June 2012 at: http://web.uct.ac.za/depts/ricsa/commiss/trc/drctest.htm<br />
SWANEPOEL, T. 1997. My hart wil Afrika. Kaapstad: Queillerie.<br />
SWARNS, R.L. 2001. Mbeki Strongly Urges Racial Reconciliation in South Africa.<br />
The New York Times 10 February. Accessed on 19 April 2012 at:<br />
http://www.nytimes.com/2001/02/10/world/mbeki-strongly-urges-racialreconciliation-in-south-africa.html<br />
TAYLOR, S.J. 1988. Preface to generations of hope. Journal of the Association for<br />
Persons with Severe Handicaps 13(3):177-198.<br />
SWARTS, J. 2012. Afrikaner sal jy blý, meneer. News24 9 Mei. Bekom op 27 Mei<br />
2012 by: http://afrikaans.news24.com/Rubrieke/JohanSwarts/Afrikaner-sal-jy-blmeneer-20120509<br />
TEMMINGH, L. 2012. Moord is moord ongeag jou velkleur. News24 18 Mei. Bekom<br />
op 3 Junie 2012 by:<br />
http://afrikaans.news24.com/Rubrieke/LiezlTemmingh/Moord-is-moord-ongeagjou-velkleur-20120518
Bibliografie p379<br />
TEMPELHOFF, E. 2008. LUR gryp in oor wanbestuur, Vaalrivier-besoedeling. Beeld<br />
13 April. Bekom op 23 April 2012 by: http://www.beeld.com/Suid-<br />
Afrika/Nuus/LUR-gryp-in-oor-wanbestuur-Vaalrivier-besoedeling-20100617<br />
2012. Vaalrivier glo erg besoedel. Volksblad 22 Februarie. Bekom op 23 April<br />
2012 by: http://www.volksblad.com/Suid-Afrika/Nuus/Vaalrivier-glo-erg-besoedel-<br />
20120222<br />
TERRE BLANCHE, M. 1997. ‘The knowledge that one seeks to disinter’: psychiatry<br />
and the discourse of discourse analysis. In: Levett, A., Kottler, A., Burman, E. &<br />
Parker, I. (eds.), Culture, power and difference: discourse analysis in South<br />
Africa (Cape Town: University of Cape Town Press), pp. 139-158.<br />
TERREBLANCHE, S.J. 1990. My Stellenbosse sprong na vryheid. In: Lategan, B. &<br />
Müller, H. (eds.), Afrikaners tussen tye (Kaapstad: Taurus), pp. 112-125.<br />
2002. A history of inequality in South Africa, 1652-2002. Pietermaritzburg:<br />
University of Natal Press.<br />
TERRY, R.W. 1975. For whites only. Rev ed. Grand Rapids: Eerdmans.<br />
THAMM, M. 2011. The white thing to do. 3 July. Accessed on 16 July 2012 at:<br />
http://mariannethamm.wordpress.com/2011/07/03/the-white-thing-to-do/<br />
THE AMERICAN HERITAGE DICTIO<strong>NA</strong>RY 2004. 4th ed (21st Century Reference).<br />
Boston: Houghton Mifflin Company.<br />
THERON, F. 1996. The forgotten people. Time 30 December, p. 8.<br />
THERON, P. (RED.) 2012. Belhar geweeg. Pretoria: Kraal Uitgewers.<br />
THERON, P.F. 1986. Kerklike eenheid en natuurlike verskeidenheid. In: Kinghorn, J.<br />
(red.), Die NG Kerk en apartheid (Braamfontein: Macmillan South Africa),<br />
pp. 194-210.<br />
THES<strong>NA</strong>AR, C. 2010. The pastoral church as a space for healing and reconciliation.<br />
NGTT 51(3 & 4):266-273.
2011. Memories liberate the past. NGTT 52(3 & 4):531-541.<br />
Bibliografie<br />
p380<br />
TIME 1963. Barth in retirement. 31 May. Accessed on 18 July 2010 at:<br />
http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,896838,00.html<br />
TOERIEN, H. 2011. Afrikanerskap: Ekskuus dat ek leef? 10 Junie. Bekom op<br />
10 Oktober 2011 by: http://www.koerant.co.za/?p=4845<br />
TRC 1996. Truth and Reconciliation Commission: Human rights violations. Case<br />
EC0080/96: Nyameka Goniwe. 17 April. Accessed on 27 November 2012 at:<br />
http://www.justice.gov.za/trc/hrvtrans/hrvel1/goniwe.htm<br />
1997. Register of reconciliation. Accessed on 30 April 2011 at:<br />
http://www.justice.gov.za/trc/ror/index.htm<br />
1998a. Truth and Reconciliation Commission of South Africa: Final report.<br />
Accessed on 19 April 2003 at: http://www.justice.gov.za/trc/report/<br />
1998b. Truth and Reconciliation Commission of South Africa: Faith Communities<br />
report. Accessed on 12 July 1998 at:<br />
http://web.uct.ac.za/depts/ricsa/commiss/trc/trc_rpt.rtf<br />
TREURNICHT, A.P. 1985. Besorgdheid oor NIV-besluite. Die Kerkbode 23 Oktober,<br />
p. 5.<br />
TRUSCOTT, R. 2011. National melancholia and Afrikaner self-parody in postapartheid<br />
South Africa. Psychoanalysis, Culture & Society 16(1):90-106.<br />
TSHEOLO, J.P & <strong>SE</strong>BOLA, M.P. 2012. Post-apartheid public service delivery and<br />
the dilemmas of state capitalism in South Africa,1996-2009. Journal of public<br />
administration 47(1.1):228-250.<br />
TUTU, D. 1997. Remarks after Freedom Front submission. In: TRC, Political party<br />
submissions: Freedom Front. Accessed on 17 May 1999 at:<br />
http://www.truth.org.za/hrvtrans/party2/ffrecall.htm
Bibliografie<br />
1998. The Truth and Reconciliation Commission. In: Du Toit, C.W. (ed.),<br />
Confession and reconciliation (Pretoria: Research Unit for Theology and<br />
Religion, University of South Africa), pp. 4-6.<br />
p381<br />
1999. No future without forgiveness. London: Rider.<br />
2011. God is not a Christian: Speaking truth in times of crisis. London: Rider.<br />
UNITED HUMAN RIGHTS COUNCIL 2009. The genocide in Rwanda. Accessed on<br />
24 April 2012 at: http://www.unitedhumanrights.org/2009/05/the-genocide-inrwanda<br />
UNIVERSITY OF SALFORD 2010. Keeping balance: coping through periods of<br />
change. Accessed on 30 April 2011 at:<br />
http://staff.salford.ac.uk/documents/hr/employee_support_guide_ver1_nov2010.p<br />
df<br />
VAN AARDE, A. 2004a. Postmoderne epistemologie en postkoloniale hermeneutiek.<br />
Hervormde Teologiese Studies 60(3):1105-1125.<br />
2004b. Skrifbeskouing in die lig van postmoderniteit. Hervormde Teologiese<br />
Studies 60(1 & 2):503-532.<br />
VAN DE GRAAF, H. 2009. Afrikanerfront mediaverklaring – 6 April 2009. Bekom op<br />
31 Mei 2012 by: http://www.boerevryheid.co.za/forums/showthread.php?17738-<br />
Afrikanerfront-mediaverklaring-6-April<br />
VAN DEN BERG, J.A. 2006. 'n Verandering in Tongval...? 'n Verwoord-(-beeld)ing<br />
van pastoraal-teologiese perspektiewe. Praktiese Teologie in SA 21(2):164-181.<br />
VAN DER MERWE, J. 2010. Die Hervormingsdaggetuienis – 30 jaar later: Die<br />
'visarendjie' moet weer gehoor word! Kerkbode 5 November, p. 10.<br />
2011. Belhar gaan oor meer as blote aanvaarding’. Volksblad 31 Oktober.<br />
Bekom op 16 Julie 2012 by: http://www.volksblad.com/Suid-Afrika/Nuus/Belhargaan-oor-meer-as-blote-aanvaarding-20111031
Bibliografie p382<br />
VAN DER SCHYFF, L. 2012. Mediaverklaring van die Hoofbestuur van die Herstigte<br />
Nasionale Party insake Jeugdag.<br />
VAN DER SPUY, J.P. 1929. Opening Sendingkongres Kroonstad. In: NGK in die<br />
O.V.S., N.G. Kerk in die O.V.S en die naturellevraagstuk (Bloemfontein:<br />
Nasionale Pers), pp. 7-10.<br />
VAN DER WALT, B. 2007. SA mense sluit hulself in kas toe, wonder dan oor donker:<br />
`Saam praat ons mekaar moedeloos'. Beeld 4 April. Bekom op 16 Junie 1998 by:<br />
http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1997/04/4/11/7.html<br />
VAN DER WALT, N. 2006. Postmodernisme. Bekom op 12 Maart 2011by:<br />
http://www.reformed.org.za/afrikaanse-literatuur/artikels/289-ta0012-<br />
postmodernisme.html<br />
VAN DER WALT, S. 2010. Grond: ‘Ons het misluk’. Beeld 7 Oktober. Bekom op<br />
12 Maart 2010 by: http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Grond-Ons-hetmisluk-20101007<br />
VAN DER WATT, G. 2007. Kerke moet opstaan teen geweld, sê leraar. Volksblad<br />
10 Februarie. Bekom op 12 Maart 2011 by:<br />
http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2007/02/10/VB/9/gideon.html<br />
VAN DER WESTHUIZEN, C. 2007. White power and the rise and fall of the National<br />
Party. Cape Town: Zebra Press.<br />
VAN DER WESTHUIZEN, C. 2012. 145 683 van SA bly nou in Oz. Rapport 14 Julie.<br />
Bekom op 22 Julie 2012 by: http://www.rapport.co.za/Suid-Afrika/Nuus/145-683-<br />
van-SA-bly-nou-in-Oz-20120714<br />
VAN DER WESTHUIZEN, T. 2008. Staat wil 218 getuies teen Jacob Zuma inspan.<br />
Volksblad 3 Januarie, p. 2.<br />
VAN DER WESTHUIZEN, Z. 2010. Transversality and interdisciplinary discussion in<br />
postfoundational practical theology – reflecting on Julian Müller’s interdisciplinary<br />
guidelines. HTS Theological Studies 66(2):1-5.
Bibliografie p383<br />
VAN HUYSSTEEN, J.W. 1999. The shaping of rationality: Toward interdisciplinary in<br />
theology and science. Grand Rapids: Eerdmans.<br />
VAN JAARSVELD, F.A. 1979. Die evolusie van apartheid en ander geskiedkundige<br />
opstelle. Kaapstad: Tafelberg.<br />
VAN NIEKERK, A.A. 2005. Geloof sonder sekerhede: Besinning vir eietydse<br />
gelowiges. Wellington: Lux Verbi.BM.<br />
2011. Moenie apartheid vergoeilik nie. Volksblad 14 Julie. Bekom op 16 Julie<br />
2011 by: http://www.volksblad.com/Rubrieke/Kenmerk/Moenie-apartheidvergoeilik-nie-20110714-2<br />
VAN NIEKERK, A.S. 1982. Dominee, are you listening to the drums? Cape Town:<br />
Tafelberg.<br />
VAN NIEKERK, M. 2003. The unheard stories of adolescents infected and affected<br />
by HIV/AIDS about care and/or the lack of care. Practical Theology in SA<br />
18(3):109-133.<br />
VAN ON<strong>SE</strong>LEN, G. 2012. More than 1 in 3 calls to SAPS police stations go<br />
unanswered. Accessed on 29 May 2012 at: http://insidepolitics.org/2012/05/28/more-than-1-in-3-calls-to-saps-police-stations-gounanswered/#more-2076<br />
VAN RENSBURG, E. 2009. God seën Afrika: Stories, gebed en wyshede.<br />
Wellington: Lux Verbi.BM.<br />
VAN ROOYEN, F. 2012. Land “herstel goed van resessie”. Die Burger 27 April.<br />
Bekom op 18 Junie 2012 by: http://www.dieburger.com/Suid-Afrika/Nuus/Landherstel-goed-van-resessie-20120427<br />
VAN STADEN, C. 1998. Guguletu 7: “vier was onskuldig, onopgelei” Die Burger<br />
6 Februarie, p. 4.
Bibliografie p384<br />
VAN WYK, A.T. 1991. The birth of a new Afrikaner. Cape Town: Human &<br />
Rousseau.<br />
VAN WYK, P.J.A. 2009. Belhar-ondersteuners moet VGK toe skuif. Kerkbode<br />
15 Mei. Bekom op 1 Mei 2012 by:<br />
http://kerkbode.co.za.mytempurl.zadns.co.za/archive_briewe.asp?id=859<br />
VAN WYNGAARD, C. 2010a. Ek wil oor Apartheid praat. Jonk Nuusbrief Mei 2010.<br />
Epos-nuusbrief: Jeugkommissie van die Algemene Sinode.<br />
2010b. The myth of the colour-blind children. August 16. Accessed on 7 October<br />
2010 at: http://mycontemplations.wordpress.com/<br />
VAN WYK, A. 2012. Almal is gelyk as dit kom by misdaad. Beeld 17 April. Bekom op<br />
19 April 2012 by: http://www.beeld.com/In-Diepte/Nuus/Almal-is-gelyk-as-ditkom-by-misdaad-20120417<br />
2011. Youth ministry as the formation of public theologians in a post-Apartheid<br />
South Africa: challenges faced within the Dutch Reformed church. Presented at<br />
the 2011 conference of the International Association for the Study of Youth<br />
Ministry. Accessed on 31 August 2012 at:<br />
http://unisouthafr.academia.edu/CobusvanWyngaard/Talks/32203/Youth_ministry<br />
_as_the_formation_of_public_theologians_in_a_post-<br />
_Apartheid_South_Africa_challenges_faced_within_the_Dutch_Reformed_churc<br />
h<br />
VANHOOER, K.J. 2003. Theology and the condition of postmodernity: a report on<br />
knowledge (of God). In: Vanhoozen, K.J. (ed.), The Cambridge companion to<br />
postmodern theology (Cambridge: Cambridge University Press), pp. 3-25.<br />
VAN ZANTEN GALLAER, S. 1998. Cry with the beloved country: restoring human<br />
dignity to the victims of apartheid. Christianity Today 42(2):23.<br />
VENTER, A. 2000a. Argumente oor Afrikaner het tog ook tekortkominge. Rapport<br />
23 Januarie. Bekom op 22 Julie 2012 by:<br />
http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2000/01/23/20/21.html
Bibliografie p385<br />
2000b. Ons het PW-td oorleef, ons kan wéér. Rapport 29 Oktober. Bekom op<br />
22 Julie 2012 by: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2000/10/29/4/2.html<br />
2012. Verskonings vir die onverskoonbare. Beeld 1 Junie. Bekom op 2 Junie<br />
2012 by: http://www.beeld.com/By/Nuus/Verskonings-vir-die-onverskoonbare-<br />
20120601<br />
VENTER, L. 2001. In the shadow of the rainbow. Johannesburg: Heinemann.<br />
VERDOOLAEGE, A. 2008. Reconciliaion discourse: The case of the Truth and<br />
Reconciliation Commission. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.<br />
VERMAAS, C. 1966. The red trap: Communism and violence in South Africa.<br />
Johannesburg: A.P.B. Publishers.<br />
VERWOERD, W. 1996. Viva Verwoerd? Kroniek van ʼn keuse. Kaapstad: Human &<br />
Rousseau.<br />
VICE, S. 2010. How Do I Live in This Strange Place? Journal of Social Philosophy<br />
41(3):323-342.<br />
VILJOEN, C. 1997. Submission of the Freedom Front. In: TRC, Political party<br />
submissions: Freedom Front. Accessed on 17 May 1999 at:<br />
http://www.truth.org.za/hrvtrans/party2/ffrecall.htm<br />
VILJOEN, C.L. 1981. Suid-Afrika se antwoord en optrede. In: Sentrum vir<br />
Internasionale Politiek, Terrorisme, dié strydmetode van ons tyd (Potchefstroom:<br />
Sentrum vir Internasionale Politiek, PUCHO), pp. 48-66.<br />
VILLA-VICENCIO, C. 1988. Trapped in Apartheid. A socio-theological history of the<br />
English-speaking churches. Cape Town: David Philip.<br />
1993. The spirit of hope: Conversations on religions. Johannesburg: Skotaville<br />
Publishers.<br />
VILLA-VICENCIO, C. & NIEHAUS, C. (EDS.) 1995. Many cultures, one nation:<br />
Festschrift for Beyers Naudé. Cape Town: Human & Rousseau.
VISTA 2012a. Nog klagte kan volg oor rioolprobleem. 31 Mei, p. 1.<br />
Bibliografie<br />
p386<br />
2012b. Joe Slovo-rylaan voltooi. 31 Mei, p. 1.<br />
VOLF, M. 1996. Exclusion and embrace: a theological exploration of identity,<br />
otherness, and reconciliation. Nashville: Abingdon Press.<br />
2006. The end of memory: Remembering rightly in a violent world. Grand Rapids:<br />
Eerdmans.<br />
VOLKSBLAD 2006. Zuma-uitspraak. 8 Mei. Bekom op 18 Junie 2012 by:<br />
http://www.volksblad.com/Opinie/Hoofartikels/Zuma-uitspraak-20100616<br />
2007. Stille diplomasie selfs wyl Zimbabwe sterf. 10 Julie. Bekom op 18 Junie<br />
2012 by: http://www.volksblad.com/Opinie/Hoofartikels/Stille-diplomasie-selfswyl-Zimbabwe-sterf-20100616<br />
VOORT<strong>SE</strong>TTINGSKOMITEE 1987. Geloof en Protes: 'n Antwoord namens<br />
beswaarde lidmate op sekere aspekte van Kerk en Samelewing. Pretoria: Die<br />
Voortsettingskomitee.<br />
VORSTER, J.M. 1981. Die kerk en die kleurvraagstuk vandag. Johannesburg:<br />
Boekhandel De Jong.<br />
WALDEGRAVE, C.T. 1990. “Just therapy”. Dulwich Centre Newsletter 1:5-46.<br />
WALLIS, J. 1994. The Miracle of South Africa. Sojourners, July 1994. Accessed on<br />
17 May 1999 at: http://sojo.net/magazine/1994/07/miracle-south-africa<br />
WEARY, D. 1994. Race and reconciliation from an African American's perspective.<br />
Urban Missions 12(2):4-13.<br />
WEBB-MITCHELL, B. 1995. The importance of stories in the act of caring. Pastoral<br />
Psychology 43(3):215-225.<br />
WEINGARTEN, K. 2000. Witnessing, wonder, and hope. Family Process<br />
39(4):389-402.
Bibliografie p387<br />
2002. Immersed in America: Life after a trip to South Africa. In: Kotzé, D.J.,<br />
Myburg, J., Roux, J. & Associates, Ethical ways of being (Pretoria: Ethics Alive),<br />
pp. 35-52.<br />
WHITE, M. 1990. Story, knowledge and power. In: White, M. & Epston, D. (eds.),<br />
Narrative means to therapeutic ends (New York: Norton), pp. 1-37.<br />
1992. Deconstruction and therapy. In: Epston, D. & White M. (eds.), Experience,<br />
contradiction, narrative & imagination: selected papers of David Epston and<br />
Michael White 1989-1991 (Dulwich: Dulwich Centre Publications), pp. 109-151.<br />
WHITE, M. & EPSTON, D. 1990. Narrative means to therapeutic ends. New York:<br />
Norton.<br />
WICOMB, W. 2008. The complexity of identity: the Afrikaner in a changing South<br />
Africa. M.A. thesis, University of Stellenbosch.<br />
WILSON, F. 2011. Historical Roots of Inequality in South Africa. Economic History of<br />
Developing Regions 26(1):1-15.<br />
WINES, M. 2006. How Bad Is Inflation in Zimbabwe? New York Times 2 May.<br />
Accessed on 17 April 2012 at:<br />
http://www.nytimes.com/2006/05/02/world/africa/02zimbabwe.html?pagewanted=<br />
all<br />
WOLFREYS, J. 1998. Deconstruction: Derrida. Basingstoke: Macmillan.<br />
WORLD ECONOMIC FORUM 2004. South Africa at 10. Cape Town: Human &<br />
Rousseau.<br />
WORSNIP, M. 1996. Priest and partisan: A South African journey. Melbourne: Ocean<br />
Press.<br />
. - . . - - . . - .
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p388<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 1: 30 Julie 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Welkom, ek is baie bly oor elkeen wat hier is. Daar is sommige mense wat<br />
verskoning gemaak het, twee persone kan nie vanaand hier wees nie, maar hulle het<br />
gesê hulle sal wel by ons volgende geleentheid inskakel. Daar is ook ander mense wat<br />
aangedui het dat hulle gaan in skakel, ek sien hulle nog nie hier nie. Miskien kom hulle<br />
nog, miskien het hulle intussen besluit hulle gaan die nie maak nie. Maar baie welkom<br />
in elk geval vir elkeen wat tog hier is.<br />
Ek het met sommige van julle al persoonlik gepraat oor wat die doel van hierdie<br />
byeenkomste is, maar ter wille van volledigheid en ter wille van die ander met wie ek<br />
nog nie daaroor gepraat het nie, wil ek maar weer daar deur gaan. Ek het ook 'n<br />
inligtingstuk wat beskikbaar is – Ben weet ek het dit nou nog nie gekry nie, Charlie jy<br />
ook nie. (Ek deel aan hulle die stuk uit.)<br />
Dit groot probleem waarmee almal van ons sit, as blankes, op hierdie stadium, is om<br />
as blankes in hierdie post-apartheid SA aan te pas en om hier vrede te maak, veral met<br />
ons verlede. Julle het net nou gespot oor die WVK, maar die goed wat daar uitgekom<br />
het, en veral dan by die amnestie kommissie, is goed wat ons as blankes se hare laat<br />
rys het. En dan sê die mense, ek het nie daarvan geweet nie, of dit is nie waarvoor ek<br />
gestem het destyds nie. Nou ek sê nie ons het almal vir die regering van destyds<br />
gestem nie, maar ons was die mense wat die stemreg gehad het. En nou moet ons leef<br />
in die nuwe SA – en dit is waaroor ons gaan praat. Maar nou met 'n baie spesifieke<br />
klem.<br />
Ek het twee doelwitte met hierdie byeenkomste. Eerstens terapeuties. Ek wil hê dat<br />
ons mekaar begelei – hoor wat ek sê – mekaar moet begelei om beter aan te pas, om<br />
'n meer suksesvolle deelname aan die nuwe SA te kan hê. Dis die een doelwit: die<br />
terapeutiese waarde. Die ander een is dat ek hierdie goed alles op band opneem en dit<br />
gaan transkribeer en dit gaan dan die basis vorm van my navorsing vir my proefskrif<br />
verder aan. So dit is deel van daardie proses ook.<br />
Waarna ek veral wil kyk – en ek is daarvan oortuig dat as ons in die nuwe SA 'n sukses<br />
wil maak, sal ons eers ordentlik moet afhandel met die ou SA: Ek wil veral dat ons in<br />
hierdie agt geleenthede wat ons by mekaar sal wees, gaan fokus op apartheid. Wat<br />
die term beteken, wat die inhoud daarvan was, ens. Baie wyd in 'n sekere sin, maar<br />
ook baie beperk tot wat was ons aandeel daarin. Dan gaan ons uiteraard praat oor
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p389<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
vraagstukke soos skuld. U sal sien dat ons niemand hier by ons het wat nie blank is<br />
nie; daar is 'n spesifieke rede voor. Daar is byvoorbeeld kleurlinge uit die gemeente wat<br />
aangedui het dat hulle belangstel om deel te neem aan die groep, maar ek het<br />
spesifiek vir hulle gesê ek wil hierdie groep beperk tot blankes, omdat ons die mense is<br />
wat in die ou bedeling in 'n spesifieke bedeling gestaan het en nou in die nuwe<br />
bedeling moet vrede maak met ons eie verlede.<br />
Wat ons gaan doen, is dat ons hier met mekaar gaan praat, ek gaan dit op band neem,<br />
ek gaan huis toe na die tyd en ek transkribeer dit en dan gaan ek dit met julle<br />
toestemming deel met ander persone. Ek moet miskien sommer op hierdie punt sê:<br />
wanneer ek dit oortik, sal geen name genoem word nie. Elkeen gaan 'n skuilnaam kry:<br />
Albert, Ben, Charlie, Danie, Elsa en so meer. Daarvolgens sal die gesprek dan<br />
getranskribeer word. Geen persoon wat dit lees, selfs al sou dit iemand in die<br />
gemeente wees, sal geen manier hê om 'n persoon se woorde te koppel aan 'n<br />
spesifieke persoon in die groep nie. Absolute vertroulikheid is vir my baie belangrik en<br />
dit is vir julle ook baie belangrik. Dit gaan maak dat 'n mens baie makliker ook kan<br />
praat.<br />
Dan gaan ek hierdie goed deel met ander persone, onder ander my studieleier wat in<br />
Pretoria sit, prof Dirk Kotzé. Hy was vroeë by Bloemfontein se Teologiese Fakulteit.<br />
Daar is van die ouens wat saam met my in die studiegroep is, die doktorale groep, wat<br />
aangedui het dat hulle ook belangstel om insette te lewer. Hier is mense in Welkom<br />
wat nie blankes is nie, wat ek gaan betrek (wat ook al die polities korrekte term is). Ek<br />
gaan kleurlinge en swart mense betrek. Vanuit die kerk, maar ook van buite om. En die<br />
idee is dat hulle gaan reageer op dit wat ons hier doen en ek kom met daardie reaksies<br />
terug na die volgende byeenkoms en sê: maar verlede week het ons dit en dit gesê,<br />
maar die mense met wie ek buitentoe gereflekteer het sê: wat hiervan en hiervan? Mis<br />
julle nie doelbewus hierdie ding nie? Wil julle hom nie aanspreek nie? En so meer. En<br />
met hierdie meervoudige reflektering oor apartheid en al sy goeters gaan ons dan<br />
besig wees oor die volgende agt geleenthede. Daarna is dit klaar en dan hoop ek om<br />
deur die loop van volgende jaar die goeters finaal op skrif te stel in 'n proefskrif en so<br />
meer. Ek sal deurlopend as ek iets skryf dit terugvoer na julle toe. As julle belangstel<br />
kan ek elke keer die vorige sessie wat ek getranskribeer het, vir julle op skrif gee sodat<br />
julle self weer daarna kan gaan kyk.<br />
Ek het op die brief gesit dat ons byeenkomste elke tweede week gaan wees. Vanaand<br />
en dan oor twee weke en dan elke twee week vandaar tensy die groep besluit om dit
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p390<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
109<br />
anders te maak: dat ons op 'n ander aand moet kom, of vroeër of later of hoe ook al –<br />
dan is ons oop om ook daaroor te praat.<br />
Wat die res van die aand aanbetref wil ek hê dat ons nou kans moet gee vir vrae en so<br />
voorts en dan gaan ons 'n paar reëls vasstel vir ons gesprekke. Ek dink dit is belangrik<br />
dat ons veilig voel het. Dan 'n mens nie moet sê: ek wil eintlik nie sê wat ek dink nie,<br />
net nou hou iemand dit teen my, of wat ook al. En dan gaan ons die res van die tyd<br />
spandeer om mekaar beter te leer ken. Bloot net te weet wie eis ek en waar staan ek in<br />
die nuwe SA: Wat is my besondere dilemmas, in my werksituasie, by my huis, met my<br />
buurman. Sodat ons mekaar net kan plaas en sê dat as Charlie praat, dan weet ek<br />
Charlie is die ou wat sukkel met sy buurman oorkant die staat. Of Hanlie is die een wat<br />
by die werk hierdie of daardie probleem het. En dan, afhangende van hoe ons tyd dan<br />
loop, kan ons maar begin praat oor waar apartheid in ons lewens gekom hert. Waar het<br />
ons heel eerste bewus geraak van apartheid, kleintyd en ook nie so klein nie. Wat<br />
onthou ek? wat is my indrukke daarvan? En van daar af sal ons dit dan verder vat. Aan<br />
die einde van die sessie sal ek elke keer sê wat ons gaan bespreek by die volgende<br />
sessie – net in breë trekke. En dan wil ek u uitnooi om óf u gedagtes op skrif te sit as u<br />
wil. U is meer as welkom. As u vir my iets op skrif wil sit, sal dit heel waarskynlik deel<br />
vorm van die proefskrif op die ou end. Dit sal waarskynlik ingesluit word daarby,<br />
miskien in 'n anonieme vorm. Maar ek sal graag ook wil hê dat julle tussendeur 'n<br />
bietjie huiswerk sal doen. Miskien gaan dink, of gaan lees. Gaan kyk watter boeke is op<br />
u boekrak. Of gaan stap in die biblioteek rond – kyk wat is geskrywe. Gaan dink oor die<br />
tema, kry inligting en bring dit saam en sit dit op die tafel en ons praat daaroor met<br />
mekaar.<br />
Nou het ek al baie gesê. Is daar enige vrae op hierdie stadium? Voordat ons die reëls<br />
vir die gesprek vasstel.<br />
Charlie: (Charlie se bydraes is verwyder omdat hy gekies het om nie verder deel te<br />
neem aan die proses nie).<br />
Albert: Ja, soos ek dit nou verduidelik het en soos ek dit ook destyds met die<br />
Dagbestuur verduidelik het, is my doel om dit wat ek in my proefskrif gaan doen late –<br />
ek is in elke geval daarmee besig – ek wil dit sinvol maak vir die mense waarmee ek<br />
tans werk. Daarom het ek dit op die Suiderlig geadverteer dat persone wat op die<br />
oomblik in hierdie situasie sit, moet kom saampraat. In my gesprekke met van die<br />
persone hier, het ek agtergekom ons het op die ou end maar baie soortgelyke vrae. En
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p391<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
146<br />
daar is 'n klomp ander lidmate wat ook soortgelyke vrae het. En ek is oortuig daarvan<br />
dat ons baie van die vrae wat ons nou het, beter gaan kan hanteer as ons eers 'n<br />
bietjie terugkyk en dan vorentoe kyk. Ons gaan hier na die einde toe ook spesifiek<br />
aandag gee aan spesifieke dilemmas wat ons nou het, soos regstellende aksie. Wat<br />
dink ons daaroor en so meer. Ek dink jy moet miskien ter wille van jou eie rustigheid<br />
net vergeet dat ek dit opneem en dat ek later daarop gaan reageer in terme van 'n<br />
proefskrif. Kom ons beskou dit hier as 'n groep waar ons mekaar gaan help om aan te<br />
pas in die nuwe SA: Gegewe 'n bepaalde agtergrond wat ons almal het. Ek dink soos<br />
ons hier sit, verskil ons dalk baie van mekaar in terme van agtergrond. Maar dit sal<br />
uitkom so in die loop van die gesprekke.<br />
Danie: Ek wil miskien net sê dat ek dieselfde gevoel as Charlie oor die proefskrif gehad<br />
het. En toe het die wysheid van my vrou deurgekom toe sy vir my gesê het: Moenie<br />
dink aan die proefskrif nie, dink wat kan ons uit hierdie situasie uitkry. En dit het vir my<br />
geweldig baie beteken. Dit is vir my belangrik dat ek ook hier iets moet uit kry wat vir<br />
my van toepassing is.<br />
Albert: Ek is bly jy sê dit Danie want in die verlede het dit so gewerk dat as iemand 'n<br />
proefskrif skryf, in watter studierigting ook al, dan is die waarde waarvan gewoonlik<br />
eers na die tyd. Hy kry 'n klomp mense, hy stuur vraelyste uit, hy versamel inligting en<br />
evalueer dit en so meer. En dan publiseer hy 'n artikel of 'n proefskrif en die waarde<br />
kom eers na die tyd. Die mense met wie hy in die proses die pad geloop het, hulle het<br />
nie op daardie stadium die waarde daaruit gekry nie. En dit is wat hier die groep ander<br />
maak. Dit is my verklaarde uitgangspunt dat hier in hierdie groep iets moet gebeur. Dit<br />
moet vir die mense wat hier is aangenaam wees om hier te wees in die eerste plek,<br />
maar daar moet ook waarde wees om hier te wees. En ek hoop dit is wat gaan gebeur.<br />
Ek hoop werklik dat ons mekaar se hande kan vat en die pad kan makliker maak<br />
vorentoe.<br />
Elsa: Ek wil net ook graag sê dat toe ek jou uitnodiging gekry het, die rede hoekom ek<br />
hier is, is omdat ek in myself soveel konflik het oor al hierdie goed, oor die verlede en<br />
die situasie waarin ons nou is, dat ek dit graag vir myself sal wil oplos. Of my<br />
gevoelens wil weergee, probeer sin maak uit al hierdie goed.<br />
Albert: Dit is wat ek dink almal van ons beleef op een of ander stadium. Party mense<br />
sê dit in soveel woord vir hulle, ander sukkel net eenvoudig daarmee. Maar as 'n mens<br />
hoor wat Eugene de Kock by die WVK sê hoe hulle gemaak het om Kgotso-huis op te
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p392<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
blaas, dan skuld jy jou kop. Dan wonder jy: maar hoekom? En dit is deel van ons<br />
blankes se bagasie. En ons gaan vir jare nog sukkel met ons bagasie. Dit is so. En<br />
ander mense gaan dit teen ons hou. Dit gaan aanmekaar teen ons koppe gegooi word:<br />
maar apartheid; onthou julle; dis apartheid se skuld. Daai dink. En ons moet op 'n<br />
manier daarmee vorentoe. Ons moet dit kan hanteer sodat ons dit toekoms kan in<br />
gaan en dat ons nie vir die res van ons lewe in sak en as in skuld gaan sit nie. Of na<br />
die nader heel uiterste: sê ja maar ek het geen aandeel daaraan gehad nie en daarom<br />
gaan ek nou maar net aan. Ek dink dit wat jy beleef Elsa, is wat 'n klomp ander mense<br />
hier in die gemeente ook beleef.<br />
Ben: Ek is op 'n plaas gebore. Destyds moes ek met baie eerbied met ouer swartes<br />
omgaan, mooi met hulle praat. Ek moes sê "outa Elias". Ek en die kleintjies het saam<br />
gespeel en haas gevang. Dan braai en eet ons die haas. Ek het hulle taal net so goed<br />
as hulle geken. Gevolglik het ek met hulle grootgeword. Ons ou Elias het 7 en 6 'n<br />
maand gekry en 'n sak meel. Nee, hy het 'n rand gekry en sy vrou wat in die huis<br />
gewerk het, het sewe en ses gekry. Maar vir 10 sent kon sy drie jaarts materiaal koop<br />
om vir haar 'n rok te maak. Gevolglik toe ek nou hier begin het ek uiteindelik 49 swart<br />
busbestuurders gehad. En omdat hulle bestuur het en ook kaartjies verkoop het, het ek<br />
gevoel dat ek moet hulle nie as kaffers (beskou) nie maar as verantwoordelike mense,<br />
van die begin af vir hulle wys ek glo hulle het waarde, hulle het 'n verantwoordelikheid.<br />
En deur die 28 jaar het hulle nooit 'n ongeluk gemaak, nooit 'n bus omgegooi of iemand<br />
doodgery nie. Want ek het probeer vir hulle indruk dat hulle baie verantwoordelikheid<br />
het, dat hulle nie kaffers is nie, dat hulle mense met verantwoordelikheid is. En dit het<br />
my vreeslik deur die jare gehelp. As daar 'n begrafnis is, een van hulle familie wat naby<br />
is, dan het ek geweet ek moet daar wees, want dit is vir hulle een van die belangrikste<br />
dinge onder die son dat ek daar moet wees. Gevolglik kon ek 'n goeie gesindheid al die<br />
jare met hulle oprig en naweke is daar 10, 12 busse Lesotho toe, en wildtuin toe, orals<br />
oor die land. En dis net een man – hy dryf al die pad. Daar is nie soos vandag waar<br />
daar twee mense is nie. Hulle het die verantwoordelikheid besef en hulle het ook<br />
gevoel dat ek glo hulle is nie nikswerd goed nie. Dit is baie belangrik.<br />
Nou nog as ek gaan loop – dit is skemer as ek gaan – dan groet ek elke swartman. As<br />
jy net jou hand op steek – jy hoef nie 'n woord te sê nie, dit is vir hulle genoeg. Dit is die<br />
belangrikste ding, dat jy jou hand opsteek. En nou die huurmotors, as hulle verbykom,<br />
as ek die huurmotor nie sien nie, dan "pohp-pohp" hy en waai hulle die hand. En al die<br />
swart mense, en ek wil nou traktaatjies kry en elke keer as ek by een van die mense
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p393<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
verby gaan, 'n traktaatjie vir hulle kan gee. Soos ek sê: vir my is dit nou nie so moeilik<br />
nie. Ek het saam met hulle grootgeword. Saam met hulle as kinders gespeel.<br />
Albert: Dis die tipe goed wat gaan uitkom in die gesprekke.<br />
Ben: Maar nou 'n rukkie terug het die Kankervereniging iemand gekry om 'n uitstalling<br />
te hou van skilderye. Hy het vreeslik baie gebring. En toe vra hulle my of ek vir die man<br />
slaapplek sal gee, die blanke. Maar toe hy daar kom, toe het hy 'n swartman met 'n<br />
mooi pak klere saam met hom. Toe sê hy ek moet nou nie snaaks (dink) nie, maar ek<br />
moet nou vir dié swartman ook 'n bed gee. Lateraan praat ons toe, want die voertuig<br />
van hulle het dosyne skilderye, duisende rande s'n. Ek sê toe ek dink hy moet liewer in<br />
die kombi slaap, want hulle kan dalk die goed steel. Hy was bietjie teësinnig dat die<br />
outa…, maar in elk geval, ek oortuig hulle lateraan en hy slaap toe in … Die môre, hy<br />
sê dat ons toe laat die outa saam met ons ontbyt kom vat. Maar ek gee toe vir hom<br />
vinnig 'n kossie net toe hy wakker word buitekant. Maar hy het toe kom stort en skeer<br />
by my. Maar my probleem is as my bediende nou sien ek gee 'n swartman 'n bed<br />
daarso. As haar mense uit Bloemfontein kom kuier moet haar mense saam met haat in<br />
daai klein vertrekkie slaap. As sy nou sien ek laat 'n vreemde man op my beddens<br />
slaap, my stort en my badkamer gebruik... Jy weet, dit is nog probleme op die oomblik.<br />
Albert: Dit is alles deel van die dilemmas waarmee ons sit, nè Ben. Kom ons kyk gou<br />
na 'n paar reëls vir die gesprekke. Tensy daar nog enige spesifieke vrae is? Wat sou<br />
ons moet ooreenkom, wat gaan nodig wees dat hierdie gesprekke kan loop, dat ons<br />
eerlik met mekaar kan praat sonder dat ons bang is om te sê wat ons wil sê? Wat gaan<br />
vir u belangrik wees?<br />
Elsa: Ek sou sê elke mens is geregtig op sy eie opinie. Ons kan nie mekaar aanval as<br />
een ou nie dieselfde voel as jy nie.<br />
Albert: Jy is geregtig op jou opinie. (Ek skryf dit op 'n blaaibord neer). En as jy van 'n<br />
ander een verskil, dan is dit goed en wel, jy mag maar verskil, maar jy hoef nie die<br />
ander een te oortuig nie. Hy hoef nie soos jy te dink nie.<br />
Frans: Ek dink ook onderlinge vertrou in hierdie groep, want dit sal sleg wees as ons 'n<br />
paadjie loop en dan môre oormôre lê daar buite stories rond, daai Frans het so gesê.<br />
Ek dink 'n mate van vertroue in die groep.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p394<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
256<br />
Albert: Die gedagte van vertroulikheid. As ek iets hier sê, dan bly dit hier binne. Ek dink<br />
ons sou almal kon saamstem daarmee. Nog?<br />
George: Ek wil aansluit by wat Elsa gesê het oor eie opinie. Ek dink nie 'n mens moet<br />
huiwer om jou gevoel rondom iets wat sy nou sou ophaal ook te opper nie, want in dié<br />
proses kan ons ook die een by die ander leer. So ek dink nie ons moet enige inhibisies<br />
daaroor hê nie om van die ander een te verskil nie. Dit hoef nie noodwendig nie... dit<br />
gaan nie op 'n konflik uitloop nie. Ek weet nie of ek myself nou reg oordra nie.<br />
Albert: Ek hoor wat jy sê: dat as iemand sê dit is so en jy dink dit is anders, dan moet jy<br />
nou nie dink, nee maar net nou maar is ek weer dwars nie. Sê wat jy dink. Ek dink dit is<br />
belangrik. Ons dink nie almal presies dieselfde oor dinge nie, maar as ek eerlik sê wat<br />
in my hart aangaan, al is ek al een wat so dink, dan mag ek dit sê. Ek dink dit sluit aan<br />
by die eerste punt: niemand mag dit teen jou hou as jy 'n standpunt inneem wat anders<br />
is as die ander s'n nie. Miskien moet ek dit gou tussen hakkies sê: Ek weet dat dit 'n<br />
vrees kan wees wat van u dalk kan hê. My bedoeling is nie dat u aan die einde van<br />
hierdie ag byeenkomste op 'n sekere manier moet dink oor hierdie goeters nie. Ek het<br />
nie 'n uitgewerkte plan, of selfs 'n nie-uitgewerkte plan oor waartoe ek met u op pad wil<br />
wees nie. Dit is nie waaroor dit vir my gaan nie. Ons hoef nie almal dieselfde te dink<br />
aan die einde van hierdie agt byeenkomste nie. Ons moet net met mekaar 'n pad loop,<br />
mekaar se hane neem en mekaar help om beter, suksesvoller mense te wees in die<br />
nuwe SA: As ons dit regkry, dan dink ek het ons geslaag. Maar ek het nie 'n agenda<br />
wat iewers hier agter in my kop is dat ek julle na 'n kant toe wil vat en sê aan die einde<br />
gaan almal so dink nie. Regtig nie. Nog? Watter goed is nog belangrik?<br />
Danie: As ek net daar kan byvoeg by eerlik, met respek teenoor mekaar se opinies en<br />
persepsies.<br />
Albert: Goed, respek hê vir mekaar se opinies.<br />
Ben: As ek van my ou busdrywers in die straat kry, dat vat hulle my hand. Hulle vat jou<br />
mos so en so (hy beduie) en dan groet hulle jou. Nouja, dit pla my nie. Maar ek is 'n<br />
bietjie bekommerd die ou kom nou, ek weet nie wanneer nie, met die skilderye, en as<br />
daardie man nou werklik… hy gaan verwag ek moet vir hom slaapplek gee.<br />
Albert: Dit lyk my ons sal vir Ben moet help met hierdie praktiese goeters.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p395<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
293<br />
Frans: Stuur hom na die dominee toe…<br />
Danie: Ja, hy het mos baie kamers; dis 'n groot huis.<br />
Ben: As dit nie was vir my bediende nie. Sy woon in Botshabelo in Bloemfontein, maar<br />
sy werk al jare by my. Maar haar mense kom vir haar kuier, partykeer twee, dan moet<br />
hulle in daai huisie van haar, daai kamer moet hulle almal slaap. Dis vir my bietjie 'n<br />
kwelling wat ek nie weet hoe om te maak nie.<br />
Albert: Ons sal kyk hope ons vir Ben 'n antwoord kan uitwerk oor die volgende agt<br />
sessies. Nog? Hanlie?<br />
Hanlie: Ek het nou net gedink, omdat ek hierdie probleem het om almal in die rede te<br />
val. In hoe 'n mate gaan jy as gespreksleier dalk aandui, of gee ons vir jou 'n<br />
aanduiding? Gestel sy sê iets en ek wil daarop kommentaar lewer, maar hy wil ook en<br />
sy wil ook. Omdat die groep tot groter is as 'n gewone gesels groep. Wat gaan ons<br />
doen om 'n aanduiding te gee? Gaan ons effens soos 'n informele vergadering werk, of<br />
hoe gaan ons dit doen?<br />
Albert: Ek sy kyk hoe dit gaan. Ek sal probeer om tred te hou met die draad van die<br />
storie. As iemand 'n saak het en mense begin daarop uitbrei en daarvan afdwaal, dan<br />
sal ek probeer om weer terug te kom na die lyn waarmee ons besig is. Maar ons moet<br />
maar met mekaar praat. Dit is 'n oop gesprek en as iemand iets sê en jy het goeie rede<br />
om hom in die rede te val… Wag net dat hy 'n punt sit by sy sin en dan sê jy maar. Ek<br />
dink ons moet maar praat. Goed, ons sal maar sien hoe dit gaan. Ons is 'n bietjie baie,<br />
maar so 'n aanduiding of iets – ek sal dit hopelik raak sien en vir almal 'n geleentheid<br />
gee. En as iemand niks sê nie, gaan ek op 'n stadium ook vra wat sê julle hiervan. Jy<br />
gaan nie verplig wees om iets te sê as jy niks wil sê nie. Ek gaan niemand forseer om<br />
oor 'n onderwerp iets te sê nie, maar tog dat almal 'n geleentheid sal kry. Ons kan<br />
maar praat met mekaar. As iemand te veel die ander in die rede val, behou ek my<br />
darem die reg voor om te sê: kom ons hoor net gou wat hy of sy te sê het.<br />
Isak: Ons is almal ordentlike, stigtelike mense…<br />
Albert: Ja ek verwag nie moeilikheid van almal van julle nie (gelag). Net van<br />
sommige…
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p396<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
?: Hoor wat sê hy.<br />
Isak: Dis soos die studente sal sê you hijack the floor again.<br />
Danie: Vandag in die parlement is daar so 'n onderonsie waar die een vir die ander een<br />
gesê het shut-up. So miskien kan dit ook werk.<br />
Albert: As die mense in die parlement so kan praat, wie is ons…<br />
Ben: Daar is nou dinge wat ons vreeslik kwel deesdae. As 'n mens dink aan die vier<br />
direkteure wat die stadsraad wil aanstel…<br />
Frans: Geen kommentaar… (Gelag van die groep)<br />
Danie: Ek weet nie of ons hier daaraan iets kan doen in die groep nie.<br />
Albert: Nee, ons kan waarskynlik nie. Ek wil 'n laaste reël hier noem, een wat ek hier<br />
neergeskryf het. En dit sluit aan by geregtig op jou opinie en so aan, en dit is dat ons<br />
moet oppas vir etikette. Ons moet mekaar nie wil etiketteer en sê Albert is verkramp en<br />
Ben is oorbelig (of wat is daai woord wat hulle op Stellenbosch gebruik het jare<br />
gelede). Dat ons nie vir mekaar probeer etikette omhang en in 'n kassie druk nie, want<br />
ons is mense en mense kan nie in kassies gedruk word nie. Daarvan is ek oortuig. So,<br />
geen etikette nie.<br />
Frans: 'n Mens moet ook seker maak jy verval nie in 'n politieke debat nie. Dit kan<br />
maklik gebeur en ek glo nie dit is die doel, of behoort die doel van die gesprek te wees<br />
nie.<br />
Albert : Nee, en ek is bly jy noem dit. Hierdie gesprek is nie 'n politieke gesprek nie. Dit<br />
is 'n gesprek oor gewone mense en pertinent Christene – en dit gaan spesifiek nog<br />
uitkom vorentoe. Ons gaan praat oor die rol van die kerk en godsdiens en ek as<br />
Christen. Hoe is ek daarby betrokke? Nee, dit is nie 'n politieke gesprekke nie en ons<br />
moet regtig probeer om dit nie in daai rigting te vat nie. Dit is baie moeilik om oor<br />
apartheid te praat en oor die ou en die nuwe SA sonder dat politiek 'n rol speel, maar<br />
as die fokus is ons is Christene wat in die nuwe SA 'n sukses van ons lewe wil maak,<br />
dan dink ek is ons veilig. En as iemand voel nou loop die ding so 'n bietjie skeef na 'n
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p397<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
kant toe, dan is u welkom, sê vir my. Dan kyk ons en stuur hom 'n bietjie na 'n ander<br />
rigting as die groep so voel.<br />
Johan: Ek aanvaar Frans praat van partypolitiek. Die hele onderwerp is politiek.<br />
Frans: Nee, nee, nee, dit is wat ek bedoel. Ek dink die eerste een (reël) dat elkeen<br />
geregtig is op 'n eie opinie en eerlikheid en respek vir mekaar , spreek amper al klaar<br />
aan dat ons polities, partypolitiek, wel van mekaar kan verskil, maar ek dink nie ons<br />
moet mekaar probeer oortuig nie. Dit is moeilik om te definieer op hierdie stadium.<br />
Danie: Ek sou ook graag wou het dat ons moet hou by die tyd asseblief.<br />
Albert: Ja, daarom het ek gevra. Ek het op die brief gevra dat ons miskien kwart voor<br />
sewe moet probeer bymekaar kom. Kwart voor vir sewe uur. Dan kan ons ons koppie<br />
koffie vat en as dit nodig is so 'n eet dingetjie en dan kom sit ons rustig hier sodat<br />
wanneer die sewe-uur is, ek die knoppie kan druk op die bandmasjien sodat ons kan<br />
begin sodat ons by agtuur se kant kan klaarmaak. Ek kan voorsien dat dit kan gebeur<br />
dat ons by agtuur kom en dan sê maar kom ons gee nog so tien minute dat ons hierdie<br />
ding net gou klaarmaak. Ek wil tog daai ruimte laat. Ons hou so ver moontlik by 'n uur,<br />
maar ons laat vir onsself tog daai bietjie ruimte: so tien minute, meer as dit moet. Maar<br />
nou nie dat ons na twee ure se kant toe gaan nie, regtig nie. 'n Uur en 'n half is ook al<br />
hopeloos te lank.<br />
'n Ander ding wat wel op die brief staan wat ek dalk weer moet sê: ek wil aan die einde<br />
van vanaand se sessie vir elkeen 'n vorm gee – dit is 'n toestemmingsvorm. Ter wille<br />
van myself, en ter wille van die proefskrif gedeel te ook het ek u toestemming nodig om<br />
dit op band op te neem. As u nie wil hê dit moet op band opgeneem word nie, dan<br />
gaan dit sake vir my nogal moeilik maak. Maar u moet kyk daarna en dan moet u dit<br />
asseblief vir my teken sodat ek die inligting mag gebruik as ek iets verder daaroor wil<br />
skryf. Weereens op die basis dat geeneen persoonlik geïdentifiseer kan word nie. Dit<br />
bly anoniem vir die lesers daarvan. Ek sal vir u die vorm aan die einde gee. As u voel u<br />
wil dit nie teken nie, as u voel u wil nie deelneem aan so 'n groep nie, is u welkom. Dit<br />
sal nie teen enigeen gehou word nie, maar dit is maar die pad wat ons moet loop as ek<br />
dit vorentoe wil gebruik.<br />
Nog iets? Goed. Kom ons volstaan dan eers daarmee. Kom ons hou dit in gedagte dat<br />
ons dit vir mekaar kan maklik maak om te kan deelneem en ook lekker maak om deel
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p398<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
te neem. Waar gaan ons begin? Wie wil vir ons eerste sê wie hy is en wat hy doen en<br />
so aan. Ons ken mekaar se gesigte ten minste, maar name ken ons nie noodwendig<br />
altyd goed nie. En 'n bietjie meer van jou omstandighede. Wat werk jy? En wat is jou<br />
kwelling. Elsa het nou hier gesê – miskien moet ons nou sommer by jou begin. En net<br />
vir ons meer verwoord wat jou swaarkry op die oomblik is rondom hierdie postapartheid<br />
SA en so meer.<br />
Elsa: Ek het 'n verskriklike skuldgevoel oor die verlede wat ek sukkel om te verwerk. En<br />
dit veroorsaak dat ek oorkompenseer: my bediendes en ander swartmense met wie ek<br />
in aanraking kom – ek is te goed vir hulle.<br />
Albert: Uit skuldgevoelens?<br />
Elsa: Uit skuldgevoelens. Jy weet, dis nie noodwendig net uit skuldgevoelens nie, dis<br />
ook deel van my geaardheid. Maar ek maak vir hulle verskoning. Ons tuinhulp,<br />
byvoorbeeld, wat nou seker al vyf tien jaar by ons werk. Hy leef onder baie slegte<br />
omstandighede in 'n plakkerskamp en hy sorg vir sy ouers en 'n klomp kinders. En hy<br />
het in die laaste tyd begin drink wat allerhande probleme veroorsaak. En ek maak vir<br />
Benjamin gedurig verskoning. Ek sê net aanmekaar vir Frans, as ek in sy<br />
omstandighede moet bly, sou ek ook gedrink het, sou ek tien teen een ook so gemaak<br />
het. So dit is die een kant, en tog aan die ander kant, ek probeer regtig, in die diepste<br />
van my wese probeer ek om nie rassisties te wees nie…<br />
Albert: Maar daai gedagte van die stuk skuld wat tog iewers in jou agterkop sit.<br />
Elsa: Maar gebeur dit tog dat ek my vervies vir 'n swarte en dan sê: "Jou bleddie<br />
kaffer." En ek voel sleg daaroor, maar ek weet nie hoe om daarvan ontslae te raak nie,<br />
want dit is so in ons ingeteel, in ons kele afgedruk van kleins af dat swart mense sleg<br />
is, dat dit baie moeilik is om daarvan ontslae te raak.<br />
Albert: En skielik is jy weer terug in die ou SA.<br />
Elsa: Ja, veral nadat hulle my kar ook nog gesteel het.<br />
?: Dis net 'n kontribusie tot die RDP.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p399<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
Danie: Kan ek net iets noem, net 'n opmerking maak. Die een ding is dit hang baie van<br />
'n mens se persoonlikheid af. Hoe jy dit vir jou verwerk gaan kry. Dit ander ding wat ek<br />
lankal vir myself uitgemaak het, is rassisme bestaan wêreldwyd. Dit was altyd daar, dit<br />
is daar en dit sal altyd daar wees. In hierdie lande wat ook so in oorlog met mekaar<br />
verkeer, is dit blank teen blank rassisme. So die punt wat ek net wil maak is dat<br />
rassisme ís, was en sal altyd wees.<br />
Albert: Ons het net 'n baie spesifieke toepassing daarvan by ons gehad. Maar na daai<br />
punt gaan ons terug kom op 'n stadium, Danie. Hier by die middelste gesprekke<br />
voorsien ek dat ons daaroor sal praat.<br />
Danie: Ekskuus, ek wil nie so lank hieroor praat nie, maar in ander lande, is mense... ,<br />
in Amerika, maar hulle steek dit mooi onder die kombers weg.<br />
Albert: 'n Mens kan die voorbeeld van Australië ook noem. Hoeveel van hulle<br />
Aborigenes is oor? Daai argument sal ons moet aanspreek as ons vra wat is my skuld?<br />
Wat is ons as blankes se kollektiewe skuld aan apartheid. Ek dink dit is 'n baie geldige<br />
punt en ons sal 'n bietjie moet gaan dink oor daai punt.<br />
Goed, Elsa, nog iets van jou?<br />
Elsa: Ek wil net sê die eerste keer toe ek van apartheid bewus geraak het was in my<br />
eie ouerhuis toe ek 'n klein dogtertjie was. Ons bediende het byvoorbeeld swart koffie<br />
gekry uit 'n blikbeker uit, en my ma het nie botter op haar brood gesmeer nie, net<br />
konfyt. En ek onthou dat ek my ma gevra het daaroor – ek kan nie meer onthou wat sy<br />
geantwoord het nie, maar hulle het op daardie stadium gesê die swartes is slegter. En<br />
ek het met daardie idee grootgeword en dit het van kleinsaf my gepla. Dit was nie reg<br />
nie.<br />
Albert: Sy moes ten minste vir jou 'n antwoord gegee het wat jou bevredig het op daai<br />
stadium. Iets wat 'n genoegsame antwoord was.<br />
Elsa: Maar ek weet ek het van kleinsaf die gevoel gehad dat dit nie regverdig of reg is<br />
dat hulle so maak nie.<br />
Albert: Daai gedagte van regverdigbaarheid is relevant vir ons gesprek.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p400<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
Frans: Ek het nie rassisties grootgeword nie, maar daar was tog ook die situasie<br />
gewees van hulle het hulle eie beker en hulle het hulle eie koppie en so aan. Maar tog<br />
het my pa in die aande die swarte wat in daai klein kamertjie bly wat Ben van gepraat<br />
het, ingenooi as hulle daar was om saam met ons huisgodsdiens te hou. Ek onthou dit<br />
asof dit gister was. My groot dilemma vandag, dink ek, is die – ek het 'n pyn daaroor –<br />
is die rol wat die kerk gespeel het in hierdie hele apartheid-psigose. Want ons het so<br />
grootgeword (en nou sê ek self wat ek nie… dit is nie 'n politieke debat nie), maar wat<br />
van 1948 gebeur het, waar die regering ons geïndoktrineer het, waar in ek groot<br />
geword het en wat die kerk, veral die drie susterkerke 'n groot leidende rol in gespeel<br />
het, kerkleiers wat op die ou end in die politiek beland het. En dit voel vir my, en ek sê<br />
dit tussen aanhalingstekens, asof ons amper 'n geestelike rat voor die oë gedraai is,<br />
want dit is wat reg is, dit is soos dit moet wees. Daar is aparte ontwikkeling,<br />
segregasie, apartheid – hierdie groot woord. Ek het so grootgeword. My pa het<br />
Sondagskool gehou. Ons was daar in die lokasies gewees, skoolvakansies het ons<br />
gaan help daar. Kersvakansies het ek my ma gehelp, ons het koekies gebak,<br />
kerspakkies opgemaak met ballonne en vir hierdie outjies en dit gaan uitdeel. So, ons<br />
het hulle jammer gekry. Maar tog het ek grootgeword dat iewers moet hulle eenkant<br />
wees en ek is eenkant. Die kerk het so gesê en die regering het so gesê.<br />
Tot nou die dag wanneer, nou voel dit vir my die kerk het 'n 180 grade draai gemaak.<br />
En alles gefundeer uit die Woord van God uit. En dit is my dilemma ek kan eenvoudig<br />
nie die kloutjie by die oor kry nie. 'n Mens is nie stupid nie, jy lees en jy hoor al hierdie<br />
goeters, maar dit voel vir my ons het geblinddoek deur die lewe gegaan. En toe het die<br />
regering ook natuurlik 'n draai gemaak... ek dink dit was 'n... As jy gaan kyk na die<br />
Broederbond en as jy kyk waar baie van daardie mense vandaan gekom het, dan dink<br />
ek het die kerk op 'n groot manier hierdie land regeer. En ek sukkel om met daai ding<br />
vrede te maak. Meer ek self, in my eie wese, ek het ook 'n kleintjie daaraan dood dat…<br />
ek wil nie elke dag om verskoning vra vir apartheid nie. Ek as persoon het al op 'n punt<br />
gekom en gesê vir die liewe Vader waar ek aandeel gehad het daaraan... ek het die<br />
sonde bely van apartheid. Dit het ek al gedoen. Ek hou nie daarvan om elke dag… Dit<br />
voel net vir my dat ons by 'n punt moet kom soos wat jy gesê het dat ons hierdie goed<br />
moet afsluit en moet aangaan in die nuwe Suid-Afrika.<br />
Albert: Ja, ons sal moet. Miskien net gou: ons het elkeen ongeveer so twee minute.<br />
Frans, net iets oor jou agtergrond asseblief.<br />
Frans: Die huidige situasie?
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p401<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
Albert: Ja, en ook verder terug.<br />
Frans: O. Wel ek werk vir _____ . Ek is al 28 jaar by hulle. Ek ry baie rond. Ek was<br />
vandag byvoorbeeld in die Kalahari gewees. Maar goed, ek is dan nou sedert 1988<br />
betrokke by die plaaslik regering hierso. En ek is deur 'n redelike groot smeltkroes wat<br />
dit ook aanbetref. Ons het uit 'n era gekom waar dit uitsluitlik 'n wit raad was en ons het<br />
by 'n punt gekom waar ons eers kleurlinge betrek het op die raad want dit was vir ons<br />
die regte, logiese ding om te doen op daardie stadium. En daaroor het ons ook baie<br />
flak gekry. En toe nou deur die hele proses tot waar ons vandag staan in 'n raad waar<br />
die meerderheid swart lede is en die minderheid is wit raadslede. Dit was 'n hele<br />
transformasie gewees.<br />
Albert: Goed, baie dankie. Ben, u is nou by verre die oudste hier onder ons.<br />
Ben: Wat vir my moeilik is, is my bediende. Kyk, ons eet nie saam nie, maar sy het<br />
vandag haar eie borde, messe en vurke wat sy gebruik. Sy eet nie met lepels nie en<br />
drink nie uit dit of dat koffie nie. Maar sy het haar goedjies apart. Sy was dit nou wel<br />
waar sy myne was.<br />
Sy was haar goed in dieselfde wasbak as waarin sy myne was, maar sy het haar eie<br />
goedjies waaruit sy eet. Dit sal nou moeilik wees as daar 'n tyd kom wat 'n mens nou<br />
saam moet eet. 'n Mens sal sekerlik daaraan moet gewoond word.<br />
Albert: Dit was nie deel van jou agtergrond om dit te doen nie.<br />
Ben: Ek wonder of daar al iemand is wat dit al reeds doen dat die bediende saam aan<br />
tafel eet. (Laggie)<br />
Albert: Dit is deel van ons uitdagings in die nuwe SA –daardie soort van goed. Goed,<br />
baie dankie Ben. George? Miskien moet jy eers sê wie jy is en wat jy doen sodat ons<br />
weet…<br />
George: Ek is George. Ek werk vir _____ ook al die afgelope 28, 29 jaar. Eers by<br />
_____ onderwys gegee vir tien en 'n half jaar – lieflike lekker jare gewees. Sedert 1981<br />
by die saam met Hanlie se man begin, ook lekker jare, tot nou toe nog lekker. Daar het<br />
so 'n bietjie verandering ten opsigte van die werkswyse plaasgevind, die
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p402<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
personeelsamestelling en so meer. Ons is tans nege sogenaamde professioneel ouens<br />
waarvan 'n derde swartes is, wat ook maar sy aanpassings geverg het. Ons is nog<br />
steeds besig met die aanpassings wat as jy saam met iemand werk het jy tog ook maar<br />
jou eie agtergrond en kultuur wat jy inbring. So dit is in kort dit. En in aansluiting by wat<br />
Frans netnou gesê het: Hy het gesê iewers in die onlangse verlede het die kerk 'n 180<br />
grade rotasie gemaak en alles Skrifgefundeer. Maar die ou bedeling, die<br />
apartheidsbedeling, was ook – en ek sê nie Frans het dit nie gesê of miskien misken<br />
nie – maar selfs dit was ook dit sterk Skriftuurlik gefundeer – die ou bedeling. Ek is 'n<br />
jaar voor die ou bedeling gebore. Ek het daarin grootgeword en ek het dit destyds nie<br />
as verkeerd beleef nie want orals waar jy gekom het, was dit die normale manier van<br />
doen en dink en tot op 'n sekere stadium het ek geen gewetenswroeging daaroor<br />
gehad. Maar later het 'n mens besef dat daar verandering moet kom. Nie omdat dit van<br />
buite op jou afgedwing word nie, maar omdat jy self tot die oortuiging kom. Ek meen,<br />
onlangs was ek en twee van die swart kollegas na 'n skool in Thabong. Dit is redelike<br />
jong manne, die een is 23, hy is 'n kliniese sielkundige en die ander is so 22, ook 'n<br />
sielkundige daar by ons. En toe ons daar uit Thabong uit terug ry – nou die eerste keer<br />
toe ek daar ingegaan het, ek weet nie wie van julle gaan gereeld daar in nie – as jy hier<br />
met Constantiaweg inry, dan gaan jy daar verby daai eerste vier-rigting stop en dan lyk<br />
dit vir my is daar so 'n lang reeks geboue wat 'n koshuise is. En daarso is bitter min<br />
heel vensters en as 'n mens sommer net kyk na die algemene opset, hoe verwaarloos<br />
dit is en hoe alles maar net verder verval, ek meen dit is die indruk wat ek kry, want ek<br />
sien nie dat dit verbeter word nie. Toe ons terugkom, sê die een vir my: Have you<br />
noticed the poverty here? Toe sê ek vir hom: Yes, I have noticed it. Hy sê vir my: I<br />
haven't noticed it, because I am used to it. I was born and raised here. En dit het nogal<br />
'n geweldige indruk op my gemaak. En toe dink ek maar net in 'n sekere mate, dit het<br />
my toe getref, in 'n sekere mate is dit 'n onregverdige bedeling, want ons is aan 'n hoër<br />
standaard as hulle gewoond, en dadelik toe verplaas ek my terug na my eie huislike<br />
opset. Jou bediende wat elke dag van haar omgewing af inkom, na joune toe. Dis ook<br />
mense met 'n gevoel, dis ook mense met 'n strewe na beter en hoër. Dink dan net<br />
watter wrewel, wroeging, opstandigheid moet hulle miskien in hulleself ervaar, teenoor<br />
u. Ek dink as mens 'n paar vraelyste kan opstel en dit na hulle deurgee – om hul<br />
gevoel ook gereflekteer te kry, 'n breër siening kry as net ons s’n.<br />
Albert: Hanlie?<br />
Hanlie: Baie van dieselfde gevoelens het ek ook al ondervind, maar deur die<br />
omstandighede reeds baie anders tog. Ek weet nie hoe jy wil hê 'n mens moet
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p403<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
587<br />
teruggaan nie. Ons is nou al klaar by hoe apartheid in jou lewe gekom het. Ek het geen<br />
probleem met die aanvaarding van enige persoon, maak nie saak wat sy kleur is nie.<br />
Ek het geen probleem met saam eet, 'n tafel deel of iemand in 'n bed laat slaap nie<br />
waar ek die vorige nag in geslaap het of so iets nie. As dit nou moet baie kort wees om<br />
te sê waar ek staan.<br />
Ek het wel ook groot probleme met die kerk deur die tydstip gehad, waarvan ek dink jy<br />
ook kennis dra. My groot slegvoel, is dat ek gedink het dat ons met die nuwe bedeling<br />
dan aanvaar sou word en dat ek op die oomblik die gevoel het dat apartheid soveel<br />
kwaad gedoen het, dat dit baie lank gaan vat voordat 'n blanke werklik aanvaar sal<br />
word deur ons swart landgenote. En dat ons géén kennis dra van hulle werklike<br />
gevoelens teenoor ons nie, en dat ons dink dat om saam te werk, of om vriendelik te<br />
groet, die oplossing is. Maar dat dit nie eers 'n merkie op die oppervlakte laat nie.<br />
Albert: Goed. Baie dankie. Charlie?<br />
Charlie: (verwyder omdat hy nie wou deelneen aan die proses nie)<br />
Albert: Baie dankie, Charlie. Johan?<br />
Johan: Ek is die oudste van 'n reeks _____ hier in 'n ry. Ek werk nou in die<br />
personeelafdeling in _____. Ek stem met Charlie en met Hanlie saam oor die siening<br />
van swartes huidiglik. Vir my is dit 'n mens met waardes soos enige ander mens, maar<br />
hier is heelwat dinge wat my pla: die gedurige skuldgevoelens wat ons gevra word om<br />
te hê. Ons het nou gepraat van die beleid van apartheid, vir my was dit 'n sosiopolitieke<br />
proefneming gewees. Die intensie oorspronklik daarvan was om nie ander<br />
mense seer te maak nie. Dit het skeef geloop. Dit is my siening daarvan so almal kan<br />
weet waar staan ek daaroor in die gesprek vorentoe. Die Waarheids- en<br />
Versoeningskommissie, dieselfde storie, ek dink alles word nou aan die klok van<br />
apartheid gehang. Ek dink nie die De Kock-e en die Bosmans is noodwendig<br />
apartheidslagoffers gewees nie, dit was plain misdadigers, dit nie te sê omdat hulle<br />
sulke dinge gedoen het was die sosio-politieke poging van apartheid noodwendig so<br />
verkeerd nie. Dit is my siening daarvan. Ek stem ook saam met Danie, rassisme sal<br />
altyd bly, ook die mite van ons, die reënboog nasie, sal nooit werk nie – die toekoms<br />
sal dit nog leer. Ek weet nie hoe die geskiedenis boeke oor 200 jaar sal lyk nie, ons<br />
moet aanvaar ons is mense wat verskillend is, maar op een of ander manier sal ons dit<br />
in hierdie land moet regkry.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p404<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
623<br />
624<br />
Albert: Karin?<br />
Karin: Ek werk by die _____ van alle rasse, en kom in Kutlwanong en Thabong baie<br />
gereeld, ek ry baie keer alleen daar, ek ry baie keer saam met my hulpwerker daar,<br />
ons werk onder al die gemeenskappe. Ek het ook die ervaring, alhoewel ek<br />
(onduidelik) gedoop is, raak hulle maar vir my ook kwaad raak, en hou hulle glad nie<br />
van my nie veral as dinge nie loop na hulle sin nie. Ek glo ook dat apartheid altyd in 'n<br />
sekere mate daar sal bly, hulle vereenselwig nie heeltemal daarmee dat daar 'n<br />
mengery is nie, en my ervaring is dat my swart kollegas wat saam met my werk, word<br />
van tyd tot tyd beskuldig dat hulle saam met die wit “legoa” eet. Dis 'n sêding om te sê<br />
dat ons staan saam teen die gemeenskappe wat nog buite staan. Daar is<br />
uitsonderings, ek het baie positiewe belewenisse al daar gehad, ek het nog nooit<br />
traumatiese ervarings in die swart gemeenskappe gehad nie. Hulle het my nog nooit<br />
sleg behandel nie, maar daar is maar baie onderstrominge en konflik situasies. Ek<br />
raak partykeer baie kwaad, baie moedeloos, so dis 'n mengsel van alles.<br />
Albert: Dankie. Isak?<br />
Isak: Ek werk van '87 af. Ek en George het goeie jare gedeel by _____. Daarna het ek<br />
'n draai by _____ gemaak vir een jaar in die personeelafdeling. Daar het ek vir die<br />
eerste keer met swart mense te doen gehad; agtergekom dit is egter 'n faktor. Ek het<br />
so wit grootgeword, hierdie mense is absoluut twee wêrelde van mekaar af. Tot ek nou<br />
in '87 reg midde in Thabong geland het. Wat weer 'n hele geskiedenis op sy eie is. Ek<br />
het in 'n huis grootgeword wat 'n apartheidshuis was. Ek is nou nog so verstom dat die<br />
Afrikaners so 'n onwrikbare geloof in ons kerkleiers gehad het, en ook ons politieke<br />
leiers. Dit was 'n groot prestasie as kind om al die ministers se name te kon opnoem.<br />
Dit was nasionale helde. Die wit mense wat daardie beleid bevraagteken het, is<br />
uitgekryt as kafferboeties en kommuniste. In so 'n mate… Ek sê nie ek is onskuldig nie.<br />
Totdat jy begin om die ander deel van die wêreld te sien. Van '87 en '88 af het ek baie<br />
trauma ervaar, ek was al in die nag en dag deur Thabong wees, ek was in die mense<br />
se huise gewees, ek ken die mooi en die lelik, ek ken die hartseer, ek ken die emosie,<br />
ek het dit ervaar.<br />
Oor apartheid het ek redelik vrede in my hart, ek besef dit was nooit reg nie, maar jy<br />
kan verskeie argumente aanhaal – jy kon sê dit was al manier waarop ons kon oorleef.<br />
Ongelukkig is die Afrikaner kultuur so ingebed by die geskiedenis van apartheid, dat dit
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p405<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
660<br />
661<br />
baie moeilik vir my is om te sê ek wil vreeslik graag my Afrikaner kultuur bewaar en<br />
beleef, want dit is ingebed in dit wat ons ervaar het. So daarom het ek begin voel ek<br />
het 'n wêreld burger geword. My ervaring aan die nader kant in die werk waar ek is. Ek<br />
is by die _____ in Thabong. Ek het geweldig baie blootstelling op redelik baie vlakke.<br />
Jy kom by die launching van 'n projek hier in Kwa-Kwa, dan kom die Direkteur-<br />
Generaal, of die Acting Director General en hulle kry punte as hulle met hulle mense<br />
praat, hy kry regmerkies as hy begin uitbrei oor die wit mans, die blanke mans, wat<br />
altyd gedink het dat hulle so wonderlik goed is. Dan word daar eintlik met jou gespot,<br />
dis hoe ek dit ervaar, ons is 'n bedreigde spesie. Tot jy op 'n stadium kom wat jy sê<br />
maak klaar met hierdie formaliteit – dat ek kan aangaan met my werk. Dit is eintlik<br />
omgekeerde diskriminasie. Dit is my ervaring, in my beroep is ek afgesny. Ek het so<br />
ver gekom as wat ek kan kom. Die Wet op gelyke geleenthede sê jy staan nou agter in<br />
die ry, as jy die kortlys haal. Jy moet vrede maak daarmee. In die werksituasie: If you<br />
can't beat them, you must outlive them. So ek het die studente oorleef. Hulle het my<br />
gedoop Father of the house wat ek as 'n groot voorreg beskou. Daai deel het ek by die<br />
kollege gewen. Nou het SADOU, die swart onderwys vakbond besluit die kollege is die<br />
battlefield. Jy leer om met dit saam te leef. Ek het geleer in Thabong, jy kan vir jou 'n<br />
koninkryk bou, jy kan dink jy is sterk, maar dit word net so onder jou uitgeruk, ek dink<br />
dit is wat die meeste van ons ervaar in die nuwe Suid-Afrika. Uiteindelik weet jy jy gaan<br />
vanoggend werk toe; as jy vanmiddag terugkom van die werk af, sê jy “Here, dankie”.<br />
Albert: Isak, baie dankie. Linda?<br />
Linda: Ek is Linda ook 'n _____. Ek was gelukkig om in 'n pastorie groot te word. Ons<br />
het nie in ons huis 'n probleem met apartheid gehad nie. In my huidige werk ook het ek<br />
nie 'n probleem nie, want ek het 'n persoonlike siening dat geen mens kom op jou pad<br />
waaruit jy nie kan leer nie. Ek het self ervaar dat mense uit Thabong, al is hulle<br />
eenvoudig, al doen hulle 'n eenvoudige werk, is hulle gesiene persone in hulle<br />
gemeenskap wat gerespekteer word en hulle sit met 'n geweldige mensekennis wat jy<br />
regtig by hulle kan leer, terwyl jy gedink het jy is een wat vir hulle kon leer. So daar het<br />
redelik verandering gekom. Ons het eergister vergadering gehou in Bloemfontein,<br />
Albert was ook daar. Ek kon net nie glo dat ek in hierdie nuwe SA, in 'n kerkorgaan sit<br />
waar daar sulke besluite geneem word nie. Dit is nou 'n heel ander raamwerk waaruit jy<br />
dinge doen en besluit, wat vir my soms baie moeilik is, maar mens moet maar kyk of jy<br />
nie hulle metodes ook kan gebruik nie, hulle s’n is nie altyd verkeerd nie, dit was net<br />
jou raamwerk waarbinne dit vir jou verkeerd gelyk het. Daar is definitief baie<br />
aanpassings, maar ek geniet baie keer hierdie uitdagings.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p406<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
696<br />
697<br />
698<br />
Albert: Baie dankie Linda. Danie, jy het die laaste woord.<br />
Danie: Ek is Danie, ek is werksaam by _____. Ek is hoof van die _____ van die<br />
Goudvelde. Ek het die voorreg gehad om ook in 'n huis groot te word waar ek kon<br />
identifiseer met baie van dit wat vanaand hier gesê is. Daar het veral baie Kleurlinge<br />
en Indiërs by ons aan huis gekom om by my pa te kom kuier, so vir my was dit nooit<br />
iets snaaks nie. Ek het netnou hier in my boekie gekyk. Die eerste referendum wat ek<br />
bevoorreg was om my persoonlike stempel op af te druk, was in 1983, ek was geweldig<br />
in die politiek betrokke. Iets was vir my baie belangrik is, is respek vir mekaar, maak<br />
nie saak van watter velkleur of watter etniese groep jy is, of selfs geslag nie. So hierdie<br />
dinge was vir my maklik om te aanvaar, selfs om jou tuinjong saam met jou te laat<br />
ontbyt eet is nie vir ons 'n probleem nie. Maar ek beskou myself tog ook as 'n slagoffer<br />
van my tyd, want die ouens wat primêr vir hierdie situasie verantwoordelik is, is nie<br />
vanaand hier nie – daardie spesifieke ouderdomsgroep. Die regstellende aksies het<br />
my ook reggesien, dit was vir my 'n geweldige traumatiese ervaring gewees, 'n skok,<br />
maar ek sien ons gaan later daaroor praat.<br />
Albert: Ek wil laastens net iets oor myself sê. Ek kan identifiseer met baie wat hier gesê<br />
is. Die groot ding wat vir my uitstaan, is die idee van twee wêrelde. Ek dink nie ons het<br />
besef hoe ver van mekaar die twee wêrelde verwyder is waarin ons grootgeword het<br />
nie. Daar waar ek grootgeword het, was dit letterlik 'n kwessie van ons het aan die<br />
westekant van die treinspoor gewoon, en aan die oostekant van die treinspoor was die<br />
kleurlingarea, soos ons gesê het die Hotnots en die Slamse het daar gewoon. Die<br />
stukke wat soos op die nuus was gister en vanoggend, Wetton, waar die<br />
bomontploffing was en Lansdowne, is waar ek grootgeword het, en die Kleurlinge was<br />
deel van die wêreld waarin ons geleef het. Ons het by 'n “koeliewinkel” goeters<br />
gekoop, dit was die winkel waar ons gekoop het, die ou se naam was Ghandi gewees.<br />
Maar dit was al, dit was ons kontak met daai wêreld, verder niks.<br />
Ek onthou kleintyd het ons altyd na my ouma toe gestap. Sy het aan die anderkant van<br />
die treinspoor gewoon, maar daar was nog 'n skeiding, aan die linkerkant, die<br />
noordekant was die kleurlinge en die regterkant… Ja, dit was waarskynlik gemeng<br />
gewees op daardie stadium, ons het op 'n stadium daar gebly, maar ek weet daar het<br />
ook kleurlinge gebly. My ouma het daar gebly. Soos jy oor die brug gestap het, het jy<br />
afgekyk na Ghandi se winkel, en langs hom was 'n groot motorhuis se muur, en op die<br />
muur het daar net sulke groot rooi letters gestaan ‘BAN <strong>APARTHEID</strong>”. Dit was seker
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p407<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
719<br />
720<br />
721<br />
722<br />
723<br />
724<br />
725<br />
726<br />
727<br />
728<br />
729<br />
730<br />
731<br />
732<br />
733<br />
734<br />
735<br />
hier in die jaar ’63, ’64, ’65, daar rond, en dit is die eerste wat ek van apartheid gehoor<br />
het. En vir jare het daai ding teen die muur gestaan, totdat iemand dit op 'n stadium<br />
gaan doodverf het. Dit onthou ek.<br />
Ek deel met Danie die siening, dat ons ook in 'n mate maar slagoffers was van<br />
apartheid, weliswaar 'n bevoorregte slagoffer, ons kan nie ontken dat ons nie besonder<br />
bevoorreg was nie, maar die situasie waarin ons nou sit, het ons ook in 'n sin geërf, dis<br />
nie net ons handewerk nie en veral ons kinders en die mense wat jonger as ons is,<br />
hulle het iets geërf waarin hulle miskien glad nie 'n aandeel het nie, dit gaan vir hulle<br />
lank vat voordat hulle hulle voete gaan vind, in die nuwe post-apartheid Suid-Afrika, en<br />
dis hoekom ons hierdie groep het. Dit is vir my belangrik dat ons hierdie post-apartheid<br />
Suid-Afrika laat werk, hy móét werk. As ons hom nie gaan laat werk nie, dan is daar<br />
nie 'n toekoms nie. Ons is die mense wat hierdie ding moet laat werk, vir ons maar<br />
veral vir ons kinders. En dit is my sê.<br />
Laaste opmerking voor ons afsluit?<br />
Ben: Toe ons by die kinderhuis was, was daar 26 swartetjies daar, saam met die 116.<br />
Toe het die dame daar gesê, daar is geen probleme nie, die blankes aanvaar daai<br />
swartetjies en daai swartetjies is gehoorsamer as die blankes. Hier by Toronto Place,<br />
is daar 'n klomp kleuterskole, daar is omtrent die helfte swartetjies daar, as hulle in<br />
hulle rye staan of so, is dit nie een ry swart en een ry wit nie, dit staan langs mekaar en<br />
deurmekaar en doen als saam, eet saam, dieselfde goed. So vir hulle gaan dit baie<br />
makliker wees.<br />
Albert: Ek dink Ben is reg, die kinders wat nou nog deur die skool fase moet gaan,<br />
hulle gaan dit makliker hê. Ons is in die moeilike posisie, ons wat nou nog halfpad met<br />
ons voet in die ou bedeling gestaan het en met ons voet in die nuwe bedeling.<br />
Danie: Net 'n laaste opmerking oor iets wat Ben vroeër vanaand gesê het: oor die kerk,<br />
maar ook oor die media. My kinders het in my huis groot geword, dat hulle sê vir die<br />
swartman en swart vrou, oom en tannie, wat vir baie mense onaanvaarbaar is. Totdat<br />
hulle ook op 'n stadium blootgestel is deur die media dat dit 'n oom of 'n tannie is, dit is<br />
ook vir my 'n interessante blootstelling waaraan ons almal onderwerp word, ons moet<br />
nie die mag in media onderskat nie.<br />
Albert: Nouja, daaroor sal ons volgende week gesels.
Bylaag 1: Gesprek 1 (30 Julie 1998)<br />
p408<br />
736<br />
737<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p409<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 2: 13 Augustus 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Ons gaan lekker gesels, ek het laas week gesê Naomi en Mike gaan nie hier<br />
wees nie, nou is hulle hier. As julle daar wil invul: Albert is ekself. Ek sal volgende keer<br />
as ek vir julle die transkripsie gee, een gee wat die name by het. Maar ons moet nou<br />
daaroor praat. Vir wanneer ek dit vir ander persone gee, wat ek vir hulle kan gee. Ben<br />
is Ben. Ek het nou maar net gevat soos wat ouens gepraat het verlede week. Die wat<br />
eerste gepraat het was Albert, toe Ben en so aan. Ons sal sien wie Mike en Naomi is,<br />
afhangende van wie eerste praat van Mike of Naomi. Die ou wat eerste praat is Mike.<br />
Julle twee, ons het van julle nog toestemmingsbriewe nodig. Ek het nog nie almal se<br />
toestemmingsbriewe gekry nie, die wat nog nie geteken het nie moet tog vir my laat kry<br />
asseblief.<br />
Ek het nou 'n mooi uitdruk gemaak van my beplanning van vanaand, ek is mooi<br />
georganiseerd. Nou blyk dit by die huis te wees. Oor die transkripsies net die<br />
volgende: ek het probeer om in daardie transkripsie net die name uit te haal, maar ek<br />
het nou na die tyd toe ek hom weer deurgelees het, gedink 'n mens moet dalk ook<br />
herkenbare gegewens uithaal. As Danie byvoorbeeld sê hy werk by _____, dan moet<br />
mens dit uithaal, vir wanneer ek dit vir ander mense gee. Vir ons is dit nou uiteraard nie<br />
'n probleem nie. Ek is jammer as daar nog mense se name in is, ek het probeer om<br />
almal uit te haal. Ek sal dit uithaal en dan alle ander gegewens wat mens kan<br />
identifiseer.<br />
Ons het laas die reëls vasgestel vir die vergadering, julle sou dit gelees het in die<br />
transkripsie, dat ons maar eerlik ons menings kan gee en dat ons nie ons standpunt<br />
hoef te verdedig nie. As dit jou mening is, is dit jou mening en jy is geregtig daarop,<br />
niemand gaan met jou stry daaroor nie, ons gaan met mekaar debatteer maar nie met<br />
die doel om mekaar te oortuig nie. So al verskil jy van al die ander ouens, geen<br />
probleem.<br />
Toe Johan verskoning gemaak het, het ek 'n stuk op skrif by hom gekry waaroor ons<br />
vanaand gaan praat. Dit is vir my baie interessant, ek gaan dit nie lees nie, dit gaan te<br />
veel tyd vat, maar ons temas vir vanaand – ek het mos vir elkeen so 'n briefie gegee<br />
met die temas. Ek wil weer sê wat ek laas gesê het: ons moenie dink aan hierdie<br />
temas wat ek in die begin noem as vrae nie. Ons moet dit nie soos vraag en antwoord<br />
behandel nie. Ons moet praat oor apartheid en spesifiek rondom hierdie temas: Hoe<br />
het apartheid in jou lewe gekom (daaroor het ons laas keer so 'n ent gevorder), watter
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p410<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
rol het dit in jou lewe gespeel?, hoe het ons oor apartheid gedink?, wat was die<br />
dominante diskoerse of dominante stemme in die apartheidstyd?, wat het die stemme<br />
gesê, en daarmee saam wat is nie gesê nie, en dan miskien in terme van beelde<br />
waarmee ons apartheid sou wou beskryf. Dit is maar min of meer wat ek in gedagte<br />
het, maar ek sê weer: Die bedoeling is nie dat dit 'n vraag en antwoord styl moet wees<br />
nie, ons moet mekaar in gesprek gaan.<br />
Miskien kan ek net ter inligting sê, vir die beplanning vorentoe het ek gedink dat ons by<br />
die derde sessie meer gaan fokus op die swart siening van apartheid, hoe het hulle dit<br />
gesien, wat was die effek daarvan op die swartmense gewees. Die vierde sessie gaan<br />
ons praat oor die kerk en die rol van godsdiens spesifiek, die vyfde sessie gaan ons<br />
aan daarmee en gaan ons praat spesifiek oor skuld, was apartheid inherent boos<br />
gewees, of was dit 'n goeie ding wat skeef geloop het, 'n fout, die rol van die WVK. By<br />
die sesde sessie gaan ons aan met skuld en dan ook die lyn probeer deurtrek om dit<br />
persoonlik te maak. Die sewende ene gaan dan nou wees ons reaksie op skuld, hoe<br />
gaan ons dit vorentoe hanteer. Dan kom iets soos regstellende aksie in, en ons laaste<br />
byeenkoms op 5 November gaan ons praat oor die pad vorentoe. Iewers langs die pad,<br />
moet ons Nazi-Duitsland inbring. Persoonlik sien ek heelwat parallelle tussen ons<br />
situasie en dit wat tydens die tweede wêreldoorlog in Duitsland gebeur het. Ek sou<br />
graag 'n paar gedagtes daaroor wou deel. Goed, wie wil nou die bal aan die rol sit?<br />
Elsa: Ek wil graag 'n opmerking maak oor verlede week, dis net 'n stelling wat ek wil<br />
maak. As ek nou so geluister het na ons almal, en wat ons gevoel is oor apartheid en<br />
vir ons almal nog altyd was, is dit vir my bitter snaaks dat daar ooit apartheid in ons<br />
land was.<br />
Hanlie: Ek wil daarop reageer. Wat vir my nou weer getref het toe ek deurgelees het,<br />
was dit vir my opvallend hoeveel mense gesê het "ek is nie rassisties grootgemaak nie"<br />
of "ek is nie 'n rassis nie", maar direk daarna in die volgende sinnetjie sê ons dan iets<br />
wat absoluut rassisties klink. Ek wou graag vanaand gesê het, moet ons nie miskien as<br />
terugblik op verlede week, net eers vir onsself almal hier duidelikheid kry oor wat<br />
bedoel ons as ons praat van rassisme nie. Miskien sien ons dit almal dieselfde nie.<br />
Albert: Ek dink dit is 'n baie geldige punt wat jy maak, ek het dit ook opgetel, dit was<br />
ook my vraag. Die spottery: daar was niemand wat nog ooit vir die Nasionale Party<br />
gestem het nie, dis die gangbare ding. Toe ek hierdie transkripsie deurlees, toe dink ek<br />
ook – as dit waar is, hoe het dit gebeur dat daar 'n beleid was wat ons as apartheid
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p411<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
geken het, met al sy uitwasse, al sy negatiwiteite sonder dat ons daarop gereageer het.<br />
Of is ons nou van die wa af?<br />
Hanlie: Of is elke mense in sy wese 'n rassis?<br />
Isak: Ek dink wat Hanlie sê, is dat elke mens in sy wese 'n rassis is. Ek dink miskien in<br />
'n mate, uit ervaring toe ons dogter die eerste keer in Frankryk kom. Hulle seun het<br />
hierdie meisie uit Afrika uit. Toe sy begin om die mense te ontmoet, was daar<br />
onmiddellik hierdie vrae oor apartheid, nou begin mens verduidelik – nog deur tolke<br />
ook – die ding van net blankes mag op hierdie bankie sit, en net blankes mag in hierdie<br />
parkie sit en verskillende rye en almal het ge-oe en ge-aa daaroor. En toe sy die een<br />
ouma ontmoet was haar eerste reaksie toe sy met haar praat, weet jy, ek is verlig om<br />
te sien jy is darem nie swart nie. Almal het hierdie vreeslike persepsie oor apartheid; jy<br />
mag net nie rassisties wees nie, en tog "ek is so bly jy is nie swart nie".<br />
Albert: Iemand het laas week gesê, dit 'n ding wat dwarsoor die wêreld gebeur, en 'n<br />
ding wat gaan bly.<br />
Danie: Die gedagte is apartheid was, is en sal altyd wees.<br />
Frans: Ek wil net sê, in die res van die wêreld word dit dalk net nie apartheid genoem<br />
nie, dis klasse verskille of stand verskille of status of rykdom. Ek het nou al die voorreg<br />
gehad om 'n paar keer te kon gaan rond te beweeg oorsee. 'n Mens kom dit tog agter.<br />
Ons noem dit apartheid want dit is swart en wit wat uitmekaar gehou word, maar in die<br />
ander dele van die wêreld gaan dit oor klasse of stand verskil.<br />
Elsa: Nie noodwendig nie, daar is gewoonlik kleur by. Jy kan maar gaan kyk in party<br />
van die Amerikaanse State, werk die, wat hulle noem, Latino's. Dis mense met 'n<br />
effense bruin kleur. Dit gaan gewoonlik met kleur gepaard.<br />
Albert: Wat maak Suid-Afrika dan nou so sleg? As julle dan nou sê dit gebeur orals,<br />
hoekom hierdie hengse klomp stof oor ons?<br />
Isak: Ons was naïef, en ons was eerlik.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p412<br />
108<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
Hanlie: Nee, omdat dit op die wetboeke was, in die meeste ander land was dit…, wel<br />
ná Amerika se groot…, na Luther King is dit afgehaal, maar Suid-Afrika s’n het op die<br />
wetboeke gebly, daarom het ons in die kollig van die wêreld gestaan.<br />
Mike: Ek dink dit is wel waar dat dit wetgewing was daardie tyd, daar was tog 'n tydperk<br />
wat wetgewing het my nie verhoed om een van hulle te nooi om saam met my te eet<br />
nie, met ander woorde indirek was die wetgewing dalk 'n verskoning vir ons, ons het<br />
niks anders geken nie. Dit het vir ons toe 'n leefwyse geword, hier in die vroeg 50, 60<br />
jare was dit vir ons hoe ons grootgeword het, dit was 'n leefwyse. Dit het nie vir my<br />
gegaan of dit 'n politieke besluit was, of die regering dit besluit het nie, dit het my gepas<br />
en om nou 'n leefwyse te verander, is nie maklik, en daarom moet wetgewing iets<br />
daaromtrent doen. Maar daai leefwyse is waarmee ons nou moet sukkel, om ons<br />
leefwyse te verander. As mense sê: ons was nou wel nie rassisties nie, maar ons het<br />
ook gestem vir daai mense, dan is dit waar dan is dit ook nie noodwendig so verkeerd<br />
nie, want as jy lewe volgens hoe jy grootgeword het, is dit verkeerd aan die een kant as<br />
jy mense benadeel, maar as jy nie weet nie van beter nie, hoe kan jy dan glo daai tyd<br />
dis verkeerd? So ek dink dis die leefwyse waarvolgens ons grootgeword het, dis nie<br />
noodwendig ….<br />
Hanlie: Ek het net bedoel die wetgewing ten opsigte van waarom Suid-Afrika dan nou<br />
in die kollig van die wêreld gaan staan het, al het ons erken dat in die meeste lande<br />
bestaan 'n tipe rassisme en elke ou dink dikwels omdat hy daardie spesifieke ras is, is<br />
hy beter as die ander.<br />
Mike: As daar nie rassisme was nie, sou dit dalk ook gebeur het, maar niemand sou<br />
daaroor bekommerd gewees het nie.<br />
Danie: Ek dink wat sy sê is reg, en ek kan dit bewys. Ek dink in elke tydvak gebeur<br />
daar dinge wat verkeerd is of reg is, die volgende groep sien verkeerd daarin en so<br />
skuif dit aan. Ons kinders sal weer iets sien wat ons verkeerd gedoen het, selfs in<br />
vandag om te verander, en so skuif hierdie ding aan en aan en aan. Kan ek miskien<br />
net iets sê, ek probeer altyd na 'n probleem of situasie baie wyer kyk as wat<br />
normaalweg nodig. Ek het bietjie navorsing gedoen, ten opsigte van dit wat jy gesê het.<br />
Waar kom apartheid vandaan? Ek het op baie interessante feite afgekom. Ek het so 'n<br />
klompie inligting wat ek wil noem hier.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p413<br />
144<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
Die probleem het nie begin in 1948 met die aan die bewind kom van die Nasionale<br />
Party nie. Ek het hier geskryf 1948 se sonde van apartheid is omdat dit saamgevat is in<br />
wette, verfyn is in verdere wette. Dit kom al van 1869, 1867. In 1884 is die woorde<br />
"lokasie wette" al gebruik en dit is ingestel deur die koloniale regering van daardie tyd,<br />
Wet 33 van 1892. 1894 was die Glen Gray-wet, wat gehandel het oor grondbesit, dit is<br />
ingestel deur die Kaapse Eerste Minister, by name Cecil John Rhodes. In my navorsing<br />
was die draaipunt gewees, en die grondslag was gewees in die berugte Naturelle<br />
grond-wet van 1913. Die van u wat kan onthou, op 6 April 1652 het 'n groep hier aan<br />
die Kaap aangekom en 8 jaar later is die eerste apartheidswet ingestel. In 1660 is 'n<br />
heining geplant van Bitter-amandel bome om die Kaapse Vlakte van die binneland af te<br />
sny, en dit het gegaan om die Khoi-Khoi en die blankes op daardie stadium uit mekaar<br />
te hou. Hier is spesifieke groepe wat 'n baie sterk invloed gehad het op al hierdie<br />
wetgewing. Die VOC, dan die Britse Imperialisme, die oorheersing wat daar<br />
plaasgevind het, die 1820 Setlaars wat aan die Kaap aangekom het en dan natuurlik<br />
ook binne die konsep van die Anglo-Boereoorlog.<br />
Albert: Kan ek gou iets daarop sê? As mens nou teruggaan na die Britte toe, kry jy die<br />
idee dat hulle manier van dink was "ons is beter as die ouens wat ons koloniseer". As<br />
mens byvoorbeeld die fliek Ghandi kyk, hoe hulle in Indië aangegaan het, hoe hulle<br />
daai klomp ouens daar in die plein bymekaar jaag en met masjiengewere doodskiet,<br />
letterlik by die honderde. Nou kan mens in 'n sekere sin sê dat jy dit kan verstaan dat<br />
hulle dit hier by ons gedoen het, ons blankes se behoud in 'n sekere sin, tot 'n sekere<br />
mate, was dat ons deels van Europese oorsprong was. In die tweede Vryheidsoorlog<br />
kan mens ook sien, dat die Britte het ook ons as die blanke inwoners van Suid-Afrika<br />
beskou as minder. Presies dieselfde ding.<br />
Danie: As mens nou kyk na die aandeel van die oorlog, jy praat van Ghandi. In Natal<br />
het op daardie stadium die Indiër-Immigrasie-Wet, wat op daardie stadium ingestel is,<br />
was Ghandi een van die voorlopers van die protes optogte in daardie tyd, en dit het<br />
daartoe gelei en die gevolg van 'n versagtingswet op die Indiër Immigrasie Wet, want<br />
die Indiërs het toe die blanke bevolking oorheers wat getal betref in Natal. Ek noem<br />
nog graag die volgende: Europese Filosowe, Amerikaanse Revolusie en natuurlik die<br />
Groot Trek ook. Hier is 'n 150 jaar van absolute swak bestuur deur die Kompanjie.<br />
Boere was op hulleself aangewese en so meer, en so meer. U kan gaan kyk na die<br />
geskiedenis en die omstandighede van Slagtersnek, baie interessant. 1663, aparte<br />
skole vir swartes. 1678, die VOC verbied veelrassige saamleef, die straf: drie jaar op<br />
Robbeneiland. 1680 het die VOC partytjies met swart vroue verbied, dieselfde tyd –
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p414<br />
181<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
geslagsverkeer word verbied tussen blankes en Khoi-Khois. 1685 – die wet verbied<br />
huwelike tussen blank en swart. Kan u hoor watter datums is dit? Dit is wat ons gesê<br />
het, die NP het hierdie rasse wette geërf en dit verfyn, hulle praat van hulle het dit<br />
gesistematiseer. So kan ek aangaan, die van u wat vir Lord Milner onthou, hy was die<br />
hoë Kommissaris van Brits-Suid-Afrika, die goewerneur van Kolonies, hy was baie<br />
sterk gekant teen politieke mag vir swartes. Die Vrede van Vereniging wat gesluit was,<br />
Artikel 8 het gelui dat blanke meerderheid 'n voorwaarde was vir swart stemreg. Die<br />
Naturelle sake kommissie wat in 1903 aangestel was deur Milner, het gekyk na gebied<br />
skeiding, 1903, blank-swart ten opsigte van verblyf en grondbesit en ook beoog die<br />
vestiging van lokasies vir stedelike swartes. Dan ook onder die Naturelle sake<br />
kommissie, die blankes verteenwoordig swartes in die regering. Dan was daar 'n<br />
Ordonnansie 5/1876 wat grondbesit in die Vrystaat verbied het vir anderskleuriges. Die<br />
ANC protesteer teen die Naturelle grond wet van 1913, die swartes maak beswaar<br />
teen die bepalings van die grondbesit en nie teen gebiedskeiding nie. Militante<br />
vakbonde in die tydperk 1880 – 1890... was daar 'n Engelsman in beheer van hierdie<br />
vakbonde, in hulle geskrifte is daar gevind hierdie manne het gepraat van the dirty, evil,<br />
smelling kaffirs. Dan was daar 'n slagspreuk Workers of the world, fight and unite for<br />
white South-Africa. Genl. Hertzog, die nuwe eerste minister van daardie tyd het die<br />
arbeidswetgewing ingestel en onderskeid tussen beskaafde arbeid en onbeskaafde<br />
arbeid. Die Wysigingswet op Myne en Bedrywe van 1926, het werkreservering op 'n<br />
kleurbasis baie strenger gemaak. Die Fabriekswet van 1918, die minister van Arbeid,<br />
dit het gegaan oor die indiensneming van blankes teenoor nie-blankes, hier kom<br />
afsonderlike fasiliteite, toilette, ruskamers ensovoorts. Dit is waar dit begin het. Die<br />
Nywerheidsversoeningswet van 1924 is hier onderhandel oor indiensnemingsvoorwaardes<br />
en slegs die blankes, die kleurlinge en die Indiërs kon onderhandel, maar<br />
nie die swartes nie. In 1936 is die Kaapse stemreg vir swartes afgeskaf, dis hoekom ek<br />
sê dat 1948 was nie die beginpunt van apartheid nie.<br />
Albert: Sal jy dit op 'n stadium vir ons op skrif sit, daar is 'n klomp goed op jou<br />
aantekeninge wat jy nie gesê het nie. Hier kom nou twee goeters uit. Dit is wat ons<br />
geken het, ons het niks anders geken nie, daarom het ons so opgetree. Toe jy nou sê<br />
van werkreservering in terme van kleur, toe dink ek onmiddellik aan ons<br />
werkreservering op hierdie stadium in terme van geslagte. Daar was nou die dag vir die<br />
eerste keer 'n vrou wat 'n onsetter geword het, of 'n banksman. Op hierdie stadium dink<br />
ons dit is 'n sinvolle reëlings om te sê 'n vrou mag nie ondergronds gaan werk nie en<br />
ons kinders gaan waarskynlik terugkyk en sê "hoe kon julle so seksisties gewees het".
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p415<br />
218<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
Isak: Ons het niks anders geken as apartheid nie. Nou kan mens maklik terugkyk en sê<br />
al hierdie agtergrond wat ons nou gekry het, dis gegewe feite. Maar ons kan sê in 1948<br />
het die regering wel 'n keuse gehad, of ons kan dit verfyn of ons kan die ander pad<br />
loop.<br />
Albert: Maar was daar nie ook ander stemme nie?<br />
Danie: Met hierdie verfyning, of andersheid dink ek moet ons begrip hê vir hoekom dit<br />
gedoen is. Ewe skielik is die Afrikaner aan bewind, en wat doen hy nou, dit gaan nou<br />
om oorlewing, om dit waarvoor hy soveel jare geveg het, ewe skielik is hy in beheer,<br />
wat gaan hy nou doen? Wat is die mees moontlike wat nou gaan gebeur?<br />
Albert: Charity begins at home.<br />
Hanlie: Ek dink dit is deel van die mens se sonde. Die oomblik wat enige persoon,<br />
maak nie saak watter kleur of ras hy is nie, die mag in die hande kry, dan misbruik hy<br />
dit. Dan noem hy dit ook oorlewing vir sy groep, en dan sê ek kan ons baie verder<br />
teruggaan as George van Riebeeck en ons kan na baie ander wêrelddele ook kyk,<br />
gaan jy dit oral kry. Die groep wat die mag in die hande het, misbruik dit.<br />
Elsa: 'n Mens sou net dink, dat soos die mens meer beskaaf of slimmer raak, dat 'n<br />
mens sou agterkom – jy kan nie 'n ander mens so behandel nie. Apart sit, en hy mag<br />
nie dit en dat nie.<br />
Albert: Is dit wat met ons gebeur het? Dat ons op 'n punt gekom het wat ons besef het,<br />
jy kan nie… Ons het nou gehoor van 'n klompie stemme, die geskiedenis praat hard as<br />
mens so grootgeword het maak jy maar so jou ma en pa en ouma en oupa gemaak<br />
het. Daar was tog ook ander stemme wat ons koppe geswaai het.<br />
Hanlie: Wat vir my moeilik is in hierdie gesprekke, jy het gesê ons moenie hou by die<br />
ding nie, maar nou gaan ons al by was daar ander stemme, terwyl ek nog wil praat oor<br />
hoe het apartheid in jou lewe gekom. Mag ek nou teruggaan na dit toe?<br />
Albert: Ja jy mag teruggaan.<br />
Mike: Ek dink vir my wat gebeur het, ons het die andersheid, – ek wil 'n ander woord vir<br />
apartheid gebruik – dit was daar gewees, en ek dink die regering het 'n kleur daarby
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p416<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
gesit. In ons jong dae hoe het ons mekaar, as ons praat van die Rooinekke en die<br />
souties en die Dutchman en daai goed, daar was net so 'n vete en feitlik 'n apartheid<br />
tussen die Engelssprekendes en die Afrikaanssprekendes in die klein dorpies. Ons het<br />
mekaar vermy soos pes. As die regering nou gekom het en gesê het, Engels en<br />
Afrikaans is nou apart, die boere is dommer so hulle moet nou onderdanig aan die<br />
Engelse wees, dan het presies dieselfde gebeur. Ek dink die 1948 se wet het meer 'n<br />
klem op die kleurskeiding gelê as wat ons as mense self gedoen het. Ons het<br />
outomaties gekies met wie ons wou assosieer, die wetgewing het eintlik vir ons dan<br />
nou voorgeskryf met wie ons mag assosieer. Ek dink die enigste verskil, waar<br />
apartheid vir my ingekom het, dit was altyd daar, maar ek het dit gesien as andersheid,<br />
maar die wetgewing het dit nou verander na: dit is soos julle sál – julle mag daar sit en<br />
nie daar nie en julle moet hierdie toilette gebruik en nie daardie nie. Dis waar apartheid<br />
ingekom het, daai geskrewe wetgewing wat vir my sê hoe moet ek dit hanteer, en ons<br />
aanvaar die wet, ons is wet-liefhebbende burgers van die land. So as 'n wet geskryf is,<br />
dan gaan ek volgens die wet. Van my beste maats wat saam met my groot geword het,<br />
wat saam met my gespeel het…. Maar hy sou nie saam met my dinge gedoen het nie,<br />
want dit was nie reg nie…. Baie moeilik.<br />
Ben: Voor 1930 het daar nege-uur in die aand 'n klok gelui, as jy dan 'n swartman kry<br />
het hy 'n maand tronkstraf gekry.<br />
Mike: Dit was amper in die sestigerjare nog so gewees.<br />
Frans: Na aanleiding van wat Danie nou daar gesê het (dit was baie interessant). Die<br />
antwoord is basies – ons het dit geërf, die geskiedenis, die hele aanloop van<br />
omstandighede. En in 1948 het daai regering dit toe geërf en hy het dit verfyn op die<br />
wetboeke.<br />
Mike: Dit het nie in ons lewe ingekom nie, maar ons het in apartheid ingekom.<br />
Albert: Sê jy met ander woorde Frans dat ons nie gedink het daaroor nie?<br />
Frans: Nee. Dit was amper 'n natuurlike uitvloeisel van die voorafgaande. Dit was<br />
amper die logiese ding wat die regering van die dag moes doen om dit iewers te<br />
konstrueer.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p417<br />
291<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
Hanlie: Ek dink tog dat daar baie mense was wat daaroor gedink het. As ek nou<br />
terugdink aan my kinderjare, dan het ek so 'n paar flitse wat terugkom, dan moet ek sê<br />
my ouers was Sappe en ek het onder Genl. Smuts se portret grootgeword. Toe het ek<br />
al klaar gevoel ek is anders as baie van my maats by die skool. Daardie tyd op<br />
stemdag het die kinders geel strikkies skool toe gedra, en as jy 'n Sap was het jy 'n rooi<br />
strikke gedra, en toe al het ek nie by die gemeenskap ingepas nie. En dit het al my al<br />
klaar gepla, as jy by vergaderings gekom het – my ouers het my baie min na politieke<br />
vergaderings geneem – maar een van die flitse wat ek kan onthou is 'n toespraak waar<br />
die spreker sê "sien jy hierdie pragtige blondekoppies hier voor sit, jy kan vergeet van<br />
hulle in die toekoms as julle nie vir die NP stem nie, Kafferboeties, dis wat julle almal<br />
is". En dit is 'n flits wat ek uit 'n byna voorskoolse tyd onthou. En wat my dus toe al<br />
reeds anders laat dink het. Dat ek toe alreeds gedink het ek pas nie in nie, en dat ek<br />
nie saamstem met wat gedoen word in die land nie.<br />
En dan is daar nog ander dinge wat my vandag nog so bybly dat ek partykeer… ek kan<br />
nie sê ek kry nagmerries daaroor nie, maar dit kom voor my op. En die een is toe ek<br />
nog verskriklik klein was, het ek in 'n bloekombos gestap op die plaas, en een van die<br />
plaaswerkers het my daar gekry en my teruggevat huis toe, hand aan hand. En toe ons<br />
by die huis kom was my oom daar en hy het die swartman in die stal ingevat en hom<br />
met 'n riem geweldig geslaan. En ek moes staan en kyk, hulle het my daar gehou, want<br />
ek moes kyk – want hy mag nie met 'n wit kind gaan stap nie, en dit kon ek glad nie<br />
verstaan nie, want hy het regtig niks aan my gedoen nie. Ek neem aan dit was maar 'n<br />
vrees ook gewees dat hy iets aan my gedoen het en dat hy dit nie sou erken nie of dat<br />
ek dit nie sou weet nie. Ek onthou nog sy voete, dit trap in die mis wat in die stal was.<br />
Dit is die een baie slegte ding wat ek onthou. En die ander ding is toe ek al groter was<br />
het 'n maat van my wat sy pa help boer het en 'n kleurling – in die Kaap was daar daai<br />
tyd mos nie eintlik swartes gewees nie – wat ook een of ander bevel nie uitgevoer het<br />
nie, in 'n sak gesit het en die sak toegebind en so rondom hom in die grond geskiet het.<br />
As die ou daarbinne hom dan nou self natmaak of iets van die aard, was dit 'n groot<br />
grap gewees. En dit was vir my verskriklik erg.<br />
Maar dan moet ek darem ook bysê ek dink die Sappe was maar net so<br />
apartheidsbewus gewees. Hulle het die ding dalk net effens op 'n ander manier gesien.<br />
Ek onthou van ons vriende wat dan nou ook Sappe was. Dan kom iemand werk soek…<br />
Die kleurlinge was lief daarvoor om iemand by wie hulle gewerk het se van aan te<br />
neem. En die man het kom werk soek en sê nou maar sy naam was Piet en sy van sê
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p418<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
nou maar xxx, want ek wil nou nie die man se van hier noem nie. Hy is dan nou Piet<br />
xxx. En toe het die man vir hom gesê ek gaan vir tien minute weg en as ek terugkom<br />
en jou van is nog xxx, dan kry jy nie werk by my nie. Dit hele idee is maar, jy kan nie<br />
my van hê nie, ons kan nie onder dieselfde van bekendstaan nie.<br />
Daarom wil ek net sê, ek het tog van kleins af het ek geweet wat aan die gebeur is, is<br />
verkeerd was. Ek kan nie vandag as verskoning gebruik "dit is op my afgedwing", of<br />
"dit is deur die regering op my afgedwing" en ek was nie bewus daarvan nie.<br />
Frans: Vertel ons iets van die geweld wat by politieke vergaderings plaasgevind het.<br />
Die gooi van stoele, tamaties…<br />
Elsa: Wat Hanlie nou vertel het, sulke goed ontstel my verskriklik, in my wese is ek 'n<br />
humanis, en ek kan nie hierdie wrede goed… kan ek nie hanteer nie. Ek het nie saam<br />
met swartmense grootgeword nie, die kennis wat ek van swartmense gehad het was<br />
die enkele kere wat my ma – sy het gewoonlik haar huiswerk self gedoen – ʼn bediende<br />
gehad het. Dit is die kontak wat ek met swart mense gehad het. Ek het nooit aan hulle<br />
gedink as iets anders as 'n werker nie, dit het gister skielik by my opgekom, ek het iets<br />
op die TV gesien van 'n swart man en vrou wat liefdevol teenoor mekaar optree. Ek het<br />
nooit gedink aan swartmense as “mense” wat opgroei, trou, liefde maak, kinders het en<br />
weet wat lewe soos ons nie. Ek het hulle gesien as daai swart persoon wat daar by jou<br />
kom werk. En wat ek verder van die swartes geweet het was wat ek in die geskiedenis<br />
geleer het. Ons het geleer die boere was hierdie heilige mense wat nooit iets verkeerd<br />
gedoen het nie, en die swartes was hierdie barbare wat babatjies se koppies teen die<br />
wawiele stukkend geslaan het. Dis die persepsie wat ek gehad het van swartmense.<br />
Ek was half bang vir hulle, totdat ek groter geword het en agtergekom het dis nie rêrig<br />
so nie.<br />
Albert: Die hele gedagte van die trekarbeid-stelsel het dan ook bygedra dat ons selde<br />
swartes gesien het in terme van gesinne, jy het 'n klomp swart mans gesien wat in 'n<br />
hostel bly, hierso op die myn byvoorbeeld, hulle het waarskynlik iewers vroue maar ons<br />
dink nie daaroor nie.<br />
Naomi: Ek wil graag by Hanlie aansluit. Ek het 'n aanknopingspunt daarso. Ek het ook<br />
as 'n Sap grootgeword, ek was nog in die Laerskool toe het Sir de Villiers Graaff<br />
Prieska toe gekom, waar ek grootgeword het, en dit was 'n verskriklike optog gewees,<br />
want die groot slagspreker kom Prieska toe! En toe is die Nasionale Party, dis daai tyd
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p419<br />
365<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
wat die skeuring gekom het tussen Nasionale Party en Sap. Toe het die Nasionale<br />
Party aan die bewind gekom en so het Sir de Villiers Graaff verdwyn, en so het ek ook<br />
gevoel dat ons politieke party verdwyn het en so het my belangstelling in die politiek<br />
begin verdwyn want die Sappe het verdwyn. En so is ons grootgemaak, en nou sit ek<br />
in die situasie waar ek is 'n Sap, ek het NP saam met my, ek het ANC saam met my<br />
(my broer is 'n ANC speaker in _____), en alles gevolg van goed wat verkeerd geloop<br />
het daardie tyd al. As ek nou moet sê of daar rassisme was, kan ek nie sê dit is<br />
rassisme nie, want die manier, hy kom op vir die swartes, hy is 'n speaker vir hulle, en<br />
die manier waarop hy sy swart – nie swart nie, maar kleurlinge – werkers hanteer op<br />
die plaas, hy sal sommer met 'n sambok inspring en begin links en regs slaan. Waar<br />
kom dit vandaan?<br />
Mike: Hier wil ek nou graag iets byvoeg. As 'n mens sê jy is anderste omdat jy vir 'n<br />
ander party stem, omdat jy wil anderste lyk, maar intussen behandel jy die mense<br />
erger. Dan is dit nie meer politiek nie. Dis hoekom ek sê, die politiek van daardie tyd<br />
het ons nie so aangegaan nie, die leefwyse wat ons aangeleer was, was vir ons meer<br />
van belang. Ek verkies liewerste om polities moderate te wil bly, as wat ek geweldig<br />
polities na een rigting toe dryf, maar ek behandel mense erger as wat die ver-regses dit<br />
doen. En hierdie is 'n tipiese geval.<br />
Hanlie: Maar kom Christenskap nie hier tot 'n groot mate ter sprake nie?<br />
Mike: Daarom dat ek wil sê, daardie tyd van die Sappe en Nasionaliste. Ons eet saam,<br />
ons bid saam, doen alles saam en ons is almal Christene, en ons is gelukkig getroud.<br />
Maar wat maak jou anderste as ek omdat jy voel 'n ding is verkeerd, en daarom stem jy<br />
anderste. Ek voel dinge is verkeerd maar ek het geleer, dis hoe ek grootgeword het. Vir<br />
my gaan dit nou nie meer oor die politieke situasie nie, dit gaan oor hoe ek as 'n mens<br />
'n situasie hanteer, ek sien dit daagliks gebeur. Mens kan nie glo dat mense op TV sê,<br />
die blankes het hierdie land se swartes so sleg behandel, en dan gaan hy terug plaas<br />
toe en die eerste een wat hy kry dam hy sommer met die vuis by dat hy op sy agterend<br />
gaan sit. As ons begin politiek sien as hoe ons moet glo mense moet behandel word,<br />
dan het ek 'n groot probleem daarmee.<br />
Albert: So wat jy eintlik sê, is dit gaan nie oor die politieke party nie, maak nie saak wie<br />
aan bewind sou wees nie, al het die NP nie in 1948 gewen nie, sou ons waarskynlik 'n<br />
soortgelyke stelsel gehad het op die boeke. Die beginsel daaragter, die onderliggende<br />
meerderwaardigheid of minderwaardigheid sou nog deurgekom het op 'n manier.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p420<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
Danie: Iets wat vir my ontsettend interessant is, is die dinamika van groepsvorming.<br />
Dink 'n bietjie hieroor, ek praat van indoktrinering, persepsies vorm, maar wat alles<br />
hierin val en wat ook na Hitler se tyd toe verwys, ek dink die hele breinspoeling maak<br />
baie groot deel uit hiervan.<br />
Albert: Ek praat gister met iemand wat soos alle blanke mans van 'n sekere ouderdom<br />
wat diensplig gedoen het, en in ons gesprek gebruik hy toe die woord indoktrinasie, hy<br />
sê hy wil dit nie so noem nie, maar dalk is dit maar wat dit was. Daai leefwyse wat<br />
absoluut by ons ingeprent is, daar is nie 'n ander manier nie, en tog was daar blankes<br />
wat baie, baie in opstand gekom het teen die politiek van die tyd en ek dink<br />
byvoorbeeld aan iemand soos Beyers Naudé, of Helen Josephs. Wat het hulle dan<br />
anders gemaak as ons? Beyers Naudé was tog 'n stoere Afrikaner Nasionalis, so veel<br />
soos enige ander van ons.<br />
Danie: Linda se broer, ek weet sy sal my nie kwalik neem as ek dit sê nie, was in<br />
hierdie Harare deklarasie wat daar opgestel was, betrokke. Hy was vir 8 jaar in Zambië<br />
gewees voor hy teruggekom het. Hy was Beyers Naudé se regterhand gewees. Hy<br />
praat baie oor die TV en die radio, dr. T. Wat vir my altyd baie interessant was met<br />
hom, ek het myself beskou dat in die NP, want ander groepe was vir my Engels, ek het<br />
nie daar ingepas nie, en ek kon gebruik maak van die NP om hierdie hele proses te<br />
probeer omdraai en ek het gewerk in die politiek, geweldig baie. Ek het mense van<br />
standerd 9 af aangery stembusse toe. Wat ek net wou sê oor dr. Tomas: Hy het in 'n<br />
stoere Afrikaner pastorie huis grootgeword, en toe het hy op Stellenbosch omgedraai,<br />
totaal en al, en hy is verwerp deur sy mede-Afrikaners, hy was absoluut 'n<br />
uitgeworpene gewees. Ons het as ons bymekaar gekom het, mekaar se standpunte<br />
gerespekteer, en tog aan die einde van die dag, noudat ons kan praat daaroor – het<br />
ons tog in 'n rigting saamgewerk. So by so dat my kinders, as ons petrolpomp stilgehou<br />
het, het hulle vir die swartman gesê oom en vir die swart vrou – tannie. Dit was nie iets<br />
snaaks in ons huis nie. Maar ek is 'n Afrikaner en NP, en daarmee saam was ek op<br />
Afrikaner kultuur organisasies baie erg betrokke gewees, maar die draai van die<br />
Beyers Naudé, Breyten Breytenbach, André P Brink, Van Zyl Slabbert, hierdie mense,<br />
die draai en aan die einde van die dag was daar soveel raakpunte, as ons dit net wou<br />
raaksien.<br />
Hanlie: Solank as wat ons dieselfde taal praat, en die dieselfde kultuur het, sal<br />
dieselfde raakpunte bly.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p421<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
Elsa: Was ons mense dalk te bang om regtig standpunt in te neem?<br />
Hanlie: Dit was te maklik en gerieflik om te bly waar jy is.<br />
Frans: Daai ouens het die moed van hulle oortuiging gehad. Miskien was hulle dalk<br />
voortydig gewees, maar hulle het daai tyd al die moed van hulle oortuiging gehad.<br />
Iemand het netnou gesê hulle is verwerp. Miskien was daar meer as een ou wat so<br />
gedink het, maar ons was bang vir die verwerping. Soos Isak sê, jy wil liewers in jou<br />
comfort zone bly.<br />
Hanlie: In die moderne tyd… hy word nou nog verwerp. Wat is sy naam tog… Max du<br />
Preez, ook uit 'n stoere christelike huis, as jy wil NP huis, dit sal geweldig interessant<br />
wees om te sien wat hy daai tyd in die Vrye Weekblad geskryf het en wat nou in<br />
werklikheid waar geword het.<br />
Albert: Daar was iets soos Vrye Weekblad, wanneer het hy uitgekom, iewers in die<br />
1980’s. Maar voor dit was daar darem al baie ander, goed soos die Weekly Mail, Mail &<br />
Guardian, hierdie klas van koerante en tydskrifte en stemme van ander kante af wat<br />
ons tog ook gehoor het.<br />
Hanlie: Daar is baie goed ook doodgesmoor. Baie goed wat net gesê is jy nie mag<br />
publiseer nie. Ek dink in die rol van die media is daar geweldig groot skuld.<br />
Albert: Ek het op 'n stadium na 'n oorsese stasie geluister, die BBC, en toe vertel hulle<br />
van 'n optog wat in Pretoria plaasgevind het, dit was 'n AWB optog van ver-regses wat<br />
teen die regering beswaar gemaak het. Ek het tot vandag toe nog, niks daarvan op<br />
Suid-Afrikaanse radio of TV gehoor nie. Dit is net eenvoudig nie vermeld nie, maar dit<br />
was 'n groot berig by die BBC byvoorbeeld. Nou wonder mens net hoeveel ander daar<br />
is wat nie gesê is nie.<br />
Isak: Dit was nie vir die mense maklik gemaak om 'n ander stem te wees nie. Daar was<br />
selfs op 'n stadium wette gewees wat die hele pers, vryheid van spraak beperk het.<br />
Elsa: As daar nie so 'n beperking was op die media nie, sou baie meer mense dalk in<br />
opstand gekom het. Baie van ons het dit miskien in ons agterkop geweet, maar jy het
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p422<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
dit nie regtig geweet wat doen hierdie apartheid aan mense nie. Daar is goed wat mens<br />
nie gesien het nie, of van geweet het nie.<br />
Albert: Miskien wou ons nie. Watter koerante het ons byvoorbeeld gelees?<br />
Hanlie: Dit kom weer terug na een van die vorige sprekers. Jy lees wat in jou ouerhuis<br />
gekoop en gelees is, die kind word daarmee groot en lees dit, en as hy nie in sy<br />
universiteitsjare 'n besluit neem nie, sit hy gewoonlik vas waar hy sit en hy bly daar.<br />
Frans: Ek wil iets sê oor wat nie gesê is nie. Die regering het 'n demper daarop<br />
geplaas, deur die mediaraad. Hy was dalk bang gewees, ek wil nie sê vir massahisterie<br />
nie, maar dat Jan Publiek te veel hoor, gaan hoor. En miskien het daai ouens daai tyd<br />
al geweet, van daai ouens wat daar binnekant sit, geweet ons doen verkeerd, maar die<br />
tyd fase was dalk nie reg nie.<br />
Danie: Hoekom op 'n sekere stadium, op 'n sekere tydvak, deur FW de Klerk, hoekom<br />
het daardie draaiing in die totale geskiedenis plaasgevind?<br />
Elsa: Dit was as gevolg van druk. As jy dink die sanksies van daardie tyd, die druk van<br />
die swartmense af, hy het nie regtig 'n keuse gehad nie, hy moes dit doen. Dit was<br />
omstandighede. Ek glo nie hy was hierdie wonderlike mens wat nou hierdie dinge<br />
uitgedink het en besluit het hy moet dit nou afskaf nie. Hy het net eenvoudig geswig<br />
onder die druk.<br />
Danie: Ek stuur miskien nou die gesprek in 'n verkeerde rigting, maar as jy gaan lees<br />
van die omstandighede waarin die plaasgevind het, dan het bitter min ander mense<br />
geweet van sy toespraak. Hy het nog vir sy vrou gesê sy toespraak gaan verreikende<br />
gevolge vir SA hê. Ek wil baie graag vir hom baie van die eer gee.<br />
Albert: Hy was die eerste ou wat regtig op die punt kon kom om te sê nou moet hier<br />
iets gebeur en dit toe gedoen het. By die vorige ouens was dit window dressing vir alle<br />
praktiese doeleindes, PW en van John Vorster praat ons nie eers nie.<br />
Hanlie: Ek stem saam, ek bedoel Shakespeare het al gesê some are born great, and<br />
some have greatness thrust upon them.<br />
Elsa: Ek dink FW was maar net die regte ou in die regte plek.
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p423<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
Mike: Dit kom maar weer terug na die feit dat baie mense bedryf politiek, sommige<br />
mense doen wat hulle beginsels vir hulle sê. As FW nie gevoel het in sy binneste hy<br />
moet iets doen daaromtrent nie, en hy wou polities sterk gebly het, dan sou hy daai<br />
besluit nooit geneem het nie. (Baie tussenin gepraat. Band moeilik om te ontsyfer) Ek<br />
kon as Sap of Nasionalis daai jare besluit het of wil ek 'n swarte 'n klap gee wat voor<br />
my inloop of wil ek maar om hom stap. Dit is 'n besluit wat 'n mens neem en dit<br />
bekommer my vandag, dat ek dink daar is soveel mense wat baie bly is oor die nuwe<br />
bedeling en tog tree hulle op soos in die ou bedeling…<br />
Hanlie: Geweldig baie. O, kan ek met julle iets daaroor deel…<br />
Mike: Ek sien dit daagliks, mense wat hul kleintjies leer, soos byvoorbeeld dan stop<br />
hulle by die petrolpomp en dan draai hy die venster af en dan sê die laitie: "Maak vol,<br />
kaffer". Dan dink ek by myself, daai outjie weet mos nie wat dit beteken nie. Waar leer<br />
hulle dit, by sy ouers, 'n leefwyse, en hy moet later van tyd vir homself besluit, is dit hoe<br />
ek wil lewe of nie.<br />
Hanlie: Dis wat ek bedoel as ek sê apartheid is still alive and well in South-Africa.<br />
Hierdie week wat verby is was vir my 'n verskriklike week gewees. Eerstens het ek<br />
lankal terug met Mandela se verjaarsdag 'n foto van hom bestel en ek het dit laat raam<br />
by Picture Frame. En ek stap uit en daar sit blanke mans in 'n motor en hulle sien my,<br />
en die een sê wat het jy daar, en ek wys en hy sê is dit vir jouself, en ek dog hy bedoel<br />
dis oulik, dis mooi, laat ek sien, en ek gaan wys dit vir hom en ek sê nee, dis vir die<br />
skool. Hy sê "ja grappig nè, in Amerika is dit Clinton en by ons is dit 'n kaffer." Nou hier<br />
staan ek met die foto en ek vat hom dadelik aan, maar jy voel so 'n gek want ha-ha, die<br />
ou vroutjie…<br />
En die ander ding is by die skool kom daar 'n man wat sekere goed verkoop, en ek<br />
staan met hom en praat en dit was die dag van SATU se vergaderings wat hulle weer<br />
weggebly het van die skool af, hy draai om na sy maat toe en sê "het jy gehoor die<br />
kaffers bly weer weg van die skool af." En op daai oomblik sê ek vir hom, ek wil nie<br />
meer verder met jou besigheid doen nie, noem jy jouself 'n christen. En hy sê ja. En ek<br />
vra hom, maar hoekom gebruik jy woorde wat ander mense seermaak? En ek is<br />
bevrees dit het my hierdie week vreeslik ontstel, omdat dit twee keer in twee dae se tyd<br />
met my gebeur het. Wat ek toe voel is, wat sit ons nou eintlik hier en doen vanaand by<br />
jou, wat kom probeer ons eintlik doen, want buite kant hierdie mure, al sou ons nou
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p424<br />
549<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
almal sê ons is nou christene, ons wil nie meer die woorde gebruik nie, dan sal ons<br />
moet begin om soos 'n Beyers Naudé en soos 'n Max du Preez en 'n FW de Klerk en<br />
wat ook al, sal ons baie sterker standpunt moet inneem as ons iets wil laat gebeur in<br />
hierdie land, anders sal hy bly en hy sal erger en erger word.<br />
Elsa: Ek besef dat dit vir jou sleg was, maar nou moet jy besef dat as 'n mens vir 50<br />
jaar van jou lewe op 'n sekere manier gebreinspoel is, al wil jy graag anders dink, en al<br />
wil jy graag anders optree, voor die Here sê ek ek wil nie 'n rassis wees nie, maar ek<br />
tree nog rassisties op, omdat dit so deel van my wese al is. Ek probeer nie mense<br />
doelbewus afkraak of so nie, maar ek doen nog sekere goed wat rassisties is. Ek besef<br />
dit as ek dit gedoen het, maar dis nie so maklik nie. Jy is nie vandag 'n rassis en môre<br />
nie meer nie. Dis 'n groei proses.<br />
Hanlie: Maar jy het êrens 'n wilsbesluit geneem<br />
Elsa: Maar dit sal geslagte lank neem om dit te doen.<br />
Hanlie: Maar geweldig baie mense het nie daai wilsbesluit geneem nie.<br />
Albert: Ons moet daaroor spesifiek praat, oor wat bring dan die verandering?<br />
George: Kan 'n ou sê jy neem die besluit op 'n spesifieke dag, of is dit iets wat van<br />
binne af in jou groei, dat jy tot daai oortuiging kom. Of gebeur dit op 'n spesifieke dag,<br />
vandag sluit ek hierdie fase af. Ek het nie op 'n punt gekom waar ek besluit het ek dink<br />
nou anders nie, dis 'n geleidelike proses wat jy deurgegaan het. 'n Groeiproses. Dan<br />
kom jy agter, as ek nou terugkyk nou hoe ek nou dink en hoe ek nou voel, dan weet ek<br />
dat dit nou anders is as wat dit in die verlede was. In aansluiting by wat Mike gesê het,<br />
dit is 'n leefwyse waarbinne jy gekom het. Dis nie iets wat in jou gekom het nie.<br />
Hanlie: Vir party mense is dit makliker om vinniger te verander, ander gaan 'n langer<br />
tyd nodig hê.<br />
George: In aansluiting by wat Hanlie gevra het, of die man nie 'n christen is nie, 'n<br />
gedagte wat nou hierdie afgelope by my gestoei het, ten opsigte van die hele totale<br />
opset in die land – geweld, misdaad, alles wat daarmee saamgaan, geldverduistering,<br />
korrupsie. Ons roem daarom dat 70% van ons bevolking christene is. Nou as 70% van<br />
ons volk oortuigde christene is, dan gaan dit nie lyk soos wat dit nou lyk nie. Daar mee
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p425<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
sluit ek apartheid en al die gebeure in, want 70% christene moet 'n hengse verskil<br />
maak.<br />
Naomi: Op 'n stadium, hier in 1987, 1988 toe die jeug begin het met hulle opstande,<br />
het 'n swart vrou saam met wie ek gewerk het in die kliniek, het sy gesê dat hulle kan<br />
nie verstaan en dink waar kom hierdie groep vandaan wat al hierdie probleme<br />
veroorsaak nie, om dit te verander sal hulle hierdie nuwe jeug moet uitwis en 'n nuwe<br />
een moet begin. En dit was 'n swart ma wat dit gesê het.<br />
Hanlie: Dit is weer die magsposisie aan die leiers van die ANC wat weereens die<br />
massa gebruik het om die doel te bereik het, en hulle teiken op die jeug.<br />
Isak: Wat vir my goed is, saam met al die emosies en skuldgevoelens en goed, van<br />
alles wat ons ervaar, skielik het ons nou die geleentheid om die swartmense,<br />
bruinmense, Indiërs, kleurlinge op gelyke vlak te hanteer. Waar ek met hulle werk is jy<br />
nie meer 'n baas en klaas verhouding nie, dit is nou ek en jy. Ek is meneer en jy is<br />
meneer op sekere vlakke en jy kan van hulle verwag om nou dieselfde<br />
verantwoordelikheid te aanvaar. Dis 'n hele stuk bevryding, daar is 'n stuk humor ook in<br />
wat jy moet waardeer. Ek was verlede week in Midrand gewees vir 'n konferensie<br />
gewees, 'n swart man het saam met my gery het is Afrikaans en Engels. Toe is daar sit<br />
was daar verskeie voordragte, een was 'n bruin vrou van die Kaap, op die program is<br />
sy aangedui as miss Papier maar sy word toe voorgestel as miss Joy Papyer. En die<br />
man langs my sê "dis papier man, dis my mense, ek weet mos, watse Papyer is dit".<br />
Tussen ons is daar geen ras meer nie, geen verskil nie, ons kommunikeer met mekaar,<br />
ons is op dieselfde vlak. In dit alles sien ek 'n hele klomp bevryding. Dis nie nodig vir<br />
my om sensitief te wees nie, want ons ervaar dieselfde. Ek kan teenoor hom optree<br />
soos teenoor enige ander mens.<br />
Albert: Jy kan teenoor hom optree soos teenoor enige ander mens.<br />
Isak: En daar is baie ander swart mense ook. Dis miskien die mees positiewe van die<br />
hele omswaai.<br />
Ben: Die naweek in Bloemfontein vertel 'n vrou vir my, haar ma bly in Winburg, daar is<br />
vreeslik ongelukkigheid daar gewees, in die kinderhuis was daar toe 'n swartetjie, toe<br />
gaan vra die kinderhuis vir die dominee of kan hulle dié swartetjies kerk toe stuur vir<br />
die Sondagskool en die kerk. Toe sê die dominee ja, en hulle doen dit toe, en daar is
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p426<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
toe 'n klomp boere wat dadelik afstig. Dié wat Brandfort se kant toe bly gaan daar kerk<br />
toe, party gaan na die AGS toe, nou is daar vreeslike ongelukkigheid daaroor. Omdat<br />
die dominee nie toestemming by die kerkraad gevra het nie.<br />
Albert: Nou is ons weer by die Nat en Sap kerk van destyds.<br />
Naomi: Ek wil net graag aansluit by Isak, wat hy gesê het van die<br />
verantwoordelikheidsin as mens op dieselfde vlak is. Op hierdie stadium is<br />
Distriksgesondheidsdienste heeltemal so uitgefaseer, dat almal wat in 'n hoë posisie<br />
sit, is almal swart. En myself kon ek nog nie so ver gekry het om iemand wat in 'n<br />
posisie hoër as ek is, op sy naam te noem nie. En hoeveel keer is ek nou al oor die<br />
vingers gehaal omdat ek vir die dame, wat dan nou my hoof is bly mevrou sê, en sy bly<br />
vir my sê om haar op haar naam te noem, maar ek myself net nie sover kry om dit te<br />
doen nie, en dit is nie omdat ek voel ek wil dit nie doen nie, ek respekteer haar vir haar<br />
posisie waarin sy is. Ek het net daai selfde gevoel teenoor dominee Albert, ek kan nie<br />
net sê Albert nie, dit pas net nie vir my nie, dis hoe ek grootgeword het. Iemand wat in<br />
die posisie bokant jou is, of dit 'n man of vrou is wat ouer as jy is, sê jy tannie, so as die<br />
persoon dan sit in 'n posisie bokant my, dan respekteer ek hom daarvoor en spreek ek<br />
hom aan as mnr of mev of dominee. Vandag word dit van jou verwag om informeel te<br />
wees in formaliteit uit te skakel.<br />
George: Sondagaand het dokter Anton Prinsloo oor RSG, 'n besprekingsprogram<br />
gehad oor die hoflikheidsvorm van aanspreekwyse. Toe het die spesifiek gegaan oor<br />
die aanspreekvorm van dominee, as die ou jonger as jy is en jy ken hom goed, noem jy<br />
hom op sy naam of spreek jy hom nog aan as dominee? En ek het al lankal 'n<br />
probleem daarmee, dat ampte, amptelike ampte word vervlak. Hulle lees nuus, dan sê<br />
hulle, die minister van Arbeid, Tito Mboweni, hulle sê nie meneer nie. Die eerste<br />
minister, of die president, Bill Clinton, as is die ou wat die amp beklee, nie altyd eer<br />
waardig nie, dan moet die amp nog altyd gerespekteer word. Dit net so terloops.<br />
Mike: Daar is baie mense wat praat van skuldgevoelens, en christendom, ek wil graag<br />
my opinie lig. Ek sien rassisme en apartheid as twee totale issues. Apartheid was<br />
miskien 'n regeringsbeleid wat jy deur wetgewing kan wegvat of nie wegvat nie, maar<br />
dit was 'n vrye keuse. Rassisme is 'n ingebore karaktertrek. As jy iemand haat, jy is 'n<br />
rassis, ek haat iemand van 'n ander ras, het dit niks met apartheid te doen nie, en ek<br />
dink baie mense ken nie die skeiding nie. Ek voel nie skuldig as 'n rassis nie, want ek<br />
het hulle nooit gehaat of benadeel nie. Maar ek was deel van die apartheidstorie, maar
Bylaag 2: Gesprek 2 (13 Augustus 1998)<br />
p427<br />
660<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
dit is nie vir my rassisme nie. Ek dink in my eie gemoed, as ek daai twee kan skei, dan<br />
maak dit dinge vir my soveel makliker. Soos ek sê, rassisme is nie iets wat 'n regering<br />
my leer of 'n politieke party my leer of enige iemand nie, rassisme kom van binne.<br />
Albert: Ons gaan daai saak weer aanspreek as ons praat oor die rol van die kerk,<br />
godsdiens, skuld en die tipe van goeters. Enige laaste opmerkings?<br />
Danie: Die ontstaan van die naam Afrikaner, die inligting wat ek kon bekom is dat dit<br />
die eerste keer gebruik is vir mense wat besluit het dat hulle bly in die Kaap, hulle het<br />
hulleself Afrikaners genoem.<br />
George: Net in aansluiting by die aanmerking dat dit 'n leefwyse is. 'n Leefwyse is nie 'n<br />
ding wat binne 'n paar maande of paar jaar gaan regkom nie. As hy nou sê 'n leefwyse,<br />
dan sien ek daar is reeds by my kinders, as ons praat oor die verlede toe ek 'n kind<br />
was, dan sê hulle, maar kan 'n mens so wees. So hulle is klaar is klaar gekondisioneer,<br />
hulle is reeds in hierdie nuwe fase, vir party mense is dit moeiliker om daai aanpassing<br />
te maak en deel van die nuwe SA te wees, terwyl daardie word in hierdie nuwe era<br />
groot, dit is nie vir hulle 'n gedwonge ding nie, dit is vir hulle normaal, hulle het nie<br />
nodig om van iets afskeid te neem, en na 'n nuwe era oor te gaan nie.<br />
Danie: Ons praat van die paradigma skuif.<br />
Albert: Ons het nou vanaand rond en bont gesels. Ek wil graag hê ons moet volgende<br />
week spesifiek aandag gee, aan hoe ons dink swartmense apartheid beleef het, watter<br />
ervarings ons daarvan beleef het, miskien eerstehandse ervarings, of miskien om dalk<br />
iets te gaan lees wat swartmense geskryf het, daar is heelwat boeke wat geskryf is<br />
deur swart Suid-Afrikaners van hulle belewenisse van apartheid. Dis waaroor ons<br />
volgende week moet praat, die effek van apartheid op swart mense, hoe ons gedink<br />
het, hulle dit beleef het. Hier is nou twee kante: hoe ons gedink het hulle dit beleef het<br />
en hoe hulle dit self ook beleef het in terme van wat hulle geskryf het. Ek dink nou aan<br />
'n boekie wat ek onlangs gelees het van Simon Farisani wat vir my aangrypend was. 'n<br />
Ou kan net nie glo nie, soos jou dogter gevra het – kan 'n mens sulke goeters doen?<br />
Gaan dink 'n bietjie daaroor en gaan lees daaroor en dan praat ons volgende keer<br />
verder.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p428<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 3: 27 Augustus 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
Baie welkom hier. Julle het nou elkeen Paasweek se goed gekry. Johan, dankie vir die<br />
goed wat jy laas vir my geskryf het. Dit was baie sinvol, maar ek het dit nie in die groep<br />
gelees nie omdat ons nie die tyd daarvoor gehad het nie. Hanlie het 'n klomp werk<br />
gedoen, sy het vir ons gaan kyk na wat mense al gesê het oor apartheid. (Deel die<br />
dokumente uit) Ek het gisteraand 'n baie interessante gesprek gehad. Ek het gaan<br />
praat met 'n klompie swartmense, nou hoor ek dit is ook nie die regte aanspreekvorm<br />
nie. Dit was mense van die NG Kerk in Afrika, by ds. P, ek het met hulle so 'n halfuur<br />
lank gepraat oor hulle ervaring van apartheid. Die slegste is dat my opname nie gewerk<br />
het nie, die band was leeg toe ek by die huis kom. Ek het darem gelukkig so 'n paar<br />
notas gemaak, die ouens het sinvolle goed gesê. Ons moet hoor wat hulle sê.<br />
Vanaand gaan ons praat oor hoe het swartmense apartheid gesien en wat het hulleself<br />
daarvan gesê. Miskien moet ek net eers sê: Ek het afskrifte van ons transkripsies,<br />
sonder name, vir verskillende mense gegee. Daar is die groep by ds. P, vyf van hulle.<br />
By een van die gemeentes in Thabong is daar ook 'n groepie van wie ek vroeg<br />
volgende week terugvoer sal kry; hier in die gemeente is mense en van die predikante<br />
in Welkom kyk ook hierna. Ek het vir 'n kollega in die Noord-Kaap een gestuur en ook<br />
'n vriend by die Universiteit van Namibië; ook aan 'n kliniese sielkundige in<br />
Johannesburg. Daar is ook 'n ou in Oos-Londen. Sodra ek terugvoering gekry het sal<br />
ek dit aan julle voorlê.<br />
Hanlie: Is die idee om al die gesprekke aan dieselfde mense te gee?<br />
Albert: Ja, dit is baie leeswerk vir hulle, maar die terugvoer wat ek tot dusver gekry het,<br />
is baie positief. Ek wil hê hulle moet die hele proses saam met ons deurloop. En dan<br />
hulle stemme ook laat hoor.<br />
Hanlie: Ek het ook die week gesels met een van my kollegas. Daarom stel ek heel<br />
belang in die terugvoer wat jy gekry het van ds. P en sy groep af. Ek vind dat mense<br />
moeilik praat, ek wil dit amper vergelyk met, ek het altyd die gevoel gehad toe ek<br />
jonger was, dat die mense wat werklik in 'n oorlog betrokke was, as ons dit bietjie<br />
nader bring, 'n ou wat regtig op die grens was en wat werklik iets deurgemaak het daar,<br />
praat nie so maklik oor wat gebeur het nie, verkies om nie so baie daaroor te praat nie.<br />
Ek het amper die gevoel opgetel in my gesprekke dat dit moeiliker is om daaroor te
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p429<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
praat, of dat hulle (swartmense en kleurlinge) verkies om nie daaroor te praat nie. Ek<br />
kan 'n paar gedagtes van hulle ook weergee.<br />
Albert: Dit is vir my interessant. Ek wonder wat is julle ervaring daarvan?<br />
Johan: Ek wonder of hier nie nou 'n afkoeltydperk ingetree het nie, van 1994 – eintlik<br />
van 1990 af. Hulle het ook begin dink in 8 jaar se tyd wat het hier aangegaan? Hulle<br />
emosies is dalk nie meer so sterk daaroor nie.<br />
Albert: Johan, dit sou een antwoord kon wees – en ek dink daar is waarheid daarin,<br />
daar het darem al 'n paar jaar verloop van 1994 af. Maar daar is 'n ander ding, in watter<br />
mate is ons nog steeds by vóór 1994, in watter mate het die gedagte van blank / nieblank,<br />
die minderwaardigheid / meerderwaardigheid element, speel dit nie ook dalk 'n<br />
rol daarin nie? Toe ek gisteraand met die mense daar anderkant gepraat het, hulle is<br />
vreemdes en hulle het eerlik en openlik met my gepraat oor hierdie goeters, en die<br />
hartroerendste verhale. Maar ek het ook vir hulle gevra om eerlik te wees. Ek wonder<br />
of daai ding nie tog ook 'n rol speel nie.<br />
Naomi: Ek wonder of dit nie ook vir hulle makliker is om in groepsverband, as hulle die<br />
ondersteuning van mekaar het, opinies te kan lug, as wat dit is om enkel mense<br />
daaroor uit te vra nie.<br />
Elsa: Ek weet nie of die swartmense ons regtig so vertrou met hulle emosies en hulle<br />
gevoelens, dat hulle dit met ons kan deel nie, want jy moet iemand vertrou voordat jy<br />
vir hom seer goed van jou lewe vertel. Ek glo nie ons kan naastenby begin besef regtig<br />
wat die swartmense deurgemaak het nie.<br />
Mike: Dit is wel waar wat sy netnou genoem het, mense wat op die grens was wat nie<br />
maklik daaroor praat nie – is wel so totdat jy 'n paar kry wat op die grens was. En hulle<br />
sit en gesels, dan gesels hulle te lekker oor die grensdae, en ek dink dieselfde geld<br />
hier, hulle praat nie daaroor nie, want hulle weet ons weet nie hoe hulle voel<br />
daaromtrent nie. Ek het van my werkmense met wie ek oor die jare al gesels het, 'n<br />
bietjie oor hierdie onderwerp uitgevra. Die oueres onder hulle se gevoel was basies<br />
soos wat ons nou die aand gepraat het dat, hulle het so grootgeword, dit was vir hulle<br />
'n lewenswyse, hulle het niks anders geken nie. Die jonger geslag, wat groot geword<br />
het waar die media sterker was, die TV het uitgekom, koerante het vryer spraak gehad.<br />
Hulle het dinge gehoor, gelees en gesien en hulle het begin sê hoekom, hulle het begin
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p430<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
vrae vra. So ek dink daar is ook weer twee groepe daar wat heeltemal anders gevoel<br />
het oor apartheid. Ek dink die jonger geslag is die wat uiteindelik die ding nou verder<br />
gevat het en gesê het tot hier toe en nie verder nie.<br />
Hanlie: Ek dink jy is absoluut korrek. Een van my kollegas het vir my gesê dat<br />
ongeletterdheid het 'n geweldige groot rol gespeel in die houding van die mense, en<br />
natuurlik toe die media ook nog bygekom het. En dit was die enkelinge wat wel<br />
geletterd was, as ons nou ver genoeg teruggaan, dat dit die dominees kon gewees het,<br />
skoolhoofde, of die paar, soos wat hulle een vir een uitgeskiet het, wat wel kennis<br />
gedra het van wat alles gebeur het, wat toe begin het om stadigaan tot die ander<br />
mense deur te dring.<br />
Isak: My ervaring is dat in die groepe waar ek werk, sal dit vir my baie moeilik wees, is<br />
dit vir my baie moeilik, ek het dit nog nie eers probeer nie, om vir 'n persoon te sê "hoe<br />
het jy oor apartheid gevoel. Die ou sit op my raad en het 'n redelik hoë profiel in die<br />
swart gemeenskap. Ek kry soms die gevoel dat ons op 'n gelyke vlak is, totdat jy begin<br />
idees gebruik, die oomblik as jy in 'n gesprek daardie tipe meerderwaardige houding<br />
begin inneem gebruik, veral dan mense rondom jou wat nie so sensitief is nie, dan kom<br />
die emosies net so uit. Maar in 'n normale gesprek… Ons was nou vir twee dae by 'n<br />
seminaar in Durban waar die voorsitter van my raad saam was – wat 'n redelike hoë<br />
politieke profiel het, ek meen in 1991 was hy 'n absolute riller. Daar was net twee swart<br />
persone, dit was hy en dan 'n swart vrou uit die Durban omgewing. Die aanbieder is 'n<br />
erg Afrikaanse ou en ons ander is almal blankes. Dit het gegaan uit Labour relations en<br />
die ouens is baie uitgesproke. As hulle van die punt af gaan, dan val hulle die ANC<br />
aan, dan val hulle die regering aan, dan val hulle COSATU aan. En hierdie persoon is<br />
'n groot unie-man gewees, 'n groot ANC man gewees. Toe ons terug ry gistermiddag<br />
vra ek vir hom "hoe het jy dít ervaar?" Toe sê hy hy het nou geleer, as hy tot die debat<br />
toegetree het en sy opinie gelig dan het die ander mense onttrek en dan het die hele<br />
seminaar platgeval, omdat hy baie vurig sou wees. So dit lyk vir my, dit wat ek kan<br />
waarneem, hulle verkies om nie dit op so 'n vlak te hou waar ek nie my emosies met<br />
julle moet deel nie.<br />
Albert: Hulle praat nie maklik daaroor nie.<br />
Isak: Hulle sal nie maklik daaroor praat nie. Hulle sal eerder probeer sê "ek is 'n mens<br />
en jy is 'n mens", ek is nou nie meer wit en swart nie.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p431<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
Albert: Maar jy sê tog, dit sit daar agter. As jy hom op die verkeerde plek druk gaan<br />
daai goed tog uitkom. Het een van julle die fliek op M-Net gesien "Bopha". Elsa het<br />
hom vir my opgeneem. (Niemand het nie) Dit is 'n interessante storie, die storie van 'n<br />
swart polisieman wat tydens die onluste daar in die Oos-Kaap, dan het hy seun wat so<br />
in st. 9, Matriek rond is wat dan nou een van die leiers word van die studenteopstande.<br />
En dan nou die stryd tussen pa en seun, pa wat nou half in die<br />
apartheidsisteem staan en wet en orde probeer handhaaf en die seun wat sê maar pa<br />
dit waarvoor jy staan is nie vir my aanvaarbaar nie. Daar het mens 'n kykie gekry in hoe<br />
die swartmense werklik geleef het.<br />
Hanlie: Is dit B-o-p-a?<br />
Albert: B-o-p-h-a. Bopha is 'n die Xhosa woord vir arresteer.<br />
Hanlie: Is die fliek in Engels?<br />
Elsa: Ja, die fliek is in Engels. Marius Weyers speel ook daarin.<br />
Hanlie: Ek het net nie M-Net nie, maar ek sou graag die band wou leen en die fliek kyk.<br />
Ben: Ek sal 'n bietjie met daardie hoërskool onderwyser reg oorkant my diaken gaan<br />
gesels. Hy is 'n baie aangename mens, maar hy sê hy behoort nie aan die ANC nie.<br />
Maar ek sal met hom gaan gesels.<br />
Albert: Praat 'n bietjie, Ben, dan hoor ons.<br />
Ben: Hy was nou 'n ruk in Amerika gewees. Maar is hy is baie vriendelik om mee te<br />
gesels.<br />
Albert: Nou wat sê julle. Hoe dink julle het swartmense apartheid ervaar? Ons het nou<br />
die afgelope twee sessies redelik, ek wil amper sê, baie eenstemmig geklink dat ons<br />
nooit rassisties was nie, nooit NP gestem het nie… Wat is die term wat hulle destyds<br />
gebruik het? Lilly-white Ons was amper sondeloos gewees rondom apartheid, en tog<br />
was daar apartheid. Hoe dink julle het die swartmense apartheid beleef? Hoe rym dit<br />
met wat hulle sê of destyds gesê het?
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p432<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
Elsa: Ek dink apartheid het die swartmense heeltemal ver-"ontmens" – ek weet nie of<br />
daar so 'n woord bestaan nie. Ek persoonlik dink die swartmense in ons land sit met 'n<br />
geweldige minderwaardigheidsgevoel. Ons het hulle so afgekraak en so sleg behandel<br />
dat hulle oor hulleself niks gedink het nie en ek is oortuig daarvan dat die swartmense<br />
moet 'n verskriklike wrok of haat teenoor ons mense nog hê, wat vir geslagte lank nog<br />
so gaan bly voordat dit uitgewoed is. Ons kry nou nog Afrikanermense, veral van die<br />
ouer mense, wat die Engelse haat oor wat hulle aan ons gedoen het. Ek kan nie dink<br />
dat die swartmense ons kan wíl vergewe of kan wíl aanvaar na alles wat gebeur het<br />
nie.<br />
Albert: Ek het laas week huisbesoek gedoen by 'n omie wat vir my in detail vertel het<br />
oor wat hy van die Engelse dink, juis oor wat hulle kleintyd aan hulle gedoen het. En hy<br />
trek nou al naby die 70, dis darem al 'n paar jaar terug.<br />
Isak: Ek dink nie ons het … Miskien die afgelope tyd wat die verandering begin kom<br />
het, het ons besef hier is die swart leiers, hier is swart mense wat prominent kan wees.<br />
Maar in my grootwordtyd, ek dink nie ons het ooit besef dat… Ek dink nie ons het hulle<br />
ooit 'n kans gegee nie om … Wat wil ek sê? Ek dink nie ons het besef hierdie mense<br />
het ook emosies nie, hulle het ook gevoel, hulle ervaar ook dinge. (Band onduidelik)<br />
Ek wil elke keer teruggaan na my ervaring toe. Die dag toe Mandela vrygelaat is, het<br />
ek in die skoolsaal gesit. Ek het 'n ouervergadering gehad nadat ons vir twee weke toitoi's<br />
en daai goed gehad het. Ek het in daai saal gesit en daar het swartmense<br />
opgestaan wat kon aanhaal oor wat Verwoerd gesê het, oor die onderwys en dat daar<br />
nie verwagtinge vir hulle moet wees om dit en dit te kan word nie, en al daai dinge …<br />
Ek net het besef dat hierdie mense hulle al die jare al besef het ons is net eenvoudig<br />
as minderwaardige burgers beskou. En toe daai klomp mense daar opstaan en sê nou<br />
gaan ons huis toe, en hulle sing julle Nkosi Sikelele, wat ek die eerste keer gehoor het,<br />
en skielik sien ek hier staan ou swart vrouens voor my – in ou terme sou ons gesê het<br />
hierdie ou meid wat in die strate loop – en hier staan hulle en hulle sing hierdie lied. Ek<br />
verstaan nou nog nie al die woord nie. Dan skielik besef mens – hierdie mense het ook<br />
emosie, hulle het ook al die tyd 'n ervaring gehad. Ek dink nie ons het ooit – en dit is<br />
maar net my eie waarneming – ons kon ooit dink dat hierdie mense het werklikwaar<br />
ook 'n gevoel hieroor nie. Hulle moes dit mos net aanvaar – dit is soos dit is.<br />
Albert: Gisteraand sê een van die manne daar hy was in die oë van dit witmens net 'n<br />
arbeider. Arbeider is nog 'n te mooi woord. 'n arbeidsinstrument, hy was net iets om te
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p433<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
werk, dit was wat hy was, hy was niks meer as dit nie. 'n Vrou vertel daar haar pa het<br />
op die plaas gewerk en 'n bees het hom getrap, die boer het hom net by sy huis<br />
afgelaai en gelos. Hy kon nie roer nie, hy kon nie opstaan nie, sy kinders was klein en<br />
hulle kon hom nie help nie, maar die boer het nie 'n saak daarmee gehad nie. Hierdie<br />
man was net 'n werkinstrument vir hom en as hy nie kan werk nie dan sit jy hom op die<br />
rak tot hy reggemaak is eendag. Dit is wat sy gesê het, en van die mans ook. Hy is net<br />
daar om te werk, sy hele menswaardigheid… Dit wat jy gesê het Elsa, die woord<br />
"ontmens" dis wat hulle beleef.<br />
Hanlie: Ek dink die witman is ook dikwels gebruik om kinders mee bang te maak, deur<br />
swart ouers, en dit het dus ook gemaak dat daar 'n vrees was en totale. Dit bestaan<br />
ook nog vandag, maar dit was vroeër baie erger. 'n Totale wantroue in 'n wit persoon,<br />
'n vrees, as jy hom sien moet jy hardloop want hy gaan vir jou klap of hy gaan jou skop,<br />
of hy gaan jou skiet, jy het geleer om baie fyn te lieg en presies geweet hóé om te lieg.<br />
Jy het geleer om te kruip en om humorsin te gebruik, veral die kleurlinge in die Kaap:<br />
"ja natuurlik my basie" en "nes die baas sê". Hy is darem so 'n oulike hotnot daai, nè, jy<br />
kan met hom werk. So jy het geleer om te manipuleer vanuit die ondergeskikte posisie.<br />
Albert: Dit was maar 'n manier om te oorleef, om dit te hanteer.<br />
Hanlie: Sy manier om dit te verwerk. Maar ek dink wat julle almal netnou genoem het is<br />
vir my baie belangrik: die groot gaping wat daar tog was tussen die ouer, ongeletterde<br />
swartman … Maar dan wil ek net iets sê oor die boer, dit is waar, maar dit is ook waar<br />
dat daar in geweldig baie gevalle die werkgewer amper gesien het as 'n ma of 'n pa,<br />
wat vir hulle gesorg het en wat juis vir hulle in so 'n geval sou dokter toe geneem het,<br />
en sou medisyne gegee het. Soos wat ons gebreinspoel was, is hulle ook gebreinspoel<br />
en was dit vir hulle aanvaarbaar, en daarom nou nog die man wat langs my in die tuin<br />
werk by my buurman, as ek met hom gesels dan sê hy "mies". En ek voel nou al heel<br />
ongemaklik as hy dit vir my sê. En as hy net vra hoe gaan dit of iets sê soos "sjoe maar<br />
dit het skielik koud geword" dan sê hy "ja mies, dankie mies". Elke keer. Elke keer. Na<br />
elke sinnetjie. Hy maak sy sinnetjie klaar en hy sê "dankie mies", agterna. Dan dink ek<br />
dit het jy êrens geleer toe jy verskriklik klein was as jy met hierdie wit vrouens praat<br />
dan moet jy elke sê "dankie mies" dan was jy goed en reg en mooi, anders hoekom sê<br />
hy dit. Vir guns wen of iets. En dit pla my. En dan ook as jy nou met die kinders praat of<br />
selfs met die ouers, dan sal hulle weer sê hulle kinders sien op hulle neer dáárom,<br />
want die kind sal sê waarom doen jy dit nog, ons het geveg vir vryheid, moenie jy nou<br />
vir my sê hoe ek moet leer of hoe ek moet maak nie. Jy het niks gedoen nie, hoekom
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p434<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
het jy niks gedoen nie. En dat dit nou tussen hulle, tussen die ouers en die kinders ook<br />
'n groot ding word.<br />
Ben: Ons was so selde in aanraking met mense wie se families ons nou hoor, vreeslik<br />
mishandel is, doodgeslaan is. Ons was so min in aanraking met die families van daai<br />
mense, as ons was sou ons hulle bitterheid agtergekom het. Ek weet in 1976 is 'n<br />
klompie by die Munisipaliteit afbetaal en hulle het nie 'n unie gehad destyds nie, en<br />
daar was bitterheid daar, want hulle was onwettig afbetaal, maar hulle kon daar niks<br />
aan doen nie.<br />
Mike: Wat ek kan agterkom, ons weet tog dat elke mens deur fases van sy lewe gaan,<br />
die eerste een is om sy basiese behoeftes te bevredig, dan sy emosionele behoeftes<br />
en dan gaan hy na sy geestelike behoeftes toe. Ek dink wat gebeur het in 'n groot<br />
mate, is daai mense het by fase een vasgesteek vir baie jare, omdat sy basiese<br />
behoeftes nooit bevredig was nie. As jy niks het nie, kan jy nie vorder na die volgende<br />
stap van emosionele bevrediging nie. Of hulle dan nou weerhou is van die basiese<br />
behoeftes deur die blankes, en of hy dan nou nooit die geleentheid gehad het om in<br />
homself die basiese besitting en behoeftes te verbeter, dit geld vandag so, hulle wys dit<br />
tot onder blanke mense wat basies min besit, in 'n mate so hard besig is om te werk<br />
om sy eie basies behoeftes te verbeter dat hy nie tyd kry, of dink verder aan groei<br />
emosioneel nie, en daai mense het vir baie jare daar vasgesteek.<br />
Hanlie: Of aan politieke ontwikkeling of sulke goed dink hy nie. Ek stem.<br />
Mike: Dis reg. En nou kom dit dat in 'n nuwe bedeling… Dis hoekom hulle spot en sê<br />
die yskaste gaan uit die hemel uitval, dit gaan nie vir hulle hoe hulle gaan vorder in die<br />
samelewing nie, dit gaan oor hulle basiese behoeftes. Vir baie jare het hulle daar<br />
vasgesteek.<br />
Albert: As jy nie die basiese behoeftes het nie, sal jy verseker eers daaraan aandag wil<br />
gee. Maar hoe reageer ons op sulke goeters? Hoe het ons destyds daarop gereageer?<br />
Ek dink nou hier aan 'n gedig van Adam Small wat ons op skool gedoen het en ek is<br />
seker almal het hom op 'n stadium gedoen. Daai gedig wat hy praat van die witman<br />
met jou aeroplane motorkar en jou skottels vol aartappels… Wat het ons destyds<br />
daarmee gemaak? Ek onthou ons het dit op skool gelees op 'n stadium, en ek kan nie<br />
eers dink hoe ons gereageer op daardie stadium nie. Hoe het ons gereageer op sulke
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p435<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
goed? Hierso byvoorbeeld skryf hy die storie van die ses maande swanger vrou op die<br />
bus. Ek weet nie of dit is waarna jy wil verwys nie.<br />
Hanlie: Nie net dit nie. Ek wou eintlik gesê het dat baie van die goed, terwyl ons nou<br />
praat, dat dit pas by waaroor ons praat, en dit wat ons nou net van gepraat het, van die<br />
twee groepe, ek weet nie wie van julle het Judas Bok van Dalene Matthee al gelees<br />
nie. Nou heel agter aan hom is 'n stukkie uit hom uit wat absoluut dit wat ek nou gesê<br />
het demonstreer. Dit gaan oor ou Bet wat op die plaas gewerk het nog al die jare en<br />
haar seun wat grootgeword het daar, en wat nou gestudeer het en nou terugkom plaas<br />
toe en ook vir Bet vertel dat hy met 'n witvrou gaan trou. Sy reaksie en haar reaksie en<br />
hulle twee se saampraat; ek wil so ver gaan om te sê dat dit vir ons heelwat sou<br />
beteken om dit te lees hier vanaand.<br />
Mike: Die vraag is hoe het ons dit hanteer, daai tipe van ding. Ek dink nie dit was ooit<br />
blootgestel aan die deurslag mense nie. Ek kan onthou toe ek grootgeword het in daai<br />
jare, die 50, 60er jare, was sulke leesstof nie vrylik bekombaar nie, jou ouers sou dit<br />
nie vir jou gegee het om te lees nie. Ons was nie blootgestel daaraan nie.<br />
Albert: Ek sal dit aanvaar Mike, maar hierdie ding van Adam Small, ek wil net 'n stukkie<br />
lees “My blanke broer, kan jy jouself indink in die plek van 'n bruin of 'n swart man wat<br />
deur die volgende ervaring geraak is. Hy en sy vrou wat ses maande swanger is, het<br />
die sonnige middag by die see deurgebring en ondanks alles was dit aangenaam…<br />
ondanks alles, want die bewussyn van deurleefde vernederings bly immer lewe, ook in<br />
weerwil van, of miskien juis omrede, al die mooi dinge van die sintuie, soos ook die ope<br />
blou rus van die see…” En so meer.<br />
En dan vertel hy nou hulle op die bus klim, hulle stap na die agterste deel van die bus<br />
waar hulle mag sit. Dit is reeds oorvol, behalwe vir 'n paar staanplekke. Dit is agter die<br />
gestreepte X, voor die X is daar 'n plekke gereserveer vir blankes daar mag hy of sy<br />
vrou wat ses maande swanger is, nie sit nie. Ons het hierdie goed nie gelees nie, later<br />
van tyd het ons dit dalk wel gelees. Maar ons het hierdie goeters gesien, hierdie goed<br />
het ons aan deelgeneem. Ons het ook op hierdie busse gery, blankes het hier gesit,<br />
swartes het daar gesit.<br />
Elsa: Ons was so gewoond aan dit dat 'n mens dalk maar jou skouers geskud het, dis<br />
hoe dit gedoen word. Ek weet nie of ons regtig op daai stadium besef het dat dit so<br />
verkeerd is nie.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p436<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
Naomi: Soos dit nou deurgekom het van die apartheid, dink ek nou onmiddellik hoe<br />
daar spottenderwys verwys word na donker groenes en ligte groenes. Die ligtes die<br />
blankes, en die donkeres die swartes, waar mens hierdie double-decker busse kry met<br />
die donker groenes bo en die lig groenes onder. Uit die gesondheidsaspek, op<br />
professionele vlak is dit asof ek die gevoel kry dat mense wat regtig hulp soek, blankes<br />
meer vertrou met hulle emosies as wat hulle 'n swart persoon in dieselfde beroep gaan<br />
vertrou. Hulle kom liewerste na my met hulle diepste ervaringe as wat hulle na 'n ander<br />
persoon sal gaan. Ek weet nie of dit bloot is om die vertroulikheid daarin en of sy dink<br />
en glo sy gaan beter hulp kry van die blanke persoon of wat nie.<br />
Karin: Toe hierdie regeringsprosesse begin het, het ek saam met 'n swart maatskaplike<br />
werker gewerk, waar ons op een vlak gewerk het, en ons het baie oor politiek gepraat<br />
en daaroor baklei. Nie dat een van ons aktief in die politiek gestaan het nie, maar dit is<br />
wel so hulle skep baie vertroue in die hulp van 'n blanke, maar die vertroue van die<br />
mense op gemeenskapsvlak, daar kom ook tye wat jy nie seker is of hulle jou regtig<br />
vertrou nie. Ek het byvoorbeeld al ervarings gehad dat ek vooraf bestellings met<br />
dokters gemaak het, ek kan nie van Welkom af ry en van half sewe af in 'n tou in<br />
Bultfontein gaan sit en wag vir 'n dokter wat ek dan eers twaalfuur sien nie. Ek het nie<br />
tyd daarvoor nie. Dan maak ek 'n bestelling en gaan haal my pasiënt wat nie vervoer<br />
het nie, en as ek daar inkom en gaan sit en gaan na die tweede pasiënt in, dan skel<br />
hulle die "legoa" uit. Dit is nou mense wat my nie ken nie, maar ek het al vergaderings<br />
gehad by 'n huis waar ek gereeld kom, waar die ma die kinders bang maak met my.<br />
Dis toe die kind straat toe hardloop wat ek vir haar vra, waarom maak jy jou kind bang<br />
met my? Dis mos nie reg nie. En toe het die gestremdes haar betig en gesê sy mag dit<br />
nie weer doen nie. Maar aan die ander kant, ook met mense van buite, as hulle elkeen<br />
eers hulle mening gelug het, dan wil hulle eers weet wat sê "onse ma". Dan moet onse<br />
ma eers sê – die wat jou ken, wat vertrou in jou het. Daar is baie onderstrominge ook.<br />
Maar die mense wat van Qwaqwa af kom sê dat waar die blanke nie is nie, is daar<br />
chaos en ongerymdheid. Sy het nou weer vir my gesê: sien jy, wat het ek jou gesê?<br />
Elsa: Ek dink hulle is so gebreinspoel; hulle is so afgekraak en minderwaardig dat hulle<br />
al begin glo, of party van hulle glo dat net die witmense kan orde skep. Ek glo nie dit is<br />
'n algemene gevoel nie.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p437<br />
327<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
Karin: Weet jy Elsa, op maatskaplike vlak is daar baie senior leiers wat baie sterk<br />
uitkom met baie selfvertroue. Ek weet nie of ons op daai vlak anders is as julle nie,<br />
maar en dis nie vir my of hulle minderwaardig teenoor my is nie.<br />
Naomi: Inteendeel, party het te veel selfvertroue. Ek kry amper die gevoel dat hy voel<br />
hy is te goed om met daai swakkeling te werk. Hetsy dit wit of swart is. Hy werk met<br />
iemand wat op sy vlak kan kommunikeer, hy sal nie laer afgaan nie. Waar ek as<br />
persoon nie omgee watter stand hy is nie, en watter stand hy is nie, as hy hulp nodig<br />
het, het hy hulp nodig.<br />
Karin: 'n Swart gestremde leier in die Goudveld area, eintlik in die hele SA, het op 'n<br />
geleentheid gesê die swart social workers sit net in hulle kantore. Toe sê ek maar jy jok<br />
mos nou. Toe sê hy, maar jy is nie so nie, hulle moet jou 'n ander naam gee. Toe praat<br />
hy van Departement Welsyn se swart maatskaplike werkers wat weier om in die<br />
makoekoes in te gaan. Ek gaan daar in. Hulle bereik daai trappie dan sien hulle self op<br />
ander neer. Ek het 'n maatskaplike werker en 'n maatskaplike hulpwerker gehad en die<br />
hulpwerker het partymaal baie gekla, want sy moet die gestremde wat in die huis lê<br />
uitdra kar toe – hulle het die ander maatskaplike werker madam genoem – want<br />
madam verwerdig haar nie om uit die kar uit te klim nie. So dit is eintlik snaaks. Ek sal<br />
sê mens kry goeie mense wat wit is, en goeie mense wat swart is en gemengde<br />
persoonlikhede by al die groepe.<br />
Isak: Dit is so dat van hulle hulle nie verwerdig om te daal na 'n vlak van hulle eie<br />
mense nie. Dit is so 'n opkomende sterk middelklas onder hulle wat besig is om uit te<br />
styg. Jy sien hulle oral, by al die vergaderings, by al die seminare, jy sien hulle in elke<br />
departement, veral in die staatsdiens, want dit is waar hulle rykdom, hulle welvaart lê.<br />
Albert: Ons is dus besig om van 'n rasse stryd te skuif na 'n klasse verdeling, dat ons 'n<br />
blanke en swart middelklas gemeng gaan hê en laer klas wat swart en blank, maar<br />
hoofsaaklik swart gaan wees.<br />
Hanlie: Ek sou so hoop. Maar ek wil net graag iets sê Albert: Ek dink ons is nou glad<br />
nie meer by die onderwerp nie.<br />
Albert: Ons is so 'n bietjie ver van die punt af, maar …
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p438<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
Hanlie: Ons is besig om te praat oor die hier en nou en nie oor hoe hulle destyds<br />
gevoel het nie.<br />
Albert: Ek het gehoor jy wou netnou iets lees.<br />
Hanlie: Ek weet nie, maar wat ek gedoen het is, ek het net gaan kyk… Ek glo dat hoe<br />
mense voel kom uit in die volk se letterkunde. Behalwe dat ek met die ouens by die<br />
skool gepraat het, het ek gedink waar anders sal ek kan weet hoe hulle gevoel het?<br />
Want ek stem saam met Ben as hy sê ons was so ver verwyder dat ons nie sal weet<br />
hoe hulle gevoel het nie. En toe het ek maar net gaan kyk na 'n paar van die baie<br />
digters en skrywers, maar omdat hierdie een so goed aangesluit het, het ek gedink dat<br />
as iemand nie iets besonders nog het wat hulle wil vertel nie, dan kan ons hieruit<br />
presies sien hoe die mense gevoel het. As ons dit lees, sien ons hoe het die mense<br />
gevoel. As ons wil weet hoe het hulle gevoel.<br />
Albert: Maar dit is 'n wit vrou wat dit geskryf het.<br />
Hanlie: Dit is die enigste een wat 'n wit vrou geskryf het, die ander is almal swart<br />
mense of gekleurde mense. Maar ek dink dat sy dit presies uitbeeld soos wat dit was.<br />
Wat ek graag sou wou doen, is om 'n ma en 'n seun te hê wat die goed sal lees. Dan is<br />
dit vir my sinvol. Ek sal enige tyd ou Bet wees as ek 'n seun sal kry. Wil een van julle<br />
nie my seun wil wees nie? A, kom lees jy. Ons begin sommer daar bo. (Begin met<br />
voorlesing uit Daleen Matthee se "Judasbok". Hanlie lees ma en A lees seun)<br />
Ma: En nou wil jy trou met 'n witte omdat dit teen die Afrikaner se wet is?<br />
Seun: Ek sal die Afrikaner wys dat hy my nie van sy land kan hou nie, en ook nie<br />
onder sy wette nie.<br />
Ma: Die woord van God sê duidelik dat ons mekaar moet vergewe en dat ons moet<br />
bid sodat ons mekaar kan liefhê. Ons moet die wit man met die swart hart liefhê en<br />
vir hom bid totdat sy hart ook wit is. Haat en spite het nog nooit iets reggemaak nie<br />
en dit sal ook nie. Trou met 'n witvel sal ook nie jou hart wit maak en hare ook nie.<br />
Seun: Wolwedans het ma voorwaar leer dans op hulle wysie.<br />
Ma: En wie het jou miskien laat leer?
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p439<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
Seun: Ma het daarvoor gewerk.<br />
Ma: Nie 'n pennie van my loon is daarvoor gevat nie.<br />
Seun: Nie direk nie. [dan kom die sussie uit die kamer uit] Kan ma nie kyk dat<br />
Nossie tande kry nie.<br />
Ma: Los jy Nossie se tande uit. As daar geld is, sal die tande ook daar wees.<br />
Seun: Ek neem aan sy werk in die opstal se kombuis.<br />
Ma: Sy wou nie leer nie, mies Hettie is goed vir haar en leer haar allerhande fênsie<br />
kos maak, sodat sy eendag in 'n goeie hotel sal kan gaan kook. Mies Hettie sê die<br />
kind se hande staan vir niks verkeerd nie. [Dan vertel sy nou dat ou Bet in die<br />
koerant was omdat sy haar eie huis gebou het en haar eie stene gemaak het en so<br />
aan.]<br />
Seun: Ja, maar in die oë van die wit Afrikaner bly ma net 'n meid, die oomblik wat<br />
ma ma se voet oor die streep sit is ma vyand, opstoker, kommunis, is ma gemerk<br />
soos ek. Ek kan aanloop maar ma nie… Ek sal die wit Afrikaner haat tot die dag<br />
dat ek gesterf het.<br />
Ma: Mag God jou genadig wees soos wat hy ons genadig moet wees. Vervloek 'n<br />
man en jy maak sy wapens skerp, sê mies Hettie; bless hom en jy maak sy<br />
wapens stomp. Ons moet vir mekaar bid anders gaan die wapens nie stom kom<br />
nie en anders gaan ons mense ook nie bo uitkom nie. (Maar hy wil haar laat knak<br />
en haar laat insien dat die witmense haar gebruik volgens hom. Middel van p147).<br />
Hoe moet ek aan jou bewys dat die boere op daai plaas se harte wit was? (En dan<br />
kyk hy op sy horlosie).<br />
Seun: Dis Sondag, oor 'n uur of 'n uur en 'n half gaan hulle vir die aanddiens kerk<br />
toe op die dorp. Die wittes, die Afrikaners. Gaan trek ma aan dan neem ek ma tot<br />
by die kerk en dan gaan ma in en dan woon ma die diens saam met hulle by.<br />
Ma: Is jy van jou kop af?
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p440<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
Seun: Ma sê dan…<br />
Ma: Se moer! Dink jy ek weet nie wat in die wêreld aangaan nie? Dink jy koerant<br />
kom nie tot op Wolwedans nie?<br />
Seun: Maar hierdie mense reken dan vir Ma. Hulle respekteer Ma, hulle ken Ma<br />
dan so goed. Die gevalle waaroor daar in die koerant geskryf was, was vreemdes<br />
vir mekaar. Ma sê mos die meeste van hulle se harte is wit. As Ma dan vanaand<br />
saam met hulle in die kerk gaan sit …<br />
Ma: Dis nie my plek nie, en dis nie onse kerk nie.<br />
Seun: God is tog almal se God, dis tog sy huis.<br />
Ma: Hoe praat jy dan nou met my tong? Of praat jy soos die wind, dan hier en dan<br />
daar?<br />
Seun: Nee, Ma. Al wat ek vra is dat Ma moet bewys dat Ma vir hulle mens is.<br />
Bewys dit aan my en aan Nossie en bo alles aan Ma self.<br />
Hanlie: Hulle bly redeneer en bly redeneer. Hy sê later vir haar sy is net bang.<br />
Bang om oor die lyn te trap wat hulle vir haar getrek het.<br />
Ma: Sy bid. God my Vader, hou vas my hand solank ek hierdie beker vanaand<br />
drink. Gaan my vooruit en berei vir my 'n plek sodat ek nie voor hom val nie. En<br />
laat mies Hettie en baas Piet nie vanaand kerk toe gaan nie. Spaar hulle dit.<br />
Amen. (Dan ry hy haar en dan stop hulle nou by die kerk en sê hy vir haar.)<br />
Seun: Belowe my net een ding ma, nie agter teen die muur nie, maar reg in die<br />
middel.<br />
Ma: Sy kyk nie links of regs nie, haar voete vat haar in die paadjie tot waar haar<br />
liggaam moet gaan sit. Here help my dan. Sy hoor nie die druising wat deur die<br />
kerk gaan nie. Deur die newels van haar brein sien sy die goue letters "God is<br />
liefde". Die mense kug, die gemeente is in beroering, sy ruik haar eie angssweet in<br />
die lug en hou haar oë brandend op die goue letters. Uit die toring weergalm 'n
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p441<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
enkele slag en daarna is dit stil. Sy sien hom kom uit die hoek van haar oog. Die<br />
koster.<br />
Koster: Ou Bet. Die kerk is vir wit mense, jy sal moet loop.<br />
Ma: (Dan stap sy uit.) "My God, waarom het u my verlaat"? Onder die trap wag<br />
Karel vir haar.<br />
Hanlie: Dit wat vir my baie duidelik van hoe hierdie mense gevoel en gedink het. Al<br />
hierdie ander goeters.<br />
Elsa: Die ouer mense was so gewoond aan dié goed dat hulle nie regtig besef het dit is<br />
verkeerd nie. Toe die arme vrou nou in die kerk kom. Daar is nog steeds mense wat so<br />
dink.<br />
Isak: 'n Maand terug ry ek na een van die dorpies hier in die omgewing om 'n lokaal te<br />
kry. Die skole in die swart gemeenskappe is nie veilig nie. Ek soek 'n plek om my<br />
rekenaars te sit. Die prinsipaal van die wit skool in die dorp, hy is angstig want hy weet<br />
die skool het min kinders, die skool gaan agteruit. As daai R200 000 se rekenaars daar<br />
staan kan hulle dit in die oggend gebruik, ek wil net in die middag swart studente,<br />
volwasse swart student inbring dat hulle in daardie tyd die klaskamers kan gebruik. Ek<br />
moet 'n brief skryf, die bestuursliggaam laat weet vir ons as die swart studente in die<br />
middag op die skoolgrond kom, is daar van die ouers wat hulle kinders uit die skool sal<br />
haal. Ek kan dit verstaan.<br />
'n Senior lektor by my is 'n swart vrou, baie bekwaam. Sy praat Afrikaans so vlot soos<br />
wat ons dit hier praat. Sy praat Engels en van die ander tale ook. Sy bestuur die projek<br />
vir ons, sy doen die bemarkingswerk ook. Ek en sy ry nou soontoe. Ons het klaar die<br />
groot geveg geveg. Dit is nie vir my 'n probleem nie, ek is verby dit …<br />
Albert: Sy sit voor in die kar…<br />
Isak: Sy sit voor in die kar. Langs my. Saam met my. 'n Paar jaar terug is dit<br />
ongehoord. Jy moet kyk hoe kyk daai boere in hulle bakkies my aan. Hier is 'n groot<br />
liberalis, kommunis. Nou soek ons 'n plek in die dorp wat ons kan huur. Ons het die<br />
geld. Dit is RDP geld. Geld is nie die kwessie nie. Ek soek 'n plek wat ek kan huur en<br />
kan opgradeer op die projek te loods. Ek kry druk van die departement af. Uiteindelik
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p442<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
kom ons by hierdie swart stadsklerk uit. Ons moes hom eers laat verstaan wat is 'n<br />
estate agency. Is hier iewers in hierdie dorpie 'n eiendomsagent. As ek dan iewers 'n<br />
gebou kan kry om te huur, dan huur ons dit. Ja, daar is een. Nou ry ons soontoe. Ons<br />
kom daar, maak die deur oop. Die dame is agter haar lessenaar besig op die telefoon.<br />
Nou sit ons maar en wag dat sy klaarmaak op die telefoon dan kan ons nou met haar<br />
praat. Sy het klaar gepraat, die telefoon neergesit, na my gekyk en gesê kan ek julle<br />
help? Oor so 'n afstand. Toe staan ons op, toe gaan staan ons voor haar lessenaar<br />
waar daar twee stoele is. Sy het ons nou nog genooi om te sit. En sy het net met my<br />
gepraat. Sy het nie met die swart vrou lang my gepraat nie. Toe sy ons<br />
telefoonnommers neem om ons te skakel, sê ek maar neem gerus mev W se<br />
telefoonnommer ook dat jy haar kan skakel want ek is baie minder op kantoor as sy. O<br />
ja, wat is jou selfoonnommer? Ons het daar uitgestap en in die motor geklim. Toe sê<br />
sy: meneer kyk, hierdie mense hierso moet nog 'n bietjie verander! Daar is nog mense<br />
wat so dink.<br />
Mike: Daai stuk wat julle gelees het, as jy nou nog met die ouer geslag praat sal hulle<br />
sê die jonger geslag het nie vir hulle respek nie. Die mense sê die ouer geslag het<br />
beheer oor die jonger geslag verloor, daarom dat die jeug nou so rebels is ens. Dis<br />
niks anders as daai nie. Hierdie seun het al klaar gerebelleer omdat sy ma in die guns<br />
van die blankes probeer bly, dis die comfort zone waarin hulle gelewe het – moenie<br />
doen wat verkeerd is nie, dan bly jy uit die moeilikheid uit. En die kinders het daai tyd al<br />
gesê maar ma hoekom praat jy saam met die blankes. Dit het verander oor die jare.<br />
Nou, dink ek het die jeug 'n paar dinge aan hulle kant : skoolopleiding, die media en so<br />
meer, en nou sê hulle, nee kyk, ons ouers was miskien die witman se vloerlap, maar<br />
ons gaan nie wees nie. So dit kom die heeltyd terug na wat daar gebeur het, gebeur<br />
nou nog. Nou het die jeug net gesê ons ouers was basies slapgat maar ons gaan nie<br />
wees nie.<br />
Albert: Hou sou jy gereageer het as jy swart was in hierdie storie? As jy Karel was in<br />
die storie? Dis altyd my vraag. Ek dink as ons daai vraag eerlik kan antwoord sal ons<br />
baie meer begrip hê vir wat Karel byvoorbeeld gesê het in die storie. Iets daarvan tel ek<br />
wel op by ons blankes. Karel hier in die storie is die benadeelde en hy rebelleer teen<br />
hierdie benadeling van homself. Ek hoor dit by my eie mense as ons praat oor<br />
Afrikaans op TV, ons weier om TV lisensies te betaal, want hulle gee nie meer ons<br />
programme nie. Al hierdie goeters wat ons as vanselfsprekend aanvaar het oor die jare<br />
wat nou nie meer so vanselfsprekend is nie. Ons rebelleer soos wat ek vir Karel hoor<br />
rebelleer in hierdie storie. Presies dieselfde ding hoor ek nou, omdat ons ten opsigte
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p443<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
van sekere goeters nou uit ons oogpunt gesien aan die "benadeelde" kant staan. Het<br />
julle ook al die droom gedroom al die blankes is swart en al die swartes is blank. Is dit<br />
nie min of meer wat gebeur het nie?<br />
Mike: Ek dink nie dit is moontlik om jou regtig in te dink in hulle sitasie nie. Ek dink dit is<br />
impossible. Dis dieselfde as wat ek my nou indink ek in die Gestapo en ek vermoor<br />
Jode, ek kan myself nie daarin indink nie. Waarin ek wel myself kan indink, is die<br />
manier waarop ons hulle behandel het … Ek meen hoe kon ek nou anders opgetree<br />
het in die busstorie met die streep. As hy nie in my skool mag wees nie, nege-uur in die<br />
aand moet hy uit die dorp wees. Hoekom sal 'n streep in 'n bus nou vir my snaaks<br />
wees. Die res van die goed is erger, hy mag nie eers vanaand in die straat wees nie.<br />
Nou moet ek worry oor 'n bus. En dit is hoekom ek sê, daai busstorie, en net blankes<br />
op die stoele… Ek kan dit nog onthou. Laat daar nou net 'n flappie op daai bank loop<br />
sit, dan moet jy sien hoe word hy daar afgeneuk.<br />
Isak: Ek stem met jou saam. Ons het dit gehad as standaard praktyk vir jare. Ons het<br />
dit so aanvaar. Die gemiddelde wit Afrikaner, by name die blanke Afrikaner, het dit<br />
aanvaar. Dit is reg so, dit is goed so. Niemand van ons het ooit gedink dit is verkeerd<br />
nie. As jy jouself nou moet vat, op jou ouderdom, afgesien van jou intellek, jou<br />
ouderdom, wat ook al, net omdat jy wit is moet jy nou vir 'n swart persoon, 'n kleintjie<br />
sê "my kleinbaas". Verstaan jy. Al die jare het ons dit aanvaar.<br />
Elsa: Ons weet nou eers dit was verkeerd.<br />
Albert: Dis is wat hulle gisteraand vir my vra, die wit mens lees sy Bybel, maar glo hy<br />
aan God, want God is dan 'n God van liefde, en hierdie goeters, ons weet dan nie dis<br />
verkeerd nie. Een ou vertel hy was 'n polisieman in Hammanskraal. Daar was 'n<br />
kennisgewing teen 'n muur "elke blanke polisieman is die meerdere van 'n swart<br />
polisieman, ongeag sy rang". As 'n wit ou vir 'n swarte, selfs wat 'n hoër rang het, iets<br />
sê, dan moet hy dit doen. Wil jy vir my sê, ons het nie geweet dit is verkeerd nie?<br />
Iemand het gepraat van ou Bet se comfort zone. Was dit nie ook maar ons comfort<br />
zone gewees nie? Ek lees Antjie Krog se boek The country of my skull. Dit gaan oor<br />
die WVK, sy skryf van 'n professor wat iewers hier uit Sentraal-Afrika kom. Hy praat nie<br />
van victims of apartheid en "perpetrators of apartheid" nie, maar hy praat van victims<br />
en beneficiaries. Bevoordeeldes. Ons kan miskien onsself troos en sê maar ons het<br />
nooit iemand doelbewus benadeel nie. Ons was nie Eugene de Kok of die BSB nie, dit<br />
is weliswaar waar, maar daai beneficiaries spook by ons. Is ons nie maar só gemaklik
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p444<br />
584<br />
585<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
in daai comfort zone gewees, want jy het goedkoop arbeid in die huis, in die myne, jy<br />
het alles wat jy wil hê. Die wêreld is vir ons gemaak.<br />
Isak: Hoe lank gaan ons nou nog loop met die skuldgevoel? Gaan ons, soos iemand<br />
gesê het, soos 'n bobbejaan sit en al jou derms uitgrawe hieroor? Die grootste stuk<br />
bevryding vir my is, behandel die mense nou as jou gelyke. Hulle moet dit verwerk.<br />
Maar lank moet ons mense nou aanhou om ons te verwyt daaroor?<br />
Mike: Die aanhou is nie die probleem nie, wat is die gevolge daarvan? Die gevolge van<br />
die swartes se ondergedruktheid was dat hulle 'n swak selfbeeld gehad het. As ek en jy<br />
mekaar so afkraak en sê ons was darem so sleg, en so sleg, dan gaan ons naderhand<br />
so 'n swak selfbeeld hê dat ons naderhand die onderdrukte volk sal word. Ons kritiseer<br />
onsself nou so vreeslik om so min van onsself te dink, want ons het hulle dan nou so<br />
sleg behandel. Ons is nou so bleddie wreedaards. Wat gaan jy aan die einde van die<br />
dag doen? Wat gaan jy word.<br />
Albert: My probleem lê nie daar nie. My probleem lê by die ou wat in sy lewe nog nooit<br />
sê daar was 'n probleem met apartheid nie. Vir die blanke wat net doodeenvoudig sê,<br />
apartheid was miskien 'n fout gewees, maar dis nou oor en verby. Ek het geen<br />
voordeel daaruit gehad nie. Ek het niks om oor sleg te voel nie. En hy gaan maar net<br />
so aan. Dis vir my 'n groter probleem. Iewers langs die pad moet 'n mens dit ten minste<br />
een keer sê.<br />
Hanlie: Ek het 'n idee, dat die hoeveelheid blankes in die land so min is, dat die<br />
klompie wat nou nog sê soos wat jy nou gesê het, vir die swart mense nie veel van 'n<br />
probleem is nie, want hulle is so min mense. Maar wat my pla, is dat ek gereeld in die<br />
koerante nou nog lees dat hulle nie genoeg vertroue het in mense wat maak of hulle<br />
vreeslik jammer is nie. Hulle moet 'n lang pad eers saam met jou loop voor hulle jou<br />
"glo". Dan wil ek weer vir jou aanhaal wat Adam Small sê "moenie vir jou misgis in die<br />
Engelse pers as jy 'n pragtige koerantuitknipsel sien van 'n blanke geestelike met wat<br />
swart kindertjies omhels nie, moenie sonder meer dink dit is christelike liefde wat daar<br />
verkondig word nie – dit mag deel wees van die bedrog".<br />
Mike: Dit bring ons terug na wat ons voorheen gepraat het van rassisme, die werklike<br />
haat van rasse teenoor mekaar. Dit word nie verander deur beleid nie, daai rassisme is<br />
ingebore. Ek ken mense wat vandag nog sê, ek is 'n Christen, ek stem nou ANC, maar<br />
intussen haat hy 'n swarte met 'n intense haat.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p445<br />
621<br />
622<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
Hanlie: Dit moet 'n hartsverandering wees. Jy moet 'n besluit maak, en dan groei jy.<br />
Johan: My vraag is net, as jy nou iets weggevat het, wat sit jy in die plek daarvan. Ons<br />
het nou apartheid weggevat, wat sit ons in die plek daarvan? Die one rainbow nation<br />
waarvan ons praat? Dit klink vir my hier in ons gesprek erken ons nie meer dat daar<br />
verskillende groepe bestaan nie, nie die een beter as die ander nie, maar verskillende<br />
groepe wat ander kulture het, wat ander tale het, wat ander gewoontes het, wat nie<br />
noodwendig by mekaar wil wees nie. Ons ontken dit lyk my.<br />
Hanlie: Nee, waar kom jy daaraan dat ons dit ontken?<br />
Johan: Nou wat sit ons in die plek van dit wat ons weggevat het?<br />
Hanlie: Christenskap hoop ek.<br />
Johan: Ja. Noudat ons klaar jammer is oor apartheid, en dit wat ons gedoen het, want<br />
ons het vreeslike dinge gedoen. Wat kom ons in sy plek?<br />
Albert: Gelykheid, in plaas van ongelykheid in die verlede. Hoop ek. Dis die een ding<br />
wat dwarsdeur kom, dit was maar net nie gelyk nie. Die speelveld was nie gelyk nie.<br />
Ons behandeling en die behandeling wat swartes gekry het, waar ook al, het net<br />
eenvoudig verskil. Al wat die teendeel kan wees van wat daar was, lyk my, is die<br />
gelyke behandeling van mense. Ons moenie na die anderkant toe oorval nie, dis die<br />
gevaar. En ek dink ons het sekerlik iets daarvan in SA op hierdie stadium. Dat die<br />
swartes nou weer 'n meerdere posisie wil inneem teenoor die blankes se mindere<br />
posisie, wat ook nie die oplossing is nie. Daarom praat die grondwet van die gelykheid<br />
van mense. Dis waarby ons sal moet kom.<br />
Mike: Rassisme moet nou nie omgekeerd raak nie. Dit is besig om sterk deur te kom in<br />
hierdie plaasmoorde, waar die blanke boere net omdraai en sê nou het ons genoeg<br />
gehad. En wat is die gevolge daarvan, omgekeerde rassisme en haat; waar die boere<br />
gaan omdraai en sê tot hier toe en nie verder nie.<br />
Albert: Maar is dit nie omdat ons alles deur 'n kleur-prentjie wil sien nie?
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p446<br />
657<br />
658<br />
659<br />
660<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
Mike: Dit is presies wat ek sê. Ons het apartheid mee weggedoen, maar rassisme<br />
doen jy nie mee weg deur wetgewing of wat ook al nie. Rassisme moet van binne af<br />
regkom, hopelik deur geloof en geestelike verandering.<br />
Johan: Rassisme soos in haat. Maar wat word van die kwessie van groepe?<br />
Mike: Apartheid wat geforseer was, as wetgewing. Want ons voel dit hoort nie meer<br />
nie. Maar selfgekose apartheid, is my eie keuse. As ek wil nie saam met jou kuier nie,<br />
is dit my keuse, en dit gaan nie oor of jy swart of wit is nie.<br />
Albert: 'n Skemerpartytjie, wat gebeur daar? Die mans staan op een plek en gesels<br />
rugby, die vrouens staan op 'n ander plek en praat, ek weet nie waaroor nie, maar hulle<br />
praat oor iets. Maar as die gasheer sê vrouens móét daai kant, mans móét daai kant,<br />
julle mag nie meng nie. Dis die dilemma.<br />
Mike: As ons kyk na die Engelse woord vir apartheid – want hulle kon nog nooit 'n<br />
Engelse woord vir hom kry nie omdat die Engelse nie wou glo dat hulle ooit iets met<br />
apartheid te make gehad het nie – die regte Engelse woord was separation. Separation<br />
van mense het niks te doen met die woord apartheid nie. Apartheid was 'n instelling<br />
deur 'n Staatsdepartement. Dis hoekom daar nooit 'n Engelse woord vir apartheid was<br />
nie. Gaan kyk maar in die Engelse koerante. Hulle praat maar van Apartheid – en dan<br />
spel hulle dit nog verkeerd ook. Ek het niks teen Engels nie, ek het Engelse in my<br />
familie, so moet my nie verkeerd verstaan nie. Apartheid was 'n vloekwoord wat op die<br />
blanke Suid-Afrikaner geplaas was as gevolg van wette. Dis 'n totale ander issue as die<br />
swart mense wat uit die kerk uitgejaag was, daai swart dame, omdat die mense daar<br />
gedink het sy stink, en 'n swarte hoort nie in daai kerk nie. Of was sy uitgejaag omdat<br />
daai kerk, en die wetgewing van daai kerk was dat swartes nie in daai kerk mag kom<br />
nie.<br />
Hanlie: Natuurlik was dit laasgenoemde.<br />
Mike: As die dominee sê in my kerk kom nie swartes nie.<br />
Elsa: Al is die wetgewing nie meer so nie, is daar nou nog mense wat uit die kerk uit<br />
loop en sê swart mense hoort nie in die kerk nie.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p447<br />
693<br />
694<br />
695<br />
696<br />
697<br />
698<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
719<br />
720<br />
721<br />
722<br />
723<br />
724<br />
725<br />
726<br />
727<br />
728<br />
729<br />
Albert: Jy sê nou apartheid was 'n stelsel wat half op ons afgeforseer was, dis die<br />
indruk wat ek nou kry, dit was 'n baie passiewe ding. Dit voel vir my of jy sê ons was<br />
uitgelewer aan apartheid.<br />
Isak: Ons het gestem vir die regering. Ons het Nasionaal gestem.<br />
Mike: Nee, nee, nee. In die vroeër jare wat ons nie kon stem nie, wat ons as kinders<br />
grootgeword het, het ons in daai ding grootgeword, en ons het niks anders geken nie.<br />
Albert: Hoeveel keer in jou lewe het jy gestem?<br />
Mike: Ek twyfel of ek ooit in my lewe gestem het tot die nuwe regering gekom het.<br />
(groot reaksie in groep – onduidelik)<br />
Johan: Al het jy Nasionaal gestem, het jy nie elke keer vir dieselfde ding gestem nie.<br />
Dit het tog ontwikkel. Die Nasionale Party se beleid byvoorbeeld, elke vier of vyf jaar<br />
vorentoe het jy gedink ons is op die regte pad daarom stem ek weer vir hulle.<br />
Elsa: A, wat jy gesê het oor die comfort zone: ons het geweet in ons agterkoppe, dit<br />
was verkeerd, maar dit was gerieflik en gemaklik vir ons. Ek wil graag iets sê van<br />
Desmond Tutu in die Rapport Sondag oor die WVK. Hy sê wat hom verskriklik hartseer<br />
maak van die hele storie is dat ons wit mense sê ons is jammer, maar… Ons kan nie<br />
net sê ons is jammer nie, ons wil alles probeer regverdig, maar die geskiedenis kom<br />
van daai tyd al af, of dit was die regering, daar is altyd 'n rede oor hoekom ons iets<br />
gedoen het. Ons kan nie net sê "ekskuus" nie. Ons wil dit probeer regverdig deur 'n<br />
maar. Deur te sê daar was nog altyd rassisme of daar sal altyd rassisme in die wêreld<br />
wees. Ons moet altyd daai maar bysit.<br />
Hier is 'n stukkie wat in die Sarie was oor 'n swart vrou wat 'n boek geskryf het oor die<br />
moord op Amy Bihl. Sy het dit geskryf asof sy die ma van die moordenaars was, die<br />
seun wat die wit meisie doodgemaak het. En wat sy onder andere sê, wat baie<br />
swartmense sê, is dat daar is so 'n verskriklike ophef daaroor gemaak omdat dit 'n wit<br />
meisie was, as dit 'n swart meisie was wat op dieselfde manier daar doodgemaak is,<br />
sou geen haan omtrent daarna gekraai het nie. Daar was gister op Punt radio 'n<br />
bespreking oor die bomontploffing by die Waterfront, toe het daar 'n swartman en 'n<br />
kleurling ingebel wat sê hulle voel vere daarvoor, vir die mense wat dood is of wat<br />
seergekry het, daar word elke dag honderde swartmense doodgemaak, ook deur
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p448<br />
730<br />
731<br />
732<br />
733<br />
734<br />
735<br />
736<br />
737<br />
738<br />
739<br />
740<br />
741<br />
742<br />
743<br />
744<br />
745<br />
746<br />
747<br />
748<br />
749<br />
750<br />
751<br />
752<br />
753<br />
754<br />
755<br />
756<br />
757<br />
758<br />
759<br />
760<br />
761<br />
762<br />
763<br />
764<br />
765<br />
766<br />
kriminele. My bediende sê vir my in Thabong word daar elke naweek omtrent drie of<br />
vier mense doodgemaak. Ons steur ons net nie daaraan nie, dit pla ons nie. Maar dat<br />
daar nou 'n wit boer doodgeskiet word, of 'n wit mens doodgemaak word, dan is dit op<br />
die voorblaaie van die koerante vir weke lank en dis op die nuus elke dag. So die<br />
mense beleef nog steeds die storie dat ons onsself sien as superieur.<br />
Mike: Ek kan nou ongelukkig nie saamstem nie. Laat ek jou vertel. Laat daar 'n swart<br />
vrou vandag in Welkom vermoor word deur 'n blanke man, en kyk wat gebeur dan. Jy<br />
praat van hoe word tientalle in Thabong vermoor; hulle word deur hulle eie mense<br />
vermoor. Daai swartes wat gebel het oor die bomontploffing, as daar een van sy<br />
familielede daarin dood was, was dit 'n ander saak. Ons kan ook nie sê daar word 'n<br />
bohaai gemaak as 'n boer doodgemaak word nie, daar word dink ek twaalf boere word<br />
elke maand vermoor. Hoeveel swartmense word deur blankes doodgemaak vanaand.<br />
Hanlie: Ons kom maar net nie weg van kleur af in hierdie land nie.<br />
Mike. Dit is absoluut wat ek sê.<br />
Elsa: Ons bly dink in terme van wit en swart. Ons dink nie aan mense nie.<br />
Mike: Hier skryf Tutu homself dat die blankes kan nie net sê hulle is jammer nie, hulle<br />
moet sê maar. Hoeveel van daai swartes wat al vermoor het, het al gesê, sorry ek is<br />
jammer, en hulle sê nie ook maar nie? Ek dink ons moet dit nie uit verband ruk nie. Ek<br />
sê rassisme is verkeerd. Dit is absoluut uit. Maar ek sê ook moenie nou die blanke<br />
maak asof hy die enigste een is wat altyd 'n rassis wil bly die res van sy lewe nie. Dis<br />
onwaar.<br />
Hanlie: Kom ons haal nou die woordjie blank en swart uit ons sinne uit, ons mag dit<br />
glad nie gebruik nie. Dan sou jy nou sê die persoon van Thabong voel dat daar 'n<br />
bohaai gemaak word as die persoon van Colesberg dood is, maar terwyl in Thabong<br />
baie mense sterf, word daar nie 'n bohaai oor gemaak nie.<br />
Naomi: Dit is die mense van Thabong wat hulle eie mense doodmaak.<br />
Johan: Dan ontken jy die verskil tussen mense. Dat ons 'n eie taal het, dat ons almal<br />
verskillend is; nie beter as die ander een nie…
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p449<br />
767<br />
768<br />
769<br />
770<br />
771<br />
772<br />
773<br />
774<br />
775<br />
776<br />
777<br />
778<br />
779<br />
780<br />
781<br />
782<br />
783<br />
784<br />
785<br />
786<br />
787<br />
788<br />
789<br />
790<br />
791<br />
792<br />
793<br />
794<br />
795<br />
796<br />
797<br />
798<br />
799<br />
800<br />
801<br />
802<br />
803<br />
Hanlie: Dit het mos nou niks daarmee te doen watter taal ek praat of ek vermoor word<br />
of nie.<br />
Johan: Maar jy is wit of swart. As ek 'n Xhosa is kan ek tog nie wit wees nie.<br />
Albert: Kan ons moedswillig wees… Julle hoor dat ek vanaand baie moedswillig is.<br />
Hanlie: Dit is vir my besonder belangrik.<br />
Albert: As jy nou dieselfde argument net anders hanteer, is dit 'n Zoeloe, 'n Xhosa, 'n<br />
Sotho en 'n Tswana en wat ook al. As 'n mens dan nou almal volgens hulle rasgroep of<br />
taalgroepe gaan verdeel. Ons praat nooit so nie. Ons klassifiseer in twee groepe, wit<br />
en nie-wit. En dis soos ons daaroor dink. Dat almal mense is sekondêr, ek glo nie dis<br />
so belangrik nie, maar dis is weliswaar sekondêr in hoe ons praat oor die goeters.<br />
Hanlie: Dit gaan nog baie lank vat.<br />
Karin: Kan ek net hier inkom. Ek het 'n konflik situasie hanteer tussen 'n Sotho en 'n<br />
Xhosa. Toe ek later met die Sotho alleen is, sê ek vir haar: sê nou vir my eerlik – want<br />
ek het 'n baie goeie verhouding met die vrou – wat is regtig agter hierdie bakleiery ban<br />
julle? Toe sê sy vir my: jy weet, daai vrou is 'n Xhosa, hulle is diep skelms. So, onder<br />
hulle, kry jy dit tog ook wel.<br />
Hanlie: Hoor jy dan nie wat ons nou doen nie? Ons sê omdat die Xhosas en die Zulu's<br />
mekaar ook moor, of omdat hulle ook verkeerde dinge sê, daarom is dit seker maar so<br />
dat ons dit ook mag sê. Met ander woorde, as hulle dit doen is hulle ook verkeerd. As<br />
hulle dit doen, is hulle ook rassisties. Maar dit maak nog nie vir my rassisme goed nie.<br />
Karin: Maar gaan dit ooit verdwyn? Nee, rassisme is nie goed nie…<br />
Hanlie: Maar jy is klaar rassisties as jy sê dit net wit boere wat deur swart mense<br />
doodgemaak word. Dan is jy klaar rassisties. Want rassisties beteken net jy heg sekere<br />
rasse-eienskappe aan sekere groepe mense, en jy wil daarmee beweer dat dit alleen<br />
swartmense is wat moordenaars is. As jy dit sê, dis hulle eie mense wat hulle<br />
doodmaak, dis maar oraait. Maar hulle eie mense moet nie ons boere doodmaak nie.<br />
Dan is dit mos rassisties.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p450<br />
804<br />
805<br />
806<br />
807<br />
808<br />
809<br />
810<br />
811<br />
812<br />
813<br />
814<br />
815<br />
816<br />
817<br />
818<br />
819<br />
820<br />
821<br />
822<br />
823<br />
824<br />
825<br />
826<br />
827<br />
828<br />
829<br />
830<br />
831<br />
832<br />
833<br />
834<br />
835<br />
836<br />
837<br />
838<br />
839<br />
840<br />
Johan: Jou definisie kom iets kort. Jou definisie kom daai emosie kort van haat of<br />
liefhê. Rassisme is gekoppel aan emosie.<br />
Hanlie: Jy gaan tog seker nie iemand doodmaak en niks voel nie.<br />
Karin: Weet jy, dit is vir my interessant. Die een vrou by ons vertel hulle het iewers hier<br />
'n swartman doodgesteek vir twee brode. Daar het 'n jongman by hom verbygeloop en<br />
gesê gee vir my jou brood, toe sê hy ek kan nie, dis my gesin se kos. Toe steek hy<br />
hom net daar dood en hy vat sy brood en hy loop …<br />
Hanlie: Ja, ek sal dit doen. As ek honger is, sal ek dit doen. Dit is die kultuur van vat en<br />
doodmaak.<br />
Karin: Toe sê ek vir haar hoekom? Toe sê sy, wel as hy nie het nie, dan vat hy.<br />
Hanlie: Maar dit het niks met sy swart vel te doen nie, dit het met sy agtergrond en wat<br />
hy gesien het en wat hy beleef het terwyl hy grootgeword het, dit het daarmee te doen.<br />
Mike: Ek dink dit is die regte antwoord daai. Dit het niks met sy velkleur te doen nie. Dit<br />
het te doen nie met rassisme nie, maar met emosionele optrede ...<br />
Hanlie: Hoe hy grootgeword het, wat hy geleer het.<br />
Mike: As jy dit in jou het …<br />
Hanlie: Dis nie aangebore nie. Dis definitief nie aangebore nie, daar gaan ek kwaai met<br />
jou verskil.<br />
Mike: Wat leer jou om 'n wreedaard te wees? Omstandighede?<br />
Hanlie: Dis nie aangebore nie. Dit is omstandighede negentig persent sou ek sê.<br />
Albert: Kom ons top eers op hierdie punt. Dit is al laat. Ek moet vir julle sê, ek is baie<br />
opgewonde oor wat besig is om te gebeur in die groep. Ek was nou moedswillig<br />
gewees 'n paar keer vanaand. Dis goed. Maar hier is goeters gesê waarin ons mekaar<br />
begin konfronteer. Goed waarin ons verskil van mekaar. En ek dink dit is belangrik.<br />
Ons gaan by mekaar nog góéd leer op hierdie paadjie wat ons loop. Aanvaar dit as nie
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p451<br />
841<br />
842<br />
843<br />
844<br />
845<br />
846<br />
847<br />
848<br />
849<br />
850<br />
851<br />
852<br />
853<br />
854<br />
855<br />
856<br />
857<br />
858<br />
859<br />
860<br />
861<br />
862<br />
863<br />
864<br />
865<br />
866<br />
867<br />
868<br />
869<br />
870<br />
871<br />
872<br />
873<br />
874<br />
875<br />
876<br />
877<br />
persoonlik nie. Ek dink nie enigeen het iemand iets persoonlik probeer sê nie. Ek dink<br />
die goed wat gesê word, moet gesê word. Ons kan van mekaar verskil. Dis OK. Ons<br />
kan sinvol van mekaar verskil. Ons is op pad om mekaar te help om beter te leef in<br />
hierdie land van ons. En hierdie goed wat ek met die swart mense praat en wat julle<br />
met julle praat en die goeters wat ons kry en om op die tafel te sit, dit moet alles deel<br />
wees van help ons as blankes om beter te leef in die nuwe SA: Ek dink ons is goed op<br />
pad. Ek hoop julle is net so tevrede soos ek is. Party mense het min gesê.<br />
(Onderbreking in die band – die groep vra na my gesprekke net swart mense. Skakel<br />
band weer aan).<br />
Ons moet oor swartmense se name praat. Wat is julle huisbediendes se name?<br />
(Elkeen vertel) Dit is interessant. Die eerste ou met wie ek gesels... ek vra hom wat is<br />
sy naam. Hy sê Michael. En onmiddellik gaan hy aan en praat met my oor wat sy naam<br />
beteken. Sy naam is eintlik Mokake. Dis sy naam. Maar kleintyd het hulle hom gedoop<br />
Michael, want die wit mense kon nie sy swart naam sê nie. Vat sy ma hom dokter toe,<br />
want hy is siek, dan vra die dokter wat is sy naam? Mokake. Nee heng ek kan nie daai<br />
naam sê nie. Jy is Michael. En wat dit aan daai jong man doen. Dit is 'n outjie so 'n<br />
paar jaar jonger as ek. Hy het seker 'n goeie twee, drie, vier minute gepraat oor sy<br />
naam. Hy wil nie Michael wees nie, want hy is nie Michael nie. Hy is Mokake.<br />
Die ander ding is die onderwys. Die een het vertel, hy was in 1976 tydens die onluste<br />
en die studente-opstande was hy 'n student by die universiteit. Hy sê hoekom hulle in<br />
opstand gekom het teen Afrikaans – soos wat hy dit nou verstaan, dit is sy mening –<br />
hulle moet Afrikaans leer sodat hulle 'n opdrag van 'n blanke in Afrikaans kan verstaan<br />
en gaan uitvoer. Ons is weer by die punt dat die swarte maar net 'n instrument van<br />
arbeid is. Goed, kom ek lees gou vir julle wat ds. P geskryf het.<br />
Siening van Apartheid as swartmens, hoe ek dit beleef.<br />
Wat ek hierso sê is met een doel as Christen: om foute van die verlede te herstel en<br />
ook mekaar te kan vergewe. Sodat ons mekaar kan versoen en kan leef soos<br />
Christene wat deur die bloed van Christus gewas is.<br />
Die blankes het nie apartheid beleef nie. Dit sal nie maklik wees vir hulle om te<br />
verstaan hoe het apartheid die swartmense seergemaak nie, om te sien dat dit boos<br />
was. Dit was die beleid van die regering van die dag. Dit was op die wetboek en die<br />
blankes het dit aanvaar. Gelowiges het die Woord van God gelees maar nie
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p452<br />
878<br />
879<br />
880<br />
881<br />
882<br />
883<br />
884<br />
885<br />
886<br />
887<br />
888<br />
889<br />
890<br />
891<br />
892<br />
893<br />
894<br />
895<br />
896<br />
897<br />
898<br />
899<br />
900<br />
901<br />
902<br />
903<br />
904<br />
905<br />
906<br />
907<br />
908<br />
909<br />
910<br />
911<br />
912<br />
913<br />
914<br />
geluister nie. Liefde was nie daarso nie. Apartheid het die blankes verblind. Hulle<br />
het dit 'n norm vir hulle lewe gemaak in plaas van die woord van God. Hulle het<br />
volgens die wil van apartheid geleef, nie volgens die Woord van God nie. Die Bybel<br />
is gedraai om net apartheid te verdedig.<br />
Apartheid het die blankes geleer om die swartmense te verklein. Blankes het gedink<br />
dat hulle altyd beter as swartmense is. Swartmense is nie mense soos hulle nie.<br />
Hulle het nie gevoelens soos hulle nie. By die platteland: as swartmense siek is, bly<br />
hulle buitekant by die spreekkamers. By die plase: koffie uit 'n blikbeker wat iemand<br />
se mond verbrand. Swartmense kan nie hulle opinies lug nie. Die standaard van<br />
onderwys was nie dieselfde nie, die blankes s'n was hoër as die swartmense s'n.<br />
Die finansies wat help, het ook verskil. Die pensioen het ook verskil. Blankes het<br />
baie gekry. Jy kan 'n swartmens vloek, dit maak nie saak nie. As jy nie sy naam ken<br />
nie, jy kan hom noem soos jy wil. Jy kan nie by die voordeur inkom nie.<br />
Ek het darem net paar genoem wat skade gedoen het aan die lewe van ons as<br />
swartmense.<br />
Hanlie: Hy is 'n dierbare man daai.<br />
Mike: Dit is basies alles wat ons gesê het. Maar ek wil graag praat oor daai ou wat oor<br />
sy naam gepraat het. My naam op die plaas is my hele lewe lank Gauteng. Want hulle<br />
kon nie (my naam) uitspreek nie. Ek is Gauteng genoem, en ek is nie Gauteng nie. So,<br />
is ek nou gediskrimineer teen? Hoekom het hulle my Gauteng genoem? Omdat ek van<br />
die Goudvelde af gekom het. So, my hele lewe, tot vandag toe, sê die swartes vir my<br />
Gauteng. En dit is presies dieselfde ding omdat ek vir hom sê Josef omdat sy naam<br />
Mojakisane is en ek kan dit nie uitspreek nie.<br />
Naomi: En nou werk jy vir Mike??<br />
Mike: Ek het nie daarvan gehou nie, maar dit het my nie laat slegter voel nie, want ek<br />
verstaan sy kultuur is anders, hy kan nie my naam uitspreek nie.<br />
Albert: Ons sal volgende week weer oor daai ene praat.<br />
Mike: Daar is baie ander goed waaroor ek sê ons onsself mee kruisig maar wat beide<br />
kante toe gewerk het.
Bylaag 3: Gesprek 3 (27 Augustus 1998)<br />
p453<br />
915<br />
916<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p454<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 4: 10 September 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
Albert: Ek het gedink ons moet vanaand bietjie praat oor dit wat agter apartheid gelê<br />
het soos wat ons tot dusver daaroor gepraat het. Ons het nou in 'n sekere sin gepraat<br />
oor die goeters wat bekend staan as klein apartheid, goeters soos jy mag nie voor in<br />
die bus sit nie, jy moet agter die streep in die bus sit want jou velkleur is anders, en so<br />
aan. Maar wat lê daar agter? Wat is ten diepste die grondslag, die onderliggende rede<br />
vir ons hele beleid van apartheid? Kan 'n mens onderskei tussen apartheid en<br />
rassisme, en hoe as mens wel kan? Die motief van apartheid, was dit boos, was dit net<br />
'n fout, hoe moet ons daaroor oordeel? En wat is die rol van vrees? Dit is maar hoe my<br />
gedagtes geloop het, ons sou kon kyk na dit wat in die Insig is, ek weet nie wie van<br />
julle het dit al gelees nie. Hier is 'n hele paar artikels oor rassisme. Hier is 'n aanhaling<br />
van 'n swart skrywer wat ek later sal aanhaal, wat ook baie sê. Die lys van aanhalings<br />
wat ek uitgedeel het, dit laat 'n mens ook nogal dink. Ons sal van hulle aanspreek soos<br />
ons by hulle kom. Elsa, jy het voor ons begin gesê jy was die afgelope week geskok<br />
deur dinge wat mense doen.<br />
Elsa: Ek het tot die slotsom gekom dat die meeste witmense nog die swartmense haat,<br />
na wat ek gehoor het. Ek het verskriklike goed gehoor, mense wat vertel het van 'n<br />
swartman wat hulle gekry het wat in die water-drein gebly het. Die hond het daar<br />
gestaan en blaf, toe kry hulle nou die swartman wat daar onder bly met sy primus en sy<br />
slaapgoed en alles. Toe sê die een vrou: 'n mens moet sommer een van hierdie groot<br />
vragmotors met grond kry en hom begrawe daar onder. Ek was verskriklik geskok<br />
daaroor. 'n Vooraanstaande vrou wat by die bestuur van 'n groot vroue-organisasie<br />
betrokke is, het gesê sy wens sy kan 'n geweer vat en al die straatkinders doodskiet.<br />
Dit het my verskriklik ontstel. 'n Onderwyseres by 'n hoërskool in Riebeeckstad het<br />
gesê: dit nie so erg met die swart kinders in die klas nie, dis eintlik 'n goeie ding want<br />
as ons hulle nou kan kry en ons kan hulle reg leer om soos ons te dink, dan is daar<br />
dalk hoop vir die toekoms. Sulke goed, 'n vrou wat vir ons gewys het, ook foto's, oor<br />
wat swartmense sê uit die apartheidsera en haarself dan nou ook verskoon van die<br />
aandeel van die apartheidsera en die aandeel wat sy daarin gehad het, deur te sê dat<br />
toe haar seun in standerd 9 was, het eenkeer 'n swartman gejaag wat iets gesteel het.<br />
Hy het hom toe gevang en toe die ander mense by hom kom vra hulle hoekom het hy<br />
nie die man bietjie geslaan nie, toe sê hy die man het niks aan hom gedoen nie. Toe is<br />
sy ma so trots op hom dat hy nie die swartman verskriklik geslaan het nie, om daardeur<br />
te wys hoe goed is hulle teenoor die swartes. So ek het tot die slotsom gekom: die
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p455<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
meeste witmense met wie ek die afgelope tyd in aanraking was, sien nog steeds nie<br />
die swartes as mense nie. Ek is geweldig ontsteld daaroor.<br />
Albert: Is dit algemeen? Dink jy jy het nou maar toevallig met 'n klompie ekstreme<br />
voorbeelde te maak gekry, of dink jy dis baie meer algemeen?<br />
Elsa: Ek weet nie, ek het die idee gekry dat die grootste groep op daai trant dink,<br />
miskien nie so erg dat almal die swartman sou toegooi, of die straatkinders doodskiet<br />
nie, maar ek meen dat 'n vrees of 'n rassehaat, baie lewendig is.<br />
Albert: Is daar dan enigsins hoop, as dit die houding is?<br />
Elsa: Ek het die idee gekry dat as dit is hoe blankes nog dink in hierdie land, sien ek<br />
geen hoop vir die volgende 20, 30 jaar dat dinge gaan verander nie.<br />
Albert: Dan my volgende vraag: Hoe skuif mens daai ouens se koppe? Hoe kry mens<br />
mense om anders te dink.<br />
Johan: Ek wil net aansluit by die Elsa: Ek wil nie die persoon se naam noem nie, maar<br />
'n gesiene vrou wat baie werk met swart manne. Sy het oor die naweek gesê as gevolg<br />
van dit wat sy waarneem in haar werk, waarneem in SA, is sy besig om 'n rassis te<br />
word, wat sy in haar lewe nog nooit was nie. Haar agtergrond, sy is 'n Hollander van<br />
afkoms, hulle is gewoonlik meer liberaal as ons. Sy was meer liberaal in haar denke.<br />
Dit is 'n stelling van so 'n persoon. Sy is besig om 'n rassis te word, ook as gevolg van<br />
hulle houding.<br />
Danie: Ek kan aansluit daarby. Dit is iets wat ek baie maande gelede al geïdentifiseer<br />
het. Ek moet ook sê, my persepsie is dat rassisme nou baie erger is as ooit. Ek het met<br />
my skoonpa ook al oor die bekommernis in my hart gepraat, want ek het nooit gepraat<br />
van 'n "kaffer" nie, ek het nooit sleg gepraat van die ander persoon, van die<br />
anderskleurige nie. Maar dit is wat ek orals optel, en selfs my skoonpa wat 'n afgetrede<br />
predikant is, sê dit bekommer hom geweldig, dat nou in hierdie nuwe omstandighede,<br />
raak mense baie meer sterker uitgesproke, baie meer rassisties. Om die vinger op die<br />
pols te lê, weet ek nie wat die rede is nie. By my in die werk, XX is seker die<br />
maatskappy wat die vinnigste beweeg wat regstellende aksie betref. By ons in die<br />
gebou werk daar geweldig baie swart dames en swart mans. My hoof is 'n regstellende<br />
man, en hierdie swart dames en mans, ons kom uitstekend oor die weg. Maar soos wat
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p456<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
jy 'n blanke kry wat sulke kru uitlatings maak, so kry jy die swart man wat saam met my<br />
werk, wat dit reguit vir jou sê: hy haat die blanke. Watter kant toe mens nou daaroor wil<br />
redeneer. Ek dink ons sit met mense, ons moet ophou om in kleur vas te kyk. Dit is vir<br />
my belangrik. As ons daardie bruggie kan oorkom, dan dink ek gaan ons baie ver kom<br />
met mekaar. Dit het met ons gebeur. Ek werk nou al van 1976 saam met<br />
anderskleuriges, ek is nou al gewoond daaraan om hom of haar as jou gelyke te sien.<br />
Fyn opgevoede mense, uiters beskaafde maniere, praat 'n baie goeie Engels, baie<br />
keer beter as wat ek dit kan doen. So ek dink ons moet die kleur uithaal.<br />
Albert: Hoe? Hoe gaan ons dit doen? Ons het verlede keer ook daaroor gepraat dat<br />
ons altyd dink in terme van kleur, ons dink nie anders as in terme van wit en swart nie.<br />
Hoe gaan ons dit stopsit?<br />
Ben: Ek dink dit gaan van die klein kindertjies tot so by vier jaar gaan dit maklik<br />
vorentoe wees.<br />
Albert: As ons as ouers hulle reg grootmaak. Dit is wat my baie bekommer deesdae,<br />
dat ouers hulle kinders nog steeds in daai kategorieë grootmaak. DANIE, jy het die<br />
opmerking gemaak so 'n paar gesprekke terug, wat kinders sê as hulle met swart<br />
mense praat. Hierdie artikel in Insig waarna ek verwys het, Vusi Mona is die ou wat<br />
skryf, hy was 'n oud onderwyser, en tans die redakteur van die tydskrif Tribune. Hy<br />
skryf daaroor dat rassisme iets is wat mens aanleer, dit is aangeleerde gedrag. Ek wil<br />
vir u twee paragrafies lees, ons het ook al hieroor gepraat: "Die verhouding tussen<br />
rassisme en sosialisering" hy bedoel jy leer rassisme aan deur sosialisering, by jou<br />
ouers en dit wat jy sien en so aan, "beteken egter nie dat die mense hulpelose pionne<br />
is met geen gewete of persoonlikheid nie, want dit sal neerkom op die versaking wat<br />
die rol wat menslike optrede speel. Dit is waarom baie van ons 'n probleem het met die<br />
argumente wat wit mense opper dat hulle nie bewus was van die ellende wat apartheid<br />
onder miljoene swartmense veroorsaak het nie, of dat daar nie veel was wat hulle kon<br />
doen om die ellende te stop nie. Dit is naïef om te dink dat 'n mens slegs optree op die<br />
manier waarop hy of sy gesosialiseer is, met geen onafhanklike denke of gewete nie."<br />
Danie: Ek sal daarmee saamstem, en ek hou nou al by 'n vorige geleentheid gesê dat<br />
hoe jy jou kinders grootmaak. Vir my as 'n Christen ouer, en ek het met my kinders<br />
gepraat daaroor en dit is iets interessants wat ek besef het, dat ons praat nie met ons<br />
kinders oor apartheid en oor wat gebeur het nie, die geskiedenis rondom dit en van die<br />
ontstaan hier in ons land nie. Ek as Christen ouer maak my kind groot dat hy respek
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p457<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
het vir alle mense, en dat alle mense regverdig behandel moet word. En dit is vir my<br />
belangrik. Vanmiddag het ek vir my seun gesê, hy het besef dat hy vir swart mense<br />
oom en tannie gesê het, tot op 'n stadium dat hy sosiaal opgeneem is in die skool en<br />
maats, en daar het hy weer ander insette gekry, wat dit laat ophou het, wat veroorsaak<br />
het dat hy nie meer vir swartmense oom en tannie sê nie. Dit was insette van buite af,<br />
hy tree nog steeds met respek op teenoor die wat by ons in die huis werk, en ander<br />
swart mense wat hy raakloop. Maar met die sosialisering met ander, het dit sy gedrag<br />
definitief beïnvloed.<br />
Hanlie: Kan ek iets antwoord hierby en 'n bietjie teruggaan ook. Net nou het ons gesê,<br />
hoekom dink ons is daar nou amper meer rassisme, spreek mense hulle nou dalk<br />
sterker uit as vroeër. Ek dink van die wit kant af is dit omdat mense meer bedreig voel<br />
nou as vroeër. Baie blankes is bewustelik of onbewustelik meer bedreig, hulle besef<br />
dat hulle nie meer die baas is nie, en dit volgens my speel 'n rol wat maak dat hulle<br />
makliker miskien hulle humeur verloor, wat vir hulle dalk vroeër nie nodig was nie.<br />
Albert: Was dit dalk vroeër nie nodig om sulkes goeters te sê nie, want die hele<br />
sisteem was so.<br />
Hanlie: Ja, of almal het buitendien gedink almal dink saam met jou. Jy het gedink die<br />
ander ou voel ook maar soos ek, en nou kom jy dalk agter, of by jou werk is jy dalk in 'n<br />
situasie. En dan dink ek al die frustrasies rondom finansies op die oomblik, rondom<br />
korrupsie, mense wat hulle werk verloor het, of mense wat aangestel is wat nie goed<br />
gekwalifiseer is nie, en al daardie dinge. Dit het ook gemaak dat mense wat nou met<br />
daardie omstandighede gekonfronteer word, sê nou word ek rassisties, ek was nooit<br />
een nie, maar nou word ek een. Nou sit ek miskien in omstandighede waar ek moet<br />
saamwerk met iemand wat dieselfde salaris as ek verdien, of meer, en wat ek sien kan<br />
nie die werk doen nie, en ek het nie genade of geduld meer nie. Ek dink dit is 'n baie<br />
groot frustrasie. Die nuus is 'n baie groot frustrasie omdat ons, al weet ons dat daar<br />
vroeër jare baie korrupsie was en ons nou besef dat SA, veral finansieel, is in 'n baie<br />
groot gemors. Iemand moet 'n mens blameer.<br />
Karin: Ek sien dit weer heeltemal uit 'n ander perspektief. Waar ek vir die afgelope tien<br />
jaar betrokke was in gemeenskapsontwikkeling in die swart gemeenskappe, waar ons<br />
hard gewerk het, ons het in 'n garage vergadering gehou, onder bome vergadering<br />
gehou, aan die gang gekom, regtig hard gewerk om iets te bereik. Ek het ook baie<br />
negatiewe belewenisse gehad, ek praat nou van my eie gevoelens. Waar jy absoluut
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p458<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
uitgehaal en gewys het, waar hulle jou aanvaar het, waar hulle gesê het jy is die ma<br />
van ons. Onse ma. Jy het jou Sotho naam gekry en alles. En na 'n sekere aantal jare,<br />
hoe hulle jou nog steeds nie vertrou nie, en hulle basies teen jou draai, en as<br />
omstandighede nie reg uitwerk nie, dat hulle dan sê, dis jou skuld. So, my eie gevoel<br />
is, daar sal nooit werklik wedersydse vertroue sal wees nie, daar is altyd soos hulle sê<br />
die inside politics.<br />
Hanlie: Dit is tragies, ek dink dit is wat sy bedoel het.<br />
Karin: Ek is op 'n stadium, dat ek nie meer bereid is om gemeenskapsontwikkeling te<br />
doen nie. Ek praat van in 'n makoekoe te begin.<br />
Hanlie: Jy voel nou amper soos Fransisco: you give and give and give, and it’s never<br />
enough. Dit is wat ek bedoel het, dit wat van die wit kant af gebeur het, is weer 'n ander<br />
faset van "ek doen dan nou alles, ek het dan nou gedink ek doen vir jou alles, en<br />
hoekom?"<br />
Karin: Dit is nie ek wat alles gedoen het nie, ons het saam besluit, en saam gedoen.<br />
Ons en hulle saam. Met gemeenskapswerk werk dit so, dat jy op dieselfde vlak inval as<br />
wat hulle is, vir hulle leiding gee, maar dat hulle self besluitneming moet doen. Die<br />
Engelse woord wat baie gebruik word, is empowerment. Jy vat iemand en jy empower<br />
hom.<br />
Hanlie: So jy is nog altyd die leier van die groep. Jy staan nog altyd bo, want you are<br />
busy with empowering.<br />
Karin: But if you empower, you let them lead.<br />
Hanlie: To hopefully one day where they will reach the same thing…<br />
Albert: Daai ding wat jy gesê het, Hanlie, dat jy hoop hulle sal omkeer, dat hulle wel<br />
wedersydse vertroue gaan kry, hoe in die lewe gaan ons dit regkry? Dawid Bosch skryf<br />
in 'n ding "ons as Christene is nie in die eerste plek bridge builders nie, ons is bridge<br />
crossers. Die brug is klaar daar. Hy praat spesifiek van die brug wat Christus vir ons<br />
geslaan het, tussen alle mense. Dit is klaar daar, ons moet daai brug net oorsteek. En<br />
veral as mens praat binne 'n kerkgemeenskap, 'n Christelike gemeenskap. Nie
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p459<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
noodwendig kerk nie, maar Christene onderling, waarvan 70 persent van die land sê<br />
hulle is …<br />
Hanlie: Daai syfers moet jy nou maar ophou noem, want ons weet almal mos dit is nie<br />
so nie.<br />
Albert: 'n Baie groot persentasie van ons land is dan ten minste nominaal Christene.<br />
Hanlie: Ja, maar soos wat ons nou al gehoor het, ook uit gesprekke hier beteken dit<br />
blykbaar nie dat jy iemand as jou gelyke beskou nie.<br />
Danie: Kan ek net iets sê ten opsigte wat die bedreig betref. Ek praat nie politiek nie,<br />
en ek kyk ook nie na kleur nie, kom ons speel kleurblind. Wat is jou kanse om verkrag<br />
te word, beroof te word? Dat as jy nou hier uitstap dat jou motor gesteel is, dat as jy by<br />
die huis kom dit rot en kaal besteel is? Ek dink dit is die feite van die dag, en ek luister<br />
in die oggende, is hier 'n Polisie spesialis wat realistiese statistieke gee oor die goed.<br />
Ons is baie bevoorreg om hier in hierdie omgewing nie so bedreig te wees soos wat<br />
die mense in Gauteng area is nie. Dit is vir my die essensie van die dag, jy word<br />
gekonfronteer nie deur teorieë nie, maar deur feite. Ek is gekonfronteer. Ons het<br />
hierdie week in die werksituasie 'n skrywe gekry, wat sê dat alle bevorderings, dit wil sê<br />
van 53 000 personeel, vir 'n blanke, bestaan nie meer nie, slegs swartes sal bevorder<br />
word. Nou kan ek ook net sê dat na 28 jaar se uiters lojale diens, uiters harde werk,<br />
studie. Op 'n 45-jarige ouderdom, moet ek myself konfronteer deur te sê jy het nie<br />
meer 'n toekoms nie. En baie dinge wat emosies opwek wat hiermee saamgaan. As jy<br />
in Gauteng reis, kom jy by paaie uit waar daar torings is, in die nag is daar mense wat<br />
sit met masjiengewere om jou te help dat jy nie beroof word van jou motor nie. Daar<br />
word ook gesê dat as jy in Gauteng rondry, jy stop nie by 'n vier rigting kruising nie, jy<br />
ry net. Dis beter om in 'n ongeluk om te kom, as wat 'n ou 'n rewolwer teen jou kop hou.<br />
As jy 'n koerant oopmaak, nou praat ons weer van die media, die TV, op die<br />
voorblaaie, ons sien dit, dis feite wat gebeur. As ons kyk na die statistiek. Dit is alles<br />
wat in 'n tregter in afloop na 'n punt toe, en daardie punt kom dan nou ongelukkig uit in<br />
'n kleur situasie. Ek veronskuldig nie die blanke nie, want die blanke is deel van die<br />
misdaad, maar ongelukkig, dis die verkeerde woord, maar dit wat gebeur, die feite van<br />
die dag, dit wat aan die orde van die dag is, is ek moet dit ook vir myself dit sê, die<br />
moontlikheid is baie groot dat ons in die nag wakker word en hier is rowers in ons huis<br />
wat ons in die eerste plek wil doodmaak. Want as jy kyk die plaasmoorde, hoe bisar is<br />
dit. Dan haal ek my hoed af vir die vrou van die mense wat hier op George so 'n ruk
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p460<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
terug vermoor en verkrag en verbrand is, daardie vrou vergewe haar verkragter. Dit is<br />
feite.<br />
Hanlie: Dit is presies wat ek bedoel het, ek het gesê ons het dit nie geken nie, en nou<br />
is al hierdie dinge, al hierdie frustrasies van finansies, moord, al hierdie dinge, ek het<br />
net probeer sê dit is een van die redes waarom mense nou nog in die tregter se punt,<br />
rassisties optree. Omdat hulle volgens my – foutiewelik dan – net soos wat ons verlede<br />
keer gepraat het, sê maar dit is dan net swart mense wat misdaad pleeg. Hulle koppel<br />
dit aan kleur. En ek sê, ons moet kyk na die land se bevolking, en as ons moet sê hier<br />
kom 10 mense in, 9 van hulle is swart, 1 van hulle is 'n moordenaar, dan is die kans tog<br />
90 persent dat hy swart sal wees. Dit is maar al wat aan die gang is. Dit is nie omdat hy<br />
swart is dat hy die moordenaar is nie, dit is net vanweë die hoeveelheid mense dat hy<br />
per toeval swart is. En al hierdie selfde angste en vrese het die swart mense ook,<br />
indien nie nog erger nie.<br />
Albert: Ek wil duiwelsadvokaat speel en vra, die goed wat DANIE noem wat realiteite is<br />
waarmee ons gekonfronteer word, dit is ook waar van alle gemeenskappe, maar was<br />
dit nie ook 'n deel van die ou bedeling, van die ou SA nie? Ons is gelukkig daarvan<br />
weerhou, of dit is van ons weerhou, maar is dit nie maar deel van die ou SA gewees<br />
nie? Dat dit maar die patroon was soos dit in die swart woonbuurte gegaan het met die<br />
aanrandings en die moorde en die goeters nie?<br />
Hanlie: Dit is nie vir hulle so nuut soos vir ons nie.<br />
Danie: Ek wil net twee dingetjies gou stel. Dit wat ek nou hier opgenoem het, sien ek<br />
afkomstig, geïnisieer, geïnisieer deur die duiwel. Satan geïnspireer.<br />
Hanlie: Trouens alles boos is deur satan geïnspireer.<br />
Danie: Goed, so kom ons stem ten minste daaroor saam. Daarmee saam sny ons ook<br />
kleur uit, dan besef ek as Christen waar my sendingwerk moet lê. Waar my sentimente<br />
wat dit aanbetref moet lê. Die tweede dinge wat ek net wil noem, is van my personeel<br />
wat in Thabong woon, in van die meer gegoede dele van daardie area, weier om in die<br />
nag uitgeroep te word na satelliet-sentrales wat 500 meter van sy huis af is. Hy sê vir<br />
my hy is doodbang. As die son sak, kan hy dit nie waag uit sy huis uit nie. So ek gee<br />
toe, dit wat daar gebeur, het nou oorgespoel. Daar is nou meer 'n vryheid wat<br />
oorbeweeg het na die wat het. 'n Ander interessante mening wat ek net miskien in u
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p461<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
midde wil laat: 'n Vrou van Johannesburg en haar dogter het as vlugtelinge na<br />
Australië toe gegaan, waar haar saak nou aangehoor is deur 'n tribunaal, waar sy nou<br />
vertel het hoe sy beroof is, en haar motor twee keer verhoor is. Toe stuur hulle haar<br />
terug na haar land toe, want hulle sê toe dit is as gevolg van 'n situasie van mense wat<br />
het, en ander wat nie het nie. Ek laat maar die gedagte by julle.<br />
Ben: Daar is nou baie bitterheid ook oor die saak van Huis Ougoud. Die swarte mense<br />
het R350 miljoen wat vir bejaarde huise sorg, het hulle weggeneem. En Huis Ougoud<br />
het nou vir drie maande geen subsidie gekry nie. En so ook ander, baie ouetehuise<br />
gaan nou moet sluit. Dan ook van mense wat hoë poste in die regering het, wat so die<br />
geld steel en verkwis. En hoe dat voertuie wat met duisende der duisende rande op die<br />
pad beroof word en wagte geskiet word. Mense is baie bitter.<br />
Albert: Dit is so, maar ek dink …<br />
Hanlie: Die swartmense is daarmee saam ook baie bitter en kwaad oor die top<br />
struktuur wat geld steel en korrupsie …<br />
Albert: Ek dink regtig ons sal 'n skuif moet maak in ons manier van dink, om dit nie<br />
noodwendig te koppel aan ras meer nie. Jy het die stelling gemaak dat 9 uit 10 mense<br />
swart is, wat sal maak dat 90 persent van die misdadigers swart is. Maar as mens<br />
ander kategorieë sou aanwend en sê kom ons praat van ekonomiese kategorieë, rykes<br />
en minder rykes. Wie is die ouens wat by misdaad betrokke gaan wees? Dit speel ook<br />
'n rol.<br />
Hanlie: Tensy jy nou van die groot witboordjie-misdaad, die werklike groot, miljoene<br />
rande se goed praat<br />
Johan: Ek wil aansluit by die bedreiging en daai punte wat jy vanaand net so wou<br />
aanraak: Dit is vir my interessant dat die kwessie van bedreiging nou ter sprake kom<br />
noudat apartheid van die wetboeke af is. Die hele rede waarom apartheid op die<br />
wetboeke gekom het, was bedreiging: die witman het bedreig gevoel dat hy nie meer<br />
geleenthede in hierdie stuk grondgebied gaan hê nie. Dit het 'n lang aanloop gehad,<br />
maar ons was bedreig en daarom het hulle gesê liewers ons op ons eie. Nou het daar<br />
40 jaar verloop, dit was nie 'n sukses nie, nou is dit weer afgeskaf. Nou is daar weer<br />
bedreiging. So wie wen?
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p462<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
Danie: Dit sal nooit ophou nie. Ek lees Paul Kruger se verkiesingsmanifeste, waar hy<br />
praat van die Naturelle probleem. En hy sê daarin, die persoon wat hierdie naturelle<br />
probleem kan oplos, moet nog gebore word. So selfs hy het daardie tyd al besef, die<br />
geweldige omvang van die hele probleem.<br />
Hanlie: Tyd, ons het nie baie daarvan nie, maar dis al wat dit kan verander.<br />
Elsa: As mens kyk na Amerika, hoe lank terug is klein apartheid nou al by hulle<br />
afgestel, en daar is nog steeds rasse wrywing …<br />
Hanlie: Maar daar is die blankes die grootste hoeveelheid, daarom kon dit aangaan.<br />
Maar hier in hierdie land gaan jy as blanke, as jy nie aanpas nie, het jy nie 'n kans nie.<br />
Danie: In Amerika dink ek, praat hulle van 2 persent.<br />
Elsa: Die mense daar is nog steeds in wrywing met mekaar.<br />
Hanlie: Maar daarom hou dit aan, omdat die een groep soveel groter is as die ander.<br />
Nou hier by ons sal dit ook aanhou as die klein groepie nie aanpas nie. Ons sal soos 'n<br />
Amerika wat teenoorgesteld is, word. Ek stem saam met Ben as hy sê vir ons kinders<br />
gaan beter wees, en hulle kinders gaan dit makliker vind, veral as ons skole nou vinnig<br />
verander. In ons gebied, die tyd gaan nog kom dat Riebeeckstad 50/50 of dalk baie<br />
meer swart gaan word. Daai tyd gaan kom.<br />
Albert: Dis die een scenario. Die ander een is dat daar al hoe meer polarisasie gaan<br />
kom, en dis waarvoor ek bang is. Dat mense al hoe meer gepolariseer gaan word<br />
rondom rasse lyne en dat ons 20 jaar van nou af nie in vrede met mekaar gaan<br />
saamleef nie, maar in 'n permanente staat van burgeroorlog.<br />
Danie: Maar dit bring my by 'n baie interessante ander onderwerp uit, dit is die<br />
dinamika van groepvorming. Ek het vir u gesê dat van 1976 af is by ons<br />
anderskleuriges aangestel. En dan hou ons 'n geleentheid in werksure of na ure, of in<br />
'n gewone vergadering, teetyd, dan vorm die groepe spontaan. Hoekom? Ons weet<br />
nie. Ons nooi hierdie mense uit na geleenthede na ure. Wat gebeur? Daar is sitplek vir<br />
almal. Hulle gaan sit nog steeds in groepe. Ek kan lekker met Piet gesels, ek gaan sit<br />
nog steeds by Piet. En so is daar blanke groepe en so is daar swart groepe. Daarom<br />
sê ek, die dinamika van groepvorming moet ons nie buite rekening laat nie.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p463<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
Albert: Dit hoef nie 'n probleem te wees nie. Die dilemma het gekom toe ons destyds<br />
besluit het jy mag nie daar gaan sit nie, of jy moet daar gaan sit. Ek wil graag terugkom<br />
na die vraag wat ek aan die begin gevra het, rondom groot en klein apartheid. Wat sit<br />
daar agter? Op daai bladsye wat ek uitgedeel het, het ek aanhalings, byvoorbeeld daar<br />
is twee aanhalings, die een ou praat van The monstrous evil of apartheid. Net twee<br />
aanhalings ondertoe praat iemand van "daardie bona-fide blaps". Verwysende na die<br />
stelsel van apartheid. Tussen-in is daar die stelling it was this (the major apartheid<br />
laws) that convinced me that apartheid was not just a political deviation or an error, but<br />
something so fundamentally evil as to be a blasphemy.<br />
Elsa: As jy kyk na wie dit gesê het: The monstrous evil of apartheid is sekerlik gesê<br />
deur iemand wat aan die lydende party van apartheid was, en die "bona fide blaps" een<br />
van die bevoorregtes. Ons het nie apartheid so sleg beleef nie, dit het ons nie sleg<br />
geraak nie, ons was aanmekaar die bevoorregtes. Die swartmense het die "evil" van<br />
apartheid beleef.<br />
Albert: Die laaste aanhalings the very nature of all separation of people of different<br />
races, denies fundamental biblical teaching that all humanity is a creative image of<br />
God, teaching so central to a Christian’s faith, that it cannot be denied by Christians<br />
without denying their Christian commitment. Dis kwaai goete hierdie.<br />
Hanlie: Wat wil jy hê moet ons daarvan sê?<br />
Johan: My eerste reaksie op die laaste een is, nou sal iemand dit vir my sekerlik<br />
teologies kan verklaar. Ek stem heeltemal saam met wat daar staan. Maar hoekom is<br />
daar dan verskillende mense gemaak? Hoekom is daar verskillende rasse? Hoekom is<br />
daar verskillende tale?<br />
Hanlie: Hoekom is alle blomme nie wit nie?<br />
Johan: Nou maar presies. Dit moet tog 'n rol speel ook, dat ons kan apart wees in 'n<br />
sin. Nie beter nie, maar apart.<br />
Hanlie: Al die blommetjies kan maar deurmekaar groei.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p464<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
Danie: Ek wil daarby aansluit, kyk maar in die Ou Testament: die Israeliete, hoe suiwer<br />
moes hulle wees. Waar moes hulle vir hulle gaan vrouens soek het?<br />
Albert: Dit was om godsdienstige redes, nie om rassistiese redes nie.<br />
Hanlie: Omdat hulle nie met afgodsaanbidders as vrouens trou nie.<br />
Danie: Was die Moabiete nie ook 'n donker vel nie?<br />
Hanlie: Wil julle 'n groot klip hê? Ek dink die Here was baie donker van kleur, en ek<br />
dink sy hare was werklik soos wol, soos dit in die Bybel beskryf word.<br />
Danie: Ek het baie daaraan ook al gedink, hoe visualiseer ons God? Ons het tog 'n<br />
pretjie van die Opperwese en aanvanklik het ek nooit gedink dat God byvoorbeeld<br />
swart kan wees nie. Die swartman dink God is swart. Die witman dink Hy is wit.<br />
Hanlie: Mag ek vir jou sê: die swart kinders in die RI (religious instruction) klasse wat<br />
ek mee gepraat het, hulle het grootgeword met ons Engelse Kinderbybels waarin<br />
Christus wit is. En eers wanneer hulle geweldig ouer word en hier by graad 11 kom, of<br />
hulle het 'n politiese huis gehad, wat polities standpunt ingeneem het, dan het hulle<br />
eers die vrae begin vra. Ook wat dít betref het ons sendelinge Christus ingedra in<br />
Afrika dat hy wit is. Ons het vir hulle prentjies gewys asof hy wit was.<br />
Danie: Ek dink nie dit was met opset gedoen nie.<br />
Hanlie: Natuurlik nie, dit is die manier waarop jy in jou binneste gedink het.<br />
Johan: Wat sou realisties wees? Hoeveel swart Jode is daar? Die geslag van Dawid<br />
wat ons lees, was rooi van gelaat gewees. Dis nie vir my belangrik nie, maar … (Almal<br />
praat saam – onduidelik).<br />
Albert: Ek hoor wat jy sê, dat God ons wittes en swartes en geles en rooies en sulke<br />
kleure gemaak het. God het ons so gemaak in sy alwetendheid en sy wysheid. Die<br />
dilemma lyk vir my, het ingekom toe ons hulle uitmekaar gedwing het. Nou vra ek weer<br />
die vraag, wat lê aan die grondslag van apartheid? Ek neig nou in 'n ander rigting. Jy<br />
het laas week die woord gebruik “verontmens”, die Engelse “dehumanising”. Ds.<br />
Skosana se M-skripsie wat hy vir my gegee het, beklemtoon juis weer daai punt. Die
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p465<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
feit dat swart mense nie as mense gesien is nie. Ek het nou die dag 'n gesprek gehad<br />
met twee mense wat vir my iets soortgelyks gesê het, dit was hulle ervaring uit die<br />
anderkant van die kleurgrens. Hulle is nie as mense, as gelyke mense gereken nie. Dit<br />
is waarom 'n mens die aanhalings kry van dit is nie net 'n bona-fide blaps nie, hierdie<br />
ding is 'n kettery. Wat is 'n kettery? 'n Kettery is 'n standpunt wat jy inneem wat so in<br />
stryd is met die kern van jou geloof, dat jy nie aan altwee kan vashou nie, dit is twee<br />
teenstrydige goeters. En daai laaste aanhaling wat ek gelees het kom van die<br />
Wêreldbond van gereformeerde Kerke, wat 'n baie behoudende wêreldliggaam is. Ons<br />
sou nou sê iemand soos die Wêreldraad van kerke is baie liberaal. Hierdie ouens is<br />
alles behalwe liberaal, hulle is baie meer behoudend in baie opsigte. Hulle sê jy kan nie<br />
vashou aan Christus se verdienste wat vir alle mense daar is en in dieselfde tyd 'n<br />
onderskeid tref tussen mense dat een ras hoër is, beter is as 'n ander ras nie. Jy kan<br />
nie altwee doen nie. Dit is kettery. Dit was vir ons 'n geweldige ding toe ouens dit gesê<br />
het. En dit is nog steeds. Dis is 'n groot issues by ons as blankes. Hoe kon die<br />
kleurlingkerk dit destyds van ons gesê het?<br />
Danie: Hier staan in hierdie laaste een force separation, so dit is forced. Daarom bly ek<br />
nog steeds by my standpunt van groepvorming sal ons nooit kan keer nie. Dit gaan hier<br />
oor forced separation. En daarmee stem ek saam.<br />
Albert: Dit is wat apartheid was. Dit wás forced separation.<br />
Johan: Dit oplossing vorentoe, om mense bymekaar of meer lief vir mekaar te laat kry,<br />
is dan nou om groepvorming vrywilliglik toe te laat. Dan moet daar juis nie nou<br />
wetgewing wees wat my wil verplig om my kind in 'n Engelse skool te sit, terwyl ek wil<br />
hê hy moet in 'n Afrikaanse skool wees. Gemengde skole gaan tog uiteindelik Engels<br />
as 'n spreektaal hê. Die oplossing is dan, laat vrywillige assosiasie plaasvind, wat nie<br />
nou gebeur in die na-apartheid era nie.<br />
Danie: En dis reeds die minderheidsgroepe wat daaronder ly, en dit wat ek nou sê was<br />
vir my deel van die vrees gewees, die minderheidsgroepe. Want die Vryheidsfront<br />
gaan ook nou aan oor die internasionale regte van die minderheidsgroepe. So dit is<br />
deel van die bedreiging. Ek wil tog net hê dat ons die persepsie in ons agterkoppe<br />
moet hou as ons vra waar kom die vandaan, die motief van apartheid. Ek hou daarvan<br />
om dit verder terug te vat. Selfs die effek van die 2de wêreldoorlog op die huisgesinne,<br />
die liberalisme binne huisgesinne. Dit is soos 'n vloedgolf wat aangespoel kom, en
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p466<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
iewers is jy op daardie brander wat aangevoer kom totdat dit op die strand uitgespoel<br />
kom.<br />
Albert: Dan is ons weer terug by wat Vusi Mona in daai artikel sê dit is goed en wel,<br />
hierdie dinge wat hy noem sosialisering, dit speel 'n rol, die nagevolg van die 2de<br />
wêreldoorlog, die armblanke vraagstuk, al daai goed speel 'n rol om ons in 'n bepaalde<br />
manier ingedruk het sodat ons by die beleid van apartheid uitgekom het.<br />
Danie: Onthou net, apartheid het in 1660 begin.<br />
Albert: Rassisme. Die werklike beleid van apartheid, was 'n wetgewing van '48 af.<br />
Danie: Nee, die wetgewing was al vroeër gewees. Dit het ek bewys.<br />
Albert: Die feit van die saak is, ons het in 'n situasie beland waar ons doelbewus<br />
gediskrimineer het, in die negatiewe sin van die woord, tussen mense, bloot op grond<br />
van die velkleur wat die persoon gehad het. Ons het so grootgeword, ons het die redes<br />
daarvoor aangevoer in die eerste twee gesprekke, wat maak 'n mens met hierdie ding<br />
wat Vusi hier sê: elkeen van ons het tog 'n eie manier van dink daaroor gehad? Dit<br />
krap my om as mens sulke goeters lees. Hier is van die anders goeters wat die kerk<br />
byvoorbeeld gesê het: "apartheid het op so 'n wyse begin funksioneer, dat 'n gedeelte<br />
van die landsbevolking dit ervaar het as 'n onderdrukkende sisteem, 'n gedwonge<br />
skeiding tussen mense in werklikheid een groep onregmatig bo die ander bevoordeel".<br />
Dit het ons eers in 1990 gesê.<br />
Hanlie: Is ons nou by die kerk? Waarheen is jy nou op pad?<br />
Danie: Oor die aan die slaap van die kerk, dit wil ek nou op 'n baie mooi en respekvolle<br />
wyse sê, en ek weet nie hoe om dit uit te druk nie, maar die kerk is vir my op baie, baie<br />
terreine vas aan die slaap. Met elke keer as daar iets, 'n ontploffing plaasvind, dan sê<br />
die kerk maar dit moes so gewees het. As daar iets is oor aborsie, skrik die kerk te laat<br />
wakker. As daar iets is oor pornografie, skrif die kerk te laat wakker. Dis my<br />
persoonlike ervaring hoe ek die kerk ervaar, dis altyd net te laat.<br />
Albert: Hanlie, om jou vraag te antwoord, nee, ek is nie by die kerk as sulks nie, maar<br />
in die breë.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p467<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
Hanlie: Ek volg nie vanaand so lekker jou gedagtegang nie. Ons praat 'n bietjie so.<br />
(beduie deurmekaar).<br />
Danie: Hanlie is vanaand haastig.<br />
Elsa: Jy wil weet wat daar agter sit, Albert, en dat ons elkeen ook ons eie denke gehad<br />
het. Maar ek dink dit is maar ons mense se inherente gierigheid, of boosheid of wat<br />
ook al. Ek meen as jy in 'n bevoorregte posisie is staan jy dit nie sommer so maklik af<br />
vir iemand anders nie. Ons het in ons agterkoppe geweet dit is verkeerd, maar ons het<br />
die bevoorregte posisie gehad. Ons het lekker gelewe, en dié mense het vir ons al die<br />
werk gedoen, en al die voorregte wat daarmee gepaard gaan, hoekom sal ons dit nou<br />
wil afstel dan? Hoekom sal ons dan wil prysgee wat ons het?<br />
Albert: Die eerste aanhalings gaan juis daaroor, oor die goedkoop arbeid, die stryd<br />
tussen die mielieboere en die mynbase. Dan is ons terug by wat Johan vroeër gesê<br />
het: die vrees, die angs, die bedreiging. Destyds was die bedreiging aanvanklik dat ons<br />
Westerse beskawing in SA oorspoel sou word deur swart mense. Later van tyd het ons<br />
gedink dat as ons sou ingee of verander, dan verloor ons dit wat ons het. Ek hoor nog<br />
steeds by baie van ons witmense dat ons nog steeds nie wil saamstem nie en sê daar<br />
was ook iets verkeerd nie.<br />
Johan: Ek wil nog steeds sê, jy het my nou aan die lees. Boeke wat ek nie wil lees nie,<br />
ek is veronderstel om te studeer. Ek het 'n boek gelees "Verwoerd aan die woord", wat<br />
my Broederbond oupa lank terug vir my gegee het, wat al sy toesprake van 1948 tot<br />
'62 in het. Daai man het nie sleg bedoel met apartheid nie, nêrens is daar gesê hulle is<br />
so sleg of so nie. Dit was vir die behoud van Suid-Afrikaner gewees wat self deur die<br />
tweede vryheidsoorlog is, wat deur die depressie is, wat gewerk het vir wat hy geword<br />
het. Wat nie hand-outs gevra het nie. Hy het nooit sleg bedoel nie, die sleg het later<br />
gekom. Dis 'n ander ding wat ek wil sê, het iemand al ooit – ek het dit nog nie hier<br />
gehoor nie – die invloed van die kommunisme op ons beeld van dat apartheid so sleg<br />
is, gaan bepaal. As ons nou vat dat kommunisme deur die duiwel geïnspireer is …<br />
Danie: En die Amerikaners …<br />
Hanlie: Ek wil jou dadelik opponeer, die suiwer kommunistiese filosofie is vir my<br />
heeltemal aanvaarbaar.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p468<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
Johan: Soos wat hy toegepas is in Suid-Afrika van 1960 af, die tyd toe ons begin het<br />
met die bos oorlog. Hoekom ek dit nou sê: Albert Letuli (dink ek) het in 1948 al vir<br />
Malan gesê toe hy aan bewind gekom het, ons moet gaan sit en ons moet hierdie land<br />
van ons verdeel dat hierdie verskille tussen ons uitgesorteer kan word. Toe het Malan<br />
vir hom gesê aikôna, hierdie land is die blankes s’n. Toe vra die skrywer – ek weet nie<br />
wie was dit nie, maar sy opmerking was: as Malan maar net daardie kans gebruik het<br />
was ons nou baie mooi opgesplit gewees. Maar juis die weerstand wat die swartman<br />
toe, na verloop van tien, veertien jaar, opgehoop het, na '48, aangevuur deur die<br />
kommunisme wat toe vreeslik verrys. Vergeet ons dit? Vergeet ons dat die duiwel ook<br />
agter hierdie … Apartheid is verkeerd, ek wil nie sê apartheid is reg nie, maar die feit<br />
dat dit so opgeblaas is, dat ons, die Afrikaners so duiwels is soos wat hierdie aanhaling<br />
sê … Ons moenie die ou duiweltjie se rol in hierdie ontevredenheid in SA …<br />
Albert: Sê jy met ander woorde, as daar nie iets was soos kommunisme nie, sou ons<br />
anders gekyk het na apartheid, sou ons vanaand anders teruggekyk het na apartheid.<br />
Johan: Sou daar dalk baie minder geweld gewees het in die land, sou ons dalk eerder<br />
om 'n ronde tafel gesit het en die land verdeel het of dan saamgestem het, ek weet nie.<br />
Elsa: No ways. Ons is reeds bang gemaak met hierdie verskriklike kommunistiese<br />
monster, ek meen, dit was hoekom ons ons grense verdedig het. Want hierdie<br />
verskriklike kommunistiese monster gaan ons land kom verswelg. Ek meen nou is<br />
apartheid afgestel, en wat het nou van kommunisme geword? Wat het van daai<br />
verskriklike bedreiging geword?<br />
Danie: Dit is wat nou interessant is. As jy kyk hoeveel kommuniste sit vandag in hoë<br />
kapitalistiese posisies. En nou word daardie kommunis, (wat is hierdie vakbondleier se<br />
naam tog) kyk net in watse snyerspakke hy per geleentheid opdaag, en besigheidsklas<br />
vlieg. So hulle proe ook nou die kapitalistiese stelsel en hulle sal dit nooit laat los nie.<br />
Hanlie: Ek dink kommunisme in SA was buitendien nooit dieselfde as in Rusland nie.<br />
Kan ek net gou vir julle iets vra. Kan ek net so 'n klein bietjie afwyk. Ek wil net graag<br />
weet, ek is nie 'n filosoof of 'n geskiedkundige nie, maar toe jy jonger was, wat het die<br />
woord kommunisme vir jou beteken? Toe jy op skool was, of op varsity, of jonk gewerk<br />
het. Wat het die woord kommunisme vir jou beteken? Waaraan het jy gedink as jy die<br />
woord gehoor het.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p469<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
Elsa: Vir my was dit die Antichris wat ons moes beveg, wat ons Christendom bedreig.<br />
Johan: Dit was 'n verbode onderwerp in die eerste plek. Jy het nie daaroor gepraat nie.<br />
Hanlie: Wat het in jou kop aangegaan as iemand gesê het "kommunisme"?<br />
Johan: Ek het nie in die eerste plek gedink aan 'n ekonomiese stelsel nie.<br />
Hanlie: Het ons nie almal gedink, deur ons NG Kerk ingegee, dit is iemand wat nie aan<br />
God glo nie. 'n Kommunis is iemand wat nie in god glo nie. Negentig persent van die<br />
kinders waarmee ek gepraat het in my hele skoolloopbaan, beteken kommunisme voor<br />
"jy glo nie in God nie".<br />
Albert: En vir my daarmee saam: 'n baie negatiewe konnotasie. Uiteraard as jy nie in<br />
God glo nie sou dit vir ons as blankes Suid-Afrikaners negatief wees. Maar ek bedoel<br />
die label kommunis. Sias het laas keer daarna verwys toe hy sê waar hy ry in<br />
Wesselsbron met die swart vrou voor in die kar by hom en dan kyk die boere vir hom<br />
uit hulle bakkies en dan sê hulle seker "daar ry 'n groot liberalis, kommunis."<br />
Hanlie: Kommunisme het net een label gehad in SA, of net twee: dit was goddeloos of<br />
die monster wat ons land gaan oorneem, dit was waaroor baie van ons jong seuns en<br />
manne op die grens gaan veg het, terwyl hulle nie eers geweet het wat kommunisme<br />
regtig is nie. Ek is nou nie baie lus om Karl Marx se Manifes te gaan soek en lees nie,<br />
julle wat so oulik lees, kan dit gerus doen. Dit is nou net vir my nog een van die<br />
wanopvattings waaronder ons grootgeword het en ons jongmense geleef het, en dit is<br />
'n baie eensydige eng … Dis soos met alles, as jy nie kennis het van iets nie, as jy nie<br />
werklik 'n studie gemaak het daarvan nie, en jy het maar net daarvan gehoor by<br />
iemand, jou pa of jou ouma of jou oom kommunisme is van die duiwel af, 'n kommunis<br />
glo nie in God nie, dan hou jy net die een feit-jie in jou kop en jy vergeet van al die<br />
ander aspekte van kommunisme.<br />
Danie: Dit is waarop die meeste mense hulle standpunte handhaaf. Ek sê vanaand vir<br />
my vrou: Dis wat my irriteer as mense net praat oor dit wat hulle gehoor het. Sulke<br />
halwe waarhede en dan maak hulle dit 'n volle waarheid.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p470<br />
585<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
Albert: Dit is van die mites waarmee ons grootgeword het, ons het altyd iets gehad om<br />
teen te wees. Ons kan dit baie goed doen. Ons is téén kommunisme, téén die swart<br />
gevaar, téén misdaad. As ons iets het om téén te wees, dan is ons amper gelukkiger.<br />
Danie: Is dit nie deel van 'n mens se oorlewing nie?<br />
Albert: Maar in die proses is mens totaal en al misbruik, ons het hierdie, kommunisme<br />
is vir ons geteken as hierdie bedreiging, in die proses is die legitieme besware van<br />
swartmense wat gewoonlik met kommunisme geassosieer was, wat hulle teen die<br />
stelsel gehad het, is van die tafel afgevee. Dit is nie raakgesien nie. Dit is alles<br />
ingekleur onder die noemer "kommunisme". As ouens beswaar maak teen die<br />
gedwonge verskuiwing van mense byvoorbeeld, dan het ons die etiket daaraan gesit:<br />
dit is kommunisties geïnspireerd, of dit is kommuniste wat dit doen. En daarmee is dit<br />
afgehandel, nou hoef jy nie verder te dink daaroor nie, daar is klaar vir jou gedink.<br />
Einde van die storie.<br />
Danie: Ons moet net 'n feit beklemtoon, dat kommunisme, sosialisme, kapitalisme, al<br />
hierdie -ismes is finansiële instellings, in die eerste plek. Dit moet ons besef. Dit was vir<br />
my 'n openbaring gewees. En nie in die eerste plek 'n politieke of godsdienstige<br />
instelling nie.<br />
Albert: Hoekom het die swartes aanklank gevind by kommunisme? Juis omdat hulle<br />
aan die agterspeen gesuig het, ekonomies gesproke.<br />
Elsa: Ek weet nie veel van kommunisme nie, maar ek wonder of hierdie kommunisme<br />
nie vir die swartmense 'n rytuig was, 'n sisteem om hulle te help met hulle vryheidstryd.<br />
Dat dit nie vir hulle regtig oor die kommunisme gegaan het nie, hulle het iemand<br />
gesoek om hulle te help, finansieel en op watter manier ook al.<br />
Johan: Ek sê juis die teenoorgestelde, die kommuniste het apartheid gebruik om 'n<br />
atmosfeer in hierdie land te skep. Ek meen, wat was hulle beleid gewees? Dit was<br />
ekspansionisme, hulle wou hierdie land vat vir sy grondstowwe. Dit is presies waarop<br />
dit neerkom. Ekonomies van aard ja, maar … Hulle het die stelsel wat hier was, 'n baie<br />
nuttige rytuig gevind om te gebruik. Ek kan nie glo, na al my jare in die weermag, om te<br />
hoor dat kommunisme aanvaarbaar is vir Suid-Afrika nie.<br />
Danie: Julle het albei vir my 'n goeie standpunt wat dit betref.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p471<br />
622<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
Hanlie: Na watter regering verwys jy? Rusland, Kuba?<br />
Johan: Wat ook al. Die politieke stelsel van kommunisme, uiteindelik was dit almal,<br />
want hulle het apartheid gebruik. Rusland, Kuba, China. Wie was nie almal betrokke in<br />
Angola nie?<br />
Hanlie: Die kapitalisme wou Suid-Afrika hê. Of Amerika, of Frankryk wou Reunion hê.<br />
Enige politieke stelsel wou 'n land hê en het daarvoor gaan veg, maar nou dwaal ons<br />
ver af. Die feit as jy sou sê "kommunisme wou SA vat", ek meen kapitalisme wou in<br />
1900 SA vat.<br />
Johan: Dit was mense van buite af. Ons wou maar net dit wat ons het, verdedig teen<br />
iemand van buite af wat dit wou vat.<br />
Hanlie: Die iemand het van buite af gekom, ja, maar kapitalisme wou in 1900 SA van<br />
buite af vat. (Danie: Dit was Britse imperialisme.) Of imperialisme, maar dit is<br />
kapitalisme.<br />
Danie: Die vryemark stelsel, dit is kapitalisme. En op 'n breë grondslag werk dit,<br />
behalwe waar …<br />
Hanlie: … waar die mens by betrokke raak. Julle het net nou gesê van wie het wie<br />
gebruik, logies het die swartmense aanklank gevind by kommunisme, ook vanweë 'n<br />
halwe waarheid of 'n kwart waarheid, wat weer gesê het almal sal ewe veel hê, en<br />
logies daarom, daarom glo Cosatu nou nog hierdie mense.<br />
Danie: Net soos wat die mense geglo het daar sal yskaste uit die hemel uit reën.<br />
Hanlie: Ja, net so. En net soos wat ons ander dwaashede geglo het.<br />
Albert: Was dit nie 'n handige instrument in die hande van óns leiers om hulle<br />
volgelinge, óns, agter hulle geskaar te kry nie? In die proses ons almal te verenig teen<br />
hierdie bedreiging van die kommunisme wat ons gesê het op die noordgrens van<br />
Namibië was; waar ons gaan oorlog maak het: Angola en die plekke. En in die proses<br />
het ons maar weer bo-oor die eintlike probleem gekyk. Ons kleur hom in en ons veg<br />
teen hierdie prentjie wat ons ingekleur het, maar die eintlike prentjie wat daaragter sit,
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p472<br />
659<br />
660<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
ons totaal en al mis kyk. As daar nie 'n rede was waarom mense aangetrokke gevoel<br />
het tot byvoorbeeld kommunisme nie, dan sou dit mos nooit 'n issue gewees het nie.<br />
Maar daar was iets daaragter, maar in die proses dat ons kommuniste kon baklei, het<br />
ons nie nodig gehad om vrae te vra oor die dinge wat daaragter lê nie.<br />
Hanlie: Ek dink enige regering doen dit, en ek dink die huidige een sal dit ook doen. Op<br />
die oomblik gebruik hulle nou weer die ou apartheid, hulle ry nou weer op daai rug,<br />
totdat daar weer iets anders sal gebeur. Enige regering gebruik 'n stelsel of 'n ding om<br />
agter te skuil, om die gewone mens te beïnvloed, dat hy verkieslik so min as moontlik<br />
moet dink.<br />
Albert: Dit was jy nou sê is geweldig belangrik. Ons as blankes, Afrikaners, is nie<br />
denkende mense nie. Dit klink nou baie hard om sulke goed van onsself te sê, maar ek<br />
dink ons dink min oor goed.<br />
Hanlie: Ons kinders glad nie. Die swart kind is geweldig voor met politieke kennis en<br />
met redenasie vermoë by die blanke kind. Oor die hele verlede en alles weet hulle baie<br />
meer.<br />
Elsa: Dit is oor ons ou skool stelsel, ons het nie geleer om te dink nie. Ons moes soos<br />
papegaaie dit leer en dit opsê en dit neerskryf om jou standerd deur te kom. Jy mag<br />
nie verskil het van 'n onderwyser of 'n grootmens nie, so jy mag nooit self gedink het<br />
nie.<br />
Albert: 'n Grootmens vertel my nou die dag, as hy eksamen geskryf het, dan moes hy<br />
rekening hou met die vak, hy moes uiteraard sy werk ken, maar hy moes ook rekening<br />
hou met watter dosent dit is, en sy goeters so skryf dat hy daai dosent se manier van<br />
dink kan akkommodeer, anders is hy benadeel. Is dit nie dalk deel van ons oplossing<br />
nie, dat ons ons kinders en onsself moet leer om krities te kyk na goeters en krities en<br />
analities te dink oor goeters wat ons doen.<br />
Danie: Ek sal ook net objektief daar wou byvoeg.<br />
Albert: Vir sover objektiwiteit enigsins moontlik is, want elkeen van ons kyk maar vanuit<br />
sy gegewe situasie. Ons sal vir die res van ons lewens met 'n blanke oog daarna kyk,<br />
en die swart mense anders, want dit is hoe ons op hierdie stadium dink. Dit is 'n groot<br />
uitdaging om daarby verby te kom.
Bylaag 4: Gesprek 4 (10 September 1998)<br />
p473<br />
696<br />
697<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p474<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 5: 6 Oktober 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Ons het nou 'n lang breek gehad, wat sleg is, maar wat ook dalk goed was, dat<br />
ons kon loskom van die proses en weer kon gaan dink het oor die goed. Ek weet nie of<br />
julle daaroor gedink het nie.<br />
Ek was intussen Pretoria toe en ons het lang ure gespandeer aan hierdie goed. Elkeen<br />
het een uur gehad om te praat oor sy navorsing. Op die ou end het ons het twee ure<br />
oor hierdie navorsing gepraat – ʼn baie sinvolle gesprek. Ek hoop om volgende week as<br />
ek weer in Pretoria is by die Algemene Sinode, dan weer te gaan praat met 'n paar<br />
ouens. Ek hoop om goeie terugvoer te kry.<br />
Ek het vir julle geskryf dat ons moet praat oor hoeveel keer ons nog bymekaar moet<br />
kom. My beplanning is dat ons nog vier sessies moet hê, ag altesaam. En dan moet<br />
ons praat oor maniere waarop ek vir julle kan deurgee wat ek besig is om te skryf. Julle<br />
raak mede-outeurs. Al word julle name nie by die naam genoem nie, raak julle medeverantwoordelik,<br />
mede-aanspreeklik vir dit wat op die ou end op papier kom. Ek sal<br />
graag wil hê dat julle op 'n manier betrokke moet wees daarby. Ons sou kon dink<br />
daaraan om iewers in die loop van volgende jaar, dalk aan die einde van die eerste<br />
kwartaal, 'n geleentheid te kry waar ons weer bymekaar is vir 'n opvolg gesprek; wat<br />
ook al, net soos julle wil.<br />
Het julle gedink oor die pad vorentoe? Ek wil julle graag betrek by dit wat ek skryf, want<br />
ek skryf oor dit wat in hierdie groep gebeur. Dit wat julle gesê het, gaan 'n baie groot<br />
deel uitmaak van wat in die proefskrif staan op die ou end. As ek daar goed sê, moet<br />
ek myself gaan verantwoord teenoor julle oor hoekom ek dit sê. En julle het dan die reg<br />
om van my te verskil.<br />
Elsa: Kan jy nie maar soos jy nou maak met die gesprekke, deur uitdrukke te maak en<br />
vir ons te gee nie? Dan kan ons daar deurgaan en vir jou terugvoering gee. Soos wat<br />
ons op die oomblik maak.<br />
Albert: dit sou dalk die maklikste wees.<br />
Hanlie: Ek neem aan dit is 'n redelike lywige ding. Dit is nog in wording, nè?<br />
Albert: Ja. Ons praat waarskynlik in die orde van so 250 bladsye.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p475<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
Hanlie: En ons name word nie daarin genoem nie?<br />
Albert: Nee, julle staan net bekend as Albert en Ben ens.<br />
Hanlie: Ek gee regtig nie om wat jy daarin aan my toedig nie.<br />
Naomi: As ek 'n idee mag gee, dan dink ek 'n mens moet dit in die dieselfde trant doen<br />
as wat ons tans doen met die gesprekke. Dat ons wel die geleentheid kry om dit deur<br />
te gaan en dan by so 'n groepsbespreking terugvoering te kan gee as daar enige<br />
verskil is.<br />
Albert: Dan kan ek nog nie van datums praat nie.<br />
Naomi: Ja dit sal dan pro-rata moet geskied.<br />
Albert: Ja, ons moet maar kyk hoe ver ek geskryf het en dit dan maar hoofstuk vir<br />
hoofstuk hanteer. Dan moet ons maar daaroor praat, of individueel, of in 'n groep. Ek<br />
wil net die opening ook laat dat julle ook kan voel dat julle betrokke kan bly by die<br />
proses. Julle rol is nie klaar as ons die ag sessies agter die rug het nie. Ek sou julle<br />
insette ook graag verder wou hê.<br />
Johan: Ter wille van die gesprek vorentoe: het die navorsing al 'n titel? Weet ons eintlik<br />
wat doen ons hier?<br />
Albert: Ja. 'n Titel is ook weer 'n ding wat kan verander. Ek gaan die proefskrif in<br />
Engels skryf ook ter wille van 'n wyer leserskring, ook internasionaal. Moving forward<br />
from Apartheid Dit is die kern, die strekking van die tema. Ek fokus op hoe maak<br />
blankes 'n sukses van die toekoms, gegewe ons geskiedenis. Moving forward from<br />
Apartheid – dit is die sentrale lyn wat deurloop, ook in die proefskrif.<br />
Met dit in gedagte het ek gaan kyk na die goed wat ek gesê het ons moet afhandel<br />
voor ons klaarmaak. Die dinge wat nou vinnig op die tafel moet kom is skuld. Ons het<br />
al daaroor gepraat, maar wat maak ons met persoonlike skuld? Waar staan ons in<br />
terme van persoonlike skuld en persoonlike aanspreeklikheid? En ons reaksie daarop.<br />
Dan praat jy oor belydenis en dan natuurlik oor restitusie. Is dit goed wat ons<br />
identifiseer? Kan ons? Wil ons? Goed soos regstellende aksie – wat maak ons
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p476<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
daarmee. My gedagte vir vanaand is dat ons ernstig sal begin praat oor persoonlike<br />
skuld. In watter mate beskou ons onsself as skuldig? Ek het in die brief wat ek vir u<br />
gestuur het, vertel van een van die medewerkers wat 'n blanke vrou aanhaal wat sê die<br />
verandering het te vinnig gekom. En dan verwys die medewerker na 'n verhaal voor die<br />
WVK (wat deur Antjie Krog aangehaal word) van die swart vrou wat dat deur blanke<br />
polisiemanne aangerand word. En dan die vraag: Vir wie het die verandering te gou<br />
gekom?<br />
Ek sê weer dat dit mag lyk of ons sommer so in die rondte praat, maar daar kom sin<br />
daaruit. Ek weet nie of julle iets ander het wat julle wil hê ons oor moet praat hier aan<br />
die begin nie?<br />
Frans: So jy tel tog 'n lyn op in die gesprekke. Ek het twee gesprekke nie bygewoon<br />
nie, ek lees maar die transkripsies. Maar ek wonder dan ook: beweeg onsin 'n rigting,<br />
os dit sinvol?<br />
Albert: Ek dink dit is baie sinvol. Ons beweeg nie altyd so duidelik in 'n rigting nie, maar<br />
ek dink die goed waaroor ons praat is wesenlik belangrik. Dit wat ons hier vir mekaar<br />
sê is wat gewone gemiddelde Afrikaners vir mekaar sê. Ons praat nie akademies oor 'n<br />
klomp temas nie, maar ons verwoord , dink ek, wat in die harte van 'n klomp mede-<br />
Afrikaners leef. En dit is belangrik. Ons het dalk in die begin 'n bietjie lank stilgestaan<br />
by sekere sake, maar in die proses verwoord ons wat ’n klomp ander mense ook dink<br />
en nooit die geleentheid kry om te sê nie. En dit is juis wat 'n mens wil hê. Dit is goed<br />
wat jy nie 'n boeke kry nie, jy kry dit net hier. Iets anders wat iemand hier wil sê?<br />
Hanlie: Die tweede paragraaf van jou brief. Jy vra daar dat ons moet praat of ons<br />
besoekers wil nooi ens.<br />
Albert: Hoe voel julle daaroor? Dalk sal dit help as ek weer verduidelik wat ek doen. Ek<br />
praat tussendeur met swart mense en ander oor die gesprekke – en ek het nou weer 'n<br />
paar gesprekke wat voorlê. Dan reduseer dan maar wat hulle vir my sê en kom bied dit<br />
dan vir julle aan. Moet ons nie dalk van hulle self kry om met ons te kom praat nie? Dat<br />
ons met mekaar in gesprek gaan. Dat ons sê vertel vir ons wat is jou belewing. Hoe<br />
dink jy oor die pad vorentoe. Dit is tog op die ou end waarby ons wil uitkom, die pad<br />
vorentoe.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p477<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
Hanlie: As ek iets kan sê: Ek dink dit is die logiese uitvloeisel van 'n groep mense wat<br />
praat oor die pad vorentoe na apartheid. Dit kan vir my nie anders dat dit uitloop op 'n<br />
gesprek tussen gemengde kulture nie. Vir my persoonlik maak dit nie saak wat jy aan<br />
my toedig wanneer jy skryf nie, want ek het gehoor wat almal hier gesê het. Maar vir<br />
my sal die oefening futiel wees as ons hier stop en ons gaan nie aan nie. Dit beteken<br />
nie almal voel so nie, maar vir my eie gevoel sê dit dat die groei wat moet plaasvind<br />
tussen ons gedurende die ag sessies, sal moet uitloop op so 'n gesprek tussen<br />
verskillende kulture. Aan die nader kant het jy aan die begin gesê dat jou doel nie<br />
noodwendig was om ons te beïnvloed nie, maar om te hoor wat ons voel. Dit is vir my<br />
nogal 'n probleem. Ons kom as groep hier bymekaar om vir jou materiaal te gee om<br />
oor te skryf oor hoe ons of sekere mense in die samelewing voel. Maar as die<br />
bedoeling ook is dat ons daaruit iets moet haal, as dit vir ons ook iets moet beteken,<br />
dan moet ons op 'n punt kom waar ons met 'n gemengde groep hier dit en gesels.<br />
Albert: Ek het aan die begin gesê dat ek vir myself twee doelwitte gestel het vir hierdie<br />
gesprekke. Die een is om stof bymekaar te maak, maar die ander een is terapeuties.<br />
Dit moet ook vir ons sinvol wees om hier bymekaar te wees en te gesels.<br />
Hanlie: As dit vir my terapeuties moet wees, kan dit nie net stop by ons hier rondom die<br />
tafel nie.<br />
Elsa: Ek stem saam met Hanlie. Ek sal dit ook graag wil hê, al is dit dan net een of<br />
twee keer dat ons saam met swartmense hier kan sit en gesels.<br />
Naomi: As ek my mening kan lug. Ek voel dit was nodig dat ons eers met mekaar kon<br />
uitpluis hoe voel ons oor daaroor voordat ons werklik ander groepe en anderskleuriges<br />
kan betrek. Ek stem ook saam dit kan die gesprek in 'n positiewe of negatiewe rigting<br />
lei as ons hulle hier kry.<br />
Isak: Ek het nie 'n probleem nie. Ek dink dit kan interessant wees.<br />
Albert: een van die redes hoekom ek dit pertinent hier vra, is omdat ons nie die ander<br />
storie ken nie Ons ken die blanke storie, maar ons ken nie die ander storie nie. Ons<br />
kan aanhaal uit wat Antjie Krog skryf, ons kan aanhaal uit daai ander boeke wat jy nou<br />
so baie lees, Johan. Ons kan van hulle aanhaal, maar as ons dit uit die perd se bek<br />
kan hoor, is dit soveel beter.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p478<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
Karin: Ek voel eerlik dit waarmee ons nou hier besig is, is ek al lankal verby. Ek voel<br />
regtig so. Ek het hierdie pad al klaar geloop. Ons het ag jaar gelede al cross-cultural<br />
counselling gehad. So ek is al klaar daar verby.<br />
Albert: Almal van julle is in 'n besondere posisie. Almal van julle is op 'n manier daar<br />
deur. Dit het ek met die tyd eers agter gekom, maar ons deursnee lidmaat is nog nie<br />
eers op die punt waaroor ons nou hier praat nie, omdat ons in totaal aparte wêrelde<br />
leef.<br />
Frans: Ek het nie 'n probleem dat ons dit doen nie. Ek wil net vra, hoe gaan jy die<br />
ander groep kies, hoe gaan jy hulle identifiseer. Daar is ook 'n ander punt dat ons met<br />
so 'n gesprek sal moet waak, as dit die regte woord is, dat dit nie 'n beskuldigende<br />
gesprek raak nie: Jy het dit gedoen en jy het dat gedoen. As die gesprek in daardie<br />
rigting loop, gaan dit nie terapeuties wees nie.<br />
Albert: Nee, my bedoeling is dat ons as groep moet besluit wie ons hier wil hê. Ek dink<br />
nie aan 'n groep nie, maar een of hoogstens twee op 'n slag as ons dit meer as een<br />
keer gaan doen. Dat jy een of twee ouens kry om hulle kant te kom stel en dat ons met<br />
dié persoon in gesprek gaan daaroor en hy met ons.<br />
Hanlie: Ek wil net sê dat as jy net een persoon of twee wil kry, dan sal jy twee mense<br />
moet kry wat baie seker van hulle saak is, anders ... Stel jou nou voor jy word genooi.<br />
En jy is die enigste wit mens wat daar moet sit en hier dit die magdom swart mense. En<br />
elke vraag wat hulle vra, voel jy of jy in die beskuldigde bank sit. Ek hou glad nie van<br />
die idee van een of twee nie. Ek sou sê dan ten minste drie mense. Ten minste.<br />
Isak: Ons werk met getalle in die nuwe SA: Hulle werk spesifiek met getalle.<br />
Hanlie: En dan sou ek nogal graag 'n kleurling persoon wou by hê.<br />
Albert: Het julle iemand in gedagte?<br />
Isak: Ek het mense in gedagte, maar dit is mense wat saam met my werk. Dit kan dalk<br />
'n probleem wees.<br />
Hanlie: Dit is met my dieselfde. Almal wat ek in gedagte het, is van my kollegas.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p479<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
Frans: By ons op die stadsraad het ons 'n swart man dieselfde politiese oortuiging het<br />
en ons het 'n kleurling dame ook.<br />
Elsa: "Wat dieselfde politiese oortuiging het" – wat bedoel jy?<br />
Frans: Wat ons het. Laat ek dit anders stel...<br />
Hanlie: Hoe weet jy wat ons oortuigings is? (Gelag en geskerts in die groep)<br />
Frans: Laat ek dit baie duidelik stel: Wat aan dieselfde politieke party behoort as ek. En<br />
ek noem dit vir wat die werd is.<br />
Hanlie: Ja, en ek het vir jou 'n hele klomp ANC ouens.<br />
Frans: Ek ken ook 'n klompie van hulle.<br />
Hanlie: Ek dink nie ons moet ons laat lei deur politieke affiliasies nie.<br />
Frans: My bedoeling was nie om dit polities te konnoteer nie.<br />
Albert: Kan ek maar soos ons by die kinderkrans maak: Bring elkeen volgende keer 'n<br />
maatjie saam. (Goedige gelag van die groep)<br />
Hanlie: Ons kan dit ook doen, dit kan miskien baie oulik werk. Ek het 'n baie wyse ou<br />
dominee-man wat op ons beheerraad is, wat dierbaar is. Hy is so 'n wyse man. Maar<br />
dit is miskien nogal 'n idee dat elkeen iemand saambring. Dit is nie te sê dat hulle sal<br />
wil kom nie.<br />
Albert: Ek dink 'n mens moet dit vir hulle baie mooi stel waaróór dit gaan. Ek sou dit vir<br />
hulle so verduidelik: Ek wil graag vir ons as blankes wil help om van die nuwe SA 'n<br />
sukses te maak. Ons kan nie almal Australië toe gaan nie – ons wil in elk geval nie<br />
gaan nie.<br />
Hanlie: Die mense met wie jy nou praat, stel hulle nie belang om by ons uit te kom nie?<br />
Die swartmense met wie jy praat.<br />
Albert: Ja, moontlik sou ek van hulle kon kry...
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p480<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
256<br />
Hanlie: Omdat hulle nou al 'n agtergrond het oor die dinge wat ons alreeds gesê het,<br />
terwyl as ons nou iemand inbring wat nog glad nie weet waaroor ons al gepraat het nie,<br />
dan kan ons dalk begin om alles weer van voor af te herhaal.<br />
Isak: Ek dink dat dit 'n baie goeie voorstel is. Dit is mense wat reeds die agtergrond<br />
het.<br />
Albert: Ek sal kyk of ek ten minste twee van hulle kan kry wat die vrymoedigheid sal hê<br />
om te kom om hier te praat. Maar moet ons nie dalk maar so maak dat ons elkeen vra<br />
om iemand saam te bring nie? Ons het genoeg plek hier.<br />
Hanlie: Kan ons nie kyk wat is die posisie en dan die 22ste daaroor praat nie? Dan kan<br />
ons sê wie wil kom en so meer. En dat ons dan dit maak vir die volgende byeenkoms.<br />
Albert: Goed kom ons maak dan so dat ons by die 22ste vir mekaar sê wie het ons wat<br />
bereid is om met ons te kom praat en dan reël ons dit vir die keer daarna. Dit gaan vir<br />
ons dan die kans gee om te gesels oor die sake wat wesenlik belangrik is en ons nog<br />
nie aangespreek het nie. Dit is die kwessie van persoonlike skuld, persoonlike<br />
aanspreeklikheid dan en die rol van die kerk. Daaroor het ons nog baie min vir mekaar<br />
gesê. Is daar nog 'n tema of 'n ding wat ons moet aanspreek?<br />
Elsa: Ons moet praat oor die pad vorentoe.<br />
Albert: Ja. My gedagte was so dat ons vanaand by die vyfde sessie praat oor skuld en<br />
dan volgende week oor die kerk. Dat julle dan spesifiek gaan kyk na die rol van die<br />
kerk en by name die NG kerk, maar ook die ander en dat ons dan volgende keer net<br />
daaroor praat. Dit is dan die sesde sessie. En dat ons dan by die sewende sessie van<br />
die swart mense en die kleurlinge kry om met ons te praat. En dan kan ons die agtste<br />
sessie wy aan die pad vorentoe.<br />
Frans: Gaan ons die aand van die sewende sessie, wanneer ons ander mense hier<br />
het, aan op ons trant? Want dit kan problematies wees.<br />
Albert: Ek dink dit gaan belangrik wees om daar te fokus op die pad vorentoe. Ek wil<br />
weer terugkom na ons eie tema: Hoe sien hulle die blankes se rol vorentoe, gegewe<br />
ons rol in die verlede. Want dit is die lyn wat ek dwarsdeur wil trek, ook in die proefskrif,
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p481<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
293<br />
ons het 'n rol te speel in die toekoms. Maar ons het ook 'n stuk bagasie uit die verlede,<br />
en hoe maak ons daarmee. Laat ons dit pertinent vir die mense sê: Ons wil in daai<br />
rigting praat, kom help julle vir ons. Dit is regtig wat hulle gaan doen. Hulle gaan ons<br />
help deur vir ons te sê hoe gaan ons vorentoe.<br />
Ek het net voor die vakansie toe ek Pretoria toe was, 'n afspraak gehad met professor<br />
Piet Meiring. Hy is dosent by die Teologiese Fakulteit daar en hy was nou vir twee jaar<br />
aan die WVK gesekondeer. Hy sê daar kom voor die einde van die jaar 'n boek uit wat<br />
hy geskryf het oor die WVK wat ek dink baie interessant behoort te wees. Hy het op 'n<br />
stadium oor skuld gepraat by die WVK en toe haal hy vir Karl Jaspers aan. As ons oor<br />
skuld praat en die dinge wat rondom skuld gesê word, dan is die een groot insident<br />
natuurlik die Duitsers en die Tweede Wêreldoorlog. En in daai tyd is daar vreeslik baie<br />
daaroor geskryf. Professor Meiring haal vir Jaspers aan en verwys na sy vier<br />
kategorieë van skuld. Hy onderskei tussen vier soorte skuld: Daar is kriminele skuld –<br />
die een wat die sneller getrek het, wat die wreedhede gepleeg het. Dan is daar<br />
politieke skuld – hulle wat die politieke opdragte gegee het. Dan is daar morele skuld –<br />
ek is skuldig want ek het nie genoeg gedoen nie en die laaste is metafisiese skuld. Dit<br />
is diegene wat die oorlog oorleef het, terwyl baie ander gesterf het. Hulle kon daai<br />
mense probeer red het; hulle sou waarskynlik in die proses gesterf het, maar hulle is<br />
skuldig omdat hulle leef. Dit is die kategorieë van skuld waaroor Jaspers praat. Maar<br />
daar is ook ander maniere om hierna te kyk. Paul Tillich, 'n ander Duitse teoloog<br />
onderskei vyf kategorieë wat, eenvoudig gestel, op 'n glyskaal werk van heeltemal<br />
onskuldig – ek het niks om oor te bieg of te bely nie, tot heel aan die nader uiterste –<br />
die ou wat die sneller getrek het. En hy sê iewers tussenin bevind ons elkeen onsself.<br />
Ek sou graag wou hoor wat julle daarvan sê.<br />
Een van die goed wat een van my medewerkers oor geskryf het is dit: In ons<br />
gesprekke het ons elke keer die verantwoordelikheid vir apartheid buite onsself<br />
geprojekteer: apartheid se wette, die Engelse, die algemene rassisme wat daar in die<br />
wêreld is, noem maar op. Ek wil hê dat ons vanaand met onsself besig sal wees. Wat<br />
sê ek daarvan? Wat van my?<br />
Isak: Ek het dit 'n vorige keer gesê. As ek so luister na wat jy lees wat Jaspers sê, was<br />
my eerste gevoel, maar dan is daar nie een van ons wat kan sê dat hy onskuldig is nie.<br />
Jy kan dit maar self uitwerk, maak nie saak in watter kategorie jy val nie. Vir my is dit<br />
net: hoe lank gaan jy nog loop met die skuld? Ek kan nou sê op een of ander manier<br />
het ek skuld gehad aan die verlede. Moet ek dit nou bely? Teenoor wie moet ek bely?
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p482<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
330<br />
Moet ek teenoor God bely ek het skuld? Teen wie? Waar moet ek gaan staan om te<br />
bely? Teenoor wie moet ek dit nog erken en bely om my deel skoon te kry? Moes ons<br />
almal gaan toustaan by die WVK? Vir my is dit, ek moet aanvaar ek was deel daarvan,<br />
ek het 'n deel gehad daaraan. Al was dan nou net omdat ek aanhou stem het vir die<br />
Nasionale Party. Maar vandat daai oorgang gekom het, lewe jy mos vorentoe. Ek weet<br />
nie, hoe gaan ons van die skuld ontslae raak, op watter manier gaan jy kan sê maar<br />
nou is dit verby? As gelowige gaan jy en jy bely jou skuld voor God en jy word<br />
vergewe. Maar in hierdie geval nou – is dit 'n eenmalige ding? Hoe gaan ek dit nou<br />
doen? Moet ek eers gaan selfondersoek doen en sê ek dink ek val nou in daai<br />
kategorie nou gaan ek op 'n oggend in die kerk of by 'n vergadering opstaan en bely ek<br />
was skuldig, en nou is dit verby? Ek weet nie. Vir my is dit 'n geval van besef ek het op<br />
een of ander manier bewustelik of onbewustelik daaraan skuld gehad, maar van ons<br />
hierdie oorgang gehad het, leef ek vorentoe. Ek werk elke dag tussen anderskleuriges<br />
en ek behandel hulle niks anders as wat ek ander mense van my eie kleur sou<br />
behandel nie.<br />
Albert: Kan ek net vra: Hoe is dit anders as die ou wat net sê nou is dit verby, kon ons<br />
vergeet dit, kom ons praat net nie meer daaroor nie. Hoe verskil dit dan?<br />
Naomi: Ek wil graag antwoord daarop. Ek dink dit het met elkeen se gesindheid te<br />
doen. As jy voel dat jy op pad vorentoe is, maar jou gesindheid bly nog wat dit in die<br />
apartheidsjare was, dan is jy mos nie op pad vorentoe nie. Dan hou jy nog steeds van<br />
aan die verlede, maar jy sê jy gaan vorentoe. Jou gesindheid het nog niks verander<br />
nie. Persoonlik voel ek ek was ook skuldig. As ek myself moet beoordeel volgens<br />
Jaspers, val ek onder die morele skuld. Omdat my ouers so was, was ek so. Dit maak<br />
my nie skoon van enigiets nie en ek voel net omdat ons in 'n situasie gekom het waar<br />
jy ... Die eerste keer dat ek kon getem het, was in die referendum. En daar dink ek het<br />
ek die regte stem uitgebring, want dit het die pad vorentoe gebring. So dit het baie te<br />
doen met 'n mens se gesindheid. En daai gesindheid kan jy net kry as jy jouself<br />
vergewe het deur God se vergifnis.<br />
Hanlie: Kan ek iets byvoeg? Ek stem saam met wat sy gesê het en ek voel ook die<br />
meeste van ons onder daai morele skuld indeel. Ek voel skuldig oor die dinge wat ek<br />
nie gedoen het nie en dat ek baie gou na my huwelik betrokke geraak het by werk, huis<br />
en kinders, dat dit my hele ewe so gevul het dat ek niks daadwerkliks daaromtrent<br />
gedoen het nie, al het ek ongelukkig gevoel daaroor, of al het ek selfs met iemand<br />
daaroor gepraat. Maar dit is my skuld: Die niks wat ek gedoen het nie. Ons het nou die
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p483<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
367<br />
geleentheid om deur ons dade te wys wat ons voel. En dit is vir my amper 'n bietjie<br />
soos godsdiens. As jy sê jy glo in die Here, maar jy doen niks nie, al hang jou geloof<br />
nie af van jou dade nie, dan kom jou geloof nie tot uiting in jou dade nie. Ons wat sê<br />
dat ons gelukkig is met die basiese begrip van die nuwe SA, moet deur die dinge wat<br />
ons doen, moet ons dit wys. En dit is as't ware die manier waarop ek probeer om – dit<br />
wat jy gesê het: waar moet ek gaan staan, vir wie moet ek dit sê – ek probeer deur wat<br />
ek doen, te sê ek is jammer. En dan gebeur dit dat jy in jouself dinge agterkom wat jy<br />
doen, wat jy nooit vantevore gedoen het nie, al was jy teen apartheid gewees, miskien<br />
omdat die geleentheid nie daar was nie, omdat jy in 'n ander aparte wêreld geleef het.<br />
En dat ek nou agterkom dat ek baie maklik fisiese kontak kan hê met 'n persoon wat 'n<br />
swart persoon is. En dit gebeur net op 'n dag spontaan sonder dat ek daaroor gedink<br />
het. Maar dit hang van 'n mens se omstandighede af. As jy werk met siek mense het jy<br />
meer fisiese kontak met hulle. Terwyl in sommige ander beroepe het ons net nog nie<br />
daartoe gekom nie.<br />
Albert: Ek het laas keer vir julle gesê van die twee, drie outjies wat net voor die<br />
sluitingsdatum by die WVK ingestorm het en gesê het hulle wil aansoek doen om<br />
amnestie omdat hulle niks gedoen het nie. Die aand van die afsnydatum het die ouens,<br />
swart mense, in die kroeg gesit en praat oor wat gebeur het. En net daar het hulle hulle<br />
vorms ingevul om amnestie want hulle het 'n aandeel aan die verlede juis deurdat hulle<br />
niks daarteen gedoen het nie.<br />
Elsa: By my is daar geen twyfel dat elkeen van ons skuld het nie. Of ons nou iets<br />
probeer doen het of nie. Ons is almal op 'n manier skuldig. Maar my gevoel is, en dit<br />
het met my geaardheid te make, dat 'n mens half iets moet doen, of iets moet afstaan<br />
om daai skuld van jou los te koop. Ek weet dit is seker onbybels, die Here straf ons nie<br />
vir wat ons verkeerd gedoen het nie. Ek en Frans het amper vanoggend 'n argument<br />
daaroor gehad, want ek sê ons moet op 'n manier boete doen. Daaroor is daar by my<br />
geen twyfel nie. En miskien doen ons dit al klaar, omdat ons manier van lewe<br />
heeltemal verander het en dit miskien nie heeltemal so lekker gaan soos in die verlede<br />
nie. Frans voel anders daaroor, maar dit voel vir my nog steeds ek moet op 'n manier<br />
boete doen. En ek dink as dit op die ou end werklik van my gevra word, gee jou huis af,<br />
of gee een van jou motors, of so iets, dan sal ek dalk anders voel daaroor. Frans sê vir<br />
my as daar nou regstellende aksie is en hy word afbetaal en hulle stel 'n swart persoon<br />
in sy plek aan, hoe sal ek dan daaroor voel? Vir seker sal dit nie vir my lekker wees<br />
nie. Maar ek voel ons moet iets teruggee.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p484<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
Albert: Dit is jammer Danie is nie hier nie, want hy het by sy werk so 'n situasie beleef.<br />
Frans: Interessant wat Naomi gesê het. Ek het nog nie so daaraan gedink nie. Toe jy<br />
praat van die referendum, toe kliek dit skielik. Eintlik het ons alreeds die pad vorentoe<br />
begin loop. Meer as twee-derdes van die mense het "ja" gestem en in die<br />
daaropvolgende verkiesing het die grootste gedeelte van die blankes gestem dat die<br />
proses moet voortgaan. Onbewustelik het die individu deel geraak van die proses wat<br />
nie noodwendig 'n boetedoeningsproses was nie. Miskien moet ons in ons harte besef<br />
dat ons besig is met 'n proses en dat ons nie werklik besef wat daai proses regtig te<br />
weeg sou bring nie. Dit pad vorentoe het ons dus lankal begin loop. Dit is die een ding.<br />
Ek verskil met Elsa oor wat sy sê van boetedoening. Ek as persoon is moreel skuldig.<br />
Dit is nie altemit nie. Maar ek het op 'n punt in my lewe gekom waar ek dit voor God<br />
bely het en gesê het dit is sonde gewees en ek erken dit. Vir my aandeel. Al was dit<br />
dan nou net 'n indirekte of morele aanspreeklikheid wat ek gehad het, ek het daarvoor<br />
vergifnis gevra. En nou moet 'n ou jou gesindheid verander en 'n ligdraer wees waar jy<br />
ook met ander omgaan. Ek het 'n kleintjie daaraan door, en dit het ek al aan die begin<br />
ook gesê, om elke dag voor my kop gegooi te word jy is skuldig, sy is skuldig, jy is<br />
skuldig. Dit is nie vir my die proses van vergifnis nie. Dis nie wat ek in die Woord van<br />
God leer nie. As ek as individu my sonde bely, sê die Here, dan begin ek op 'n skoon,<br />
wit bladsy en Hy dink nie eers weer daaraan nie. Maar goed, daar is voorwaardes<br />
daaraan. Ek moet omdraai en 'n ander pad loop. Die pad waar jy die ligdraer moet<br />
wees.<br />
Albert: Ek wou nou juis vir jou rondom daardie ander pad vir jou vra: Sou dit kon<br />
beteken dat 'n mens werklik op 'n punt in jou lewe kom en sê nou bely ek my skuld<br />
voor die Here en ek aanvaar sy vergifnis daarvoor soos wat Hy in sy Woord belowe en<br />
nou is dit klaar. 'n Ou wat van oorkant die straat staan en kyk, vir hom leef ek nog<br />
presies dieselfde lewe as voorheen: Ek is nie uitgesproke rassisties nie, ek doen nie<br />
ooglopend goed wat verkeerd is nie, maar ek leef vir alles praktiese doeleindes<br />
dieselfde lewe as wat ek verlede week nog geleef het. Ek lees vanmiddag 'n klompie<br />
toesprake van dr. Emelio Castro, die hoof van die WRK en dan praat hy ook van vrugte<br />
dra wat by die bekering pas en dan trek hy dit deur na SA: Dan sê hy ons het nou op 'n<br />
punt gekom dat as ons sê ons het 'n aandeel gehad aan die verlede, 'n verkeerde<br />
aandeel, en ons bely dit, dan moet ons nou vrug dra wat by daardie bekering pas. Hy<br />
spel dit nie uit wat dit presies beteken nie, maar ek wonder daaroor.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p485<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
Isak: As hy nou sê ons moet vrug dra wat by die bekering pas, wat moet ek as individu<br />
dan doen? Moet ek maak soos Elsa sê, moet ek 'n motor gee? Moet ek 'n deel van my<br />
huis gee? Wat moet ek gee? Moet ek 'n deel van my salaris afstaan? Dit is my vraag.<br />
Al wat ek ervaar het, en my pad loop in Thabong reeds van 1987 af … Na wat ek<br />
ervaar het, het ek telkens weer teruggegaan. Ek is uitgejaag en ek het teruggegaan. Ek<br />
kon al op tien verhoë gestaan het… Dit oggend wat Mandela vrygelaat is, het ek in 'n<br />
saal gestaan. Ek kon daardie oggend gesê het "ek is jammer". En ek kan op tien ander<br />
verhoë gestaan het en gesê het "ek is jammer", bly "ek is jammer" of wat ook al. Maar<br />
dit wat ek gedoen het van daardie tyd tot nou toe, waar ek 80 tot 90% – ek kan nie sê<br />
ek word onvoorwaardelik aanvaar nie – maar waar ek wel aanvaarding geniet binne<br />
daai gemeenskap waar ek werk. Ek dink net as gevolg van my gesindheid, my<br />
commitment vir die werk wat ek in daai gemeenskap wil doen tot voordeel van daardie<br />
mense. Ek dink ek het meer bereik as sou ek op tien verhoë staan en sê "ek is<br />
jammer" of as ek tien motors gehad het, nog tien motors ook geskenk het. Dis hoe ek<br />
voel. Wat word dan van ons verwag? Ek is nie aggressief daaroor nie, dit is net "wat<br />
word van my verwag?"<br />
Johan: En wie gaan nou besluit dit is nou genoeg?<br />
Isak: Dit is reg ja.<br />
Johan: En wie is daardie persoon?<br />
Hanlie: Jy self?<br />
Johan: Nee, maar iemand wil nou al ons karre en ons geld hê. Wie gaan nou besluit<br />
"julle het nou genoeg betaal"?<br />
Albert: Daar was op 'n stadium voorgestel dat ons in Suid-Afrika sogenaamde wealthtax<br />
moet hê: 'n Rykdomsbelasting, welgesteldheidsbelasting. Die syfer wat genoem is,<br />
is 30%. Dit is een ding wat byvoorbeeld al op die tafel is. Sou dit kosmeties wees, of<br />
sou dit waarde hê?<br />
Isak: Ek sou sê dat dit kosmeties is. Op die oomblik is daar 'n swart middelklas wat<br />
ontstaan het, en daai ouens is meer welgesteld as wat ek en jy is, of kan hoop om te<br />
wees. Waar kry hy in hierdie kort tydjie daardie tipe welstand? Gaan hy dit betaal?
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p486<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
Naomi: … as hy dan so onderdruk was.<br />
Isak: Gaan hy dit betaal?<br />
Hanlie: Ek dink die gewone swartmens verwag nie dit nie. Ek stem saam met jou as jy<br />
sê, deur dit wat jy doen soos jy nou gesê het, deur jou commitment en die besluite wat<br />
jy geneem het, en dit is wat ek bedoel het met my dade, dit is waardeur 'n mens<br />
aanvaarding probeer kry, alhoewel ek aan die begin gesê het dat dit nog baie lank<br />
gaan vat om aanvaarding te kry.<br />
Albert: Ek hoor wat jy sê, maar my vraag wat ek net-nou gevra het, bly nog steeds<br />
dieselfde. Die ou wat oorkant die straat staan en kyk na my wat skuldbelydenis afgelê<br />
het, wat gesê het ek gaan nie doelbewus meer rassisties wees in my hele lewensuitkyk<br />
nie, hy kyk na my oor die straat en sien ek leef nog presies dieselfde as wat ek laas<br />
week geleef het.<br />
Hanlie: Wat betref wat? Jou finansiële toestand?<br />
Albert: Onder andere my finansiële posisie. My "bevoorregte" posisie in die<br />
samelewing, die feit dat my kinders in 'n beter posisie is as die swart eweknie s’n wat<br />
anderkant die spoorlyn woon. Daar het wesenlik niks verander in my lewe nie, behalwe<br />
op die meeste – 'n intellektuele skuif van rassisties optree na nie-rassisties optree nie.<br />
Hanlie: Solank dit intellektueel bly, is dit volgens my nie genoeg nie. As jy sê dat die ou<br />
leef net soos wat hy voorheen geleef het, hoekom is dit dan tog so dat 'n mens skaars<br />
10 min in 'n gesprek kan wees en jy weet presies wie is die ouens wat al die skuif<br />
gemaak het, en wie is die ouens wat dit nog nie gemaak het nie. So dink ek dat die<br />
swartmense dit ook kan aanvoel, so ek dink nie dit is moontlik om te lewe presies net<br />
soos wat dit was nie, dan verwys ek nie na geld gee of iets van dié aard nie, ek verwys<br />
na die gewone praktiese dinge van die lewe. Die gewone daaglikse manier waar jy<br />
optree teenoor ander mense.<br />
Albert: Dit is jy wat vroeër in 'n gesprek gesê het, om bloot net ordentlik te wees en vir<br />
swartmense ordentlik te behandel gaan nie iets verander nie, dit gaan nie maak dat<br />
hulle skielik vir ons lief word nie.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p487<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
Hanlie: Dit hang vir my baie af wat word met die woord ordentlik bedoel. As ordentlik<br />
beteken ek vloek nie hulle nie, en ek skel hulle nie, is dit vir my 'n ander iets as om<br />
hulle werklik as mense hulle te leer ken en kontak te maak. Ek voel net as mens nie<br />
iemand leer ken het as mens nie, hoe kan jy met hom kontak maak?<br />
Naomi: Aan die een kant is dit vir moeilik en aan die ander kant is dit vir my maklik,<br />
want ek sit in 'n moeilike situasie want ek sit in die situasie van 'n psigiatriese veld. Ek<br />
kry swartmense wat liewer na my toe kom as wat hulle na my swart kollega toe gaan.<br />
Wat die rede is, weet ek nie. Of hulle dink hulle gaan beter hulp kry, dat ek hulle beter<br />
gaan verstaan, weet ek nie. Ek kan net sê hulle kom met openlikheid na jou toe, hulle<br />
kom met die diepste emosies na jou toe en vra dat jy daai pyn moet weg vat.<br />
Hanlie: Ek dink wat dit betref is twee moontlikhede. Die een is dat hulle nog miskien<br />
dink dat omdat jy wit is jy miskien dalk meer vir hulle iets kan doen, of is jy beter<br />
opgelei. Want by ons as jy vir die kinders vra, gaan geweldig baie van hulle sê hulle wil<br />
by 'n blanke onderwyser klas hê omdat hulle miskien nog glo, of sien, dat ons die<br />
voorreg gehad het om beter geskool te wees, of iets van dié aard. En verder dink ek dit<br />
is 'n vrye keuse. Hulle vind dalk net beter aansluiting by jou as met die ander persoon.<br />
Dit is interessant vir my, want taalgewys sou mens tog dink dat hulle hulle beter in hulle<br />
eie taal sou kon uitdruk, veral oor sulke diep seer dinge.<br />
Karin: Ek dink in my en jou beroepe gaan die baie oor vertroue, want as jy eenmaal 'n<br />
swart persoon gehelp het, en hy is tevrede daarmee dan loop die riemtelegram. Hulle<br />
het absoluut vertroue, en hulle soek iemand wat vertroue inboesem. By my het ek die<br />
ervaring gehad, dat as niks werk nie, dan kom hulle na my toe.<br />
Isak: Dit gaan oor gesindheid.<br />
Elsa: Ons gesindheidsverandering, is dit nou genoeg restitusie vir wat in die verlede<br />
gebeur het? Ek sou graag wou weet hoe voel die groep oor regstellende aksie? Mense<br />
wat hulle grond moet terugkry wat van hulle weggevat is, dit is mos 'n manier van<br />
boetedoening om vir die mense terug te gee wat van hulle weggevat is, en wat hulle<br />
nie gegun is in die verlede nie.<br />
Albert: Kom ons hou net daai ding vas, dit is dinge wat op 'n groter vlak lê, 'n wyer vlak,<br />
as persoonlik. Dit lyk my hier is 'n redelike mate van eenstemmigheid wat ons
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p488<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
gesindheid betref. Johan, jy het nog min gesê. Is jy tevrede? Moet ons jou kans gee<br />
om iets te sê?<br />
Johan: Hier word so baie dinge gesê waarmee ek myself vereenselwig, dit is net bloot<br />
die aanvaarding van ons skuld, dit wat ons moreel skuldig voel, ons as groep – want ek<br />
dink nie een van ons het iets doelbewus gedoen nie, 'n mes uitgehaal en iemand<br />
gesteek nie, en daai tipe goed, so morele skuld – maar die aanvaarding daarvan lê nou<br />
buite ons, en dis nou weer waar 'n opmerking soos daai De Castro kom, waar<br />
opmerking van ANC leiers kom. Hulle gaan nie tevrede wees voor die laaste stukkie<br />
bloed uit ons as blankes of Afrikaners uitgetap het nie. Aan die ander kant het ek ook<br />
nou al begin agterkom: Hier is van jou gemiddelde swartman wat nou al amper jammer<br />
begin voel vir ons blankes omdat ons so gery word. En dit is 'n feit. Die aanvaarding<br />
van die skuld lê buite ons, lê verder as ons en al gee jy nou wat gaan daar iemand<br />
wees wat nie tevrede gaan wees nie. Want daar is die radikales, soos waarskynlik die<br />
meneer van die Wêreldraad van Kerke. En dit is wat ek wil weet, waar gaan dit ophou,<br />
is my skulderkenning van die laaste paar jare, wanneer gaan dit genoeg wees?<br />
Frans: Die vrugte van die apartheidsbekering is moeiliker vir die individu as vir party<br />
van ons wat daagliks met dié mense kontak het. Die ander sy van die saak is, ons sal<br />
nie regtig weet hoe daai ou wat oorkant die straat bly, wat tot die besef kom dat hy het<br />
'n fout gemaak, al sien jy dit nie, ons weet nie hoe hanteer hy die Martha’s of<br />
Benjamin’s wat vir hom werk nie. 'n Interessante ding, toe hierdie vier direkteure nou<br />
aangestel is by die Raad, het hulle onder andere vir 'n persoon wat aansoek gedoen<br />
het 'n vraag gevra, hoe tree jy op teenoor jou huisbediendes, hoe spreek hulle jou aan.<br />
Toe vra hulle die vraag, noem hulle jou op die naam of meneer of mevrou? Wat is die<br />
situasie? Toe sê hy nee, Martha sê nog steeds baas en so. Toe sê hulle vir hom met<br />
ander woorde jy hang nog aan apartheid, jy is nog 'n rassis. Daai ou het nie die werk<br />
gekry nie. 'n Ander ou het weer vir my gesê, en dit het my nogal geraak, toe ons deur<br />
die prosesse van skuldbelydenis gegaan het, het hy die swartes wat vir hom gewerk<br />
het ingeroep – en dit is die goed wat nie sigbaar is na buite toe nie – en vir hulle gesê<br />
luister ons is nou in 'n nuwe era, my naam is sê maar Frans en Elsa, julle hoef nie<br />
meer baas en miesies te sê nie; alternatiewelik kan julle sê meneer of mevrou. Hulle<br />
het die aanspreekvorm meneer en mevrou verkies, en dit het my geraak. Maar dit pla<br />
ons, ek en Elsa praat daaroor, ek kan nie dink dat Martha vir my moet Frans noem nie,<br />
dit nog iets waarmee ek moet worstel, daar is tog mense waarvan ek weet, wat dit<br />
werklik gedoen het, wat gesê het kom ons vat die baas en die miesies storie weg.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p489<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
Albert: Ek wil net gou 'n brief lees. Antjie Krog skryf van 'n brief wat Tutu gelees het, 'n<br />
brief in Afrikaans: "Dan huil ek vir dit wat gebeur het, al kan ek niks daaraan verander<br />
nie. Dan soek ek in my binneste om te verstaan hoe is dit moontlik dat daar niemand<br />
eenvoudig geweet het nie. Hoe is dit moontlik dat so min iets daaraan gedoen het, dat<br />
ek ook maar baie keer net toegekyk het. Dan wonder ek hoe is dit moontlik om met<br />
daardie skuld en skande in die binnekant te lewe. Ek weet nie wat om te sê nie, ek<br />
weet nie wat om te doen nie, ek vra u hiermee om verskoning. Ek is jammer vir al die<br />
pyn en die hartseer, ek sê dit nie maklik nie, ek sê dit met 'n hart wat stukkend is, met<br />
trane in my oë". Dis 'n blanke iewers wat dit verwoord, wat baie van ons ook dalk sê.<br />
Ek wou net nou al die opmerking maak: Dit wat dalk 'n probleem is by baie mense om<br />
op die punt te kom dat hulle suksesvol vorentoe kan aangaan, is dat hulle maar nog<br />
steeds nie 'n oog het vir die diepte van die seer, van hoe mense werklik seergekry het<br />
in die ou bedeling nie. En dan maklik hulleself regverdig – en dit is hoekom ek<br />
aanmekaar die vraag vra – deur te sê ek praat nie meer van 'n kaffer of 'n meid nie.<br />
Asof dit dan genoegsaam sou wees om te herstel dit wat verkeerd gegaan het. Dit<br />
plaas onmiddellik Elsa se vraag op die tafel: wat van die grondeise, wat van<br />
regstellende aksie, ander goed soos die kwota stelsel; die nuwe arbeidswetgewing wat<br />
sê as 'n maatskappy groter as 'n sekere aantal is, dan moet hy die<br />
bevolkingsamestelling weerspieël, met ander woorde 80%, 90% swart en die res blank.<br />
Wat maak ons daarvan? Wat maak ons met 'n kwotastelsel by die Universiteit, as ons<br />
kinders aansoek doen by die Universiteit, dan sê hulle jou punte van 80% is goed,<br />
maar ons kan net vyf blankes vat, daar is 'n klompie swartes wat se punt net 70% is, hy<br />
kry toelating en jy nie.<br />
Isak: Dit kan die vergeldingsgevoel – en ek sê dit nie negatief nie – regstel, aanspreek<br />
in 'n mate, Maar jy kan nie op grond daarvan vorentoe 'n samelewing bou nie, jy kan<br />
regstellende aksie hê en baie mense wat nie voorheen werk gehad het nie, het nou<br />
werk. En baie blankes wat voorheen net kon instap en maklik werk kry, kry dit nie meer<br />
so maklik nie – dit is reg, ons kan dit doen. Maar ons kan nie 'n samelewing vorentoe<br />
bou wat vir swart, blank en Indiër in hierdie land welvaart gaan skep, waar ons almal<br />
materieel goed kan lewe nie. Want welvaart is nie iets wat jy kan uitdeel nie. Al is daai<br />
stukkie huis so groot, is dit welvaart, dit is nie iets wat vir jou uitgedeel word nie, dit is<br />
iets wat jy moet verwerf. As Frans sy welvaart kon verwerf met 'n drie verdieping huis<br />
wat tien keer groter is as myne wat ek kon verwerf op my meriete, dan het ons 'n<br />
samelewing geskep. Maar as daar welvaart geskep word, 'n gemeenskap geskep<br />
word, om nou reg te stel wat verkeerd is, deur hand-outs, deur uitdeel, op daai manier<br />
word mense aangestel, kry mense grond, by all means. Een van die hartseerste dinge
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p490<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
623<br />
is wat 'n Distrik Ses gebeur het. Ons gaan vorentoe 'n gemeenskap hê, 'n samelewing<br />
hê waarin mense gaan dien wat vir ons almal tot niet gaan laat gaan, blankes, swartes,<br />
Indiërs, dit is soos ek voel. Op die korttermyn kan ons 'n paar sake regstel, maar op die<br />
langtermyn gaan niemand daarby baat nie. Dit is 'n pad wat al ons groepe in die land<br />
moet loop, ek het dit besef. Hier waar ek sit gaan ek nie weer bevordering kry nie, dit is<br />
'n feit. Maar die volgende ou wat in die posisie aangestel gaan word as gevolg van<br />
regstellende aksie, en ons sien mos reeds die effek daarvan – dis nie 'n politieke ding<br />
wat ek sê nie – tot wie se voordeel is dit? Wie kry die voordeel uit hierdie regstellende<br />
aksie? Ons kan regstellende aksie hê en ons kan nog HOP belasting op die middelklas<br />
lê, soos wat dit nou gaan, en vir 'n jaar lank paar mense daaruit voordeel kry. Maar ek<br />
kan vir julle sê daar in nog 'n groot gros van hierdie mense, van die ouer swart<br />
gemeenskap en die jongeres, hulle lewe vandag nog nie beter as wat hulle in 1994<br />
gelewe het nie. Geen regstellende aksie gaan daai mense beter laat lewe nie.<br />
Elsa: Ek hoor wat jy sê, maar ek wil op 'n manier van jou verskil, want as 'n mens<br />
hierdie hele proses oorlaat aan 'n soort van 'n natuurlike proses, dat mens mense van<br />
onder af ordentlike opleiding gee, kan ek jou amper verseker niks gaan verander in ons<br />
land nie. Of vir baie jare nie, ons witmense sal nie verander tensy ons gedwing word<br />
nie. Ek en Frans het byvoorbeeld oor die rugby gestry. Hy sê dit is belaglik om te sê<br />
daar moet 'n kwota kom vir die rugby, soveel swartmense en so, maar ek is oortuig<br />
daarvan as hulle dit nie doen nie, sal dit maar net wit spanne bly. Ek het Saterdag<br />
rugby gekyk, WP en Noord Transvaal wat gespeel het, en daar was 'n swartman wat<br />
uitstekend gespeel het, hy het drie drieë gedruk. Ek is oortuig daarvan dat as dit nie vir<br />
regstellende aksie was nie, was daai man tot vandag toe nog nie in die span nie. So<br />
gaan dit by die werke ook wees. Ons sal die mense daar uit hou solank ons die hef in<br />
die hand het, as ons nie gedwing word om te verander nie, sal ons nie verander nie.<br />
Albert: Dit is makliker om in die Stadsraad 'n kwota te hê as in die rugby.<br />
Frans: Wat my bekommer oor die regstellende aksie en die kwotastelsels en al hierdie<br />
goed, wat bring dit te weeg? Ek tel negatiwiteit op by mense. Ons praat nou oor die<br />
pad vorentoe, ons praat spesifiek oor apartheid, my bekommernis is, ek kom agter dat<br />
mense meer rassisties raak as wat hulle vantevore was, omdat dit nader aan sy lyf<br />
kom. Byvoorbeeld ons getroue seun bly in Engeland, tydelik vir 'n jaar of twee, en ons<br />
was daar gewees en hulle het swart vriende en dis 'n natuurlike proses, maar ons<br />
dogter wat by die korrektiewe dienste werk is definitief nie so grootgemaak nie, maar<br />
sy is vandag 'n rassis. Ek tel dit nie net by haar op nie, ek tel dit op baie ander plekke
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p491<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
660<br />
op, by die polisie, verpleegkunde, by die onderwys, orals waar dit aan mens se lyf raak.<br />
Ek sê nie dat dit alles per se reg is nie. Dit is wat besig is om te gebeur.<br />
Albert: Twee vrae daaromtrent. Wat sou, as ons vanaand swartmense gehad het wat in<br />
die wit stoele gesit het (goedige gelag van die groep), wat sou hulle gesê het van dit<br />
wat jy nou gesê het, wat sou hulle belewenis gewees het van regstellende aksie na<br />
apartheid en sou hulle ook so geoordeel het as ons. Sou hulle anders geoordeel het,<br />
dalk minder in terme van kleur. Dit klink vir my of die dilemma nie gaan oor kleur nie,<br />
maar oor bekwaamheid. Die ander vraag is, as ons nie so iets soos regstellende aksie<br />
gehad het nie, wat was ons dan anders as die ou bedeling, behalwe in naam?<br />
Johan: Regstellende aksie behoort op meriete gebaseer te word. Het ons nou al<br />
daaraan gedink, ek lees dit nou die dag toevallig, hierdie wetgewing – laat ek eers dit<br />
sê: Ons het gedink en aanvaar dat die nuwe regeerders sou leer uit die hartseer van<br />
die verlede, wat alles op ras gebaseer was – nou, wat gebeur nou met die nuwe<br />
wetgewing, dit word alles op ras gebaseer. Want hoe kan hulle nou 'n ou bepaal vir<br />
Employment Equity as hulle nie sê jy is 'n witte, of 'n swarte of 'n Indiër nie. So wat leer<br />
ons nou uit die verlede. Dit sluit aan by hierdie ding van dit maak baie van ons blankes<br />
weerstandig alhoewel jy met ernstige intensies wil vorentoe gaan in die nuwe SA is jy<br />
absoluut net negatief, inteendeel daar is nie lesse geleer uit die verlede nie.<br />
Karin: Ek wil graag 'n grappie vertel, sy kom die oggend in en haar hare is mooi gevleg.<br />
Ek sê, jitte maar jy lyk mooi, ja sê ek kort nog net skin lightener, dan kan ek vir die<br />
parlement gaan staan, ek het 'n diploma en matriek en die ander het nie eers nie. En<br />
sy skater dit uit van die lag. Ons het dit vreeslik geniet. Sy sien dit ook raak, dat van die<br />
ministers wat ons kom besoek, het nie eers die bekwaamheid en die intelligensie nie.<br />
Elsa: Ek sou graag 'n klip in die bos wil gooi. As ons 'n paar jare teruggaan toe die<br />
Afrikaner aan bewind gekom het hier in ons land, het daar ook regstellende aksie<br />
plaasgevind. Ons het vir die Afrikaner werk geskep in die staatsdiens en orals. Ek<br />
meen toe was dit goed, want dit was tot ons voordeel, ek is seker as mens sou praat<br />
met die meer Engelsgesinde regime van daardie tyd, sou hulle voel soos wat ons nou<br />
voel, want hierdie boere weet niks nie, hulle is nie behoorlik opgelei, hulle kry nou al<br />
hierdie poste. Ons praat nog steeds vanuit 'n bevoorregte posisie. Ons praat so omdat<br />
ons nie regtig graag iets wil afstaan nie, maar as ons in die swart mense se posisie<br />
was, sou ons heel anders gevoel het, want dan was ons in die ontvangposisie.
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p492<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
696<br />
697<br />
Johan: Maar dan moet ons nie sê ons is nie-rassisties nie. As ek nou 'n swart leier is,<br />
dan moet ek erken ek is 'n rassis as ek wil voortgaan met hierdie tipe wetgewing, dan<br />
moet ons nie oneerlik wees oor die hele storie nie.<br />
Albert: Wat is die verskil tussen regstellende aksie en omgekeerde rassisme, of is die<br />
twee dieselfde.<br />
Johan: Met ons wetgewing is daar geen verskil nie, dit is nie gebaseer op meriete nie,<br />
dis gebaseer op ras.<br />
Karin: Vir my leer ons nie uit mekaar se foute nie, die boere het nie by die Engelse<br />
geleer dat as jy 'n volk onderdruk, dan kook daai pot oor nie. En ons het dit nie geleer<br />
nie, en die swartes het dit ook nie van die situasie met die Engelse en nou met die<br />
situasie met die boere geleer nie. So daai pot gaan weer oorkook.<br />
Isak: Ons kan dalk in die toekoms wetgewing kry wat sê dat blankes dalk 'n pos gaan<br />
kry, minderheidsgroepe se regte ook beskerm word. Dit is vir my 'n geval, ons leer nie<br />
uit mekaar se foute nie. Ons loop nou 'n pad wat vir niemand iets in die sak gaan bring<br />
nie. Moet ons dit nou aanvaar, my kinders is nog in die bevoorregte posisie, hulle is<br />
nog in 'n bevoorregte skool, wat moet ek as individu doen? Moet ek hulle uit die skool<br />
uithaal, dis vir my die probleem. Ek dink elkeen van ons hier, net soos die swartmense,<br />
moet die pad vorentoe loop. Diskriminasie is veronderstel om weg te wees, maar dit<br />
het op 'n manier weer ingekom. Maar wat jy sê is reg, die eerste groot regstellende<br />
aksie het in '48 begin. Ons moet die pad begin loop met mekaar, dit gaan nie help ek<br />
gaan nog 'n R10 of R20 per maand afstaan wat ek in elk geval nie het nie. Ek sien 'n<br />
oplossing daarin dat ons as gelyke mense die pad kan loop.<br />
Naomi: Ek glo nie dit het veel te doen met dit wat ons hier bespreek nie, maar ek het<br />
net 'n opmerking wat ek wil maak, en dit gaan oor ons bedelaartjies op straat. Hoekom<br />
bedel hulle nie in Thabong nie? Hoekom is ons strate vol swart bedelaars, wit<br />
bedelaars? Want dit is die witmense wat vir hulle gee. Ek het al by 'n winkelsentrum<br />
gesit en gekyk, hulle gaan vra nie vir hulle eiekleuriges nie, maar die blanke kom vra by<br />
die blanke en die swarte kom vra by blanke. Hulle skud net hulle koppe en loop verder.<br />
Albert: Ek het nou die dag iewers gelees van 'n ou wat skryf, oor die swart<br />
koerantverkopertjies in die Kaap. Hulle is hoofsaaklik kleurlinge, maar hy sê hy het<br />
daar 'n swart seuntjie gesien wat koerante verkoop. Hy het toevallig by die outjie
Bylaag 5: Gesprek 5 (6 Oktober 1998)<br />
p493<br />
698<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
719<br />
720<br />
721<br />
gestop en gepraat met hom. Toe vra hy hom hoekom hy koerante verkoop – veral<br />
omdat dit 'n swarte is, die ander is almal kleurlinge. Toe sê hy hy is die enigste<br />
broodwinner in die gesin, ek kan nie onthou of sy ouma by hulle bly nie, maar sy ma is<br />
kreupel, die hele sad storie, en met sy koerantverkopery onderhou hy die hele gesin.<br />
Hy het sy naam ook gekry en waar hy bly en so aan. Toe 'n dag of twee later lees hy 'n<br />
berig in die koerant van 'n swart koerantverkoper wat doodgery is, hy gaan doen toe<br />
navrae en dit is toe presies die outjie. En hy gaan kyk toe waar bly die outjie en kom<br />
toe agter dit wat hy hom vertel het is regtig waar, hy was die enigste broodwinner<br />
gewees in die gesin in hierdie moeilike omstandighede. Toe maak hy die opmerking,<br />
dat as dit wit kinders was wat so koerante verkoop het, sou die VLU en wat ook al, al<br />
wat 'n vroue aksie en 'n koeksister-tannie was, al lankal iets daaraan gedoen het.<br />
Enige laaste opmerkings?<br />
Frans: Miskien is hierdie gesprek van vanaand nie klaar nie. En miskien moet ons as<br />
ons van ons ander vriende hier het, die gesprek voortsit.<br />
Albert: Dit is belangrik, dit is onvermydelik dat hierdie gesprek sal voortgaan as die<br />
swart mense hier is, want dit is die goed waaroor die toekoms gaan. Kan ons dit<br />
voorlopig op die eis hou sodat ons volgende week uit en uit praat oor die rol van die<br />
kerk, watter leiding het die kerk gegee in dié verband, die alternatiewe stemme wat<br />
daar was. As julle iets soek om daaroor te lees, kan julle met my praat. Ek het hordes<br />
boeke om te lees in die verband.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p494<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 6: 27 Oktober 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Baie welkom, dis verskriklike warm. Ek het sedert ons die laaste vergader het,<br />
vanoggend om die waarheid te sê, het ek 'n boodskap teruggekry van een van my<br />
medewerkers, die ou wat in Windhoek sit by die Universiteit. Hy het vir my goed<br />
geskryf oor die eerste vier gesprekke. Dis interessant die goed wat hulle raaksien. Al<br />
die korrespondente, almal tel dieselfde tipe van goeters op. Hy werk nou weer heel uit<br />
'n ander perspektief, synde in Namibië, het hulle ook hierdie pad geloop, of is hulle<br />
besig om hierdie selfde pad te loop. En hulle het ook weer ander goeters raakgesien,<br />
daar is die hele ding van kolonialisme, 'n baie sterk diskoers wat by ons minder is.<br />
Apartheid is by ons die groot saak waaroor dit gaan, maar by hulle is kolonialisme,<br />
colonising the mind en sulke sake. Hy het ook vir my drie artikels gestuur van swart<br />
teoloë gelewer het, twee van hulle is referate wat by 'n kongres gelewer is, wat verskyn<br />
het by die Instituut vir Reformatoriese Studies van Potchefstroom, die ander een is 'n<br />
deel uit 'n boek van De Cruchy-hulle. Dit is die goed wat ek mettertyd sal inwerk in dit<br />
wat ek op skrif sal stel.<br />
Party van die ouens het verskoning gemaak: Isak, Danie, Linda en Frans. Ek weet nie<br />
waar ons moet afskop nie. Ek het vir julle die blaadjies uitgedeel en die artikel uit Die<br />
Beeld, waar die NG Kerk is soveel woorde gesê het dat apartheid nie net in terme van<br />
dit wat gebeur het nie, maar in terme van wat die wese van apartheid was, sonde was.<br />
Miskien is dit 'n goeie afskop punt. Wat was julle reaksie toe julle daai berigte in die<br />
koerant lees?<br />
Johan: Daai artikel het ook 'n definisie oor wat is sonde. Die definisie kon net sowel<br />
anders gewees het, dan het ek totaal en al nie saam met my kerk gestem nie. Dit wat<br />
hulle gesê het is …<br />
Albert: Apartheid, that is the force separation of people of different races, denying the<br />
fundamental biblical teaching that all humanity is equally created to the image of God.<br />
Dit is die definisie wat aan apartheid gegee is deur die Wêreldbond van Gereformeerde<br />
Kerke. Hulle het in 1996 weer bevestig.<br />
Johan: Daar was 'n aanhaling in Afrikaans in een van die artikels. Vir my is belangrik<br />
daai stukkie van die forced separation wat dan mense sou seermaak. Omdat ek 'n<br />
voorstander is, en ek dink dit het die hele tyd hier geblyk, en nog steeds glo in<br />
groepsregte, dat mense vrywilliglik nog steeds aan sy eie groep kan behoort. Daar is
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p495<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
nog steeds van ons, veral dan van die swart kant af wat nie daarmee sou saamstem<br />
nie, ons moet 'n regte rainbow nation wees, en dit moet verpligtend wees.<br />
Albert: Jy meen dat mense wat staan by die standpunt in die verlede van gedwonge<br />
skeiding, dat dit nou gedwonge integrasie moet wees.<br />
Johan: Dit was my heel eerste vraag, dit klink nou half laf, maar as ons nou sê<br />
apartheid is sonde, ons kerk, wanneer gaan ons dan nou sê affirmative action is ook<br />
sonde. Gaan ons op daai stadium ook kom? As een sonde is, moet die ander ook<br />
sonde wees.<br />
Albert: Hierdie ou van Namibië skryf in sy brief, as dinge aangaan soos dit nou<br />
aangaan, kan dit lyk asof die blanke kerke binnekort die belydenis van Belhar kan<br />
aanvaar omdat ons dan in die verdrukte posisie is, dat ons dit dan met oop arms sal<br />
aanvaar.<br />
Mike: Ek het nie 'n probleem met wat hulle daar sê nie, ek dink net dit is 'n bietjie 'n<br />
wilde stelling om te sê apartheid is sonde. Wat hulle liewers moes sê is wat apartheid<br />
van mense gemaak het, is sonde. Mense het apartheid gebruik om ander te misbruik<br />
ens. Apartheid beteken vir verskeie mense verskillende dinge. As die woord apartheid<br />
(en daar is nie eers 'n Engelse woord daarvoor nie), dis iets wat gestig was, wat basies<br />
omskryf het die slegte gedeelte van apartheid, en dit is wel sonde, as ek iemand<br />
anders vervloek en uitdryf uit 'n samelewing en hom nie toelaat om deel te hê aan die<br />
dinge wat vir ons almal geskenk was van Bo af, dan is dit sonde. Dit is net vir die NG<br />
sinode 'n woord wat hulle moes doodmaak, ek dink hulle kon verder gegaan het deur<br />
te sê, die dade wat in die apartheidsera gepleeg het, was wel sonde.<br />
Albert: Dit is juis wat die kerk nié weer wou doen nie. Dit het ons al vantevore gesê. In<br />
Kerk en Samelewing staan daar dat onder die stelsel van apartheid het daar sekere<br />
dinge gebeur wat sonde was. As mens onderskeid tussen die dade, die goed wat<br />
gebeur het in die naam van apartheid, dit is lankal reeds veroordeel, omdat dit uit en uit<br />
op rassisme neerkom, dit het die kerk lank terug veroordeel. Maar wat nou gebeur is<br />
dat die kerk gesê het, ook die uitgangspunte, die hele beleid, die hele vertrekpunt van<br />
die beleid van apartheid is sonde, omdat, en dit is waar die definisie inkom, omdat<br />
apartheid werk met 'n manier van dink oor mense, wat hulle hul menswaardigheid<br />
ontneem, dat 'n mens se uitgangspunt is hierdie mense is minderwaardig. En dan sê<br />
hulle denying the fundamental biblical teaching that humanity is equally created to the
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p496<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
109<br />
image of God. Dit is interessant, die swartmense met wie ek praat, dit is van die eerste<br />
dinge wat hulle opper. Ek het verlede week met 'n man van Sanlam gepraat, mnr PM,<br />
hy is seker naby sy 60's. Hy het ook gesê apartheid het twee groepe mense geskep,<br />
mense en minder mense, mense en nie-mense. Dit is wat die kerk nou sê, hierdie<br />
uitgangspunt dat sommige mense minderwaardig is, dit is verkeerd.<br />
Mike: Dit is basies wat ek wil sê, of probeer sê, om apartheid wetgewing te maak, het jy<br />
dinge op mense afgeforseer, wat hulle normaalweg dalk nie sou doen nie, maar onder<br />
die dekmantel van apartheid het hulle 'n verskoning gehad om dit te regverdig. Dit is<br />
hoekom ek sê apartheid homself, die hele beleid van aparte ontwikkeling was uit<br />
verband uit geruk met die apartheidsbeleid wat toe ontstaan het. Ek dink nie in die<br />
begin was die idee heeltemal om mense totaal af te breek en te vernietig nie. Ek dink<br />
nie ons voorouers was almal sulke wrede mense nie, ek dink apartheid het ontstaan uit<br />
'n idee vir aparte ontwikkeling, en dis toe misbruik deur politici en allerhande mense en<br />
wat die NG kerk nou sê, is dat wat apartheid voor gestaan het, was sonde.<br />
Ben: Daar was darem vreeslik baie wreedhede, wat ons as gewone mense nie van<br />
geweet het nie, verskriklike ongeregtigheid.<br />
Mike: Van alle kante af.<br />
Elsa: Behalwe die dade wat daar nou gebeur het, Mike sê nou apartheid op sigself is<br />
nie sonde nie, maar apartheid soos wat dit hier in ons land voorgekom het, dit was nie<br />
bloot net groepvorming nie, die was nie net elke groep hou hom by homself nie. Ons<br />
het die mense basiese menseregte ontneem in hierdie land, hulle het geen sê gehad in<br />
hierdie land nie, en as dit nie sonde is nie… Dit sê mos die mens is minder as ons, wat<br />
hy mag nie sê nie. So ek het regtig nie 'n probleem hiermee dat apartheid sonde is nie,<br />
ek bevestig dit heelhartig.<br />
Albert: 'n Vinnige woordjie tussenin. Wat baie na aan die kern van die saak kom, is die<br />
vraag moet 'n mens praat van "anderskleuriges" of "anderkleuriges". Daar was 'n groot<br />
debat 'n paar jaar gelede. Watter woord gebruik julle?<br />
Karin: Ons gebruik nie meer die woord nie.<br />
Albert: Die interessante is ons het tradisioneel gepraat van anderskleuriges, daar was<br />
op 'n stadium 'n sterk oorweging vanuit die swart geledere dat ons moet wegkom
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p497<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
146<br />
daarvan en praat van anderkleuriges, want sodra jy praat van anderskleuriges dan het<br />
jy 'n norm, in die geval blank, en alles wat nie blank was nie sou dan anders wees,<br />
m.a.w. nie volgens die norm wees nie. Terwyl as jy praat van anderkleuriges sou jy dit<br />
op 'n gelyke vlak kon hanteer, swartes, Indiërs, kleurlinge, blankes. Dan is dit net ander<br />
kleure, dis nie anders as die norm nie.<br />
Mike: Ek dink die verskil tussen anderskleuriges en anderkleuriges is wie dit gebruik.<br />
As ek praat van anderskleuriges of anderkleuriges het ek nie eintlik gepraat vanuit 'n<br />
blanke oogpunt, want jy praat van al die ander wat nie dieselfde kleur as jy is nie. Maar<br />
ek dink as ek swart was, het ek ook van die anderskleuriges gepraat, met ander<br />
woorde almal wat nie swart is nie, ek dink dit is semantics.<br />
Albert: Ek dink nie dit is so nie. Ek dink 'n swartman sou ook van anderkleuriges wou<br />
gepraat het, maar hy sou baie meer sensitief gewees het om nie die "s" daar in te sit<br />
nie.<br />
Mike: Daai era ja, omdat hulle was dalk te bang was. Vandag sal hulle vir jou sê, die<br />
wittes of die bruines en ek dink nie dit het 'n politieke konnotasie nie. Ek dink as jy van<br />
'n ander ras of 'n ander kleur gepraat het, dan dink ek nie dit was polities nie, vir my, ek<br />
praat van myself.<br />
Albert: Ek dink net dis 'n outomatiese uitleef van dit wat ons internaliseer het. Hanlie, jy<br />
het nog niks gesê nie.<br />
Hanlie: Miskien is dit omdat ek te veel te sê het, dat ek eers stilgebly het. Daar is<br />
soveel verskillende dinge gesê waar ek iets wou oor vra, moet ek eers vra of eers sê<br />
wat ek dink. Ek weet nie waar ek moet heen nie.<br />
Albert: Enige iets. Die tema waaroor ons praat is wat is die rol van die kerk?<br />
Hanlie: Dit verstaan ek, ek wil nou net iets sê oor die anderskleurige-storie. Ons<br />
vergeet dat hierdie mense ook 'n "ons" het waaroor hulle praat, soos wat ons nog<br />
steeds sit en praat van ons en hulle. En solank dit, volgens my, sal aanhou so, veral<br />
dan in ons kerk, sal ons nog steeds met 'n tipe van apartheid sit. Maar hulle sal nie<br />
praat, vandag nog nie, van anderskleuriges nie, they will talk about, us, Africans and<br />
the pale faces. Veral as hulle Afrikaanssprekend is, "die boere" veral, dit word minder<br />
gebruik deur die gemiddelde gematigde swartman. Dit is eerder dié wat bietjie
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p498<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
183<br />
moeilikheid soek. Maar die Afrika-konsep is geweldig sterk. Wat ek waarneem is dat<br />
hulle met Afrika kan identifiseer en dat die een ding wat almal saambind "Afrika" is.<br />
Wat ons tot 'n groot mate nie het nie, ek dink dat die mense wat maak asof hulle dit<br />
het, die blanke mense, probeer hard, maar in werklikheid sit ons roots êrens anders, al<br />
beweer ons ons roots sit hier. Maar dit was maar net my mening. Toe die twee menere<br />
begin het, wou ek vir hulle vra, maar nou het jy verder gegaan en verder verduidelik,<br />
want ek dog toe eintlik julle stem met punt 5 saam. (Verwys na uitgedeelde lys met<br />
aanhalings). Daar gesê is as 'n beleid van afsonderlike ontwikkeling met naasteliefde<br />
en regverdigheid toegepas word, kan dit Bybels beantwoord word, of is dit oraait. Ek<br />
sou graag wou hoor wat verwys na wat jy nou net gesê het, die NG Kerk het lankal<br />
gesê, vir die dade is ons jammer, ons het nog nooit gesê vir die hele beleidsrigting is<br />
ons jammer nie. Nou daar by nommer vyf, ek sal graag wil weet hoe die mense almal<br />
daaroor voel of beleid van afsonderlike ontwikkelings vandag nog kon plaasvind,<br />
naasteliefde en regverdigheid, sou hulle dit verkies het as dit liewer so kon gewees het.<br />
Mike: Ek kan miskien antwoord, aparte ontwikkeling is vir my 'n irrelevante ding.<br />
Hanlie: Moenie my vraag ontwyk nie, want ek sê, indien dit móóntlik sou wees, vandag,<br />
sou jy dit liewers verkies het?<br />
Mike: Aparte ontwikkeling? Ek het geen idee om dit te doen nie. Ek was op kollege my<br />
hele lewe lank saam met swartes gewees, ek het saam met hulle ontwikkel. Aparte<br />
ontwikkeling beteken nie saam bly nie. So aparte ontwikkeling doen ek al my hele lewe<br />
lank, ons groei saam, ons was saam skool toe, ons het saam ontwikkel, ons het<br />
mekaar stories vertel daarmee het ek nie 'n probleem nie. As ek moet saam bly, dan<br />
het ek 'n probleem. Dis vryheid van keuse saam met wie ek wil kuier, en saam met wie<br />
ek wil bly. Ontwikkeling het ek geen probleem nie, ek het nog nooit 'n probleem gehad<br />
nie, dis my persoonlike gevoel. As mense saam ontwikkel na 'n kultuur, na 'n sekere<br />
vlak van intelligensie, geen probleem nie.<br />
Hanlie: So jy sê, selfs al word dit met liefde en regverdigheid gedoen, sou jy dit nie<br />
verkies nie.<br />
Mike: Hoe gaan jy met liefde… Hier het jy 'n klomp mense, hier op universiteit het jy 'n<br />
klomp swart mense en hier het jy 'n klomp wit mense op universiteit, hulle is vreeslik<br />
lief vir mekaar ….
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p499<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
220<br />
Hanlie: Ek vra die vraag so snaaks, omdat ek dink 'n baie groot persentasie mense nog<br />
steeds dit sou verkies ………………<br />
Johan: Ek sou graag hier wou inkom, want ek is een van daai. Ek praat nie van<br />
verpligte segregasie nie, waar die een minder geleenthede het as die ander een nie, ek<br />
praat van, gun my die geleentheid om in Afrikaans skool te gaan, gun my die<br />
geleentheid om in Afrikaans kerk toe te gaan, dit is my taal, dit gaan nie oor swart en<br />
wit nie.<br />
Hanlie: So dit gaan oor die taal by jou.<br />
Johan: Dit gaan oor die kultuur. Ek is nie 'n Zoeloe nie, wat wil ek met Zoeloe kultuur<br />
maak? Gun my om 'n Westerse opera in die Staatsteater te gaan kyk, moet dit nie wil<br />
wegvat net omdat ek die minderheid in SA is nie. Dit is net so verkeerd as wat ons<br />
gehad het, wat jy dit noem weet ek nie, dit is seker obviously nie aparte ontwikkeling<br />
nie. Maar gun my wat ek is, om ook te wees in die nuwe land. Ek wil net iets noem, ek<br />
weet nie of mense hierdie ding gesien het van die Hervormde Kerk. Ek gaan vir elkeen<br />
enetjie gee, dit bly by die kerk. Toe ek dit lees, toe sê ek ja dit bevestig my punt.<br />
Albert: As ek net die eerste paragraaf kan lees: “Dit maak nie sin vir die Hervormde<br />
Kerk om te bely oor apartheid nie, want Afrikaners voel doodgewoon nie skuldig nie”<br />
skryf die Hervormer as amptelike spreekbuis van die Hervormde Kerk na aanleiding<br />
van die debat wat ontstaan het. Wat sê julle daarvan?<br />
Johan: Veral hierso, party mense voer aan dat hulle nie bewus was van die moorde en<br />
menseregte skendings en dat hulle afsonderlike ontwikkeling ondersteun het, en nie<br />
moord nie. Die destydse gebeure moet gesien word teen die agtergrond van 'n<br />
burgeroorlog. Al hierdie dinge wat ons nou hoor voor die WVK, wreedhede, dit is nie<br />
alles as gevolg van apartheid gepleeg nie. Daai ouens het uitgerafel omdat hulle iets<br />
anders verdedig het as apartheid. Ons het laas ook oor die kommunistiese bedreiging<br />
gepraat, waar party ouens gesê het dit is nie so erg nie.<br />
Albert: My vraag is net, as ouens hierdie tipe van teen-argumente voer, van die<br />
moorde, die mense regte skendings en so aan, ek stem 100% daarmee saam want ek<br />
was ook nie bewus van die goed nie. Maar wat 'n mens wel tog moet sê is dat ons<br />
sommige van daai goeters, ten minste vermoed het. Al het ons nie bewyse gehad nie,<br />
was daar die gerugte van die goed. Dit aan die een kant. Maar dit is vir my om die punt
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p500<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
256<br />
te mis. Ek dink ouens wat dit sê mis die hele punt van die storie. Dit gaan nie oor goed<br />
wat ons aanmekaar gedoen het nie, dis sekondêr. Dit gaan vir my, en dit kom elke keer<br />
uit my gesprekke met die swartmense, ons hier, in my gesprekke met al die mense, in<br />
die goed wat ek lees, ons mis die uitgangspunt wat al verkeerd neig, ons vertrek van 'n<br />
bepaalde punt wat mense in kategorieë sit, van wit en al die ander, en dan kan jy ook<br />
maar sê van beter en slegter, dit is hoe ons gedink het daaroor. En as ons dan nou<br />
praat oor moorde en menseregte skendings en sulke goed, dan is dit alles maar<br />
simptome van 'n dieper liggende siekte, en ek dink ons, by name die Afrikaners, die<br />
blanke gemeenskap, is geneig om in daai simptome vas te kyk en te sê daarvan het<br />
ons niks geweet nie. Maar ons was elkeen ten diepste deel van die siekte as ons<br />
daardie beeld wil gebruik. Ek sou graag meer daaroor wou hoor, want dit lyk my dis 'n<br />
kardinale ding wat ons in hierdie hele proses van versoening, die proses van mekaar<br />
vind in die nuwe SA, wat ons mis, ons praat rondom die punt.<br />
Mike: Ek wil daarop antwoord. Ek dink om te sê dat jy die punt mis, en verby die dade<br />
moet kyk en net kyk na die stelsel, dán mis 'n ou die punt, want, apartheid was 'n<br />
beleid wat gevorm was deur 'n party en ons het blindelings saamgeloop, maar daar<br />
was wel diegene, ek dink hier is onder ons van hulle wat nooit vir daai party gestem het<br />
nie, ek sê nie dis ek nie, maar ek dink hier is van hulle, wat wragtig sy bes probeer het,<br />
ouens soos Beyers Naudé. En om nou om te draai en te sê, luister jy het gesondig<br />
want jy was 'n blanke, en nou moet al wat blanke is sê, apartheid was sonde en ons<br />
het almal nou gesondig. As ek sê ek het geen deel gehad aan daai beleid nie, ek het<br />
dit nie gemaak nie, as ek iemand te na gekom het en sê voertsek hier uit, dis my skool,<br />
dis my bus, ja. Maar jy kan nie volgens my, kan jy nie net na een ding kyk, apartheid, jy<br />
moet sê wat was die sondes van apartheid.<br />
Hanlie: Ek wil iets daarop antwoord. Ek dink dat as ons nou eendag saam praat met<br />
swartmense, en ons begin by hierdie punt, gaan ons nooit verder kom nie. Want ek wil<br />
saamstem met wat Albert gesê het, dit is vir die swartmense die heel belangrikste. Nou<br />
die aand het ek 'n TV program gekyk, en in daardie program was een van die hoof<br />
temas wat almal gesien het… Ek praat met my wit vriende, en almal van hulle sê ek<br />
het nie deel daaraan gehad nie, ek het niks gedoen wat verkeerd was nie en dan kom<br />
hy op ou end weer tot “the fact that you did nothing, makes you guilty”. “You were in<br />
the system and you did nothing...” Natuurlik, mense soos Beyers Naudé, sal niemand<br />
van verwag dat jy nóú moet sê hy is jammer nie, want hy het dit klaar gesê die dag toe<br />
hy besluit het om om te draai, sy dade het dit gesê. En ek dink nie dit moet gaan
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p501<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
293<br />
daaroor dat elke ou moet sê jammer dat hy wit is nie, ek dink glad nie dit is in die<br />
prentjie nie. Dat mense verwag dat almal wat wit is nou moet sê hulle is jammer nie.<br />
Mike: Ek praat onder die standpunt van as 'n mens nie kyk na die evils wat gepleeg<br />
was nie. Jy sê apartheid was nou 'n fout, jy is vreeslik jammer, dit was 'n sonde. Maar<br />
ek voel nie sleg omdat ek daai swarte so behandel het nie, jy kan nie sê jy kyk verby<br />
die punt as jy net kyk na die dade nie. Die dade is 'n uitvloeisel. Ek kan maklik verkeerd<br />
verstaan word. Ons moet hom as 'n geheel uitbring, en dit sluit in die dade van alle<br />
kante af. Ou Dingaan het daar in sy kraal gebly, hy het geen blankes gehad wat in sy<br />
kraal gebly het nie, so hy het apartheid gehad. Hy het toe die boere wat ingekom het<br />
vermoor, maar die dade wat hy gepleeg is niks nie, die feit dat hy nie witmense in sy<br />
kraal gehad het nie, dit was sonde. Kan julle sien? Ek sien die ding as 'n geheel, wat<br />
gebeur het en die beleid wat ons gehad het, het veroorsaak dat mense minderwaardig<br />
behandel is, miskien van alle kante vermoor was, ens.<br />
Elsa: Is dit nou nie juis die beleid wat dan die sonde is nie? Ek is oortuig daarvan dat<br />
as jy met swartmense praat en hulle moet vir jou sê wat hulle die seerste gemaak het,<br />
sal dit nie wees omdat hulle in hulle eie woongebiede gebly het of na hulle eie skool<br />
toe moes gaan nie. Dit sou wees die feit dat ons gemaak het asof hulle minder mens is<br />
as ons.<br />
Mike: Ja, dan is jy weer by die dade.<br />
Elsa: Nee, juis nie die dade nie Mike. Die hele idee dat hulle minder is as ons, dat hulle<br />
nie dieselfde tipe mense is nie, deur ons hele houding en ons manier van lewe.<br />
Mike: Dis hoe ons opgetree het, dit is nie apartheid nie. So dit is nie die sisteem nie.<br />
Hanlie: Dan is jy inderdaad weer terug by, indien die sisteem oraait was …<br />
Mike: Die sisteem was ook nie oraait nie …<br />
Hanlie: Alles was verkeerd, ons baklei dan nou net oor wie was die eier en wie was die<br />
hoender.<br />
Mike: Ons kom terug na die stelling wat sê deur net te kyk na die dade, mis ons die<br />
punt. (Onduidelik).
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p502<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
330<br />
Albert: Mnr X vertel my, as hy 'n wit man sien rondry in 'n bakkie, met 'n hond wat langs<br />
hom sit, dis een van die goed wat hulle die seerste maak, hy moes agterop gesit het,<br />
die hond mag voor sit. Met ander woorde, A + B = C, die hond is beter, is meer werd as<br />
hy as swartmens. Vir ons klink dit miskien belaglik, dit was hulle belewenis gewees<br />
daarvan.<br />
Mike: Dit staaf my punt. Het die apartheidsbeleid gesê 'n swartman mag nie voor in 'n<br />
bakkie sit nie?<br />
Albert: Nee, dis hoe ons gedink het oor swartmense wat so besluit het.<br />
Mike: Presies. Dit is hoe ons opgetree het, dis nie die beleid nie.<br />
Albert: Mens sou natuurlik die vraag kon vra, waar sondig jy, sondig jy met jou hande<br />
of met jou kop. Lê die sonde in dit wat ek doen, of in dit wat ek dink.<br />
Hanlie: Kan ek nog iets van die TV program sê. Wat my geruk het, was ook 'n<br />
onderhoud wat hulle gehad het met 'n jongerige persoon, hy sê toe, hy noem 'n klomp<br />
goed op wat vir hom baie slegs was in die verlede, toe sê hy we never had our mothers<br />
at home, I was always alone at home, sometimes no one else in the surrounding,<br />
because my mother was looking after the white people’s children the whole day. Ons<br />
het dit almal geweet, maar ons het miskien nie besef hoe erg dit was vir 'n kind om te<br />
weet my ma gee al die aandag, sy dra op haar rug, sy stoot in die stootkarretjie, wat<br />
ook al, die witmense se kinders, maar daar is nie tyd vir my nie. Toe gaan jy verder<br />
aan, en toe na omtrent 17 jaar, dat daardie jong seuns wat grootgemaak is deur die<br />
swart vrouens was dieselfde seuns wat in die weermag was, en wat nou die<br />
verskillende opstande op ons en ons ouers en kinders gevoer het. Dan weet julle ook<br />
hoe geweldige sin hulle het vir, almal is almal se pa en almal is almal se ma. In<br />
werklikheid wil hy dan sê, die kinders wat die swart ma grootgemaak het, word deur<br />
omstandighede in 'n posisie geplaas waar hulle hulle eie ma’s geskiet het, dan sal hy<br />
nou die voorvalle noem. Dan het hy gesê, ons het die paaie gebou, maar ons het nie<br />
die motors gehad om daarop te ry, ons het die elektrisiteit help installeer, ons het nooit<br />
ligte in ons huise gehad nie, so het hy aangegaan. Totdat ek later daar verwese gesit<br />
het, omdat ek gevoel het, ek het nie die vaagste benul hoe dit vir hierdie mense moes<br />
gevoel het nie. Nie die vaagste benul nie. Dieselfde idee van ek kan nie in die bakkie ry<br />
nie, hier werk ek die hele dag om elektrisiteit in hierdie huis te installeer, maar as ek
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p503<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
huis toe gaan is daar net 'n kers. Dit is nou nie in verband met die kerk nie, maar ons<br />
het nou daarnatoe gegaan met jou verwysing na die bakkie en die hond.<br />
Albert: Dit is belangrik, die saak waaroor dit gegaan het is baie belangrik, en dit lê vir<br />
my persoonlik baie na aan die kern van die suksesvolle versoening vorentoe. As ons<br />
nie op daai punt bymekaar kan kom nie, gaan ons mekaar mis. Kom ons praat oor die<br />
rol van die kerk, in die verlede, die hede en vorentoe. Watter rol het die kerk gespeel?<br />
Mike: Dit hang af watter kerk. Die NG Kerk het 'n standpunt ingeneem van kyk dit is die<br />
land se wette, maklik ons gaan volgens die wette. En sommige ouens het daarvan<br />
weggebreek en gesê maar nee ons stem nie saam met die wet nie. Maar ek dink die<br />
kerk het daai jare eenkant gestaan.<br />
Elsa: Het die kerk nie vir die regering voorgeskryf wat om te doen nie?<br />
Mike: In 'n mate het die kerk gesê dit is reg wat julle doen, want dit staan so in die<br />
Bybel. In 'n groot mate het die kerk dit gedoen.<br />
Albert: Ek het op 'n stadium met 'n ouer kollega, 'n ander predikant, 'n debat, 'n<br />
argument gehad oor dié vraag, want hy het gesê die kerk het nog nooit apartheid<br />
goedgepraat, geregverdig nie. Ek het van hom verskil. Ek weet nie of julle met hom<br />
saamstem nie?<br />
Elsa: Nee, ek kan nie met hom saamstem nie.<br />
Mike: Ek dink tog in 'n mate is dit baie wyd om te sê die NG Kerk. Ek sal vir jou sê, ons<br />
het in sekere kerke, hang af waar jy in die NG Kerk was, ons het baie jare terug 'n ou<br />
dominee gehad wat dit nie kon verdra dat jy ander mense afkraak nie. Hy was in murg<br />
en been 'n Christen. En die NG Kerk se beleid en die beleid van die regering was vir<br />
hom irrelevant. Hy het sy hele lewe geglo in menseregte en hy het dit voorgeskryf en<br />
hy het dit ook gepreek van die kansel af. Dit maak nie saak in watter beleid jy in glo, en<br />
in watter kerk jy is nie, jy het nie die reg om mense minderwaardig te behandel nie.<br />
Daai man was 'n prediker in die NG kerk. Nou, dit is baie gevaarlik om te sê die NG<br />
Kerk het dit nie gedoen nie. Ons moet liewers sê sommige dominees en sommige<br />
gemeentelede van die NG Kerk het dit of dat gedoen.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p504<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
Albert: Mens kan op twee vlakke werk, mens kan vra na die amptelike standpunte van<br />
die kerk en dan kan mens kyk na wat in individuele mense se lewens gebeur het.<br />
Mike: Het die NG Kerk die regering ondersteun, of was hulle anti, dit is die vraag wat jy<br />
vra. In 'n mate het die sinode. Daar het selfs mense uit die NG Kerk padgegee omdat<br />
hulle nie saamstem met die beleid nie. Maar oorwegend dink ek, soos ek grootgeword<br />
het, het die NG kerk het hom al gedistansieer van politieke besluite.<br />
Johan: Dit sal interessant wees, die 380 afgevaardigdes by die sinode, stem al 380<br />
saam of aanvaar hulle dit nou maar eenmaal omdat die meerderheid dit besluit het.<br />
Weer eens elke ou gaan sy lewe lank 'n persepsie verskil het van die ou langs hom.<br />
Albert: Ek kan nie spesifiek onthou wat die stemming se uitslag was nie, maar dit was<br />
met 'n oorweldigende meerderheid aanvaar. Daar sal ouens wees wat anders dink<br />
daaroor, maar…<br />
Johan: Ons lewe lank sal daar ouens wees wat anders dink daaroor, hy diskrimineer<br />
nie omdat hy wil seermaak nie, maar hy sien dit nie as sonde nie. Hy stem nie saam<br />
met die definisie nie, vir een of ander rede is hy daarteen.<br />
Albert: Ek het julle mos vertel van die ou oom by wie ek gekom het op huisbesoek wat<br />
al in die 70 is, wat nog steeds kwaad is vir die Engelse oor destyds. Daar sal altyd<br />
sulke mense wees. Maar as die kerk, binne-in die kultuur waarin hulle beweeg het,<br />
waarin die lidmate beweeg het, was dit seker 'n gangbare ding. Hoekom het dit ons so<br />
lank gevat om op die punt te kom waar ons twee weke gelede gekom het, hoekom het<br />
die kerk so lank gevat om in die openbaar te kom sê maar ons benadeel mense in<br />
hierdie land van ons. In daai stukkie wat ek vir julle uitgedeel het, die 5de paragraaf,<br />
daar staan ook "Die NG Kerk het baie jare lank al te teoreties na die saak bly kyk."<br />
Hoekom het die kerk dan vir jare der jare net so aangegaan. Gaan dit maar saam met<br />
die feit dat ons die bevoorregtes was?<br />
Hanlie: Ja, ek dink so. Net nou toe ons begin het, het jy gesê hoe jy gevoel het toe jy<br />
die artikel gelees het, nou ek het dit gevoel wat jy nou vra. Ek het gevoel, uiteindelik,<br />
moes dit julle so lank gevat het om net soos Tutu gesê het simply to say I’m sorry. Het<br />
dit julle nou wragtig so lank gevat om dit te sê? En gelukkig moet ek sê stem ek baie<br />
saam met wat hy gesê het dat individue in die kerk het almal verskillend opgetree deur<br />
die afgelope klomp jare en daar was mense wat die saak en nog in die toekoms die
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p505<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
saak verskillend gaan interpreteer, maar ten minste het die kerk nou 'n beleidsrigting<br />
stap geneem. Ek wou net graag dit sê, ek dink die onderwerp is vir my die swaarste<br />
van al die onderwerpe wat ons ooit aangeraak het. Want my persoonlik raak dit<br />
geweldig, ek het totale kontak met my kerk verloor, en dit is een van die redes. Ek het<br />
gevoel dat ek elke keer dat ek oor sulke onderwerpe praat, in doodloopstrate uitkom,<br />
en miskien het ek dit baie moeilik gevind om te besef dat elke ou sy eie opinie moet hê<br />
en dat ek gevoel het, ek kan nie meer maak, saam in die kerk sit en maak asof alles<br />
reg is, terwyl ek weet dit is nie reg nie. En nou was dit ironies so dat ek gisteraand by<br />
iemand iets moet gaan afgee, 'n lidmaat van ons kerk, en ek bloot sê, o ek sien jy’t ook<br />
M-Net, ja want ek kan die bleddie kafferprogramme nie kyk nie, dis 'n persoon wat<br />
gereeld by ons in die kerk sit. Ek sê nou vir julle ek kan nie meer na Welkom-Suid se<br />
kerk toe kom nie, ek weet ek is verkeerd, maar ek bely net dit is op die oomblik my<br />
probleem. A weet van baie dinge, ek kan al jare nie meer daar kom sit en hoor hoe<br />
pragtig sing die mense en hoor hoe wonderlik doen mense baie dinge vir<br />
barmhartigheid wat ek nie eers doen nie, en ek weet dieselfde mense kyk met 'n ander<br />
oog na hulle bediendes. Ek het baie ernstig daaroor gevoel, dis hoekom ek jou net-nou<br />
oor taal uitgevra het, ek stem saam dat ek ook graag die Here se woord in my taal<br />
hoor. Ek wil sê dat daar min kerke is waar ek op die musiek terrein enigsins tuis voel,<br />
omdat ek baie klassiek georiënteerd is, is dit vir my moeilik om by baie ander kerke die<br />
Here te prys op die manier waarop hulle dit doen, alhoewel ek dit doen omdat ek dit<br />
saam met kinders by die skool doen. Ek sou die Here graag met Bach en Händel wou<br />
prys, ek is nou maar Europees georiënteerd wat by kultuur betref. Ek het meer gesien<br />
van duidelike bewyse teen apartheid by ons ander kerke as wat ek in ons NG kerk<br />
gesien het, en ek voel nog steeds daar is baie mense wat bediendes het, wat Afrikaans<br />
magtig is, en wat geen moeite doen om hulle bediendes saam kerk toe te bring nie. En<br />
ek voel baie sterk oor die feit dat ons selfs 'n aparte, dat op ons programmetjie op 'n<br />
stadium gestaan het biduur vir huisbediendes. Nie biduur vir Sotho vroue byvoorbeeld<br />
nie, of biduur vir vroue nie. Ek weet julle sê dit is omdat dit bedoel was om die mense<br />
te help, maar dit is reg en goed, maar sien julle hoe sensitief het ek nou geword, dat ek<br />
is so bewus van apartheid, ek leef in so 'n ander wêreld dat as ek in ons kerk instap,<br />
dan dink ek hel maar dit is wit, is hier dan niemand wat eers 'n bietjie kleur het nie?<br />
Mike: Iemand het eendag vir my gesê, jy kan vir die res van jou lewe doodstil staan,<br />
niks doen nie, eenkant. Die kans is goed dat niemand jou sal raaksien nie, maar gee<br />
een tree, dan is die kanse goed dat mense jou gaan kritiseer dat jy in die verkeerde<br />
rigting geloop het. Wat ek sê, dit is baie maklik om opsy te staan en te sê ek bly uit<br />
hierdie ding uit, want as ek dit daar doen dan doen ek dit verkeerd, ek voel net dat wat
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p506<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
477<br />
jy ook al doen of enige mens doen, die tree wat jy gee, gaan daar mense wees wat jou<br />
gaan kritiseer dat jy in die verkeerde rigting loop.<br />
Hanlie : Ek wil net graag sê, lank terug het ek baie gesprekke gehad oor moet ek nie<br />
weg uit hierdie kerk van Welkom-Suid nie, en toe het ek gesê nee ek wil 'n verskil<br />
maak. Ek het met geweldig baie mense gepraat en baie dinge gedoen maar jy kan net,<br />
ek kan tog nie in die middel van die kerk opstaan en 'n speech afsteek nie, asseblief<br />
nie. Nou as ek met die dominees praat en hulle sê vir my die tyd is nog nie reg nie,<br />
briewe rig aan die kerkraad en geen antwoord daarop kry nie. Watter tree moet ek<br />
tree? Toe gee ek my tree terug.<br />
Mike: Dis wat ek sê, die wat 'n bietjie werk doen wat jy sê wat werk vir die kerk, maar<br />
hy het M-Net want hy kyk nie die kafferstasies nie, daai man behoort dan nie in die<br />
kerk nie, was dis hoekom jy weg is.<br />
Hanlie: Nee, hy behoort by die kerk. Ek wil hê hy moet daar wees, maar dis 'n kwessie<br />
van eie opinie.<br />
Mike: Dankie Vader, dat ons glo ten minste dat dit ons vergewe word vir die dinge wat<br />
ons … (onduidelik).<br />
Albert: So jy sê met ander woorde, ons kan nou as kerk daai belydenis kry op koerante<br />
se voorblaaie, maar dit leef dit nie in lidmate se harte nie.<br />
Hanlie: Natuurlik leef dit in baie lidmate se harte, ek het dit net so ondervind, dit was<br />
my persepsie, en miskien as ek nou weer 'n tree terug gee, is dit heel anders.<br />
Johan: Hanlie, baie dankie vir wat jy nou gesê het. Ek wil dit net sê, ek weet nie<br />
hoekom dit net Welkom-Suid is nie, die hele NG Kerk is so. Ek dink, nou wil ek amper<br />
sê, skelm politieke mense het nou met haar reggekry wat hulle beoog het om te doen.<br />
Ek weier om jammer te wees omdat ek 'n witmens is, ek weier om te sê dat ek 'n<br />
Afrikaner is. Ek is jammer dat mense ander mense benadeel het, ek is nie jammer<br />
omdat ek 'n Afrikaner en 'n blanke is nie, ek is so gebore. God het die verskeidenheid<br />
geskep, nie ek nie.<br />
Hanlie: Dis glad nie wat ek bedoel het nie, ek is nie jammer dat ek wit is nie.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p507<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
514<br />
Johan: Ons gaan sien hoe jammer gaan ons Donderdag wees as die WVK se verslag<br />
kom. Dan gaan ons sien hoe jammer is ons omdat ons wit is.<br />
Hanlie: Ek is nie jammer dat ek blank is nie.<br />
Albert: Dit gaan nie oor wat ons is nie, die vraag gaan eerder oor… En dit is jammer wit<br />
verteenwoordig in sommige mense se gedagtes ’n bepaal manier van lewe, wat nie<br />
ons almal se keuse was nie, dit gaan oor goed wat gedoen is deur blanke mense,<br />
bepaalde styl van lewe van blanke mense, wat tot ernstige probleme aanleiding gegee<br />
het. Dis waaroor mens jammer behoort te wees.<br />
Elsa: As mens nou hierdie stukkie lees oor die kerk, dan kry ek die idee, hulle sê nou<br />
hier hulle is jammer oor goeters, maar daar kom elke keer die "maar" by. Maar die<br />
bedoeling met hierdie beleid was nie regtig om mense seer te maak nie, hulle sê nog<br />
nie ons is jammer nie<br />
Johan: Maar dit was tog nie die bedoeling nie.<br />
Mike: Ek wil jou 'n vraag vra op daai, dink jy persoonlik dat as die regering van die dag<br />
nie verander het nie, dink jy die NG Kerk sou hierdie geskryf het. Wat het hulle gedryf<br />
om dit te doen, Albrt het gevra, hoekom het ons so lank gevat voor ons dit agtergekom<br />
het, wat het hulle gedryf om dit te doen, hulle gewete, of die verandering in politiek.<br />
Elsa: Ek dink die verandering in politiek het eerste gekom en die kerk se gewete<br />
agterna, toe kom hulle agter, maar o…<br />
Albert: Ek het 'n vraag of dit waar is, want, julle onthou vir dr. Pierre Rossouw, hy was<br />
vir jare lank die NG Kerk se direkteur van Inligting by die Algemene Sinode, hy is nou<br />
al mooi bejaard. Hy het gesê: in 1989 het die NG gevra vir die Staatspresident dat<br />
Nelson Mandela vrygelaat moes word, hy is wel in 1990 vrygelaat. Dit het hy pertinent<br />
gesê, dat die kerk al in '89 dit gevra, dis 'n baie algemene opvatting dat mense sê die<br />
kerk sê maar net hierdie goed omdat die regering van die dag verander het, ek dink dis<br />
'n oorvereenvoudiging van 'n baie ingewikkelder saak. Ek dink nie dis is so nie.<br />
Elsa: A, hoekom het hulle nie toe Beyers Naudé omgedraai het en vir hulle gesê het<br />
maar mense julle is besig met 'n sondige ding, hoekom het hulle nie toe dit agtergekom<br />
nie.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p508<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
Mike: Kyk wat het hulle met Beyers Naudé gemaak.<br />
Elsa: Hulle het hom uit die kerk uit geskop.<br />
Mike: Dis hoekom ek sê, dis baie maklik om te sê, die kerk het nou besluit dis<br />
verkeerd. Ek sê mense het tot bekering gekom, nie die kerk nie. Mense wat skuldig<br />
was aan een of ander misdryf, wat ek met hom saamstem, as ek nie aan 'n misdryf<br />
skuldig was nie was ek dalk skuldig as ek deel was van 'n sisteem, en sorry as daai<br />
sisteem nou nie reg was vir ander mense nie, dan is ek ook jammer. Maar mense het<br />
dalk in hulle harte tot bekering gekom en gesê maar ek het doelbewus dit en dat<br />
gedoen, ek het gepreek apartheid is reg, want dit staan in die Bybel, mense wat<br />
hulleself dalk bekeer het as gevolg van buite invloed. Ek weet nie of daar nou ewe<br />
skielik op die sinode 'n hele klomp mense sit wat besef, jislaaik ek het gisteraand nou<br />
'n boodskap gekry wat sê dit is sonde. Ek dink dit is gedryf deur omstandighede wat<br />
mense se oë oopmaak vir die dinge wat verkeerd is. Ek dink dis nie sommer so 'n<br />
skielike klomp mense wat ….<br />
Elsa: Steeds is dit nog nie almal in die NG kerk, die kerk se struktuur of hoofliggaam<br />
voel almal nog nie soos wat hier staan nie. Ek is verstom, ek hoor wat Hanlie sê, in 'n<br />
mate voel ek baie soos sy. Ek het ook op 'n stadium weggebly maar ek kom nou weer<br />
terug, maar so onlangs as verlede Dinsdag, iemand wat saam met ons by die vroue<br />
Bybelstudie was, 'n groot Christen mens, sy gaan doen sendingwerk by die hospitale,<br />
wel as jy haar nou so beleef dink jy sy is 'n diep gelowige Christen mens. Toe maak sy<br />
'n stelling, soos hierdie swartetjies wat in die straat loop en groente verkoop, mens<br />
moet hulle sommer onderstebo ry, doodry. Sulke goed maak nie vir my sin, hoe kan 'n<br />
mens wat sê hy is 'n kind van die Here, hy lewe so, hy ken omtrent die Bybel uit sy kop<br />
uit, hy is by elke kerkgeleentheid, by elke bybelstudie, hy gaan doen sendingwerk,<br />
maar dan sê hy hy wil sommer die swart smouse in die straat doodry. Sulke goed<br />
verstaan ek nie.<br />
Mike: Ek dink dit is baie swaar om vir 'n Christen om 100% reg te lewe. Ek dink dit is<br />
geweldig moeilik. Ek lees van dissipels in die Bybel, ek lees van koning Dawid se<br />
dinge, mense wat saam met Jesus geleef het en die dinge gesien het, hoe moeilik was<br />
dit nie vir hulle nie. So wat jy sê is waar, weer eens sê ek ons het die genade van Bo<br />
om daai foute vir onsself te vergewe. As die kerk, hierdie Welkom-Suid, net moes
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p509<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
587<br />
bestaan uit absolute 100% mense wat geen sonde het nie… Ek weet regtig nie, of ek<br />
daar sou kon inkom nie.<br />
Elsa: Maar ons basiese geloofsbelydenis, die kern daarvan sê, jy moet die Here jou<br />
God liefhê en jou naaste soos jouself.<br />
Mike: Jy moet hard probeer.<br />
Karin: Wat nou so deur my kop gegaan het rondom die kerk: Onlangs het ons<br />
vereniging se swart koor hier by die kerk opgetree, en op 'n stadium het ek negatiewe<br />
vibes opgetel, en toe dink ek, ek soek net nie 'n debakel op my kop nie. Baie keer het<br />
'n mens nie die vrymoedigheid gehad om die mense met wie jy elke dag mee<br />
saamwerk… want vir my, ek sien dit nie meer raak nie. Ek word nog met situasies<br />
gekonfronteer soos wit vroue wat sê ek ry nie saam met 'n swarte in 'n voertuig alleen<br />
nie, dan moet ek ry. Dit maak dit moeilik, Daar sal altyd dit bly, of een van my swart<br />
kollegas wat sal kom sê, hulle het my alweer hier onder vier oë gehad, want hulle sê ek<br />
eet saam met die wittes. So is so kompleks, al wat ek al baie keer gewonder het, toe<br />
een van die maatskaplike werkers van 'n ander organisasie saam met my gery het, wat<br />
dink jy is die oplossing van die land, toe sê ek apartheid moes nooit daar gewees het<br />
nie, want in die Bybel staan daar geskrywe daar sal altyd rykes wees, daar sal altyd<br />
armes wees. Dan sal die rykes met die rykes, die middelklas by die middelklas en die<br />
armes by die armes gebly het, die wat wou gemeng het sou, en die wat nie wou nie,<br />
sou nie, en dan sou al hierdie dinge nie gebeur het nie. Dis my eie persoonlike mening.<br />
By my huis is my werksmense welkom, hulle kom by die voordeur in, en hulle kom sit<br />
en drink tee saam met my, dit is normale praktyk. Johan wil nie 'n inslaap bediende hê<br />
nie, reeds as gevolg van die feit dat die ma moet by haar kinders by die huis wees, so<br />
ons is besorg oor daai sake. Ek sien nie meer kleur as sulks raak nie, een middag het<br />
ek by die huis gekom, toe sien ek my bediende is glad nie lekker nie toe vat ek haar in<br />
hospitaal toe, toe trek die swart suster rang op my en sê ek moes haar kliniek toe gevat<br />
het en nie hospitaal toe gebring het nie. Ek het toe niks verder gesê nie en rustig<br />
geluister na haar storie, en toe het ek vir haar gesê van die gevare dat sy 'n "stroke" in<br />
die straat kon gekry het. Maar baie beleefd vir haar gevra. Dit is 'n groot proses wat<br />
besig is om te gebeur van alle kante af, tot die mense jou leer ken en jou eie handel en<br />
wandel aanvaar.<br />
Albert: In hierdie proses waardeur jy is die afgelope tyd, in terme van jou werk en so<br />
aan, watter rol het die kerk daarin gespeel. Het jy ooit van die kerk se kant boodskappe
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p510<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
623<br />
in daai rigting gehoor, of was die onderwerp net vermy? Watter rol het die kerk daarin<br />
gespeel om jou te bring waar jy nou is. Dat jy vandaar af kom waar jy vandag is, want<br />
jy het tog sekerlik 'n paar skuiwe gemaak, het die kerk daarin 'n rol gespeel of staan die<br />
kerk op die rand van hierdie goeters.<br />
Karin: Nee, ek dink wat 'n groot rol gespeel het is my pa wat my geleer het om respek<br />
te hê vir alle mense, as Gesondheidsinspekteur het hy baie met die swart<br />
gemeenskappe gewerk en het saam met hom gewerk en dit was nie snaaks vir my<br />
gewees om my pa 'n koppie tee saam met 'n swart vrou te sien drink nie, ek het so<br />
grootgeword en ek weet die eerste jaar wat ek gewerk het, was ek op die rooi mat<br />
gewees omdat ek gaan kla het dat daar te min waterkrane en toiletgeriewe was in die<br />
bruin gemeenskap, en ek was ingeroep. Ek het 'n afspraak gemaak met die Stadsklerk<br />
en heel ordentlik gaan verneem wat om te doen want die lewensomstandighede was<br />
chaoties gewees, drie tot vier gesinne in een huis, met geen fasiliteite. Ek was deur die<br />
Bestuur ingeroep, en toe was ek weer in die moeilikheid omdat ek 'n Indiërvrou op die<br />
Bestuur laat verkies het, toe moes hulle haar 'n addisionele lid maak, maar ek was kortkort<br />
in die moeilikheid. Ek praat van die sewentiger jare. Dis was nie met opset nie, dit<br />
het net natuurlik gekom.<br />
Albert: Maar jy sê in hierdie proses het die kerk 'n minimale rol gespeel, indien enige.<br />
Hanlie: In my geval ook, nee.<br />
Albert: Dis my vraag, die kerk het wel 'n bepaalde standpunt gehad, en die kerk het<br />
stelselmatig, veral oor die laaste 10 jaar, redelik dramaties van sy standpunt verander.<br />
Maar was die kerk instrumenteel om by lidmate daai verandering te bewerk of het die<br />
verandering vanuit ander kante gekom. Die antwoord op hierdie vraag gaan ook bepaal<br />
wat gaan die rol wees van die kerk vorentoe? Is die kerk in 'n posisie om mense te help<br />
om te verander of wat?<br />
Hanlie: Dis by my 'n probleem dat die kerk niks gedoen het nie, en dat hy volgens my<br />
nog steeds nie genoeg doen nie. Ek wil graag hoor van die kerkleiers, want miskien is<br />
ek in 'n groot mate 'n volgeling, omdat ek nie iemand is soos byvoorbeeld Beyers<br />
Naudé nie, en ek verwag van my kerk leiers, direkte, duidelike standpunte, ongeag<br />
vrees dat 'n gemeente kritiek op hulle sal hê of iets van die aard.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p511<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
660<br />
Albert: Ek wil net iets sê wat vir my verskriklik snaaks was, ons het laas keer gepraat<br />
oor die twee kleurlinge wat in die kerk kom sit het en twee mense wat toe amper langs<br />
hulle gaan sit het. Ek het na die tyd, terwyl ek wag dat die mense uitstap, het ek na die<br />
twee kleurlinge toe gestap omdat dit mense wat ook deelneem aan die kerk. Ek het<br />
met hulle gepraat, en later deur die week het 'n kerkraadslid my kom sien, en hy was<br />
onder andere baie ongelukkig daaroor gewees, hy en 'n klompie van die ander<br />
kerkraadslede, dat ek afgegaan het en hulle met die hand gaan groet het en<br />
verwelkom het in die kerk.<br />
Elsa: Ben het hier aan die begin vertel van die mense in Winburg se kerk, wat nou uit<br />
die kerk uitgegaan het omdat daar swart kindertjies in die Winburg kinderhuis is, en<br />
hulle woon nou die Sondagskool in die kerk by, is daar mense wat die kerk verlaat het.<br />
Die kinderhuis was nou onlangs hier by ons gewees, en ek was betrokke by die dag<br />
wat ons vir hulle gereël het, daar is 'n hele paar swart seuntjies en hier was nou 'n<br />
insident gewees, die kinders het maar hier rondgespeel en die alarm het 'n paar keer<br />
afgegaan, en een van die kinders het die knoppies gedruk en op die ou end het die<br />
sekuriteitsfirma hierna toe gekom, twee mans, en die maatskaplike werker wat saam<br />
met hulle gekom het, het 'n swart seuntjie nadergeroep, en vir die mans wat daar staan<br />
met hulle knuppels en hulle boeie gesê dit is nou dié outjie wat die knoppies gedruk het<br />
en hulle moet hom sommer nou bietjie toesluit. Ek was so ontsteld daaroor, dis 'n kind.<br />
Sy sou dit nie met 'n wit kind gedoen het nie. Ek het dadelik na haar geloop en vir die<br />
man gesê los hierdie kind uit.<br />
Mike: Dan moet jy my ook in die strafkas sit. Ek het bo-op die galery gesit en twee<br />
seuntjies het hier voor my gesit, en hulle was soos twee Jack in the boxes gewees, en<br />
ek probeer die dominee sien, en ek bly sê sit stil, naderhand tik ek hom op die skouer<br />
en sê "ek is 'n poliesman, jy moet nou stilsit." Plat op die stêre die res van die preek.<br />
Toe sê hulle ma vir my, ek moet net vir haar daai vinger gee, sy wil hom huis toe vat.<br />
Baie keer doen 'n mens dinge, of hy nou swart of wit was dit maak nie saak nie, ek dink<br />
ons koppel rassisme aan doodeenvoudige mense. Die vrou wat gepraat het van die<br />
klein kindertjies in die strate, ek voel baie keer lus om die wit boemelaars in die straat<br />
dood te ry, wat hier by my venster kom en my pla, dit is nie rassisties nie, dis 'n pyn in<br />
die nek, hierdie mense wat jou so alewig "nag". Ek is nie 'n welsynwerker nie, so ek het<br />
nie die opleiding om vir hulle jammer te voel in die sin van hier is vir jou 'n 10c, daar hol<br />
hy en koop 'n pakkie sigarette. Ek dink ons is partymaal besig om 'n rassistiese ding te<br />
koppel aan dood menslike optrede.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p512<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
696<br />
697<br />
Elsa: Ek hoor wat jy sê, miskien is ek net baie fyngevoelig oor sulke goed.<br />
Mike: Ek dink nie jy is nie, ek dink jy is soos 'n roker, wat opgehou rook het. Hy haat dit<br />
as iemand langs hom staan en rook.<br />
Albert: Net so kortliks, het die kerk 'n rol in die pad van versoening, ek dink ons is dit<br />
eens ons moet 'n manier van versoening kry sodat ons nie op 'n burgeroorlog of op<br />
chaos afstuur nie. Die vraag is het die kerk 'n funksie, wat is sy funksie, hoe moet hy<br />
hierdie rol speel.<br />
Ben: Hier is nog baie mense in ons gemeente wat nie gelukkig is om te sê dit was<br />
verkeerd nie, hulle het allerhande redenasies en die Bybel, hulle praat nou meer van<br />
die Ou Testament.<br />
Albert: Hoe gaan mens daai ouens se koppe gedraai kry? Dit is soos wat jy gesê het 'n<br />
ruk terug met jou koor wat hier gesing het, Unitas se koor het ook 'n tyd gelede hier<br />
gesing, lank terug.<br />
Hanlie: Ek het mos nou-die-aand vir jou gevra, of ek iemand kan bring, en nou toe sy<br />
praat toe dink ek nee dankie, ek sal nie.<br />
Karin: Ek wil vir jou die positiewe belewenis gee van na die tyd, toe koor nou uitgegaan<br />
het bussie toe, het baie van die gemeente rondom hulle saamgedrom en hulle bedank<br />
en gehoor wie het hulle afgerig, dit was regtig vir hulle 'n positiewe belewenis. Hulle het<br />
my na die tyd bedank vir die voorreg dat hulle kon kom. Ek was baie teleurgesteld dat<br />
hulle nie uitgekom het en voor gaan staan het nie, maar toe het ek besef dat hulle het<br />
miskien te bedreig gevoel, dat hulle eerder bymekaar gebly het en vorentoe gesing het.<br />
Die gemeente se reaksie na die tyd was baie positief gewees.<br />
Albert: Ek is baie bly daaroor, maar ek is nog baie bekommerd oor die anderkant van<br />
die reaksie, die negatiewe reaksie, toe Unitas se koor 'n paar jaar terug gesing het,<br />
was daar nog maar minder swartmense in die koor as wat daar nou is. Toe was daar<br />
kerkraadslede wat ongelukkig was daaroor en beswaar gemaak het daaroor. Ons het<br />
wel al die reaksie gehad, maar dit was jare terug, dat blanke lidmate uitstap wanneer<br />
daar swart persone die erediens inkom, maar ek dink daar is nog 'n klomp lidmate is<br />
wat nie vrede het as die swart mense die kerk inkom nie.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p513<br />
698<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
719<br />
720<br />
721<br />
722<br />
723<br />
724<br />
725<br />
726<br />
727<br />
728<br />
729<br />
730<br />
731<br />
732<br />
733<br />
734<br />
Hanlie: Jy het net-nou gevra hoe moet 'n mens dit doen. Ek dink dat die leiers sterk<br />
moet standpunt stel, en is daar miskien blootstelling. Miskien is dit omdat ons nie<br />
geleentheid gehad het in die verlede om te meng met Christene van ander kleure nie,<br />
miskien moet ons juis uitgaan van die standpunt dat ons sulke dae of byeenkomste<br />
moet reël, wat vrywillig bygewoon word deur ons gemeente se mense, waar ons dan<br />
ander mense nooi om te kom, en hoe meer ons dan blootstelling het en met mekaar<br />
kommunikeer, dink ek sal dit tog dalk 'n invloed hê. Miskien moet ons van<br />
anderskleurige predikante gebruik maak wat Afrikaans is, want daar is wel tog pragtige<br />
mense wat net so 'n wonderlike diens kan doen. Ek voel dat die apart hou, ek het baie<br />
begrip vir wat hy gesê het van die taal en die formaat van die diens, die manier waarop<br />
dit gedoen word, maar daar is tog maniere waarop 'n mens meer blootstelling aan<br />
lidmate kan gee om hulle soort van gewoond te maak dat hulle kan agterkom, daar is<br />
nie so 'n verskil nie, daar is nie so 'n verskil tussen die dinge waarvoor ons bid nie,<br />
daar is nie so 'n verskil tussen die dinge wat ons nodig het nie, my emosionele<br />
toestand is miskien te wyte daaraan, ons het vanmiddag 'n memorial service gehad vir<br />
'n Standerd sewe kind wat homself geskiet het, en ek het gesit en kyk na die familie.<br />
Daar is nie 'n verskil in die smart en die seerkry en in die hartseer en die ma-wees of<br />
pa-wees nie. Ons het te min blootstelling.<br />
Albert: Weer die ding van die twee wêrelde waarin ons lewe wat gelukkig nader aan<br />
mekaar kom, maar nog ver vanmekaar af is.<br />
Hanlie: Ek weet nie hoe gaan die mense reageer as hulle Sondag-oggend in die kerk<br />
inkom en jy het 'n swart ds. wat preek nie. Ek weet nie hoe gaan hulle reageer as twee<br />
kerke besluit ons doen 'n spesiale diens vanaand, want was vir my ook baie erg was, is<br />
ek het altyd gegaan na die afsluiting van die Pinksterdienste wat dan NG kerk afsluiting<br />
was. En die hoeveelheid wit mense wat gekom het was baie min, en wat my erg gepla<br />
het, die predikante wat dit bygewoon het was geweldig min en in baie gevalle het<br />
sommige gemeentes hulle aanddienste gekanselleer maar dan is die afkondiging<br />
byvoorbeeld gemaak, daar is 3 uur 'n diens, by dit en dit se gemeente, maar ons finale<br />
afsluiting van ons reeks, vind nog vanaand om 7 uur plaas. Ek het gedink dit was<br />
verkeerd gedoen, dan sien ek omtrent 5 mense uit ons gemeente en dan sien ek nie<br />
ons predikante nie.<br />
Mike: Ek wil net gou antwoord op die vraag, wat kan die kerk doen. Hier sit ons, ons is<br />
sewe mense, en ek dink nie twee van ons stem saam oor dieselfde ding nie, oor alles.<br />
Ons sal oor punte verskil, dit is logies ook. En wanneer die kerk wil voorskryf, volgens
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p514<br />
735<br />
736<br />
737<br />
738<br />
739<br />
740<br />
741<br />
742<br />
743<br />
744<br />
745<br />
746<br />
747<br />
748<br />
749<br />
750<br />
751<br />
752<br />
753<br />
754<br />
755<br />
756<br />
757<br />
758<br />
759<br />
760<br />
761<br />
762<br />
763<br />
764<br />
765<br />
766<br />
767<br />
768<br />
769<br />
770<br />
771<br />
wat die koerante sê of volgens wat die ouens besluit van die preekstoel af begin preek,<br />
elkeen gaan sy eie flavour gee, elkeen gaan sy eie opinie gee die mense gaan<br />
naderhand sê, maar die kerk het nou-die-dag gesê ons mag sê kaffer want die Bybel<br />
sê so, nou sê die kerk ons mag nie. Wat ek sê is wat kan die kerk doen, die kerk, die<br />
leraars het die Woord van God waaruit hulle moet werk, as hulle bly wat daar staan en<br />
ophou om sommige predikante wat opstaan op 'n soapbox en sê ek sê nou so, dit<br />
confuse mense meer as wat ons, ons praat nou oor dinge wat uit ons hart kom, maar<br />
wat is die regte ding? Waar gaan ons dit kry, sekerlik uit die Bybel uit, en wanneer<br />
mense sy eie smaak en eie flavour aan prediking sit, dis wanneer jy hierdie<br />
uitmekaartrek van mense kry. Jy’s nog in die NG Kerk vir 'n bepaalde rede, ek is dalk<br />
hier vir 'n ander rede.<br />
Albert: Is dit nie wat die kerk byvoorbeeld nou gedoen het rondom apartheid is sonde<br />
nie, dat die kerk in sy breë, maar op grond van die Woord van die Here is ons daarvan<br />
oortuig daarvan dat dit sonde is om mense anders te behandel, sekere mense anders<br />
te behandel bloot omdat hulle velkleur anders is, nou het die kerk dit gesê op grond<br />
van die Woord, sonder dat ons kan sê elke ou het sy eie interpretasie. Ons het<br />
vanaand gehoor dat almal hier nie eers saamstem nie<br />
Mike: Nou sê die kerk dit is nie reg om mense verkeerd te hanteer, maar hy sê nie vir<br />
jou hoe moet jy hom hanteer nie. Dit is die ding, jy moet volgens wat die Bybel vir jou<br />
voorskryf, daai ding gaan lees dit in so en so, dit sê tog dit is nie reg nie. Maar wanneer<br />
jy omdraai en sê, ek voel dit is nie reg nie, en ek voel dit en dat, sonder om dit te staaf<br />
uit die Bybel uit, gaan jy 'n verskillende klomp menings kry.<br />
Albert: Maar as die kerk byvoorbeeld heel konkreet raak en sê op grond van die feit dat<br />
ons nie mense anders mag behandel nie, sê ek nou vandag van die preekstoel af moet<br />
jy kyk na die salaris wat jy jou bediende betaal byvoorbeeld, betaal jy haar 'n billike<br />
salaris, of betaal jy haar 'n hongerloon, en dan sou die dominee so ver kon gaan om 'n<br />
syfer te noem en te sê as jy haar soveel betaal dan is jy eerlikwaar in stryd met die wil<br />
van die Here. Dis vir my prakties.<br />
Mike: En dan sê ek, waar in die Bybel staan ek moet haar R20 betaal en dan sê jy dit<br />
staan nie in die Bybel nie, maar dit klink so dat hulle nie moet honger kry nie. Dan sê<br />
ek eerder, sê dan eerder dat jou bediende nie moet hongerly nie. Maar moenie jy gaan<br />
goed insit wat jy dink nie, R100 is genoeg of sy is bietjie ryker, jy behoort jou bediende<br />
R700 te gee, ek kan net 'n R100 gee.
Bylaag 6: Gesprek 6 (27 Oktober 1998)<br />
p515<br />
772<br />
773<br />
774<br />
775<br />
776<br />
Hanlie: Ek weet ons moet nou afsluit. Ek wil net sê, kan ons nie êrens die Belhar-<br />
Belydenis kon deurgaan nie, dit sou interessant wees.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p516<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 7: 4 November 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
Albert: Kan ek miskien net weer sê wat ek aan die begin gesê het, ons groep weet dit<br />
nou al, maar ter wille van ons besoekers. Ons neem alles op band op, as dit reg is,<br />
wanneer ek die bande transkribeer verander ek al die name sodat niemand weet wie<br />
wat gesê het nie, daar is net 'n Albert, Ben of Charlie in, so daar is geen<br />
identifiseerbare getuienis nie. Is dit goed so?<br />
Ek het aanvanklik gesê toe ek ons besoekers genooi het, dat ons oor twee goeters<br />
gaan praat, eers oor apartheid, veral uit die swart en bruin perspektief oor apartheid,<br />
wat het apartheid aan julle gedoen, wat was julle belewing daarvan. En dan gaan ons<br />
in die tweede gedeelte praat oor die pad vorentoe, hoe gaan ons 'n sukses maak van<br />
hierdie nuwe SA waarin ons almal deel het. Ek het al in die groep een en ander gesê<br />
oor my gesprek wat ek en Quincy gehad het. Die een ding waaroor ons gepraat het,<br />
julle sal onthou van die hond wat in die bakkie ry. Daardie storie wat jy vertel het, dit<br />
het nogal 'n indruk op my gemaak. Waar gaan ons afskop, wil iemand iets sê?<br />
Frans: Ek het nou agtergekom jy het reeds met Quincy gepraat. Wat van Rose? Hoe<br />
ingelig is hulle oor waaroor ons regtig praat, het hulle 'n bietjie agtergrond?<br />
Albert: Miskien moet ek eers 'n bietjie verduidelik, ek het nou al vir Rose en haar man,<br />
van ons transkripsies gegee van die eerste vier gesprekke. (Steve sluit by die groep<br />
aan en word voorgestel aan elkeen in die groep). Welkom aan Steve. Can we use<br />
Afrikaans and if you want to say something you are welcome to do it in English, or if<br />
you don't understand we can say it in English. (Steve is tevrede met so 'n reëling).<br />
Rose-hulle het nou al iets gelees van die begin van die gesprekke, so hulle is redelik<br />
op hoogte, en ek het al iets van hulle ervarings aan julle deurgegee. Ek het met Quincy<br />
gesels, hy het nog nooit van die transkripsies gelees nie, maar ek het vir hom redelik<br />
breedvoerig vertel en wat my indrukke was tot op daardie stadium, Steve het ook al<br />
van die transkripsies gelees en ek het gisteraand ook met hom 'n gesprek gehad en<br />
verduidelik dat ons darem al heelwat verder is as wat ons in die eerste paar gesprekke<br />
was. So dis wat ons besoekers weet. Miskien moet ons dan nou maar voor begin met<br />
die vraag, vanuit hulle eie perspektief, as jy dink aan die woord "apartheid", wat dink<br />
jy? Ons het ons idees, maar ons sal graag julle idees wil hoor.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p517<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
Quincy: I think I must just kick off, it can be a very, very long story, before I say what I<br />
think of it now, I just want to say if I was not interested in seeing South Africans moving<br />
closer to one another, I wouldn't have participated in this discussion. I am here<br />
because I am a committed Christian, I'd like to see people moving towards one another<br />
finding each other. That is why I am here. Thinking of apartheid, the human dignity,<br />
black people were not treated with dignity, were treated like animals. You mentioned<br />
that black people will not sit with a white person in a car for an example, but you will<br />
see a dog in that car, but not a black person. This is how I perceive apartheid. The<br />
whole humanity was not there, we were not treated with respect, we were dehumanised,<br />
and this is how I see apartheid. There are instances where as one would<br />
be working, you will see people getting out of a car in into an office where they have a<br />
meeting with a white manager, after some 10 minutes they come and pick you up and<br />
take you for questioning, politically. Those were things which in fact made me in<br />
particular unhappy. There were many other instances; we had a white dominee in<br />
Thabong, dominee Z. He was in our church, and I use to do some interpreting for his<br />
sermons and my brother there (indicating Steve) was one of the guys who stood up<br />
when I was pulled up. In fact the reasons why I was chased out of that church is simply<br />
because I had questioned monies that were mismanaged of youth as I was the<br />
chairman there. And after giving a report to the church – if I had not questioned him on<br />
those funds, then the youth league would ask me why didn't your question him, maybe<br />
these funds are with you, what happened to it. So I had to raise that concern. Then he<br />
said he was going to investigate. Instead of going to investigate and come and give the<br />
feedback the following week, that is when some of the church council members were<br />
influenced against me and I was charged with trespassing. On numerous occasions I<br />
was actually taken out of the church and thrown out of that church and he (indicating<br />
Steve) had to intervene. He can witness to this occasion.<br />
Albert: So you were physically removed from the church<br />
Quincy: Physically removed from the church service, simply because I had questioned<br />
this white minister who actually came to our church and delivered sermons every<br />
Sunday. This is my perception, that simply because I was able and brave enough to<br />
question this white minister I am now being chased out of the church. Those are my<br />
perceptions, and this is part of the things that we view apartheid as having dehumanised<br />
us and we were not treated with respect. And if you had to question – we all<br />
know these things and please, I am saying these things because at the end of these<br />
meetings here we should be able to say, this is how apartheid treated people, but now
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p518<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
what is the way forward? Now that we are here, what is the way forward? I feel bad<br />
when I think of apartheid. This question of trespassing I was charged with. The senior<br />
prosecutor said you cannot charge a person for trespassing when he goes to church.<br />
He assisted and on the third occasion than the senior prosecutor said maybe there is<br />
something we don't understand, the court had to resolve the matter, and I was found<br />
not guilty. And the court had to tell him, don't you think that you are the man who are<br />
actually trespassing by attending a black church in Thabong. The very same man, after<br />
all those things happened – I was working for the Old Mutual then – he went to Head<br />
Office General Management in Cape Town and said here in Quincy, you are having a<br />
terrorist and this man is terrorising the church and you must get rid of him in your<br />
employment if you don't want to see people being terrorists. This is the experience that<br />
we have gone through. Many of us. But let me stop here.<br />
Steve: Sorry I am late, one thing that I know is that apartheid was bad and if you put it<br />
into context it was theoretically right, taken out of the Bible but it was separating people<br />
within justice and oppression, and de-humanising them. As Quincy mentioned of<br />
reverent Z. There was a minister of Education, somebody. He, reverent Z, reported me<br />
to the minister that I am a terrorist and communist, because I was a communist in the<br />
church. I as a liberation theologian, I did not compromise anything, I remember a<br />
policeman, for he has gone out of the church, we shall not question him because he is<br />
above the law. What Martin Luther King always says, if a government is bred on<br />
violence there is social integration to the third generation. What is happening here in<br />
SA, what happened in the election is the result of what people have learned during the<br />
apartheid era. Because they were living in a state of fear, that fear bred in them<br />
violence. Now for the third generation we have to leave that. Furthermore, if you look at<br />
what apartheid did, as Tutu says, we must reconcile. He is biblically right when he say<br />
we must reconcile. He is right but it doesn't meet the requirements of a Biblical<br />
reconciliation.<br />
Hanlie: What do you mean when you say it doesn't meet the Biblical requirements?<br />
Steve: It doesn't meet the Biblical requirements. Let's take the story of Zachariah. He<br />
says to Lord Jesus, I am prepared, half of my wealth I shall give to the poor, all of those<br />
I have defrauded I give back four times. And the Lord says today salvation has come to<br />
this house, because this one also is a son of Abraham. With us it is useless papering<br />
on the wall when it has a crack and saying it the crack will close, because wounds of<br />
the past will resurface again when they have not been treated well. Truth and
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p519<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
reconciliation today have gone straight to the matter. When apartheid was done there<br />
were laws, I obeyed it – lawfully or unlawfully – that defrauded people that made us<br />
what we are, and when you take that into context, you come back and say let us<br />
reconcile. Reconcile our what? We must reconcile on basic issues. Sometimes when I<br />
preach as a liberation theologian I know one thing when God has created humanity the<br />
first job that he gave them, he said all right took Adam by the hand and put him in the<br />
garden. He said look at it, it is yours. Now, when I, being a bona-fide of this country<br />
don't have (onduidelik), there shall never be peace, unless the basic issues of life are<br />
pressed head on. That's why I say if Mandela was a good president he should have<br />
made a radical change; this country should have been right by now.<br />
Hanlie: Wasn't there to little time for that?<br />
Steve: No, no. If he was radical he should have done all major things, it is now that<br />
they are approaching the elections in 1999 that they are trying to approach the problem<br />
of land. When they are removed from that position, who is going to address it again?<br />
Albert: Can we just hold that a little bit, we will get back to the reconciliation and what<br />
needs to be done. Let's just get more of the background of what the experience was.<br />
Thanks for your input. Rose, wat was jou ervaring, jy kom nou uit 'n ander gemeenskap<br />
uit.<br />
Rose: Apartheid gaan vir my gepaard met, as 'n ou dink aan apartheid dan is dit<br />
onmiddellik verdrukking. En verdrukking in die apartheidsjare het beteken minder:<br />
minder mens, minder werker, wat jy ook al aan minder kan sit, dit is apartheid. Nou nog<br />
steeds. As jy 'n wit hoërskool sou vergelyk met 'n kleurling hoërskool, dan is daar 'n<br />
baie groot verskil, en dit is weer 'n verskil in minder. Ons het 'n ding wat veronderstel is<br />
om 'n laboratorium te wees. Al wat daarin is, is 'n glaskas en wasbakke met die krane.<br />
Dis 'n laboratorium by 'n kleurlingskool. Dis waar ek praat van die minder. Tot en met<br />
1983 was 'n kleuring onderwyser, swart onderwyser se salaris nog minder, bykans die<br />
helfte minder as 'n wit onderwyser s'n. (Onduidelike opmerking van Hanlie) Kan ek net<br />
noem, onder korreksie, is die etnies swart onderwysers se salaris nou met die nuwe<br />
regering aangepas. Voor 1994 het hulle minder gekry as wit en bruin.<br />
Hanlie: Ek het gedink dit hang af van die opleiding. Ek het aangeneem dat baie minder<br />
van hulle onderwysers die geleentheid gehad het om byvoorbeeld 'n vierjarige kursus
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p520<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
te voltooi. Ek het geweet daar is baie van hulle wat moes uithelp wat maar net 'n<br />
matriek gehad het. Ek het gedink dit is omdat hulle minder gekwalifiseerd is.<br />
Rose: Nee wat die regering ook daar gemaak het is, hulle het die kleurlinge laat kom<br />
skoolhou met matriek en twee jaar, dan kon ons kom skoolhou. Terwyl hulle die wit ou<br />
verplig om matriek en drie jaar en later vier jaar te doen. Maar selfs die bruin ou met<br />
matriek en vier jaar het nog steeds minder gekry as die wit ou met matriek en vier jaar.<br />
Wat nog onregverdig is, en as ek enigsins nog iewers matriek vraestelle in die hande<br />
kan kry van die departement van die Raad van Verteenwoordigers en die ou<br />
Volksraad, was ons matriek eindeksamen so opgestel dat die minimum van ons moet<br />
slaag. Vergelyk jy 'n standerd agt Raad van Verteenwoordiger-vraestel (die bruin<br />
vraestel), is die gelykstaande aan 'n wit matriek vraestel. Dis waarom daar in die wit<br />
skole 'n 100% slaagsyfer was, was daar in die bruin skole 'n 80% slaag en die swart<br />
skole 'n 40% slaag.<br />
Hanlie: Rose, jy sien, dit is nou 'n stelling wat ek onmiddellik voel jy moet dit vir my<br />
bewys.<br />
Rose: Wat jy moet ook onthou as jy enige kennis het daarvan, in onse tyd, in die 70<br />
jarige, bestaan daar nie 'n ding soos 'n bruin of swart inspekteur nie. Dit was net wit, en<br />
die wit ou wat vir ons wiskunde inspekteur was, het dit pertinent genoem dat ons<br />
vraestel baie meer stywer opgetrek is as die wittes s'n.<br />
Hanlie: Tot wanneer was dit so.<br />
Rose: My kollega wat Biologie gee het nog die vraestelle, ek kan dit vir A bring en dan<br />
kan u daarna kyk.<br />
Hanlie: Ons moet praat daaroor, dit is geweldig interessant, eintlik ontstellend vir my,<br />
want ek het gedink die standaard het hoeka nóú vir my gesak.<br />
Rose: Kom ek sê vir u, die kleurling standaard het geweldig gesak. Terwyl u nou besig<br />
is met Afrikaans, ons vraestel het gevra hoekom kry "geëet" 'n deelteken, en "toe-eien"<br />
'n koppelteken, wat jy baie min in 'n wit Afrikaanse vraestel kry. M.a.w. die wetenskap<br />
van die vak is vir ons gevra, terwyl die gebruik van Afrikaans in die ander vraestel<br />
gevra is.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p521<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
Hanlie: Ek en jy sal later daaroor praat, want ek dink hulle sal nou vir ons begin kwaad<br />
word.<br />
Albert: Dit is interessant, want wat jy sê is dat die vraestel doelbewus so opgestel is dat<br />
minder kleurlinge en nog minder swartes hom gaan slaag op die ou end.<br />
Hanlie: Dit was dus in jou geval ook Afrikaans eerste taal.<br />
Danie: Is dit vandag nog so?<br />
Rose: Nee, ons skryf vandag dieselfde vraestel.<br />
Danie: Het die slaagsyfer enigsins verbeter?<br />
Rose: Ja, die afgelope twee jaar is die slaagsyfer baie beter.<br />
Albert: Bedoel jy omdat die standaard vanuit die bruin perspektief, makliker is vir die<br />
bruin kinders.<br />
Hanlie: Ja, maar die vraestelle is baie makliker as wat dit 10 jaar gelede was vir ons<br />
ook. Dit hang ook van mens self af. Die spesifieke vraag wat jy nou gevra het is vir my<br />
'n gewone vraag. Ek sê nie hy was al in 'n matriek eindeksamen so gevra nie, maar dit<br />
was al in my vraestelle. Dis twee baie lekker voorbeelde daai.<br />
Quincy: May I just add something. We should actually go a little bit backward. Let's<br />
take the legislation that was passed in 1953, I think; who said let us give them, that is<br />
blacks, the type of education that will keep them subservient to whites. In other words a<br />
type of education that they will only be able to interpret, they should not be able to do<br />
things for themselves, to do manufacturing themselves. And this is why I think only<br />
after 1976 some Technical Colleges and schools coming up. We were just there to be<br />
trained as nurses, policemen, interpreters and ministers of religion. Now why did we<br />
have the uprising so in 1976? We had the uprising now simply because Afrikaans was<br />
forced upon people as a medium of instruction. Those are the thing that when we think<br />
of apartheid, we think about. In particular when they say let's give them the type of<br />
education that will keep them subservient. This is why you will find that one white man<br />
will actually be a foreman of some 100 blacks, when he leave for the office or town,<br />
they all stand there and when he comes back he finds that he started working and so
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p522<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
on, it is because of the type of education that was given to people. I must mention all<br />
this.<br />
Albert: That exact situation there, when another white man leaves they sit down and<br />
relax, another white person will drive past and say "that is typical". You say it's because<br />
of their education that they have had.<br />
Quincy: It is because of the education that we have received and also we were actually<br />
taught that there is nothing as blacks that we can't do without the involvement or<br />
instruction of the white man.<br />
Albert: Amper soos in die army.<br />
Hanlie: I also think that people who did have the drive to want to do something, decided<br />
not to do it because they didn't see a future in doing it.<br />
Quincy: The thing is, you are only trained to do certain things, only when the white boss<br />
say, go and do that thing, we were taught to be instructed, unless you were instructed,<br />
you were not able to do something or use your own initiative, because that is how we<br />
were taught.<br />
Hanlie: I understand what you mean, there are many people of all races who will easily<br />
also just be sitting if nobody tell me what to do, I will do nothing. I am sure amongst the<br />
people, history proves it, came the people who rose above it and did take care of their<br />
own education and did lead their people to where we are today. But I was wondering if<br />
people also did not feel why shall I bother to do something, there is no future for me in<br />
this country. Did you ever have that feeling among you?<br />
Quincy: That might have contributed to the situation, but the major point is that people<br />
were taught to do things only when they are instructed to do it. Unless you come and<br />
say... For instance the girl that is the help in your house, if you don't tell her to go and<br />
do that thing, I know it is something of the past now, but if you don't say come now and<br />
wash the dishes, she will not do it, or come now and make the bed, she will not do it. It<br />
was a question of instructions all the way. Unless the misses or the boss tells you to do<br />
something, you don't do it.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p523<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
Hanlie: And what did parents advise their children as far as that is concern. Like in your<br />
house, was it also told to your children, you just do what the white boss tells you.<br />
Quincy: That was sort of a culture,<br />
Steve: Let me just jump in there. We have been taught, I in particular come from a very<br />
conservative background, my grandpa, when he saw a white man passing, he will take<br />
off his hat. I come from that kind of situation. We come from a background where we<br />
were just to receive, if you question something the security police will take you out. I<br />
have been taken out as school principle more than ten times by Y; he is in the security<br />
police. If you try to skip the country they go and question the school principle. We come<br />
from that state of terror, that is why sometimes when you talk about apartheid, you<br />
don't know what you are talking about, you don't know what you are talking about. You<br />
talk about the black terror, when we saw a policeman you go to the nearest room. I<br />
remember when I got to London on my way to study in America. We saw a policeman,<br />
there were five of us from South Africa, some of us wanted to run away. Somebody<br />
said hey man this is London, you can forget about the things of SA: At least we are<br />
educated, but still that fear was there, fear was instilled in us. That is why in the black<br />
community when we talk about the policeman we talk about the worst enemy.<br />
Danie: Ek wil net 'n opmerking maak oor wat Quincy gesê het oor die skoolstelsel. Dit<br />
klink of ons uit dieselfde mond praat, want ek sê nou dieselfde van die huidige<br />
skoolstelsel. Die huidige skoolstelsel is vir my ook onderdrukkend vir my wit kind. Want<br />
in die boeke onderstreep hulle, hulle sê vir die kind jy leer dit, dan slaan hulle 'n paar<br />
woord oor, dan onderstreep hulle dit weer en dan sê hulle vir die kind jy leer dit. Dis<br />
hoekom ek voel die huidige skoolstelsel is vir my so onderdrukkend. Verstaan jy wat ek<br />
sê?<br />
Quincy: Maybe I should say, people are all saying "reconciliation", and we are all for<br />
reconciliation. And you know when you think back at the situation in 1953 that I have<br />
just mentioned to you. You will find that indirectly, those are sort of retaliatory type of<br />
things. When people do something they still remember where they come from, and<br />
they start doing things in trying to transform, particularly the black community given the<br />
opportunity of self actualisation and so on. Actually in a way they are saying this is how<br />
it should be done. I think the generations that will have it better in this country are our<br />
daughters and sons, and children of our children, our grandchildren. Those will not see<br />
a white or black person; they will just be seen as a person. So I think that from the point
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p524<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
you make about learning now, yes it might be an oppressive type of education to a<br />
white child, but I think these are the results of the past. These are the results of the<br />
past.<br />
Danie: The point that I would like to make is this. I see that the same situation for the<br />
white child in the schools still exists, even in my time. But if we can pass on that point,<br />
when do we start to see each other as a dignified person and not on a colour basis? I<br />
think we will start it, because we are responsible for our children...<br />
Quincy: Can I interrupt here? He's making a very important point. What kind of<br />
Christians do we have today? Are we hypocrites in terms of Christianity or are we<br />
genuine Christians? I believe Christians are the people who must start and I want to<br />
say that unless we seem to be doing something actively, to try and bring the<br />
community together, we will not succeed. But Christians are the people who must<br />
actually lead the way.<br />
Hanlie: Amen.<br />
Danie: That is for sure. Daarmee kan ek saamstem.<br />
Albert: Maar ek weet nie, ons sou miskien saamstem daaroor, maar die ding wat<br />
Quincy nou byvoorbeeld na verwys, en dit het uit ons gesprek gekom, hierdie<br />
gesamentlike dienste wat ons byvoorbeeld gehad het na Pinkster, dat al die lidmate<br />
hier van Welkom-Suid moet optrek en masse na Thabong toe en ons gaan hou 'n<br />
erediens daar saam.<br />
Hanlie: Christians are not showing at all, as far as I am concerned, they are not<br />
showing that they want it. I'm just talk about the whites, actually.<br />
Steve: Hear the point; unless the Christians use the weapon that God has given to<br />
them, the weapon of unity, we unite for one Lord, Jesus Christ, finished. And if we can<br />
unite beyond colour, then we can really change, and the second weapon that we need<br />
to use, is the working of prayer. If I cannot change SA by my attitude, I can change it by<br />
prayer. Are we willing to do so?<br />
Hanlie: Too few are willing to do so.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p525<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
Elsa: Kan ek net iets sê hier. 'n Mens moet net onthou, ons kom van 'n agtergrond af,<br />
die geskiedenis wat ons in die skool geleer het, het ons geleer swartmense is barbare.<br />
Die Zoeloes het die babatjies se koppies teen die wawiele stukkend geslaan. We were<br />
brainwashed. Baie van die witmense vandag nog, is bang vir swartmense want dit is<br />
hoe ons grootgeword het. Ons het van kleins af gedink swartmense is barbare. Daar<br />
bestaan nog steeds 'n soort van 'n vrees by baie witmense. 'n Groot klomp van ons het<br />
nou al beweeg, 'n hele paar trappe geklim, maar baie witmense is nog steeds bang vir<br />
swartmense. Ek is ten gunste daarvan, ons moet nader aan mekaar beweeg, ons moet<br />
meer van mekaar weet, die swartmense weet meer van ons witmense, omdat hulle in<br />
ons woongebiede gewerk het en in ons kantore, maar ons witmense weet nie regtig<br />
veel van swartmense af nie. En dit is 'n proses, dit sal tyd vat. Daar is van ons wat nou<br />
al baie nader aan mekaar beweeg, maar daar is mense wat baie tyd nodig het, en wat<br />
twee of drie geslagte verder eers sal begin om mekaar te vertrou, wedersyds, swart en<br />
wit.<br />
Albert: Ek dink jy is reg as jy sê dit is 'n proses wat oor tyd loop en so aan, Die vraag is<br />
net hoe kan mens die proses aanhelp? Baie mense besef daar moet 'n proses<br />
plaasvind van verandering en so aan, en hulle weet in watter rigting dit behoort te<br />
gaan, maar hulle hou ten alle koste vas en hulle leef ten alle koste asof ons nog in die<br />
ou SA leef met alles soos wat dit tien jaar terug was. Asof niks nog verander het nie.<br />
Hoe gaan mens mense se koppe gedraai kry, anders laat kyk na die werklikheid?<br />
Linda: As ons net kan dinge saamdoen, ons het 'n manier van dinge doen, ons is meer<br />
statig en rustig en jy hou van geweldige orde, Calvinisties. Dit is soos ons geaardhede<br />
is. Terwyl in jou swart gemeenskappe, toe ek met my huishulpe begin het jy moes<br />
loskom van daai statigheid, jy moes gemaklik raak, wat lekker is, maar dit het 'n proses<br />
gevat. Hulle het dit vir my geleer. Niemand het vir my gekyk nie, dit was net ek en<br />
hulle, dit was lekker om los te kom, dit is 'n proses waardeur jy moet gaan, dit is vir<br />
party mense ongemaklik. Ek kan die ongemak verstaan van almal, dit is mos lekker om<br />
te sing, en daar is baie beweging as hulle sing, en dit is nie wat ons aan gewoond is<br />
nie.<br />
Albert: My vraag is, wil blanke mense dit hê?<br />
Linda: Dit is die ding van saamwees, ons het ons manier en hulle het hulle manier, dit<br />
is soos hulle aanbid, hulle gee hulle alles.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p526<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
Rose: Ons moet eers besef maar ons verskil definitief. As ons beginne besef ons<br />
verskil, dan moet ons saamstem om te kán verskil, met ander woorde soos Linda sê,<br />
ons moet onse verskille begin oorkom, dan eers kan ons mekaar sien as mens. Soos<br />
wat sy gesê het, die wit ou het 'n manier waarop hy 'n ding doen, die kleurling het 'n<br />
manier waarop hy 'n ding doen en die swarte het 'n manier waarop hy 'n ding doen. Ek<br />
dink op die stadium is ek bietjies te oud om my manier van doen te verander, en dan<br />
gaan ek nie van 'n volgende ou verwag om sy manier van doen te verander nie, ek<br />
gaan wel van hom verwag om my manier van doen voor begrip te hê en te aanvaar.<br />
Danie: As ek daarby kan aansluit, ek stem 100% met u saam, maar dan moet ons die<br />
raakpunte waar ons bymekaar kan uitkom, kan raaksien, en daarop voortbou, dit is wat<br />
vir my belangrik is.<br />
Linda: Jy kan die susters uitnooi om na my groep toe te kom, dat julle kan leer waar die<br />
raakpunte is. Jy leer dit net deur mekaar te ken.<br />
Albert: Is dit nie waar die antwoord lê, of deel van die antwoord, kontak in sulke klein<br />
groepies? Ek dink nou die heeltyd aan dit wat Quincy sê, die hele Welkom-Suid gaan<br />
nou saam en ons gaan hou in een van die gemeentes in Thabong kerk. Nou is die<br />
vraag: is dit wat ons lidmate wil hê? Iemand het op 'n stadium gepraat van different but<br />
not too different, is dit nie dalk too different nie? Kan mens nie dalk in kleiner groepie<br />
verskil, maar minder verskille hê nie?<br />
Hanlie: Dit gaan nie vir my oor different of too different nie, want ek dink as 'n mens in<br />
'n groot groep gaan, dan bly daai groep nog steeds 'n kliek. Dan het jy twee aparte<br />
groot groepe bymekaar, en hierdie groep sit nog steeds bymekaar en ek dink dat<br />
blootstelling aan mekaar in die gewone daaglikse lewe, dat hoe meer ons met buurman<br />
en kind op die skool in kleiner groepies mekaar regtig leer ken, want jy leer nie mekaar<br />
ken in groot groepe nie. Maar praat jy nou spesifiek van die kerk as jy praat van die<br />
groot groepe?<br />
Albert: Nie noodwendig nie, maar dit is die voorbeeld wat ons genoem het.<br />
Quincy: Yes we need to do it in smaller groups, there is nothing wrong with say two or<br />
three families visiting me at home, and we do this likewise. But we need a radical<br />
change. The whole congregation must come to Thabong, and worship with us there,
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p527<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
now the next time the whole congregation from Thabong as well as Bronville arrange a<br />
day and say we are meeting at this particular church and have a service there.<br />
Albert: Ons gaan dan nie eers St. Helena toe, wat ons buurgemeente is nie. As ons sê<br />
ons het 'n gesamentlike diens by St. Helena, dan bly die ouens by die huis.<br />
Hanlie: The leaders, people who want to solve the matter, they must work together.<br />
Quincy: That is a good point. A, I think you were there at the other church meeting,<br />
where I said the leadership here must play a role. We were discussing this question of<br />
the church getting together, the whole Dutch Reformed church getting together. We<br />
were saying unless the leadership does not decide for people, we create a situation<br />
where debates can take place within churches, they must actually lead the<br />
congregation towards unity. I am saying the bigger the group, when we get there,<br />
leadership should say – I don't want to see any member of the church in town, sitting<br />
next to each other, lets mingle, you must be sitting next to a person, totally unknown to<br />
him, and that is what we need to do. And that will be historical.<br />
Hanlie: How far is language going to play a role? Or shall we use...<br />
Quincy: I use to interpret for dominee Z. We use the same process. If we could<br />
tolerate... People say it takes too long. I say, yes, this is the price we have to pay.<br />
Albert: Frans wil al lankal iets sê.<br />
Frans: Ek wil net bietjie terugbeweeg om die gesprek verder te vat. Die vraag is twee<br />
keer hier gevra – wil ons wit mense dit doen? Die vraag wat ek graag beantwoord wil<br />
hê van die deursnee swartman of kleuring is wil hulle ons graag daar hê, of word ons<br />
as witmense wat deel was van die proses, word ons ook nog gesien as 'n bedreiging,<br />
as deel van die ou regime se onderdrukkers? Ja dit is maklik om so 'n groepe so 'n<br />
probleem te probeer oplos, onthou die getalle, die verhouding van wit teenoor swart<br />
teenoor bruin dan wonder ek, ek vra myself die vraag af, ek het nie in beginsel 'n<br />
probleem met wat Quincy gesê het nie, ek dink dit is 'n goeie idee. Maar wil die<br />
deursnee ou ons daar hê.<br />
Albert: Is ons nie dalk in 'n ... (einde van die band)
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p528<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
Steve: One thing that we must have and focus on, I want a country, you want a<br />
country, when we die our children will live together as brothers and sisters, number<br />
one. Number two you and I must start now preparing for those children of us, I don't<br />
want when I die my child must take a gun and chase your child, then we will all die,<br />
because war has proved that it is futile. If we are willing to pay the price, I preach<br />
reconciliation, you don't reconcile with cheap things. You do it with expensive things.<br />
When God wanted us to reconcile with him, he made Christ die for us. Why are we not<br />
prepared to let our past die with us, so that my child and your child can live in a country<br />
acceptable to each other, that is my point. When we go, all white guys like to sing, all<br />
black guys like to sing, all black women like to sing, all white women like to sing. One<br />
thing that unites us in that church is the music, you start there and then you can move<br />
to other things.<br />
Albert: You said earlier on...<br />
Hanlie: Ek wil gou 'n vraag vra, I don't think he understood or there is a<br />
misunderstanding about the question.<br />
Frans: The point I was making, and maybe you didn't specifically want to answer my<br />
question. The point I was trying to make, are we really and truly welcome in the black<br />
community. I'm not talking about the church, I'm talking in general. If you take the ratio,<br />
black to white, and the point I was making is we the white people were part of the<br />
oppressor, we oppressed the people because we were part of the white regime. Now<br />
the situation has changed, the question is, the majority of blacks or coloureds, do they<br />
really want us there or do they still see us as the enemy of the past?<br />
Steve: No, perspectives need to be changed, and you don't change a perspective by<br />
standing daar by die draad en sê ek gaan nie daaroor spring nie. The point is that if<br />
perspectives must change, leadership must play a role, we need them, they need us.<br />
Right now I need you and you need me. I see no point in you not going to my house,<br />
and I see no point of not greeting you when passing on the street, that's the thing. If<br />
leadership can make a constructive engagement, I must be seen of part to be bringing<br />
change, not preaching change. Preaching here and bringing change are two different<br />
things; Jesus Christ said this scripture is fulfilled in your hearing, in Hebrew hearing<br />
goes with action.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p529<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
Ben: Hierso by Toronto is daar 'n klomp kindertjies, wit en swart, hulle eet saam, hulle<br />
speel saam, hulle is nie hier wittes en daar swartes nie, hulle speel saam, en by die<br />
skole, dit gaan vir die kinders baie makliker wees, vernaam vir die kleiner kindertjies,<br />
hulle doen als saam. So ook by die skole, dit word vir daai kinders baie makliker.<br />
Steve: Let me just help you, if you can check it, the march of the farmers, I was there. I<br />
do not have a farm, but those people did not chase me away, they welcomed me,<br />
because I support the common vision of this country. Why do we kill them, what have<br />
they done? Do you see, that is a constructive engagement, I will not stand there and<br />
say they have killed another farmer, but I will stand up when he says dit is seer hierso."<br />
Then I say yes dit is seer daarso to give comfort. Daardie mense het nie gesê ons soek<br />
jou nie, jy is 'n swartman, jy het nie 'n plaas nie. Hulle het gesê kom. That is how we<br />
work in this country. I feel hurt when a white man is killed, regardless by whom, I feel<br />
hurt, he is my countryman.<br />
Albert: So even if we're not welcomed with open arms by every single person, we need<br />
to change that perspective by being there and doing the change, not just preaching the<br />
change. I find within the black community there is a whole lot more acceptance of<br />
whites than the other around. Dit is werklik my ervaring, dat as mens met swartmense<br />
praat en lees wat hulle skryf, dan is daar baie meer vergewensgesindheid ook, in terme<br />
van wat in die verlede gebeur het. Hulle is baie meer bereid om dit af te skryf, en te sê<br />
kom ons vergeet dit, kom ons gaan vorentoe. Dit is nie altyd so by die blankes nie.<br />
Linda: 'n Belangrike ding as jy wil hande vat, is mens moet van posisies vergeet, jy<br />
moet jou sien as 'n gewone mens, jy het 'n werk, maar as ons hier saam is, is ons<br />
gewone mense, en jy moet onderskei, daar moet nie neergekyk word nie, almal is<br />
gelyk. Wat ek gesien het, dit het vir my drie jaar gevat om die groep vroue te kry om<br />
van my te verskil, dis 'n proses wat plaasgevind het, daar was opregtheid en eerlikheid.<br />
Dit was amper soos 'n kleuter, hy lees jou lyftaal en nie wat jy sê nie, so jy moet jou<br />
alles gee. Jy moet eerlikheid en vertroue en respek inboesem om daai proses te kan<br />
laat plaasvind.<br />
Albert: Die ideale voorbeeld daarvan is byvoorbeeld die vrou wat in die kerk werk. Hier<br />
by ons is sy die vrou wat die kerk skoonmaak. Ons as blankes is geneig om baie sterk<br />
in die hiërargie te dink van waar staan jy op die lys: burgermeester heel bo en<br />
skoonmaker heel onder, by wyse van spreke. Maar as mens nou gaan hoor, in haar<br />
kerk speel sy 'n baie leidende rol. Sy is een van die voorvroue in die kerk. Ons sien
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p530<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
haar as die "ousie" wat die kerk skoonmaak, met alle respek gesê. Ons sien haar bloot<br />
in daardie rol, terwyl sy op 'n ander plek buite haar werk, kom ons sê 'n vrou van<br />
aansien is, sy speel 'n prominente rol.<br />
Linda: Dis wat ek sê, jy moet jou werk hê, maar as ons bymekaar is, dan is ons mense.<br />
Albert: Dis baie sterk by ons blankes teenwoordig dat ons in terme van daai hiërargie<br />
dink, 'n posisie iewers, en dan val dit ook baie sterk saam met kleur, blank bo, bruin en<br />
Indiërs in die middel, swartes heel onder. Dit was ons perspektief.<br />
Johan: Daai perspektief bestaan onder ons wittes ook. Dit gaan oor rasse en<br />
kleurgrense.<br />
Albert: Ja, dit bestaan ook onder blankes.<br />
Quincy: I just want to say, we need people sitting around, this discussion here, we<br />
need to start from somewhere, that is active involvement in trying to bring people<br />
together, by doing, by wanting to see this reconciliation. I just want to mention, this man<br />
has done so much, that some people tend to forget God now and sort of respect this<br />
man more than God. This man Mandela, when he comes out of jail people thought he<br />
would be the first person to say, take your guns and kill the white. But instead of saying<br />
that, he said let us forget the past, let us move on and see how we can reconcile. We<br />
must actually be seen to be doing it. And this is the man that actually avoided a civil<br />
war in this country. If we can be seen to be actively involved, let me give an example: if<br />
you enter into a business situation, you do not see a white or black there, we are all<br />
equal, but once we leave our work environment, and start our social responsibilities,<br />
then that whole thing starts again. These are now white and these are blacks. That<br />
should be something of the past, we must move away from that situation. The<br />
relationship, the friendliness that we have in our respective businesses, if that could<br />
filter down, even when we have our social activities. That is how we must try to turn the<br />
situation around. Are the whites different the moment they leave their workplace? I<br />
said, when we are a Christian and going to church, are we different from the working<br />
environment? Why, when you are in church you feel that it is very difficult to unite<br />
because of the different cultures, but at work we are able to co-operate and understand<br />
one another so on? I am saying, we are the people as leaders of our respective<br />
communities who must take the lead. Unless we accept the past, our different cultures<br />
and so on, the separate way and not turn around and move closer to each other ... I
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p531<br />
549<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
understand that the whites are more quiet in their way of singing in the church and so<br />
on, everybody enjoys singing, we dance, we do all sorts of things, we enjoy that.<br />
Unless we start getting together and not trying to change, but understand our various<br />
cultures, how we praise God and so on and learn about those things, we will not be<br />
able to have unity soon.<br />
Rose: Waarom dit seker moeilik is om in die kerk 'n eenheid te vorm, is dat die NG<br />
Kerk spesifiek, al die jare die backbone was van apartheid. Die NG Kerk het apartheid<br />
op Bybelse gronde geskoei, m.a.w. hy het teksies uit die Bybel uitgevat, en apartheid is<br />
daarmee geregverdig. Uit my eie persoonlike ervaring, toe ek begin het by die skool in<br />
Bronville, was ons die helfte blank en die res was kleurling, en seker vyf of ses jaar het<br />
ek nie my oë toegemaak as ons as personeel saambid nie, eenvoudig omdat ek nie op<br />
daai stadium vir myself kon uitmaak wie is my naaste nie. Is my naaste net kleurlinge?<br />
Of is dit swart? Uit die aard van die saak het ek nie 'n probleem met swart nie, maar<br />
hoe kan ek saam bid en die ou hier langsaan is nie my naaste nie. Hy, sy kan my<br />
beskou as haar naaste nie, want ek is minder mens, of liewer ek is nie mens nie. So<br />
hoe kan ek haar naaste wees. Dis waarom mense in die apartheidsjare ateïste geraak<br />
het. Ek het 'n persoonlike vriend wat gevra het, as God 'n God is van regverdigheid en<br />
geregtigheid, waar is hy as hy apartheid toelaat? Die mense wat nou werklik die rigting<br />
moet aangee, moet juis die kerkmense wees. Gelukkig kon ek na vyf, ses jaar my oë<br />
toemaak, want ek het besluit dat die Christus wat ek aanbid het gesterf vir my sonde,<br />
en of Frans glo hy het nie gesterf vir my sonde nie is Frans se saak, maar as hy sy oë<br />
toemaak en ek my oë toemaak en bid, dan bid ek vir Christus. Die Christus wat<br />
volgens my regverdig en geregtig. Soos wat nou genoem is, nadat mens meer met jou<br />
wit kollega te doen gekry het, het jy besef daar is nie werklik soveel verskille tussen<br />
ons nie, die een is maar net wit, en die een is swart. Ons het sekere lewenswyses, ons<br />
verskil op sekere dinge wat ons doen, maar ons voel dieselfde oor goed, ons ervaar<br />
goed dieselfde. Ons is mens, God het ons almal gemaak.<br />
Albert: Die feit dat die NG kerk nou twee weke gelede by sy Algemene Sinode vir die<br />
eerste keer in sy bestaan in soveel woorde gesê het dat apartheid in sy wese sondig<br />
was... Hoe het julle dit ontvang? Was julle bly daaroor? Wat was julle reaksie gewees?<br />
Rose: My reaksie was, dis nou hoog tyd. Ek gaan nou baie eerlik wees: Dit is hoog tyd,<br />
hulle begin darem seker nou Christene raak.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p532<br />
585<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
Steve: My response was, I had mentioned it anyhow that unless the white church<br />
comes to terms of apartheid, this country will never reconcile, because the greatest<br />
supporters of apartheid was the white Dutch Reform. And in so doing, God is standing<br />
there and waiting for them to say, forgive us, this was wrong. Now we shall take books<br />
and go back to our brothers and sisters and say, let us reconcile. It is like the words of<br />
Ruth "Your people shall by my people, and my people your people, where you die, I<br />
shall die". Because now the truth has finally surfaced. Because people were denying<br />
that apartheid was wrong. It was a Biblical injustice, because the reconciling work of<br />
Jesus and the unity that Jesus was bringing, it was destroyed in total.<br />
Quincy: Thinking about this situation, I said to myself, is it because people have now<br />
come to their senses, or is it because people are forced by circumstance? This is what<br />
I had in mind...<br />
Albert: Was is words spoken from the heart or was it just words?<br />
Quincy: Was it just to say, what can we do, we must follow soot. This is what came to<br />
my mind. It was said in so many words that we are for unity, but there are certain<br />
issues that are outstanding. In my own ways, unless you get into the real situation and<br />
fight from within, you will not be in a position to change whatever you dislike, you must<br />
get in there and then when you are in there, then this confession should be discussed.<br />
The two parties will then be within that meeting resolving the issue, but once we sit<br />
down, and you argue your point and I argue my point, we will reach consensus.<br />
Whatever you are not happy with, it can be changed. But once you stand outside and<br />
say "I am for unity, but I am not comfortable with one, two three". How do you talk to<br />
those who you negotiate with, they are out there, you are on the other side of the wall,<br />
you don't actually sit down and say I am not happy with this, I am not happy with that.<br />
How can we move forward? Let's unite, and within this united body we say, we am not<br />
happy with this, and the other party says yes it is because you people supported<br />
apartheid. Now we sit down and we consensus. The whole thing will be peacefully<br />
resolved, buy if people are saying we will keep our confessions and others say we are<br />
not satisfied with Belhar, when are we going to meet?<br />
Frans: Die gesprek is baie interessant, ons het nou al gehoor van al die negatiewe<br />
goed van apartheid. Ek wonder wat was die persepsie oor hoe het ons besoekers en<br />
die mense daar buite, bedoelende die kleurlinge en swartmense dit waargeneem toe<br />
daar 'n referendum in '83 was: moet die proses verander of nie. Of met '89 se
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p533<br />
622<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
verkiesings, '91 die referendum, en uiteindelik in '94. Het hulle gedink op 'n stadium<br />
daar is hoop? Het hulle geglo daar sal verandering kom, dis wat ek wil weet? Die ander<br />
ding wat ek wil sê is oor wat Quincy gesê het van President Mandela. Ek het die<br />
voorreg gehad om hom te ontmoet en ek het saam met hom ontbyt geëet. Ons het ook<br />
vir Thabo Mbeki ontmoet op 'n ander geleentheid in Welkom, ek het die grootste<br />
respek en waardering vir daardie twee persone en die vergewingsgesindheid na 27<br />
jaar in die tronk en daai tipe van goed. My vraag is egter, hoekom ek dit vra is om aan<br />
te sluit by wat Steve gesê het, toe hy verwys het na Martin Luther King, and the<br />
changes that take place over two or three generations: My ander vrae wat ek myself<br />
vra is, as die Nelson Mandela's en Thabo Mbeki's nie meer daar is nie, as daai geslag<br />
verbygaan en jy kyk na die jeug wat opkom, en dat ons dit vir mekaar sê, op 'n stadium<br />
was die perspektief gewees dat 'n militante groep van die swart jeug, wat skole<br />
afgebrand is en met klippe gegooi is. My vraag is net in relation to what you said about<br />
Martin Luther King, how do you feel about the upcoming generation? Gaan dit twee of<br />
drie geslagte vir hulle ook vat om te verander, het ons tyd, is die tyd aan ons kant?<br />
Albert: Ons het nou al klomp vrae in die lug wat ons net op die tafel moet kry. "You said<br />
something in the beginning Steve about the basic issues that need to be addressed,<br />
one of them is the land issue. If you get a chance to speak again, I would like you to<br />
expand on that. What are the other basic issues that need to be addressed in the new<br />
SA: Daar is 'n klomp vrae wat nou nog moet beantwoord word. (Onduidelik, almal praat<br />
saam)<br />
Steve: I was answering the other question: we still have time on our side. Time is on<br />
our side when we act now. Die Bybel sê altyd nóú. Now, not tomorrow, if we don't act<br />
now we shall be too late. That thing is moving very fast, and the youth come from a<br />
militant culture. They are going to produced fathers and mothers that are militant, and<br />
what will happen? Do you want another war? Do we want another Bosnia? We don't<br />
want it. The Bible says if you want to repent, do it now, not tomorrow, now. If you want<br />
to do something, do it now, because if you don't use the time now, you don't know what<br />
will happen next time.<br />
Albert: What about the referendum and elections in the past, how did you perceive it?<br />
Quincy: I had to address a meeting after Pres De Klerk announced that there was a<br />
referendum, I thought it was a positive move, and I even commented and congratulated<br />
him on that particular decision, and everyone wanted to know from me how could you
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p534<br />
659<br />
660<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
congratulated him, and I said but this is a positive step towards change, and we need<br />
to support it, because that was a good move. And most people actually appreciated<br />
that. I think it was good because we were now moving towards the right direction.<br />
People believed that there was change coming.<br />
Albert: But there is also another perspective... Elsa, jy wou sê:<br />
Elsa: Ek wil net 'n opmerking maak oor wat Quincy gesê het oor kerkeenheid, dat ons<br />
bymekaar en al ons probleme uitsorteer. Ek wil net vir hom sê dit sal maar swaar gaan<br />
met die Afrikaners daar binne, want die Afrikaners onder mekaar kan nie saamstem<br />
oor goed nie, as jy maar kyk hoeveel Afrikaanse kerke het ons en hoeveel Afrikaanse<br />
politieke partye het ons. Om te dink dat die kerk ooit gaan verenig en saamstem oor<br />
goed, ek weet nie, maar ek kan dit amper nie glo nie.<br />
Quincy: This is where we say, those who believe in change and want to see a positive<br />
change must actually now make (up) their minds and say this is what is good for us,<br />
this is what is good for our country, good for our children. And you must seem to be<br />
moving along with those who are wanting a positive change, and leave those who are<br />
not actually for a positive change. If in this church there are people who say, we are not<br />
for unity, why not stand even if it is alone and say – I am for unity, and this is what I am<br />
going to do now, I am going to move for a change towards unity. We must be seen to<br />
be bold enough. We shouldn't be too scared for the world when they criticise us, we<br />
must go for a certain mission, that is reconciliation, and we must bring the people<br />
together.<br />
Steve: Let me must help him here. This country will not have passed the abortion bill if<br />
the Christians had one voice. Now because we are divided... (onduidelik). The<br />
Americans stand united as is, because Christians have one voice. There is the<br />
Christian Coalition there that talks with one voice. They say we shall not be ruled by a<br />
President who is not a Christian, amen. And no other thing. That is why it is so<br />
important, all the TV stations in America, CBS, when it starts with a C it is a Christian<br />
TV station. Where in our country, they want to close down the Christian voice, because<br />
it is critical, about corruption, about everything, about abortion. If we don't act now, we<br />
shall never have one voice as Christians, we serve one Christ, but we don't have one<br />
voice.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p535<br />
695<br />
696<br />
697<br />
698<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
719<br />
720<br />
721<br />
722<br />
723<br />
724<br />
725<br />
726<br />
727<br />
728<br />
729<br />
730<br />
731<br />
Hanlie: But don't you think politics is playing such a strong part, I'm sorry if I sound<br />
negative, but I don't see it happening politically. I can see it on humanitarian grounds<br />
that churches and people get together, but I cannot see that everybody who's a<br />
Christian, for instance deciding we will vote for the ACDP and we will all then be once<br />
voice.<br />
Steve: No, one voice this way, if government say, we wants to pass a bill that affects<br />
our conscience as Christians, such as abortion, the Lord say be fruitful and multiply, He<br />
never said go and do abortion, my child come to me today and say I want to make an<br />
abortion because it is my human right. But this is the point, where are we as<br />
Christians? The move of some to take it to court, was just to save the face of<br />
Christianity, but if we stood up to government and say, remember we voted you in as<br />
Christians, because 78% of this country is Christians. Now government cannot listen to<br />
so many Christians?<br />
Hanlie: There are too many issues that people are worried about, they are worried<br />
about just still being alive, just surviving, that it wouldn't hurt the government if a very<br />
big group, say if you carry on with that kind of thing, we wouldn't go on paying taxes.<br />
Quincy: I just want to follow up on your comment, who are actually the voters? The<br />
majority people of voters in this country are Christians.<br />
Hanlie: I don't know. They will say they are Christians, but are they? The fact that they<br />
belong to a Christian church, I don't know whether that really mean that they are<br />
Christians.<br />
Quincy: If you approach it from that point of view, it is a different story, but what is their<br />
job preaching to us every Sunday?<br />
Hanlie: I'm not talking about the leaders, I'm talking about the average person, if you<br />
make the statement that 70 – 80% of voters in SA are Christians, and I'm saying I don't<br />
think so. I think they are Christians in name, that they belong to a certain church. I think<br />
if you take any group of people, in your business, in school and you just take 20 people<br />
out, you will find that there are people for example doing the things we are not suppose<br />
to do, which does not mean they don't believe in Christ, but to whom abortion is not an<br />
issue.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p536<br />
732<br />
733<br />
734<br />
735<br />
736<br />
737<br />
738<br />
739<br />
740<br />
741<br />
742<br />
743<br />
744<br />
745<br />
746<br />
747<br />
748<br />
749<br />
750<br />
751<br />
752<br />
753<br />
754<br />
755<br />
756<br />
757<br />
758<br />
759<br />
760<br />
761<br />
762<br />
763<br />
764<br />
765<br />
766<br />
767<br />
768<br />
Quincy: From that perspective, I was thinking that if we as Christians could stand<br />
together, the so-called Christians and people believing, it would be a dream.<br />
Albert: We need to start winding up. Our time is running out.<br />
Rose: Die mense hier wat werklik iets aan die beweging moet sit om te reconcile, dit<br />
moet die Christene wees, en as so luister na Hanlie dan moet ons natuurlik sê die<br />
opregte Christen, dis al ou wat werklik hier 'n verskil gaan maak.<br />
Linda: 'n Mens is so geneig om te sê ander mense moet begin om 'n ding te doen, my<br />
uitgangspunt is dit wat ek daagliks doen, moet 'n verskil maak. So wat jy doen uit jou<br />
Christenskap, uit jou getuienis, moet 'n verskil maak. En as jy nie verskil maak nie,<br />
gaan terug en kyk na wat jy verkeerd gedoen het. Al het jy net een mens geraak, het jy<br />
al veel meer reggekry as wat jy net teruggesit het en gewag het dat die kerkleiers iets<br />
moet doen. Nog 'n punt, is dat ek dink ons vroue kan die ding doen.<br />
Steve: She's right, in the African community they say, teach one man, you have taught<br />
one man, teach one woman and you've taught millions.<br />
Hanlie: I just wanted to ask one more thing, they were talking about school and the new<br />
generation and about possibility of violence. I pick amongst the young people, a feeling<br />
of really no specific admiration for Mandela. Am I wrong? I'm talking about school going<br />
children.<br />
Steve: There is a problem there. The problem is, what they thought he would let them<br />
do was warfare. He did not say that, he said go to school and do warfare with your<br />
books, our children go into the street and say toi-toi or go and kill so and so, they will<br />
do it very quickly, but if you say "boekevat" then they have a problem.<br />
Hanlie: To me it was upsetting, that the man that I only now recently realised was the<br />
biggest hero in SA, is not that to the youth of his own people. “Daardie ou man, hy kan<br />
loop...” sê hulle vir my.<br />
Steve: The problem is it is the Mokaba generation, he stands there in Parliament and<br />
toi-toi.<br />
I: That is still my concern.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p537<br />
769<br />
770<br />
771<br />
772<br />
773<br />
774<br />
775<br />
776<br />
777<br />
778<br />
779<br />
780<br />
781<br />
782<br />
783<br />
784<br />
785<br />
786<br />
787<br />
788<br />
789<br />
790<br />
791<br />
792<br />
793<br />
794<br />
795<br />
796<br />
797<br />
798<br />
799<br />
800<br />
801<br />
802<br />
803<br />
804<br />
Steve: But I and you can still reform the government as a church. If we act now and not<br />
wait for the generation of Mandela to pass, because when that generation has passed,<br />
there will be no more voice of sanity, because Mandela can say "you stop that".<br />
Albert: We must see that the next generation is right by the time they move off.<br />
Mandela and the others.<br />
Quincy: I have had an opportunity about three weeks ago when they were launching<br />
the tourism board here and Peter Mokaba was actually a speaker that evening. What a<br />
changed person! He has now matured, he was so constructive, because of his<br />
background, some white people made a noise about crime and that, he responded to<br />
them in a professional manner. A very cultured and polished man. He is completely<br />
different now. I am saying beyond the Mandela and Mbeki era, there will emerge other<br />
leaders who will be in a position to say we do things in a responsible way and this is<br />
how things is to be done. It is just a question of the Mandela-era now, because of this<br />
situation we have just gone out of, he is seen as a hero but let me tell you, let him go<br />
next year and Thabo Mbeki take over, in a year or two standing in his position as<br />
President will also be seen as a hero, so will leaders as generation go on. So we must<br />
not ask what happens after the Mandela, Mbeki era, that is not a problem. As they<br />
develop, there are other responsible emerging leaders who will then be coming up.<br />
Hanlie: We must make them, the teachers of our country.<br />
Quincy: You are right, and also the approach of the succession plan of, which Mandela<br />
himself has done with Mbeki. If people could embark on that succession plan with<br />
ongoing education then we will not have that type of problem.<br />
Rose: Ek het dieselfde concern as wat Frans het, omdat selfs onder ons, die<br />
sogenaamde Kleurlinge is die vrees vir die opstand tussen die jongmense. Dit gaan<br />
oor, soos hy gesê het, Mokaba het volwasse geraak en sy siening het verander. Vir die<br />
jongmense gaan dit nog steeds oor hulle het nie dit wat die ou in die dorp in het nie, dit<br />
gaan nog steeds oor die een het minder as die ander, en dis waarom die opstand nog<br />
steeds daar is, en dis waarom daai disrespek vir Mandela daar is. Want hulle het ook<br />
gedink as Mandela oorneem gaan ons onmiddellik ook soos die blankes in die land van<br />
melk en heuning beland, en dit gebeur nou nie...
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p538<br />
805<br />
806<br />
807<br />
808<br />
809<br />
810<br />
811<br />
812<br />
813<br />
814<br />
815<br />
816<br />
817<br />
818<br />
819<br />
820<br />
821<br />
822<br />
823<br />
824<br />
825<br />
826<br />
827<br />
828<br />
829<br />
830<br />
831<br />
832<br />
833<br />
834<br />
835<br />
836<br />
837<br />
838<br />
839<br />
840<br />
841<br />
Hanlie: Dis nou die Kaap waarvan jy praat, die land van melk en heuning. (Onderlinge<br />
reaksie van die groep)<br />
Linda: Dit is perspektiewe wat hulle het van die dorp. Hulle moet na my toe kom dan<br />
gaan wys ek vir hulle die dorp, hoe sleg kan dit gaan.<br />
Rose: Dit is omdat daar nie kontak tussen die twee groepe is nie. Vir hulle lyk dit net<br />
asof dit beter gaan.<br />
Albert: Nog 'n laaste opmerking?<br />
Elsa: Quincy het nou gepraat van "heroes". Dis vir my wonderlik dat hulle "heroes" het<br />
wat opkom. Vir my is dit skielik 'n vreeslike leemte in my lewe. Ons het grootgeword<br />
van kleins af met die leiers van ons volk, hulle was ook ons "heroes" gewees. Ons het<br />
so geglo, ons het nie anders geweet op daai stadium nie. En skielik nou dat ek 'n<br />
grootmens is, na alles wat gebeur het in ons land, voel dit vir my die mat is onder my<br />
voete uitgetrek. Ons het nie meer "heroes" onder ons volk nie: Verwoerd, De Klerk,<br />
almal het voete van klei gehad. Dit voel vir my ek is half in 'n woestyn, hier is nie meer<br />
van my eie mense, in wie ek kan glo, en na wie ek kan opsien in hierdie land nie. Dis<br />
vir my 'n vreeslike slegte gevoel.<br />
Albert: Ek dink die blankes het daai behoefte op hierdie stadium. 'n Mens sou natuurlik<br />
die skuif kon maak, die vraag moet vra, moet daai helde noodwendig uit die blanke<br />
geledere kom.<br />
Hanlie: Van nou af nie.<br />
Elsa: Nie noodwendig nie, maar dit is vir my sleg. Die gevoel dat ons helde, die mense<br />
na wie ons opgesien het al die jare, is niks.<br />
Hanlie: Dit is vir ons kinders ook 'n groot probleem, selfs in 'n skool waar almal<br />
deurmekaar is. Die wit kind voel hy het nou nie voete om op te staan nie. Ek vind dat<br />
die wit kind en die kleurling kind, omdat die taal dieselfde is, geweldig 'n invloed vorm<br />
by ons.<br />
Albert: Hulle vind mekaar makliker.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p539<br />
842<br />
843<br />
844<br />
845<br />
846<br />
847<br />
848<br />
849<br />
850<br />
851<br />
852<br />
853<br />
854<br />
855<br />
856<br />
857<br />
858<br />
859<br />
860<br />
861<br />
862<br />
863<br />
864<br />
865<br />
866<br />
867<br />
868<br />
869<br />
870<br />
871<br />
872<br />
873<br />
874<br />
875<br />
876<br />
877<br />
878<br />
Hanlie: Baie maklik. En hulle gaan staan baie maklike apart ook.<br />
Elsa: Ek wil graag vir Rose nog iets vra en ek wil terug gaan heel na die begin toe. Het<br />
daar nie onder die kleurlinge, was daar nie ook 'n soort rassisme teen die swartmense<br />
nie. Het julle nie ook gedink julle is beter as die swartmense nie. Was daar nie sulke<br />
trappies in ons samelewing nie?<br />
Rose: Definitief, ek het dit ook aan die begin opgehad (op my lysie). Dit wa ook een<br />
van die mikpunte van apartheid, om ons ook te skei. Hulle het dit baie goed reggekry.<br />
Jy het gepraat van die Kaap, in die Kaap gaan jy dit definitief voel, dis wit, dis kleurling<br />
en hy sê hy is 'n Kaapse Kleurling, en dis swart, dis soos ons opgegroei het.<br />
Albert: Ben, opmerkings van jou kant? Jy het nou die eerste dele gemis, maar dankie<br />
dat jy teruggekom het.<br />
Ben: Ek het grootgeword op 'n plaas, vir my is daar nie so vreeslik probleme nie, ek het<br />
saam met die swartes gespeel, ons het 'n haas doodgemaak en saam geëet. Soos ek<br />
julle gesê het, ek het sewe en veertig swart busbestuurders hier in Welkom gehad, en<br />
dit was nie vir my moeilik om belangrike mense en verantwoordelike mense raak te<br />
sien nie. Ek glo dit vat 'n bietjie tyd maar ek glo daar is 'n toekoms vir ons.<br />
Johan: Ek was nou baie stil, want ek het gekom om te luister. Ek het baie mooi dinge<br />
gehoor, wat vir my hoop gee. As ons in hierdie klein forumpie kon gesels het, dan hoop<br />
ek ons kan mekaar in die groter groep vorentoe ook mekaar vind. Die boodskap wat ek<br />
kry, respect and understanding dit is waarop ons hele toekoms gebou moet wees.<br />
Respek vir mekaar se verskillend wees, of begrip dan eerder vir mekaar se verskillend<br />
wees, dat ons nie almal dieselfde sal wees nie, maar nie dat die een minder as die<br />
ander een sal wees nie. As ons daardie respek en understanding het, sien ek net mooi<br />
dinge, Ek hoop maar net die toekomende geslagte sal ook so daaroor dink soos ons<br />
hopelik daaroor dink.<br />
Quincy: I think in conclusion, I want to say, the problem is, we look at situations<br />
externally. Where we should probably be looking at our own selves and say what can I<br />
do to make the difference, It start with self, it really starts with the self. Let's not look out<br />
there and say, this is what they do, this is what they have been, but what is it that I, as<br />
an individual, am doing to make sure that the question of reconciliation works. Active<br />
involvement, it starts with self.
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p540<br />
879<br />
880<br />
881<br />
882<br />
883<br />
884<br />
885<br />
886<br />
887<br />
888<br />
889<br />
890<br />
891<br />
892<br />
893<br />
894<br />
895<br />
896<br />
897<br />
898<br />
899<br />
900<br />
901<br />
902<br />
903<br />
904<br />
905<br />
906<br />
907<br />
908<br />
909<br />
910<br />
911<br />
912<br />
913<br />
914<br />
915<br />
Danie: Iets wat ek van die begin af gehoor het hier in ons gesprekke en wat ons ook<br />
met mekaar gedeel het, van die begin af, is die menswaardigheid van mense. To have<br />
a mutual feeling for the dignity, self-respect of people, respect for each other and selfrespect.<br />
Ek kan net vir Quincy sê, ek het baie goed met hom geïdentifiseer toe hy<br />
gepraat het van ds. Z. Daar is darem ook goeie ds. Z's. Linda se pa is een. Wat<br />
interessant is, and I've also been worked out by a white dominee, I can share that<br />
feeling with you.<br />
Steve: In summing up what I want to say, the winds of the past unless properly<br />
addressed now, will re-surface again. The land issue, people that were dispossessed<br />
of their land by the law of 1913, the land act, should be given their land as soon as<br />
possible. As soon as that is done, we have closed the past with dignity, when that is<br />
done we have given the people what belongs to them rightfully. I think that the<br />
government must buy that land from somebody but do so and give it to those people<br />
and then reconciliation will come. I can tell you right now, but do so, and reconciliation<br />
will come, because I can tell you right now a lot of people is frustrated, because they<br />
say the government is very slow, it does not address the immediate needs, but what<br />
confronts us now is the economic needs of this country. It doesn't say you are white, or<br />
black or coloured, or Indian, it says you are equal. And if that issue of land can be<br />
addressed quickly, some can work on the land so that there can be food and not go<br />
and steal from the farmers. If you look at the situation differently: there is no land, we<br />
will take what is ours from the farmers. Forty sheep were stolen in one night, that<br />
means in two days it is more than 100. People are very angry. But when people go out<br />
and steal they say we take what is rightfully ours. Because our land was taken we are<br />
prepared to go out and take back.<br />
Hanlie: Yes, and even the criminals go and use it as an excuse.<br />
Steve: That is the issue, let us go and address all critical issues as matters of urgency.<br />
When there is urgency you do it quickly and close the chapter. We cannot go and close<br />
the chapter after the election of 1999, and still say were are going to re-evaluate the<br />
restoration of land when it was supposed to have been done in this five years. Let us<br />
look at the situation in Zimbabwe, the thing they should have done in the first five years<br />
of Mugabe's office, they are doing it now. Now they say the white man has too many<br />
farms, let us go and take them. Now I don't want that to happen here, because when<br />
that happens here whites will say let us go and fight, "dit is ook ons vaderland". That is
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p541<br />
916<br />
917<br />
918<br />
919<br />
920<br />
921<br />
922<br />
923<br />
924<br />
925<br />
926<br />
927<br />
928<br />
929<br />
930<br />
931<br />
932<br />
933<br />
934<br />
935<br />
936<br />
937<br />
938<br />
939<br />
940<br />
941<br />
942<br />
943<br />
944<br />
945<br />
946<br />
947<br />
948<br />
949<br />
950<br />
951<br />
952<br />
why I say, as peacefully as it was, whites was still prepared to sell their land, for what, it<br />
was for government to act very quickly, it was supposed to be a radical change. Whites<br />
were prepared to say if I have 7 farms, I am prepared to give 3 and keep 4. So now,<br />
when that is not done, the wounds of the past will resurface again, and other problems<br />
steps up, if you can look at the killing of the farmers now, it is a issue that the<br />
government should long ago addressed, they go there and say, there is money there,<br />
these people are rich, they enrich themselves and this is part of our land, now we are<br />
going to kill them. Now I say, let us go and address the issues of consent with urgency.<br />
Hanlie: But we can't address it, we that are sitting here we cannot address that issue.<br />
Steve: No, but your voice counts, it is a democratic country …<br />
Hanlie: But I mean, when will my voice count?<br />
Danie: Julle sal onthou dat die aand toe ek die apartheidsinligting aan julle deurgegee<br />
het, waarom apartheid ontstaan het, was dit presies nou wat Steve sê, het ek daardie<br />
aand gesê. Een van die grootste probleme van apartheid, was die 1913 grond wet, die<br />
grond hervormingswet, dis presies wat ek gesê het.<br />
Frans: Al wat ek wil sê is dat ek bly is dat Rose en Steve en Quincy hier was vanaand.<br />
Dit was vir my baie insiggewend gewees om te hoor hoe het hulle dinge ervaar en<br />
beleef, en hoe hulle die toekoms sien. Mens kom tot die slotsom, ons as hierdie groep<br />
het werk om te doen, ons as Christene het werk om te doen, ons sal werklikwaar<br />
drastiese dinge moet doen om die raakpunte te identifiseer en by 'n land, 'n situasie, 'n<br />
volk van eenheid uit te kom wat op 'n gladde see of gladde water vaar, ek dink ons het<br />
'n lang pad om te gaan.<br />
Albert: Ek wil aansluit by wat jy daar sê, ek dink ons het 'n langerige pad om te loop,<br />
maar daai pad gaan nie vanself geloop word nie, ons sal moet voorloop, ons sal moet<br />
ook die pas aangee op 'n manier. Ek het dit aan die begin gesê, en ek gaan dit weer<br />
sê, ek dink, ek hoop dit wat in die groep doen met mekaar, dat dit deel sal wees van<br />
die proses tot 'n meer suksesvolle toekoms vir hierdie land waarin ons is. Rose, Steve,<br />
Quincy, baie dankie vir julle almal wat gekom het, ek dink dit was een van ons<br />
lekkerste gesprekke gewees, baie sinvol. Ek kom al hoe meer tot die oortuiging soos<br />
wat ek nou die proses deurloop het, ook na aanleiding van my gesprek met Beyers<br />
Naudé dat dit wat ons hier doen net die begin is, vir myself in elk geval. Dit is maar net
Bylaag 7: Gesprek 7 (4 November 1998)<br />
p542<br />
953<br />
954<br />
955<br />
956<br />
957<br />
958<br />
'n leerskool vir iets wat ek nog vorentoe sal doen, maar ek het 'n behoefte daaraan dat<br />
ons bymekaar moet uitkom, by mekaar moet hoor en dan op 'n manier vorentoe kan<br />
gaan. Baie dankie vir vanaand. Baie dankie dat julle bereid was om tot nege uur hier te<br />
sit. Gelukkig het ek 'n tweede band saamgebring. Ek is net jammer vir my tikster.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p543<br />
Lewe na apartheid – Gesprek 8: 19 November 1998<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
Albert: Ons het nou uiteindelik by die einde gekom, dit is nou vanaand amptelik ons<br />
laaste byeenkoms, ons het ons agt gehad soos oorspronklik beplan. Ek het nog nie die<br />
transkripsies van die vorige twee geleenthede nie, dit is nog by die tikster. Sy was siek<br />
en daarom is dit nou agter. Ek het notas gemaak, daar is vier sake wat ek neergeskryf<br />
het wat ek dink ons nog aandag aan sal moet gee. Op 'n stadium het ons 'n beplanning<br />
opgestel oor wat ons nog gaan doen met al die sessies, en die goed wat beplan is vir<br />
die laaste sessie, vanaand se sessie, is twee sake. Die een is die vraag oor<br />
regstellende aksie en die ander een is, hoe nou vorentoe? Nou dit bly nog steeds ons<br />
oorwegende gedagte, maar ek wil drie ander sake ook noem, dit is wat ek kry uit die<br />
terugvoer. Uit die terugvoer wat ek kry van my een medewerker in Johannesburg, en<br />
van die sake wat ek optel en mettertyd neergeskryf het, is daar drie ander sake<br />
waaraan ons ook aandag moet gee. Wat beteken dit en wat gaan dit vorentoe beteken<br />
om Afrikaner te wees, en daarmee saam die vraag om blank te wees in die nuwe SA:<br />
Ons het gister hier gesit en onderhoude voer, en dit laat mens die vraag vra wat<br />
beteken dit om Afrikaner te wees waar ons 'n klein minderheid is en gewoond was aan<br />
’n beter posisie. Die ander saak, wat ons al in 'n mate aandag aan gegee het, is die<br />
vraag oor kollektiewe verantwoordelikheid. Nou wil ek graag vir julle die paragrafie lees<br />
wat een van my medewerkers skryf. “’n ander kwessie wat teenwoordig is, maar nog<br />
onderontwikkel is in die gesprek, is die kwessie van kollektiewe verantwoordelikheid vir<br />
apartheid, met ander woorde het die blankes as 'n groep, 'n verantwoordelikheid<br />
teenoor die swartes as 'n groep. Dit is trouens die beginsel waarop regstellende aksie<br />
berus, my indruk is dat die groep dit nog nie goed deurdink het nie”. Die sake wat<br />
daarmee saamhang is regstellende aksie en gelyke geleenthede. Ek sou graag wou hê<br />
dat ons daaraan ook moet aandag gee. Enigiets anders wat ons nog moet sê voordat<br />
ons aangaan? 'n Paar ouens het verskoning gemaak vanaand: Hanlie, Danie en Linda<br />
het elkeen 'n funksie aan vanaand en Ben het ook gesê hy kan nie hier wees nie.<br />
Elsa: Ek sou graag wou sê oor regstellende aksie, ek voel dit moet daar wees, maar in<br />
hoe 'n groot mate, en hoe dit regtig moet wees kan ek nie self vir my persoonlik<br />
uitmaak nie. My gewete sê vir my daar moet regstellende aksie wees, en tog maak dit<br />
mens seer ook, ek meen jou kinders en kleinkinders en jyself kom in gedrang. So in<br />
hoe 'n mate dit toegepas moet word weet ek nie regtig nie, maar dat dit daar moet<br />
wees, dit glo ek.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p544<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
Isak: (Onduidelik) … teikens in 'n spesifiek 100% raamwerk nie, ek kan nogal… ek<br />
stem saam, dit maak seer, dit het ons almal al op een of ander manier geraak. Daar is<br />
'n ander sy ook, ek weet nie of jou kollektiewe verantwoordelikheid teenoor die swartes<br />
hier inkom nie, ons gaan nou onderhoude hou vir drie poste. Een pos is nie 'n<br />
probleem nie, daar is net swart kandidate. Ander pos gaan dit oor mense met rekenaar<br />
opleiding, daar is baie min swartes wat oor die vaardigheid besit om rekenaar opleiding<br />
te doen. Daar kan 'n blanke dalk die pos kry en kan geen vrae vra nie. Maar die derde<br />
een is daar volop aansoekers, dit gaan oor taal, en daar is volop kandidate van die<br />
swart gemeenskap. Een van die aansoeke is 'n blank persoon, en in ons terme is hy<br />
definitief die beste persoon vir die pos, dan is daar drie, vier ander swart persone wat<br />
nog jonk is, wat hierdie jaar begin onderwys gee het. As jy kyk uit 'n swart perspektief,<br />
kan ek verstaan hoekom sal die mense regstellende aksie wil hê, want die blanke<br />
persoon kom met 'n duur Duitse motor kollege toe elke dag, dis 'n getroude vrou, en sy<br />
het tien teen een nie die pos nodig nie, of sy het dalk, ek weet nie. Terwyl die ander<br />
mense almal jonk is, almal het uit die sogenaamde deprived communities gekom en<br />
die verwagting, en ek kan verstaan as die swart gemeenskap sê maar hoe kan julle vir<br />
haar die pos gee, sy het dit nie nodig nie. Terwyl die ander mense wat 'n loopbaan<br />
moet bou in die nuwe SA, wat min geleenthede gehad het, dit is waar mens dinge sien<br />
binne-in 'n raamwerk, dit is wat hulle van ons verwag ook. As jy moet voluit gaan weet<br />
jy wie is die beste persoon, maar daar is ander emosies wat ook bykom, en dit maak<br />
dit moeilik.<br />
Frans: Om aan te sluit dit is wet, dit gaan deur Wetgewing op ons afgedwing word. Dit<br />
is klaar daar, dit moet nog net geïmplementeer word, waar die groot maatskappye<br />
moet sê wat is hulle plan van aksie, hoe gaan hulle dit implementeer. Hoe ons dit gaan<br />
hanteer is 'n ander probleem.<br />
Mike: Daar is egter baie wat saamgaan met regstellende aksie. Dit is in die begin, soos<br />
enige iets anders, is dit teen-produktief, en dit sal nog so wees vir nog lank. Ek werk vir<br />
'n maatskappy wat al vir seker twintig jaar regstellende aksie as deel van hulle beleid<br />
het, en dit het hulle 'n groot klomp geld gekos, want opleiding vir anderskleuriges het<br />
hulle baie geld gekos. En omtrent 80% van daai mense wat opgelei is deur die<br />
maatskappy, is opgeraap deur buite maatskappye wat hulle meer geld aangebied het,<br />
sodat hulle kan sê ons het ook regstellende aksie as beleid, maar hulle was nie bereid<br />
om die opleiding daarvan te betaal nie. So dit gaan, as die groot maatskappye nie<br />
bereid is om die opleiding te doen nie, wat hulle geld gaan kos nie, dan gaan gebeur<br />
wat ons groot vrees is, dat mense in poste ingesit gaan word sonder die nodige
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p545<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
opleiding, bloot om regstellende aksie te doen. En dan kry jy dat vir 'n lang termyn,<br />
gaan jou produktiwiteit lei daar onder, want daai mense moet eers op 'n vlak kom waar<br />
die mense was wat hulle vervang het. Dit is die negatiewe kant, vir 'n hele ruk gaan dit<br />
die land se produksie affekteer. Maar daar is geen ander uitweg nie. Hoe gaan jy dit<br />
anders hanteer, dit is nie prakties moontlik om hulle eers almal op te lei en dan in poste<br />
in te sit nie. Dit is die lewe waarin ons lewe, dit gaan lank vat en die mense wat wel<br />
bereid is om die opleiding te doen, gaan betaal daarvoor en die mense verloor. Want jy<br />
kry die ander pirate companies wat sê ek het 'n swart ingenieur in my diens, maar gaan<br />
vra wie het hom opgelei, dan sal hy sê ek worry nie wie het hom opgelei nie, solank ek<br />
hom net het.<br />
Karin: Dis die probleem wat ek met regstellende aksie het, is dat baie van hierdie goed<br />
is nie opreg nie. Die mense doen dit om te kan sê, dan is dit mos nie reg en regverdig<br />
nie. As mens iemand in 'n pos aanstel, moet hy daai tipe werk kan doen en hy moet<br />
voluit gaan. Dan is dit 100% reg en regverdig en dan word daai persoon ook nie<br />
uitgesluit van die groep nie. Want as iemand aangestel word as 'n figurehead, dan bly<br />
het net dit, hy raak nie deel van die groep nie.<br />
Albert: Wat maar net tokenism is op die ou end, dit is seker altyd 'n gevaar met iets<br />
soos regstellende aksie. Ek dink Mike wat jy daar gesê het dat julle al 20 jaar daarmee<br />
besig is, miskien was dit meer gelyke geleenthede, 'n equal opportunies company. Hoe<br />
dink ons aan regstellende aksie? Dink ons aan regstellende aksie as vergelding om die<br />
blankes terug te kry, of verstaan ons regstellende aksie anders?<br />
Johan: Ek het verlede week 'n werkswinkel bygewoon oor die nuwe Employment<br />
Equity Act, wat deur die kamer van mynwese se HR manager aangebied is. Die<br />
persoonlike ervaring wat ek daar gehad het toe die man die definisie van Designated<br />
Groups behandel, wat nou vroue, swartes en gestremdes is – ewe skielik is ek 'n<br />
nonentiteit, ek bestaan nie, 'n wit man bestaan nie meer nie. My gevoel is ja, dit is<br />
vergelding wat gebeur het. Dit laat my glad nie goed voel nie. Dit laat die meeste<br />
Afrikaner wit mans wat nog ver van aftrede is, geweldig bekommerd word. Ek kry 'n<br />
arme besigheidsman jammer wat sy eie besigheid het wat meer as 50 werksmense<br />
het, hy moet nou (mense) aanstel wat miskien glad nie eers geskik is nie, maar hy<br />
moet omdat die Wet so sê. Ja, ek dit maak seer. Nou kan 'n mens seker dink hoe seer<br />
het dit die ander mense nie gemaak nie. Maar is dit 'n manier om dit dan nou reg te<br />
stel?
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p546<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
Mike: As 'n mens na praktiese voorbeelde kyk soos in Zimbabwe, wat nou weer gebeur<br />
het, waar Mugabe 181 plase by die blankes weggevat het en vir die swart boere gegee<br />
is, is dit regstellende aksie of is dit absoluut beroof... Ek sien regstellende aksie in sy<br />
werklike … – seker nie in the real world nie – as geleentheidskepping vir ander mense<br />
en dan die opbou van die minder bevoorregte mense om hulle op te bring na 'n vlak<br />
toe. Maar vir my, om mense wat klaar bo is, af te breek om dié daar in te sit, maak jy<br />
totale land se breinkrag nie beter nie, jy breek af. Hoeveel mense verlaat die land as<br />
gevolg hiervan, ons verloor breinkrag en jy sit ander in sy plek, so die land se<br />
gemiddelde breinkrag word nie meer nie, dit word net verskuif van een groep na 'n<br />
ander groep. Dis nie regstellende aksie nie, vir my is regstellende aksie, as ek soveel<br />
kan produseer en deur ander te help en hulle op te lei, kan ek my produksie<br />
vermeerder sodat die inkomste meer is, dan stel ek dinge reg. Maar as ek nou mense<br />
inbring wat my produksie laat val, wat die inkomste van die land verminder, wat stel ek<br />
reg?<br />
Isak: Maar jy sien Mike, ek dink die hele ding van regstellende aksie, hoekom dit vir die<br />
nuwe regering so belangrik is en hoekom dit van die begin op hulle agenda was – en<br />
op sekere vlakke kon hulle dit regkry en ek kan net praat van die onderwys en nie van<br />
die ander staatsdepartemente nie. Maar as dit kom by die ouer garde, mense wat 25<br />
en 30 jaar diens gehad het, hulle kon net nie die druk en verandering aanvaar nie. En<br />
hulle is uit met pakkette en so aan. Maar op ons vlak, die laer of middel bestuursvlak,<br />
hulle sê "julle wil nie transformeer nie", “julle wil nie verander nie”. Daarom gaan ons<br />
julle dwing om te verander. Op ons vlak is daar baie wit bestuurders, en nou sê hulle jy<br />
is wit en jou topbestuurmense is wit, julle persepsie van swartmense is hulle is nie<br />
goed gekwalifiseer en bekwaam nie en julle gaan julle nooit aanstel nie. As julle in<br />
bestuursposte net blankes gaan hê, dan gaan dit nie werk nie. Nou kom hulle en sê<br />
nou gaan ons julle dwing. Ons is gedwing om transformasie te doen binne drie<br />
maande. Hulle gaan daai wet ook op ons toepas, totdat ons nou besef ons moet 'n<br />
swart persoon vat. 'n Prominente kollege in Pretoria, hulle het vir ons hulle beleid<br />
gestuur oor Employment Equity. Hulle personeel is ook tradisioneel wit, tot tyd en wyl<br />
hulle personeel die demographics van die samelewing gaan reflekteer moet hulle<br />
daardie beleid volg, hulle gaan nie noodwendig die beste kandidaat aanstel nie, hy<br />
moet net aan die vereistes voldoen en die potensiaal hê om die werk te doen. Ons sal<br />
moet vrede maak daarmee, die boodskap is duidelik, as jy dit nie self gaan doen nie,<br />
gaan hulle dit op jouself afdwing.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p547<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
Naomi: Ek wil net iets sê oor die gesondheidsaspek by die Staatsdiens, daar by ons<br />
het verskriklik baie skuiwe plaasgevind, op so 'n manier dat dit 80 – 20% is, 80% swart,<br />
20% wit. En my persoonlike gevoel is, dat swartmense wat in 'n magsposisie geplaas<br />
is, daai mag baie maklik verkeerdelik gebruik teenoor die blankes. Dit is nie net my<br />
gevoel nie, dit is reg deur die Staatsdiens waar ek nou op die oomblik werk. Ons voel<br />
dit aan ons en ons het elke dag daarmee te doen. Ons word bedreig en ons word<br />
gedreig. Jy word uitgewerk uit jou posisie uit, dat jy nie meer daar wil werk nie, jy is half<br />
gedwing om ander werk te gaan soek.<br />
Mike: Ek kan simpatiseer met wat Naomi sê, want regstellende aksie wat te ver gedryf<br />
word is gevaarlik. Ek het dit beleef by my. Ek het 'n voorman onder my wat ons ingesit<br />
het reeds deur regstellende aksie. Hy is nou twee jaar daar, en sy hele werkspan is<br />
swart. Hy het seker gemaak dat hulle uitgewerk is en party van die blankes het nie<br />
daarvan gehou om vir hom te werk nie en daarom het hulle noodwendig uitgeskuif. Hy<br />
het nou wat hy wou gehad het, so wanneer hulle regstellende aksie te ver dryf, dat die<br />
meerderheid nou weer 'n ander ras is, is die kanse baie groot dat die blanke heeltemal<br />
verstoot word. Maar die teenoorgestelde is by ons ook waar, ek vind dat in laer klasse<br />
van werk, wat altyd tradisioneel net swart was, dat ons nou blanke, werkloses kinders<br />
uit die skole uit, kinders wat miskien op skool nie so goed kon vorder nie, in daai<br />
posisies aangestel, met ander woorde daar was regstellende aksie in die<br />
teenoorgestelde rigting. So regstellende aksie is nie net van blank na swart nie, dit kan<br />
ook in die teenoorgestelde rigting wees. As die regering se redes vir regstellende aksie<br />
edel is, behoort dit nooit 'n probleem te word nie. Maar ons weet nie of van die mense<br />
wat in hoë posisie is, soos by Naomi, dalk nou doelbewus die blankes so probeer<br />
afbreek dat hulle noodwendig uit die gesondheidsbedryf sal probeer padgee, en dit<br />
word naderhand 'n swart bedryf.<br />
Elsa: As ek nou so luister na ons almal, is dit ironies, as ons vat wat vroeër jare gebeur<br />
het. Ons het vir ons eie mense gesorg, ons het nie swartmense toegelaat in posisie<br />
nie, en noudat hulle dieselfde doen – goed ons het nou so 'n halwe meerderwaardige<br />
houding, en seker met reg ook, want ons mense is wel beter opgelei – maar dit is nie<br />
vir ons lekker nie, en ons kla nou daaroor, maar die mense doen nou eintlik wat ons<br />
vroeër jare gedoen het.<br />
Mike: Jy is 100% reg, maar die groot verskil is dit het verander, ons wil net nie hê dit<br />
moet na die teenoorgestelde verander nie, want dan gaan die land maar presies wees<br />
waar hy was, miskien net erger. Wat ons sê is die balans moet gehandhaaf word. Ek is
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p548<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
nou 30 jaar in die bedryf waarin ek is, en in daai tyd was daar baie meer swart<br />
ingenieurs universiteit toe gestuur as blankes. Hulle is opgelei as ons ingenieurs, en<br />
hulle sit vandag oorsee, en by ander plekke soos Eskom, Iscor. So dit is nie so dat<br />
hulle nie die geleentheid gehad het om daai posisies te bereik nie. Ons het miskien<br />
privaat, in ons privaat lewe, of in die onderwys gesê julle is nog nie reg nie. Maar ek<br />
stem nie met jou saam dat ons nou presies wat ons gedoen het, nou bekommerd is dat<br />
hulle dit gaan doen nie. Ek glo nie die doel is dieselfde nie, ek dink nie hulle is van plan<br />
om …<br />
Albert: Ek is nou moedswillig. Dink jy regtig ons was so edel gewees?<br />
Mike: Ek praat van maatskappye.<br />
Albert: Ja. Bedoel jy regtig maatskappye was so edel gewees?<br />
Mike: Waarom het hulle dit destyds gedoen? Waarom het Anglo dit destyds dan<br />
gedoen?<br />
Elsa: Anglo het dit gedoen om sy eie bas te red, en op die oomblik is Anglo besig om te<br />
onttrek uit die land uit, want hulle is so bang dat hulle op die ou end van hulle rykdom<br />
sal moet oorgee aan die regering. So hulle het jare terug hierdie tipe aksies begin doen<br />
om hulleself …<br />
Mike: Dis 'n persoonlike opinie, jy weet dalk meer van Anglo af as ek, ek gaan nie met<br />
jou stry nie.<br />
Elsa: Dit is my opinie van buite af.<br />
Mike: Jou man sal vir jou kan sê Anglo is die grootste maatskappy in die wêreld en al<br />
wat ek sê is dat as daai mense 20 en 25 jaar terug swartes opgelei het vir sekere<br />
poste, was dit dan omdat hulle onder druk was van die staat of die regering of vir<br />
watter rede was dit? As dit dan nie was omdat hulle gevoel het ons moet doen wat reg<br />
is nie?<br />
Elsa: Goed, maar jy praat nou van een maatskappy in die land, dit het nie in die<br />
algemeen so gegaan nie.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p549<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
Albert: Ek wil nou net vra, as ons nou die besoekers van verlede keer, die swart<br />
mense, sou vra om kommentaar te lewer op wat ons nou hier sê, dan wonder ek nogal<br />
wat hulle reaksie sou wees.<br />
Johan: Dis juis wat ons probleem is, ons stem almal saam rassistiese wetgewing was<br />
foutief. Ons het sover gegaan om te sê dit was sonde. Nou, 'n stuk wetgewing wat uit<br />
en uit rassisties is, is nou ewe skielik reg. Dit is uit en uit gebaseer op<br />
rasseklassifikasie. Ek glo dit nie.<br />
Karin: Ek het in hierdie week 'n finansiële instelling gebel om werk te soek vir 'n<br />
gestremde, toe is daar reguit aan my gesê hulle het vakatures, maar dit is slegs vir<br />
swartes. Toe sê ek hierdie persoon is gestremd en sy is 'n vrou, dit is 'n regstellende<br />
aksie aanstelling, gaan lees jou wet. Toe sê sy jy hoor nie wat ek vir jou sê nie, ons<br />
mag slegs swartes aanstel.<br />
Albert: Dis hoekom ek die vraag gevra het, want dit lyk vir my belangrik om daaroor te<br />
praat: is regstellende aksie bloot 'n vergelding, of is daar 'n stuk restitusie, 'n stuk<br />
regstelling van 'n ding wat oor jare verkeerd geloop het in regstellende aksie. As jy 'n<br />
situasie het wat verkeerd geloop het, en jy moet hom regstel, dan is dit 'n moeiliker<br />
storie.<br />
Isak: Dis 'n belangrike ding… (Band baie onduidelik rondom iets van rassisme) … daar<br />
is ou swart mans wat in goeie Afrikaans vir Verwoerd uit die Hansard sal aanhaal,<br />
maar op die oomblik is dit vir ons wat daaronder lei 'n baie traumatiese ervaring. Vir<br />
hoe lank gaan dit wees voordat dit alles reggestel is?<br />
Albert: Nou kom die argument in, van ja dit is diskriminasie want dit is uit en uit op ras<br />
gebaseer, nou word die frase gebruik, regverdigbare diskriminasie, justifiable<br />
discrimination.<br />
Mike: Kan dit ooit geregverdig wees?<br />
Johan: Daai tyd was daar ook geglo dat dit geregverdig is. Wat het nou verander?<br />
Mike: Ek hoop net oor 50 jaar gaan hier 'n groep swartes sit en sê, het ons regtig die<br />
regte ding gedoen om die blankes so uit te werk, om wetgewing te maak van<br />
affirmative action, dink julle nie ons het ’n fout gemaak nie? Dan sit hulle net soos ons
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p550<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
en sê dit is hoekom dinge is soos dit is. Want mense leer nie. Jy kry die mense wat<br />
deur wetgewing of deur sterker geaardhede dinge beheer. Die oomblik as hulle nou<br />
begin oud raak, of nie meer aan bewind is nie, of daar kom 'n ou aan bewind wat<br />
sterker is, dan bepaal hulle weer die norme en die wette. Hierdie ding wat ons nou<br />
deurgaan, as dit reg en regverdig gedoen word, dan kan dit nie weer backfire soos wat<br />
dit met ons ge-backfire het nie.<br />
Albert: Het ons as blankes nie 'n kollektiewe verantwoordelikheid teenoor die swartes<br />
as groep nie? Dit is 'n vraag wat een van die medewerkers gevra het. Dit lyk my dit is<br />
belangrik dat 'n mens daaroor praat.<br />
Mike: Kollektiewe skuld of kollektiewe verantwoordelikheid?<br />
Albert: Nee ons praat spesifiek van 'n kollektiewe verantwoordelikheid. Die Bybel sê as<br />
jy drooggemaak het moet jy om vergifnis gaan vra, maar die Bybel sê ook dat as ek<br />
iemand benadeel moet ek gaan regmaak, die gedagte van restitusie, van herstel wat<br />
verkeerd is. Nou is die vraag: het ons as blankes nie 'n kollektiewe verantwoordelikheid<br />
teenoor die swartes as 'n groep om dit wat ons as blankes verkeerd gedoen het dalk,<br />
reg te stel in 'n nuwe situasie nie.<br />
Onbekend: Moet ons politiek doen?<br />
Albert: Is dit nie wat daar besig is om te gebeur nie, dat ons deur wetgewing dit gedoen<br />
word nie. Of dit nou vrywillig is, of dit per wetgewing afgedwing word nie, is dit nie…<br />
Dink julle het ons daai verantwoordelikheid?<br />
Elsa: Ek dink definitief ons het 'n verantwoordelikheid tot restitusie as 'n groep, maar vir<br />
ons blankes kom dit nie, 'n mens gee nie maklik af wat joune is nie. Dis maklik om te sê<br />
ons het die verantwoordelikheid daarvoor, maar as dit jouself begin raak is dit bietjie<br />
moeiliker, solank dit ander raak, is dit goed. As ander moet weggee of afstaan…<br />
Albert: Solank jy net nie jou werk verloor nie.<br />
Elsa: Dis baie moeilik, maar my persoonlike siening is dat ons tog 'n<br />
verantwoordelikheid het.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p551<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
Mike: Ek sekondeer dit, ons het 'n verantwoordelikheid vir die opbou proses. Dit is ons<br />
Christelike plig om mense wat minder bevoorreg is, te help. Vir my om te sê, ek het 'n<br />
verantwoordelik om dit waarvoor ek gaan leer het op skool, op universiteit, en dit wat<br />
ek bereik het en die werk wat ek nou hard voor werk, om dit nou op te offer vir iemand<br />
anders, dis nie my verantwoordelikheid om dit wat ek het weg te gee, suiwer omdat ek<br />
iemand anders iets skuld nie. Ek moet dit liewer my verantwoordelikheid maak om hom<br />
'n geleentheid ook te gee as wat ek gehad het. Hoe kan ek omdraai nou en sê alles<br />
wat ek voor gewerk het, verdien ek nie, want daai man het dit nie ook gehad nie. 'n<br />
Plaasboer wat op die plaas grootgeword het, wat nooit miskien op die dorp gekom het<br />
nie, wat nooit gestem het nie, hier kom hulle en vat sy plaas weg en gee dit vir 'n<br />
swartman, watse verantwoordelikheid het hy teenoor daai man? Die<br />
verantwoordelikheid wat ons het is om te kyk dat die ander mense wat swaar kry en<br />
minder gegoed is, dat ons as Christene hulle ophelp, nie ek gaan nou sy job vat en 'n<br />
ander in jou plek sit, so jy kan nou maar gaan swaarkry, dis nou jou beurt om swaar te<br />
kry. Dit maak vir my geen sin nie. Breek af en gee vir hulle sodat hulle weer kan opbou.<br />
Elsa: Dit maak nie vir ons sin nie, maar ek is oortuig daarvan die ou wat aan die ander<br />
kant staan, dit maak vir hom sin.<br />
Mike: Is dit logika om te sê ons moet hierdie mense wat nou hierdie ontwerp doen van<br />
'n sekere ding, vat hulle nou weg en sit ander mense in dat hulle weer voor begin, dit<br />
maak geensins sin nie.<br />
Karin: Ek dink nou aan my pa-hulle waar hulle grootgeword het, dat hulle as<br />
laerskoolkinders oor 'n binnelandse meer moes roei om by die skool uit te kom, van<br />
3km. Dan vat ek waar hy staan vandag, waarheen hy ons 5 kinders gelei het en dan<br />
luister ek na hierdie goed, dan sê ek vir myself, waar daar 'n wil is, is 'n weg. As baie<br />
van die mense net vir hulleself wil optel, en iets wil saamdoen. Ek het ook die<br />
ondervinding van waar ek vir 10 jaar saamgewerk het met mense, as jy vir hulle sê los<br />
dan val alles plat, dan is tien jaar se werk niks. Dit geen jou 'n ander perspektief, dan<br />
besef jy jy gee vir iemand 'n geleentheid wat hy nie gebruik nie, en dan dink ek hoe<br />
swaar het ons gekry, en my ouers het nooit die Engelse of iemand geblameer daarvoor<br />
nie, hulle het eenvoudig geklim en bo uitgekom. My oupa was 'n plaasarbeider<br />
gewees, dit was dieselfde as die swartes vandag<br />
Elsa: Ek hoor wat jy sê, maar ek onthou spesifiek, dit was Quincy wat gesê het, die<br />
swartmense mag nie gedink het nie. Hy mag nie die koppie opgetel en geskuif het as
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p552<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
die wit baas nie vir hom gesê het hy moet dit optel en skuif nie. Hulle het nie die<br />
verwysingsraamwerk soos ons nie, hulle het nie die vrymoedigheid nie, hulle het nie<br />
die selfbeeld nie. As jy geleer is van kleins af jy is niks nie, jy is nie 'n mens nie, jy mag<br />
nie dink nie, jy mag net iets doen as die baas of miesies so gesê het. Waar kry so 'n<br />
persoon, tensy dit regtig 'n verskriklike uitsonderlike mense is en met baie genade van<br />
bo af, waar kry hy die innerlike krag om daar op te staan en uit te styg. Daar is mense<br />
wat dit gedoen het, wat bitter swaar gekry het en iewers gekom het. Maar die deursnee<br />
mens, ek is in my hart oortuig daarvan dat die deursnee blanke, Afrikaner in hierdie<br />
land, as hulle in daardie selfde omstandighede grootgeword het, hulle mag niks<br />
gedoen het tensy iemand sê hulle mag nie, sou hulle presies dieselfde gewees het.<br />
Karin: Maar daai ouens was so onder die Engelse.<br />
Albert: Ek wil net gou 'n vraag vra, is die swartes se situasies nou in '98 werklik<br />
vergelykbaar met die armblanke situasie in '48. Ek wonder nou daaroor.<br />
Isak: Ek dink nie 'n mens kan 'n gemeenskap radikaal in 'n kwessie van twee of drie of<br />
vyf of tien jaar verander nie. Die regstelling is besig om te gebeur. Ek kan nie dink dat<br />
regstellende aksie vir die ouer swart generasie wat in die harde tye van apartheid<br />
grootgeword het, regtig iets kan verander nie. Ek dink ook nie dat regstellende aksie en<br />
kollektiewe verantwoordelikheid… Al hoe hulle dit werklik sal kan regkry – die blankes<br />
kan nie vrywillig van besittings, eiendom, geld en so meer nie – al hoe hulle dit kan<br />
doen is wat hulle nou doen, is deur wetgewing. Hulle sê ons stop julle. Soos ons hier<br />
sit, het ons die plafon bereik. Kom ons aanvaar dit. Op 'n stadium het ons HOP<br />
belasting betaal, so ons is kollektief besig om by te dra, wat hulle daarmee doen is die<br />
regering se saak, ons is in 'n demokrasie. Toe ons, toe ek matriek gemaak het en my<br />
ouer broers matriek gemaak het, het jy nie 'n probleem gehad om werk te kry nie. Toe<br />
my broer matriek geskryf het, het ons gaan vakansie hou in die Kaap en na drie weke<br />
toe sê hy hy wil tekenaar doen, hy weet net nie waar hy moet gaan aansoek doen nie,<br />
by die poskantoor of die spoorweë, of waar ook al. Hy het aansoek gedoen by die<br />
poskantoor. Hy het Vrydag aansoek gedoen en Maandag bel hulle hom en sê jy het die<br />
werk gekry. Ek het net so maklik werk gekry, ons kinders kry nie so maklik werk nie,<br />
want die speelveld is nou gelyk gemaak. Dieselfde frustrasie wat die swartmense al die<br />
jare gehad het om toegang te kry tot werk te kry, het ons kinders ook nou. Ek dink die<br />
saak daar is nou reggestel, die deursnee blankes kinders is nou dieselfde bootjie as<br />
die swartmense. Ek dink wat ons daaruit kan leer is dit: die geleenthede is net nie meer<br />
daar nie. Ek kan sien hoe oorleef ons kinders. Wat dit aanbetref is daar nie meer
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p553<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
rassisme nie. Dit is 'n proses. Die ou man in die plakkerskampe, daar is geen<br />
regstellende aksie wat hom gaan help nie, niks wat ons kan opoffer kan nou iets aan<br />
die saak doen nie, maar oor 20 of 50 jaar dalk.<br />
Albert: Is die situasie rondom die kinders wat sukkel om werk te kry en so meer – is<br />
daai situasie per se goed of sleg. Hoe dink jy daaroor?<br />
Isak: Uit 'n blanke en swart perspektief is dit sleg. In die sin dit is baie moeilik vir<br />
gegradueerde swartes en blankes kry nie werk nie.<br />
Albert: Dit is werkloosheid in die algemeen.<br />
Isak: Dit is werkloosheid in die algemeen. Dit is goed in die algemeen. Die blankes<br />
moes bietjie leer om nie staat te maak op die bevoorregte posisie nie. Ons moet leer<br />
om vir onsself iets te doen. Ons moet ons eie inisiatief gebruik.<br />
Naomi: Dit kom weer neer dat waar daar 'n wil is, is 'n weg. Ek het ook op 'n plaas<br />
grootgeword, ons het twee kleurling families op die plaas gehad, en hulle was my<br />
maatjies gewees. Die een familie het agt kinders gehad en die ander het twee kinders<br />
gehad. Ons was van sewe-uur vanoggend tot sewe-uur vanaand in mekaar se<br />
geselskap. Ek het niks anders geken as daai kleurling kinders nie. En toe ek 18 jaar<br />
oud is kom ek in die stad en ek sien vir die eerste keer swartes, en ek kan nie met hulle<br />
vereenselwig nie. Want hulle is net nie dieselfde as die kinders waarmee ek<br />
grootgeword het nie. En dit was vir my 'n aanpassing gewees.<br />
Mike: Ek kan verstaan hoekom Elsa sê wat sy sê. Die geleentheid wat die kleurling<br />
kinders op die plaas gehad het, teenoor die geleentheid wat julle gehad het om skool<br />
toe te gaan, dit is nie dieselfde nie, Dit aanvaar 'n mens. Dit betwyfel ek geensins nie.<br />
Dis ook nie die argument wat ons nie sê nie. Hulle het minder geleenthede gehad,<br />
hulle het gesukkel. My argument is, om 'n koek te vat en hom weg te vat by die een en<br />
vir die ander een te gee, is totaal verkeerd. Om daai koek in kleiner stukke te sny,<br />
elkeen het nou minder maar almal het iets. Hoekom nie twee koeke bak nie? En dit<br />
weier ons om te doen in die land. Ons weier om meer produktief te raak, om<br />
werksgeleenthede te skep, want die besighede word bedryf deur die blankes. Dan vra<br />
ek vir 'n swartman met 'n besigheidsgraad, 'n swartman, waarom begin jy nie 'n<br />
besigheid nie? Dan vra hy waar moet ek hom begin, begin ek hom in die dorp, moet ek<br />
kompeteer met die blanke man wat al jare lank 'n besigheid het, begin ek hom in die
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p554<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
lokasie, word hy afgebrand binne 'n week. Hy sê ek is nie bereid om my geld te belê en<br />
dit net te verloor nie. So wie bedreig nou sy besigheid, is dit die blanke? Nou backfire<br />
hierdie hele ding op die manne wat wil vorder in die lewe, hulle eie mense bedreig<br />
hulle, en ek glo ons verantwoordelikheid, is om mense, entrepreneurs, mense wat wil<br />
sy eie besigheid wil begin, te ondersteun.<br />
Albert: Die beeld is goed en wel om te sê kom ons bak nog 'n koek, die dilemma is net<br />
in die praktyk is dit nie moontlik nie. Jy kan mettertyd die koek groter maak, maar jy<br />
kan nie 'n groter skep oornag nie. Nou is die vraag, tot tyd en wyl daai koek nou groter<br />
is en daar vir elkeen 'n stukkie is, het die swartmense niks. Hy sal eerder die koek in<br />
kleiner stukkies sny dat elkeen ten minste iets het, as om dit steeds te hou vir een<br />
groep, die blankes.<br />
Mike: 'n Tipiese denkrigting vir mense wat nie in groei belangstel nie, maar in ander<br />
mense se eiendom belangstel. Ek sê nog steeds, jy sê dis nie maklik om 'n nuwe koek<br />
te bak nie, hoekom nie. Omdat die blanke die koek gebak het in die verlede? Het daai<br />
mense nog nie geleer om 'n koek te bak nie? Hoeveel geld is nie in hierdie swart<br />
besighede nie, hoeveel geld is daar nie in Soweto nie. Daar is 'n studie gedoen van<br />
hoeveel skatryk swartes bly in Soweto, wat nie hulle geld belê in besighede nie.<br />
Hoekom nie.<br />
Isak: Dit is goed en wel om die beginsel van politieke verantwoordelikheid en restitusie<br />
te aanvaar. Al hoe dit uitgeoefen gaan word, om dit prakties te laat werk, gaan om 'n<br />
top down aksie uitkom. Die regering gaan ons net swaarder belas, of hulle sal moet<br />
kom soos in Zimbabwe en vat net jou eiendom van jou weg. As iemand sê ons moet in<br />
politiek bydra, hoe moet ons in politiek bydra?<br />
Albert: As ons nou sê daar moet 'n kollektiewe verantwoordelikheid wees, het die<br />
blankes dit al geïnternaliseer, of is dit 'n eksterne ding – daar sal 'n kollektiewe<br />
verantwoordelikheid wees, soos jy net nou gesê het, daar is 'n HOP belasting en so<br />
meer. Ons betaal dit, daar is wette… Maar dit is half buite ons. Die regering dwing ons<br />
met die wet op indiensneming en so aan. Die vraag is steeds: is kollektiewe<br />
verantwoordelikheid geïnternaliseer, of is dit 'n ding wat op ons afgedwing word? En<br />
ons is half uitgelewer, want dit is die regering van die dag s’n.<br />
Mike: Hoe kan jy as die man op die straat, hoe kan jy daai verantwoordelikheid<br />
persoonlik doen. Moes ek, toe die wetgewing verander het, dadelik na 'n swart
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p555<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
weeshuis toe gegaan het en 'n paar swart kindertjies in my huis ingevat het en hulle<br />
opleiding gegee het. Sommige blankes het dit gedoen, dit is iets prakties wat jy kon<br />
doen. Wat kan jy doen? Ons vat die verantwoordelikheid finansieel, dat die mense wat<br />
ons wil uitjaag, miljarde rande gaan spandeer op die weermag, wat nie nodig was tot<br />
nou toe nie. Watse verantwoordelikheid, kollektief, vat die mense van die land?<br />
Vergeet wat vat die blankes. Watse verantwoordelikheid vat die mense van hierdie<br />
land wat ons finansies, ons skole en al daai goed. Hoe kan ek die staat anders laat<br />
dink oor hoe hy sy geld moet bestee? Hoe kan ek nou op die oomblik, vir wie kan ek<br />
stem om die beleid te verander? Ek kan niks doen nie. Vir wie kan ek stem? As iemand<br />
vir my kan sê hoe kan ek dit doen, deur te sit en sê ek is jammer, ek kan dit doen, ek<br />
kan op die straat gaan sit en sê ek is vreeslik jammer oor die foute wat ek gemaak het.<br />
Albert: Maar hoe gaan ons vorentoe?<br />
Karin: Ek het op 'n stadium 'n voorstel vir een van die ministers gemaak, dat hulle al die<br />
welsynsorganisasies wat besig met opbou in die verskillende gemeenskappe, kry nie<br />
genoeg geld om die werk te kan doen nie en hulle doen 'n absolute uitstekende werk.<br />
Toe sê ek kry plaaslike besighede dat hulle uitgaan as die expert, 'n maatskaplike<br />
werker kan nie 'n finansiële adviseer, besigheidsontwikkelaar en al daai goed wees nie.<br />
Kry 'n besigheid en sê vir hom vat hierdie skool en lei entrepreneurs op, raak betrokke,<br />
spandeer geld aan die opleiding, maar maak 'n toegewing op sy belasting, dit kom dan<br />
mos nie uit die staat se kas uit om die opleiding te doen nie, jy het klaar die expertise,<br />
om die twee verskillende groepe bymekaar te kry, leer hulle mekaar ook sommer ken<br />
en leer hulle mekaar vind. Dit gaan jy mos nou vinniger kom, toe was die antwoord aan<br />
my, daar is te veel onreëlmatighede dat die besighede die staat verneuk met belasting,<br />
so hulle kan nie dit ook nog toelaat nie. Nou lees ek 'n paar maande later in die<br />
koerant, in Amerika word dit so gedoen, besighede raak betrokke by<br />
gemeenskapsopbou-projekte, hulle kry belastingkorting daarop, maar die staat betaal<br />
nie vir die opleiding nie, die besigheid doen die opleiding en hy dra die uitgawe.<br />
Isak: Amerika se besighede is seker baie eerliker as hierdie land s’n.<br />
Albert: Dis net hulle president wat bietjie lieg.<br />
Isak: Welvaart in die sin om iets te hê, dit is iets wat jy verdien, dis nie iets wat vir jou<br />
gegee kan word nie, en ek dink die hele politieke verander het nou die mense wat nie<br />
voorheen die geleentheid gehad het om dit te verdien nie, het nou die geleentheid, en
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p556<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
dit klink nou of ek nou sê ons gaan nie verder worry oor julle nie, maar die kerk en die<br />
NP en al wat 'n politieke party wat verskoning gemaak het en bely oor apartheid, nou<br />
kan ons verder gaan en sê ons aanvaar kollektiewe verantwoordelikheid daarvoor, hoe<br />
gaan jy dit prakties uitvoerbaar maak, behalwe deur te sê die speeltafel is nou gelyk,<br />
daar is baie swartmense wat baie meer bevoorreg is as ons wat hier sit, daar is baie<br />
van hulle wat uit 'n agtergrond uitgekom het, dit wat hulle het, het hulle verdien. Ek kan<br />
net nie die praktiese uitvoerbaarheid daarvan sien nie, wat kan ons daaraan doen.<br />
Albert: Jy het nou gesê die kerke en partye en almal het nou al skuld bely, my vraag<br />
van netnou maar oor die internalisering is weer ter sprake. Ek wonder byvoorbeeld oor<br />
die NG kerk wat nou bely het dat apartheid as gedwonge skeiding, sonde was. Ek<br />
wonder hoeveel van ons lidmate gaan hulle daarmee identifiseer. As ons Sondagoggend<br />
400 mense in die kerk sou vra, identifiseer jy jou daarmee, stem jy saam, is dit<br />
ook jou belydenis, wonder ek watter persentasie gaan ja sê.<br />
Isak: Nou word die NG kerk in elk geval ook daaroor aangevat.<br />
Albert: Ek hoor die Hervormers is glad nie gelukkig daaroor nie. Hulle is moedswillig.<br />
Frans: Die pad vorentoe, nou dat almal oor die verlede om verskoning gevra het, die<br />
speelveld is gelyk in meer as een opsig. Nou moet ons begin keer vir ons eie wickets.<br />
Ek wil nou nie politiek hierby insleep nie, maar as jy gaan kyk na volgende jaar se<br />
algemene verkiesing, dink ek dit is van kardinale belang, maak nie saak vir wie jy stem<br />
nie, maar ons moet probeer keer dat daai ouens nie 'n twee-derdes meerderheid kry<br />
nie, anders gaan hulle ons nog meer verder in die grond in druk. In ag genome alles<br />
wat gesê is, maar as ons nie as kerke kan saamstem oor goeters nie, en jy kyk na die<br />
splinterpartye in ons Afrikaner geledere, dan sien ek nie baie hoop vir ons nie.<br />
Mike: Ek stem, dis waarom ek aan die begin gesê het, regstellende aksie is reg, as hy<br />
nie oordryf word nie, ek dink gee enige groep mense vrye teuels, en sê maak nou wat<br />
julle wil, en kyk wat gebeur. Kyk of daar 'n balans gehandhaaf word. Never. Die<br />
nasionaliste het dit nie gedoen toe hulle aan die mag was nie, wat maak die ANC<br />
soveel beter dat hulle dit nie gaan misbruik nie. Nou kort daar 'n balans, anders gaan<br />
die teenoorgestelde gebeur, en ons gaan oor 'n klompie jare 'n klomp vrek arm<br />
squatter blankes hê, en wat gaan dit help vir die samelewing.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p557<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
Frans: Die pad vorentoe moet mens bietjie gaan teruggaan. Ek het die geleentheid om<br />
partykeer in Zimbabwe en Botswana te kom vir my werk, die Botswana is nou nie deur<br />
dieselfde proses as Zimbabwe met 'n oorlog nie, dit is veral interessant in die<br />
ingenieursbedryf, dat daar mense in sleutelposisies is, in dieselfde maatskappy<br />
waarvoor ons werk maar wat nou ons Zimbabwe afdeling is, het jy witmense in<br />
sleutelfigure. 'n Wit mynkaptein en 'n swart skofbaas, sulke dinge, so die breinkrag,<br />
mense het ook uit Zimbabwe padgegee, net so baie het teruggegaan. In Botswana<br />
praat ek en 'n kollega Afrikaans, dan kom 'n swartman dan kom praat hy met jou<br />
Afrikaans. Waar kom jy vandaan, van Welkom af. Dan is dit dag my baas, dag my<br />
kroon, Dan is dit skielik nie meer Frans nie. Van my mense gaan hierdie naweek weer<br />
soontoe jy kan saam ry en dit ervaar. Dan sit jy in Harare in die vyf ster hotel, dan kyk<br />
jy oor die swart woongebied, dan is daar groot dele van die woongebied wat nie<br />
beligting het nie, waar die rook ook maar hang, dit na agtien jaar van onafhanklikheid.<br />
Waarmee is ons besig? Ons is met 'n proses besig. Ons het nog skaars die onderpunt<br />
van die leer bereik, maar ek dink daar is hoop aan die einde van die tonnel.<br />
Mike: 'n Groot klomp van ons wil nou sê ons is nou so vrek jammer, julle kan ons maar<br />
in die grond in trap, want ons is so jammer oor die kwaad wat ons gedoen het. Ek sal<br />
liewers omdraai en so ek het 'n fout gemaak, kom ons probeer die ding uit-figure. Daar<br />
in die plek waarvan hy praat, is een van Afrika se mees produktiefste besighede, en hy<br />
was deur Anglo bestuur, De Beers eintlik, maar die regering het daar wette neergelê<br />
dieselfde as hier, dit was besigheidsbesluite wat niks met politiek te make het nie. Ons<br />
wil hier politieke besluite in die besigheid neem, in plaas dat ons besigheidsbesluite in<br />
die besigheid neem.<br />
Albert: Frans het gesê hy sien 'n lig aan die einde van die tonnel, hy het hoop. Spoken<br />
like a true politician.<br />
Isak: Ek dink daar is hoop, as al die mense in die land mekaar kan behandel met<br />
dieselfde menswaardigheid as wat ek verwag waarmee hy my moet behandel. Dis al<br />
wat vir my lekker is in die nuwe SA, daai persoon is op dieselfde vlak as jy, omdat hy<br />
verdien om daar te wees. Jy gaan hom op dieselfde vlak behandel, maar jy gaan ook<br />
van hom dieselfde verantwoordelikheid verwag as wat van ons verwag word. Ek was<br />
van Maandag tot Woensdag was ek by Kwa Maritana gewees, ek het Dinsdagaand 'n<br />
bosbraai gehad op die soustrein, en ek het tussen bruinmense van die Weskaap gesit<br />
en ons het heerlik saam gekuier, omdat ons op dieselfde vlak is. As ons mekaar kan<br />
help ophef en met respek behandel gaan ons iewers kom.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p558<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
Mike: Mense moet mekaar nie gebruik as stepping stones nie, dit is wat gebeur. Jy kan<br />
'n mens met respek behandel, maar as wetgewing jou ontneem van jou regte, is dit<br />
baie moeilik om hom met respek te behandel, en dit is die omgekeerde van wat gebeur<br />
het jare terug. As wetgewing nou vir my sê jy kan nou nie meer in daai pos werk nie, ek<br />
wil nou swartes in jou plek sit, gaan dit vir my baie moeilik wees om respek te hê vir<br />
daai een wat my benadeel het vir sy eie voordeel. Dit is net die omgekeerde van wat<br />
hier gebeur het in die verlede.<br />
Albert: Daar is sulke goed, regstellende aksie is daar, sou dit beter wees om bloot net<br />
'n blanke se bevordering te stop en te sê jy het jou plafon bereik, dat die swartes by jou<br />
verbygaan en bevordering kry terwyl jy bly waar jy is. Sou dit beter wees as om te sê jy<br />
moet nou 'n pakket vat sodat ons 'n swarte in jou plek kan aanstel?<br />
Frans: Hierdie wet het sekere waarborge, en dit is een van hulle, niemand mag sy werk<br />
verloor as gevolg van regstellende aksie nie. Maar ek meen, hy maak die lewe vir jou<br />
so moeilik. Dis die inkom poste wat gevul moet word met regstellende aksie. Daar is 'n<br />
beskerming, maar hoe dit toegepas gaan word is 'n ander vraag.<br />
Mike: Maar om jou vraag te antwoord, die verskil tussen die twee, dis 'n besluit wat by<br />
elke ou gelaat moet word. As jy vir my sê, wil jy liewers 'n pakket hê en loop of moet ek<br />
jou hou en die ander by jou verby stuur? As ek 'n ambisieuse mens is, en jy hou my<br />
terug, gaan ek die land verlaat. Ek gaan definitief nie hier bly nie, ek wil groei, en as ek<br />
nie in die land kan groei nie, gaan groei ek op ʼn ander plek. As jy vir my 'n pakket offer,<br />
en ek kan dit gebruik om te groei, my eie klein besigheid begin, dan sal ek dit doen, as<br />
ek 'n ruggraatlose mense is wat maar bly is om te bly op my vlak, dan sal ek sê hou my<br />
maar waar ek is, dat die ander by my verbygaan. Dis 'n persoonlike keuse.<br />
Albert: Laaste opmerkings? Iets oor die pad vorentoe?<br />
Mike: Die pad vorentoe, ek wens iemand, ek kan in 'n positiewe kant sê, die pad<br />
vorentoe gaan bleddie moeilik swaarder wees as die pad agtertoe.<br />
Albert: Jy bedoel nou van '94 se verkiesing af. Jy bedoel nie van '48 af nie.<br />
Mike: Maar moenie dink die boere het dit maklik gehad gedurende die groot trek en<br />
daai dinge nie, ons het dit miskien maklik gehad in ons leeftyd.
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p559<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
623<br />
Frans: Ek dink as Christen het ons eerstens die plig om ons medemens menswaardig<br />
te behandel, ongeag wat die situasie is. Ek het simpatie met wat Mike sê, maar<br />
allereers is jy 'n Christen. As ons maar net 78% Christene in hierdie land was, het ons<br />
dalk nie hierdie probleme gehad nie, of ons het dit dalk makliker hanteer, maar ons is<br />
nie. Maar ons wat hier is, wat dit is, ons moet ons Christelike beginsels en pligte uitleef<br />
ten opsigte van ons medemens.<br />
Johan: Ek sien lig, as mens die tegniek van empatie en terapie gebruik, dan sê die<br />
boeke vir jou empatie beteken niks nie. Dit moet gekommunikeer word, vir my lê die<br />
toekoms daarin. Ons het reeds gesê ons is jammer, ons het reeds gewys, ons weet net<br />
nie eintlik hoe om dit te wys nie. Die sukses van die land vorentoe lê wat my aanbetref<br />
in die manier waarop die swart mense, die ANC gaan reageer teenoor ons. Gaan hy vir<br />
my sê, ja ek erken jou vrese, eerlik, nie lippetaal of op politieke verhoë nie. Ek erken<br />
jou vrese, ek erken jou reg om 'n Afrikaner te wees. As hier sukses moet wees, as hulle<br />
eerlikwaar gaan probeer, dan kan ons saamwerk.<br />
Naomi: Ek sit en dink aan hierdie pad vorentoe, weereens uit my werksopset, ek sit<br />
objektief, ek word nie so geraak as die mense wat nou spesifiek in die klinieke werk<br />
nie. Byvoorbeeld daar is blanke mense uit hulle posisies uitgehaal, nie op vlak nie,<br />
maar uit die werk wat hulle gedoen het, is hulle uitgehaal. Hulle het dit goed gedoen en<br />
swartmense is in hulle plekke ingesit. Hulle het nie die verantwoordelikheid nou wat die<br />
witmense gehad het nie, hulle daag net nie op by die werk nie, blankes is op nagdiens<br />
gesit sodat die swartes daar kan wees vir dagdiens. Daar is nie genoeg mense om die<br />
dagdiens behoorlik te run nie, hulle daag net nie op nie, as die mense op nagdiens<br />
kom is daar net nie 'n verpleegkundige op diens nie, dan moet 'n blanke uitkom en die<br />
nagdiens kom vat, want daar is net nie 'm swarte om dit te doen nie. Daai<br />
verantwoordelikheid het hulle net nie, en hulle skuif dit net af. Ek sit in 'n beroep waar<br />
ons werklik daarmee sit, ek diskrimineer nie teen hulle nie, dis 'n werklikheid waarmee<br />
ons sit. Hulle het net nie die verantwoordelikheid teenoor hulle werk, hulleself en hulle<br />
mense nie. Ek wil sê hulle kry die geld en that’s that.<br />
Mike: Miskien 'n laaste opmerking. Wat ons doen, en hoe ons dit hanteer, maar die<br />
regering se optrede, onthou wanneer jy geletterde mense iets vertel, jy kan vir ons<br />
vertel ons was 'n klomp omdat ons die swartes so slegs behandel het, en ons kan<br />
almal op ons knieë val en alles. As ons van niks beter geweet het nie, of ons eie wil of<br />
idees gehad het nie. Elsa kan vir my sê hoe sy voel en dis haar opinie, maar ek gaan
Bylaag 8: Gesprek 8 (19 November 1998) p560<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
nog steeds my opinie hê. Maar wanneer dit kom by landsake en beleid, het ons nie<br />
veel sê wat dit aanbetref nie, en as daai manne onverantwoordelik gaan optree,<br />
iemand het anderdag gesê dat Peter Makaba het openlik, op verhoë gestaan en gesê<br />
kill the farmer, kill the boer. En die vraag was gevra, hierdie klomp wat nooit skool toe<br />
gegaan het nie en wat nie hulle eie idee het nie en wat nooit mag gedink het nie, en<br />
wat nie toegelaat was om te dink hulle hele lewe lank nie, hier staan 'n staatsman en<br />
hy sê kill a farmer, kill a boer en wat is nou die reaksie van hulle wat nooit anders kon<br />
doen as wat die witman vir hom sê nie. Nou doen hy wat die staatsman vir hom sê. En<br />
as die regering nie ook daai kollektiewe verantwoordelikheid gaan vat nie, gaan<br />
vernietig hulle die hele blanke samelewing.<br />
Elsa: My persoonlike siening, is dat daar vir ons 'n swaar pad voorlê. Ek wil aan die<br />
een kant sê ons het dit verdien, dat dit ons straf is op die verlede, maar ek dink oor<br />
baie jare sal dinge tog regkom, ek hoop so. Maar dat dit baie lank sal vat om hierdie<br />
haat en skuld wat tussen mense is, heeltemal uit te roei, is so, dit kan nie oornag<br />
gebeur nie. 'n Mens kan nie verwag apartheid is nou verby en almal het nou gelyke<br />
regte en nou moet alles vorentoe reg loop nie. Dit gaan 'n lang tyd vat. Dit gaan 'n ruk<br />
lank sleg gaan voor dit beter gaan.<br />
Albert: Dan is dit dit, dankie.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p561<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Elsa: Het jy toe almal in die hande gekry van destyds?<br />
Albert: Julle is die eerstes. Ek dink ek sal nog by die meeste van hulle kan uitkom.<br />
Johan en Karin is nog daar in Welkom, en Danie en Linda. Mike en Naomi sal ek ook<br />
nog kry. Hulle bly nou in Prieska. Hanlie is so ver ek weet nog in Welkom. George is<br />
Odendaalsrus toe. Isak is nog daar. Wie is daar nog? Ek dink dit is omtrent almal.<br />
Frans: Was daar nie by een van die sessies ook ʼn muruti gewees nie?.<br />
Albert: O, die swart mense wat daar was. Ek gaan nie weer met hulle gesels nie, want<br />
my fokus is op die blankes se belewing daarvan en so aan. So ek nie probeer om met<br />
die swart mens ook te gaan gesels nie. Die ouens wat deel was van die groep dink ek<br />
sal ek almal kan opspoor.<br />
Frans: Die goed wat ons nie nou kan antwoord nie moet ons maar ʼn ander dag op skrif<br />
sit.<br />
Albert: Nee, julle is welkom en ek sal dit baie waardeer as julle dalk vir my iets op skrif<br />
wil sit. Dit sal vir my baie help, dankie. Ek sit dit heel bo-aan, die bedoeling van die<br />
proefskrif is om te praat hoe pas blankes aan in die nuwe Suid-Afrika. Dit is die bottom<br />
line waaroor dit eintlik gaan. Ons het ʼn bepaalde geskiedenis, ons het bepaalde<br />
bagasie wat ons saamdra. Nou wil ek kyk wat maak ons daarmee. Wat ek nou gaan<br />
doen is dit wat ons destyds gedoen het, wat veertien jaar terug was. Dit is verskriklik as<br />
jy dit hardop sê. Wat ons daai tyd gesê het, wil ek vergelyk met wat ons nou sê. In<br />
watter opsigte is ons nog dieselfde en in watter opsigte het ons verander? Wat het<br />
intussen met ons gebeur wat ʼn invloed gehad het en so aan. So wat daar uitkom weet<br />
ek nou nog nie. Ons sal maar sien, maar dit sal iewers gebeur. So dit is die eerste<br />
ding... O, laat ek net eers sê die temas is steeds soos destyds rondom apartheid, ons<br />
siening van apartheid, rondom skuld en restitusie of herstel van skuld. Dan die rol van<br />
die kerk. Vergifnis het ek nie spesifiek hier op die lys nie, maar vergifnis gaan ook<br />
waarskynlik iewers rondom skuld ʼn plekkie kry. Ons hoef nie volgens die vrae te gaan<br />
nie, maar dit gee tog vir ons ʼn riglyn. So as julle dalk vir my kan sê wat het die afgelope<br />
veertien jaar met julle gebeur? Wat is julle siening oor die nuwe Suid-Afrika? Hoe het<br />
dit julle beïnvloed en op ʼn manier affekteer dit julle.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p562<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
Elsa: Ek persoonlik moet vir jou sê Albert... ek kan dit regtig nie vir jou sê dat my lewe<br />
enigsins dramaties negatief beïnvloed is vandat ons ʼn swart regering het nie. ʼn Mens<br />
sien nou wel party plekke, hier by ons minder, maar by party plekke is die paaie in ʼn<br />
swakker toestand. Maar in my persoonlike lewe kan ek regtig nie agterkom dat daar ʼn<br />
verskil is vandat ons ʼn swart regering het.<br />
Albert: So in ʼn groot mate gaan die lewe nog aan soos altyd.<br />
Elsa: My lewe gaan aan soos altyd. En ek moet ook sê, ek het in ʼn mate begrip vir<br />
sekere goed waar dit nou slegter met mense gaan onder die nuwe regering. Want ons<br />
was gewoond aan ʼn sisteem wat die grootste gedeelte van die geld op die blanke<br />
mense gespandeer het. Terwyl dit nou ʼn baie groter area moet dek. So ek het begrip<br />
daarvoor dat mense nie by al die paaie kan uitkom nie en nie by al die rioolwerke.<br />
Albert: Die geld is dieselfde maar die aantal goed wat gedoen moet word daarmee is<br />
meer.<br />
Elsa: So ek kan regtig nie sê my lewe het verander nie.<br />
Albert: Die feit dat julle geskuif het van die Vrystaat af hierna toe, het dit iets verander?<br />
Het julle goed anders begin raaksien?<br />
Elsa: Ek persoonlik het op ʼn meer persoonlike vlak by die bruin en swart mense<br />
betrokke geraak as gevolg van ʼn interkerklike vroue groep, Women Aglow, by wie ek<br />
aangesluit het toe ek hier aangekom het. En dit was die eerste mense wat na my toe<br />
uitgereik het. En daar is geen diskriminasie van ras of stam of wat ook al nie. So of jy<br />
nou kleurling is of pikswart is almal omhels mekaar en gee mekaar ʼn drukkie en so. Dit<br />
het ek op ʼn baie persoonlike manier beleef. In Welkom het ons in die hoër kringe, hoe<br />
sou ek sê baie meer met swart mense te doen gehad, net op ʼn ander manier. Ons<br />
beweeg nie meer in dieselfde kringe as waar ons vroeër beweeg het nie.<br />
Albert: Frans, en met jou, wat het gebeur die afgelope tyd?<br />
Frans: Nee kyk, ek wil jou vertel dat ons amper ʼn kleurling skoonseun gehad het. Ek<br />
gaan net vinnig daaroor praat. [Ons dogter] A is onlangs geskei en toe het sy nou<br />
hierdie ander ou in haar lewe gekry en ons het nie geweet wie, waar en wat nie. Toe<br />
hoor ons later dit is H, en H is ʼn kleurling ou wat saam met haar werk. Ten spyte
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p563<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
109<br />
daarvan dat ek ons kinders – ek dink ek het dit die vorige keer ook gesê – redelike<br />
liberaal grootgemaak het om mense te respekteer. Maar skielik toe dit naby aan my<br />
bas kom, toe is dit ʼn ander storie. Elsa het dit makliker aanvaar as ek.<br />
Elsa: Ja jy was baie ontsteld daaroor.<br />
Frans: Ek was baie ontsteld gewees daaroor want ek het nie verwag dit gaan gebeur<br />
nie. Toe een dag op ʼn reën dag is ons in die Kaap en ek bel vir A en vra is julle by die<br />
huis, ons kom tee drink. Toe het ek maar besluit dit gaan nou gebeur. Ek wil jou nie die<br />
hele lang storie vertel nie, maar ek het binne die eerste halfuur ontdek dat hierdie man<br />
is anders as wat ek gewoond was. Hy is welbelese, hy weet van ʼn klomp dinge en<br />
goete en so aan. En toe H dood is, hy is nou twee jaar gelede dood in ʼn motorongeluk<br />
tussen Malmesbury en Kaapstad, by Plattekloof afrit, toe het ek gehuil. Ek het fisies<br />
gehuil oor hierdie mens so lief was ek vir hom gewees met sy bruin kindertjies wat hy<br />
het en hulle het vir my en Elsa ouma en oupa genoem. En ek het so onlangs soos twee<br />
weke gelede het ek toe nou sy eks vrou en die seuntjie, wat ʼn klein seuntjie was toe<br />
ons hom in die Kaap gesien het, en ons was baie bly om mekaar te sien. En tot vandag<br />
toe nog is daai deur se naam H want dit was H se plan om daai deur te maak. So wat<br />
ek vir jou wil sê is, ek dink ʼn ou is versigtig as dit na jou kant toe kom want jy weet nie<br />
hoe om dit te hanteer nie. Maar as jy eers in die ding inkom dan sal jy sien dit is nie so<br />
erg nie. Dit is net nog ʼn mens.<br />
Albert: Ek dink dit was vir ons ʼn vreemdheid omdat ons mekaar nie geken het nie.<br />
Elsa: Ons het mekaar nie geken nie.<br />
Frans: En dan nou die ander aspek wat ek hier ontdek het – ons het ook nou mense<br />
hier leer ken – en ek weet nie Elsa moet dalk maar dit netnou herhaal of wat ook al.<br />
Maar wat ons nou begin beleef het hier is dat mense baie rassisties optree en soos<br />
Elsa gesê het nog praat van kaffers en meide en hotnots. Ten spyte van dit... Ek het vir<br />
jou dokumentasie gegee het oor hoe die mense gestem het [Ontleding van hoe mense<br />
in die kiesafdeling gestem het – LMF]. So hulle stem nie noodwendig rassisties nie.<br />
Mense kon verwag het dat as dit nou regtig ʼn klomp regse ouens is wat regte rassiste<br />
is dat hulle miskien regs sou stem, maar dit word nie verteenwoordig in die stem nie.<br />
So die mense stem meer liberaal in daai opsig, maar op grond vlak blyk dit dat<br />
rassisme maar nog steeds daar is.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p564<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
146<br />
Albert: Ek dink met verkiesings kry ʼn mens iets van teen die ANC stem en die een<br />
[party] wat die beste teen hulle skop is heelwaarskynlik die DA. Mense stem maklik DA,<br />
maar dit beteken nie hulle is heeltemal DA nie.<br />
Frans: Ja, maar hier is tog... Elsa as jy nou dink aan C en die groep manne, Christen<br />
mans wat hier is en die biduur wat hulle hou. Hhulle is nou weer almal ACDP ouens, of<br />
die meeste van hulle behoort ook dan aan ander kerke, maar hulle ondersteun die<br />
ACDP as dit nou by stemmery kom. Maar nog steeds, dit is nie ʼn verregse stem nie.<br />
Elsa: Nee dit is nie ʼn wit party nie.<br />
Frans: En dan nou die ander ding wat Elsa gesê het, is dat ons nader gekom het aan<br />
die kleurlingmense. Ek het my so ʼn bietjie begeef in die bou-rigting in toe ons nou daai<br />
huis daaronder gebou het en die afdak en so het hulle my ook al ʼn paar keer gehelp.<br />
Ons het agtergekom die verhoudings... dit is makliker in ʼn werksverhoudings vir ons en<br />
die tipe beroep wat ons gedoen het om met die swart mense klaar te kom wat van die<br />
Transkei en Oos-Kaap af kom, as met die kleurlinge. Die kleurlinge is in ʼn baie<br />
moeilike situasie hier in die Kaap. Hulle sien die swart nasie as ʼn bedreiging en hulle<br />
sê ook die swartes is skelms.<br />
Elsa: Daar is baie rassisme onder die kleurlinge.<br />
Frans: Hulle is baie rassisties, die kleurlinge teenoor die swartes.<br />
Albert: So dit is nie net ons alleen nie.<br />
Frans: Nee, nee dit is nie net ons nie. En dan sê baie van hulle, die swartes en<br />
kleurlinge, dat dit het baie beter gegaan voor 1994. Daar was meer duidelike strukture<br />
gewees en het geweet nee is nee en ja is ja. Vandag is daar nou hierdie groot grys<br />
gebied van ʼn hoër groep swartes wat daar bo leef en op grondvlak waar nou basis niks<br />
verander het nie. Dit is nou dit. Ten opsigte van die werksituasie is die kleurling ʼn<br />
bietjie meer uitgesproke, miskien ʼn bietjie meer arrogant, miskien ʼn bietjie meer dit en<br />
dit.<br />
Elsa: Ek dink die probleem, as jy dit sê, is die probleem eintlik aan jou kant want jy is<br />
nie gewoond daaraan om met swart en bruin mense te werk nie, wat nie hulle opinie<br />
mag uitspreek nie. Ek meen jy het vir hom gesê doen dit en hy het dit gedoen.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p565<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
183<br />
Frans: Ja maar kyk dit gaan nou verder as dit, ek kom nou daarby. Ook dat as hulle<br />
byvoorbeeld op ʼn Vrydag of op ʼn Maandag... Vrydag werk hulle nie langer as halfdag<br />
nie en Maandag werk hulle ook nie, as gevolg van die wyn. Twee dinge, hulle sowel as<br />
die swartes, hulle sê nie meer vir jou oubaas nie, die manier hoe hulle jou aanspreek is<br />
meneer en die swartes sal vir jou sê oubie wat eintlik maar oubaas beteken. Dit darem<br />
nie heeltemal baas nie al het ek nou al vir Happy en vir Paulus gesê hulle moet my<br />
naam sê, maar hulle glo maar nog in oubie en die kleurlinge se meneer. Wat ons ook<br />
nou agtergekom het en waarvoor ek deesdae baie meer begrip het as vroeër. Ons het<br />
nog altyd gehoor van die dop stelsel en die dop stelsel. Die kleurlinge is alkoholiste.<br />
Maar wie het hulle alkoholiste gemaak?<br />
Albert: Nee daar is ʼn groot probleem daar.<br />
Frans: En dit gaan aan. Self hierdie toe jy nou die dag gebel het en vir jou sê van die<br />
kleinding wat dood is... Ek meen die ouma se man het op plase gewerk en hy is<br />
vandag ʼn alkoholis. Hy bly nou in die dorp en kort-kort moet sy nou ʼn interdik teen hom<br />
kry of ʼn hofbevel of ʼn dit of ʼn dat. Maar ek het begrip daarvoor dat hy so drink, dit is nie<br />
sy skuld nie. Hy sit net in ʼn posisie waar dit vir hom baie moeilik is om op te hou.<br />
Albert: Ja dit is ʼn kultuur wat gevestig is oor ʼn baie lang tydperk wat jy nie oornag gaan<br />
verander nie.<br />
Elsa: Dit is nou onwettig, daai dop-stelsel, maar daar is steeds boere wat dit toepas.<br />
Albert: Ja dit is altyd vir my vreemd dat ʼn mens nog steeds sulke stories hoor dat<br />
ouens nie verstaan maar jy doen jouself en niemand ʼn guns as jy so is nie.<br />
Elsa: Ek het nou een dag met ʼn boer gepraat daaroor. Toe sê hy vir my ja hy hoor nou<br />
van die dop stelsel maar hy nou op ʼn Vrydag vir sy werker op die plaas ʼn vyf liter kan<br />
wyn persent gee, sodat hy ook darem nou iets het om te drink oor die naweek, is dit<br />
dan nou dieselfde as die dop-stelsel. Ek meen vyf liter is baie wyn vir een ou om op te<br />
drink oor ʼn naweek.<br />
Albert: Ja daai storie is ʼn lelike ding wat nog lank gaan vat om uit te sorteer. Maar as<br />
ek nou hoor wat julle sê, dan sê julle vir my by die blankes het daar nog nie rêrig baie<br />
gebeur in terme van transformasie nie. Dit is asof ons nog in die ou bedeling leef.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p566<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
220<br />
Elsa: Ja. Ek wil sê op ʼn oppervlakkige manier, as jy nou kyk in die winkels en so aan,<br />
waar jy nou deur bruin of kleurling mense hoofsaaklik bedien word en wat saam met<br />
jou meestal in die rye staan, kom ek nie regtig agter dat mense, jy weet volgens ras<br />
diskrimineer nie. Of dit ʼn kleurling is wat jou help of ʼn swart man is dit reg so. Maar<br />
onderling nou as jy soos julle onder mekaar praat daar is oppervlakkig ʼn bietjie<br />
vordering, maar onderlangs is mense maar nog steeds rassisties.<br />
Albert: Ek hoor wat jy sê, ʼn mens kry nog daardie ding, dit pla jou nie rêrig wie jou help<br />
nie, tensy die persoon natuurlik onbekwaam is, al is dit wit, swart of pienk, maar<br />
onbekwaamheid in onbekwaamheid. Maar ja jy is reg, ons het iets daarvan maar dit is<br />
minder van ʼn issue. Want ons moet aanvaar dat 90% van die mense in Suid-Afrika is<br />
nie wit nie.<br />
Elsa: Ek het in die onlangse verlede gehoor van iemand wat êrens heen geskakel het<br />
vir een of ander departement en toe daar nie iemand was wat met hom Afrikaans kon<br />
praat nie, het hy ʼn verskriklike bohaai opgeskop en briewe geskryf en ek weet nie wat<br />
nog alles nie. Want hy dring daarop aan dat, dit is een van die land se tale, hy moet in<br />
Afrikaans bedien word. So jy weet, jy kry nog dit.<br />
Albert: Ja maar ek dink dit gaan oor ʼn ander kwessie rondom die taal want ek dink<br />
agter dit sit daar nog steeds ʼn groot stuk rassisme. Ek weet nie of jy die koerant gelees<br />
het nie, maar daar was so ʼn tyd terug daar by ʼn lughawe ʼn ouma wat gearresteer is<br />
oor wat sy gesê het, dat daar ʼn bom in haar bagasie was of so iets. Ek ken nou nie die<br />
hele storie nie, maar dit klink nou net vir my of dit ook net ʼn tannie is wat op ʼn stadium<br />
haar heeltemal gestrip het vir hierdie persoon van ʼn ander kleur wat haar nou bly vra<br />
het oor haar bagasie en so aan. Daar is definitief meer agter die storie. Sy het nou<br />
maar net uit pure malligheid dit gesê het.<br />
Frans: Daar is die ou wat die lugwaardin gaan verkla het, want sy het op die vlug van<br />
Johannesburg na Kaapstad het sy nou die veiligheidsdrill gedoen en hy het by die<br />
nooduitgang gesit en hulle mos altyd as jy daar by die nooduitgang sit, indien wel sal jy<br />
kans sien om ander mense te help en toe dring hy daarop aan dat sy met hom<br />
Afrikaans praat. En SAA se taalbeleid is dat hulle nie Afrikaans praat nie, hulle praat<br />
Engels. En toe het hy iets gesê, dit, dit en dit en toe het sy hom gaan verkla by die hoof<br />
van die kajuitbemanning en toe is die ou in hegtenis geneem toe hy daar afklim. Nou is<br />
daar ook weer ʼn saak. Maar dit is soos jy sê, dalk is daar ook iets anders by. ʼn Ander
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p567<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
256<br />
257<br />
ding wat ek ook vind hier, maar ek glo dit is nie net hier nie, dit is dalk omdat ons nader<br />
is aan die grondvlak is – dat dit kan dalk ook onder dieselfde opskrif deurgaan as<br />
rassisme – is dat die mense wat mense in diens neem met ander woorde die<br />
werkgewers, nie die regmatige lone die werknemers betaal nie. Die houding is kyk<br />
daai ou hy is hard-up vir geld.<br />
Elsa: Hy het nie werk nie, hy moet nou maar tevrede wees met die R50 per dag.<br />
Frans: As ek jou R50 gee en ʼn stukkie brood dan moet hy happy wees, jy weet. Ek<br />
meen al is die minimum loon wat ook al. So dit is ook ʼn ding, ek glo nie dit is net hier<br />
nie.<br />
Albert: Goed kom ons praat oor apartheid as sulks. As julle nou terug dink – dit is nou<br />
ver terug in die geskiedenis – onthou julle nog so beleid? As julle nou terug dink, wat<br />
sou julle nou sê wat was die probleem met apartheid, wat was die hart van die<br />
probleem met die beleid? As julle nou terugdink, hoe sal julle dit beskryf?<br />
Elsa: Ek dink apartheid, en veral klein apartheid, het mense heeltemal ontmens. Dit het<br />
van mense diere gemaak, of goed. Hulle was nie mense nie. Ek dink dit is die<br />
verskriklikste ding en ek glo nie noodwendig vir die groot hoeveelheid bruin of swart<br />
mense het dit regtig gegaan oor of het hulle stemreg of regeer hulle die land nie. Ek<br />
dink dit gaan daaroor mense... dat hulle absoluut as niks... Jy doen wat hierdie wit<br />
mens vir jou sê of jy word geslaan of jy word in die polisie se vangwa gegooi en tronk<br />
toe gevat.<br />
Frans: Ek stem basies saam met wat Elsa gesê het en as jy gaan stil sit en mooi oor al<br />
hierdie goeters gaan dink, dan kan ek nie glo dat ek so naïef was, so dat ek dit op ʼn<br />
stadium ook gesteun het nie. Ek praat nou van apartheid. Nog onlangs soos destyds<br />
toe Van Zyl Slabbert oorlede is, daar was ʼn huldeblyk oor RSG gewees wat hy hier in<br />
die laat tagtiger jare... by die Parlement... was daar ʼn verbatim van hom waar hy sou<br />
gesê het hierdie land kan getransformeer word en daar kan suksesvol onderhandel<br />
word. En dit is afgeskiet en op grond daarvan het hy, kom ons sê maar, gatvol geraak<br />
en sy goed gevat en geloop. Hy is klaar en weet jy, hy was reg. Maar hy was daardie ʼn<br />
PFP gewees en waar was ek? Hy was reg, hy was verseker reg en ek was naïef en ek<br />
dink baie van ons was naïef. Want daar is baie ouens wat nou sal sê, veral ouens en<br />
vriende wat in die weermag was en in Angola was, wat ook hier is Malmesbury bly en<br />
ook hierdie een boere vriend van ons was die hoof van een die kommando’s. En daai
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p568<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
293<br />
294<br />
ouens stem saam ten spyte van hulle spreukwyse ten tye en dit sê dat die<br />
onderhandelings moes 10 of 12 jaar vroeër al begin het as toe dit begin het. So ja ons<br />
het met oogklappe geloop.<br />
Albert: Daar was ʼn baie goeie aanhaling of opmerking wat iemand gemaak het destyds<br />
toe hy weg is uit die parlement toe vir hom gesê het dat hulle is bitter jammer dat hy<br />
parlement verlaat, want hy het absoluut die verstand om daar ʼn verskil te maak en al<br />
die guts om weg te gaan. Toe sê hy ja dit is juis die probleem met die parlement is al<br />
die guts maar geen verstand. Dit was eintlik vir my ʼn baie goeie opmerking wat hy<br />
gemaak het. Dit was eintlik hoe die parlement daardie tyd gefunksioneer het, ons<br />
luister nie, don’t confuse me with the facts, my mind is made up. Dit is nogal so dat ons<br />
nog ʼn bietjie anders... Ek dink ons het dalk net nie gedink nie. Ons is net voorgesê en<br />
ons was tevrede daarmee. Maar dit is vir my goed dat julle nou presies dit sê. Dit is wat<br />
my aanbetref ook die kern van die ding. Ek luister nou weer na die onderhoude wat ons<br />
destyds gevoer het, die gesprekke, ek het dit op ʼn CD in my kar. Nou die oggend toe<br />
ek vieruur uit Welkom uit weg ry te ry na Bloemfontein om ʼn vliegtuig te gaan haal,<br />
want Mango vlieg maar vroegoggend, twintig minute voor sewe. Ek is al sesuur op die<br />
lughawe. Nou ry ek in die donker nag, maar dit is mooi. Dis donkermaan, daar is nie ʼn<br />
maan van ʼn dag oud nie. Ek stop daar so tien of twintig kilometers van Bultfontein af.<br />
Ek stop in die middel van nowhere en nêrens en sit die bakkie se ligte af. Ek gaan<br />
staan buite die bakkie en kyk hierdie sterre. Ongelooflik. Jy sien dit nie op ander plekke<br />
nie. In elk geval nou luister ek weer na die gesprekke en dit is net vir my so ontstellend<br />
opvallend hoeveel van die ouens nie sou sê wat julle nou gesê het nie. Vir hulle het<br />
apartheid gegaan oor ‘hy mag nie voor in die bus gesit het nie’ en al hierdie klein<br />
apartheid reëltjies, jy weet die reëls wat gesê het hy is swart en hy mag nie hier swem<br />
nie. In plaas daarvan om raak te sien dat agter dit sit daar ʼn onderliggende beginsel<br />
wat sê ek is beter as jy en daarom mag jy nie hier sit nie, of daar swem nie, mag jy nie<br />
dit doen nie en mag jy nie dat doen nie. Maar dat ons absoluut oogklappe aan het om<br />
daai dinge raak te sien. Nou wil ek vra hoeveel blankes dink julle sien dit raak of sien<br />
dit so? Of is ons drie nou die uitsondering, of in die minderheid?<br />
Frans: Soos ek gesê het die mense met wie ek gepraat het, het saamgestem dat ons<br />
eerder moes begin het as later begin het. En ek wil nou vir jou sê dat byvoorbeeld as<br />
ek met my buurman gesels hier agter of dit of dat dan sal hy vir my sê – ek wil nou nie<br />
baie dramaties klink nie – maar ek het nooit so daaraan gedink nie. Maar eintlik is jy<br />
reg. En wat ek probeer doen as ek met sulke mense praat is om duiwelsadvokaat te<br />
wees en die ding anders te sien. Net om ʼn slag aan die ander kant van die tafel te
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p569<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
gaan sit en van daai kant af hierna toe te kyk. Want ons is gewoond om net hierdie<br />
kant toe te kyk. Ja ek weet nie, ons ken seker ook nie so baie mense nie. Ek dink tog<br />
daar is ʼn paar ouens wat se oë oop gegaan het.<br />
Elsa: Daar is ʼn klomp mense wie se oë oop gegaan het, maar daar is nog steeds baie<br />
wat...<br />
Frans: Ja, die meerderheid is nog nie daar nie.<br />
Albert: Dit is vir my heel interessant, ek sal waarskynlik in die gesprek optel maar julle<br />
is nou die eerstes, maar uit die groep wat ons destyds gehad het was daar ʼn groot<br />
klomp – as ek nou weer luister na dit wat hulle daai tyd gesê het – hulle sien daai deel<br />
nie raak nie. Vir hulle is apartheid bloot sekere reëls wat sê hier swem en daar swem<br />
en hier eet en daar eet. Jy weet, sulke goeters. Maar dit is belangrik. As ʼn mens dit nie<br />
raak sien nie dan het ʼn mens nie begrip vir hoekom mense in opstand gekom het nie.<br />
Wat maak dit nou saak? Ek het ʼn strand en jy het ʼn strand. Kyk, dat my strand nou<br />
rêrig baie beter is as jou strand, is nou nie regtig hier ter sake nie. Maar dit is nie<br />
waaroor dit gaan nie, dit gaan daaroor dat ek nie as mens erken word nie. Die hele<br />
debat oor name... Ek dink ek het dit al in een van gesprekke gesê, dat ʼn man met die<br />
naam van Michael wat met my gepraat het. Sy noemnaam is Michael. Maar hy sê toe<br />
vir my sy naam is eintlik Mukake, maar die blankes kon toe nie daai naam uitspreek<br />
nie. Hulle besluit toe sommer net op Michael en hulle noem hom dit.<br />
Frans: Het julle hierdie storie gehoor van die waar jy mag swem en nie mag swem nie.<br />
Waar die outjie van Johannesburg wat nou daar in Durban kom, dan sit hy nou daar in<br />
Durban se hoofstraat en oorkant die strand is daar die Beach Hotel nou sit hy daar op<br />
die stoep. Nou help die Indiër man hom en vra of hy vir hom ietsie kan bring om te<br />
drink of dit of dit. En dan bring die ou vir hom en hy kyk so uit en nou vra die ou vir die<br />
Indiër is that the Indian ocean over there? Die Indiër ou was baie skerp en hy sê toe no<br />
no the Indian ocean is on your left hind side close to the snake park, this is the white<br />
ocean. Jy verstaan. So die Indiër was wide awake, as jy nou Durban ken weet jy dit<br />
was daar by die slangpark.<br />
Elsa: Weet jy Albert, wat vir my die verskriklikste in die onlangse verlede wat ek beleef<br />
het oor hoe mense... Ek probeer ʼn ander woord daarvoor kry... verontmens is... Die<br />
kleurlingmense, die vrou werk nou een keer ʼn week vir my, hulle het nou so agt<br />
maande terug, het die dogter ʼn babatjie gehad en dit is nou ʼn lang storie. Ek het die
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p570<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
367<br />
368<br />
kind gevang, die naelstring geknip en die hele werke. Maar in elk geval, die babatjie is<br />
verlede Vrydag, kyk Saterdag is die begrafnis, die vorige Vrydag is hy dood. Daai<br />
mense kan nie emosie toon nie. Hulle, die ma, die dogter wie se kind dit is, het so ʼn<br />
bietjie trane geloop. Die ma, die ouma en die pa die mense is soos standbeelde. Hulle<br />
kan nie emosie toon nie, want hulle so gewoond daaraan om nie te mag sê hoe jy voel<br />
nie of te wys hoe jy voel nie. Jy is rubbish, jy is hier om vir my te werk en jy doen wat<br />
ek vir jou sê. Dit was vir my verskriklik. Dit was rêrig vir my ʼn verskriklike ervarings. En<br />
ek is oortuig in my hart dit is nie net dat hulle onemosionele mense is... ek meen dit is<br />
ʼn groot ding as jou babatjie of kleinkind dood gaan. Ek het my morsdood gehuil maar<br />
hulle kan nie emosie toon nie.<br />
Frans: En die agtergrond van die ouma en oupa, dit is nou die F wat ek nou sê die<br />
alkoholis is. So wat ek wil sê is die ouma is totaal ongeskool, sy kan nie lees of skryf<br />
nie. Ons het nog so ʼn groot horlosie wat ek nog persent gekry het by my Welkom<br />
personeel toe ek weg is. Sy sit die horlosie in ons kamer onderstebo, sy het nie ʼn<br />
cooking clue hoe om ʼn horlosie te lees nie. Nou hulle was hier gewees, en ek het met<br />
F gepraat. F is vir my ʼn bietjie slimmer, maar hulle is ongeskool en het van plaas tot<br />
plaas getrek daar was nie tyd gewees vir die klein meidjie om skool te gaan nie. Maar<br />
F weet tot van die krisisse in Griekeland maar hy sit nou die hele dag en TV kyk as hy<br />
nou nie drink nie. Maar ons staan nou daar voor die graf en ouma staan daar en die<br />
oupa staan daar en die vroutjie wie se kind dit is. Ek vra vir haar S is jy oraait, en ek vat<br />
so aan haar skouer. Ja meneer ek is OK. Elsa het later met haar in die kar gaan sit.<br />
Daar is geen emosie nie.<br />
Albert: So hulle is oor jare so geleer.<br />
Frans: Jy weet Albert, ek en Elsa het daaroor gepraat nog voor ons geweet het van<br />
hierdie gesprek. Ek sê vir Elsa, weet jy dit gaan ʼn hele paar geslagte neem, geslagte,<br />
alvorens daai mense op ʼn vlak gaan kom waar hulle menswaardigheid herstel gaan<br />
word. Uit die aard van die saak nie daai mense nie maar ek praat nou van agter... die<br />
evolusionêre proses.<br />
Albert: Ja, want jy tel nog iets by jou pa en jou oupa op van onsekerheid.<br />
Frans: Hier kom hulle en ons is daar in die hospitaal en daar is ander ma’s met<br />
vroeggebore babas. Toe sê daai een vrou ook vir ons hulle ken nie van om so<br />
behandel te word nie, soos kerk toe ry en sulke dinge. Toe sê ek vir haar maar ons
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p571<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
doen dit nie ter wille van... nie. O ja sy sê want God sal jou seën as jy al daai goed<br />
doen. Ons doen dit daaroor nie. Ons doen wat ons moet doen, wat van jou verwag<br />
word, wat ʼn ou behoort te doen. Wat sou ʼn normale ou doen? Ons kom uit so ʼn<br />
abnormaal agtergrond.<br />
Albert: Ek dink ons besef nie eens hoe abnormaal dit is nie. Ek luister nou ʼn tyd terug<br />
in die oggende op die radio, of is dit nou SAFM? Dan het hulle nou ʼn voorlesing oor<br />
sokker, die geskiedenis van sokker in Suid-Afrika. Aanvanklik was dit ʼn gemengde klub<br />
en toe het die regering kom inmeng en gesê maar dit kan nie gemeng wees nie, dit<br />
moet net wit of net swart wees. Die toeskouers mag nie gemeng wees nie. En sulke<br />
goeters en toe was dit SASCO die sportliggaam wat gekom het en gesê het geen<br />
normale sport in ʼn abnormale samelewing nie. Wat ons as blankes nie rêrig verstaan<br />
het nie maar hoekom is dit nou abnormaal, totdat ʼn mens nou half op ʼn afstand kan<br />
terug kyk en sê maar ons kon eintlik dinge anders hanteer het.<br />
Albert: Is mense nou meer rassisties as vroeër of is mense nou meer uitgesproke as<br />
vroeër. ʼn Mens kry baie keer mense wat die opmerking maak van ek was nooit ʼn rassis<br />
nie, maar nou is ek, of ek was nog nooit ʼn rassis nie maar hulle maak dit vir my so<br />
moeilik. Iets in daai lyn. Is ons meer rassisties as vroeër?<br />
Elsa: Ek glo nie Albert. Volgens my is mense net meer uitgesproke daaroor. Ons almal<br />
wil ek sê was, en is in ʼn seker mate nog almal rassisties. Ek glo nie mense is meer<br />
rassisties as wat hulle was nie, hulle het nou net iemand om te blameer en hulle praat<br />
meer daaroor. Ek meen destyds toe dit net ʼn blanke regering was, het daar ook baie<br />
goed verkeerd gegaan. Maar dit mag nie in die koerante geskryf geword het nie. As die<br />
minister van binnelandse sake in Namibië gaan jag het en hele polisie vangwa vol<br />
koedoes huis toe gebring het... Ek meen dit is nie openlik vertel nie, dit was nie<br />
algemene kennis nie. Vandag kom die goed meer in die oopte. So die mense praat nou<br />
meer daaroor en hulle word nou kwater, want dit is mos nou die swart mense wat so<br />
verskriklik is. So ek glo nie mense is meer rassisties nie ek dink hulle praat net meer<br />
daaroor.<br />
Frans: Dit is nou jammer [ons dogter] is nie hier nie, want toe ons nou vanmiddag terug<br />
kom het ek vir haar gevra of sy wil bestuur. Toe het daar nou weer die tipiese gevalle<br />
gebeur, ons kan dit maar so noem. ʼn Paar taxi’s wat voor jou indraai wat daar in<br />
Tabelview in die dorp se gebied ry en dan kry jy nou die ander ouens wat 60km ry op<br />
die oop pad. Die mense in die Kaap, ons bly lekker hier, maar hulle bestuur swakker as
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p572<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
die Vrystaat en Transvaal. Maar toe sê sy vir my, sy het vanmiddag vir my gesê, pa ek<br />
word al hoe meer en meer ʼn rassis. Toe sê ek vir haar Fransien maar hoekom. Toe sê<br />
sy pa die mense wil nie lewe nie, hulle wil nie aangaan nie, hulle wil nie by die reëls en<br />
regulasies hou nie. En toe vertel sy ons ook daar op die boot waar sy nou werk is hulle<br />
partykeer saam in ʼn kajuit met ʼn Jamaican of iemand van Puerto Rico of wat ook al. Sy<br />
sê pa daai mense kan skaars Engels praat en hulle is eintlik useless. Hulle word maar<br />
net gevat om die getalle vol te kry. Sy sien hulle nou weer op ʼn ander vlak. Maar sy het<br />
swart vriende ook, moet nou nie die fout maak nie. Ons het foto’s wat sy nou hand om<br />
die nek met ʼn swart man, hierdie ou was die sjef daar of dit was dit. Maar tog is daar<br />
daai stukkie van jy kan nie so vinnig dink soos ek nie of jy stap nie so vinnig soos ek<br />
nie. Of jy ry voor my in en ek haat jou vir dit, ek is rassisties. Dit het sy vanmiddag vir<br />
my gesê. Maar ek wil met Elsa saamstem dat die mense is net meer uitgesproke.<br />
Albert: Is dit dalk ʼn kwessie van onder die ou bedeling was dit nie nodig om iets<br />
daaroor te sê nie, want ons het nie kontak met mekaar gehad nie?<br />
Frans: Ons het minder kontak gehad, ja.<br />
Albert: Swart mense het dáár gebly en ons het hier gebly. In ʼn sekere sin het hulle hul<br />
eie winkels gehad en in hulle eie wêreld geleef. Ons het in ons wêreld geleef en hulle<br />
in hulle wêreld en nou is daai twee wêrelde een. Nou het ons net baie meer swart<br />
mense om ons as wat ons nog in ons lewe gehad het. Ek wonder nogal daaroor. Want<br />
ʼn mens hoor dikwels mense sê ek was nooit ʼn rassis nie maar... Dan is my vraag altyd<br />
is dit reg, was jy rêrig nooit ʼn rassis nie of was dit net nie ʼn kwessie gewees nie?<br />
Frans: Eugene Terre’Blanche het ook gesê hy was nie ʼn rassis nie, maar daar was ʼn<br />
paar praktiese voorbeelde in sy lewe. Dit is nou jammer hy is op so ʼn manier dood<br />
maar.<br />
Elsa: Ek dink in ons almal se lewe. As ek myself as ʼn voorbeeld noem. Ek wil met my<br />
hele hart en met my hele diepste wese wil ek nie rassisties wees nie. Ek wil nie iemand<br />
anders sien as minder as ek self nie. En tog daar nog partykeer, voor jy jou kon kry,<br />
partykeer is daar net iets wat jou laat dink, ag dit is nou net ʼn swartes wat dit kan doen.<br />
Albert: Nee ek kan heeltemal daarmee identifiseer Elsa. Ek betrap myself veral in die<br />
kar.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p573<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
Elsa: Ek moet sê ek skel baie wit mense ook wat in die kar ry.<br />
Frans: Maar een van my vriende hier, die een wat in die weermag was, hy wil ʼn zirts<br />
masjientjie maak, hy wil hom net so zirts agter die oor dat hy kan lewe kry of kan pad<br />
gee.<br />
Albert: Baie keer het hulle ʼn selfoon hier teen die oor. Gister weer hier voor my ry ʼn<br />
vrou in ʼn kar, maar die kar kan nie weg kom nie, jy kan ʼn honderd ry maar ons ry net<br />
so oor die sestig. En op ʼn stadium toe gaan sy na die regterbaan en weer terug. Toe<br />
ek ʼn kans kry om verby te gaan is dit toe ʼn ouerige vrou wat toe sit met ʼn selfoon en sit<br />
lang stories en gesels. Sy kan nie konsentreer op die pad nie, ry al hoe stadiger.<br />
Elsa: Dit is nou net daar wat ʼn mens wens daar moet nou ʼn verkeers ou dit sien jy<br />
weet.<br />
Albert: Daai zirts masjientjie sou gewerk het.<br />
Frans: Maar nou verder as dit. Nou vra jy praat ons nou net anderste of sê ons dit net<br />
anderste. Maar daar gebeur ook dinge in ons land wat maak dat ons meer daaroor<br />
praat. Soos byvoorbeeld die voorbeeld wat die agbare president vir ons stel. Die<br />
voorbeeld dat hy ook liedjies sing van bring my masjiengeweer en daai tipe goed. En<br />
dan natuurlik die Julius Malema’s van die lewe wat regtigwaar rassehaat aanwakker en<br />
veral na Eugene se dood. Dit is my tragies – is daar ooit ʼn regte tyd – want dit het op ʼn<br />
baie slegte tyd gebeur voor die wêreldbeker sokker, voor baie dinge.<br />
Elsa: Kyk ek persoonlik dink die mense maak te veel daarvan. Dit is hoekom dit ʼn groot<br />
ding word op die ou einde van die dag.<br />
Albert: Die media is natuurlik ook skuldig aan hierdie hele ding. Dit is ʼn lekker storie. Al<br />
hierdie stories is baie lekker.<br />
Elsa: Ek meen ek het nou begrip vir Mnr Zuma met hierdie liedjie wat hulle sing. Hy sê<br />
dit is ʼn ou liedjie waarmee hulle van kindsbeen af saam kom. Nou as jy nou maar dink<br />
aan liedjies wat ons maar gesing het. Siembamba. Ja draai sy nek om, gooi hom in die<br />
sloot, trap op sy kop dan is hy dood. Nou ek meen geeneen van ons wat daai liedjie<br />
gesing het, het gedink om ʼn baba se nek om te draai en hom in die sloot te gooi en op
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p574<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
sy kop te trap nie. Dit is ʼn liedjie waarmee ons saam groot geword het. Goed miskien<br />
het hulle aanvanklik, het daai liedjie so in die struggle ontstaan.<br />
Albert: Maar dan sal die vraag wees, het die tyd dalk nie al verby gegaan nie? Moet ʼn<br />
mens nie maar sê, daar was ʼn tyd en ʼn plek wat ons dit dalk moes gesing het, of dalk<br />
gesing het. Maar daai tyd en plek is nou verby. Dit is my frustrasie met daai tipe van<br />
goeters. Goed ek verstaan dat dit nie noodwendig dat – daai een wat Zuma ook gesing<br />
het – dit beteken maak apartheid dood. Fine, maar gegewe die konteks waarin ons nou<br />
is sou dit beter wees om dit nie te sing nie. Wat wen jy deur dit te sing? Al wat jy reg<br />
kry is om ʼn klomp wit ouens wat gematig kon wees het, jy nou de hel in gemaak het.<br />
Moenie gaan roer waar dit rustig is nie.<br />
Elsa: Maar Albert ek moet vir jou sê as ek as ʼn swart mens in hierdie land moes groot<br />
geword het sou ek baie meer rebels gewees as baie van hulle.<br />
Frans: Hy meen die nag van die lang messe kan dalk waar word?<br />
Elsa: Ek sal baie kwater gewees het. Want ek meen ek het in my hart persoonlik begrip<br />
vir ʼn Julius Malema. Ek sou net so kwaad gewees het. Ek sou net so graag wou hê<br />
hierdie wit mense wat van ons iets gemaak het wat anders is as ʼn mens, ek sou ook<br />
graag iets aan hulle wou doen.<br />
Albert: Dink jy dit is ʼn algemene standpunt of is hy in die minderheid. Of is daar meer<br />
mense wat soos hy dink, of is daar meer mense wat sê, ja dit was sleg maar kom ons<br />
probeer om aan te gaan?<br />
Elsa: Ek kan nie vir jou sê of dit meer of minder is nie, maar as ek nou moet skat sal ek<br />
sê die helfte-helfte. Daar is baie swart mense wat regtig nie ʼn vreeslike issue meer het<br />
met apartheid of die wit mense nie. Maar ek dink tog daar is nog van hulle wat baie<br />
kwaad is vir ons<br />
Frans: Ek weet nie, dit is nou moeilik om ʼn getal persentasie of wat ook al daaraan te<br />
koppel. Maar ek kan amper sien soos jy vandag nog Afrikaans sprekende ouens kry<br />
wat kwaad is vir die Engelse oor wat hulle aan ons gedoen het in die Boere-oorlog nè.<br />
En ons ken sulke mense, en jy ken hulle ook, maar kom ons los die name net daar. So<br />
dink ek is die Malema’s. Want ek meen wanneer is Malema gebore? Hoe oud was hy<br />
in 1994... behoort hy eintlik ʼn heeltemal nuwe geslag wees. Maar hy dra ook ʼn klomp
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p575<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
551<br />
552<br />
oorgeërfde bagasies dink ek. So ek weet nie of dit helfte-helfte kan wees nie, dit mag<br />
so wees. Maar dat dit bestaan, is wel so.<br />
Elsa: Ek dink van die jonger mense, veral nou die, ek sal nou nie sê die skoolgaande of<br />
miskien selfs nie die wat nou op universiteit is nie, maar van die jonger swart mense is<br />
wrewelrig omdat hulle ouers so ʼn ja baas, nee baas houding nog steeds het. Dit is dalk<br />
hoekom hulle meer uit-reageer want pa en ma doen niks nie hulle aanvaar nou maar...<br />
Albert: Die ander ding wat deesdae ʼn rol speel is die geweldige verskil in rykdom<br />
tussen wit en swart in Suid-Afrika. ʼn Geweldige klomp swart mense wat werkloos is,<br />
dan sien hulle dit lyk asof die blankes meer as genoeg geld het, hulle het werke en so<br />
aan wat ook weer ʼn stuk wrewel op sigself na vore bring.<br />
Frans: Maar ek dink dit gaan verder as dit, dit is enersyds waar. Ek dink hulle dieselfde<br />
wrewel ook met hulle upper class. Ek meen daar is ryk, ryk swartes wat absoluut in<br />
weelde leef terwyl op grondvlak... Nou sê die president nou die aand, waar was hy<br />
gewees? Waar hy gaan besoek aflê het en in die plakkers huisies was en skielik<br />
spreek hy homself daarteen oor uit. Ek dink dit is omdat ons nader aan die verkiesing<br />
kom, maar wat het hy en sy trawante die afgelope jare gedoen?<br />
Elsa: Maar nou aan die ander kant die mense kan dalk nou kwaad wees daaroor en<br />
daar kan ook dalk mense wees wat trots is, want kyk waar het ons mense uitgestyg<br />
wat eers niks was nie. Want kyk hoe het hulle die trappies geklim. Kyk hoe goed gaan<br />
dit met party van ons swart mense.<br />
Frans: Maar voel hulle dalk soos hoe ek voel oor Anton Rupert hulle? Hy het baie<br />
verder gestyg as ek? Ek wil net sê so ʼn tyd gelede het ouens hier by die swart<br />
hoërskool, het hul klaskamers aan die brand gesteek. Dit was nou weliswaar tydelike<br />
klaskamers. Nou is daar al hoe lank beloof deur die groot onderwys departement en<br />
ander politici van die ANC dat die skool kom. Nuwe klaskamers kom. Dit is tydelike<br />
strukture, maar dit is tydelike strukture wat oor tien, twaalf jaar hier staan. So staan<br />
daar al toilette wat nie chemiese werk nie, met ander woorde dit is net toilette wat<br />
opgekoppel moet word soos hulle by die skoue en daai tipe van goed. Die goed staan<br />
al drie jaar daar en word net nie opgekoppel nie. So ek het ook begrip vir daai<br />
frustrasie. Ek sê nie ʼn mens moet vernietig nie, allermins. Dit werk nie so nie, maar dit<br />
trek aandag. Skielik was hier hooggeplaasde ouens gewees en die toilette is gekoppel<br />
ten minste.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p576<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
Albert: Jy is reg, in ons agtergrond sou jy sê om nie te vernietig om aandag te kry nie,<br />
maar dit lyk my dit is wat werk. Kyk, dit is my frustrasie, vra ek altyd hoekom vat dit<br />
eers so iets voordat ʼn eenvoudige ding gebeur soos ʼn loodgieter wat kom en die pype<br />
opkoppel? Hoekom moet ʼn mens altyd so ver gaan voordat ouens hulle werk gaan<br />
doen?<br />
Frans: Jy sien en daar kom daai stukkie, ek wil amper sê, rassisme in my nou weer na<br />
vore. As ek nou sien hierdie stakings van die vullis ouens wat die dromme so omkeer<br />
in Kaapstad in die hoofstraat of waar ook al, dit is dieselfde ouens wat dit weer op ʼn kol<br />
moet gaan skoon maak. Of hulle steek treinwaens aan die brand wat derduisende<br />
rande kos wat vir my en jou geld kos. Ons is die belastingbetalers en daai ou betaal nie<br />
belasting nie. Jy weet sulke goeters verwerk ek moeilik. Maar dit is nie nou so dat ek ʼn<br />
lang mes kan uithaal en, jy weet dit kom by jou op. Jy weet dit maak jou net vies, maar<br />
more dan voel jy weer ʼn bietjie beter.<br />
Albert: Ja, maar hierdie dinge werk kumulatief, dit bou op.<br />
Frans: Ja en die ding is met hierdie laaste stakings, nou praat die mense hulle eis 15%<br />
en ons dink 15% is vreeslik. Ek meen dit is nie wat jy gaan eis by jou werkgewer as jy<br />
dit nou sou kon doen of wat ook al nie. Maar dan moet ʼn mens ook gaan kyk na die<br />
verwysingsraamwerk. Wat is 15% op sy minimum loon? Versus 15% op die skaal waar<br />
jy is of ek is of wat ook al. ʼn Mens moet daarvoor ook begrip hê.<br />
Albert: Gaan ons ooit wegkom om met ʼn wit/swart bril na die wêreld te kyk? Ons kyk<br />
ons na die wêreld en as iets gebeur dan sê ons nee maar dit is weer ʼn swart man, of<br />
die wittes is mos nou maar so. Gaan ons ooit op daai punt kom? Of kry ons dit al reg<br />
om na mense as mense te kyk, of kyk ons nog na mense as wit mense of swart<br />
mense?<br />
Frans: Miskien moet ons die vraag anderste vra. Waar in die wêreld kyk hulle nie met ʼn<br />
swart/wit bril na mekaar nie? Kom ons vra die vraag, het dit in Amerika heeltemal<br />
gewerk? Ek glo nie.<br />
Albert: Nee uiteraard. Daar is seker orals nog iets van daai rassisme.<br />
Elsa: Ek glo nie ons sal ooit heeltemal daarvan kan weg kom nie.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p577<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
623<br />
624<br />
625<br />
Albert: Is ons al beter daaraan toe as agtien jaar terug?<br />
Elsa: Ek dink ons is beter as agtien jaar terug.<br />
Albert: Kyk ons het op ʼn tyd gekom waar jy dit nie anders kan doen nie. Byvoorbeeld in<br />
die koerant daar was ʼn ongeluk, daar was tien mense dood, daar staan nie daar is tien<br />
mense dood nie, daar staan daar is tien wit mense dood. En ook as ons hoor daar was<br />
ʼn ongeluk en daar is tien mense dood dan vra ons ook of was dit wit mense of swart<br />
mense. Tot ʼn skande moet ons dit herken.<br />
Elsa: Wel, as ek lees van ʼn groot ongeluk en hulle het nou ʼn lys name wat daarby is.<br />
As ek sien dit is swart name wat daar is, dan lees ek dit nie. Maar as ek sien dit is wit<br />
mense dan lees ek dit vir ingeval dit iemand is wat ek ken. En dit is so dit is my tragies<br />
dat ʼn klomp swart mense dood is, maar ek is meer bekommerd oor die wittes wat dalk<br />
naby my kan wees.<br />
Albert: Dit kan ʼn mens verstaan, maar bloot die feit dat ʼn mens vra was dit wit mense<br />
of was dit swart mense. En as dit swart mense was dan gaan ek aan na die volgende<br />
berig toe. Ek dink ons het nog iets daarvan. Maar soos julle sê ons is al minder so as<br />
vroeër.<br />
Frans: Ek het ʼn ander voorbeeld, ek weet nie of ʼn mense dit kan deur trek na dieselfde<br />
ding nie. Maar as jy nou [op TV] gaan kyk op Sondae aande... Wie is dit? Is dit<br />
Charmaine Harris wat nou hierdie program aanbied? Fokus, wat Freek Robinson eers<br />
aangebied het. Wat ek eintlik wou sê is, sy is nou ʼn kleurlingvrou, sy bied dit baie goed<br />
aan. Op die nuus SABC2 in die oggende die swart man daar wat al jare daar is. Ek<br />
dink in daai opsig aanvaar ons dit dalk makliker.<br />
Elsa: Maar jy praat nog van ʼn swart man en ʼn bruin vrou.<br />
Frans: Ja maar dit pla my nou nie meer nie as daardie persoon, die swarte, die nuus<br />
lees of ʼn aktuele program aanbied nie.<br />
Albert: Ek hoor wat Elsa sê, ons identifiseer nog dit is ʼn swart man, maar dit is nie ʼn<br />
issue nie. Of dit nou hy is of Rian Cruywagen wat die nuus lees, dit is OK. Hy lees mos
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p578<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
660<br />
661<br />
662<br />
die nuus. So goed, ons is al ʼn bietjie verder dat ons nie meer deur ʼn wit/swart bril kyk<br />
nie. Dit is goed.<br />
Elsa: Ek dink daar is nog baie mense wat nog nie daar is nie.<br />
Albert: Nee, ek dink daar is ʼn klomp ouers wat sal dood gaan in apartheid, al is die<br />
vyftig jaar van nou af. Ek wil ʼn bietjie praat oor skuld. Elsa ek onthou jy het destyds toe<br />
ons in die groep gepraat het, het jy op ʼn stadium gesê maar jy voel skuldig oor dit wat<br />
gebeur het en wat gedoen is en so aan. En dat jy voel dat die blanke moet hier<br />
restitusie doen of eers vergoed. Hoe dink julle nou daaroor? Hoe dink julle oor skuld in<br />
ons aandeel in apartheid?<br />
Elsa: Ek persoonlik voel nog steeds dat ons skuld het daaraan en dat dit baie jare gaan<br />
neem om ʼn restitusie te doen. En dit frustreer ons almal hierdie regstellende aksie dat<br />
ons wit kinders nie werk kry nie. Maar as ʼn mens kyk na hoeveel jare dit al aankom, dit<br />
is nie net vandat die NP regering aan bewind gekom het nie. Dit is van Jan van<br />
Riebeeck hier geland het. Hoeveel jare is die wit mens bevoorreg bo die swarte. Dan<br />
dink ek tog het ons nog steeds ʼn skuld om te betaal. Ek glo nie ons het al klaar betaal<br />
aan ons skuld nie.<br />
Albert: Hoe gaan ons hierdie skuld betaal? Hoe gaan ons daai restitusie doen?<br />
Elsa: Dit is ʼn moeilike ding. Ek dink regstellende aksie is een van die goed. Dit is wat<br />
ons as blankes die meeste raak in hierdie land dat ons kinders veral nie werk kry nie<br />
en baie mense die land uitgaan. En ek persoonlik dink, jy weet dit is nou baie moeilik ʼn<br />
mens wil nie graag van jou geld weggee nie en minder te kry wat jy sou gekry het nie.<br />
Ek weet nie of so iets sou nie kon werk dat hulle verskillende belasting heffings het op<br />
swartes as op wit mense. Ek voel tog ons moet op ʼn manier betaal en miskien moet ʼn<br />
mens dit liewer ʼn persoonlike ding maak dat jy meer van jou goed en meer van jou tyd<br />
gee.<br />
Albert: Dat dit meer ʼn persoonlike ding is waar ek my vrywilliglik aanbied van my bates<br />
of wat ook al aanbied as wat dit van die regering se kant af kom en sê maar nou moet<br />
almal so of so maak.<br />
Frans: Dit voel vir my of die regstellende aksie, die BEE moet iewers stop. Ek voel<br />
persoonlik daaroor ek het geestelik lankal boete gedoen daarvoor en vergifnis gevra.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p579<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
696<br />
697<br />
698<br />
Ek het by ʼn punt gekom ek wil nie meer elke dag herinner word daaraan nie. Ek dink<br />
na agtien jaar wat ʼn goeie gedeelte van ʼn geslag verteenwoordig, behoort ons nou op<br />
ʼn punt te kom wat ons sê ons het nou baie regstellende aksie gedoen in die<br />
werksplaas, maar iewers moet dit nou stop. Ons moet mense gebruik wat geskik is vir<br />
die werk, want ons almal het tien duisend voorbeelde van mense wat net aangestel is.<br />
Ons het nou die aand weer gehoor van mense wat rioolwerk doen wat net pakkette<br />
gekry het en gegaan. So baie mense het die pakket uitweg gevat en gevlug en ons het<br />
die mense net agtergelaat om aan te gaan. En hulle is in posisies aangestel. Dit voel<br />
vir my dit moet stop, want ek stem saam met Elsa ʼn mens moet liewer in ʼn persoonlike<br />
hoedanigheid kom. Maar hier is ons by die stories van die Transnets, Eskoms wat nou<br />
al gesê het, en die polisie self. Ons vra ons ou mense terug, nie oumense, ou hande<br />
terug want ons sien nou ons het ʼn boggeroppie gemaak. Ons moet dit regstel so daar<br />
kom ietsie terug dit lyk of die pennie nou begin te drop. So ek dink regtigwaar selfs in<br />
die sport ook, waar daar regstellende aksie in die sport is. Dit voel vir my ons behoort<br />
nou by dit verby te wees. As ʼn ou in agtien jaar se tyd wou rugby gespeel het, sou hy<br />
rugby gespeel het en dan sou hy nou al ʼn Springbok kon gewees het. En dieselfde met<br />
sokker en dieselfde met alles. Alhoewel was die geleenthede nie vir hom daar gewees<br />
nie in die swart woongebiede nie, maar dit kan ʼn mens nou baie die kant toe of daai<br />
kant toe praat. Maar om slegs ʼn kunsmatige regstelling daar te stel daar moet soveel<br />
ouens in die rugby span en daar moet soveel in die krieket span wees. Ek dink dit is ʼn<br />
klomp nonsens.<br />
Elsa: Nou dink jy, jy as mens kan honderde jare se skuld terug betaal in agtien jaar?<br />
Frans: Elsa jy kan nie, maar hoe gaan jy dit doen. Ek weet nie ek vra myself die vraag<br />
hoe gaan jy dit doen.<br />
Albert: Is die manier waarop die goed op die oomblik gedoen word nie dalk vir ʼn paar<br />
mense tot voordeel maar vir die grootste meerderheid tot nadeel nie. Soos ek gaan<br />
nou ʼn eenvoudige voorbeeld vat soos die ouens wat weet van rioolwerk. Daar kom nou<br />
mense wat afgelê kom ons sê nou tien mense in regstellende aksie so vir daai mense<br />
is dit wonderlik want hulle het nou werk. Maar vir die honderd-duisend wat geaffekteer<br />
word deur die rioolwerk wat nou nie werk nie, vir hulle is dit nou weer ʼn nadeel. Nou<br />
moet ʼn mens seker begin ʼn balans trek en sê maar regstellende aksie bevoordeel<br />
sekere maar benadeel nog meer.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p580<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
719<br />
720<br />
721<br />
722<br />
723<br />
724<br />
725<br />
726<br />
727<br />
728<br />
729<br />
730<br />
731<br />
732<br />
733<br />
734<br />
735<br />
Elsa: Ja maar Albert nou moet jy weer kyk daarna dat baie blanke mense het nie hulle<br />
poste verlaat omdat hulle moes nie. Hulle het gegaan omdat hulle weier om saam met<br />
swartes te werk. Ek werk nie onder ʼn swart baas nie, of ek werk nie saam met ʼn swart<br />
persoon in my kantoor nie. So baie van hierdie ouens met die kennis het net eenvoudig<br />
geloop omdat hulle nie saam met swartes kan werk nie en wat ʼn groot deel van die<br />
probleem veroorsaak het.<br />
Albert: Dit help tog om die toepaslike ouens wat weet wat daar aangaan daar te hê.In<br />
Welkom... kyk op ʼn stadium was daar totale chaos by die rioolplaas. Dit was mos in die<br />
nuus gewees en goeters. Die hartseer is dan kom die minister daar aan en sy sê vir die<br />
burgemeester nee drie maande dan moet hier planne op die tafel wees wat werk. Nou<br />
ja, ons praat van ʼn paar jaar later en daar is nog nie ʼn plan op die tafel nie.<br />
Frans: En nou daai grand rioolwerke, ek het nog die voorreg gehad om dit te open. Dit<br />
is die enigste plek in Welkom waar my naam op ʼn koperplaatjie verewig is. Maar die<br />
koperplaatjie het nie lank daar gebly nie. So die verewiging het nie lank geduur nie. En<br />
daai selfde rioolwerke, wat ek die dag genoem het die dag in my speech is dat daar<br />
nog ʼn fase twee, drie en vier beplan is. Die infrastruktuur of die fondasie van die<br />
goeters is gegooi. Hulle moes net die infrastruktuur opsit en uitbrei en goete.<br />
Albert: Ek het oor die nuus gehoor daar was blykbaar weer in die parlement vrae gevra<br />
het daaroor. By die polisie is daar 52 poste vir polisievlieëniers waarvan net agt of<br />
dertien gevul is, want die ander ouens wat gekwalifiseer het en aansoek gedoen het is<br />
blank en hulle het net geweier om hulle aan te stel. So die poste is liewer vakant.<br />
Elsa: Ja dit is vir my baie sleg. Ek meen dat daar regstellende aksie moet wees, maar<br />
op ʼn meer verantwoordelike manier sou ek dink. Ek meen jy kan nie almal wat iets<br />
weet weg gooi en nuwe ouens in sit nie.<br />
Albert: Maar dit is presies wat ons in die ou bedeling gedoen het, jy kan nie dit doen nie<br />
want jy is swart. Ons dink nie eens aan jou nie, so gaan. Nou is dit ʼn kwessie van ons<br />
dink nie eens aan jou om hierdie werk te doen nie, want jy is wit. Dan wen niemand<br />
mos nie dan leer ons mos nie uit ons foute nie.<br />
Frans: Dit is soos daai polisievrou wat die polisie hof toe gevat het. Maar ek wil net gou<br />
iets sê. Baie wit mense het ʼn hengse bubble gehap soos Elsa netnou gesê het, wat nie<br />
onder swartes wil werk nie. En hulle het so groot bubble gehap en hul pakkette gevat
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p581<br />
736<br />
737<br />
738<br />
739<br />
740<br />
741<br />
742<br />
743<br />
744<br />
745<br />
746<br />
747<br />
748<br />
749<br />
750<br />
751<br />
752<br />
753<br />
754<br />
755<br />
756<br />
757<br />
758<br />
759<br />
760<br />
761<br />
762<br />
763<br />
764<br />
765<br />
766<br />
767<br />
768<br />
769<br />
770<br />
771<br />
772<br />
en van hulle is vandag arm blankes. So baie van hierdie goeters het hulle oor hulle self<br />
gebring.<br />
Albert: Ja, dit is baie jammer. Kom ons praat gou oor die kerk. Die kerk, as ons nou<br />
baie eerlik met mekaar is dan weet ons mos dat die kerk het in die verlede gesê<br />
apartheid is reg en sommige ouens sê die kerk het dit nooit gesê nie. Dit is natuurlik<br />
nie waar nie. Die kerk het oor jare die apartheid ondersteun. En toe op ʼn stadium besef<br />
maar dit is nie reg nie, ons kan nie so sê nie en toe het ons dit gestop. Hoe sien julle<br />
die rol van die kerk? Dink julle die kerk speel ʼn rol in terme van versoening? Wat is julle<br />
belewing daarvan?<br />
Frans: Ek wil net sê dat die twee mense wat hier sit, wat jy in hele ander hoedanigheid<br />
geken het, gaan glad nie meer kerk toe nie. Nee, ons gaan glad nie meer kerk toe nie.<br />
Ons is op ʼn baie anderste plek en ek voel dit is dalk ʼn gesprek vir later.<br />
Albert: Kom ek vra spesifiek die NG Kerk. Dink jy die NG Kerk speel ʼn positiewe rol in<br />
terme van versoening.<br />
Frans: Nee hulle doen nie.<br />
Elsa: Ek glo nie regtig so nie.<br />
Frans: Nee, hulle doen nie. Soos wat die NG Kerk gekom het met baie goeters oor jare<br />
terug, van hoede dra en mans wat pakke klere dra en die gay issue en die dit en die<br />
dat, hak hulle vas by die belydenis van Belhar. En as die kerk nie voor loop nie, en die<br />
mense wat nog in die kerk glo wat nog gaan, en gelyk maak nie... So ek glo nie die<br />
kerk speel ʼn rol nie. Ek dink die kerk trap water. Die NG Kerk trap water.<br />
Albert: Is kerk dan basies irrelevant in hierdie hele storie?<br />
Elsa: In die hele apartheid storie?<br />
Albert: Nee waar ons nou is. Speel die kerk dan glad nie ʼn rol, ʼn regtig positiewe rol<br />
nie.<br />
Frans: Ek dink nie so nie.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p582<br />
773<br />
774<br />
775<br />
776<br />
777<br />
778<br />
779<br />
780<br />
781<br />
782<br />
783<br />
784<br />
785<br />
786<br />
787<br />
788<br />
789<br />
790<br />
791<br />
792<br />
793<br />
794<br />
795<br />
796<br />
797<br />
798<br />
799<br />
800<br />
801<br />
802<br />
803<br />
804<br />
805<br />
806<br />
807<br />
808<br />
809<br />
Elsa: Ek beleef nie rêrig so iets nie. Frans sê nou vir jou ons gaan nie meer kerk toe<br />
nie, maar in die tye wat ek in die kerk gekom het, gaan jy soontoe en dit is die gewone<br />
ritueel, daar word uit die Bybel gelees en daar word vir jou gepreek. Ek het bitter min<br />
gehoor oor hoe ons onself moet verander teenoor ander rasse en moet versoen met<br />
die mense. Wat daar vir ons gesê is apartheid is ʼn euwel, ek het dit nie van die kansel<br />
af gehoor nie.<br />
Albert: Met ander woorde die kerk is nog soos altyd, dis business as usual.<br />
Elsa: Weet jy hoe voel ek oor die kerk deesdae? Dit is ʼn klub. Die NG Kerk hier is ʼn<br />
klub waaraan sekere groepe mense behoort wat graag soontoe wil gaan. Dit is nie oop<br />
vir enige ou nie. Die swart mense gaan nog steeds nie na ons kerk toe nie. Die bruin<br />
mense gaan nog steeds nie na ons kerk toe nie. Ten spyte daarvan dat die kerk jare<br />
gelede oopgestel is. Daar is nie... die gesindheid is nog nie oop nie. Ek meen die NG<br />
kerke is nog nie een nie, daar is nog steeds verskillende NG kerke vir die swartes en<br />
die bruines en die wit mense. Ek meen, wat wys dit vir die lidmate van apartheid.<br />
Albert: Nee ek hoor jou, nou daar is seker uiteraard baie wat ʼn mens daaroor kan sê,<br />
maar ek dink jy is reg om te sê die gesindheid binne die kerke nog nie oop nie. Op<br />
papier is die kerke oop. Dit is interessant, ek het nou die Sondag gepreek... Ek preek<br />
vanjaar uit en uit volgens die leesrooster wat veral by die Engelse kerke gebruik word.<br />
Die gedeelte nou die Sondag was Johannes sewentien van vers twintig waar Jesus vir<br />
die dissipels bid. Dan bid Hy pertinent vir eenheid, want hy sê dat julle eenheid sal<br />
maak dat die wêreld glo. Toe noem ek dit as ʼn voorbeeld dat die kerk in sy gesindheid<br />
ʼn oop ontvanklike houding moet hê vir mense anders is as ons. Want die eenheid in<br />
die kerk het niks te make met die eendersheid dat almal soos ek moet wees nie. Ons<br />
moet ʼn eenheid met Christus wees wat na vore moet kom en so aan. Maar toe ek<br />
daaroor preek toe dink ek ook daaroor maar ons is nie baie oop daaroor nie.<br />
Elsa: Kyk ek het vir ʼn tyd lank ʼn Bybelstudiegroep hier bygewoon. En nou luister ek<br />
maar so waaroor die vrouens praat. Ek bly liewers deesdae weg, ek kom te sterk oor<br />
met wat ek wil sê. Mense neem aanstoot daaroor. Maar dat... die groot storie vir die<br />
mense, die groepie wat ek nou daar bygewoon het, hoekom hulle nie wil hê die kerke<br />
moet saamsmelt nie. Want dan gaan die swartes ons kerke oorstroom. So dit is nog<br />
steeds hulle houding. Maar ek meen, goed wie is nou eintlik die kerk maar dit is die<br />
sinode wat op die ou einde die besluit moet neem. Ek meen die sinode bestaan maar<br />
uit lidmate en uit predikante uit. So maar dit is nog steeds die mense se houding. Hulle
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p583<br />
810<br />
811<br />
812<br />
813<br />
814<br />
815<br />
816<br />
817<br />
818<br />
819<br />
820<br />
821<br />
822<br />
823<br />
824<br />
825<br />
826<br />
827<br />
828<br />
829<br />
830<br />
831<br />
832<br />
833<br />
834<br />
835<br />
836<br />
837<br />
838<br />
839<br />
840<br />
841<br />
842<br />
843<br />
844<br />
845<br />
846<br />
wil nie hê ons moet saam smelt nie want die swartes gaan oorneem. En dan is daar<br />
natuurlik ander ouens wat sê die NG Kerk se groot storie is geld. Hy wil nie sy geld<br />
deel met die swartes en die kleurlinge nie, want die NG Kerk is ryk en het baie<br />
besittings. Hulle is bang en ook om die beheer te verloor. Om hulle baasskap te verloor<br />
met ander woorde. My persoonlike siening is dat die kerk nie ʼn verskil maak nie.<br />
Albert: Dit is nogal ʼn aanklag teen die kerk dat ons dit nie doen nie. Ons is darem seker<br />
veronderstel om die een instansie, nee verkeerde woord, een groepering van die<br />
samelewing te wees wat juis iets daarvan kan sigbaar maak. Net gou ʼn vraag, destyds<br />
het die... aanvanklik van die NG Sendingkerk op ʼn stadium gekom dat as ek nou my<br />
geskiedenis reg het dat apartheid is ʼn kettery. Nou kettery is ʼn sterk woord, dit is ʼn ding<br />
wat sê as jy dit glo kan jy nie ook die evangelie van Jesus Christus se verlossing glo<br />
nie. Dit wat jy glo is ʼn kettery, want dit plaas die evangelie op die spel. Nou is my vraag<br />
hoe dink julle daaroor as ʼn mens nou terug dink? Dink julle dit is ʼn regte beskrywing?<br />
Elsa: Ek dink verseker so. Ek dink verseker so Albert.<br />
Albert: Hoekom sê jy so? Wat laat jou so sê dat apartheid so... Kyk, in een van die<br />
gesprekke het ek aangehaal van een ou wat gesê het... dit was ʼn dominee van ʼn<br />
buurdorp wat gesê het maar apartheid was net ʼn blaps. Teenoor ouens wat sê maar<br />
apartheid is kettery.<br />
Elsa: Albert, ek kan net... vir my maak dit absoluut nie sin dat ek doen en glo wat die<br />
Bybel sê jy moet jou Here jou God liefhê en jou naaste soos jouself. As jy daai goed<br />
nie doen nie, as jy mense nie beskou as mense nie, dan kan jy mos nie vir God rêrig<br />
liefhê nie.<br />
Frans: Met ander woorde dit is mensgemaakte strukture wat dan eintlik keer dat jy die<br />
evangelie suiwer kan geniet. En daai mensgemaakte struktuur, die kerk, vroeër jare...<br />
ek het nou die dag ʼn gesprek met iemand gehad, was baie dominees, baie<br />
skoolhoofde en baie ouens was Broederbond-ouens gewees. En so was jou<br />
parlementslede gewees. En die kerk het eintlik die staat regeer op ʼn stadium, op ʼn baie<br />
subtiele wyse. Daar is ʼn groot kruisbevrugtiging tussen die twee goed gewees. So daai<br />
struktuur wat die staat daar gestel het, is toe geregverdig uit die kerk uit en dit het<br />
verhoed dat die evangelie suiwer bedien kan word. So ek het begrip daarvoor vir daai<br />
ou wat gesê het dit is kettery, nou in aanhalings tekens né.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p584<br />
847<br />
848<br />
849<br />
850<br />
851<br />
852<br />
853<br />
854<br />
855<br />
856<br />
857<br />
858<br />
859<br />
860<br />
861<br />
862<br />
863<br />
864<br />
865<br />
866<br />
867<br />
868<br />
869<br />
870<br />
871<br />
872<br />
873<br />
874<br />
875<br />
876<br />
877<br />
878<br />
879<br />
880<br />
881<br />
882<br />
Albert: Laaste goed. Hoe dink julle oor die toekoms? Wat hou die toekoms van Suid-<br />
Afrika nou in vir ons.<br />
Frans: Ek is baie positief oor die toekoms ten spyte daarvan dat daar nou baie ouens is<br />
wat nou hana-hana en stories het oor baie dinge. As jy gaan kyk na die situasie in die<br />
land en watse ontwikkeling het daar nou gekom met die wêreldbeker, met die bou van<br />
die stadions en die nuwe lughawens. Terwyl die goed om jou verval, die paaie en die<br />
rioolsisteem en hierdie ander goete, dat jy ten spyte van dit, nog hierdie ander dinge tot<br />
stand kon gebring het wat nou uitstaan dan sê ek vir jou dit is goed. En dit is goed wat<br />
nou agtergelaat is wat nou reg bestuur moet word. En dit klink tog vir my as ʼn mens<br />
nou terug kom na die politieke kant toe... Die ouens wat nou so stadigaan begin sien<br />
dat daar moet ander mense, ander strukture in plek kom. Dit klink tog of daar meer<br />
checks and balances kom in die regering en daai tipe van goed. So ek is positief<br />
daaroor. Ek dink die potensiaal is hierso. Ons het dit. Ons is ʼn ryk land in meer as een<br />
opsig. Ek dink net daar vind wanbestuur plaas. En as ek sê wanbestuur dan dink ek<br />
van voetsool vlak af. Ek dink die regering kan die arm mense beter bestuur. Dit klink<br />
nou amper soos ʼn kibboets stelsel of so ʼn tipe van ding. Maar dink daaroor as ʼn mens<br />
daai tipe mense kon gebruik het om te plant en te dit en te dat, om selfvoorsienend te<br />
wees. En soos Elsa vroeër in die gesprek gesê het, nog niks het in my lewe verander<br />
nie. Ek eet nog my broodjie, ek bly nog waar ek bly en ek meng met wie ek wil meng<br />
en ek kan dit sien dat dit gaan beter word vorentoe.<br />
Albert: In terme van verhoudings tussen die verskillende rasse?<br />
Frans: Albert met wat ons gesê het, of wat ek gesê het, wat my ondervinding was. Ons<br />
beweeg nou wel in ʼn klein kringetjie, maar ek dink dit sal beter word in die toekoms. Ek<br />
dink byvoorbeeld, sommer die heel eerste ding.. die groot internasionale rugbywedstryd<br />
wat in Soweto plaasgevind het. Ek wens ek kon daar gewees het.<br />
Albert: Is daar nie ʼn stukkie goddelike humor daarin nie? Want jy kry nou hierdie erge<br />
verregse Blou Bul ondersteuners wat Soweto toe gaan om rugby te kyk.<br />
Frans: Ek dink dit is magic.<br />
Albert: Ja ek dink Hy smile al die pad.
Bylaag 9: Opvolggesprek met Elsa en Frans<br />
p585<br />
883<br />
884<br />
885<br />
886<br />
887<br />
888<br />
889<br />
890<br />
891<br />
892<br />
893<br />
894<br />
895<br />
896<br />
897<br />
898<br />
899<br />
900<br />
901<br />
902<br />
903<br />
904<br />
905<br />
906<br />
Frans: Ek sê weer, ek wens ʼn mens kon in daai treine en busse ry voor die tyd en dan<br />
moet jy daar stop en ʼn restaurant of klub van hulle gaan en gaan drink nou maar ʼn<br />
Black Label of ʼn Castle daarso saam met hulle en gaan kyk hoe is dit. Ek wil ook vir jou<br />
sê, ek was so ʼn paar weke gelede toe die Stormers en Crusaders gespeel het was ek<br />
daar gewees. Iemand het my genooi, ons het op die hoofpaviljoen gesit. Ek was<br />
aangenaam verras gewees om te sien – onthou dit was hoofpaviljoen, nie staanplekke<br />
nie, dis dié seats – oor hoeveel kleurlinge en swart mense daar is. Nou kyk ek weer<br />
deur daardie swart/wit bril. Ek was aangenaam verras gewees om te sien hoeveel van<br />
hulle is daar. Wat vir die Stormers kom cheer. Ek kon dit nie glo nie. So ek het definitief<br />
hoop. Ek sal werklikwaar... ek wens ek kon een van die sokkerwedstryde gaan bywoon<br />
het.<br />
Elsa: Nee ek het ook definitief hoop vir die toekoms van ons land. Dat daar baie<br />
tandekry probleme is en seker nog sal wees, is so. Maar ek dink tog die mense begin<br />
agterkom waar die probleme is en dit is wat hulle maak het. En ek glo ons het die know<br />
how om dit reg te stel. Dit sal miskien nooit weer heeltemal wees soos in die tyd toe die<br />
blankes regeer het nie. Ek weet ook nie, miskien sal dit, dit kan dalk beter wees. Maar<br />
ek het nog steeds hoop vir die toekoms en ek is seker daarvan die regering het ʼn wil<br />
om dit te laat wil werk. Ek glo nie ons sal ooit ʼn eenparty staat word nie, dat ons ʼn<br />
diktator sal kry en so nie. So ek het regtig hoop vir ons.<br />
Albert: Goed, kom ons stop daar. Dankie vir julle eerlike antwoorde.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p586<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Ek wil begin dat ons eers iets sê oor wat met julle gebeur het sedert 1998,<br />
sedert die eerste reeks gesprekke. Die feit dat julle geskuif het, en wat is julle ervaring<br />
hier… Ook die vraag hoe ervaar julle die mense hier, is hulle julle mense oor die<br />
algemeen? Ons praat spesifiek oor wit Afrikaanse Christene, is hulle meer rassisties, is<br />
hulle minder rassisties? Dink julle ons koppe het ’n bietjie geskuif? Ek wil praat oor<br />
apartheid self: Hoe dink julle nou as julle nou met die voordeel van hind sight kan<br />
terugkyk… Hoe dink julle nou daaroor? Ons moet praat oor skuld: Hoe dink julle nou<br />
oor skuld en so aan? Ons het in die eerste reeks gesprekke daaroor ’n bietjie gedagtes<br />
gewissel. Die rol van die kerk is vir ons belangrik. Ek wil graag hoor hoe julle dink oor<br />
die kerk. Speel die kerk ’n positiewe rol? Wat kan die kerk anders doen en so meer. En<br />
laastens oor die pad vorentoe: Hoe dink julle oor die pad vorentoe? Die tema, sê ek<br />
weer, is hoe leef wit Afrikaanse Christene in die nuwe Suid-Afrika, gegewe ’n baie<br />
spesifieke agtergrond wat ons gehad het. Ons was die bevoordeeldes in die ou<br />
bedeling. Sommige sal sê dit was nou maar toevallig, ander ouens sal erken ja dit was<br />
vir ons baie goed gewees, of wat ook al. Die feit is ons was aan die bevoordeelde kant.<br />
Nou het dinge ’n bietjie omgedraai. Die situasie is nou ’n bietjie anders. Kom vertel my<br />
nou net gou wat het sedertdien gebeur. Hoe ervaar julle die mense waar julle nou is?<br />
Mike: Wel ek het netnou daaraan geraak toe ons gesels het, toe het ek gesê dit is ’n<br />
spesifieke Noord-Kaap gemeenskap, ’n boere gemeenskap wat hard gewerk het vir dit<br />
wat hul bereik het. En nog steeds hard werk. Ek dink die kerk is hulle middelpunt. Alles<br />
draai om dit. Dit het ek beleef orals waar ek gegaan het; hoe kleiner die gemeenskap<br />
hoe verder jy weg van die stede af gaan, hoe meer intens is die mense rondom hulle<br />
godsdiens. Want hulle is so afhanklik van die natuur, van die reën, van al daardie<br />
goed. Ek vind – in hierdie area waar ons nou is – vind hulle is baie intense mense. Wat<br />
ek wel vind, in die negatiewe kant, is die opbreek van kerke. Net in die tyd wat ons hier<br />
is, het hier nuwe kerke onstaan wat weggebreek het van die NG Kerk. En hulle het ’n<br />
sekere groepie mense saam met hulle gevat. En ’n kerk gebou hierso wat beteken hier<br />
is kerke wat half leeg is, maar daar is nou meer kerke.<br />
Albert: Dit is ’n algemene ding.<br />
Mike: Ja, dit vind ek hierso. Baie keer praat ons en dan vra ons eintlik wat is die<br />
boodskap, hoekom sal mense wegbreek van kerk af? Gaan dit oor die dominee, gaan<br />
dit oor ek hou nie van daardie mense nie, is dit die ryk en arm, jy weet daardie tipe van
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p587<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
ding. Ek het nie regtig ’n antwoord daarvoor nie, maar albei groepe, waarin ons is en<br />
die ander gemeente, is baie aangename mense, goeie Christenmense. Of hulle<br />
persoonlike voorkeure het, of as hulle nie hou van ’n sekere groep – ons wil liewers<br />
ons eie groep stig – dan gaan dit nie vir my oor God nie. Dan begin dit gaan oor<br />
menslike voorkeure.<br />
Albert: Baie keer gaan dit lyk my oor persoonlik voorkeure. Die mense hier, oor die<br />
algemeen, hoe beleef julle die mense? Is hulle meer rassisties hier? Is hulle minder<br />
rassisties as byvoorbeeld in Welkom?<br />
Naomi: Kyk, dit is ’n kleurlinggemeenskap en die kleurlinge oor die algemeen is drankmisbruikers.<br />
En dit wat die mense frustreer is die feit dat Maandagoggend kom en hulle<br />
het al klaar gereël Vrydag vir ’n lorrievrag, soos my pa sou sê. Werkers, arbeiders wat<br />
nou moet gaan saad pluk. Dan kan die mense nie werk nie, want hulle totaal en al<br />
onkapabel. Hulle kan dit net nie doen nie. So dit is daardie frustrasie. Nou moet hierdie<br />
ou weer sy werk uitstel na Dinsdag toe totdat hulle nugter geword het. So die werk is<br />
van Dinsdag tot Vrydag middagete, want dan clutch hul al weer uit, want Vrydagaand<br />
lê voor. So dit is ’n kwessie van meer frustrasie van met die kwaliteit van wat jy hier het<br />
waarmee jy werk. Mike het nou die kerke aangeraak… In Prieska, moet ek sê, het ek<br />
hierso is ’n samehorigheid tussen predikante. Hulle praat van hulle jel. Hulle jel lekker<br />
saam en dit het ons regtig ondervind. Want hierso het hulle ’n Hadasa-konferensie<br />
aangebied. Hulle het ’n Ester-konferensie aangebied, ’n Daniël-konferensie. Ons het<br />
net nou verlede jaar September ’n groot gesinskonferensie gehad waar van<br />
Moreletapark se sprekers gekom het. En dit word baie, baie sterk ondersteun deur die<br />
gemeenskap. En wat ook gebeur het by die gesinskonferensie is wanneer so iets hier<br />
plaasvind, word ander kerke betrek. Dit is ’n interkerklike konferensie wat dan<br />
plaasvind. Ja, want soos die Ester-konferensie was ook ’n interkerklike een, en die<br />
mense wat dan nou die Volle Evangelie of by die Christen Netwerk Sentrum betrokke<br />
is, hulle woon dit ook by. Hulle is deel daarvan, en ons maak hulle ook deel van die<br />
sanggroepe. Wat die sang betref dit is alles gemeenskaplik. Al die kerkgroepe word<br />
betrek. Tot die VGK word betrek. En hulle het die gesinskonferensies bygewoon.<br />
Albert: Hoeveel kontak het julle met die kleurling en die gemeenskap of is dit maar<br />
bloot in terme van werkers?<br />
Mike: Daar is sekere tye wat ons kontak het op ’n ander vlak. Dankie tog vir Naomi se<br />
bydrae. Sy word na die skole toe genooi om musiek te gaan afrig. Sy word genooi om
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p588<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
109<br />
konserte te reël, so dit is uitreiking van individu na hulle toe. Die kontak wat die breë<br />
blanke publiek het, dink ek is maar baie min. Daar is sekere redes seker daarvoor. Om<br />
aan te gaan wat Naomi gesê het van die kleurling gemeenskap: Jy het dit basies in alle<br />
dorpe en stede. Wat hier gebeur is... dis ’n klein besigheidsentrum en dit is die boere<br />
se werkers en dit is die manne wat inkom van buite af op ’n naweek in daardie dorpie.<br />
Maar as jy ’n stad het, waar ons was, het jy ’n groot keuse van waar jy wil gaan koop.<br />
Hier het jy dit nie. Met ander woorde jy voel vertrap.<br />
Naomi: Ja, want dit is in jou gesig.<br />
Mike: Daar is nie ander winkels nie. Jy kan nie na ’n mall toe gaan en so nie jy moet dit<br />
aanvaar. Dis wat dit is.<br />
Albert: Dit was nog altyd so Prieska, nè?<br />
Mike: Dit is ʼn leefwyse wat al die jare so is. As ek jou moet antwoord op oor hoe het die<br />
mense verander, die blankes teenoor… hoeveel verdraagsaamheid het hulle<br />
aangeleer, dan moet ek vir jou sê die boeregemeenskap vind dit baie moeilik om te<br />
verander. Die breër kerkgemeenskap sal ek sê, die groepies wat saam kom, die<br />
vroueverenigings en daai tipe goed, reik uit. Hulle doen moeite.<br />
Albert: Het die feit dat die boerdery gemeenskap ’n bepaalde opset het, kom ons sê jy<br />
het die boer, die plaaseienaar, en jy het die werkers. So daar is altyd ’n werkgewerwerknemer<br />
verhouding, en dis gewoonlik tussen die verskillende rasse. Dit het nie<br />
verander nie.<br />
Mike: Geensins nie.<br />
Albert: Daar is natuurlik mense wat sê daar is ’n klomp witmense in Suid-Afrika wat leef<br />
nog leef asof dit voor 1994 is, asof niks verander het nie…<br />
Mike: Ek moet sê wat ek hier beleef het, soos ons net nou gepraat het… Die skemamense<br />
bring in ’n honderd mense op ’n slag. Hulle gaan nou stroop, of hulle gaan nou<br />
dit doen, of hulle gaan pluk dit, en dit is deeltydse werkers.<br />
Naomi: Maar hulle het kos op die tafel vanaand…
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p589<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
Mike: Ja, maar wag eers, wat ek wou sê: Die verhouding wat jy met so werker het, kan<br />
nie noodwendig wees soos wat jy het as jy twee of drie op die plaas het wat jy ken en<br />
wat jy al jare mee saamwerk nie. Dan kry jy hierdie klomp onbekendes hulle moet net<br />
’n job kom doen vir betaling. Nou, die boere voel oor die algemeen, as gevolg van die<br />
diefstal wil hulle nie ’n verhouding bou nie, want dan ken die ouens die plek en een van<br />
die dae het jy ’n probleem, ’n groter probleem. So hulle klou nog vas. Die feit dat jy sê<br />
daar is seker mense – ek sal nie net sê boere nie, ek sal sê sekere blankes – wat nog<br />
glad nie ’n tree vorentoe beweeg het van daardie jare af nie. Glad nie. En wat die redes<br />
daarvoor is, is uiteenlopend…<br />
Albert: Maar daar is ’n klomp sulkes?<br />
Mike: Daar is definitief. Jy kry die mense wat sê ek kan jou nie verdra nie, ek hou net<br />
nie van jou nie.<br />
Albert: Dit is vir my interessant. Dit lyk my daar is tog ’n klomp ouens is wat... witmense<br />
wat net nie aanbeweeg het nie. Op die een of ander manier probeer hulle nog hul lewe<br />
so inruim dat dit nog kan wees soos dit in die apartheidjare was.<br />
Mike: En dalk hoop dit gaan weer so word. Maar ek dink jy moet jou kop laat lees as jy<br />
so dink. Jy kan nooit weer teruggaan nie. Ons besef dit, maar daar is vanaand van die<br />
ouer garde wat sê kyk ek lewe al 60, 70 jaar so. So moenie van my verwag om die<br />
laaste vyf jaar van my lewe te verander nie. So ek dink ook dat die verandering gaan<br />
meer geslagsgebonde wees as wetgewing…<br />
Albert: Met ander woorde die volgende geslag gaan dit makliker vind en die gelag<br />
daarna nog makliker.<br />
Mike: Verseker. Ons seun speel rugby vir die dorpspan, en in die dorpspan is daar<br />
40% kleurlinge. Ek het al vir hom gevra, as julle nou na ’n wedstryd is so bymekaar<br />
kom, sit hulle nou eenkant? Dan sê hy nee, hulle is deel van ons. En mense wat hulle<br />
skeef aankyk moet met die span te doen kry.<br />
Albert: Want dit is daardie jongmense se leefwêreld. En as ons praat ook ons geslag,<br />
ons ouderdom?
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p590<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
Mike: Ons geslag vind dit dalk bietjie makliker as die geslag bo ons. Ons het met albei<br />
kante te doen gehad. Ons kan oordeel volgens wat ons ken en dit wat ons nou<br />
belewe…<br />
Naomi: Ek dink dit het tog te doen met die feit dat Mike, toe ons in Koffiefontein gebly<br />
het, het hy ’n swart ingenieur gehad wat sy prakties wou doen om sy ticket te kry. En<br />
hulle het by ons aan huis gekom, Ek meen dit was… soos ek en jy nou praat het ons<br />
gepraat. Ek het die gym aangebied in Koffiefontein en sy vrou was deel van ons gymklas.<br />
En sy het haar vriendinne ook saamgebring en ons het almal saam gegym.<br />
Albert: Het dit iets te make met blootstelling, dat ’n mens mekaar beter leer ken as jy<br />
meer aan mekaar bloot gestel word?<br />
Mike: In hierdie geval wat sy nou genoem het, moet ek vir jou sê het dit vir my baie<br />
meer te doen met… Daardie persone is bereid om ook hulle lewenspatroon en<br />
standaard te lig. In plaas van dat hulle net gebly het waar hulle is en kla oor alles, het<br />
hulle gekom en gesê ek kan ’n verskil maak. Ek kan my ticket kry. Ek kan ook ’n<br />
ingenieur word. Dan kry jy respek vir sulke mense. Maar wat die breër publiek dalk sien<br />
is die klomp wat net suip, en almal dan oor dieselfde kam skeer. Wat verkeerd is. Ek<br />
kan vandag vir jou sê daar is blankes mense wat ek nie graag mee wil assosieer nie.<br />
Vir watter rede ook al. Miskien omdat ek voel wat hulle sê en hoe hulle lewe, is nie<br />
dieselfde ding nie.<br />
Naomi: Maar nou moet nou vir jou sê Albert, met ’n tong in die kies. My bediende is<br />
siek en nou het ek iemand nodig om te kom werk, hier vir net een dag. Ek was by haar<br />
huis gewees en sy is nie daar nie, en langsaan is so opgeskote meisietjie en sy sê toe<br />
sy is 20 en sy soek werk. En ek vra toe of sy my kan kom help vir die dag. Dis nou ons<br />
seun se geslag. Vir hulle is dit niks snaaks om saam met… Die ou langs hom in die<br />
skoolbank gesit het, was dalk ’n blanke kind, maar in elk geval wat toe nou gebeur het<br />
hier by ons was vir ons twee skreeusnaaks en het ons nie geweet hoe om dit te<br />
hanteer nie. Dis my opinie, ek weet nie hoe het Mike gevoel op daardie stadium nie. Jy<br />
was ook maar ongemaklik. Die situasie het hom toe nou so afgespeel: Sy is toe nou<br />
klaar gewerk en dit is nou etenstyd en ek is besig om my kos in te skep. Ek sien toe sy<br />
het haar glas water gevat en kom sit toe nou hier en Mike het daar op die bank gelê en<br />
was nie bewus van haar wat hier sit nie. Hy sit toe en televisie kyk en sy kyk ook<br />
televisie. Ek roep haar toe en sê hier is haar kos, sy kan dit maar kom kry. En hy besef<br />
toe hierdie persoon wat hier opstaan, dis nie nou ek wat hier kom sit nie maar dit is nou
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p591<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
sy wat hier kom sit het. En hy kyk toe so om en sien hier staan sy op met die verbasing<br />
en gee toe vir haar die kos en vra toe waar moet sy nou sit en eet, want sy is toe bang<br />
vir die hond. Ek sê toe sy kan by daai tafel sit. Oudergewoonte sit ons voor die televisie<br />
en eet. Dit was nou die situasie waarin ons geplaas is. Maar dit was vir ons<br />
skreeusnaaks op die ou einde want ek sê toe vir hom ek het nie geweet hoe om dit te<br />
hanteer nie. Dit is vir ons vreemd. Dit is nie iemand wat ek ken nie. Sy het nou vir my<br />
gewerk in die huis, maar dit is nog daai werkgewer werknemer situasie. Dit was rêrig<br />
vreemde omstandighede. Ek het nog gevoel as werknemer kan sy nie hier saam met<br />
ons sit en eet nie. Wat sal dit nou aan my gedoen het? Sy kon maar. Dit was maar<br />
ongemaklik.<br />
Mike: Wat daaruit gekom het, is die feit dat ons sê dat ons geen probleem daarmee<br />
nie, maar as dit in jou huis gebeur weet jy vir ’n oomblik nie hoe om dit te hanteer nie,<br />
want jy is nie gewoond daaraan nie.<br />
Albert: Ek wil nou juis vra – en dis nou ’n ongemaklike vraag – is wit mense oor die<br />
algemeen rassisties? Is ons nog rassisties?<br />
Mike: Weet jy ek sal vreeslik graag die woord rassisme wil probeer ontleed in die sin<br />
van rassisme word baie keer gebruik in die konsep van ek haat jou. Baie blankes is<br />
groepsgebonde. Noem dit apartheid as jy wil. Baie blankes sal onder hulle vriende<br />
gemaklik kuier ensovoorts. Hulle het nie noodwendig anderkleur vriende nie. Hulle het<br />
nie Duitse vriende nie, hulle het nie Portugese vriende nie, hulle het nie Sotho vriende<br />
nie. Nou word jy gesien as jy wil nie saam met ander mense meng nie, maar dit het<br />
niks te doen met rassisme nie. Ons het mense geken wat vriende was, wat by ons aan<br />
huis gekom het, wat Sotho’s was en hulle was ons vriende. En vir my was dit nie… As<br />
ander mense vir my sou sê hoe kan jy dit toelaat dat hul by jou aan huis kom, dan sal<br />
ek... (opname onduidelik).<br />
Albert: As ’n mens kon definieer as rassisme is die sin van ek behandel iemand van ’n<br />
ander ras anders as wat ek iemand van my eie ras sou behandel. Dink julle dat wit<br />
mense nog so ’n manier van dink het dat ons sê alle swart mense is skelm, of wat se<br />
woord jy daar wil byvoeg.<br />
Mike: Nee die ou gesegde: As wit seun sien met ’n smart fiets dan het hy ’n ryk pa, as<br />
jy ’n swart seun met ’n mooi fiets sien dan sê jy hy is gesteel.
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p592<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
256<br />
Naomi: Dit is seker maar nog daar.<br />
Mike: My opinie is dat ’n groot gedeelte van mense nog so is. Ek dink regtig geen<br />
wetgewing sal dit verander nie. Mense sal moet op ’n emosionele en ’n status-basis<br />
kom, op ’n vlak kom in hul lewe wat die basiese behoeftes gevul is. Sodra die basiese<br />
behoeftes gevul is en jy kom op daardie vlak wat jy kan begin groei en daardie goeters.<br />
Dan groei mense maklik maar nou…<br />
Albert: So jy sê op die ou einde is dit nie so seer ras nie, maar baie meer met klas te<br />
make het, met vlakke in die samelewing.<br />
Mike: Ek sal dink dit albei kante toe werk. Wanneer ’n seker groep, rassegroep, nog<br />
besig is om te veg vir basiese behoeftes, het hy glad nog nie die idee om saam met<br />
blankes wat klaar op ’n middelklas is, saam te werk nie. En daarom sien die middelklas<br />
blanke… Dan kyk hy na hierdie klomp en sê weet julle is net hier op die aarde gesit om<br />
ons te beroof en te besteel. Tot daardie bevolkingsgroep hulle basiese behoefte begin<br />
kry het… Ek dink baie keer hierdie mense wat hier by my gebou het… dan bou hulle<br />
hier dan gaan hulle huis toe. Dan bly hulle in ’n sinkhuisie dan dink hulle daai man bou<br />
’n huis waar hierdie hele familie kan gaan in bly, want waaruit sien hy dit? Uit sy tekort<br />
aan basiese behoeftes. Dit het niks te doen met rassisme nie.<br />
Albert: Kom ons praat gou oor apartheid self. As julle nou moes terugdink aan die<br />
beleid wat ons tot 1994 toe gehad het, wat sou julle nou sê was die probleem met<br />
apartheid as daar ’n probleem met apartheid was.<br />
Naomi: Ek dink dit was die uitspel van die blank en nie-blank. Dit was sigbaar gemaak.<br />
Albert: Iemand het destyds in die groep gesê ons fout was dat ons dit op die wetboeke<br />
geplaas het. Dit was in elk geval daar; ons het net ’n wet daarvan gemaak en toe is<br />
almal ongelukkig daaroor.<br />
Mike: Ek dink dit is absoluut die waarheid. Ons het vanmôre daaroor gepraat dat ’n<br />
blanke man en ’n anderskleurige vrou mag nie saam voor in ’n bakkie gery het nie.<br />
Hoekom nie? Dit was wetgewing. Hoe prakties was dit uitvoerbaar en vir watter rede<br />
was die wet daar? Ek dink dit is totaal ridiculous, die wette wat gemaak was. Ons het<br />
daarmee saamgelewe en al kon ons die wette verander, want jy kon nie teen die wet<br />
optree nie. As jy byvoorbeeld gekom het en daar staan slegs blankes dan was dit vir
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p593<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
ons blankes baie lekker, want ons hoef nie te deal daarmee nie. Hoe totaal verkeerd<br />
was dit. Dit stem ons absoluut saam en die meerderheid blankes wat ek mee te doen<br />
gekry het, het gesê die wetgewing van daardie jare het ons totaal uitmekaar geskeur.<br />
Albert: Dink julle die kerk was met ander woorde reg toe hul in 1986 skuld bely het en<br />
gesê het apartheid is in sy wese verkeerd en daarom moet ons skuld daaroor bely?<br />
Mike: As jy sê die kerk was verkeer of die kerk was reg of om te sê ons is jammer, dan<br />
moet ek presies dieselfde sê, want ek moet vir jou ook by sê dat alhoewel ek gedink<br />
het… Ek het op die plaas groot geword met swart kinders en ons het gespeel en ons<br />
was pelle en alles, maar die wetgewing kon ek nie verander nie. Ek kon nie in die dorp<br />
in gaan en daar staan slegs blankes en ek vat swart mannetjie aan die hand en sê kom<br />
saam hier in nie, want hulle sou my en hom uitgegooi het. So alhoewel jy kon sê dit<br />
was verkeerd, kon jy nie veel daaraan doen totdat die wetgewing verander het nie. Ek<br />
kon dit nooit doen nie, ek kon nie met my swart vriende van skool dit doen nie…<br />
Albert: Wou wit mense dit doen?<br />
Mike: Jy het nie daaraan gedink nie, want die wet sê dan dit is so, die kerk sê dit is so.<br />
Naomi: En jy het grootgeword dis waar hy bly en dis waar jy bly. Dis waar jy mag in<br />
gaan en dis waar hy mag ingaan. Jy het daarmee grootgeword.<br />
Albert: Ons het nooit verder as dit gedink nie. Ek dink jy is heeltemal reg dat ons… Ons<br />
het so grootgeword en ons is in ’n sekere sin so oortuig daarvan dat dit die enigste<br />
manier is wat jy na hierdie ding kan kyk.<br />
Naomi: Ons was ge-box daaroor. Ons was in ’n boksie gesit.<br />
Mike: Ons was vertel van skape en beeste en bokke hoort nie bymekaar nie.<br />
Albert: Nou as die kerk nou sê ons bely dat apartheid verkeerd was. Dink julle die<br />
deursnee wit lidmaat stem daarmee saam? Of is dit iets wat lidmate sê: Ja, laat julle<br />
tog nou maar sê daar by die sinode. Ek hoef nie noodwendig saam te stem met wat<br />
julle sê nie.
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p594<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
Naomi: Ek dink dit gaan eintlik oor hartsoortuiging. Dit is ’n persoonlike ding wat jy in<br />
jou self moet uitklaar. En dit is waar die vertikale verhouding kom. As jy sê ek is ’n kind<br />
van God en ek is gehoorsaam aan die wette van God, maar – daai maar – ek ken my<br />
plek en hy moet sy plek ken. Dan het jy nog nie jou verhouding met God reggemaak<br />
nie, want God het ons nie geskape met die idee van jy moet kleur raaksien nie. Hy het<br />
ons almal dieselfde gemaak, want ons het almal… As jy daai vel weg vat dan het ons<br />
almal net in benige skelet. Ons sal weet dit is ’n man se skelet of ’n vrou se skelet,<br />
maar jy gaan nie weet was dit ’n wit man se skelet of ’n swart vrou se skelet nie. Ons<br />
almal lyk dieselfde.<br />
Mike: Ek wil ’n teenvraag vra. As ons almal nou glo dat die kerk verkeerd was en dat<br />
ons jammer is daaroor, hoekom is daar in ons kerk net blanke mense?<br />
Albert: Dit is nou my volgende vraag, Mike. Die kerk het nou gesê ons is oortuig dat<br />
apartheid verkeerd was en ons bely ons skuld daaraan en so aan. Maar nou is die<br />
vraag, hoe dink julle? Dink julle dat die kerk enigsins ’n bydra lewer om reg te maak<br />
wat al die jare verkeerd geloop het? Sien julle iets daarvan of sit die kerk – spesifiek<br />
nou die NG Kerk – maar net die patroon voort soos dit al die eeu was en ons volstaan<br />
daarby.<br />
Mike: Ons het gesê sorry, nou worry ons nie verder daaroor nie en gaan aan.<br />
Naomi: Ons het nou hier begin met ons Bybelskool en verlede jaar het ons die hele<br />
jaar gedoen en die VGK was deel daarvan gewees. Een persoon wat as ouderling in<br />
die VGK opgetree het, hy het dit so mooi gestel want ons het ook gepraat oor hierdie<br />
ding, van voel jy gemaklik om saam met hierdie klomp mense te sit. Voel ek as blanke<br />
gemaklik om saam met hulle hier te sit. Voel hulle gemaklik om saam met my hier te<br />
sit, weet jy wat was sy woorde aan ons? Hy sê toe as jy my nooi om by jou te kom eet<br />
dan gaan die atmosfeer totaal en al anders wees as wat jy my nooi om te kom praat<br />
oor wat in die Bybel staan. En dit het uit ’n kleurling se mond uit gekom en weet jy dit<br />
het eintlik vir ons wat daar betrokke was so ’n groot vraagteken verklaar. Kom eet by<br />
my is ’n totaal ander vlak van wat jy nou van my verwag as wanneer jy vir my sê kom<br />
na my toe maar ons gaan oor die Bybel praat. Nou sit ons op dieselfde vlak, maar as jy<br />
sê kom eet by my dan plaas jy my in ’n ongemaklike situasie.<br />
Albert: Ek wonder aan die anderkant of ons nie dalk ook makliker by die veilige goeters<br />
hou nie. Dit is makliker om saam met ’n klomp kleurlinge Bybelstudie te doen of ’n
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p595<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
Bybelskool by te woon en so aan. Om te praat oor iets wat ons deel, ons deel iets van<br />
buite onsself. Ons deel iets daar rondom die Bybel. Dit is iets heeltemal anders as om<br />
daai mense fisies in jou huis te nooi en te sê kom eet saam met my, of ons kuier<br />
vanaand saam.<br />
Mike: Nee, dit is absoluut so. Wat sy gesê het maak vir my absoluut sin, want nou moet<br />
ons ook besef… Ons moet ook nie vergeet dat vir die kerk, of die leiers van die kerk<br />
wat gesê het ons is jammer, ons sal dit nie weer doen nie. Om die gemeenskap te kry,<br />
om die gemeente te kry om te sê luister ons is jammer vir wat ons gedoen het. Sal ek<br />
jou sê die breë gemeenskap gaan sê maar ek het hulle nooit skade aangedoen nie. Ek<br />
was geforseer om dit te doen.<br />
Albert: So jy wil sê ’n groot groep van die lidmate identifiseer glad nie daarmee nie.<br />
Mike: Dit was ’n sinodebesluit en dit was deur die dominees besluit en die ander<br />
mense sê ag wel ek gee nie om as hy in die kerk kom sit, hier langs my nie. Dit is nie<br />
vir my ’n probleem nie. Maar nog steeds kom hulle nie. Nou gaan die lidmate hulle<br />
nooi?<br />
Naomi: Maar gaan ons na hulle kerk toe?<br />
Mike: Nou wil ek reeds net verder gaan om vir jou te sê ons sien dit in ’n kerkverband.<br />
Ons het nou gepraat van as jy my nooi om by jou te kom eet is dit ’n heel anders as jy<br />
my nooi om saam met jou te kom bid. Hoeveel reik ons uit? Wat sê julle dominees?<br />
Julle sien baie mense. Ons gemiddelde mens, ook na die blanke mens wat swaar kry<br />
in jou omgewing, hoeveel reik ons uit? Nou omdat die kerk gesê het ons is jammer<br />
verwag die meeste mense ons moet nou uitreik na die swartes. Ons reik nie eers uit na<br />
ons eie mense nie. Hoeveel vriende het ek gemaak vandat ek in Prieska is? Net die<br />
paartjies reg rondom my. Ons is nie mense wat op ’n groot maat vriende maak en<br />
almal nooi en dit nie, maar omdat die dominees gesê het ons is jammer moet ons nou<br />
meer uitreik. Dit maak nie vir my sin nie.<br />
Albert: Maar ons is gemaklik waar ons is.<br />
Mike: Moet ek nou daar na die swart woonbuurt gaan en gaan sê luister jy en jy en jy<br />
kom eet Saterdag by my ek gaan braaivleis hou. Maar ek doen dit nie met my bure in<br />
die straat nie. Ek gaan glad nie oor die ras nie.
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p596<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
Albert: Het dit op die ou end te make met die feit dat ons nog steeds in ’n baie groot<br />
mate in verskillende wêrelde beweeg? Hulle het ’n wêreld waarin hulle beweging en<br />
ons het ’n wêreld waarin ons beweeg en ons raakpunte is baie min. Is dit nie iets<br />
daarvan nie?<br />
Mike: Maar daai wat ons in ons eie lewe kies, is uit vrye keuse gedoen. Jy besluit wat<br />
jou vriendekring gaan wees. Ons het gelewe met ’n vriendekring wat swart mense<br />
ingesluit het. En ons het geen probleem daarmee gehad nie. Ek en hy het die lekkerste<br />
golf saam gespeel. Ek en my werkers op die plaas het amper elke middag op die pooltafel<br />
op my stoep op die plaas gespeel. Ons het die grootste kompetisies aan gehad<br />
terwyl hulle vrouens daar op die stoep gesit het en baie keer koeldrank gedrink het. Die<br />
werkskring en die vriendekring is uit vrye keuse gemaak en elke mens behoort dit te<br />
doen. Jy kan nie nou vir die mense sê die kerk het gesê ons is jammer ons moet nou<br />
uitreik na hulle toe nie. Ons kan help, ons kan finansieel help, ons kan geestelik help,<br />
as jy iemand kry wat swaar kry of jy kry iemand in die straat wat bedel en hy kry swaar<br />
dan kan jy uitreik na hom toe, maar om hulle in te sluit in jou gemeenskap is nie so<br />
maklik nie.<br />
Albert: Daar is nog twee goed waaroor ek wil vra. As ons sê goed witmense is in die ou<br />
bedeling bevoordeel… Ons het in die vorige groep baie gepraat oor die vraag het ons<br />
skuld en as ons skuld het op watter manier moet ons dit aanspreek nou in die nuwe<br />
Suid-Afrika? Hoe dink julle daaroor? Het wit mense skuld aan apartheid en indien wel<br />
hoe moet ons nou daarmee maak? Moeilike vraag. Nou kom goed soos regstellende<br />
aksie op die tafel…<br />
Mike: Ek en die meeste deursnee blanke mense sal vir jou sê, as hulle eerlik is, ek het<br />
nooit iemand teruggehou nie. Nooit teruggehou om te gaan studeer nie. Het wetgewing<br />
hulle teruggehou? Mag hulle na blanke skole toe gegaan het?<br />
Albert: Maar nou is die teenvraag daarop, as ek vir ’n oomblik duiwelsadvokaat mag<br />
speel: Ja, maar daar sal mense wees wat sal sê daar was wetgewing wat gesê het ek<br />
mag nie in ’n blanke skool skoolgaan nie. So jy het ’n voordeel gehad. Jy was in ’n<br />
beter skool as ek. Jy kon beter presteer. Jy kon universiteit toe gaan. My opleiding was<br />
van so ’n aard ek kon nie.
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p597<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
Mike: Dis wat ek nou eintlik na toe gaan. Was dit ons as gemiddelde mens wat hulle<br />
terug gehou het of was dit wetgewing.<br />
Albert: Ja, maar ons het gestem vir daardie ouens wat die wetgewing moes<br />
instandhou.<br />
Mike: Met ander woorde jy kan nie sê ek staan onskuldig van die hele besluit rondom<br />
die politiek nie, want ek het daardie mense in mag gehou. Met ander woorde jy kan<br />
nou omdraai en sê gedurende daardie tyd was daar derduisende mense wat<br />
professore geword het, swartes, ander kleuriges, wat dokters geword het, wat<br />
onmiddellik na die regering verander het… toe is daar skielik professore en mense wat<br />
dadelik in magsposisies sit. Hulle het die hele regering vervang met ministers en goed<br />
wat grade en dit gehad het. Hulle het nog steeds die geleenthede gehad om dit te<br />
doen. Wie het vir hulle gehelp om dit te doen? Dit is my vraag. Ek ken boere mense<br />
wat ’n hele gesin… Die vriend van my wat ons van praat, hy het drie broers en al drie<br />
van hulle het professies. Een is ’n minister vandag, ander een is ingenieur en ander<br />
een is hoof van veiligheid. ’n Groot pos. Daardie drie is gestuur om te gaan leer deur<br />
die boer. Die boer het hul gestuur. Dit is geïsoleerde gevalle. As jy as boer, of as jy as<br />
mens, kon nie die hele land help nie. Jy kon net die bietjie doen wat jy wil. Waaroor ons<br />
jammer oor behoort te wees, is nie dat ons nou vreeslik droog gemaak ons het, hulle<br />
nou afgeskeep en alles nie. Wat ons jammer behoort te wees oor is wanneer ons ’n<br />
regering ondersteun het wat volgens ons Christelike beginsels nie reg gemaak het nie.<br />
Dis moes ons gestop het.<br />
Naomi: Ek stem heeltemal saam. Jy was onder die keiser gewees en wat die keiser<br />
gesê het, moes jy doen. Dis wat die Bybel sê gee die keiser wat hom toekom. So<br />
wetgewing het vir ons ’n riglyn gegee. So wat sou jy as individu – wat nie indruk sal<br />
maak in ’n regeringsgebied of in ’n parlement nie – wat sou my stemmetjie kon maak<br />
as ek gesê maar ek stem nie saam nie. Daar was miljoene ander wat teen my sou<br />
gestem het.<br />
Albert: Hoekom? Was dit omdat dit vir hul voordelig was of omdat hulle nie verder<br />
gedink het daaroor nie? Hoekom het wit mense aangehou vir amper 50 jaar vir die<br />
Nasionale Party te stem?<br />
Mike: Want dit was lekker. Want jy hoef nie te geworry het oor daai kompetisie nie. En<br />
dit is hoe ek voel. Ons het die voordeel daaruit geskep. Net soos die nuwe regering
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p598<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
nou die voordeel vir hul swart nasie skep en die blankes word nou in dieselfde bootjie<br />
gedompel as die swartes destyds. So dis nie onrealistiese ding wat gebeur of ’n<br />
onwerklike ding nie. Dit gebeur nog steeds. Dit gebeur nou net omgekeerd.<br />
Naomi: Dis ’n realiteit.<br />
Albert: Die pad vorentoe. Hoe voorsien julle, hoe dink julle gaan dit gaan in Suid-Afrika<br />
vorentoe? Gaan dit beter gaan? Gaan dit moeiliker gaan? As ’n mens nou dink aan<br />
ouens soos die president wat sê bring my masjiengeweer en Julius Malema wat sê ons<br />
wil die grond hê en sulke goed. En al die ander goed wat in die land gebeur. Hoe dink<br />
julle oor die pad vorentoe?<br />
Naomi: Dit is wat ek en Mike gisteraand gepraat het, want ons dink aan jou wat kom en<br />
ek sê toe vir hom vir my het die feit dat in 1994 ’n swart regering ingekom het, het my<br />
as persoon nog nie geraak nie. Want my lewe gaan nog steeds aan. Ja, ek sien raak<br />
dat soos die universiteite meer nie-blankes, of swart mense word toegelaat op<br />
universiteite. En jy hoor oor radio – dit is nou weer Afrikaanse radio – wat sê maar daar<br />
is diskriminasie teenoor jou opgeleide persoon wat dan nou blank is teenoor jou nieblanke<br />
wat dan nou nie opleiding het nie en dan wel die pos kry. So ja daardie<br />
regstellende aksies is daar, maar vir my persoonlik het dit nog enigsins my lewe geraak<br />
nie. Nee nou jok ek. Dit het my lewe geraak. In 2003 toe ons weg is uit Welkom uit, en<br />
dit was ook grotendeels deel van ons beplanning gewees, het klinieke geïntegreerd<br />
geraak. Nie swart en wit integrasie nie, dit was al klaar daar gewees, dat daar blankes<br />
en nie-blankes dieselfde klinieke kon bywoon. Maar ek het gevoel die werk wat ek en<br />
my swart kollega gedoen het, was besig in die afgrond te gaan en dit was om die<br />
gemeenskap van psigiatriese pasiënte op ’n pad te gekry het waar hulle kon cope en<br />
hulle normaal kon aangaan in die samelewing. En met die integrasie daarvan, by die<br />
klinieke waar eintlik verskillende dissiplines – jou moeder en kind, jou gesinsbeplanning,<br />
jou psigiatriese pasiënt, jou algemene siek pasiënt – almal dieselfde kliniek<br />
bygewoon het. Dit is wat my dwars in die krop gesteek het. Dit was toe nou die swart<br />
regering wat daardie besluit geneem het. Ek is nie weg omdat dit ’n swart regering is of<br />
dat ek ’n swart werkgewer gekry het nie. Dit het gegaan oor die integrasie, die<br />
wetgewing wat veroorsaak het dat ek gesien het dat my werk ten gronde gaan.<br />
Mike: My toekoms visie is dié van ’n draadsitter. Maar dit hang absoluut af watter<br />
rigting die regering gaan op ’n geloofsplan. Geen regering wat anti Christus is sal kan<br />
regeer en almal baat vind daaronder nie.
Bylaag 10: Opvolggesprek met Mike en Naomi<br />
p599<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
Albert: Maar Zuma is dan ’n pastoor by een of ander kerk.<br />
Mike: Ja dit is weer een van if I can not believe what you do, how can I believe what<br />
you say. Daardie gesegde. My vrese is net een ding: Die geslagte gaan dit verander.<br />
Wanneer die jong blanke geslag ontneem word van werklik groei en die meeste van<br />
hulle se werkloos… Ons seun gaan nou Australië toe omdat hy nie werk kan kry in<br />
Suid-Afrika in dit wat hy wil doen nie. En die mense ons soek vir Maart-maand vyftig<br />
jong seuns wat uit die landbouskool uit kom. En hulle moet nou Australië toe gaan want<br />
hulle kry nie werk hier nie. Wat ek nou vir jou wil sê is dit: wanneer die geslagte daar<br />
kom dat hulle verbind moet wees en hulle het nie hierdie blanke outjies saam met hulle<br />
gevat nie, dan gaan die skill vlak, blanke skill vlak gaan uitsterwe en dan gaan nie ’n<br />
blanke opvolggroep wees nie, want hulle het almal pad gevat. En dit is die vrees. Ek sê<br />
nie Zuma moet my vandag oppas of vir my sorg nie. Ek het my lewe lank vir myself<br />
gesorg. Hulle moet vir die jeug van hierdie land, beide swart en wit, sorg dat hulle<br />
saam kan opgaan. Want nou die dag het ’n swart mannetjie vir my gesê daar waar ek<br />
gewerk het: Ek gaan die enigste een wees wat die baas se job gaan kry. En dan gaan<br />
ek van die wit outjies wat my so rondneuk, onslae raak. So wat sê jy? Hy raak van die<br />
ouens op dieselfde vlak ontslae en hulle kom in. En dis my vrees. My vrees is glad nie<br />
oor die politiek nie, maar hoe gaan die mense die jeug hanteer dwarsdeur die lewe.<br />
Albert: Ek dink ons moet net daar stop. Baie dankie.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p600<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
Albert: Ek wil net hê ons moet maar weer oor dieselfde goed praat as wat ons destyds<br />
oor gepraat het. Kom ek sê dit so voor ons nou in detail begin. Ek wil graag net in die<br />
begin vra wat nou anders is, wat het sedertdien gebeur? Hoe het julle lewe geloop?<br />
Watter draaie het julle geloop? Watter ervarings het julle byvoorbeeld gehad?<br />
Blootstelling aan swart mense, bruin mense en so aan. Dan die vraag hoe beleef julle<br />
julself en ander Wit Afrikaanse Christene? Ek praat dwarsdeur die proefskrif van WAC<br />
(Wit Afrikaanse Christene). Dit is nou maar die teikengroep. Hoe beleef julle wit<br />
Afrikaanse Christene? Is hulle meer rassisties, minder rassisties? Dit gaan rondom die<br />
vraag oor rasisme. Dan, daar is mense wat se daar is ouens wat so leef asof dit nog<br />
voor 1994 is. Ons gaan daaroor iets sê. Dan gaan ek vir julle die vraag weer vra; as<br />
julle nou terugkyk na 1994, wat dink julle nou as julle nou moet sê wat was fout met<br />
apartheid as daar iets fout was met apartheid. Hoe sou julle dit definieer? Dan gaan<br />
ons praat oor die pad vorentoe: Hoe dink julle daaroor? Ons moet praat oor die<br />
toekoms, die rol van die kerk. Apartheid is op ʼn stadium deur die NG Kerk ondersteun.<br />
En later het hulle gesê, nee dit is verkeerd. Toe het hulle gesê maar apartheid is in sy<br />
wese verkeerd. Skuldbelydenis van die kerk se kant af. Stem julle saam, dink julle die<br />
kerk was reg om dit te doen? Aanvaar lidmate dit? Dink lidmate ook so? Wat ek<br />
oorgeslaan het, ons moet eers praat oor skuld. In die groep is daar destyds gesê ons<br />
het skuld aan apartheid en daarom moet daar bepaalde regstelling kom. Ons praat oor<br />
regstellende aksie en daai tipe van goeters. So ʼn halfuur, miskien ʼn bietjie meer,<br />
veertig minute as dit moet. Maar dis dit. Kom ons kyk net gou wat het sedert 1998<br />
gebeur, want dit is die jaar toe ons die eerste groepsgesprekke gehad het. Wat het<br />
sedertdien in julle lewens gebeur wat dalk belangrik is.<br />
Johan: Dit is soveel jare terug, dit is veertien jaar terug.<br />
Albert: Het dinge verander in terme van julle werk? So julle het nog al twee nog min of<br />
meer dieselfde werk.<br />
Johan: Ja ek doen nog dieselfde werk. Daar het jy ʼn baie geleidelike verandering begin<br />
sien as ons van die rasse-ding praat. In die eerste plek het ons baie meer kontak<br />
gehad, ons wat wit is, met die swartes. Dit is nie meer daai skeiding van kantore<br />
byvoorbeeld, daai tipe van ding nie. Dit het vinnig verander in saam werk, saam toilette<br />
deel, jy weet. Dit was iets twintig jaar terug, wat jy nie eens aan gedink het om
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p601<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
dieselfde toilet te gebruik nie. Ja daar het baie dinge verander wat dit aanbetref. Seker<br />
maar ons wat moet aanpas by die storie.<br />
Albert: Maar klink my nie dit is altyd maklik nie, dié aanpas.<br />
Johan: Die probleem is wat dit nog altyd was met rassisme, ons is gewoond, ons<br />
geslag of ons ouderdom, was gewoond aan ʼn leefwyse wat vir jou dié leefwyse was. Jy<br />
het nie daaroor gedink nie, dit is hoe dit was. En ons moes ʼn doelbewuste verandering<br />
maak, nou het jy iets om mee te vergelyk, met in die verlede. Terwyl die nuwe geslag<br />
wat nou deurkom, ek meen, dit is weer... hopelik sal hulle dit makliker kan doen. Dit is<br />
al wat hulle ken. So ja, dit was nie vir ons maklik nie. Ek dink as ʼn ou vir my sê dit is vir<br />
hom maklik om ʼn baby boomer te wees in Suid-Afrika, dan het hy ʼn lekker lewe gehad.<br />
Maar dit was nie alles negatief nie. Ek sê ook nie alles is negatief nie. Dit was net van<br />
dag tot dag partykeer moeilik om alles te aanvaar en daarmee saam te leef.<br />
Albert: Dit was groot aanpassing.<br />
Johan: Baie groot aanpassing.<br />
Albert: Karin jy?<br />
Karin: Wel van 1998 ja ek dink daar was ʼn redelike veranderinge gewees wat my<br />
persoonlike lewe aanbetref op daardie stadium. Want natuurlik het dit so gebeur met<br />
my maatskaplike loopbaan het ek van die begin af het ek saam met swartes gewerk.<br />
En dit was omdat my pa somtyds die inspekteur was wat van die klinieke hanteer het in<br />
die swart gemeenskappe, was dit nie rêrig vir my vreemd gewees nie. Ek was al in die<br />
sewentiger jare meer in die moeilikheid as uit die moeilikheid uit en omdat ek gevra het<br />
vir water en daardie tipe van goed. So, ek was semi-permanent in die moeilikheid en<br />
ek het partykeer die bestuur lelik in die verleentheid gehad. Daardie tyd was ek by<br />
Kindersorg en ek het sommer ʼn kleurlingvrou laat koöpteer op die vergadering en<br />
eintlik was dit toe nog nie in hulle regulasies, dat dit mag gebeur nie. Maar vir my was<br />
dit die mens gewees, en die behoefte van die mens, wat ek raak gesien het daai tyd.<br />
En dit is hoe my pa ook maar gewerk het alhoewel my pa ook maar baie vir aparte<br />
ontwikkeling was. Ek dink toe ons begin het met hierdie storie was ek in ʼn baie kwaad<br />
fase gewees.<br />
Albert: Waaroor?
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p602<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
Karin: Ek het regtig gevoel, waar ek gewerk het met die gestremdes en waar ek<br />
merendeels met die swartes gewerk het, en waar hulle selfs vir my ʼn toekenning gegee<br />
het en my ʼn swart naam toegedig het en alles. Later het hulle opruiend geraak by die<br />
werkswinkels omdat hulle nie ʼn salaris verdien nie alhoewel hulle almal<br />
ongeskiktheidstoelaag gekry het, en ek gevoel hulle is verskriklike ondankbare mense.<br />
Want ek meen, ons het die span wat ons daar gewerk het, was so ʼn committed<br />
gewees. Ons het tot in die oggende toe gewerk, self spyseniering gedoen om salarisse<br />
te betaal en voorsiening te maak, want ek meen al daardie fasiliteite is opgerig uit<br />
fondswerwing uit. Dit is nie geld wat die staat vir ons gegee het nie. Ons het sewe jaar<br />
gewag vir die staat vir ʼn subsidie. En dit was eintlik vir my – en dit was net nadat ek my<br />
vrywillige aflegging aanvaar het sonder ʼn pakket – dit het net vir my gevoel hierdie<br />
mense vir wie jy altyd moeite gedoen het, het vir jou aan die hakskeen gebyt. Maar al<br />
die jare van maatskaplike werk was dit seker die wil van die Here gewees dat ek daar<br />
so moet wees, land ek in die swart en die bruin gemeenskap en dit is waar ek werk in<br />
die gemeenskap. Ek wou nooit weer in my hele lewe maatskaplike werk doen nie. Ek<br />
was rêrig klaar ek wou ʼn besigheid begin en ek wou aangaan want as ek kan geld<br />
inbring vir welsyn kan ek so geld vir myself ook inbring en so het die here my ʼn bietjie<br />
aarde toe gebring en vir my gewys dit is my calling hierdie. Jy sal maar moet terug<br />
gaan en jy sal maar daar gaan werk vir daai peanuts wat jy daar kry. Jou deel is om ʼn<br />
bydrae te maak tot die mense. 99,9% van die mense beleef ek as verskriklik respekvol.<br />
Ek beleef hulle as hulle kyk op na my. Baie van hulle noem my ook ma. Ek het<br />
geweldig baie van die swart en bruin gemeenskappe geleer. Johan kan ook sê, hier is<br />
ʼn swart meisie wat gereeld vir my inspirerende sms’e stuur, want sy weet hoe moeilik<br />
is ons werk. En dit is vir my wonderlik om die groei te sien. Maar ongelukkig is daar<br />
nog ʼn groot persentasie van ons blanke Christenmense wat praat van hulle en af praat<br />
op en nie elke individu se talente raak sien nie. Partykeer raak ek ook self kwaad vir<br />
party van hulle en dan is daar swart mense wat presies dieselfde is. Ek het hierdie jaar<br />
vir die eerste keer vir die afgelope 26 jaar wat ek in die Goudveld is, het dit beleef,<br />
rassisme teen my beleef met swart mense wat ek probeer help het deur ʼn publieke<br />
beampte. En dit is vir my baie sleg en ons is besig om dit aan te spreek.<br />
Albert: Ja dit is nogal sleg. Kan ek gou terug gaan na iets wat jy gesê het oor jou pa as<br />
gesondheidsinspekteur. Sê vir my of ek reg is, ek het die idée hy het en die mense van<br />
sy geslag het vir swart mense goeters gedoen half in die sin van ons help julle want<br />
ons weet wat reg is en wat goed is vir julle. Half ʼn stukkie paternalisme. Nie
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p603<br />
108<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
noodwendig in ʼn negatiewe sin nie, in die sin van ons is aangestel om vir die swart<br />
mense ook op te hef en so aan. Iets daarvan.<br />
Karin: Ek was bietjie klein in daardie tyd om dit so te kan verstaan, maar ek meen my<br />
pa en die swart suster wat saam met my pa gewerk het, het saam met my pa in die<br />
kantoor gesit en tee drink. Dit was vir my niks snaaks nie. So ek weet nie hoe nie my<br />
pa was baie betrokke by die sub-ekonomiese behuising vir die swartes en hy was baie<br />
gesteld daarop dat dit nie minderwaardig moet wees nie, maar dat dit goed gebou<br />
moet wees. Maar ek dink hy het ook die behoefte raak gesien van skole en so aan,<br />
want baie van die goeters het die raad dat hy die planne trek en dit deurgee vir die<br />
raad vir goedkeuring vir die bou daarvan in die verskillende gemeenskappe. So nee,<br />
wat dit aanbetref weet ek nie heeltemal so nie.<br />
Johan: Maar ek wat haar pa nou ken, ek meen ons moet nou onthou weer hy is jou<br />
lekker geharde nasionalis gewees wat die beleid uitgevoer het. En die beleid was na<br />
die beste van sy vermoë aparte geriewe. Hy het geglo daaraan en omdat hy so ʼn<br />
perfeksionis is om vir hulle die beste te gee, maar apart. So hy het die beleid uitgevoer.<br />
Albert: Hoekom ek vra, ek kry soms die idée by van die swart mense is daar nog iets<br />
van daai gesindheid van ons die wit mense sal vir ons die beste doen. Daarom ʼn groot<br />
afhanklikheid van wat die wit mense vir ons gaan doen partykeer. Miskien is dit nie oral<br />
so nie maar miskien, ek vra maar net.<br />
Karin: Eintlik is dit sweet. Hulle het daai nederigheid en daai minderwaardigheid. Dit is<br />
hoekom ek daardie program geskrywe het ook om vir hulle te laat weet julle is<br />
koningskinders. Nou is dit vir my te sweet ek vra altyd of kan julle my hare tel want God<br />
weet as daar een haar van jou kop afval. So kan julle my hare tel? En toe nou die dag<br />
is daar ʼn seuntjie in my kantoor en ek sê toe tel ʼn bietjie my hare dat ek sien. En hy vat<br />
so en vryf so aan my hare en gaan sit en hy smile so. Ek sê jy het gevoel hoe voel my<br />
hare, jy wou weet hoe voel gladde hare nè en hy sê ja. Maar ja dit is sweet. Daar is ʼn<br />
sekere minderwaardigheidsgevoel by sommige van hulle. By party is daar meer ʼn<br />
arrogante van ek sal jou wys gevoel. Maar die meeste mense soos ek kan sê 99,99%<br />
is baie respekvol en ek probeer om elke mens menswaardig te laat voel en ek dink dit<br />
kom deur.<br />
Albert: As ons net die rolle omdraai en vra is jy nou sê daar is van die swart mense wat<br />
nog steeds half minderwaardig voel en so aan. Is die ander kant van die munt ook
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p604<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
waar? Hoe beleef julle wit Afrikaanse Christene, wit mense in die algemeen? Dink julle<br />
ons is daar is ʼn klomp rassisme onder ons? Of selfs meer as rassisme, ʼn<br />
meerderwaardigheid.<br />
Karin: Ja baie.<br />
Johan: Ek dink dit hang meer van die ouderdomsgroep af of dit meer of minder is.<br />
Albert: Dink jy ons oueres is dalk meer? Is ons dalk nog meer rassisties nog op hierdie<br />
stadium?<br />
Johan: Ja, maar nie die krenkende soort rassisme nie. Ek dink ons wil graag nog die<br />
ou dae hê soos dit was, sonder om seer te maak of sulke goeters. Ons is rassisties<br />
want dit is hoe ons is. Maar net die woord rassisme het ʼn eindelik negatiewe<br />
konnotasies. Maar as ek nou vat my kinders wat nou op universiteit is saam met die<br />
swart mense. Vir hulle is dit net nog ʼn mens. Hulle sal mekaar spot en sleg sê oor<br />
swart en wit sonder om rassisties te wees. Hulle sien die verskille in mekaar raak<br />
sonder om rassisties te wees daaroor. Hopelik sal dit beteken dat dit goed sal wees<br />
vorentoe dat niemand meer so sensitief sal weer oor ʼn grappie dalk of oor verskille nie.<br />
Albert: Maar die ouer geslag is dalk nog nie daar nie.<br />
Johan: Nee ons is nog nie daar nie. Ek glo nie ons gaan wees nie.<br />
Karin: Wat ek voel is die skeidslyne wat daar nog is. Daar is nie begrip vir mekaar meer<br />
nie. En daar is geweldig baie mites. Daar is verskriklik baie mites. Soos ek wat van<br />
kleins af blootgestel is en so was ek was in die begin vrek bang om in ʼn swart<br />
gemeenskap alleen in te gaan wat vreemd is, want ek meen ek was gewoond het om<br />
saam met my pa in te ry. Hulle het my uitgenooi om babaskoue te kom beoordeel.<br />
Maar ek was tuis daar, maar toe ek in Zululand, in Natal, is en ek moet in die swart<br />
gemeenskap toe... Daai hartklop en veral hier na 1994 was ek bang om in te gaan<br />
totdat ek weer later aan rustig geraak het en hulle my leer ken het. Maar ek dink die<br />
probleem van wit mense is, en dit het ʼn tannie van Welkom-gemeente vir my so mooi<br />
saamgevat. Hulle gaan nou Bybels vir swartes en bruines gee en ek moet nou hierdie<br />
dag vir hulle reël. Hulle gaan nou gee en hulle gaan hulle nou bietjie iets leer. En toe<br />
ons daar kom, op die einde het daai tannie afgesluit deur te sê sy het gekom om vir<br />
hulle iets te leer en vandag het sy die meeste geleer wat sy nog in ʼn lang tyd in haar
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p605<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
lewe geleer het. En sy wil net vir hulle sê baie dankie. Ons het saam ge-koek en getee.<br />
Ek het begin dat elkeen ietsie van hulleself en hulle gesinne en hulle families en<br />
hulle agtergrond vertel. So het almal vertel, dit het twee ure gevat en toe het ons gekoek<br />
en ge-tee. En toe het ons nou begin by volksliedjies. Dan sing hulle nou<br />
byvoorbeeld Sarie Marais, die blankes soos wat hulle dit sing en dan sing die kleurlinge<br />
dit met hulle eie woorde soos wat hulle dit sing. En op die einde van die tyd het hulle<br />
gelangarm met Sarie Marais. Die een klomp wat nie kan langarm nie het gesing en die<br />
ander het gelangarm. En dit was vir my ʼn fantastiese positiewe belewenis. Die Bybels<br />
is ook gegee. Maar die tannie wat voor sit het, het gely aan kanker. Hulle het haar by<br />
haar huis besoek tot die dag van haar dood. Hulle was almal by die kerk die dag van<br />
haar begrafnis.<br />
Albert: Is dit nie deel van ons probleem dat ons mekaar net totaal en al nie ken nie. Dat<br />
ons so in twee wêrelde geleef het dat ons... Ons weet nie hoe hulle leefwêreld is nie en<br />
hulle weet dalk ʼn bietjie meer, maar ook nie regtig wat in ons wêreld aangaan nie.<br />
Karin: Ja dit is so hulle weet nie wat in ons wêreld aangaan nie.<br />
Albert: En ons nog meer dink ek amper.<br />
Karin: Hulle voel ons het alles maklik gehad wat onwaar is. Ekskuus ek praat te veel en<br />
weet nie of jy saamstem of nie. Dit is van uit my maatskaplike perspektief en dit is al<br />
wat ek te sê het. So tot op datum toe.<br />
Albert: Is mense nou meer rassisties as wat ons voor 1994 was?<br />
Johan: Ja, jy weet ek hou ook nie van daai woord rassisties nie. Ek dink ons is meer ja,<br />
wat sal ek nou sê, ons is minder krenkend daaroor, ons maak minder seer daaroor.<br />
maar met dit wat gebeur het in Suid-Afrika... Ons wit mense dink ek het nie na 1994,<br />
nou weer ons geslag, ons gee dit ʼn go, ons probeer. Ons het nie ʼn keuse nie. Ons<br />
gaan kyk om saam te werk. Dié wat nie oorsee is nie. Ons kyk of ons nie ʼn sukses<br />
daarvan kan maak nie. Maar soos dit nou aangegaan, met die korrupsie met die<br />
negatiewe dinge wat ontstaan het, dink ek dis asof ons nou begin wonder maar<br />
hoekom was ek blind om nou.... Maar ek wil dit nie as rassisme beskou nie dit is net<br />
dat ons het nou ʼn twyfel...
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p606<br />
218<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
Albert: Moet ons die vraag anders vra: Is ons meer kleurbewus? Kom ons weg daarvan<br />
om deur ʼn wit-swart bril na die wêreld te kyk?<br />
Johan: Ek dink dit is so. Ons wit mense leef baie meer na binne nou. Ons trek weer<br />
laer. Dit is so.<br />
Albert: Ervaar julle dat dit meer so is as wat dit op ʼn stadium was?<br />
Johan: Ek dink so.<br />
Albert: Dink jy ons was na 1994 dalk meer optimisties, meer oop, dat ons nou<br />
steselmatig weer begin toemaak.<br />
Johan: Mens kry die idée. Weereens het dit seker met getalle-oorwig te doen. Ons sien<br />
ons word al hoe minder en die ander word al hoe meer. So om ons kultuur eie te<br />
bewaar, en ja, ʼn mens kry die gevoel dat ons weer besig is om laer te trek.<br />
Karin: Weet jy, ek voel uitgelewer. Ek voel uitgelewer. Nou val dit so dat ek op ʼn<br />
publieke plek al my besonderhede gaan voltooi wat dit vir julle moontlik maak dat hulle<br />
kan op-link met my hele familie se persoonlike besonderhede, nè? En daar gebeur<br />
daar is iets soos fraud met hom in die Kaap, jy verstaan. En dan wonder ek nou, en<br />
raak ek agterdogtig. Soos hy sê, ek raak paranoïes.<br />
Albert: Wantrou jy die mense?<br />
Karin: Ek begin mense wantrou vanweë die geweldig baie bedrog. Van mense wat in<br />
vertrouensposisies is.<br />
Albert: Die vraag wat ek wou vra, wat maak ons van hier af vorentoe. Daar is altyd die<br />
worse case scenario ons word Zimbabwe nommer twee, of die ander kant wat sê ons<br />
maak hierdie land iets wat laat werk. Wat is nodig van ons kant af, van wit mense se<br />
kant af, om die ding te laat werk. En dit is regtig my laaste vraag.<br />
Johan: In die eerste plek dink ek ons geslag is amper verby. Ons tipe denke is nou<br />
amper verby en ek hoop dit het nie te veel afgevryf op die op die toekomstige geslag<br />
nie, want hulle moet dit laat werk. Ek dink ook hulle uitkyk is seker heeltemal anderste<br />
soos ons s’n was, soos die ekonomie, want hulle weet ook jy moet meer entrepreneurs
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p607<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
wees want hy gaan nie ʼn werk kry by die staat nie. Ek is maar net hoopvol dat die<br />
nuwe geslag, wit kinders en swart kinders gaan mekaar vind, kan saamwerk en dat ons<br />
nie soos die res van Afrika gaan word nie. Maar as persoon is ek maar bang daarvoor.<br />
Ek sê weer Afrika leer vir ons ʼn ander les. Maar ʼn mens kan net hoop en bid dit is nie<br />
in ons hande nie.<br />
Karin: Dit is nie meer in ons hande nie.<br />
Albert: Jy sê ʼn interessante ding, is ons verplaasde Europeërs? Of is ons mense van<br />
Afrika?<br />
Johan: Ons is verplaasde Europeërs maar ons het soveel te bied vir Afrika sonder om<br />
te wil hê Afrika moet Europees raak. Ek meen, wat is ons? Ons, ek en jy is van Afrika.<br />
Ek was nog nooit in Europa nie.<br />
Albert: Maar dit is my vraag Johan, of ons rêrig van Afrika is en of ons denke nie so<br />
ongelooflik Europees-gesentreerd of Westers-gesentreerd is nie. Vat ʼn eenvoudig ding<br />
Afrikatyd, wat ʼn baie flexible ding is. Ons natuurlike aanvoeling is iets anders terwyl die<br />
mense in Afrika vir jou sal sê maar ontspan. Waaroor stres jy so? As dit nie vandag<br />
gedoen word nie, doen ons dit môre. En ons kan ʼn klomp ander voorbeelde doen. My<br />
vraag is of ons regtig... pas ons in in Afrika? Of het ons vir ons ʼn Europese enklawe<br />
hier in die suidpunt van Afrika gevestig en ons is so gemaklik daarin dat dit vir ons<br />
amper onmoontlik raak om daar uit te beweeg en te sê ons is rêrig mense van Afrika.<br />
Johan: Nou wat is mense van Afrika? Ek meen nou gaan dit oor definisie. Hulle<br />
aanvaar dan sekere goed van die Weste, soos Johnny Walker whiskey, wat hulle op<br />
Mangaung se party gedink het. Hulle drink niks anders as dit nie. Sulke goeters. Ek<br />
voel net hoekom kan ons nie die goeie van al twee die kante deel en dalk iets nuuts<br />
maak nie? En dit is wat ek sê ek hoop dat die toekomstige geslagte sal wel iets kan<br />
maak van die beste van al twee kulture. Ja op hierdie stadium lyk dit seker of ons<br />
vasklou op die Europese. Maar ons het tog goeie eienskappe ook wat ons kan bied vir<br />
die wêreld en ek sal dit graag wil sien in Afrika dat hulle darem... Hulle sien dit in. Dit is<br />
ʼn kwessie van Afrika wil dit nie erken op hierdie stadium nie.<br />
Albert: Karin?
Bylaag 11: Opvolggesprek met Johan en Karin<br />
p608<br />
291<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
Karin: Weet jy, op hierdie stadium dink ek ons blankes het ʼn groot rol te speel in Afrika.<br />
En ek dink ons speel dit. Van ons. Van ons speel dit. Maar ek dink... Ek gaan nou iets<br />
baie omstrede sê. Ek dink die mense van Suider-Afrika, ons swart mense en ons<br />
blankes, is geweldig bederf.<br />
Albert: Bederf? Hoekom sê jy so?<br />
Karin: My niggie se dogter gee skool in Zambië, sy hou skool in Zambië. Sy sê die<br />
skool is ʼn fees. Almal wil graag leer. Almal wil graag skoolgaan. Almal wil graag alles,<br />
maar dit is na daai swaar tydperk toe die kolonialiste daar uitgetrek het. Sy het<br />
byvoorbeeld gesê die geboue wat daar was... Soos die ou gesit en boek gelees het en<br />
sy brilletjie daar gelos het, so het dit daar bly lê. En so het hulle uitgetrek. Alles staan<br />
net so. Sy sê dit is een vet fees. Maar sy doen onsettend werk en sy hou skool daar.<br />
Die ouens word in Worcester opgelei, slegs in Worcester, en hulle word gekeur voordat<br />
hulle mag gaan. En dit is God eerste en die mens tweede. So met ander woorde jy<br />
moet die Here jou God liefhê met alles wat jy het en jou naaste soos jouself. Met daai<br />
houding gaan hulle daar in en hulle is besig om met rasse skrede daar te vorder. Baie<br />
van ons mense hier het nog nie ingeskop nie. Baie het ingeskop. Baie besef. Baie het<br />
nog nie. Baie is dankbaar. Baie is baie ondankbaar, so dit is baie moeilik. Maar vir ons<br />
om te gaan terug sit en te sê wel dit is anyway ʼn Zimbabwe wat nou oppad is, so stop<br />
alles. Dit is nie God se opdrag vir ons nie. God se opdrag vir ons is, hou aan Ek is in<br />
beheer en dit is wat ons almal moet doen.<br />
Albert: Jy praat nou van ons tyd is nou amper verby hierso, maar ons het nog so<br />
veertig jaar om te gaan hierso, dit is nog lank. Hierdie ding beter werk.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p609<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Hanlie: My gedagtes is nog nie geformuleer nie.<br />
Albert: Ja, ons praat totdat dit geformuleer is.<br />
Hanlie: Maar ek het gewonder hoe jy voel oor die kerk se verandering in dié tyd. Want<br />
jy behoort nou beter as ek te weet wat het nou alles op sinodale vlak en by mense<br />
gebeur, of nie gebeur nie.<br />
Albert: Dit is een van die temas waaroor ek nou juis wil skryf. Kyk dit gaan nou maar<br />
oor die gewone goeters, rassisme hoe dit nou lyk. Weer die vraag oor apartheid, as jy<br />
nou terug dink, nog veertien jaar verder, en jy nou terug dink wat dink jy daarvan?<br />
Skuld en daarmee regstellende aksie en so meer. Maar die hele ding gaan op die ou<br />
end oor versoening tussen rasse. Ek dink dit is maar ons krisis. En die rol wat die kerk<br />
daarin speel of nie speel nie. Nou spot ek dalk oor wat die kerk nie doen nie, maar my<br />
aanvoeling is baie keer in die kerk, ons is nog waar ons al die jare was. Bitter min het<br />
nog verander by ons. Ek weet jy het netnou van die kerk gepraat. Waar gaan jy<br />
deesdae kerk?<br />
Hanlie: Ek is kort na, of ek was al... Was ek toe nog by jou in die kerk, of was ek al<br />
weg?<br />
Albert: Nee jy was al weg.<br />
Hanlie: Want ek wil sê ek is baie... of ek wil sê ek is min of meer daai tyd al na dominee<br />
A se kerk toe en ek was darem nog al die tyd daar.<br />
Albert: Hoe werk dinge daar wat ras aanbetref?<br />
Hanlie: Weet jy wat vir my wonderlik was, in die begin, hulle was mos daar in ʼn<br />
winkelsentrum en toe het ons drie eredienste op ʼn oggend gehad en ek het per toeval<br />
die swart reverent M geken, want hy was op die beheerraad by [die skool] en dan het<br />
ons ʼn Engelse diens gehad, ʼn Afrikaanse diens en ʼn Sotho diens. Al drie so na<br />
mekaar, maar nie op dieselfde tyd nie. En die Bybelstudie het daar nogal heelwat van<br />
die swart vrouens – dit was gewoonlik Woensdae oggende – het heelwat van die swart<br />
vrouens bygewoon. Die Bybelstudie vir die vrouens wat ek, toe ek nou ophou werk,
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p610<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
kon gaan doen het. Ek het nou nog nooit iemand daarmee gekonfronteer nie, maar die<br />
Sotho-diens het volgens my toe verdwyn. Dit bestaan nie meer nie. En nou is daar net<br />
twee dienste, ʼn Engelse diens en ʼn Afrikaanse diens. Daar is baie min, baie min swart<br />
mense wat die Engelse diens bywoon. So daar het nie ʼn ding gebeur dat daar skielik ʼn<br />
verandering van ras was wat die dienste bygewoon het nie. En ek weet nie of taal en<br />
die kultuur tog ʼn baie groot rol speel nie. Kyk hier as ʼn mense werklik jou gemeente<br />
kies waar jy tuis voel...<br />
Albert: Ja, dit is een ding om ʼn erediens by geleentheid te gaan bywoon.<br />
Hanlie: Ja, of ʼn gesamentlike byeenkoms te hou op ʼn spesifieke biddag. Ek weet, as<br />
ek hier is, woon ek dikwels van die goed by wat HB van die gebedshuis inisieer of hoe<br />
jy dit ook wil noem. Maar ek meen as ek nou hier waar ek sit en hier was drie kerke<br />
voor my deur en een was ʼn Afrikaanse diens, dan sou ek tog nog steeds baie graag in<br />
my moedertaal wou gaan. En ek dink dit is wel by baie mense so, dit speel ʼn baie groot<br />
rol.<br />
Albert: Ek dink nogal... ek stem nogal met jou saam daar. Die ander ding wat – nie<br />
orals nie – maar ons woonbuurte is nog in ʼn baie groot mate ras gebaseer. Ek sien nou<br />
daar by ons daar al hoe swartes wat intrek in Naudeville, maar die oorgrote<br />
meerderheid is maar nog in die omgewing van ons kerk is maar nog witmense. Ons het<br />
byvoorbeeld op die oomblik een swart vrou wat gereeld kerk toe kom. Ons het ʼn<br />
kleurling egpaar gehad wat ook gereeld gekom het, maar hulle het getrek lyk dit vir my<br />
maar die swart vrou, sy bly hier in Uitbreiding 19, kom nogal gereeld. Maar sy praat vlot<br />
Afrikaans en so aan.<br />
Hanlie: Maar nou ja dit is so. Maar Engels is vir die meeste swart mense makliker<br />
omdat hulle kinders ook na Engelse skole gaan. So ek neem aan as jy gaan kyk hier<br />
by St. Lukes Methodist of by die Anglican kerk of so gaan jy baie meer dit kry omdat<br />
daar Engelse dienste aangebied word of omdat dit nader is miskien vir iemand. Maar<br />
as jy nou in Thabong bly weet ek nie hoekom sal jy nou juis spesifiek hierheen kom vir<br />
ʼn diens as jy daar ʼn diens in jou eie taal kan hoor nie.<br />
Albert: Maar dink jy nie baie van dit wit lidmate is maar eintlik te goddank bly is dit so<br />
nie?
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p611<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
Hanlie: Ja ek dink tog. Eerlik dink ek so en ek dink ons mis uit omdat ons die meer<br />
dikwels ʼn gesamentlike ding doen nie. Ek dink nie ʼn mens kan dit forseer nie.<br />
Albert: Nee, maar weet jy wat tel ek op? Daar is mense wat byvoorbeeld in hulle<br />
werksituasie met swart mense te doen kry op ʼn ander vlak. Kyk, in die ou bedeling was<br />
ons kontak met swart mense in terme van huisbediendes, tuinwerkers en<br />
ondergeskikte rolle gewees.<br />
Hanlie: Ja, ek dink dit het geweldig verander.<br />
Albert: Dit het wel verander. Waar mense in so ʼn werksituasie ʼn swart persoon leer ken<br />
as ʼn mens, meer as net ʼn arbeidsmiddel, het daar tog regtig groot dinge gebeur, maar<br />
ek dink so baie van ons doen dit nie. Ons kies nie om in sulke situasies te kom nie.<br />
Ons lees sekere boeke, ons kyk sekere soorte televisieprogramme, en daarmee per<br />
implikasie, sekere ander nie.<br />
Hanlie: Maar een groot ding wat ek dink wat sal help – en dit is vir my baie snaaks dat<br />
dit nog nie meer deur die onderwys-departement afgeforseer is nie – want so baie<br />
ander dinge voel die mense is afgeforseer. Dit is dat ons moet baie meer aandag gee<br />
aan ʼn derde taal. Dit is net vir my vreemd as ek by my kleinkinders kom. R is nou al in<br />
Graad 7. So hy maak nou al klaar by die laerskool en ek dink dit verskil van provinsie<br />
tot provinsie, maar hy het onder in die Kaap, die skool waar hy daar was, het hulle<br />
begin met Xhosa, maar hy neem geen derde taal tot op hede nie. So, sy tyd is amper<br />
verby. Ek het nou vir T gesê, met hierdie nuwe kleinding van haar, sê jou bediende<br />
moet – want haar man sal nie so voel nie – maar sê vir jou bediende sy moet Zulu met<br />
hom praat. Jy praat met hom Afrikaans en G praat met hom Engels. G het glad nie<br />
gedink ek is oulik nie. Maar as jy van kleins af kan grootword en dit optel soos wat<br />
mense dit miskien vroeër op die plase opgetel het... Dit is vir my groot ding vir my<br />
persoonlik en ek dink vir 90% van die Afrikaanssprekende mense kan nie verstaan nie<br />
as die ander mense praat nie. Selfs in hulle werkplek, as twee of drie kollegas daar sit<br />
en hulle praat dan Sotho dan is ek uit die gesprek uit. Heeltemal. En as dit nie soort<br />
van offisieel gesê word goed by die vergadering praat ons Engels sodat ons almal<br />
mekaar kan verstaan nie, maar as dit op vriendskapsbande kom en ons praat nie dan<br />
doelbewus almal Engels nie, dan verloor ons mekaar.<br />
Albert: So in ʼn groot mate het ons nog steeds daai ding wat ons in die apartheidsjare<br />
gehad het van twee wêrelde waarin ons leef.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p612<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
Hanlie: Ja, in werklikheid wel.<br />
Albert: So rondom taal en in ʼn seker sin woonbuurte. Woonbuurte minder so, maar<br />
definitief wat taal aanbetref.<br />
Hanlie: Kyk skool het oneindig mos ʼn baie groot rol gespeel. Ek meen, ek praat nou<br />
ook weer klein. Die dingetjies wat ek noem is maar klein. Soos, die oudste seun van T,<br />
sy beste maat is ʼn swart seun.<br />
Albert: Hulle was heelwaarskynlik saam op skool.<br />
Hanlie: Hulle was saam op skool en trouens hy gaan nou – hy was toe in ʼn ander<br />
hoërskool – hy gaan nou terug Hillcrest toe. En toe ek sê wat is een van die redes, toe<br />
sê hy sy maats is daar. Toe sê ek maar is Mpho daar? Ja, hy is daar. So hulle slaap<br />
oor en weer en hy gaan saam met hulle, die gesin, saam met vakansie as hulle hom<br />
nooi en dan gaan hy saam met hulle vir ʼn maand weg met vakansie. So vir hom is<br />
totaal niks snaaks nie. Maar, hulle, die gesin, die swart gesin praat – om een of ander<br />
rede het hulle besluit – hulle praat Engels met hulle kinders seker ook om hulle<br />
Engelse skool makliker te maak. Ek neem aan hier en daar praat hulle onder mekaar<br />
Zulu, maar 90% is Engels so daarom is die taal nie ʼn probleem nie. So ek voel, ek voel<br />
die onderwysstelsel moet op een of ander manier met al sy baie foute wat hy het en al<br />
die probleme moet ons begin, ek wil sê vanaf graad 1 af.<br />
Albert: [My vrou] het nou gesê, hulle moet nou vir die kinders ook Afrikaans leer. Kyk<br />
hulle voertaal is Engels, almal swart Sotho-sprekende kinders, meeste van hulle Sotho,<br />
maar hulle moet nou ook onder andere ook Afrikaans leer in die skool. Die arme<br />
goedjies kan nog nie eens Engels praat nie, want hulle kom uit ʼn ander agtergrond, so<br />
iewers gaan daar dalk iets daarvan gebeur. Maar jy is reg.<br />
Hanlie: Jong ek dink ons misgis ons met die brein van ʼn kind, hulle sê eintlik mos, die<br />
geleerdes, tot sewe jaar toe kan jy vir ʼn kind enige iets leer. En daar bestaan nie iets<br />
soos moeilik nie. ʼn Woord is nie vir hom moeilik nie, ʼn som is nie vir hom moeilik nie.<br />
So as jy vir jou kind sê... voor hy sewe word kan jy vir hom die moeilikste som leer,<br />
moet net nooit vir hom sê maar hierdie een is nou ʼn bietjie moeilik nie, want daar<br />
bestaan nie vir hom iets soos moeilik nie. En ek dink ʼn kind se brein kan maklik drie<br />
tale optel voor skool. So as jy dit voorskool kon doen is dit nog beter, maar al is dit net
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p613<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
ʼn mondelinge ding, al word daar nie daaroor eksamen geskryf nie. Al kom dit nie in jou<br />
gemiddelde berekening op die laerskool nou nie. Ek dink dit is ons grootste probleem.<br />
Albert: Nee, jy is reg. Destyds, toe ek diensplig gedoen het in Pretoria, stap ek in die<br />
straat af, onthou nou dit was in 1987 en 1988, dit is jare terug, stap ek in Pretoria van<br />
alle plekke – die hartklop van Afrikaner – stap ek by ʼn motorparkeergarage verby en<br />
daar is ʼn groot kennisgewingbord net soos jy nou indraai, daar teen die muur. Ek kyk<br />
die bord so, daar is verskillende tale, en ek kan nie een van die tale verstaan nie. Almal<br />
verskillende swart tale en daai dag het ek vir S gesê jy weet ons gaan nog<br />
vreemdelinge in hierdie land word, want ons kan nie die taal praat nie.<br />
Hanlie: En ek dink net ons moet begin besef dat, goed ek het met die ouderdom baie<br />
stiller geword, ek is baie minder uitgesproke as wat ek miskien daai tyd met die eerste<br />
onderhoude geword het. Ek dink ʼn mens word ʼn bietjie wyser, ʼn bietjie stadiger met<br />
wat jy sê as jy ouer word. Maar ons moet besef ons is die minderheid in die land. Ja.<br />
En die land kan nie net gevorm word vir die Afrikaanssprekende persoon nie. En so<br />
kyk ek self soms programme op die televisie wat in ʼn ander taal is as daar onderskrifte<br />
is indien dit ʼn interessante ding is. Soos partykeer het hulle hierdie geskiedenis<br />
programme wat dan terug wys van hoe dinge was. Ek het gisteraand nog ʼn klein<br />
stukkie gekyk, ek dink dit is 90 Plein Street of iets van die aard. Dan kyk ek dit, want ek<br />
voel dit gee vir my kennis oor wat het gebeur in die verlede en hoe het die mense dit<br />
ervaar en so aan. En daarom dink ek.. maar ek neem myself verskriklik kwalik dat ek<br />
nie ʼn derde taal het nie. Dit is nou goed om te sê... jy weet die verskonings het ons<br />
mos nou baie: Om nou te sê goed ek leer nou Sotho en wat help dit nou ek kan ʼn<br />
bietjie Sotho praat en dan trek ek Natal toe en wat dan. Nou dit is alles net nonsens. Ja<br />
dit is net onsin.<br />
Albert: Dink jy die gemiddelde wit Afrikaner wil dit doen of dink jy ons ... dit gaan vir my<br />
oor die vraag is ons Europeërs, ons is westerlinge, of is ons Afrikane, mense van<br />
Afrika. Ek dink my persoonlike aanvoeling is dat ons so graag, ons hou so vas, ons is<br />
Europeërs, ons is Westerlinge. Ons sê ons is van Afrika, ons is eintlik nie van Afrika<br />
nie.<br />
Hanlie: Nee want die 400 jaar of wat dit ook al is, is nog te kort. Vir die beskawing dink<br />
ek is dit nog te kort voor. So ek dink nog ons is meestal Europees in ons gewoontes en<br />
in ons manier van dink. Maar ek meen as jy in enige Europese land kom, kan die
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p614<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
meeste mense drie tale praat van die verskillende lande rondom hulle. Ek weet hulle<br />
kan Duits praat en Frans praat en Engels praat en dan nog hulle Hollands.<br />
Albert: Ja dit is nie vreemd daar nie.<br />
Hanlie: Dit is dit niks snaaks nie. Ek dink dit is een van ons groot foute en dit kan net by<br />
in die nuwe geslag regkom en reggestel word. Ek dink dit gaan onsettend help met<br />
sosiale verkeer en met respek vir iemand anders as jy sy taal kan praat.<br />
Albert: Dink jy die jong geslag gaan ons daarin kan help, dink jy hulle gaan.<br />
Hanlie: Ek hoop so, maar dit kan net kom met ʼn weereens ʼn besluit van bo af. Want<br />
selfs as ek vir C sê maar jy moet vir N sê hy moet met jou net Zulu praat dan lag hulle<br />
vir my. Want dit is soveel makliker om net in Engels te kommunikeer. So dit moet half ʼn<br />
verpligte ding kom in die onderwys stelsel sodat ons mense kan begin oplei want die<br />
swart mense is ons voor, baie voor. Die meeste van hulle kan hulle help met Afrikaans<br />
en party van hulle is weer baie goed Engels en dan dikwels ook twee of meer ander<br />
tale praat. Nou ja wil ons sê ons is nou slegter as hulle, dommer as hulle of net meer<br />
soos jy sê halsstarrig wil vashou aan dit.<br />
Albert: Want dit is gemaklik. En dink ons is nog te gemaklik.<br />
Hanlie: Tog nog te gemaklik in die land wat vir ons so ongemaklik is. Ek het gister ʼn<br />
koerant gekoop. Ek doen dit omtrent nooit nie, maar per toeval en toe ek nou<br />
gisteraand deur blaai toe is daar ʼn paar interessante goedjies in om vir jou te noem. Jy<br />
het netnou ook gesê van die werksituasies en mense wat poste verloor en afgelê word<br />
en dat sulke dinge ʼn probleem is. En dat ons nog steeds die BEE poste het en so aan<br />
en dat mense dus onveilig voel in hulle situasie by die werk. Gaan ek hom behou as ek<br />
aansoek doen vir ʼn hoër pos, gaan ek dit kry? Moet ek maar liewer buiteland toe nie,<br />
ensovoorts. En toe sien ek nou hierdie opsomming van hoe mense voel by hulle werk.<br />
Emosioneel, veilig en dit is vir my ongelooflik. Ek kan dit glad nie glo nie. Kyk na<br />
Swede ek het gedog Swede gaan ʼn 100% veilig voel.<br />
Albert: Ja 45%.<br />
Hanlie: En ons kyk waar lê ons, dieselfde. Sjoe. Ek kan dit net nie glo nie, ek het die<br />
syfers bekyk, bekyk en bedink.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p615<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
Albert: Dit is interessant.<br />
Hanlie: En ek kon dit glad nie glo. Ek het nou gedink, ek het gedink jy weet Argentinië<br />
en gedink Spanje en ek het ook ʼn bietjie Ooste-rig gedink. Hulle het nou nie veel oor<br />
die Midde-Ooste se situasie nie.<br />
Albert: Maar selfs Italië wat 66% het.<br />
Hanlie: So is dit ʼn wêreldwye tendens, ʼn globale tendens geword omdat die wêreld ook<br />
ekonomiese krisisse globaal beleef. Dat mense dus onveilig en onseker voel oor die<br />
verloor van hulle poste en ons dink miskien ja die res van wêreld, daar is dit so<br />
wonderlik.<br />
Albert: En ons skryf dit toe aan swart ekonomiese bemagtiging. Ja. Dit is maar die<br />
realiteit.<br />
Hanlie: En dan het ek nog ʼn ding gekry hier wat ons kan na kyk so vinnig wat toe nou<br />
ook vir my so snaaks is dat dit in gister se koerant was. Waarheen is ons oppad?<br />
Albert: O, ek het glad nie gister koerant gelees nie.<br />
Hanlie: Nou jy moet dit amper eintlik saamvat want as jy sal sien, kyk nou byvoorbeeld,<br />
waarna sal ons kyk? Kom ons kyk na onderwys.<br />
Albert: Moorde per dag 71 af na 44.<br />
Hanlie: Ja. Dit is wat ek nou bedoel die goed is vir my enorm interessant. Ek kon dit nie<br />
glo nie.<br />
Albert: Ja jy is reg.<br />
Hanlie: Onderwyser gekwalifiseerd, dit is nou natuurlik omdat die hele samelewing, die<br />
hele bevolking nou reg het tot onderwys... So het ek wil nou sê moet ek nie ʼn bietjie...<br />
die mens nie ʼn bietjie meer positief raak nie. Ok, daar is nog ʼn geweldige agterstand<br />
natuurlik ook omdat die bevolking so vinnig groei is daar ʼn geweldig behuising<br />
agterstand. Maar daar is tog ʼn groot verbetering al kla ons oor die oop toilette wat
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p616<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
hopeloos en verskriklik is. Hierdie MIV was ʼn bietjie vir my erg. Jy sien ons het baie<br />
naby aan vier jaar daarna gepraat en dit is tog nou al baie beter onder beheer. Maar<br />
daar is nog steeds meer infeksies as beheer. Dit is nogal so. En dan die ander ding wat<br />
vir almal nou sleg is in die ekonomie, daai tyd en omtrent 4,9 gespaar en nou net nog<br />
meer minder. Niemand kan meer spaar nie. Maar dit is vir baie interessant gewees.<br />
Werkloosheid, kyk nou daar. Dit was 31% en dit is nou 35%. Is it that much of a<br />
difference? Want ons voel almal verloor hulle werke, almal gaan oorsee, almal gaan<br />
weg...<br />
Albert: Hierdie is baie meer positiewe prentjie as wat ons die samelewing optel elke<br />
dag.<br />
Hanlie: So dit was vir my, misdaad was vir my ongelooflik. Ek kon dit nie glo nie.<br />
Albert: Ek het nou juis vanoggend navraag gedoen oor ʼn artikel wat Albert Venter van<br />
Potch geskryf het oor wat die situasie was in – dink hy het gesê in – 1986. Hy het nou<br />
verlede Woensdag op Monitor daaroor gepraat. Ons vergeet hoe sleg dit was.<br />
Hanlie: Omdat ons dit eintlik nie geweet nie.<br />
Albert: Presies. Dit is daardie twee wêrelde deel, ons het ons deel gesien, daar was<br />
paaie, daar was ligte waar ons bly. Maar ons het nie wyer gesien nie en nou beleef ons<br />
iets anders en nou dink ons anders. Ons vergelyk dit met ons goeie tye. Maar as jy ʼn<br />
bietjie breër daarna kyk is ons...<br />
Hanlie: Ja omdat ons ook nie daardie tyd deur die media ingelig is nie, nie ʼn televisie<br />
gehad het nie, nie gekonfronteer is met elke verskriklike ding wat gebeur nie. Nou<br />
gebeur die moord, of die diefstal of die korrupsie en miskien is dit dan nou iets positief<br />
om te sê dat ons nou ten minste daarvan weet. Dat ten minste openbaar gemaak word.<br />
Albert: Ek dink in daardie opsig is die twee wêrelde besig om minder geïsoleerd te<br />
word of te wees as vroeër. Maar ons het vroeër.. Daar was ander koerante ook maar<br />
ons het gekies om dit nie te lees nie. Ons was so dood tevrede om Die Burger en die<br />
Volksblad te lees. Ja, daar is ʼn klomp sulke goeters wat nou ʼn bietjie anders is, maar<br />
nou ja... Daai is interessant. ʼn Mens het nou ʼn baie anderste prentjie. Miskien praat<br />
ons onsself baie keer in ʼn gat in. Ek dink regtig ons praat onsself in ʼn gat in omdat ons
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p617<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
net fokus op die goed wat verkeerd is. Daar is meer as genoeg om te wys wat verkeerd<br />
is, maar dit is nie die enigste prentjie nie, daar is ʼn groter prentjie as dit.<br />
Hanlie: Ja en waarvoor ek bang is as jy dan nou mense en wat ek vreeslik by my<br />
kinders probeer inskerp is dat onthou wat jy sê wat uit jou mond uit kom gaan by jou<br />
kind sê ore in. So as jy nou die hele tyd net oor Malema besig is in jou huis, en net jy<br />
weet, as daar nou iets leliks gebeur, of iets... Zuma, dan word jou kinders nou groot en<br />
hy het nou geen... hy weet nou net die president van hierdie land is nou niks, treurig en<br />
hopeloos. Ek praat nou van jong kinders. As jy nou later groter is kan jy nou self die<br />
informasie lees en hoor. Maar ek dink ook ons praat nou ons kinders in die meeste<br />
Afrikaanse huise in ʼn negatiwiteit in deur die goed wat ons sê omdat dit so onmiddellik<br />
in jou gesig is. Dit so in your face in elke keer as jy die televisie aanskakel.<br />
Albert: Dink jy grootmense oor die algemeen is meer rassisties as vroeër of net so baie<br />
of minder. Hoe dink jy?<br />
Hanlie: Ek dink dit is ʼn moeilike vraag. Ek wil tog, ja ek dink ek wil tog positief antwoord<br />
en ek wil tog sê ek dink daar is tog ʼn verandering aan die gebeur in die sin dat daar<br />
genoeg mense is wat sê, of wat ondervind dat die omstandighede waarin hulle werk<br />
byvoorbeeld hulle kollegas en so aan, dat daar wel mense is wat briljant is en wat goed<br />
opgelei is.<br />
Albert: So die stereotipiese beeld wat ons het of gehad het van swart mense is tog<br />
besig om te verander.<br />
Hanlie: Ek dink so. Ek wou nie sê dat dit ʼn groot stap is nie. Vir my was dit interessant<br />
toe ons so vinnig deurgaan en blaai deur die aantekeninge hoeveel keer ons gesê het<br />
dit gaan nog ʼn lang pad vat. En daar was ook interessant, ek weet nie of dit, dit was ʼn<br />
Sam, Sam iemand wat baie klem gelê het en gesê het voordat die grondkwessie nie<br />
aangespreek word nie sal dit nooit heeltemal reg kom nie.<br />
Albert: In terme van wat ons vandag hoor...<br />
Hanlie: En dit was vir my baie interessant om dit te sien. Om te sien dat in werklikheid<br />
die grondkwessie vir die mense nog nie aangespreek is nie.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p618<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
Albert: En dit is ʼn baie belangriker kwessie as wat ons dit dalk mag maak, as wat ons<br />
dit sien. Ek kry die idee dit is rêrig een van daai kern sake vir hulle. Seker op ʼn<br />
emosionele vlak ook, maar dit vind aanklank by ʼn klomp van hulle.<br />
Hanlie: Maar daar is tog dat ons die ander voordeel van die media ook sien. Daar is<br />
wel ook sukses stories wat ʼn mens wel tog optel op die televisie. Seker doelbewus<br />
deur seker programme wat dit wil uitlig, maar van nuwe verhoudings tussen sê nou<br />
maar ʼn wynboer en sy werkers. Dan sal hulle fokus daarop. En dan sal hulle vir jou die<br />
program wys van hoe dit werk en hoe die mense hulle eie gedeelte nou het en hoe<br />
hulle nou self daar nou boer ens. Dit word tog ʼn bietjie uitgelig in die media en dan gryp<br />
ʼn mens daarna. Dit is wat ons nodig het.<br />
Albert: Ja ons het meer as genoeg ander stories.<br />
Hanlie: Ons het goeie stories nodig.<br />
Albert: Ja ons het die goeie stories ook nodig. Jy is reg. My bekommernis is baie keer<br />
dat ouers oor wat jy netnou gesê het oor wat die ouers sê voor die kinders dat die<br />
ouers nog so in rassistiese taal praat en rassistiese terme dat die kinders daardeur<br />
beïnvloed word.<br />
Hanlie: Ja absoluut, absoluut. Dit glo ek.<br />
Albert: Maar nou aan die ander kant die kinders wat byvoorbeeld in ʼn gemengde skool<br />
skoolgaan word blootgestel aan ander kinders waarmee hulle nie normaalweg sou<br />
meng nie. Terwyl jou... ek is baie keer daaroor bekommerd dat ʼn kind in net ʼn blanke<br />
skool skoolgaan, want dit is nie die werklikheid waarin die kind gaan leef nie.<br />
Hanlie: Dit is waar, dit is absoluut waar wat jy sê.<br />
Albert: Ons leef in ʼn anderste wêreld as in daardie dae. Dit maak my bekommerd oor<br />
baie goed wat jy in koerante lees, briewe wat mense skryf. Dit is asof ek by mense<br />
hoor maar niks het nog verander nie, ons kan nog hier leef soos ons voor 1994 geleef<br />
het. Asof dit nog enigsins moontlik is. Ek dink nie jy kan nie.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p619<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
Hanlie: Ja dit is ʼn totale denial, absolute denial. Daar is soveel dinge wat mense in<br />
hierdie veral in die ekonomiese omstandighede en in korrupsie wat ʼn mens van bewus<br />
is wat mense so ontstel dat hulle kan amper nie meer die goeie kan raaksien nie.<br />
Albert: Maar is daai ontsteltenis... Ons maak baie keer die fout dink ek om te dink dat<br />
die ontsteltenis net by wit mense is, terwyl dit dwarsdeur die bank is. Jy kry net soveel<br />
swart mense in Suid-Afrika wat net so ontsteld is oor bedrog en korrupsie en goeters<br />
terwyl ons half nog steeds geneig is om dit in ʼn wit-swart terme te sit. Ons wittes, ons is<br />
bekommerd want die swart mense pleeg bedrog en steel.<br />
Hanlie: Ja, iets wat nou glad nie nodig is vir jou tesis nie, maar my sus se seun gaan<br />
gister die Bulle kyk, ag ek bedoel Saterdag middag die Bulle kyk. Kyk ek is nou glad<br />
nie ʼn Bul nie, maar speel daai Bulle! En ek dog ek moet gou vir J ʼn boodskap stuur. Ek<br />
stuur vir hom jy weet ek is nie ʼn Bul fan nie maar nou speel jou Bulle darem. En hy<br />
stuur vir my toe ʼn foto’tjie terug van die veld, hy is toe daar. Tannie ek sê net whoa! En<br />
omtrent vier ure daarna kry ek ʼn oproep. Hy het uit die losie gestap waar hy gesit het<br />
aan die einde van die wedstryd en ʼn man het hom aangeval en hom absoluut<br />
aangerand, hy is in die hospitaal. Hy ken die man van geen aard af nie, hy het nie sy<br />
mond oop gemaak nie. Buitendien almal wat daar was, was tog seker Bul<br />
ondersteuners dit is tog nie ʼn wedstryd tussen die Bulle en die Stormers of die Sharks<br />
nie. Die man is gearresteer deur die polisie en later toe ek nou praat so besef ek dit is<br />
ʼn wit man wat hom aangeval het en ons is so geneig om te dink as jy hoor van enige<br />
mugging of aanval of wat ook al, diefstal, dan dink jy dit is swart. Dit is in ons al van<br />
ons kinderdae af. En dit was ʼn wit man wat hom so aangeval het. En nou die dag was<br />
op die nuus van die stropers van die renosters. Hier wys hulle die hofsaak, hier wys<br />
hulle die ouens wat gearresteer is, sewe van hulle dink ek – meeste van die Kruger<br />
Wildtuin en van hier in die Vrystaat – staan voor in die beskuldigingsbank, al sewe wit<br />
manne. Ek sit en dink hoekom het ek so gedink dit is die wildbewaarders, die swart<br />
wildbewaarders wat seker omgekoop is om vir een of ander sindikaat te sê waar is die<br />
renosters vandag. Hier staan die ouens. So tog nog steeds ʼn totale wanpersepsie.<br />
Albert: Daai ding is so in ons in dat ons eerste gedagte is, is dit wit of swart?<br />
Hanlie: Ja, maar jy neem dit so half aan.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p620<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
Albert: Ek was nou die dag by ʼn vergadering toe praat ʼn man daar, professor M, ʼn ou<br />
vir wie ek baie respek het. Hy sê toe ons doen dit almal. Dan lees jy in die koerant daar<br />
wat ʼn ongeluk, daar is tien mense dood, jou eerste gedagte is dit wit of swart.<br />
Hanlie: Ja, ek dink altyd dit is ʼn taxi.<br />
Albert: Maar wat hy sê, ons het nog steeds daai ding, ons vra die vraag wat is die ras<br />
van die mens wat dood is in plaas net te sê dit is ʼn mens. En dit is so, jy dink nie eers<br />
daaraan nie. Dit is so, dit is deel van hoe ons groot geword het. Daarteen moet ons die<br />
hardste stry van seker van al die goed.<br />
Hanlie: Dit is dit wat ek bedoel het toe ek gesê het die lengte van die tyd, miskien is dit<br />
ʼn geslag, miskien is dit twee geslagte.<br />
Albert: Maar dit is die vraag, ons geslag, nou daarby bedoel ek wit mense wat voor<br />
1994 al verstand gehad en geleef het en gestem het en so aan. Dink jy rêrig ons gaan<br />
anders... ons gaan verander voor ons dood gaan. Of gaan ons... moet hulle ons maar<br />
verdra tot ons dood is?<br />
Hanlie: Wel nee, ag ek weet nie dit hang seker af van waar jy groot geword het of wat<br />
jou siening was. En ja wat jy nou ervaar het, in watter omstandighede hy nou is,<br />
waarmee jy gekonfronteer is...<br />
Albert: Watter blootstelling jy gehad het.<br />
Hanlie: ...watter blootstelling jy gehad het. Ek dink dit speel ʼn baie groot rol, ʼn baie baie<br />
groot rol.<br />
Albert: Dan is ons weer terug by die ding wat ons netnou gesê het. Ek wonder baie<br />
keer waaraan stel ons onsself bloot en of ons nie maar half probeer hou wat jy van<br />
weet nie.<br />
Hanlie: Dat ons nie moet waag om ʼn bietjie breër blootstelling te kry nie en veral ter<br />
wille van ons kinders.<br />
Albert: Soos in Soweto, rugby in Soweto is vir my is ʼn goeie voorbeeld daarvan. Ek<br />
dink dit was ʼn skitterende idée gewees, hierdie stoere Blou Bul rugby ondersteuners
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p621<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
wat ʼn wedstryd in Soweto gaan kyk het. Ek glo 90% van hulle was in hulle lewe nog<br />
nooit daar nie.<br />
Hanlie: Wel ek was nog nooit. Ek was nog seker net drie keer in Thabong in my lewe<br />
en dit was saam met ander onderwysers om vergaderings daar by te woon of begrafnis<br />
daar te gaan bywoon. Ek was nog nooit op my eie daar nie. So jy gaan mos nou maar,<br />
jy ry nie noodwendig daai kant toe nie. Dan kom ons nou, as jy dan nou sê wat moet<br />
ons kerke dan nou doen. Moet ons kerke ons mense help deur te sê ons gaan nou ʼn<br />
uitreik doen na dit of dat nie en die bus vertrek so laat en almal wat wil kan saam ry en<br />
gaan help daar om te verf of om die kerk daar te gaan mooi maak, of die kleuterskool<br />
te gaan verf. Want as jy in ʼn groep gaan dan is dit makliker dan begin jy darem al ʼn<br />
bietjie want as jy as ʼn individu is dit moeiliker om daai blootstelling te gaan soek. Dit is<br />
trouens wat ek dink ons buitendien nie genoeg doen nie, is om, ek weet miskien nie<br />
van wat ander kerke doen nie. Grappig genoeg vertel my sus nou vir my van die kerk<br />
wat C nou aan behoort in Nieu-Seeland, hulle was eers daar in ʼn Afrikaanse gemeente<br />
in Auckland, maar hulle het toe later by ʼn groot Engelse massakerk aangesluit. Maar<br />
een van die wonderlike goed wat hulle doen is een keer ʼn maand dan het hulle ʼn<br />
spesifieke dag, sê nou maar die Saterdag of die Sondagmiddag self, en kom daar tot<br />
500 tot 1000 mense bymekaar en elke ou kry ʼn opdrag. Hierdie gesin gaan<br />
byvoorbeeld na ʼn gesin toe waar daar, of na ʼn ou tannie toe wat alleen bly en wat nie<br />
meer haar vensters kan was nie... Kyk hulle het mos nie bediendes of tuinmense nie. ʼn<br />
Ander gesin gaan maak vir iemand die tuin skoon, saag bome af, sny gras doen dit en<br />
doen dat. So hulle doen geweldig baie uitreike na die gemeenskap toe. Dit is, ek dink<br />
nie dit is oor kleurgrense nie. Dit is nie daarop gebaseer ook nie. Maar hulle doen<br />
praktiese uitreike soos al is dit om ʼn muur te gaan verf, die mans nou, of so iets. Ek<br />
weet nie hoe organiseer hulle dit nie, jy weet hoe kry hulle die behoeftes nie, ek het<br />
nou die besonderhede nie. Toe ek dit nou met my sus bespreek en so toe dink ek maar<br />
almal sal sê ons is hier vir julle, as gemeente moet ons mekaar leer ken, ons moet aan<br />
klein groepies behoort en ons moet belangstelling hê en ons moet mekaar help as daar<br />
ʼn probleem is. Dit is so dat as daar werklike tragedies plaasvind dat mens uitreik. Maar<br />
daar is nie iemand wat ek nie, ek kan mos nou nie gaan sê, luister ek het nie en daar is<br />
nou drie light bulbs uit by my huis. Is hier nie iemand wat vanmiddag dit vir sal kan kom<br />
insit nie? Dit is nou iets, dit is nou heeltemal niks met die kleurgrens te maak nie maar<br />
dit is ʼn algemene gevoel wat ek het is dat ek nog nie geleer het in die kerke wat die<br />
praktiese doodgewone behoeftes van mense noodwendig na te kyk nie. Maar as ons<br />
nou gaan oor die swart en wit situasie... Dit sal dalk help, as ʼn mens, dit hoef nie die<br />
arme dominee te wees wat dit inisieer nie, maar dit sal dalk help as ʼn mens in groepies
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p622<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
dinge kon doen wat prakties is. Soos ek sê ʼn mens sien dit mos nou in die nuus en jy<br />
sien dit op die televisie. Jy moet ʼn bietjie geld kan uithaal om daai kleuterskool gaan<br />
uitverf en ʼn klomp nuwe speelgoed daar neer te sit, of daai biblioteek en dit behoort te<br />
help om stadigaan die human gevoel daar te kry.<br />
Albert: Iets om hierdie twee wêrelde te deel...<br />
Hanlie: ...om die twee nader aan mekaar te bring. Daar is mos nou die enkeles daar<br />
buite, die kunstenaars soos hier Shout-groepie en so dat jy dan voel hulle het<br />
bymekaar gekom, want hulle voel almal ewe sterk oor misdaad. Koop hulle CD,<br />
ondersteun hulle. Jy doen iets vir misdaad. Maar onder die gewone ou vind dit nog<br />
eintlik nie plaas nie. Almal is miskien nie bemagtig genoeg om iets te doen nie.<br />
Albert: Ek wonder nogal hoeveel lidmate sou inskakel by so iets. Of lidmate nie half<br />
gaan... die oomblik wat jy oor die kleurgrens gaan dan sê lidmate nee, maar ons het<br />
genoeg behoeftig wit mense vir wie ons dieselfde kan doen. Dat lidmate vir jou sal sê<br />
maar ons het genoeg arm wit mense vir wie ons kan help. Moenie nog bodder met<br />
swart mense nie, ons kan ons eie mense help. Maar goed dit is waar maar ek dink<br />
daar is meer te sê ons het juis die behoefte is Suid-Afrika om wit en swart nader aan<br />
mekaar moet kom. Dat wit en swart mekaar meer gaan leer ken en meer gaan vertrou<br />
en so aan. Wat van regstellende aksie, ons het netnou net so ʼn bietjie geraak daaraan.<br />
Dink jy daar is nog ʼn plek daarvoor. Dink jy dit werk? Dink hy dit help mense regtig.<br />
Destyds in die groepe en ons gepraat oor ja wit mense het skuld, miskien moet ons<br />
daar begin. Watter skuld het ons en hoe hanteer ons die skuld? Kan ons iets doen met<br />
die skuld? As jy die koerant berigte lees dan hoor ek hulle praat oor ʼn verlammende<br />
skuld wat half ondermynend is op die ou end terwyl ander ouens sê nee maar jy moet<br />
juis skuld aanspreek of wat ook al. Het ons iets om oor skuldig te voel?<br />
Hanlie: Ja natuurlik maar dit, kyk ek wil nou weer sê... ʼn rukkie gelede was daar ook<br />
een aand op televisie ʼn program oor ʼn Joodse man. Hy het in Suid-Afrika, sy ouers het<br />
na Suid-Afrika toe geïmmigreer. En hy het toe hier groot geword. Maar hy het die land<br />
verlaat in die tyd van so die begin van apartheid sal ek nou maar sê. En hy het in<br />
Australië gaan woon. Hy het nou terug gekom met sy seun, want hy gaan sy lewe lank<br />
nog onder ʼn skuldgevoel... en loop hy nog sy hele lewe lank oor hoekom het hy nie iets<br />
gedoen nie, of hoekom is hy weg. Hoekom het hy die land verlaat? Hoekom het hy nie<br />
standpunt ingeneem nie? En nou vat hy... die program was geweldig interessant,<br />
besluit hy nou hy gaan op ʼn reis en hy gaan na verskillende plekke toe waar hy was
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p623<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
toe hy jonk was. Onder andere hou hy ook ʼn reünie. Hy was op Ikeys op Universiteit.<br />
Hy was ʼn mediese dokter, hy is ʼn spesialis, hoog, ander goeters... Nou maar hy het<br />
daar gestudeer en nou probeer hy ʼn reünie reël met die studente was saam met hom<br />
in daardie jaar was. En hy soek al die plekke op waar hy was. En hy ry weer met ʼn bus<br />
en vertel vir sy seun alles oor hoe dit was. Gaan sit op ʼn bankie en vertel vir sy seun<br />
hoe skuldig hy voel daarvoor. Hy gaan besoek mense in ʼn swart gebied en bely sy<br />
skuld en praat met hulle daaroor, kan glad nie verstaan dat hulle so maklik kan sê<br />
maar dit is nou verby, ons vergewe jou. Jy moet nou... ons waardeer dit dat jy hier is.<br />
Dit is nie mense aan wie hy persoonlik iets gedoen het nie en jy moet nou aangaan<br />
met jou lewe en so aan. Sy seun kan glad nie verstaan nie wat is dit met sy pa nie. Hy<br />
sê dit het gebeur, almal het gesê hulle is jammer, jy het nou al ʼn honderd keer gesê jy<br />
is jammer. Skud dit nou van jou af, kom ons gaan swem weer in die see by<br />
Kampsbaai. Maak nou ʼn simboliese afwassing van hierdie goed sodat ons net weer<br />
kan terug gaan na ons lewe toe na en na ons huis toe. Die vergadering met die reünie<br />
mense is daar onder andere net een Afrikaanssprekende student, ʼn dokter wat ʼn<br />
student was en wat toe vertel hoe verskriklik uitgesluit hy gevoel het, omdat al die<br />
Engelse studente het ʼn groepie gevorm, die paar Joodse student het ʼn groepie gevorm<br />
en hy was die enigste Afrikaans sprekende daar. En hy vind ʼn bietjie aansluiting by<br />
hom en hulle vra vir mekaar om verskoning omdat hulle nie mekaar in ag geneem het<br />
nie. En hy doen hierdie hele, ek wil amper sê, reis na Mekka of reis na Jerusalem,<br />
hierdie hele reis om van sy skuldlas ontslae te raak. So ek dink by party mense,<br />
miskien is hy ook kunstenaaragtig of wat ook al wat by mense soos die, ag wat is die<br />
baie bekende man wat die voete gaan was het...<br />
Albert: Dit is Adriaan Vlok.<br />
Hanlie: Ja, Adriaan Vlok. Sommige mense wil ʼn sigbare ding doen om te kyk of hulle<br />
daarvan kan onslae raak, of hulle daarvan kan wegkom. So ek dink seer sekerlik is<br />
daar nog baie mense wat erns maak en wat skuldig voel. Ek dink weereens dat die<br />
volgende geslag gaan vryer wees. Dit gaan werklik die vryheid wees van wat hulle dan<br />
het in hierdie land of meer kan geniet.<br />
Albert: Ek het ʼn vraag oor hoeveel mense, wit Afrikaanse Christene, het nou werklik<br />
nou al skuld bely het, as ek daai word moet gebruik. Om op ʼn punt van hulle lewe te<br />
kom en te sê as ek nou kyk na wat gebeur het in die vorige bedeling dan besef ek ons<br />
het mense te na gekom. Wat net intellektueel vir hulle op daardie stadium net hardop
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p624<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
gesê het. Ek wonder hoeveel mense dit regtig doen. Baie mense sê vir jou ons het<br />
klaar bely oor apartheid en dan bedoel hy nie hy het bely nie...<br />
Hanlie: ...ja die NG Kerk het gesê hy is jammer of wat ook al.<br />
Albert: My vraag is of individuele mense op ʼn punt al gekom het om te sê maar weet jy<br />
dit wat ons gehad het, was verkeerd. Ek kry so ʼn idee dat ouens wil daardie stappie<br />
spring en sê man kom ons vergeet dit wat verby is, kom ons gaan nou net aan.<br />
Hanlie: Ja moet net nie apartheid weer noem nie. Ja. Daarom moet ons aanhou praat<br />
daaroor.<br />
Albert: Maar ek wonder of dit nie deel van ʼn ontkenning van die werklikheid is, eerder<br />
as om self te sê, om vir homself te erken ek het ʼn beleid ondersteun wat mense<br />
benadeel het en die feit dat ek dit nou kan erken maak dat ek nou anders kan kyk en<br />
anders kan leef.<br />
Hanlie: Dit sou ʼn interessant wees ʼn statistiek om manier te probeer vasstel. Ek weet<br />
nou net nie of ʼn mens dit in die kerk kan doen nie en of jy dit by ʼn koerant kan doen,<br />
dat jy ʼn vraelysie het en dat ouens net moet sê ja of nee. Hulle kan dit naamloos<br />
instuur, want ʼn mens sou dit in ʼn gemeente kon doen. Teenoor wie bely jy? Teenoor<br />
jouself, teenoor God of jou intieme mense met wie jy praat?<br />
Albert: En wat daarmee saamgaan; wat nou? Want skuldbelydenis opsig self is goed<br />
en wel, maar as dit nie lei na ʼn lewensverandering of ʼn herstel van dit wat ek verkeerd<br />
gedoen het nie...<br />
Hanlie: ...dan is ons by restitusie, daai moeilike vraag. Baie baie moeilike.<br />
Albert: Dit is baie moeilik as ʼn mens daai goeters begin praat. Sê gou vir my oor die<br />
pad vorentoe, hoe dink jy, is jy positief oor die pad vorentoe, meer so as veertien jaar<br />
terug of is jy minder. Hoe dink jy?<br />
Hanlie: Weet jy ek dink dit wissel geweldig. Ek was onsettend opgewonde en positief<br />
oor die moontlikhede wat geskep is in daai tyd. Ek het miskien ʼn bietjie in ʼn amper ʼn<br />
droomwêreld... Ek het gedink dit gaan makliker gaan. Ek het gedink dit gaan beter<br />
gaan. Ek het gedink... hoe sê Martin Luther King, I have a dream. Nou ek het “I had a
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p625<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
dream”. Nou het ek agtergekom dat dit nie so maklik is nie, want ek dink dat ek met<br />
baie dinge geweldig teleurgesteld is. Ek weet nie of my drome of visie heeltemal<br />
onrealisties was nie. Of ek nie moes geweet het dat die volgende generasie net soos<br />
ons dit ingekry het, het hulle dit ingekry ook. Sekere kultuur gebruike, sekere maniere<br />
van doen, sekere uitsprake en hoekom het ek dan nou gedink hulle moet so vinnig<br />
verander? Hoe kon ek dit nou verwag het? Veral ʼn teleurgesteldheid in die senior, in<br />
die leiers, omdat ek werklik gedink het daar gaan ʼn geweldige ommeswaai in die<br />
armoede in ons land kom. So dit is vir my baie teleurstellend. Ek weet dat daar baie<br />
gedoen is. Ek het nou die dag weer geluister na die toespraak van President Zuma wat<br />
hy getalle noem, statistieke noem, wat tog positief is as jy dink hoeveel daar tog<br />
gedoen is. Maar ek het nie gedink dat so baie geld gaan gemors word nie. So ek dink<br />
dat ek aan die een kant geweldig teleurgesteld is in die beheer van die finansies en die<br />
verspreiding van hulpbronne.<br />
Albert: Dink jy die... amper wil ek sê die klimaat vir versoening is nou beter as wat dit in<br />
1998 was of is dit nou minder?<br />
Hanlie: Kyk ek dink almal het met Mandela se vrylating op ʼn soort van ʼn high gegaan.<br />
En toe was die klimaat miskien ook baie hoog, ʼn baie hoe persentasie. Toe dink ek het<br />
dit ʼn geweldige laagtepunt bereik deur die verskillende, kom ons sê nou maar, deur die<br />
regstellende aksie, deur dinge wat ons geweet het moet gebeur, maar nie gebeur het<br />
soos ons dit graag sou wou gehanteer sou wou gesien het nie. Miskien dikwels<br />
verkeerdelik gebeur het ens. Ek wil my tog verbeel dat ek hoe meer ekonomiese druk<br />
op ons, op al die mense van Suid-Afrika is, maar hoe moeiliker dit is om nie iets<br />
daarvoor te blameer nie. Dan blameer jy óf die regering óf jy blameer regstellende<br />
aksie, óf jy blameer die wit mense, óf jy blameer jy weet die colonial wat nog bly. Die<br />
swak dienstelewering byvoorbeeld dink ek gaan mense nader aan mekaar bring. Daar<br />
is vir my ʼn moontlikheid dat almal saam gaan besef dat ons sekere goed in gemeen<br />
het waaroor ...<br />
Albert: Ons is oor dieselfde goed kwaad.<br />
Hanlie: So dit behoort ʼn positiewe uitwerking te hê op all humans.<br />
Albert: ʼn Laaste vragie, ons moet nou klaar maak. As jy nou terug dink aan die<br />
apartheid. Ons het in die groep baie daaroor gepraat, wat sou hy sê as jy dit nou kort
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p626<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
moet saamvat, wat sou jy sê was die fout van apartheid. Waarin lê die probleem met<br />
apartheid.<br />
Hanlie: Dit is te verskriklik wyd, hoekom vra jy nou so ʼn wye vraag, maak hom ʼn bietjie<br />
meer definitief.<br />
Albert: As ʼn mens met mense praat oor apartheid dan het almal sekere sienings oor<br />
apartheid en dan het ʼn baie klein deel van apartheid hulle sien as die probleem. Wat<br />
was fout met apartheid, hoekom kon ons nie daai beleid gehad het nie?<br />
Hanlie: Vra mense sulke goed?<br />
Albert: Ja, as jy koerante lees dan vra mense. Ek het nou die dag ʼn teoloog se goeters<br />
gelees wat hy geskryf het in 2005 waar hy nou uitvaar oor die kerk wat nou belydenis<br />
van skuld gedoen het en dan so aanmekaar, aanmekaar net sê dat die beleid was niks<br />
meer verkeerd nie. Dit is asof hy sy oë toemaak en sê ons het hierdie beleid gehad wat<br />
sê ons gaan vir wit mense alles gee wat hulle nodig het dáár. En ons gaan vir swart<br />
mense alles gee wat hulle nodig het dáár, op ʼn ander geografiese plek. So wat is fout<br />
daarmee? En hy is oortuig daarvan dat hy is reg. Dit maak nie vir my sin nie.<br />
Hanlie: Nee dit maak geen sin vir my nie. Dit is nie demokrasie nie, dit is nie<br />
demokraties nie. Dit is vir my die grootste. Almal moet dieselfde regte hê en dieselfde<br />
geleenthede hê en dieselfde moontlikhede hê. Maar om met ons land se bevolking, so<br />
ʼn groot land, wat is ons land oor die 50 miljoen, is die armoede vraagstuk en die<br />
werkloosheid vraagstuk is die grootste uitdaging wat enige regering sou hê wat ʼn land<br />
regeer. En dan dink ek ook ʼn mens moet maar besef dat wêreldwyd is dit die<br />
vraagstukke. Maar ek kan nie dink dat iemand nog so iets kan vra hoekom moet ons<br />
nou wat...<br />
Albert: Dit is asof, ʼn mens stel dit ʼn hele debat rondom Belhar.<br />
Hanlie: Ja jy sal nou lekker daaroor kan gesels, want ek het net maar geluister Sondae<br />
aande na die besprekings wat hulle op die radio het.<br />
Albert: Dat ouens sê nou hoekom was dit dan nou so verkeerd? Maar persoonlik dink<br />
ek die wese van apartheid lê daarin dat die menswaardigheid van swart mense misken<br />
is.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p627<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
660<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
Hanlie: Ja ek stem volkome saam.<br />
Albert: Dit gaan nie oor jy sit in daai trein of daai wa van die trein of ek gaan by die<br />
deur in en jy by daai deur in. Dit is maar simptome en jy het baie mense wat daarteen<br />
vaskyk maar die eintlike ding is daar was onderliggende uitgangspunt om te sê ek is<br />
wit, ek is goed. Jy is swart, jy is sleg. Per definisie is jy sleg omdat jy swart is en die<br />
menswaardigheid word aangetas en dit is die hele grondslag waaruit Belhar ontstaan<br />
het. Die ouens van die VGK sê julle wit mense wat sê julle is Christene, maar<br />
verkondig die evangelie wat sê ek is nie ʼn gelykwaardige mens aan jou nie en dit stry<br />
tog teen alles wat die Bybel ons leer. Baie mense kom nie by daai punt nie en daarom<br />
is dit vir hul onmoontlik om Belhar te aanvaar.<br />
Hanlie: Ja ek kan nog steeds nie, dit is so dat daar nog kerke is wat dit nie aanvaar nie,<br />
nè? Worstel die Hervormers nog daarmee?<br />
Albert: Dit is nie vir hulle ʼn issue nie. Hulle praat nie regtig daaroor nie. Maar die NG<br />
Kerk se Algemene Sinode het nou gesê ons wil nou die pad loop om Belhar aanvaar te<br />
kry, maar dit is nog die begin van ʼn pad. Die Kerkorde... net soos die grondwet van die<br />
land, sekere goed kan jy net verander met ʼn 75% meerderheid. By die kerk is dit so<br />
alle gemeentes, alle kerkraad moet Belhar aanvaar met ʼn 2/3 meerderheid. En dan<br />
moet al die sinodestreke dit aanvaar met ʼn 2/3 meerderheid en dan eers kan die<br />
Algemene Sinode sê, goed die NG Kerk aanvaar Belhar as ʼn volwaardige<br />
belydenisskrif.<br />
Hanlie: Is daar nou enige datums vas gestel wanneer hierdie sogenaamde stemme<br />
gaan plaasvind.<br />
Albert: Hierdie ding is nou in proses, ons wag nou daar is ʼn taakspan aangestel om die<br />
ding te bestuur. Ons wag nou om in hierdie dae nou te hoor hoe ons nou moet te werk<br />
gaan. Kyk die volgende Algemene Sinode is einde volgende jaar, Oktober 2013. Nou<br />
hopelik is ons teen daai tyd op daai punt. Maar ek sien swarigheid, ek weet nie hoeveel<br />
van kerkrade Belhar gaan aanvaar nie, want ek luister maar hoe van my kollegas<br />
daaroor praat.
Bylaag 12: Opvolggesprek met Hanlie<br />
p628<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
696<br />
697<br />
698<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
Hanlie: Maar die ding is dit het ʼn naam gekry, want ek bedoel as jy hom lees, wat is<br />
nou daar wat jy nie hoef te aanvaar nie? Dit het net ʼn woord geword, ek wil amper soos<br />
die woord kommunisme, dit het ʼn label gekry.<br />
Albert: Ek dink die groot rede hoekom die meerderheid lidmate ongemaklik is om<br />
Belhar te aanvaar omdat daarmee saam ʼn stuk skulderkenning moet wees. Want as ek<br />
Belhar aanvaar, dan moet ek sê ek was verkeerd in my politieke uitgangspunt die<br />
afgelope jare. Ons is nog nie daar om dit te sê nie.<br />
Hanlie: Dit is vir my tragies.<br />
Albert: Jy is reg dit is tragies. Maar ek is in my hart 100% oortuig daarvan dit is die<br />
enigste rede hoekom mense nie Belhar wil aanvaar nie. Goed ons baie ander redes<br />
wat ons aanvoer. Ten diepste, volgens my, is daar net een rede en dit is ek wil nie<br />
erken dat ek ʼn aandeel gehad het aan ʼn beleid wat verkeerd was en mense benadeel<br />
het nie. Ek wil nie sê apartheid was verkeerd nie want dan voel ek...<br />
Hanlie: Maar selfs in die veertien jaar wat verloop het sedert ons hierdie gesprekke<br />
gehad het na nou was nog te kort. Daar is vir jou nog te min goed wat verander het.<br />
Albert: Daar het te min dinge verander. Ek dink daar is te min mense blootgestel aan<br />
swart mense. Ons het nog steeds te veel van daardie aparte wêrelde waarin ons leef,<br />
veral hier, veral in Welkom. Ek aanvaar in die stede is dit baie anders, want ons is baie<br />
kosmopolitaans, baie meer gemengde samelewing as by ons. Hanlie, baie dankie vir<br />
jou tyd. Ek waardeer dit.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p629<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Ek sal graag met julle wil praat oor julle ervarings vandag rondom rassisme.<br />
Hoe het julle dit beleef, of dit meer of minder is en of dit anders is as destyds en so<br />
aan. Weer die hele storie van as ʼn ou terugkyk wat was eintlik fout met apartheid, kon<br />
ons nie maar net aangegaan het nie. Die kwessie van skuld in die groep het baie ter<br />
sprake gekom en daarmee saam regstellende aksie. Ek sal graag daarvan by jou wil<br />
hoor Danie. En dan die rol van die kerk. Ons groot behoefte in Suid-Afrika is<br />
versoening tussen wit en swart want dit was ons krisis oor jare. En nou is die vraag<br />
kom ons nader aan mekaar, is daar versoening, waar sien julle dit en waar sien julle dit<br />
nie? En speel die kerk ʼn rol daarin? Die kerk het rol gespeel in apartheid, aanvanklik<br />
met die verdediging van apartheid, en toe gekom op ʼn stadium dat ons sê nee dit was<br />
verkeerd en skuldbelydenis gedoen en so aan. Maar nou in 2012, sien julle iets van die<br />
kerk, dink julle die kerk speel ʼn rol, hetsy positief of negatief daarin? Spesifiek nou die<br />
NG Kerk, maar ook wyer as dit. Dan miskien laastens net oor die pad vorentoe. Hoe<br />
sien julle die pad vorentoe, wat gaan gebeur? Hoe dink julle? Dit is maar min of meer<br />
die tema. Kom ons begin voor by die rassisme deel. Wat is julle ervarings? Is wit<br />
mense meer rassisties as destyds of minder. Hoe moet ʼn mens sê.<br />
Danie: Ek dink mense wat nie rassisties was nie, het rassisties geword.<br />
Albert: Hoekom se jy so?<br />
Danie: As gevolg van die omgekeerde diskriminasie wat nou baie sleg is. Ek ervaar dit<br />
in my werksituasie omdat ek baie met die vakbonde ook te doen kry. Die vakbonde wil<br />
niks... hulle gun vir die blanke niks nie. Dit regtig baie erg hoor. So by so, ons het baie<br />
goedgekwalifiseerde personeel en hulle het die hele persoonlike ontwikkeling jy weet –<br />
man wat noem jy dit in Afrikaans – performance jy weet wat jy jaarliks op gemerk word<br />
vir jou prestasie. Daai hele, die Patterson stelsel wat onderskei het in sekere<br />
kwalifikasievlakke, het hulle alles in mekaar ingedruk en almal getrek na gelyke vlak<br />
toe. Nou sit ek met ouens wat hoog gekwalifiseerd is en ek sit nou met ouens wat swak<br />
gekwalifiseer is wat nou dieselfde salaris kry.<br />
Albert: So die ervarings en opleiding is nie meer ʼn faktor nie.<br />
Danie: Hulle is reeds besig daarmee in die sin dat ʼn persoon wat sê nou al vyf jaar<br />
diens het, hulle wil dit blokkeer dat ʼn persoon wat 30 jaar diens het enige salaris-
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p630<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
vorderings kry en hulle wil dit hê dat die persoon wat vyf jaar diens het versnelde<br />
aanpassing kry. Daar is alreeds sulke goed in plek. Sodat die persoon vat vyf jaar<br />
diens binne ʼn sekere tydperk dieselfde salaris kry as die persoon wat 30 jaar diens het.<br />
Albert: So daar is nie voordeel daarin om lank daar te wees nie.<br />
Danie: Niks. Die blankes is net in ʼn oorlewingsstryd in en daarmee saam weet jy, ek<br />
kry regtig van my swart kollegas wat jy uitstekend mee saam werk. Maar wanneer hy<br />
moet kies tussen integriteit en die vakbond, dan sal hy lieg ter wille van die vakbonde.<br />
Dit het met my persoonlik gebeur in die sin van die klag van rassisme wat teenoor my<br />
geloods is. Ek het vir ʼn persoon... as bestuurder het ek vir hom gewys daarop,<br />
vriendelik met hom gepraat daaroor, oor ʼn oortreding wat hy begaan het wat<br />
dissiplineerbaar is. Ek het vir hom gevra of hy bewus is daarvan. En toe begin hy net<br />
onmiddellik aggressief raak. Ek sê toe vir hom ek is jammer as dit sy houding is, want<br />
dan sal ek genoodsaak wees om dit verder met sy bestuurder sal moet opneem. Hy<br />
klim toe daar is sy voertuig en hy ry en hy kry sy vakbond indoenas bymekaar en hulle<br />
fabriseer toe ʼn infaamste leuen met die vieslikste k-woorde en f-woorde wat jy aan kan<br />
dink. En hulle lê ʼn klag van rassisme teen my. En dit was op ʼn mespunt of ek het my<br />
werk verloor as gevolg van liegstories. So ons sukkel regtigwaar met hierdie ouens wat<br />
hulle glad nie aan gesag onderwerp nie en as jy hul daarop wys kom die vakbond op<br />
jou af.<br />
Albert: Dit moet dit moeilik maak om enigsins beheer en bestuur toe te pas.<br />
Danie: Ja want met voertuie eien hulle die reg toe om met daai werksvoertuig net te<br />
doen wat hulle wil. Hulle doen inkompies, hulle laai mense af. Dit is amper so asof jy sit<br />
met twee groepe mense in een maatskappy is. Vir die een ou is hierdie goed van<br />
toepassing en vir die ander is dit nie van toepassing nie. Hy maak net soos wat hy wil.<br />
Want hulle beskou hulle net verhewe van bo. Jy weet om net verder vir jou te<br />
verduidelik dat... Ons het almal aandeel in die maatskappy in. Ek meen ons verstaan<br />
tog almal hoe werk aandele, as jy aandele het. Hulle sal byvoorbeeld by my in die<br />
kantoor instap en sê hulle wil die rekenaar gebruik of die telefoon, want jy gebruik dit<br />
nie, want hy het aandele in die maatskappy en kan doen net wat hy wil. So jy weet<br />
daar is ʼn arrogansie wat hartverskeurend is. Aan die een kan probeer ek dit regtigwaar<br />
verstaan as jy kyk waar het die groepe vandaan gekom.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p631<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
Albert: Maar jy sê dit lei daartoe dat wit mense wat nooit rassisties was nie meer<br />
rassisties is as vroeër.<br />
Danie: Absoluut. Byvoorbeeld, jy sien die hele arbeidsinstelling is van so aard dat ʼn<br />
groep mense staan en gesels en die een persoon gebruik of die k-woord of hy praat<br />
van ʼn lokasie, daai ou bly in ʼn lokasie. Of hy gebruik die koelie woord, daai ou is<br />
ontslaan. En dit is nie enigste geval nie. Dit het in die Noord-Kaap / Vrystaat area<br />
gebeur, daar is verskeie gevalle gewees. ʼn Persoon stap verby die groep net om te<br />
hoor, net om dit beter te illustreer, hy hoor hierdie ou praat van hulle bly in die location,<br />
daai ou is ontslaan. Die ou wat gepraat het in die Noord-Kaap van die koelie-woord, ʼn<br />
persoon het verby gestap en dit gehoor, daai ou is ontslaan. So dit kom verskriklik jy<br />
weet, dit is hoekom agter geslote deure dan kom hierdie aggressie uit van die ouens.<br />
Ek erken daar is definitief blankes wat ook rassisties is. Ek dink rassisme kom die hele<br />
wêreld voor. Jy kry dit in Amerika, ek sien nou op Sky News daar in Engeland, ek het<br />
nou nie mooi gesien wat met daai seuntjie gebeur het nie, maar daar is weer probleme<br />
in Engeland wat met rassisme te doen het. Jy kry rasisme onder swartes, jy kry dit<br />
onder Indiërs, jy kry dit onder kleurlinge. Rassisme is wêreldwyd. Ek dink my ervarings<br />
is regtigwaar dat die een groep gun die ander groep nou absoluut niks nie. En as jy kyk<br />
na die aanhitsers wat nog deur die media nog as spreukbuise gebruik word,<br />
opgehemel word dit maak die ouens regtig, dit ontsteld hulle en daar is geen<br />
bevorderings geleenthede nie, jy kan maar aansoek doen vir poste.<br />
Albert: So daar waar hy nou is, dit is waar jy gaan bly.<br />
Danie: Wel dit is wat met my gebeur het. Ek het in 1996 was my posbenaming<br />
assistent-direkteur gewees. Hulle het landwyd het hulle daardie vlak gevat en dit<br />
afgeforseer na die onderste vlak toe, onderste bestuurvlak toe en in daardie vlak het<br />
hulle swart bestuurders gaanaanstel. En die ironie is, sover dit my kennis strek is daar<br />
nie een van daai ouens oor nie, hulle het... hulle almal kon net nie, hulle was nie<br />
gekwalifiseerd nie, hulle kon nie die druk vat nie, hulle was nie opgelei nie.<br />
Albert: So dit is daai tokenisme.<br />
Danie: Ja dit het in 1996 gebeur en ek sit nog steeds op daardie vlak. So vir my was<br />
daar geen vooruitsigte vorentoe nie. Ek het bevordering op ʼn baie jong ouderdom, ten<br />
minste tien jaar voor my kollegas gekry. So van 1996 moet ek my self motiveer en aan<br />
die gang hou om vir my gesin te sorg.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p632<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
Albert: So dit is net ʼn kwessie van jy gaan maar net werk toe.<br />
Danie: Dit is wat ek as gelowige, doen ek wat in Kolossense in staan dat dit wat ek<br />
doen, doen ek vir die Here. Of ek nou met ʼn swart kollega werk en of ek met ʼn wit<br />
kollega werk en dit is wat my aan die gang hou en dit is my primêre taak om die<br />
personeel te motiveer en aan die gang te hou. En my ervarings is dit dat hulle is lojaal<br />
teenoor die maatskappy as gevolg van my. Maar daar is geen bevorderingsmoontlikhede<br />
vir die blankes nie.<br />
Albert: Ek onthou destyds in die groep het iemand gesê, ek kan nie onthou wie dit gesê<br />
het nie, maar dalk gaan die witmense se verantwoordelikheid of se taak in die nuwe<br />
Suid-Afrika bloot wees om die ou wat in jou plek aangestel is op te lei sodat hy die<br />
werk goed genoeg kan doen.<br />
Danie: Ja dit klink baie kere na die geval. Maar sien dan begin daar individuele<br />
arrogansie in te tree, dan wil hy niks meer met jou te doen hê nie. Ja want dan onttrek<br />
die blanke persoon hom en die swartes wil ek amper sê foeter voort. Ons sit hier met<br />
van my kollegas wat dit baie moeilik maak, jy weet. Dit is baie sleg. So in die werk<br />
situasie is dit baie erg. Ek werk met ʼn kollega, sy kantoor is in Phuthaditjhaba, en as jy<br />
met hom praat, jy weet, sy houding is so dat as jy sy naam verkeerd uitspreek, en dit is<br />
nie, sy naam is Sheli en die eerste keer wat ek met hom praat toe praat ek van Shuli<br />
dan trap hy jou uit, jy weet. Dit is asof dit so ʼn minderwaardigheidskompleks is<br />
waaraan die persoon ly. So ek dink ook maar dit is ʼn groeiproses, ek weet nie of dit in<br />
ons tydperk regtig gaan verander nie. En ervarings is dat met jou jonger garde is dit<br />
tien maal erger.<br />
Albert: Regtig?<br />
Danie: By jou ouer garde, ek sal sê vyftig en op wat deur hierdie gemors van apartheid<br />
dan nou gekom het, hulle baie meer gematig as jou jonger garde wat nie eens gebore<br />
is in daai tydperk nie. So my gevoel is dat jou jonger garde... want as ek nou maar kyk<br />
waar ek in die poskantoor staan, dan staan daar so agtien in ʼn tou en dan kom daar<br />
net ʼn jong man of ʼn vrou en hy klim oor die tou en hy kom staan voor jou en dan sê die<br />
een net ek het vir hom plek gehou, maar hulle ken mekaar van geen kant af nie. So jou<br />
jonger groep is vir my verskriklik. Jy sal sien die jong meisies ook wat in die dorp en
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p633<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
mall rondbeweeg. Jy weet ʼn mens verwag tog respek van die jeug af teenoor ʼn ouer<br />
persoon en hulle jou uit die pad uit loop.<br />
Linda: Maar hulle het nie eens vir hulle eie ou mense respek nie.<br />
Danie: Ja, daaroor kan jy baie praat. Maar dit is vir my regtig baie sleg. Ek het nie die<br />
gevoel nie, ons het groot geword met anderskleuriges, dit was jou speelmaats gewees.<br />
My pa het kleurlinge, Indiërs en swartes in ons huis ontvang en hulle het in die<br />
sitkamer gesit en ʼn glasie wyn gesit en drink saam. Dit is waarin ek groot geword het.<br />
Albert: Ek onthou van die eerste groep gesprekke daai tipe voorbeelde wat jy genoem<br />
het destyds.<br />
Danie: En skielik het dit net lelik geraak. En ek het op hierdie stadium jy weet, ek praat<br />
met die grootste respek as ek met hulle praat. Dit kom vir my ook... partykeer kom<br />
hierdie aggressie uit, want ek sien mos wat gebeur. Ek sien mos daar is nie meer wit<br />
gesigte nie. Dit gaan nie eers oor verhoudings nie. Daar is net nie meer nie, gaan kyk<br />
by jou Edgars-e, gaan kyk by die poskantore, gaan kyk by soveel besigheidsplekke en<br />
gaan kyk by jou eetplekke. Daar is nie meer wit kelners nie. Jy weet daar is nie<br />
verhoudingsgetalle nie. Die mense word net voorkeur gegee ek dink ten spyte van, en<br />
ten alle koste.<br />
Albert: Linda, jou ervaringe. Dink jy ons is meer rassisties?<br />
Linda: Ek dink nie dit is ons nie, dit het gedraai. Ek dink die blanke het nog altyd, hoe<br />
moet ek sê, jy probeer die standaarde en goed handhaaf, maar dit is net vir my asof...<br />
Gaan kyk nou maar met ons hofsaak, daar is net geen respek vir die reg nie. So ek<br />
dink dit... dit gaan nie meer ons blankes nie, dit gaan oor baie ander dinge. Ons is<br />
maar net ʼn teiken. Ek voel ons is ʼn teiken. Want wat maak hulle? Hulle kan nie hulle<br />
voorvaders gaan beskuldig nie. Hulle kan nie hulle oupas of oumas beskuldig nie, want<br />
dan het hulle moeilikheid. Jy bly die teiken, maar ons is al lankal nie meer die oorsaak<br />
nie.<br />
Albert: So die wit mense bly die teiken vir goeters wat verkeerd loop in die land terwyl<br />
ons lankal nie meer daarvoor verantwoordelik is nie.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p634<br />
181<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
Linda: Dit is soos die een ou nou die dag vir my gesê het, ja maar julle het ons nie<br />
opgelei nie. Toe vra ek maar hoe het jy gekom waar jy is? Toe sê hy ja maar daai<br />
meneer het my... Toe sê ek ja maar is dit nie nou jou verantwoordelikheid om ander te<br />
gaan oplei ook nie. So ek het vandag ʼn interessante ding gehad wat ʼn swart persoon<br />
vir my kom om verskoning vra oor dit wat nou aan ons toegedig word. In die sin van<br />
ongeregtigheid. Hulle redenasie is dat sou daar iets beter gekom het, dan het hulle dit<br />
verstaan. Dit is veral nou jou ouer garde. Baie van die gesprekke by ons in die<br />
wagkamer gaan maar oor die jeug wat nie dissipline en respek het nie maar daarvoor<br />
is ons nou die rede. Maar dat gesagmense soos by die departement, soos by die hof,<br />
soos waar ons ook beweeg jou misken terwyl jy doen wat respekvol is teenoor hulle.<br />
En dit kan hulle nie... daar is baie wat dit nie kan verdra nie. Wat vir my gesê het hulle<br />
is baie jammer vir jou te sê en ek wil sommer namens hulle vir jou om verskoning vra.<br />
Dit is die minderheid, maar dit is... jong hierdie goed is nie meer... daar is baie polities.<br />
As ons nou dink aan al die aanstellings by die departement, dit is politieke aanstellings,<br />
wat glad nie gekwalifiseerd is nie. Daar is van hulle wat nie eens Standard 8 het nie, so<br />
verstaan jy? Maar hierdie hele ding kom oor goed wat ons nie eers beheer oor het nie.<br />
Dit is goed wat gekom het oor die vaderlose generasie. Want wat vertel jy jou kind, jy<br />
vertel vir jou kind soos Danie nou vanaand het, ons seun gaan nou Amerika toe. Seun,<br />
asseblief moet nie jou gaan besmet met goed nie, moenie... jy weet daai vaderlike<br />
gesprekke wat jy met jou kind het, en daardie vaderlike gesag wat jy vir hom sê en wat<br />
hy sien maar dit is wat my vader doen, dit is nie daar nie. Dit is vir generasies nie daar<br />
nie.<br />
Danie: Dit skryf hulle ook aan apartheid toe.<br />
Linda: Ek het vandag iets interessant gelees, ek wil weer uitvind waar het ek dit gelees,<br />
dit was vir my...<br />
Danie: Jy ken vir M wat by die kerk was. Haar man het net pad gegee. Die dame wat<br />
hier by ons werk, dit is ʼn vrou van karakter, haar man het net pad gegee. Hy het net sy<br />
dogters, hoeveel dogter het hy Linda?<br />
Linda: Sy het drie dogters.<br />
Danie: Hulle het drie dogters en ek meen ons sorg vir hulle. Hy het soos ʼn sleg ding<br />
net pad gegee.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p635<br />
218<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
Linda: Maar die ding is net hulle aanvaar nie verantwoordelikheid nie. Nou sit hulle met<br />
hulle kulturele goed wat hulle moet doen en hulle sit met die Westerse goed. Nou,<br />
kultureel mag ek as vrou nie teenoor daai man praat nie, en vir hom aanspreek nie, en<br />
wat ook nog nie nè?<br />
Albert: Maar nou verwag jou werk van jou van jou dit.<br />
Linda: Ja jy moet dit doen. So verstaan jy, daar is konflik. Ek praat baie reguit met<br />
hulle. Reguit is reguit. En wat ek vir hulle sê wat hulle van hulle verantwoordelikhede<br />
mis, want veral as hulle nou weer trou dan los hulle mos die ander kinders. Jy weet dit<br />
is, behalwe vir kinders wat nie hulle pa ken nie, is dit verlate kinders. Ek weet waar sy<br />
pa is maar hy kan nie daarheen gaan nie want hy is weer getroud en dit. So dit is<br />
hierdie oumas en tannies wat hierdie generasie aanmekaar probeer hou. So dit is<br />
regtig en ons moenie net kyk na die ander generasies nie, ons moet kyk na ons eie<br />
generasie. Wie neem deesdae regtig verantwoordelikheid van die kinders? Dit is die<br />
oumas en oupas, grootouers. So ons sit in daai generasie van daar is nie rolmodelle<br />
nie. Daar is nie die vaderlike figuur nie en dit word tog bewys in ʼn kind nog voor hy<br />
gebore is, dat as hy sy pa se stem hoor weet hier kom lekker, ons gaan lekker speel.<br />
Die mamma is die versorger. Daar is niks, niks sulke goed nie.<br />
Albert: En die rolmodelle wat hulle op televisie sien is ook nou nie altyd die..<br />
Linda: Hulle kan nie altyd daarmee saampraat nie. Ek het vandag iets gelees, was in<br />
die koerante of ʼn e-mail, ek kan nou net nie lekker onthou nie, waar iemand gepraat<br />
het en gesê het... Dit was in ʼn artikel of ʼn ding van die regering sal begin pa staan vir<br />
dit wat daar verkeerd loop. Want hulle kan nie sê die kinders moet skool toe gaan as<br />
daar goeters verkeerd loop nie. So dit sal van bo-af, nie van onder nie van bo-af sal<br />
hierdie goeters moet reg kom want die kinders ken nie dissipline nie. Hulle weet wat is<br />
reg en verkeerd maar hoe moet ek dit ken want ek weet ek gaan daarmee weg kom.<br />
Ek voel al lankal ons is nie meer die teiken nie, die punt is net ons doen nog gehalte<br />
goeters en hulle kan net nie daarby kom nie. Want soos ek vir die jeug sê, hy leer nie<br />
by jou meerdere nie. So as jy nie leer nie het jy nie die skill nie en gaan jy nie vir jou<br />
kind leer nie. Want onthou van generasie tot generasie, gaan kyk maar, gaan dit erger<br />
en erger.<br />
Albert: Kan ek die vraag vra wat ek aan die einde sou wou vra. Hoe dink julle lyk die<br />
pad vorentoe. Wat dink julle wat gaan gebeur, watter pad gaan Suid-Afrika loop.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p636<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
Linda: Ek dink ons jeug gaan opstaan en sê genoeg is genoeg.<br />
Albert: Jy sê ons jeug, wit jeug, swart jeug of almal?<br />
Linda: Ek dink die jeug, ek praat van oor die algemeen. Want hier is van die jeug wat<br />
sê ek kan nie saam gaan met dit nie.<br />
Albert: Iets soos die Arabiese lente? Die jong werklose mense wat net opstaan en sê<br />
hier is nie vir ons ʼn toekoms as dit so aangaan nie. Ons soek iets anders.<br />
Linda: Ek glo regtigwaar dat... wat my gevoel is hier gaan wonders gebeur in hierdie<br />
Suid-Afrika rondom wat hulle noem die Benjamin generasie. Om te sê dat die Here<br />
rêrig gaan werk in die jeug se harte. Dit gaan nie van ons af kom nie. Ons het nie die<br />
antwoorde nie, maar Hy gaan en ek glo met my hele hart Hy gaan in die jeug werk en<br />
ek glo met my hele hart die jeug gaan opstaan, nie opstandig nie, maar gaan opstaan<br />
en hulle posisie en outoriteit vat want kyk hier is pragtige jong mense wat ten spyte...<br />
Ek sê nou die dag vir ʼn meisietjie, alhoewel, ten spyte van jou omstandighede staan jy<br />
soos ʼn paal bo jou vriende uit. Sy sê sy gaan haar nie met daai goed, sy gaan nie om<br />
met daai goeters nie. Sy het niemand gehad wat dit vir haar geleer het nie. Nie haar<br />
oom nie, nie haar tannie nie, inteendeel hulle het haar net verkleiner, maar sy het net.<br />
So wie het haar laat staande bly, dit is mos nie mense werk nie.<br />
Albert: Danie, oor die pad vorentoe?<br />
Danie: Ek glo dat ons hier in die Suidpunt van Afrika geplaas is, dat hier geestelik groot<br />
dinge gaan gebeur. Ek dink net die blanke het sy geestelike taak versaak. As ek kyk na<br />
die pad wat Israel geloop het en dan is daar vir my baie ooreenkomste met die swart<br />
bevolking van Suid-Afrika. Ek glo ook dat as jy kyk God plaas mense in beheer en hy<br />
neem die mag ook weg. Ek dink dit is wat in Suid-Afrika gebeur het. En my oortuiging<br />
daarvan is dat die blanke het presies wat die swartes nou mee besig is, selfsugtig,<br />
alles gaan oor homself, alles gaan oor om homself te verryk. Gierigheid is die wortel<br />
daarvan. En in plaas daarvan dat die blanke dit oopgemaak het... Iewers wat my betref,<br />
want in die sestigerjare was daar kleurlinge in Kimberley waar ons grootgeword het, op<br />
die stadsraad gewees. Daar het kleurlinge en blankes langs mekaar gebly. Iets het in<br />
die sewentigs gebeur en ek kan nie my vinger daarop lê nie, en daarvan af het alles<br />
net verkeerd geloop. Maar ek glo in die toekoms van Suid-Afrika dat God uitkoms sal
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p637<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
gee. Ons sit met korrupsie, die hoogste in die wêreld, ons sit met moord en doodslag,<br />
die hoogste in die wêreld. Maar ek glo nog steeds dat die Here ʼn uitkoms kan en sal<br />
gee in Suid-Afrika sodat Suid-Afrika die lig nog steeds uit die Suidpunt van Afrika<br />
versprei sal kan word.<br />
Linda: En daai ding waar dit staan die jongmense sal drome droom en gesigte sien,<br />
daai professie. Ek glo, ek glo met my hele hart dat God gaan hier, en in Welkom, gaan<br />
Hy nog groot dinge laat gebeur, want ons sit op goud, ons sit om edelgesteentes.<br />
Danie: Ons was nou, verlede jaar, was ons by ʼn konferensie gewees, so ʼn aandkonferensie<br />
in Erfdeel-gemeente. Dit was net voor die Vredesmars verlede jaar, dit was<br />
in Junie/Julie. En by daai geleentheid by Erfdeel was daar jong kinders, ek dink 16, 17<br />
miskien 14 swart kinders wat so vol is van die Here. Dit was so wonderlik om dit met<br />
my eie oë te kan sien, want ek weet hier is ʼn groot demoniese aanslag in Thabong self<br />
en van dit wat ek gehoor het wat mense vir ons vertel het. So ek glo ons is nie van plan<br />
om iewers heen te gaan nie want jy moet hier leef, jy moet hier oorleef en jy moet hier<br />
regmaak en hier... En dit is hoekom ons al die jare glo jy begin by jou huis. Jy begin by<br />
die man wat in jou tuin werk, jy begin om hom ʼn billike loon te betaal en hom<br />
menswaardig begin behandel, as ʼn gelyke. Jy begin by die vrou wat by jou huis werk.<br />
En daarom by ons as jy nie apartheid van koppies en borde onder die wasbak nie, sy<br />
gebruik ons eetgerei want sy eet ons kos. Daar is nie onderskeid nie sy word<br />
behandel... My seuns toe hulle klein was het hulle gepraat van oom en tannie. En hoe<br />
groter hulle geword het, het hulle ook ingetrek geword en dit het hulle ook verander.<br />
Maar dit is soos ons ons kinders groot gemaak het, jy het respek en jy praat van oom<br />
en tannie, of dit wit en of dit swart is. So ek glo regtigwaar as ek kyk na die huidige<br />
regering en die goed wat daar aangaan dan maak dit my as mens bekommerd. Maar in<br />
die gees glo ek dat dinge kan nog goed uitwerk vir ons in Suid-Afrika.<br />
Albert: Speel die kerk ʼn rol daarin in terme van die positiewe toekoms. Of hoe beleef<br />
julle die kerk se rol op hierdie stadium.<br />
Danie: Ag weet jy ek dink die kerk het nie ʼn rol gespeel in die tye van apartheid nie en<br />
die kerk speel nie ʼn rol...<br />
Linda: Ja maar kyk ons moet nou net onderskei.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p638<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
Danie: Ons lees die Kerkbode en al wat ek daar sien en wat ek al so fed-up is, is die<br />
Belhar belydenis. Hulle mors die tyd om siele te wen met die Belhar beleid. En daar is<br />
ʼn eenvoudige spreekwoord wat sê soort soek soort. Nou dit sien jy orals. Jy sien dit by<br />
ons. Ons het saam vergaderings, saam konferensies maar as die groep opstaan uit<br />
hulle stoele uit daar gaan staan groepe bymekaar. As ek ʼn swart man ken dan gaan<br />
staan ek by hom en gesels. So dit is nie diskriminerend altyd nie, maar soort soek<br />
soort. Dit is ʼn natuurlike feit.<br />
Linda: Ja maar miskien moet ons kyk, kyk na die kerk.<br />
Danie: Ja maar ek praat nou van die strukture, ons praat nou van die NG Kerk, ja as<br />
denominasie. Ek dink die kerk speel geen rol nie. Ek weet nie wat hulle doen nie. Hulle<br />
mors die spasies in die koerante met sinodes en dit gaan maar weer oor Belhar<br />
belydenis. Maar ek sien geen...ek weet van niks nie. Ek lees die Kerkbode en ek sien<br />
al hierdie dinge, van ontbloting van onwaarhede wat deur die wat noem hulle dit, die<br />
moderator. Maar kom ons praat van die instelling as die NG Kerk. Geen rol nie!<br />
Albert: Die feit dat die kerk destyds skuld aan apartheid bely het, dink jy dit raak<br />
lidmate enigsins? Dink jy hulle dink daaroor, stem saam daarmee, dink ander daaroor?<br />
Linda: Kom ek sê vir jou, jy kan bely... Maar waarna kyk die jong mense elke dag?<br />
Hulle kyk na wat ons doen. Hulle luister nie na ons woorde nie, hulle luister nie na ons<br />
geskryfde stukke nie. Hulle kyk na wat ons doen. Kan ons dit, maak dit sin, ons het<br />
woorde en leefstyl.<br />
Albert: Nou wat sien julle by die kerk as julle nou so sê. Sien jy ʼn voortsetting van voor<br />
1994 in die kerk of is dit ʼn kwessie dat die kerk net bloot irrelevant is?<br />
Danie: Wel weet jy ek dink... Kom ek sê vir jou wat ek byvoorbeeld, wat my baie seer<br />
gemaak het, is dat in plaas daarvan om mense te akkommodeer, bou hulle devil’s fork<br />
[heinings] om die kerke. In plaas daarvan om daai geld te gebruik om mense te voed of<br />
Bybels te koop of iets op ʼn geestelike vlak, bou hulle R100 000 se devil’s fork<br />
[heinings] rondom die kerk. Daar waar ons was, was daar ʼn poging van ʼn inbraak<br />
gewees en die alarm het af gegaan en die sekuriteitsmaatskappy [was daar] en daar<br />
het niks gebeur nie en hulle gaan sit oor ʼn R100 000 se devil’s fork [heinings] op. Nou<br />
vra ek vir my, die goed maak mos nie sin nie. Wat is die rol van die kerk. En in<br />
Johannesburg het daar vir my so ʼn mooi ding gebeur dat die ouens het toe nou ʼn hawe
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p639<br />
365<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
gevestig vir die ou vir huisvesting in die nag en gee vir hom ʼn bord kos en die volgende<br />
oggend moet hy uitgaan. En hulle het die mense geakkommodeer en geestelik en<br />
fisies gevoed. So nee ek dink rassisme binne die kerk... ek sien niks nie. Ek sien, daar<br />
waar ons nou is, sien ek uitreike, daar is uitreike na kleuterskole toe. Daar gebeur groot<br />
dinge wat dit aanbetref. Ons het in die gemeente daar het ons een swart lidmate, AM,<br />
en met wie ek goed bevriend was en ons betrek hom in ons aktiwiteite saam, self as<br />
ons konferensies het dan vat ek hom saam. Maar AM het in ʼn blanke omgewing groot<br />
geword. Hy pas nie in by sy eie kultuur nie en dit is hoekom AM daar is. Hy woon<br />
gereeld die eredienste by, hy sing saam lekker Afrikaans en hy het eintlik ʼn baie mooi<br />
uitspraak. Maar AM is die uitsondering. Want rondom die kerk woon daar baie swart<br />
mense. Maar hy voel hom net nie tuis in daardie kultuur nie.<br />
Albert: Is dit ʼn kwessie van soort soek soort of is dit ʼn kwessie van die kerk laat hom<br />
nie welkom voel nie.<br />
Danie: Ek dink beide. Ons het byvoorbeeld ʼn situasie gehad waar ʼn boemelaar, ek sal<br />
dit baie kort sny want dit was ʼn wonderlike gebeurtenis. ʼn Boemelaar die kerk ingestap<br />
het, dit het verskriklik gereën buitekant en vreeslik interessant die teksverse, dit was ʼn<br />
aflos dominee wat daar gepreek het, ʼn ou dominee. Sy eerste woorde was gewees hy<br />
weet nie hoekom hy vandag oor hierdie tekste preek nie. Hy het dit nog nooit gedoen<br />
nie, maar hy doen dit. En die volgende oomblik kom hier ʼn boemelaar die kerk<br />
ingestap, hy is deurdrenk, ʼn swart man. Hy is nat gereën, hy het nie skoene aan sy<br />
voete nie. Die water drup so waar hy loop. Dit stroom teen hom af en almal bek af en<br />
goed dit gaan nie oor my nie, maar ek het... Hy het by my kom sit. Ek het hom gaan<br />
haal en hy het by my kom sit. Ek sê Here wat wil U vandag hê moet ek doen. En in<br />
elke geval, lang storie kort, na die diens toe staan ek op en stap na die dominee toe en<br />
ek sê dominee as jy vandag bedoel het wat jy bedoel het, dit en dit en dit. Maar hy<br />
skrik hom asvaal, hy weet nie wat om te doen nie. Maar in elke geval, daar het van die<br />
mense gereageer en huise toe gery en klere, vir hom nuwe klere kon gee, skoene aan<br />
sy voete en kos. Ons het hom versorg. Maar die oorgrote meerderheid van die mense<br />
het gemaak dat hulle wegkom en tog net nie betrokke wees nie.<br />
Linda: Weet jy wat interessant is? Ons het hom gaan aflaai en ons het hom nog nooit<br />
weer gesien nie. Hy het verdwyn. Jy weet dit was soos ʼn engel wat daar ingestap het<br />
en hy is weg. Jy weet jy sien altyd daai ouens weer, ons het hom nog nooit weer<br />
gesien nie. Ons het hom gaan soek, ons het hom gaan opsoek.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p640<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
Danie: Ek was vyf uur in die oggende daar waar hy gesê het hy slaap, hy is weg. Maar<br />
in elke geval jy weet ek dink soort soek soort. Kultuur, ek sien nou baie maal in die<br />
groot stede die vermenging en wat groot aanpassings is. In ons familie is daar<br />
vermengings. Ek hoor die probeer en ek hoor die konflikte. ʼn Neef van my se seun is<br />
met ʼn Indiër vrou, ʼn Moslem, getroud. En ek hoor hierdie kernoorlog wat tussen hulle<br />
plaasvind, die botsing. Want as die seksuele en daai goed verby is, dan pop hierdie<br />
goeters uit. So ek nog steeds soort soek soort, jy voel tuis in jou kultuur en in jou taal<br />
in. Wat is die ander ding wat ons gesê het.<br />
Albert: Oor die kerk van Welkom jou ontuis laat voel.<br />
Danie: Mariaan onthou jy daar by ons was die swart man en vrou wat die kerk ook<br />
gebruik en ek sien hulle ook nie meer daar nie. Hulle word ingeskakel, daai ouens word<br />
ingeskakel. Hulle name is op die gebedslys. Hulle sit saam in die kerk hulle sing saam,<br />
hulle bid saam. Maar dit is die uitsondering. So ek sê weer ek dink daar waar ons is, is<br />
daar ʼn vryheid en ʼn openheid wat ek nog nooit in my hele lewe ervaar het nie. Maar ek<br />
glo as ek kyk na, ek het baie kennis van die Hervormde kerk, no go. Gereformeerde<br />
kerk, baie NG Kerke wat ek mee te doen oor swart mense... Ek meen, die ouens<br />
sukkel nog om vrouens in die ampte aan te stel, hulle verstaan dit nog nie eers nie wat<br />
die Skrif dit vir ons verduidelik nie. So die sukkel met kultuurgroepe is... ek dink die<br />
kerk laat hom nie... ek kyk ook nou hier in [Welkom-]Suid ook wat daar blatante<br />
rassisme is wat ek nog nooit gesien het nie.<br />
Linda: Kyk die punt is net Albert, en ek is so dankbaar dat die Here my dit laat ervaar<br />
het, want dit is ook ʼn groeiproses waardeur jy moet gaan. Dit is nie iets wat omdat dit<br />
van jou verwag word, dit daar is nie. Dit is ʼn groeiproses, dit is ʼn hartsaak ja, maar dit<br />
is ook van val en opstaan en seer kry en... Maar daar is goed wat jy kan saam oor<br />
praat en een van die goed is jy kan oor die Woord saam praat. As jy met ʼn swart<br />
gelowige, wit gelowige maak nie saak nie, as jy met ʼn kind van die Here praat het jy die<br />
Woord wat vir julle saambind. Die ander goed is half nie belangrik nie, want om mekaar<br />
te vind in die Woord is so wonderlik, want hulle verstaan dit so eenvoudig dan ek dink<br />
by myself hoekom het ek die hele tyd hieroor gewonder en dit is maar net so<br />
eenvoudig. En hulle leef dit so.<br />
Albert: Wat sal die kerk moet doen as hy ʼn groter agent vir versoening in Suid-Afrika<br />
wil wees?
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p641<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
Linda: Ek dink ons moet ophou versoen. Ek dink ons moet begin om lig te wees.<br />
Danie: Vir my is dit ʼn hartsverandering. Kyk na die Metodiste kerk, hoe het hulle die<br />
dienste geïnkorporeer met mekaar en elkeen het sy plek. En die kerk word oorbenut<br />
deur die verskillende dienste. Maar hulle het ook maar hulle goeters maar waar die<br />
Woord bymekaar kom daar vind hulle mekaar.<br />
Linda: Maar ek dink ons moet ophou begin met versoening ons moet begin om lig te<br />
wees.<br />
Danie: Ja nee ek stem met jou saam daar en ons praat baie daaroor en het ook gesê<br />
dat as mense nie die Bybel lees nie dan lees hulle my. En ons moet in ons dade bewys<br />
en dit... maar dit is ʼn hartsverandering.<br />
Linda: Want ʼn ou sien gou as jy nie eerlik is nie.<br />
Danie: Ons was gister by ʼn begrafnis van ʼn baie goeie vriend van ons. Hy was ook in<br />
die – soos Wouter Basson – in die chemiese gedeelte van die weermag gewees. En dit<br />
wat hy vertel wat op die grens gebeur het, is grusaam. Maar dit wat hy ook gesien het,<br />
het hom ʼn haat in die swart mens gegee. Onverbiddelike haat. En nou omtrent in 2009<br />
het die Here hom kom leer wat vergifnis is en kon hy swart mense, vier jaar gelede toe<br />
hy 56 jaar oud was, toe kon hy swart mense vergewe. En dit is ʼn hartsaak. Dit is die<br />
Heilige Gees wat hom kom aanraak het. En dit is hoekom, ek wil nie in ʼn arrogante<br />
verhewe posisie kom sê maar die kerk se hart is nie reg nie.<br />
Albert: Maar ek hoor jy sê, julle sien dit min.<br />
Danie: Maar ek wonder of dit nie so is nie.<br />
Linda: Ek wil nie dit uitspreek nie, want weet jy wat net vir my die wonder is van ons wil<br />
hierdie groot goed doen, maar ons is nie getrou in die klein goedjies nie. Net daai van<br />
omgee, barmhartigheid, die een hand wat nie weet wat die ander hand doen nie en<br />
dan is dit ook nie ʼn beskuldiging nie, dit is regtigwaar nie. Dit wat ek gesien het, het die<br />
Here vir my gewys. Dit is elke ou se uitmaak met die Here wat moet ek doen. Ek kan<br />
nie hoogmoedig wees en sê ek doen dit en jy doen dit nie. Dit het niks met my te doen<br />
nie, maar al wat ek weet en wat ek en Danie weet is toe ek vir die Here gesê het, Here<br />
jy moet klomp bruin lêers van my af wegvat dit is te veel ek kan dit nie hanteer nie. Toe
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p642<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
maak hy dit meer. Toe sê Hy vir my maar dit is nie jou werk nie maar dit is jou<br />
bediening. En toe het dit verander want toe sien jy nie meer al dit foute, ja jy sien die<br />
foute maar jy sien die siel wat verlore gaan. Ek sien hoe satan, generasie na generasie<br />
afbreek, omdat hulle verstaan nie van God en my kultuur van voorvaders nie. Hulle<br />
verstaan nie God is groter as hierdie beeste en goed wat geslag moet word vir<br />
voorvaders nie. Dit is in stryd en wanneer ek net besef God is groter as dit, want Hy...<br />
hierdie klomp is mos nou klaar.<br />
Albert: As ons net gou teruggaan, het wit mense iets om oor skuldig te voel as ons<br />
terug kyk na apartheid? Wat was fout daarmee? Hoe dink julle nou daaroor? Ons praat<br />
amper van twintig jaar van 1994 af.<br />
Danie: Kom ek begin deur vir jou te sê dat Jan van Riebeeck was die eerste stigter van<br />
apartheid in Suid-Afrika. Hy het paal laning geplant in die Kaap en hy het gesê die<br />
straatlopers daai kant, en as julle wil handel dryf kom julle by daai laning bymekaar.<br />
Die ouens wat die skuld moet kry kyk van apartheid, verontskuldig hulle in moedertjie<br />
Engeland. Tydens die Engelse bewind in Suid-Afrika in 1913, die grondhervorming wat<br />
daar plaas gevind het, daar het die grootste fout gekom wat gebeur het. En dit is die<br />
Engelsman wat apartheid gevestig het. Ek het baie navorsing daaroor gedoen, wat<br />
gepraat het van ʼn a bloody stinking kaffer en van locations. Waar het locations<br />
vandaan gekom? Die Engelse het dit kom vestig in Suid-Afrika. Waar het die<br />
mynkampongs en die hostelle vandaan gekom? Die Engelse het dit kom vestig in Suid-<br />
Afrika in. Die hartseerste is toe die Afrikaner in bewind kom het hulle die mag in die<br />
land oorgeneem en het hulle aangegaan daarmee. Jy weet dit is soos my seun wat<br />
grootword in my eie huis en as hy uitgaan dan gaan doen hy dieselfde in sy huis. En dit<br />
is wat die hartseer is dat die Afrikaner nie daar die land hervorm het nie, want ons het<br />
die geleentheid gehad. Maar die ou wat die skuld moet kry, ek voel geensins skuldig in<br />
enige sin vir apartheid nie. Die ou wat die skuld moet kry sit handjies gevou in<br />
Engeland in.<br />
Linda: Ek sê nou 2000 jaar terug het die Here vir my gesterf aan die kruis en wat ek<br />
gedoen... en wat ek gekry het, dit is vergifnis. En as jy vergifnis gekry het, dan het jy<br />
mos nou vergifnis. Ek moenie vergifnis kry van MM of ek moenie vergifnis kry van dié<br />
nie. Ek moet vergifnis van God kry. Dit is die belangrikste. Ons is so gefokus op die<br />
mense dat ons vergeet God het ons gemaak, God het vir ons Jesus gestuur vir die<br />
kruis en ek...
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p643<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
Danie: Vir my tekortkominge.<br />
Linda: Ja wel ek is vry. Ek is veilig voor God. Ek staan nie voor enige mens om te sê ja<br />
wat, ek kan nie onthou as kind of sulke goed daar was nie maar as jy vergifnis gesê<br />
het, dan het jy mos nou vergifnis gesê. En as jy voor God vergifnis gevra dan is dit mos<br />
nou klaar.<br />
Albert: En dit is my vraag of wit mense oor die algemeen wel op daai punt gekom het<br />
dat hulle iewers gesê het en dalk by die Here gaan skuld bely het en gesê het maar op<br />
ʼn manier het ek dalk deel gehad in ʼn sisteem wat mense benadeel het en so aan en<br />
dan nou die vergifnis waarvan jy nou praat vir hulle self toegeëien het. En of hulle bloot<br />
net sê maar ons praat nie daaroor nie, of ons...<br />
Linda: Nou dit is waar die hartsaak kom en ek en jy kan vir mense gaan skryf, maar dit<br />
is die persone, maar dit is ook ʼn proses... want nou loop jy weer ʼn nuwe proses in<br />
Suid-Afrika wat jou bekommerd en jou kwaad maak en wat maak jy? Nou trek nou<br />
weer daai baadjie aan waarvoor jy nou vergifnis gevra het. Nou gaan haal jy dit weer<br />
en jy kom trek weer vir jou daai baadjie aan. En dit is nonsens. Jy het vergifnis gekry.<br />
Here hier is dit, ek gaan aan ek gaan doen wat U wil hê ek moet doen en ek doen dit,<br />
nie volmaak nie maar ek doen dit.<br />
Danie: Ek dink die publieke vergifnis ook het vir die ander groep ʼn stok gegee om mee<br />
te slaan. En dit is wat my ondervinding is in die werke dat die blanke is futloos, hy het<br />
nie meer ʼn stem nie, hy weet nie meer waar om wat te doen om reg te maak nie, want<br />
dit wat probeer is, werk nie. En ek dit is die publieke vergifnis. Ek verstaan die publieke<br />
vergifnis maar die moderator wat daar staan en hy kan vergifnis vra. Maar as dit nie ʼn<br />
hartsaak is tot op grondvlak by elke persoon nie, dan beteken sy openbare vergifnis<br />
ook niks nie.<br />
Albert: Maar ek hoor ook jy sê hierdie vergifnis kan ook daartoe lei dat dit ʼn<br />
verlammende effek kan hê.<br />
Danie: Dis die woord wat ek soek.<br />
Linda: Jy moet elke keer gaan sê...<br />
Albert: Jy moet elke keer gaan sê ek is jammer, maar jy kan nie daar verbykom nie.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p644<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
Danie: Kyk as ek die Skrif reg verstaan dat Jesus Christus ook vir my foute... Kom ons<br />
sê nou maar apartheid, want dit is die fout wat Hendrik Verwoerd gemaak het. Hy het<br />
die ding ʼn naam gegee. Maar as ek die saak met die Here uitmaak en ek vra vir Hom<br />
vergifnis dan sê Hy vir my in Romeine 8 vers 1 daar is dan geen veroordeling nie, alles<br />
is verby. En daar moet ʼn punt kom wat daar gesê word dit is nou alles verby. Ons kan<br />
nie meer op die Belhar beleid nie, want dit maak... dit is weer ʼn verlammingseffek. Dit<br />
is meer ʼn teenreaksie as ʼn samewerkingsreaksie.<br />
Albert: Wat sou jy wil hê moet die kerk doen met Belhar? Hoe dink julle persoonlik<br />
daaroor.<br />
Danie: Hulle moet dit los, dit is ʼn afgeforseer belydenis wat vir my niks beteken nie.<br />
Linda: As almal nou dalk sê kom ons kry die ding en ons stem almal daarvoor en<br />
niemand gebruik dit nie wat is die nut daarvan?<br />
Danie: Want hulle kan nie Belhar... ek dink jy slaan die spyker op die kop, kom ons<br />
veronderstel die kerk neem nou die Belhar belydenis aan, dink jy dit gaan enige iets<br />
verander?<br />
Linda: Dit is ʼn belydenis wat deur mense geskryf is en ons bely ʼn lewende God.<br />
Verstaan jy? En dit is die punt. Ons wil mekaar tevrede stel en dan kry ons dit nie reg<br />
nie.<br />
Albert: Laaste vraag, die hele ding van ons is wit mense wat in Afrika bly ons is in<br />
Afrika. Hoe is julle ervarings daar rondom? Is ons ʼn – kom ek sê – ʼn Europese<br />
Westerse enklawe hier in Afrika of is ons rêrig deel van Afrika?<br />
Danie: Ek is ʼn Afrikaner, ek het vanmiddag daaroor gepraat, ek is ʼn Afrikaan, my<br />
voorgeslagte het in 1688 in hierdie land aangekom. Die meerderheid van die swart<br />
mense weet nie waar hulle vandaan kom nie en as ek dit reg verstaan, het die mense<br />
aan die Suidpunt, het die mense uit die Noorde en midde Afrika omtrent gelyk hier<br />
aangekom en die land begin infiltreer. Ek is ʼn Afrikaan en dit ontsteld my as hulle vir<br />
my vra wat is my bevolkingsgroep dan sê ek ek is swart of ek is ʼn Indiër of ek is ʼn<br />
kleurling. Die diskriminasie teenoor bevolkingsgroepe is vir my ʼn onding. Want dit is net
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p645<br />
586<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
weer waarmee jy ge-label word en waarmee jy uitskei word waar daar dan teen jou<br />
gediskrimineer word. Ek is ʼn Afrikaan.<br />
Albert: Maar ek sal graag vir jou wil invra, hoe sien jy jouself as ʼn Afrikaan? Die rede<br />
hoekom ek hierdie goed vra, ek hoor by die wit mense wat vir my goed sê soos ons<br />
doen dinge anders as die mense van Afrika. Dan is die vraag onmiddellik is ons dan<br />
nou deel van Afrika of is ons... Hoe pas ʼn mens die goed bymekaar in? As jy sê Danie<br />
jy sien jouself as ʼn Afrikaan wat sê dit vir jou en hoe is dit anders as ʼn verplaasde<br />
Europeër.<br />
Danie: Nee my wortels, hierdie van ons moet terug gaan na Engeland toe deur hierdie,<br />
wat is hierdie groot twakprater? Dit is die grootste nonsens. My wortels, my<br />
geboortereg is in hierdie grond in. Hierdie mense hier langs my, van dieselfde velkleur,<br />
wat hemelsbreed van my verskil. Daar bly mense langs my wat hemelsbreed van doen<br />
en late verskil en ons is dieselfde velkleur. So ek dink nie ʼn mens moet gaan kyk... My<br />
ander verstaan daarvan is ook dat dit uit ʼn ander kultuurgroep die doen en late uitkom.<br />
En ek probeer regtigwaar vir my uitmaak om die aksies te verstaan deur vir myself te<br />
sê maar nie so baie jare gelede was hierdie mense nog baie ver verwyderd van die<br />
Westerse beskawing, as ek dit so kan stel. Maar ek dink daar is ruimte vir alle groepe<br />
in Suid-Afrika en dit gaan nie soseer, dit wat ek probeer verduidelik tussen ons<br />
blankes.<br />
Albert: Maar dit is ʼn doelbewuste keuse wat jy maak deur te sê ek is ʼn Afrikaner, ek is<br />
van Afrika.<br />
Danie: My kollega wat ook my ouderdom is miskien so drie jaar jonger as ek. Sy ma en<br />
pa kom van Holland af. So hulle is vars in die land in. Hy beskou hom as ʼn Afrikaan, hy<br />
wil nie terug gaan Holland toe nie. Elke twee jaar gaan kuier hy daar by familie daar.<br />
Hy weier, hy wil nie terug gaan nie.<br />
Albert: Dit is wat Dirk Herman ook sê in sy boek, Basta ons voetspore lê in Afrika en<br />
wat jy sê ons kan onsself terug vat tot 1688.<br />
Linda: Wat ken ons anderste?<br />
Danie: Ek het my stamlyn nagespoor in die argiewe, so niemand kan dit betwyfel nie.
Bylaag 13: Opvolggesprek met Danie en Linda<br />
p646<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
659<br />
Albert: Ek kan nie sover teruggaan nie. Ek kan net tot by 1883 gaan, ons is die vyfde<br />
geslag hier. Goed kom ons stop daar want ek dink ons het nou meer as genoeg gesê.<br />
Tensy daar ʼn laaste opmerking is wat julle dink wat nog belangrik is wat julle wil noem.<br />
Linda: Ek dink vir Welkom... wanneer is hierdie nuwe mars? In Junie. Ek dink baie<br />
mense is ongemaklik daarmee. Maar weet jy wat? Verlede jaar met die mars, daai<br />
vredesmars, toe was M-hulle en klomp van my vrywilligers saam. Ek vra toe wil julle<br />
nie saam kom nie. Weet jy, hulle het uitgesluit gevoel omdat dit is ook hulle stad. En<br />
hulle wil daai deklarasie wat daar gemaak is, wil hulle ook uitleef en dit is iets wat ʼn<br />
eenheid kan bring.<br />
Danie: Kyk net ek dink die oorgrote meerderheid kom baie goed oor die weg met<br />
mekaar. As jy kyk na die mense wat in ons huise werk, daar is ʼn verandering. Mense<br />
wat in ons tuine werk. Die petroljoggies. Dit is die wonderlikste mense, dit wat ons mee<br />
saamleef. Ons groet mekaar soos ons in ons tale praat as ek daar kom. Jy kry, soos in<br />
alle groepe kry hy die moeilikheidmakers. Onder die wit Afrikaners is daar hierdie<br />
verregse ouens wat vir my brugbou opfoeter. Vir hom die moord op Eugene<br />
Terre’Blanche, dit foeter verhoudinge op. Dit mors alles wat ons probeer op bou, dit<br />
mors sulke goeters op. Die uitsprake van sekere mense, dit mors hierdie verhoudings<br />
op en die media speel daarmee saam want hulle gee prominensie daaraan.<br />
Linda: Maar wat ek bedoel met hierdie ding is dat dit kan eenheid bring, want dit is iets<br />
waarin almal glo. Daar is nie ʼn verskil nie. Ek dink dit kan vir Welkom...<br />
Albert: Nou maar, ek sê vir julle baie dankie ek waardeer regtig dat julle eerlik gesels<br />
het oor dit wat julle beleef en so aan. Ek sê weer dit word heel anoniem gedoen, maar<br />
dit is nogal vir my goed om te hoor hoe mense se ervarings is.<br />
Linda: Nee al wat ek net kan sê is dat as ons nie ʼn verhoudings met Jesus Christus en<br />
ons lewende God het nie, ek vir jou sê gaan jy net donker sien.<br />
Albert: Ja, nee dit is ongelukkig so. Daar is baie sulke ouens.<br />
Linda: Ja maar dan gaan dit net oor pretending en dan gaan dit nie oor daai lewende<br />
verhouding, daai intense hartsverandering nie.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p647<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 14: Opvolggesprek met Isak<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: Ons doen dit weer op dieselfde manier as laas keer. Ek neem die gesprek op<br />
maar alle identifiseerbare materiaal word later uitgehaal. So niemand weet wie jy is nie;<br />
jy kry ʼn skuilnaam en jou skuilnaam is Isak. Ek het dit bloot alfabeties toegeken. Ek het<br />
eerste gepraat daarom is ek Albert en so het ek bloot op die alfabet af gegaan. Ek het<br />
gedink ons moet weer dieselfde temas aanspreek as destyds. Ons moet ʼn bietjie praat<br />
oor rassisme hoe jy dit beleef op hierdie stadium. Miskien eers voordat ons dit doen net<br />
eers wat het met jou gebeur die afgelope veertien jaar, min of meer en dan oor<br />
rassisme. Ons moet praat oor skuld en saam met skuld, of ook nie noodwendig saam<br />
met dit nie, maar oor regstellende aksie. Dit bly maar ʼn issue. Ek wil graag hê ons<br />
moet oor die kerk praat, en versoening. Dit is die temas en daar is nie ʼn vaste patroon<br />
nie, net jou gedagtes daaroor. Miskien net gou om te begin, wat het sedert ons laaste<br />
gesprek veertien jaar gelede met jou gebeur? Watter ervarings het jy gehad?<br />
Isak: Ja, kyk ons het met my werk self, het ons... waar ek prinsipaal was by die kollege<br />
het hulle in 2001 en 2002 begin met ʼn hele samesmelting van kolleges. So die kollege<br />
waar ek ʼn prinsipaal was, X, en toe hierdie kollege het toe saam gesmelt. Toe het L<br />
wat prinsipaal hier was, het toe prinsipaal geword van die nuwe kollege. Daai hele<br />
samesmelting proses was baie traumaties. Dit was ʼn baie politiese ding gewees.<br />
Albert: En baie regstellende aksie goeters?<br />
Isak: Ja ons het baie gehad, daar was ʼn hele klomp. Dit was vir my op ʼn manier baie<br />
traumaties gewees. Ek en L moes die hele proses bestuur. Ons moes soort van<br />
leierskap neem terwyl ons self, jy weet, onder baie politieke druk was. Ek het deur dit<br />
gekom en sy het prinsipaal geword, dit is baie interessant. Ek en sy het ʼn besonderse<br />
verstandhouding gehad en samewerking so ek het nooit ʼn issue gehad omdat ek nie<br />
prinsipaal geword het nie. Ek het die een vise-prinsipaalspos gekry. Ek en L het saam<br />
begin as ʼn lektor by X. So het ek maar rondgehang en die een pos na die ander pos<br />
gehad en ʼn werk gehad. Op ʼn manier moes jy daardie emosies verwerk, want jou<br />
loopbaan het gestop, en dit was in 2002.<br />
Albert: So jy het op daardie stadium geweet jy gaan nie verdere bevordering kry...<br />
Isak: Dis klaar.
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p648<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
Albert: ...of bereik wat jy sou bereik het nie.<br />
Isak: Ja. Intussen het ons nog twee vise-prinsipale gekry, een in die finansies en een in<br />
die student support. Verlede jaar twee, drie weke voor die Campus to Campus<br />
[padwedloop] moes ek uit my kantoor uit trek vir die nuwe vise-prinsipaal, want dit was<br />
al groot kantoor wat daar was. Maar weet jy ek het gesê ek trek, want ek wil nie die<br />
bagasie hê nie. My prinsipaal wil nog sê kom ons maak ʼn plan jy kan nie net elke keer<br />
uitgeskuif word nie. Ek het vir haar gesê ek trek uit daai kantoor uit, want in die eerste<br />
plek ek wil nie die bagasie dra nie jy weet van... en ook nie vir haar bagasie laat dra<br />
nie, want op een of ander stadium word dit ʼn sensitiewe ding. Rondom die werk moet<br />
ek vir jou sê, het daar ʼn klomp... daar was ʼn klomp teleurstellings, frustrasie en trauma<br />
gewees. Ek moes in ʼn pos ingaan vir goed wat ek nie voor opgelei is nie, hierdie<br />
bemarking het ek gedoen. Gelukkig verlede jaar het heelwat verskuiwings gekom.<br />
Verlede jaar Junie maand, eintlik was dit voor Junie maand, het ons ʼn klomp poste<br />
bygekry om te adverteer op my vlak. Die prinsipaal het gekom met wat ek sê ʼn<br />
meesterskuif, die werk wat ek nou doen wou hulle gehad het ek moet doen, maar hulle<br />
kon nie die pos adverteer nie want dan sou ek nie die pos gekry het nie as gevolg van<br />
regstellende aksie. So hulle het ʼn ander pos geadverteer wat soortgelyk is en die<br />
persoon wat daardie pos gekry het, hoor toe ʼn week na die tyd hy neem die bemarking<br />
ook oor een hulle het my in die pos ingesit. Ek koördineer nou net die hele strategiese<br />
operasionele beplanning en ons het ʼn groot ding monitoring evaluation so ek doen<br />
kwartaalverslae wat na ons departement toe gaan en dan doen ek sulke los goed soos<br />
die Campus to Campus. Loopbaan-gewys, jy weet jy is in daardie stadium wat jy in<br />
elke geval nie bevordering kry nie. Ek gaan in elke geval nie werk by ʼn ander plek kry<br />
nie, miskien so iets soos ʼn konsultant of een van daai. Maar tien jaar terug het ek<br />
geweet dit is verby. Ek sal nooit weer prinsipaal wees nie. Maar weet jy Albert die Here<br />
het vir my genade gegee om my vry te maak daarvan. Ek het geen bitterheid daaroor<br />
nie. Ek is vir niemand kwaad nie. Ek geniet geweldige respek by die mense waar ek<br />
werk.<br />
Albert: Maar ek onthou jy het destyds al gesê... juis oor die respek, het jy destyds al<br />
daai respek ook van die studente se kant af gehad het. Jy het vertel van die father of<br />
the house.<br />
Isak: Ja, ek het glad nie meer kontak met die studente nie, en ek werk net my kantoor.<br />
Dis so drie by drie meter, ʼn klein kantoortjie. Ek werk alleen. hoofsaaklik die laaste ses<br />
maande, voor dit het ek met die bemarking een of twee mense onder my gewerk het
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p649<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
en so aan. Maar jy weet, ja loopbaan gewys... en ek is baie bly, as ek sien die druk<br />
waaronder die prinsipale werk is ek bly ek het nie prinsipaal geword nie. Want die geld<br />
wat ek daar sou verdien het, sou nie opmaak vir die verlies wat ek het in my huwelik<br />
nie. Die nege-en-twintigste van die maand is ek en my vrou nege-en-dertig jaar<br />
getroud. En die kwaliteit van die tyd wat ek aan my gesin kon spandeer het... So<br />
loopbaan gewys, ek dink dit is maar ʼn pad wat ʼn klomp ouens om my, wit mans en wit<br />
vrouens in my ouderdomskategorie geloop het, veral in die staatsdiens.<br />
Albert: Ek wil nou juis vra, was daar by jou ander wit personeel wat ook maar sulke<br />
skuiwe moes maak of het hulle maar hulle goed gevat en geloop?<br />
Isak: Nee, nee daar is ouens wat geloop het, daar is ouens wat gegaan het, wat ander<br />
geleenthede gekry het. Maar ek is half, en ek sê dit nou, ek is half ʼn voorbeeld van<br />
iemand wat getransformeer is en geprosesseer is en wat nogal... By die ander kolleges<br />
weet ek daar is ouens wat met baie bitterheid weg is en nog steeds met bitterheid sit<br />
en wat nog steeds kwaad is. My getuienis is die Here het my vrygemaak daarvan.<br />
Albert: Jy werk nou half in ʼn swart wêreld, hoeveel wit personeel is daar nog by jou?<br />
Isak: Ons is baie min hoor. In die kantoor waar ons nou sit is daar seker so 30 of 35<br />
mense. L is wit, ek is wit, H is wit, E is wit en S is wit. So ons is vyf.<br />
Albert: Die blootstelling wat jy daar kry... jy skuur daagliks skouers met mense wat op ʼn<br />
professionele vlak werk, jou gelyke en self jou meerdere wat swart is, wat vreemd was<br />
in die ou bedeling. Het dit vir jou... sê iets daaroor. Hoe het dit jou geaffekteer? Het jy<br />
iets anders beleef van swart mense wat jy vroeër dalk nie geweet het nie.<br />
Isak: Albert weet jy, as ek nou kyk waar ek werk elke dag nè, dan kan ek vir jou sê...<br />
Kyk daar is altyd ʼn kultuurverskil. Daar is ʼn kultuurverskil tussen my en my skoonseun<br />
wat Frans is, jy weet. Maar as dit kom by menslikheid hê of ordentlikheid hê en oor<br />
kwaliteit kommunikasie dan is daar nie ʼn verskil nie hoor. Daai mense is... die manier<br />
waarop ons kommunikeer daar is geen... daai saamwerk daar uiteindelik verloor jy jou<br />
kleur jy weet. Jy sien die mense se hart, jy sien die mense se gesindheid, jy sien die<br />
mens se intellek en jy sien nie meer die kleur raak nie.
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p650<br />
108<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
Albert: Ek is bly jy sê dit want ek kry die idee dat daar is baie van ons wit mense in<br />
Suid-Afrika wat sukkel om op daai punt te kom om mense as mens te sien en nie as wit<br />
mens of swart mens nie.<br />
Isak: Ja dit is net so, vir my is dit nou tweede natuur. Jy aanvaar nie noodwendig as jy<br />
by ʼn plek byvoorbeeld by ons in stap hierdie ou is swart hy moet in die tuin werk. En<br />
hierdie ou is swart hy moet vir ons tee maak. Ek meen die een wat by ons tee maak is<br />
my grootste pal want ons praat oor kerk en sy is baie betrokke by haar kerk. En sy het<br />
gesien eendag daar ek het ʼn Book of blessings en sy vra waar is hare? Ek moet vir<br />
haar ook een gaan maak. Sy maak die tee dan kan ons ʼn diep geestelike gesprek hê.<br />
Vir my, wat dit aanbetref het, die kleur verdwyn in daai werksomstandighede. Ek kan<br />
vir jou in realiteit... CB werk daar, ons kantore was lank langs mekaar gewees, sy<br />
noem my big brother en ek noem haar little sister. En ek het voor verlede jaar het ek ʼn<br />
konfliksituasie het ʼn swart dame wat vir my gewerk het, aan my gerapporteer het... Sy<br />
het ʼn opmerking oor my gemaak en toe ons daar uitstap toe vra CB did you hear what<br />
she said? Ek sê vir haar nee ek het nie gehoor nie. En toe stap sy in die dame se<br />
kantoor en sê we heard what you said about Mr Isak and you are going to pay the<br />
consequences. Dit is die verhoudings wat ons het. Maar vir my, wat dit aanbetref het<br />
die wit/swart verdwyn. En ek sê dit nie net om dit te sê nie. Ek sal met daai mense<br />
enige tyd assosieer. Die studente is anders, want hulle kom uit ʼn ander dimensie. En<br />
ons het ʼn soortgelyke ervarings gehad in 2009 toe ons na Amerika gegaan het. Toe<br />
ons daar by [ons dogter]-hulle gekom het, die Saterdagmiddag geland en die<br />
Sondagoggend toe sê sy vir my ons is uitgenooi vir ete by haar dogtertjie se beste<br />
vriendin. En ons ry daar en dit is ʼn redelike upscale omgewing waar hulle gebly het en<br />
ons ry daar in ʼn Golf Estate in en dit is net groot huise en groot karre. En toe ons by die<br />
huis stilhou toe is die ʼn African-American gesin. Die man is ek dink die CEO van<br />
Benetton, daai maatskappy, in Florida jy weet. Ons het die hele dag daar gekuier en jy<br />
het nie by swart mense gekuier nie. Dit het verdwyn. As jy so ver kan kom om verby...<br />
selfs daai ou in die tuin, as jy hom so kan behandel soos wat jy... die kleur verdwyn.<br />
Daar is gebruike, daar is ʼn manier van doen wat altyd anderste as ons sal wees. As dit<br />
by kos kom en daar is ʼn funksie met kos dan moet jy weet hulle het ʼn ander attitude<br />
oor kos as wat ons het. Of hy nou ʼn tuinwerker is of ʼn deputy director is. Daar is nog<br />
steeds daai kultuurverskille. Maar as dit kom by integriteit en as dit kom by gesindheid<br />
en intellek, dan steur ek my nie aan kleur nie.<br />
Albert: Dink jy wit Suid-Afrikaners is meer rassisties, minder rassisties as voor 1994?<br />
Dalk net meer uitgesproke?
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p651<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
Isak: Kyk ja en nee. Ja in die sin van ek dink daar is nog steeds mense wat bitter is,<br />
want hulle sien al die korrupsie, hulle sien al die misdaad. Dit is nog steeds die swart<br />
mense. Dan nee sou ek sê as jy kyk na die omgewing waar ek nou in werk... By die<br />
gholf sal H vir my sê – H is ʼn boilermaker en hy werk ondergrond – dan sal hy vir my<br />
sê – dit is die interessante goed wat jy kry – hy sal vir my sê jy werk met die opgeleide<br />
mense, ek werk saam met die ouens wat soos diere is. Ek dink dit is ʼn ander milieu wat<br />
hy in werk. Maar hierdie jong wat elke Saterdag sy gholfstokke vir hom dra, wat van die<br />
plaas af kom, H gee vir C sy kar se sleutels, H betaal vir C en as H daar is sal C vir<br />
niemand anders werk as vir H nie. Dan vra ons hom hoekom dink hy C is so erg oor<br />
hom? So daar verdwyn H se rassisme. Ek dink dit is die situasie waarin ons is, wat<br />
ouens nog steeds rassisties laat voel. Partykeer kom ons nog steeds in situasies waar<br />
ouens op ʼn verhoog sal staan en praat oor apartheid en dan sal sê haai jy is ʼn rassis.<br />
Vir my, die omgewing waarin ek beweeg... ek dink nie dit gaan oor rassisme as sulks<br />
nie, ek dink dit gaan eerder oor die situasie waarin ons bly, die agteruitgang van die<br />
infrastruktuur en so aan en dit projekteer op wit mense of swart mense.<br />
Albert: Is dit nie die probleem nie? Ons maak maklik assosiasies. Ons sê dit is swart<br />
mense wat misdadigers is. Maar as 90 % van die bevolking swart is, is die kans nege<br />
uit tien dat die misdadiger swart gaan wees.<br />
Isak: Presies. Nege-en-neëntig persent van die mense wat in die tronk sit vir<br />
verkragting, is mans. Daar is nog steeds daai stereotipes. Jy kom op ʼn plek, ek het nou<br />
die afgelope paar dae so ʼn geval gehad... jy kom by ʼn plek en jy parkeer en die klomp<br />
staan en gesels en hier kom ʼn swart ou aan en groet en die wit ou vra o, kom jy ons<br />
kar oppas? Hy sê nee, ek is nie ʼn sekuriteitswag nie, ek werk hier. So jy het nog altyd<br />
daar persepsies, daai stereotipering. Ek dink daar is ʼn seksie ouens wat nog vol<br />
rassisme is, wat daar bly, wat nog glad nie geskuif het nie of nie gaan skuif nie, want<br />
hulle wil nie skuif nie. Ek dink in die diepste wese gaan daar altyd ʼn mate van rassisme<br />
wees.<br />
Albert: Ek het vanmiddag vir my vrou gesê ek dink ons almal is eintlik nog rassiste<br />
maar solank jy nie ʼn praktiserende rassis is nie... As jou rassisme in remissie gegaan<br />
het, dan is dit iets anders. Ons het uit so ʼn wêreld gekom, ons is so grootgemaak dat jy<br />
amper nie anders na die wêreld kyk as wit/swart nie. Dit is al die primêre ding hoe jy na<br />
die wêreld kyk. Maar ʼn mens moet iewers op ʼn punt kom wat jy sê ʼn mens moet dit<br />
transendeer en daar verbybeweeg.
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p652<br />
182<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
Isak: By ons... ons is geleer as jy by ʼn funksie kom... toe ek skool gehou het was dit<br />
amper ondankbaar dat ʼn jong onderwyser nie maklik langs ʼn prinsipaal sal sit. Ons het<br />
funksies en as ons gaan sit en eet dan is ek tussen die dienswerkers of hulle sal by my<br />
kom sit en gesels. Ek dink tog daar is ʼn groot mate van bevryding in, waar jy met<br />
integriteit kan tussen mense beweeg en nie skuldig hoef te voel omdat jy wit is nie.<br />
Albert: Die volgende vraag, juis oor die skuld. Hoe dink jy oor skuld, wit mense se skuld<br />
oor apartheid? Hoe het jy persoonlik daarmee gemaak of dink jy moet ons maak<br />
daarmee?<br />
Isak: Ek dink... toe ek nog al die tyd hierdie goed begin het, toe dit op ʼn agenda begin<br />
kom oor die rassisme en die verandering en die demokrasie wat moet kom en die<br />
apartheid wat verkeerd was... Ek glo apartheid was nog altyd verkeerd. Ons het groot<br />
geword as apart, apartheid is reg en dit is hoe dit moet wees. Maar ek dink daar is ʼn<br />
proses rondom 1994, die aanloop na 1994 en net na 1994 dit was ʼn vreeslike ding oor<br />
die skuld gewees en die kerke het bely en ander ouens het bely en party het namens<br />
ander bely en die ouens het kwaad geword vir dié wat bely het. Ek dink ons moet dit<br />
nou los, dit is verby. Ons het dit gedoen. Wat jy kon bely, het jy klaar bely. Dit is my<br />
opinie dat... apartheid was nog altyd verkeerd gewees. Daar is nie ʼn manier hoe jy<br />
mense kan behandel soos ons met die swart mense gemaak het nie. En om te gaan<br />
krap en te sê maar dit het eintlik deur die Britte gekom en so aan... Solank ons gestem<br />
het daarvoor, en nie aktiviste was teen dit nie, was ons skuldig gewees. Maar ek dink<br />
nou daai skuldig wees... dit is nou verby, want as jy gaan aanhou... en ek dink die<br />
swart gemeenskap ook moet ook op ʼn stadium kan sê die wit mense was skuldig, ons<br />
is nou demokrasie...<br />
Albert: Dit is nie meer apartheid se skuld nie.<br />
Isak: Dit is nie meer apartheid se skuld as sekere goed nie werk nie. En van hulle sê<br />
dit.<br />
Albert: Nou die dag het die openbare beskermer, Thulisile Madonsela dit self gesê.<br />
Isak: Ek loop nie meer met die skuld rond nie. Wat ek wel doen is, ek bly sensitief.<br />
Sensitief in die sin van jy sê nie net wat in jou gedagtes opkom nie. Almal rondom ons<br />
is sensitief daaroor. Maar as dit kom by skuld, ek dink die tyd van skuldig voel en
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p653<br />
219<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
skuldig wees is verby. Tyd vir bely is verby. Want solank as die blankes gaan skuldig<br />
voel en skuldig bly en al hoe meer in jou dop kruip in plaas daarvan... Ek meen dit is<br />
moeilik, want regstellende aksie gaan nog altyd... ons kinders gaan met regstellende<br />
aksie... [my seun] se hele loopbaan is al seker agt of tien jaar en die ouens wat onder<br />
hom gekwalifiseer het, is al vol kolonel en hy is maar eers ʼn kaptein. Daaroor kan jy<br />
kwaad wees, of jy het ʼn keuse, jy gaan. Maar om te gaan skuldig voel vir my, ek kyk<br />
byvoorbeeld glad nie na hierdie programme wat hulle op televisie het... Ek het Invictus<br />
gekyk, dit het ons in Amerika gekyk. Ons het ʼn klomp Suid-Afrikaners daar gesit en kyk<br />
en gesê ja dit goed en dit is verby. Maar ek dra nie meer daai las aan die skuld nie. Ek<br />
voel ek het my prys betaal; ek het my loopbaan gegee. Ek het baie ingesit in die<br />
gemeenskap en toe nog met hokkie het ek geweldig baie ontwikkeling gedoen tot<br />
2006. Ek het ure gespandeer in Thabong. Ek was daar. Ek het die voorreg gehad om<br />
daar te wees.<br />
Albert: Ek dink rondom die skuld is daar vir my twee gevare. Die een is wat jy ook nou<br />
noem, so ʼn verlammende skuld dat ons vir die res van ons lewe met geboë skouers<br />
moet loop en ʼn kop wat hang en hande wat jy wring oor ons is nou so skuldig oor wat<br />
ons verkeerd gedoen het. Dit is die een uiterste wat ek dink nog ʼn groot probleem kan<br />
wees omdat dit verlammend inwerk. Die ander gevaar vir my is dat mense bloot net sê<br />
maar dit is nou verby, kom ons beweeg aan, sonder dat hulle self op ʼn punt gekom het<br />
om vir hulle – self al is dit nie voor iemand anders nie – vir hulleself te herken daar was<br />
iets fout met apartheid. As ek nou koerante lees, ek kyk veral die laaste tyd op die<br />
internet, wat mense... hoe mense reageer op berigte of iets. Daar is ongelooflike<br />
rassisme wat daar uitkom. Ek hoor by baie van hierdie ouens in totale ontkenning dat<br />
daar ooit iets was wat verkeerd was. Soos wat jy nou self gesê het, bloot die feit dat jy<br />
gestem het vir die behoud van apartheid, maak jou skuldig. Ons het destyds daaroor<br />
gepraat dat skuld lê mos op ʼn kontinuum van minimum skuldig wees tot Eugene de<br />
Kock wat mense gaan dood maak het bloot omdat hulle swart is en die tipe van ding.<br />
Maar om jouself heeltemal te verontskuldig en te sê maar ek het niks om oor skuldig te<br />
voel nie, dink ek is heeltemal eenvoudig ..<br />
Isak: Jy sien ek dink jy kan altyd terug gaan en sê apartheid was goed en reg gewees,<br />
want dit was goed en reg vir ons gewees. Op ʼn manier, maak nou nie saak nie, as ek<br />
terug dink en sê maar julle weet nie hoe arm het ek grootgeword nie, dan het ek nog<br />
nie so arm grootgeword nie soos die armstes van die armstes in die townships nie. Die<br />
mens wat uitgaan en sê maar daar was niks verkeerd met apartheid nie, kyk hoe goed
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p654<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
het dit met ons gegaan. Maar dit was goed gewees vir ons. Daar is ouens wat in totale<br />
ontkenning leef en dit gaan jou ook nie help om aan te beweeg nie.<br />
Albert: Nee, iewers gaan jy moet... Dit is mos soos enige sonde in ʼn ou se lewe, iewers<br />
moet jy dit bely en dan kan jy aan beweeg. Maar solank jy nie herken dat daar fout is<br />
daarmee nie, dan sit jy vas.<br />
Isak: Vir my self het ek nog altyd die standpunt gehad wat sê dit was verkeerd, al was<br />
dit self goed gewees vir die meerderheid, al is daar nou baie swart mense wat nou baie<br />
slegter af is as wat hulle was onder apartheid. Daai ding was verkeerd. Maar ek dink<br />
ook as jy tot die punt gekom het en sê dit was verkeerd, ek het gesê dit was verkeerd.<br />
Ek weet byvoorbeeld nie as ʼn individu by moet ek gaan skuld bely nie. In ons gesprek<br />
kan ek sê dit was verkeerd ek kan my nie assosieer met AWB, Eugene Terre’Blanche<br />
en daai tipe van denkrigtings nie. Ek kon my nog nooit geassosieer het daarmee nie.<br />
Albert: Maar om te sê iets was verkeerd beteken nie noodwendig jy moet iets soos<br />
Adriaan Vlok gaan en Chikane se voete gaan was nie. Dit is ook nie nodig nie, ek dink<br />
net ʼn ou moet in jou manier van leef... nadat jy daai kopskuif gemaak het, moet jy<br />
totaal anders leef. Mense met menswaardigheid hanteer dit sou die basiese begin punt<br />
wees vir so iets.<br />
Isak: Ons onderskat ons harte en partykeer onderskat ons onsself en ons wil dit nie<br />
erken teenoor onsself nie. My oudste broer het nou die politiek gelos, maar hy was<br />
baie bedrywig en heftig in die regse politiek gewees, diep ver in die regse politiek<br />
gewees. Hy kry ʼn hartomleiding en dit is swart verpleegsters wat hom verpleeg. En hy<br />
kry die wonderlikste behandeling en hy gaan terug na die klinieke toe en hy vat vir<br />
hulle, vir die kliniek ʼn koek om vir hulle dankie te sê in Bloemfontein vir sy opvolg<br />
besoeke. Hy sê hy sit die koek neer en die swart suster gryp hom daar en hy sê hy kyk<br />
net rond dat iemand hom net nie moet sien nie. Hy praat nog steeds met lof van die<br />
behandeling. Hy staan in Parys – hy is nou afgetree vir ʼn hele paar jaar nou en hy bou<br />
altyd waentjies wat hy registreer en goed – en hy staan by die registrasiekantoor en<br />
daar is ʼn jong wit outjie voor wat verskriklik lelik praat oor mense en hulle sleg<br />
behandel en tipies daai meerderjarigheid en toe hy voor kom toe sê hy vir die swart<br />
klerk ek is regtig jammer. Jy weet, so ver regs as wat hy is, ek is jammer want... ek vra<br />
verskoning vir daai persoon se gedrag. Hulle het dit so waardeer, as hy nou daar<br />
instap dan word hy gegroet en hy word voor in die ry gehelp en alles. Ek dink ook<br />
eerder as om te gaan skuld bely, dit is maar hoe jou leefwyse is, ek het almal vertel ek
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p655<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
is ʼn Christen, ek sit heel voor in die kerk, maar kyk hoe lewe ek Maandag. Ek hoef nie<br />
daar voor te gaan skuld bely nie, maar ek kan sien deur jou optrede dit is presies wat jy<br />
uitleef.<br />
Albert: Kom ons praat gou oor kerk en dan versoening. Die kerk – jy het netnou daarna<br />
verwys – die kerk het op ʼn stadium skuld bely, meer spesifiek die NG kerk, skuld bely<br />
oor apartheid, maar jare lank het ons die beleid gesteun, en toe aanvanklik gesê die<br />
beleid was verkeerd en die steun daarvan is verkeerd en toe later gesê in sy wese was<br />
hierdie beleid van apartheid verkeerd en sonde en daarom bely ons dit. Twee goed<br />
daaroor. Dink jy dat lidmate daarmee identifiseer? Of is dit ʼn ding wat op ʼn sinode gesê<br />
is en wat nie regtig by lidmate tuiskom nie? En dan nou daarmee saam, watter rol<br />
speel die kerk op hierdie stadium in terme van versoening en dies meer? Hoe dink jy<br />
daaroor?<br />
Isak: Ek dink destyds was dit ʼn goeie ding. Ek meen... dit het met Kerk en Samelewing<br />
begin, daar het hierdie dokument gekom, ons het nog destyds in hierdie einste<br />
konsistorie het ons ook ons eie dramatjies gehad wat oor Kerk en Samelewing gegaan<br />
het. En die ouens wat weggespat het, is dit nie waar die APK kerk begin het nie? Die<br />
kerk het standpunt ingeneem. Ja ek dink daar is nog steeds mense nou wat in die NG<br />
kerk sit, en in kerke sit, nie net die NG kerk nie, omdat die NG kerk al die jare so<br />
prominent was, het die NG kerk die slaansak vir die media geword in ʼn groot mate...<br />
wat in elke geval nie saamgestem het met enige beleid as die kerk gaan bely het nie.<br />
Want die kerk se belydenis is een ding, en my belydenis is iets anders. Die kerk se<br />
skulderkenning, is nie noodwendig my persoonlike belydenis nie. Maar ek dink die feit<br />
dat die kerk dit gedoen het is goed en wel en reg dat die kerk kan aan beweeg. Ek het<br />
nou die dag, kom ek op die plaas ek is nie diep in met hierdie goed rondom die Belhar<br />
belydenis nie. Ek dink die Belhar belydenis is besig om ʼn ding te dryf in die kerk wat<br />
onnodig is. Dit is vir my baie simplisties gestel, maar ek kom nou by my swaer wat aan<br />
die anderkant en hy is in die A gemeente en hy bly daar op die plaas. Hy is ook al<br />
tagtig en hy het ook al deur sy fases gegaan en het al baie kalmer geword oor al<br />
hierdie goeters. Nou vra hy vir my en dit is hoe ek voel oor die kerk. Nou vra hy vir my<br />
wat dink ek nou sal die ouens van die kerk en goed nou die Belhar belydenis aanvaar.<br />
Ek sê weet jy ek is regtig nie eers op hoogte daarvan nie. Maar my vraag aan hom wat<br />
net as daar nou van die 1ste Mei af geen belydenisskrif is nie, daar is nie meer Belhar<br />
belydenis nie en daar is nie ʼn Nederlandse Geloofsbelydenis nie, as daar niks van daai<br />
goed was nie wat gaan van die kerk word? Gaan A se gemeente nog bestaan? Hy sê<br />
ja vir seker hy dink so. So ek sien hele ding rondom Belhar belydenis, oor die eenheid
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p656<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
wat dit ook maar gaan oor... maar vir my gaan dit daaroor hulle gebruik dit om eenheid<br />
te probeer kry. Dit is amper ʼn sweep om die NG Kerk mee te slaan. Kyk, julle gaan<br />
buig of so iets en dit is ook verkeerd. Ek dink as ʼn kerk gesê het ons bely... en die kerk<br />
in daad moet wys ons leef die evangelie uit, ons verkondig die evangelie en ons bewys<br />
die liefde en die vergifnis en die versoening. As jy dit uitleef nè, dan het... ek meen die<br />
deur is oop as hier nou ʼn swart of gekleurde persoon dalk besluit hulle wil gaan kan<br />
hulle gaan. Vir my, as die kerk iets wil doen, dan moet die kerk dit doen nie net omdat<br />
dit die regte ding is om te doen nie. Die kerk moet nie met ʼn aksie kom omdat dit die<br />
regte ding is om te doen nie. En die kerk moet nie kom ag ek sê mos alles draai<br />
rondom... as ons iets wil doen moet ons dit net vir swart mense doen. Maar baie keer<br />
wat die kerk doen, selfs daar by ons gaan dit oor as die kerke nou uitreik ja maar dit<br />
gaan net oor swartes. As die kerk ʼn uitreik doen moet hy dit doen omdat dit die regte<br />
ding is om te doen, omdat hy gelei is om dit te doen. As die kerk iets wil doen vir<br />
versoening dan moet dit wees... nie kosmeties nie, maar omdat die Here die gemeente<br />
lei en sê jy moet dit doen. Maar ek dink tog die kerk het gesê ons bely en dan moet jy<br />
uitleef... Ek weet dit is nog moeilik, want baie mense sien die kerk nog as my kerk.<br />
Daarbuite is die swarte baas, maar hier in my kerk, dit is my kerk hierdie jy weet. Ek wil<br />
jou nie in my kerk hê nie, maar dit is eintlik nie my kerk nie...<br />
Albert: Ek stem met jou saam daar is nog baie daarvan in die kerk, daai ding van orals<br />
verander dinge, kom ons los dit in die kerk, kom ons verander nie by die kerk nie. Dit is<br />
so half ʼn laaste bastion waar ek kan terugtrek uit ʼn wêreld wat dalk nie meer so<br />
gemaklik is nie, maar by die kerk is dit darem nog ons mense.<br />
Isak: En dit is juis die kerk wat ʼn verskil moet maak.<br />
Albert: Is dit nie juis die ding uit die Nuwe Testament nie? Jy het ʼn nuwe gemeenskap<br />
wat rondom die geloof gevorm word. Wat nie gekoppel is... soos Paulus sê of jy Griek<br />
is of barbaar, man of vrou, slaaf of vry, dit is irrelevant. Die gewone sosiale norme is<br />
nie veronderstel om in die kerk te tel nie.<br />
Isak: Ek dink net die kerk het op ʼn manier ʼn groot geleentheid laat verbygaan dalk om<br />
regtigwaar ʼn verskil te kan maak. Dit is moeilik ook want ek meen jy trek die rondtes,<br />
party het die rondtes getrek, my broer het die rondte getrek uit die NG kerk. Hy is<br />
Afrikaans en sy kind was lank in hierdie CVO skool gewees tot hulle gesien het sy<br />
vorder nie. Toe is hulle Parys toe. Hy is in die gereformeerde kerk en hy word kwaad,<br />
toe is hy na die Hervormde kerk toe en hy word toe kwaad, toe is hy na die APK kerk
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p657<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
toe. Hy het daar gebly en gebly en Januarie het ek gehoor hy is nou terug in die NG<br />
kerk. Jy kan nie, soos jy sê, daardie bastion kry nie. Ons in E gemeente wil uitreik daar<br />
en JN versoek en hy is omtrent 67, ook al ʼn lang pad geloop en ʼn pad met die Here<br />
geloop, en hulle soek uitreike na die kleuterskole in Thabong. Hulle ontdek toe daar ʼn<br />
kleuterskool in Thabong in die shacks daar en hulle vat ʼn klomp speelgoed en hy en sy<br />
vrou gaan en iemand wat by die kerk werk en hulle gaan saam soontoe. Hy sê hulle<br />
kom daar en die kleintjies storm op hulle af hy sê hulle het ʼn kruiwa water aangery,<br />
want daar is letterlik niks. Hulle vat speelgoed en ander goed soontoe. Hy sê toe hulle<br />
daar aankom toe storm daai klein swartetjes op hom af en hy sê hierdie ou blanke<br />
man, wit man en hy sê hulle staan rondom hom net om aan hom te vat en later draai<br />
hy om en sê vir sy vrou hoor hierso ons moet nou ry anders gaan ek begin huil. En sy<br />
sê vir hom, hoor hier, jy staan al vir 10 minute hier en huil. As jy daai hartsverandering<br />
– dit beteken nie jy moet gaan kruip en jy moet gaan smeek en jy moet guns gaan soek<br />
nie – as die kerk doen wat reg is om te doen, as daar ʼn wit gesin is wat hulp nodig het<br />
wat nood het, doen dit, as dit ʼn swart gesin is wat op jou pad kom, dan doen jy dit.<br />
Maar ek dink net daar is die... maar soos jy sê, ek het dit nooit rêrig so gesien nie, die<br />
ouens het soveel verandering ondergaan en hier wil hulle veilig wees. Hier moet jy my<br />
nie kom hamer met ʼn ander taal nie en kom hamer met ʼn ander kultuur nie. Ek weet<br />
die mense van A is bang as die kerk oop is en al hierdie swart mense gaan in die kerk<br />
inkom, wie gaan betaal, want hierdie mense betaal mos nie. En wie gaan nou die kerk<br />
bestuur? Hoe gaan ons nou sing? Hoe gaan ons nou al hierdie goed doen? En dit is al<br />
daai vrese wat jy het. Dit is mense wat... almal het nie dieselfde blootstelling nie.<br />
Albert: Nou daar is ʼn belangrike woord. Ons het nie altyd dieselfde blootstelling nie.<br />
Baie ouens se blootstelling is beperk tot... nog soos in die ou bedeling, tot werkers wat<br />
in jou tuin of in jou kombuis werk, maar min het dieselfde blootstelling soos<br />
byvoorbeeld wat jy nou by jou werksituasie het. En dan maak dit dit moeilik want dan is<br />
jou ervarings van swart mense bloot as ondergeskiktes, onderdane eerder as gelykes.<br />
Ja dit maak dit nogal moeilik. En daarmee saam het ons ook in die kerk grootgeword<br />
dit is soos kerk is. En nou, vir daai mense om ʼn skuif te maak is, nie heeltemal so<br />
eenvoudig nie. Net gou ʼn laaste ding, versoening. Dink jy ons vorder in terme van<br />
versoening in Suid-Afrika? Dink jy dit gaan beter met ons?<br />
Isak: Polities nè, gaan dit glad nie beter nie, inteendeel, want dit bly nog die politici se<br />
slaanstok om daarna te gryp. Maar dis nou weer my ervarings op die grond... Ek dink<br />
tog so. Ek dink ons vorder met versoening, want daar waar mense saamwerk en ʼn<br />
gemeenskaplikheid het rondom soos wat ons met ons werk ervaar, daar is versoening
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p658<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
en sulke goed nie eers ter sprake nie. Ons het nie swart vriende nie, ons het baie min<br />
wit huisvriende, maar as jy gaan kyk na die nuus dan lyk dit nie of daar versoening is<br />
nie. As jy gaan kyk na Malema dan lyk dit nie of daar ooit versoening gaan wees. En as<br />
jy luister na die ouens... nou die dag praat iemand oor die Suidlanders ek weet nie of jy<br />
van hulle weet nie. Wat ʼn sad case jy weet. Want ek meen, ek het vir nou vir my ʼn<br />
groter motor gekoop, maar ek sou nie ver weggekom het met my Corsa en die trailer<br />
nie as die pawpaw die fan slaan nie. Maar as jy na daai ouens luister gaan daar ook<br />
nie versoening wees nie, hulle nag van die lang messe, jy weet. So as jy na al hierdie<br />
bangmaakstories luister, gaan daar nie versoening wees nie, maar daar waar ons werk<br />
is daar.<br />
Albert: As ʼn ou in die dorp loop, kyk die hele dorp lyk nou anders as wat hy twintig jaar<br />
terug gelyk het. Ek voel in ʼn groot mate voel ek heel gemaklik. Dit is nie asof ek<br />
bedreig voel nie. Sekere dele van die dorp is nou nie ons plek nie, want daar is swart<br />
mense daar wat dinge anders doen en so aan, en jy is by verre die minderheid daar.<br />
Maar selfs daar voel ʼn ou nie bedreig nie.<br />
Isak: Jy weet, kyk daar by die poskantoor... ons gebruik maar die poskantoor hier<br />
onder in St. Helena. Dit is kleiner en ons het so ʼn klein spaarrekening daar en toe kom<br />
daar ʼn bejaarde vrou daar en sê sy was laas by die poskantoor in die dorp en hulle het<br />
haar handsak gegryp en gesteel. My blootstelling is so... ek stap met gemaak buite om<br />
die dorp. Ek sal nie aanbeveel my vrou moet alleen daar gaan stap nie. Wat dit<br />
aanbetref, jy sien dit is nou maar deur my blootstelling, ons het ek was tot in 2006 was<br />
ek redelike betrokke by die hokkie. Ek het ʼn hele hokkie ontwikkelingspan gehardloop<br />
uit my huis uit, en my kantoor uit, van twintig skole van Welkom tot in Kutlwanong,<br />
Thabong en in Bronville en in Virginia in daardie township daar gehad het. Op die ou<br />
einde was tot ʼn duisend kinders betrokke gewees. Ons het in weeksaande wat hulle<br />
indoor hokkie gespeel het, het ek en [my vrou en dogter] wat nog op skool was, het ons<br />
elfuur op die aand het ek drie tot vier swart ouens in die kar gehad en ek het hulle in<br />
die verste hoeke van Thabong gaan aflaai. Daai bedreiging voel ek nie, ek meen dit is<br />
nie vir my... Ek bedoel ons het nou die dag toe ons die waterpunt moes skuif vir die<br />
wedloop, sê ek vir J, verduidelik net vir hierdie mense op die ander kampus waar is<br />
hierdie plek. En ek sê toe dit is in hierdie straat, dit is reg lang die Polisie dit is reg waar<br />
Lebogang skool is toe sê hulle we know exactly where the place is. Maar versoening<br />
op grondvlak dink ek is ʼn bietjie moeilik want dit gaan oor gesindhede. Totdat jy die<br />
politici hoor. Totdat die ouens praat oor regstellende aksie en daar is nog te veel<br />
maatskappye wat nie deel is nie, en oor die grond. Die plaasboere is gedurig onder
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p659<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
bedreiging, want dit gaan oor hulle veiligheid, en dit gaan oor hulle grondhervorming.<br />
So hulle ervaar baie moeilik versoening en ek dink in daai opsig kan die swart politici<br />
baie meer doen. Maar ʼn politikus is anderste, hy sal vandag versoen en môre sal hy<br />
moor net om die groen sitplek in die parlement te kry en die mag te hê. En tog nè, dit lê<br />
net so op die oppervlak. Ons het ʼn situasie gehad by die kollege, dit was na 2009, toe<br />
was daar een rumour gewees oor een ou wat die k-woord gebruik het en daai hele<br />
personeel het almal net so, ouens wat iemand anders gehoor wat dit gesê het nè en<br />
hulle het nege maande uit L se lewe uit geneem. En dan wonder jy of is daar rêrig<br />
versoening. Maar weer ʼn keer as ʼn ding kollektief gedoen is, van daai mense oor hom<br />
wat eintlik die aansitters van die klagte was, ek weet nie of hulle net aangehits is of iets<br />
nie, in daai tyd wat daai hele ding gemaal het om afgehandel te word het van daai<br />
mense nog die mees vriendelikste met daai selfde ou gepraat, so is dit nog steeds daai<br />
diep gewortelde vooroordele wat daai totale versoening gaan onmoontlik maak.<br />
Albert: Dit is maar nog ʼn brose versoening wat ons in die land het, hy moet baie mooi<br />
vertroetel word vir baie jare nog voordat hy sterk gaan staan.<br />
Isak: Solank as die wit mense bedreig gaan voel, solank as wat daar gevoel word daar<br />
word gediskrimineer, solank as wat jy voel dat regstellende aksie en ons plase gaan<br />
gevat word, jy weet, ek nou wil hulle kom met hierdie wealth tax nè, dat hulle ook die<br />
wit mense... die veronderstelling is as jy wit is, het jy geld. Solank dit nog daar is gaan<br />
jy nooit werklik versoening kry nie.<br />
Albert: Jy het netnou ʼn interessante ding genoem, die politici kan baie meer doen om<br />
versoening te bewerk. Maar as jy aanmekaar uitsprake kry soos rondom<br />
nasionalisering en die goed wat jy nou genoem het, in plaas daarvan dat dit mense<br />
nader aan mekaar bring, dryf dit mense uitmekaar uit. In daai opsig het ons ʼn groter<br />
behoefte van iemand soos Mandela wat doelbewus gefokus het op die<br />
versoeningsaspek eerder as iemand soos Thabo Mbeki wat baie meer oor die verskille,<br />
daarop gefokus het.<br />
Isak: Eintlik wat dit ʼn tipe keerpunt in die bou van die nuwe generasie toe Mbeki daai<br />
standpunt begin inneem het. En toe Zuma begin het, het dit gelyk asof jy uitreik,<br />
maar...<br />
Albert: Ja, hy is ʼn anderste karakter. Ek dink ons het ons het netnou gepraat oor kerke<br />
en hereniging. Ek dink ons het in Mandela se tyd ʼn baie sterker kans gehad om
Bylaag 14: Opvolggesprek met Isak<br />
p660<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
kerkeenheid te laat gebeur, op strukturele vlak praat ek nou, van as ooit daarna. Ek<br />
dink daai tyd is verby. Ek het self groot vrae of ons kerk hereniging gou gaan regkry en<br />
of ons dit nie maar moet los vir die volgende geslag om dit te doen nie.<br />
Isak: Ja ek voel ook oor die kerk eenheid... Dit is net so interessant, daar is soveel<br />
ministries en bedieninge in kerk in Thabong en in Bronville. Want ek meen al is daar<br />
kerkeenheid self binne die NG kerk, is daar nog steeds hierdie verskillende aanslag<br />
van bediening. Die een ou voel tuis in hierdie bediening en die ander ou voel nie tuis in<br />
hierdie bediening nie. Ek dink ook daai vrese wat by daai ouens is as dit gaan oor kerk<br />
is jy weet die swart mense gaan ons kerke oorneem en sulke goed. Ek dink nie dit is<br />
rêrig so nie. Hulle hou anderste kerk as ons kerk... maar dit is iets anderste. Daai is ʼn<br />
moeilike storie. Ons is nou die aand by die Metodiste kerk, want ons het so ʼn manne<br />
bedieninge by die kerk waar ons Saterdae oggende bymekaar kom, Saterdae oggende<br />
sesuur, en ou PD – verlede jaar was hy die groot dryf agter daai mars gewees – en<br />
daar is alweer ʼn mars wat hy nou beplan en toevallig het hy toe klaar die datum en die<br />
tyd bespreek gehad met die munisipaliteit en toe is daar mense van die Metodiste kerk<br />
wat ook by die munisipaliteit was om ʼn datum te kry vir ʼn mars en hulle s’n is klaar<br />
goedgekeur waarby julle kan inskakel. Die Metodiste kerk, St. Luke's, kom hier en sê<br />
hulle het in die oggend twee dienste en dan kom die swart kerke vir hulle diens, ek dink<br />
van elfuur tot tweeuur of drie-uur hou dit aan, en hulle het nog steeds daai behoefte om<br />
op hulle eie manier kerk te hou. Maar dit is ʼn ander gesprek daai.<br />
Albert: Baie dankie ek waardeer jou tyd vreeslik.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p661<br />
Lewe na apartheid 2012 – Gesprek 15: Opvolggesprek met George<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Albert: ʼn Belangrike lyn gaan wees een van versoening, want in ons ou bedeling het<br />
ons op ʼn bepaalde manier gelewe, die wit / swart groepe, in aparte wêrelde. Dit sien<br />
ons baie duidelik. Ons het nie geweet wat in hulle wêreld aangaan nie en hulle het ʼn<br />
bietjie meer geweet wat in ons wêreld aangaan, want hulle het hier by ons gewerk.<br />
Daar wat ʼn politieke sisteem en so aan. En nou is ons op ʼn nuwe sisteem en nou moet<br />
ons op ʼn manier met mekaar saam leef. Versoening is vir ons met ander woorde ʼn<br />
kardinale vraag. Leef ons versoenend? Speel die kerk enigsins ʼn rol daarin? Watter rol<br />
speel die kerk? Want in die ou bedeling het die kerk aanvanklik ʼn baie negatiewe rol<br />
gespeel. Die kerk het aanvanklik gesê maar apartheid is reg, die Bybel sê dit is reg. En<br />
toe later van tyd hier in 1986 en toe in 1990 weer het die kerk nou verander en gesê<br />
maar rassisme soos hy wat neerslag vind in apartheid is nie aanvaarbaar nie, ons bely<br />
ons skuld daaraan en so aan. Dan die hele vraag sê lidmate dieselfde, voel hulle<br />
dieselfde? En dink hulle hulle is enigsins skuldig? So dit is die temas wat ons op die<br />
tafel sit. Maar kom ons begin voor, George. Sê eers wat is jou ervarings die laaste<br />
veertien jaar min of meer. Jou werksituasie was ook nie net in ʼn wit wêreld nie nè?<br />
Praat ʼn bietjie vir my daaroor.<br />
George: My werksituasie van seker omtrent die afgelope agt jaar was oorwegend met<br />
swart skole. Daar was blanke skole ook by betrokke en dan nou uit die aard van die<br />
saak ook gemengde skole betrokke, verskillende kulture in een skool. Maar wat die<br />
werksopset betref het ons geleidelik Sotho-sprekende kollegas ingekry in alle afdelings<br />
van ons werk. Daarmee bedoel ek nou die ouens soos wat ek nou gedoen het, die<br />
leerondersteuning vir leerders met leerprobleme en dan die maatskaplike werkers. Dit<br />
is die twee groot groepe en dan ook in ʼn mindere mate terapeute, en as ons praat van<br />
terapeute dan bedoel ek nou spesifiek spraakterapeute. Ek weet nie hoeveel<br />
gekwalifiseerde swart, of Sotha-sprekende of ander taal sprekende spraakterapeute<br />
daar is spesifiek nie. Ek het op ʼn kol geweet van één hier by Bongani Hospitaal maar<br />
dié een is ook alweer weg en ek dink dit is nogal ʼn probleem vir ons.<br />
Albert: So die mense met wie jy gewerk het, die kliente, en dan nou die kollegas met<br />
wie jy gewerk het, het die laaste tyd aansienlik verander. Voorheen was dit hoofsaaklik<br />
ʼn wit omgewing nè?<br />
George: Ja, ons het die eerste keer ʼn swart kollega, ʼn Sotho sprekende kollega gekry,<br />
laat ek nou net my kop in trurat sit, seker omtrent hier in 1995,96 ek dink hy praktiseer
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p662<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
nou nog hierso. En dit was vir ons almal... ek weet nie of dit van ons ʼn aanpassing<br />
geverg het nie, want ek dink dit het nogal redelike gemaklik oorgegaan met die ou wat<br />
ingekom het by ons. Ek wil nie sê dit was ʼn proses van assimilasie van die een in die<br />
ander een opgeneem of gelykgemaak nie, maar hy was redelik gemaklik aanvaar. Toe<br />
het die tweede en ook bygekom, hulle het al twee ons nou weer verlaat. Die een<br />
praktiseer in Bloemfontein en die een praktiseer hierso privaat. En so dan maar met<br />
verloop van tyd... ons het eers twee kantore gehad, net om vir jou daai agtergrond te<br />
gee, een in Odendaalsrus en een in hierso. En toe het hierdie mense wat spesifiek die<br />
leerondersteuning met die onderwysers gedoen het, hulle was in Odendaalsrus gesetel<br />
en toe, ek weet nie eens meer om watter rede nie, het dit nou net een kantoor geword.<br />
Daar was aanvanklik meer onderwysdistrikte en toe later hierdie vyf wat ons in al die<br />
staatsafdelings het, gereduseer tot daardie vyf. Ja, ek dink dit was met daardie<br />
oorgang toe hulle nou deel van ons geword het. Maar die inskakeling en die onderlinge<br />
verhoudings het nogal redelike goed verloop en het goed gegaan ook. As ek na myself<br />
kan verwys, ek dink as ʼn mens nou vir hulle in my afwesigheid moet gaan vra wat was<br />
my kollegiale verhoudings met hulle en afgesien van kollegiaal, die menslike<br />
verhoudings met hulle en hulle verhoudings met my ook... Dit gaan positief wees. Ek<br />
kan vir jou een insident noem maar dit het ek ook genoem die dag toe ek nou amptelik<br />
afgetree het. Ek het ʼn vroulike Xhosa-sprekende kollega – ek kan nou nie meer onthou<br />
in watter jaar het sy tot ons diens toegetree nie – maar by ʼn geleentheid van vakansie<br />
wat sy gehad het, toe sien sy ʼn stalletjie langs die pad of ʼn plek want sy kom van die<br />
Oos-Kaap af, ʼn fiets in ʼn hout raampie en dan staan daar op, drie goedjies ag as ek<br />
dink ek kan dit nie nou visueel herroep nie. Love much, Laugh often en Live well iets in<br />
dié lyn. En toe sy van vakansie af terugkom toe oorhandig sy vir my die ding, want sy<br />
sê toe sy die ding daar gesien hang het, toe dink sy aan my want ek is ʼn ou wat hou<br />
van fietsry en ek lag baie. Ek meen hierdie inskripsies daar het sy nou net met my<br />
geïdentifiseer en sy het kom vir my kom gee. Die dag toe ek nou finaal klaarmaak, het<br />
ek nou na die insident ook verwys jy weet net om te sê of ʼn aanduiding te gee wat my<br />
interaksie met hulle was. En C het ʼn traan of twee weggepik. Nee regtig, ek het nie<br />
enige vooraf veroordelings gehad of beoordelings gehad nie van hoe ek moet optree<br />
en hoe ek gaan optree en wat is die goed wat vir my aanvaarbaar gaan wees en wat<br />
sal vir my nie aanvaarbaar wees nie.<br />
Albert: Die feit dat julle as kollegas, met ander woorde, as gelyke professionele ouens<br />
bymekaar gekom het, speel dit tog nie maak ʼn rol in julle verhoudings nie. In die ou<br />
bedeling het ons as wit mense swart mense hoofsaaklik in ʼn ondergeskikte posisies
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p663<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
beleef. Hulle was ons huisbediendes, ons tuinwerkers. Hulle was gewoonlik in sulke<br />
onderskikte posisies.<br />
George: Ek dink dit speel seker uiteraard ʼn rol. As ʼn mens dit nou in aanhalings tekens<br />
gaan sit, dit maak jou seker maak gelyk. En dit vergemaklik baie ander dinge. Maar as<br />
ek nou moet dink aan ons werker wat ons daar het, die cleaner, die skoonmaker selfs<br />
met hom, ek meen sommer informele gesprekke as ek hom in die kombuis raakloop<br />
byvoorbeeld sal ons hê. Jy weet, dit was heel gemaklik.<br />
Albert: Dink jy dieselfde ding gebeur in die samelewing in die breë? Hierdie gemaklike<br />
oor kleurgrens heen skakeling.<br />
George: Ek weet nie... Dit gebeur. Ek meen dit is nou net op waarneming wat ek dit sê.<br />
Dit gebeur ek meen ek sien baie keer ʼn ou wat in gesprek met iemand is, ek meen van<br />
verskillende etniese of rasse groepe. En ek sien self ook dat daar, ek weet nou nie of<br />
hulle ʼn vooraf kennis met mekaar gehad het nie, maar hulle groet mekaar met die<br />
hande. Ek het al gesien dat ʼn wit man en ʼn swart man mekaar sal druk, jy weet, as<br />
hulle mekaar vir ʼn lang tyd nie gesien het nie en dit het al met myself ook gebeur. Ek<br />
probeer nou die mees onlangse insident probeer ek nou herroep. Dit is ʼn prinsipaal by<br />
een van die groot skole hier in die Wes-Vrystaat en in vergeleke met my is hy nog<br />
relatief ʼn jong man en toe ek Januarie-maand by die skool kom toe sê hy vir my dit is ʼn<br />
lang tyd wat hy my nie gesien het nie en hy staan agter sy lessenaar op en hy kom gee<br />
my ʼn handdruk en hy gee my ʼn druk.<br />
Albert: Dit sou in die ou bedeling nie gebeur het nie.<br />
George: In die ou bedeling sou dit jou met ʼn – hoe wil ek vir jou sê – jy sou dit met ʼn<br />
bietjie terughouding gedoen het. Ek glo ook nie dit sou... ek het nie so ʼn ondervinding<br />
met die ou bedeling gehad nie. En ek dink van die ander kant af gesien ook... as ons<br />
net kan teruggaan na daardie eerste demokratiese verkiesing. Ons het met allerlei<br />
vooraf bedinkte issues gehad van sê nou maar net dit kan gebeur en daar was baie<br />
ouens wat daarop voorbereid was. Ek meen jy weet self hoeveel mense het kos<br />
versamel en wapens gekoop en al sulke dinge. En ek dink toe die ratwerk nou in<br />
werking tree na daai aanvanklike verkiesing en soos wat tyd verloop het, dink ek<br />
grense tussen mense nie met beplande dinge afgebreek is nie. Ek meen ek het dit so<br />
beleef. Dit is ʼn ding wat spontaan gebeur het, dit was nie gedwonge nie.
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p664<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
Albert: Met ander woorde daar is ʼn spontane nader beweeg aan mekaar, mekaar<br />
aanvaar as mens, as medemens.<br />
George: Jy weet ons het as ek nou vat na my opgroei jare, my kinderjare, altyd maar of<br />
meeste van die tyd ʼn swart huishulp gehad. Jy altyd gegroet, as sy jou groet het jy<br />
terug gegroet. In ons opset was daar nie die idee of die praktiese belewing daarvan dat<br />
hierdie een was ʼn... Hierdie ding moet jy in die regte lig net sê. Ek meen dit is maar net<br />
ʼn huishulp en ons was nou weer... Daar was nie ʼn neersien van die een op die ander<br />
een nie. En ek onthou nog hoe het ons vir ou M poetse gebak en al sulke tipe dinge<br />
nie. Maar daar was nie gesosialiseer nie en elkeen het sy plek gehad, ek meen soos<br />
dit nou nog in baie opsette gaan. By ons byvoorbeeld sal die huishulp nie saam met<br />
ons aan tafel eet nie en sy gebruik nog steeds die buitetoilet en sulke tipe dinge. Maar<br />
wat kommunikasie betref en deel hê aan gesprekvoering, dink ek dat daar ʼn groot<br />
verandering plaasgevind het. Dit is nou bloot op my waarneming. Ek sal sê, ek wil nie<br />
sê die oorgrootte meerderheid nie, maar ʼn groot groep van blankes en dan sal ek meer<br />
spesifiek terugkom na die Afrikaner toe, hy is... in die werksopset werk hy saam met<br />
hulle, in die openbare opset deel hy seker al die goeters met hulle, maar wanneer dit<br />
by sosialisering kom dit gaan nog nie so maklik gebeur nie. Ek sal byvoorbeeld nog<br />
seker selektief wees as ek nou by my huis ʼn sosiale byeenkoms, byvoorbeeld ek<br />
verjaar, dan sal ek seker nie al my swart kollegas ook genooit het na die verjaardagpartytjie<br />
toe nie. So daar gaan ek nog steeds selektief wees. Maar ek dink dit het nog<br />
in ʼn groot mate met kultuur te doen. Ek byvoorbeeld hou daarvan dat my persoonlike<br />
ruimte moet nie te diep binne gedring word nie ek bedoel daar moet ʼn fisiese afstand<br />
tussen ons wees. Ag daar is seker ..<br />
Albert: Maar daai onderskeid het nie te make met die feit primêr dat die persoon swart<br />
is en jy wit is nie. Dit gaan nie daaroor nie.<br />
George: Nee dit gaan nie oor kleur nie.<br />
Albert: Ons het tog daar al ʼn bepaalde skuif gemaak.<br />
George: Ja daar is ʼn groot skuif gemaak, definitief ʼn groot skuif gemaak. Ek dink dit<br />
gaan maar meer oor die kultuuraspekte. Wat ek nou byvoorbeeld ervaar jy het nie altyd<br />
ʼn aanknopingspunt, ʼn gemeen deler wat jy met die ander een ʼn gesprek kan voer nie.<br />
Soos byvoorbeeld met sosiale byeenkomste. My ondervinding was waar ons nou<br />
werkswinkels aangebied het, werkswinkels bygewoon het, of provinsiale vergaderings
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p665<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
of wat ook al ons is almal een, ons groet almal mekaar. Maar dit gaan seker soos dit<br />
my die skole gaan as daar ʼn breuk tussen in is, soos ʼn koffie of etensbreuk of wat ook<br />
al, gaan jy nog steeds vind jou blanke groepe gaan oorwegend saam wees, jou ander<br />
groepe gaan saam wees. Jy gaan hier en daar gaan jy wel mense in gesprek met<br />
mekaar sien van oor die grense heen. My ondervinding van myself en my waarneming<br />
van die ander is dat daai gesprekke is werklik hartlik. Ek het byvoorbeeld ʼn kollega in<br />
Bloemfontein, J, ek nie onthou wat is J se van nie. Maar ons het altyd hierdie hekelry<br />
oor taal gehad, want hy het ook ʼn groot voorliefde vir Afrikaans en dan het hy nou baie<br />
keer aangehaal van die vroeë geskiedenis van die Afrikaans taalbeweging van dat<br />
Afrikaans maar net ʼn huistaal, ʼn kombuistaal, ʼn hotnotstaal, ʼn taal net goed genoeg vir<br />
ʼn half-geleerde ou, jy weet. Ek meen ons het daarna verwys en dan het ons lekker<br />
humor daaroor gehad. Waar ek en ou J, hy is een van die ouens, dat as ek hom sien<br />
en ons groet mekaar by ʼn vergadering van al die distrikte dan sal ou J, hy is een van<br />
die ouens wat jou sal kom hug en sê George maar ek het jou lanklaas gesien, jy weet.<br />
Albert: Kom ons gaan gou terug na die voor 1994 tyd in Suid-Afrika. As jy nou moes<br />
terug dink wat was die probleem met die beleid van apartheid as daar ʼn probleem<br />
was? Hoe sou jy dit saamvat, wat is die kern probleem van apartheid gewees?<br />
George: Ek dink die feit dat dit op die wetboek gestaan het, dat dit ʼn soort van ʼn ding<br />
was wat op die wet gestaan het, dit moet so gedoen word. Daar is aparte geriewe, daar<br />
is aparte banke en daar is aparte ingange en daar is dit en dat... Dat jy ook nie... ek<br />
meen daar was ʼn wet teen gemengde huwelike, die ontugwet en al sulke tipe dinge. Ek<br />
het nou hierdie trilogie gelees van Irma Joubert en ek ding die laaste een wat ek gelees<br />
het was Persomi, die bywonerskind. Daai hele verhaal, daai hele roman is gebaseer<br />
op... dit is fiktiewe name, maar dit is feitelik korrek. Van toe apartheid in 1948 ingestel<br />
is hoe het sekere blankes, ek meen dit is nou volgens die storielyn, dit was vir hulle<br />
onaanvaarbaar dat hierdie ouens... dit het nou gegaan oor ʼn groot konsentrasie van<br />
Indiërs in ʼn sekere gemeenskap. Toe die wette op die boeke begin kom, toe is hierdie<br />
ouens vir hierdie gedwonge verskuiwing gehad van uit die blanke gemeenskappe waar<br />
hulle winkels en blyplekke was na ʼn ander gebied toe. Daar was blankes wat tot daai<br />
ouens se hofsaak gedryf het teen die instelling van hierdie nuwe bedeling. Ek het ook,<br />
ek meen, baie ouens het ʼn... en nou nog, ek het ʼn hengse jammer gevoel vir ouens<br />
wat minder as ek het. Vir ouens wat byvoorbeeld nie dienstegeriewe het nie, wat nie<br />
mediese sorg het nie, wat nie ordentlike behuising het nie. In die vroeë jare ek meen in<br />
die apartheidsjare het jy nie gemaklik gevoel om mense se situasie te gaan verlig nie<br />
want wat gaan die mense sê? Dit was seker een van die dinge ook jy weet ʼn ou dink
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p666<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
mos altyd jy oordeel mos altyd self nou wat sal die mense sê as ek... Ek het by<br />
geleentheid, dit is net om vir jou te demonstreer, toe het ek vir ʼn kollega van my, hy<br />
doseer nou by die Vrystaatse Universiteit, toe sê ek vir hom want as ek uit hierdie<br />
kleurlinge gebiede uitgekom het en ek het uit die swart gebiede uitgekom, hemel dan is<br />
ek geraak deur daai armoede. Maar later stomp ʼn ou ʼn bietjie af, hoe meer jy daaraan<br />
blootgestel word, hoe meer stomp jy af. Toe het ek vir hom gesê, as ek nou in – waar<br />
is dit nou – ek dink hier by 1 Johannes 3 vers 17, 18 lees. As iemand wat aardse<br />
besittings het en hy sien sy broer het nood, dit kom daarop neer en hy het nie ʼn hart<br />
nie hoe kan sy sien dat die liefde van God in hierdie ou is. Maar dit is nie omdat die<br />
Skrif dit vir my sê nie, dit is ʼn innerlike oortuiging. Toe sê ek vir K as ek nou al my goed<br />
gaan verkoop en ek gaan om ʼn bietjie verligting te gaan bring in daardie gemeenskap.<br />
Toe sy hy ja maar wat gaan dan gebeur? Jy gaan vir hoeveel mense met jou bates wat<br />
jy het, gaan jy ʼn bietjie verligting bring vi hoe ʼn kort tyd dan is jy ook deel daarvan. Met<br />
ander woorde jy gaan daai armlastigheid net vermeerder in plaas van verlig. Ek het by<br />
geleentheid hier in die Wes-Vrystaat, ʼn plek met die naam Boshoff, het ek by ʼn skool<br />
gewerk baie kere. Ons het een keer met ʼn kinderweek het ek en die K kollega van my<br />
ʼn hele week by die skool gewerk. Oueraande gehou en leerders geevalueer en so aan<br />
en berading gedoen en al sulke tipe dinge. Maar ek was altyd geraak as ek van daai<br />
skool af kom, en van daai gemeenskap af kom, deur die hengse armoede en ook deur<br />
die feit, ek kan nou nie meer onthou nie, ek het nie statistiek daarvan wat ek nou vir jou<br />
kan gaan aanhaal nie. Ek het tientalle der tientalle kinders daar geevalueer en ek kan<br />
hulle seker op die een hande se vingers aftel dié wat uit ʼn volledige gesin uitgekom<br />
het. Hulle het almal by ʼn oompie, by ʼn ouma of by iemand gebly. Die ma het iewers<br />
gewerk, hulle het nie altyd geweet waar nie, en hulle weet nie waar is die pa nie. So ek<br />
dink, nou gaan ek seker na ʼn ander deel toe wat nie ter sake is nie. Maar die<br />
afwesigheid van ʼn gesinstruktuur en die geborgenheid, van sekuriteit, van omgee vir<br />
mekaar of wat ook al, dra ook by tot die probleme wat ʼn mens in so ʼn gemeenskap kry.<br />
En by geleentheid, die skool het ʼn klomp leerders verwys en ek het hulle met die<br />
skoolhoof en betrokke personeel gaan bespreek en toe nou ʼn klompie geïdentifiseer<br />
wat ek toe moes evalueer vir moontlike hulpverlening of wat ook al. Toe ek die een dag<br />
weer by die skool terug kom toe sê ek vir die prinsipaal ek wil vandag met hierdie,<br />
hierdie en hierdie werk, toe sê hy vir my nee, sê nou maar Antonie, hy is nie meer met<br />
ons nie. Ek vra toe het Antonie die skool verlaat? Toe sê hy nee Antonie is vermoor en<br />
hy gee toe vir my die besonderhede. Nou dit is net om vir jou ʼn indruk te gee van<br />
armoede wat ek daar beleef het. Hulle het skool geslip, die kinders, en hulle het ʼn<br />
konka vuurtjie gemaak, dit was in die winter het hulle ʼn konka vuurtjie gemaak en met<br />
goed soos aartappelskille en wortelskille en uie het hulle kos op daai konkatjie op daai
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p667<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
256<br />
buitevuurtjie. Toe het daar ʼn argument ontstaan nou wie moet almal nou deel in<br />
daardie kos wat hulle nou gaar maak, van daai voorraad wat ek nou vir jou genoem<br />
het. Die argument het toe later ʼn woordewisseling en toe nou lateraan in ʼn fisieke<br />
geveg. Hierdie ou is met ʼn mes in sy nek gesteek en toe in daai paniek wat ontstaan<br />
toe hardloop hy toe terug huis toe, en in plaas van om die mes in sy nek te los en hulp<br />
te gaan soek, toe trek hy die mes uit en toe bloei hy hom dood. ʼn Seun van sewentien<br />
jaar. En dit is hoe hulle daar geleef het. Daar was ʼn sekere onderwyser ek gaan sy<br />
naam noem Mnr M, so ʼn jong kleurlingman en ek het altyd as ek nou uitgediende klere<br />
het van my wat ek nou uitgegroei het, of wat ʼn bietjie verweer het, dan het ek dit in ʼn<br />
sak gesit en dit vir Mnr M gegee. Mnr M het Sondae ook ʼn aktiewe rol gespeel en het<br />
dit nou vir daai ouens verdeel. Ek praat nou seker onsamehangend. Die tweede swart<br />
kollega wat ons hier gekry het, wat ek netnou genoem het. Een dag toe is ek en die<br />
twee kollegas saam in Thabong en toe ons ry in of uit die gemeenskap ek kan nou nie<br />
meer onthou nie, toe sê hy vir my Mr. B sien jy al die armoede hier? Ek sê toe ja, dit is<br />
vir ʼn kontras van waar ek nou vandaan kom en wat ek nou hierso sien. Hy sê weet jy<br />
ek sien dit ook, maar dit raak my nie meer nie, want ek hier opgegroei. Ek is gewoond<br />
daaraan. Dit is nou hier in 1995,96 toe is dit nou die eerste keer wat ek toe in, want<br />
ons het altyd het die leerders eers na ons kantoor toe gekom en ons het later toe<br />
uitbeweeg skole toe, nou is jy in daai gemeenskap en nou beleef jy alles daar.<br />
Albert: Onthou jy, jy het dieselfde storie vertel in ons aanvanklik gesprekke, jy het ook<br />
presies dieselfde gesê van die armoede en die tipe van goed. Ons kom terug by die<br />
apartheidstyd. Die kerk het op ʼn stadium skuld bely daaroor. Nou is my vraag vir jou as<br />
gewone lidmaat van die kerk, hoe voel jy oor skuld? Wit mense se skuld aan<br />
apartheid? Kom ons praat gou ʼn bietjie daaroor. Dink jy die wit mense het iets om oor<br />
skuldig te voel? Indien wel waaroor moet ons skuldig voel en uiteraard wat maak ʼn<br />
mens nou met daardie skuld?<br />
George: Jy weet oor skuldig voel, dit is ʼn bedeling waarin ek gebore is en ek groot<br />
gemaak is. So apartheid was vir my ʼn ding waarmee ek in die wêreld gekom het. Ek<br />
meen dit was nie vir my ʼn ding wat gekom het nadat ek reeds daar was nie. So ek het<br />
maar in daai bedeling ingekom.<br />
Albert: So dit was wat jy geken het.<br />
George: Dit is wat ek geken het, en dan het ek by baie geleenthede en by baie<br />
vergaderings – kom ons sê dan nou liewers by ʼn paar geleenthede – het ek gehoor dat
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p668<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
291<br />
292<br />
293<br />
die sprekers, en by name dan baie keer predikante, het skrifgedeeltes aangehaal om te<br />
bewys dat apartheid geregverdig is. Iewers in Openbaring – ek is nie seker of dit nou in<br />
die ’53-vertaling, seker nog in die ‘53 vertaling – waar die verskillende koninkryke, waar<br />
die verskillende kom ons sê nou maar leiers of konings, ek kan nie die presiese<br />
bewoording onthou nie, bring hulle volke, as ek dit nou so kan stel in die hemel in. So<br />
met ander woorde hulle het sekere gedeeltes in die skrif gebruik om die standpunt of<br />
die bedeling van apartheid te regverdig. Ek het ook partykeer daaroor gewonder. Nou<br />
hoe kan dieselfde kerk dan nou wat die Skrif gebruik het om apartheid te regverdig,<br />
dan nou weer kom en dieselfde Skrif weer gebruik en nou vir my sê dat apartheid is nie<br />
reg nie. Skriftuurlik is dit nie reg nie, dit hoort nie so nie.<br />
Albert: Wat het jy jouself daaroor geantwoord?<br />
George: My antwoord daarop was ek my ek wil nie sê redenasie nie, maar my gevoel,<br />
my oortuiging daar rondom was maar ons is almal gelyk voor God, Hy het ons almal<br />
gemaak en ek het dit altyd gekoppel en die feit van apartheid – askies ek spring nou<br />
rond – daar was selfs liedjies wat ons gesing het wat nou nie spesifiek FAK liedjies was<br />
nie. As ek die melodie kan herroep dan sal ek op die woorde ook kom, het vir ieder<br />
volk sy taal, sy land, sy tyd bepaal. Dit is waarop dit neerkom, dit is wat ons gesing het<br />
en ons het dit met oortuiging gesing. Toe nou die skuif na weg van apartheid af. So vir<br />
my gaan dit daaroor ons is almal van een Skepper, deur een Skepper gemaak en hy<br />
het ʼn verskeidenheid volkere gemaak en Hy het nie die een meerderwaardig teenoor<br />
die ander een gemaak nie. Daar het seker, ek weet nie eens as gevolg van watter<br />
faktore nie, het sekere groepe van mense, ek praat nou maar spesifiek van die<br />
Europeërs teenoor Afrika het hierdie ouens meer ontwikkel. Ek meen hulle het seker<br />
meer poging of effort ingesit om te ontwikkel. Askies tog as ek nou nie by die punt bly<br />
nie, maar dit is soos dit in my gedagte gaan. Daar is een aspek of ʼn paar aspekte wat<br />
ek nie altyd kan verstaan nie, en wat my partykeer sommer kwaad maak. As daar nou<br />
ongelukkigheid is oor een of ander aspek, kom ons sê nou maar skole wat ons nou<br />
weer daar in Grabouw gehad het. Ek kan nie verstaan daar is ʼn tekort aan<br />
infrastruktuur, aan skool geboue en so aan van die tipe goeters, hoekom vernietig hulle<br />
die bestaande goed ook? Dit is nou net so ter wille van... As daar metro trein probleme<br />
is, dan steek hulle metro treine aan die brand. Dit verstaan ek ook nie. Met ander<br />
woorde jy benadeel die situasie net nog verder deur dit wat wel daar is nog ook tot niet<br />
te maak. En toe is daar nou weer ʼn nuusberig oor skole en my skoonma het by ons<br />
gekuier, toe sê sy, dit het weer gegaan oor een of ander taal wat hulle ʼn sekere<br />
groepering maak nou aanspraak daarop dat hulle wil ook nou by die skool inskakel.
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p669<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
330<br />
Maar hulle het mos hulle eie skool en die tipe van goed. Ek weet nie wat was die<br />
onderwerp van ongelukkigheid nie. Toe sê ek ma ek dink jy het daar die dinge<br />
heeltemal aan die verkeerd kant beet. Ek sê in die ou bedeling was daar ʼn<br />
onregverdige toedeling van die begroting, alhoewel hulle in die meerderheid was het<br />
hulle ʼn baie meer geringe, toe daar nog verskillende onderwysdepartemente was, het<br />
hulle ʼn baie kleiner deel van die onderwysdepartement se begroting gekry om in hulle<br />
behoeftes te voorsien in vergeleke met ons. Ek dink dit is ʼn feit wat jy kan staaf. Ten<br />
spyte daarvan, ek weet nou nie wat is die demografiese verdeling, hoeveel vir hoeveel<br />
nie, vier tot een, of ses tot een, of agt tot een nie. Maar dit was ʼn onregverdige<br />
toebedeling daardie tyd gewees en daarom het hulle nie dieselfde geriewe as wat ons<br />
nou het nie. Hulle het nog steeds daardie agterstand en hulle is in die meerderheid,<br />
met hulle praat ek nou van die tyd van hulle nè. Dit moes eintlik andersom gewees het,<br />
hulle moes die groter deel van die begroting gekry het omdat hulle meer gehad het aan<br />
wie hulle moes voorsien. Terwyl dit in die apartheidspraktyk het dit net andersom<br />
gewerk.<br />
Albert: Beteken dit nou met ander woorde dat ʼn mens goed soos regstellende aksie<br />
moet steun? Is dit die logiese gevolg daarvan? As dit was soos dit in die ou bedeling<br />
was dan moet daar bepaalde regstelling kom daar rondom.<br />
George: Regstelling ten opsigte van...?<br />
Albert: Kyk jy noem nou getalle van die verdeling van...<br />
George: Ja, ja regstellende aksie in die sin dat die nodige geriewe of infrastruktuur<br />
moet seker daar gestel word. Ek dink nie moet nie, dit behoort daar gestel te word.<br />
Maar is dit nou ongelukkig ʼn ding wat nie oornag kan gebeur nie en ek dink dit lei ook<br />
tot ongelukkigheid, en tot opstandigheid op die ou einde.<br />
Albert: En as ʼn mens dit verder sou vat in terme was werksituasies waar ons nou sê<br />
maar die swart mense in die ou bedeling agtergeblewenes was ons moet hulle nou fast<br />
track sodat hulle kan bevorderings kry en dit vir die wit ou sê sorry maar jy het bereik<br />
wat jy kan jy gaan nêrens bevordering meer kry nie en dies meer.<br />
George: Ja dit is ʼn moeilike saak. Dit is so ʼn bietjie ʼn moeiliker saak. OK nou kan ʼn<br />
mens sê dit raak jou nie meer nie want jy is nou veilig, jy het die verpligte aftreeouderdom<br />
bereik so jy staan aan die ander kant van die kantlyn. Jy is nie meer deel
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p670<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
367<br />
van die speelveld nie. My gevoel daaroor, of my ingesteldheid ten opsigte daarvan is,<br />
as die ou kwalifiseer en hy het bewys gelewer, jy het netnou die ding van fast track<br />
genoem, ek weet nie of fast tracking die oplossing gaan wees nie. Want dan is dit soos<br />
ʼn vruggie jy gaan voel elke dag of die perske ryp genoeg is en op die ou einde druk jy<br />
hom pap. So ek weet nie as ʼn ou nie deur die ranks gegaan het nie, weet ek nie of<br />
hulle geskik is om die ding te kan doen nie. Ja, ek het nou, die werker het seker dan<br />
eers met vooraf opleiding ook te doen gehad, dit het daarmee te doen. Nou kan ek net,<br />
ek weet nie of ek nou Professor Jonathan Jansen reg gaan aanhaal van so ʼn paar<br />
weke of ʼn paar maande gelede nie. Maar hierdie, ek koppel dit nou aan fast tracking<br />
nè, of om nou meer mense die geleentheid te gee om te kwalifiseer met ander woorde<br />
die standaarde word verlaag om ouens gereed te maak vir sekere dinge. Soos<br />
byvoorbeeld die matriekvrystelling. Ek het nou ʼn artikel onlangs twee weke gelede<br />
gelees wat professor Jansen gesê het hy sal nie sy kind in ʼn Suid-Afrikaanse skool sit<br />
nie en dit is die rede. Ek dink die standaarde val om ʼn seker verwagtinge te kan<br />
ontmoet en of dit op die ou einde ʼn oplossing gaan wees glo ek nie.<br />
Albert: Dit kan dalk meer probleme skep.<br />
George: As ʼn ou nou net kyk daar is die afgelope hierdie week is daar nou drie<br />
munisipalebestuurders of burgermeesters in een van die provinsies afgedank omdat<br />
hulle nie die werk doen nie. Ek weet nie of dit is of hulle die werk nie kán doen nie of<br />
maar bloot net nie die werk dóén nie. Ek dink dit het ook weer te doen met mense wat<br />
nie heeltemal... of amptenare wat nou nie heeltemal geskik is vir die pos nie, omdat<br />
hulle miskien nie die nodige agtergrond het en die kwalifikasies nie. Maar nou net<br />
omdat dit gaan ter wille van regstellende aksie om die bevolkingsamestelling in die<br />
bestuur van ʼn munisipaliteit of van ʼn staatsdepartement of wat ook al te<br />
verteenwoordig daarom moet die ou nou daar wees. En ek glo nie dit is die oplossing<br />
nie. So regstellende aksie om dinge wat in die verlede verkeerd was reg te stel, is ʼn<br />
ding wat oor tyd... dit is ʼn ding van die bestaande ou eers moet uitfaseer. Die ouens sal<br />
moet opleiding en ervarings moet deurgaan om uiteindelik daar te kan kom as ons die<br />
ding produktief wil laat werk. Dit is my gevoel daaroor. Want ek meen jy hoor net, hy<br />
hoor net iemand het gistermiddag op een of ander inbel radioprogram gesê nou reël<br />
dan ʼn onderhoud net vir klagtes sodat die ouens net kan inbel en op een program net<br />
kan kla sodat ʼn mens kan hoor waaroor kla die mense. Want jy kan watter onderwerp<br />
ook al vat vir die besprekings van die dag, op die ou end kom daar ʼn klomp klagtes<br />
deur. So maak een dag net vir klagtes. Askies tog man, ek praat nou baie rond en<br />
bond, maar dit is soos my gedagtes kom. Die klagte ding kom nou oor hierdie
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p671<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
404<br />
dienslewering. Daar is sekere verwagtinge by mense geskep van wat gaan gebeur en<br />
dit gebeur nie. Ek onthou nog in 1994 as ek nou kan teruggaan, ons het ʼn<br />
spraakterapeut gehad, hulle was redelike polities regs. En sy het by geleentheid vir ons<br />
gesê maar hulle huishulp het nou vir hulle gesê dat na hierdie verkiesing dan gaan<br />
hulle ook nou in ʼn huis soos hierdie nou bly. Toe sê die kollega vir haar ja maar onthou<br />
waarheen dit gaan, dit is nie die government wat dit vir my gee nie, ek moet betaal, ek<br />
en my man, haar man was ʼn predikant, ons moet betaal vir hierdie huis, ons het nie die<br />
huis vir mahala gekry nie dit is nie vir ons gegee nie, ek moet betaal daarvoor. En ek<br />
dink daar is onrealistiese verwagting by mense geskep en dit gebeur nog steeds. As jy<br />
nou kyk na die jongste tema wat nou so ʼn bietjie holrug gery word is infrastruktuur wat<br />
geskep gaan word. Ek glo nie, ek is nie ʼn ekonoom nie, ek weet nie hoe werk daai<br />
magte en kragte en daai dinamieke nie, maar die beloftes wat gemaak word strook nie<br />
met dit wat die ekonomie vir ons sê nie. En ek dink dit skep matelose frustrasie by<br />
ouens. Waar dan nou die goeters ontwikkel en uiteindelik ontaard is van dag tot dag<br />
wat ons op die nuus beleef.<br />
Albert: George kom ons praat gou oor die kerk. Ons het netnou so ʼn bietjie daaraan<br />
geraak. In die ou bedeling het die kerk apartheid ondersteun en soos jy nou self gesê<br />
het teksgedeeltes aangehaal en gesê om hierdie rede is die beleid van apartheid vir<br />
ons reg en aanvaarbaar en Bybels en so meer. Toe het die kerk nou verander. Nou is<br />
my vraag, in die nuwe Suid-Afrika, speel die kerk ʼn positiewe versoenende verhouding<br />
of rol? Hoe beleef jy die kerk? Kom ek vra dit net so, hoe beleef hy die kerk in die nuwe<br />
Suid-Afrika in terme van goed soos rasseverhoudinge, versoening tussen volke en so<br />
aan.<br />
George: As jy nou vra die kerk, bedoel jy nou die beleid wat bepaal word.<br />
Albert: Ja maar ook op praktiese vlak. Dit is gewoonlik een ding om ʼn bepaalde beleid<br />
te hê, maar dit is nie noodwendig dat dit dieselfde lyk op grondvlak nie. Kom ons praat<br />
oor al twee. Ek praat spesifiek oor die NG kerk maar ook ander kerke in die breë.<br />
George: Dit is ʼn bietjie vir my ʼn wye en ʼn vae...<br />
Albert: Nou kom ek vra jou direk hoor jy by die kerk, hoor jy in die kerk in preke en dies<br />
meer kwessies van die dag pertinent aangespreek word? En van die goed is juis<br />
versoening tussen mense. Dink jy dat die kerk genoeg praat daaroor met die lidmate,<br />
dat die kerk ʼn bepaalde voorbeeld stel, dat die kerk ʼn bepaalde rol speel daarin?
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p672<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
441<br />
George: Bedoel jy nou ten opsigte van uitreik aksies om...<br />
Albert: Nie noodwendig so, maar bloot in terme van gesindheid.<br />
George: Ja ek dink die gesindheid is reg, ek dink daar is definitief so ʼn gesindheid, ʼn<br />
positiewe gesindheid, maar of dit wat op die beleid staan, sê nou maar by wyse van ʼn<br />
sinodebeslissing of ʼn sinodebesluit of dit waarheen ons mik wat ons graag in die<br />
samelewing wil hê en of die paaie van die praktyk daarheen loop dit weet ek nie. Ek<br />
dink, dit is my praktiese belewenis daarvan nè, askies tog ek wyk nou af. Jy weet<br />
hierdie jaar het Paasnaweek vir my gekom en gegaan seker omdat ons nie ʼn predikant<br />
het nie en toe het ek jy weet daar was altyd daai ses weke lydingstyd in die kom ek sê<br />
die vroeër jare wat jy intens bewus geword het van hoe het Christus gely die hele<br />
aanloop daartoe nè. OK dit is seker nou ʼn meer krasse vergelyking, maar ek sien nie<br />
sulke tematiese aksies van die kerk om daai ding in die praktyk te laat onwikkel nie. Ek<br />
weet nie, my bewoording en my uitdrukking is nou seker nie reg nie. Maar daar is nie<br />
wat my betref om daai... as ons nou van apartheid moet afwyk en regstelling moet<br />
doen en versoenend moet optree... Ek dink die bereidheid tot versoening is daar. Maar<br />
ek weet nie watter praktiese bewegings of aksies moet nou dan in werking kom om<br />
versoening te bewerk nie, om hom te praktiseer nie. Dit weet ek nie. Dit gaan vir my,<br />
die kerk is ʼn kolleksie van ʼn klomp individue, van individuele lidmate en ek dink die<br />
oorgrootte meerderheid, dit is nou net ʼn gedagte by my net dit is hoe ek daaroor dink<br />
jou eerste verwysings raamwerk is maar jouself, en dan dink jy maar die ander ouens<br />
dink ook seker maar soos ek dink. Ek weet nie of ek spesifiek as ʼn lidmaat van die kerk<br />
nou moet werk ten opsigte van versoening nie, want ek dink ek leef versoenend as ek<br />
dit so kan stel. In die opsig ek het nie ʼn aksie teen ouens van ʼn ander ras, of ʼn ander<br />
kultuur groep of wat ook al ten opsigte van die kerk nie. Maar as ons nou weereens by<br />
die praktiese deel kom, jy weet taal het baie simboliek en ek weet net nie altyd of<br />
ouens van ander etniese groepe en taal groepe – kom ons praat nou van ʼn ding soos<br />
erediensbywoning – of hulle dieselfde boodskap uit dieselfde diens gaan kry as wat ek<br />
gaan kry nie, as gevolg van taal. En daarmee sê ek nou nie ek is daarteen nie. Dit<br />
gaan weer vir my oor kultuur en oor taal. Dit gaan my nie pla, kom ons wees naby<br />
prakties, dit gaan my nie pla as ek môre-oggend die erediens gaan bywoon en hier is ʼn<br />
anderskleurige mede-Christen kom langs my sit nie. Dit gaan my geensins pla nie. Wat<br />
my wel gaan pla is dat hy nie my taal kan verstaan nie, maar hy kom sit hierso net<br />
omdat hy nou mag hierna toe kom, omdat daar nou nie meer die apartheidsgrense is<br />
nie.
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p673<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
Albert: En dan die omgekeerde aanvaar ek is dan ewe waar, dat jy ook nie sou wou<br />
gaan inskakel in ʼn Sotho gemeente, al sou jy die taal kon verstaan, gebrekkig maar jy<br />
sou dalk iets kon volg, hy gaan nie want dit is nie jou wêreld daai nie.<br />
George: Kom ek gee jou ʼn praktiese voorbeeld van ʼn ander kant. Ons het baie<br />
ouervergaderings gereeld nè, want ons het verskillende afdelings, byvoorbeeld ons<br />
afdeling het in die verlede, dit het nou weer ons het nou meer en ons het weer meer<br />
praktiese daarby betrokke geraak sedert die begin van verlede jaar is hierdie ding van<br />
HIV en Aids. Nou moet ons die ouers gaan inlig daaroor. Maar nou het ek ʼn klomp ʼn<br />
hele klomp swart skole. Maar die vergaderings van die ouers, en nou verwys ek na<br />
verskeie gemeenskappe toe net weer nè, baie ek gaan nie sê die meeste nie, maar<br />
baie van daardie ouers is ongeletterd. Hulle kan byvoorbeeld nie eens hulle kinders<br />
wat nou in ʼn Engelse skool is nou help met hulle huiswerk nie. OK, maar nou praat ek<br />
suiwer van ʼn Sotho skool. Ek kan nie op ʼn Sondagoggend, dit was hierso by<br />
Nyakallong gewees, nou moet ek die vergadering, nie moet nie maar ek meen dit was<br />
deel van my werksverpligtinge ek moet die vergadering gaan bywoon en ek moet die<br />
ouers gaan inlig. Maar ek kan nie hulle taal praat nie, so ek kan hulle nie direk gaan<br />
inlig nie. Nou wat moet nou gebeur, nou moet ek dit wat ek vir hulle wil sê moet ek nou<br />
daar stel en vir iemand vra om dit nou in Sotho oor te sit om dit nou vir hulle te gaan<br />
deel. Ek dink as ek dit nou kan verplaas na ʼn erediens bywoning in ʼn ander taal en ʼn<br />
ander kultuur, dan gaan ek dieselfde vreemdheid daar ervaar.<br />
Albert: Dink jy, net ʼn laaste vraag oor die kerk, dink jy daar is genoeg leiding van die<br />
kerk se leierskap af. Hoor ʼn mens genoeg praktiese konkrete goed? Ons hoor net die<br />
sinode se besluite, ons gaan nou vra dat Belhar aanvaar word, ons gaan werk in die<br />
rigting van kerkeenheid en so aan. Maar dink jy die gewone lidmaat hoor genoeg<br />
praktiese goeters?<br />
George: Nee dit is wat ek netnou gesê het, die aksie om daai versoening te<br />
bewerkstellig is nie daar nie. Ek meen soos jy tereg sê as ek nou die regte woord<br />
daarvoor het, die beleid wat die kerk daaroor wil het, dit is daar. Die sinode het besluit,<br />
die sinode het kommissies en dies meer, so dit is in plek, maar die praktiese deur na<br />
my vlak toe dit gebeur nie, daar is nie voldoende leiding in die verband nie. Nou<br />
wonder ek ook, kom ons sê nou maar daar gaan so ʼn tema wees en daai tema word<br />
nou gepreek en hy word nou verkondig, nou moet hy praktiese geïmplementeer word.<br />
En ek dink enige ding wat as ʼn verpligting kom, gaan ʼn bietjie weerstand kry. As daai
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p674<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
verpligting nie strook met my verpligting nie, wat my oortuiging ook al gaan wees soos<br />
ek vir jou gesê het kultuur en taal nè, dit is ʼn bietjie vir my van ʼn remskoen, dan gaan<br />
ek nie my volle gewig ingooi om die ding in plek te kry nie.<br />
Albert: Is dit waarskynlik een van die probleme wat in die pad staan van<br />
kerkhereniging? Dat ouens sê maar daardie goeters gaan ons te veel prakties en..., op<br />
konkrete grondvlak gaan dit ons te veel affekteer. Omdat mense dalk dink in terme van<br />
ons gaan eenword, dan beteken dit ons gaan nou almal in een kerk sit en die dienste in<br />
Engels moet hou of wat ook al, en dit is nie vir ons lekker nie. Dat dit deel van die<br />
weerstand is, dit hoor ek in elke geval by mense.<br />
George: Dit kan een van die praktiese redes wees ja.<br />
Albert: Net gou terug, die probleem in die ou bedeling was een van rassisme. Ons het<br />
op ʼn bepaalde manier opgetree teenoor swart mense en nou is die uitdaging in die<br />
nuwe Suid-Afrika dat die kerk ook moet leiding gee daaroor. Wat beteken dit as ek nie<br />
rassisties sou wou optree nie? Hoe moet ek dit konkreet doen? En ek wonder of die<br />
kerk genoeg daaroor met mense praat? Maar goed kom ons praat gou laastens oor die<br />
pad vorentoe. Hoe dink jy oor Suid-Afrika en die pad vir ons vorentoe en die rol wat<br />
ons as Christene daar kan speel. Is jy bekommerd, is jy positief of is jy negatief?<br />
George: Ek is nie bekommerd nie, ek meen ek het nou al hoeveel, agtien, negentien<br />
jaar se praktiese ondervinding van hierdie nuwe bedeling en dit het my nog nie nadelig<br />
geraak nie. So as ek myself nou weer as ʼn verwysing moet gebruik, nee ek het geen<br />
probleem daarmee nie. Ek is positief. Maar ek dink daar moet nie verwagtinge geskep<br />
word dat die dinge oornag of binne ʼn sekere... daar moet seker nie ʼn time frame<br />
daarvoor gegee word nie en sê maar nou moet al die dinge reg wees nie. Ek dink dit is<br />
ʼn soort van ʼn... ek ken nou nie die regte vergelyking nie, maar ʼn evolusie, ʼn<br />
ontwikkeling wees wat oor tyd gaan plaasvind. Ek dink daar gaan altyd maar by mense<br />
ten opsigte van sekere praktiese goed gaan daar altyd ʼn bietjie weerstand wees. En ek<br />
dink soos wat die een geslag uitgefaseer word die ander net aangaan met dit. Die<br />
jonger mense wat in hierdie nuwe bedeling gebore is en daarmee groot geword het, vir<br />
hulle is die hele proses... maar hulle dink nie eens daaroor nie, want dit is vir hulle<br />
outomatiese gebeure van dag tot dag. Want ek meen vir my was dit aanvanklik vreemd<br />
en het nog ongemaklik gevoel om een van ʼn groepie kom ons se nou maar vyf of sewe<br />
blankes te wees wat in ʼn skool ingaan en met die personeel te praat en te hoor wat is<br />
hulle probleme. En ek het baie keer dan kom ek tot die besef maar hoor hier so, soos
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p675<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
551<br />
ek gaan werk ek in Hertzogville, dan is ek die enigste blanke ou in daai hele swart<br />
gemeenskap. Dit pla my nie ʼn sekonde lank nie. Ek het partykeer het ek gedagtes<br />
daaroor gekry, sê nou maar net my ek kry ʼn praktiese probleem met my motor, maar<br />
my belewenis daar met van die mense wat ek daar te doen gehad het, het ek geen<br />
rede gehad om enigsins bedreig te voel nie. Dit is my oortuiging dat dit is ʼn ding wat...<br />
hy moenie geforseer word en gedwing word en gedruk word in ʼn rigting nie. Dit is ʼn<br />
proses wat moet verloop en oor tyd sal hy wel kom waar ons hom graag wil hê. En dit<br />
is dan nou heeltemal... dat die oorsake wat wrywing en spanning en ongelukkigheid<br />
kan veroorsaak, sal verwyder wees. Jy weet en ʼn ander ding wat my altyd pla... Ek het<br />
altyd toe ek nog prakties skool gegee het, dit is so tien en ʼn half jaar wat ek in die<br />
klaskamer gestaan het, het ek baie keer vir die kinders gesê Jesus het gesê toe Maria<br />
die salf op sy voete smeer en die nardus olie op sy kop gegooi het gesê die armes sal<br />
julle altyd by my hê, maar vir My sal julle nie altyd by julle hê nie. Ek dink dit is ʼn<br />
gegewe ons gaan nooit, seker heeltemal volkome kan wegdoen, wat ook al ons doen<br />
met armoede. Ek dink dit is ʼn universele verskynsel, dit kom orals voor jy kan mense<br />
ontwikkel, maar daar is baie faktore wat dit belemmer wat ek nie kan aanspreek nie,<br />
wat jy nie kan aanspreek nie wat die ouens wat dit moet aanspreek soos die regering<br />
en privaat sektor kan dit ook nie regtig aanspreek nie. So ek dink dit is ʼn deel en dit<br />
gaan altyd tot ongelukkigheid lei. ʼn Vriend van my, ʼn groot vriend hy sê vir my, en ek is<br />
geneig om met hom saam te stem, ons is te veel mense vir ons beskikbare<br />
hulpbronne. Hoe stop jy daai probleem?<br />
Albert: Ek deel daai gedagte heeltemal.<br />
George: Dit is daai basiese... jy weet partykeer kan ek nie verstaan nie. Jy het genoem<br />
van 1994 van Rwanda. Ek meen ons onthou daai beeldmateriaal. Maar dan sit daai<br />
vrouens daar omtrent nakend geklee, maar dan is daar nou ʼn suigeling aan die bors jy<br />
weet. Ek meen ten midde van en ten spyte van daai haglike omstandighede waaronder<br />
hulle leef, is daai primêre drang, daardie primêre behoefte, hy word altyd vervul. En ek<br />
dink soos wat ontwikkeling kom word daardie prioriteite ʼn bietjie omgeruil. En ek dink is<br />
daar meer hoe wil ek sê beheersde aksies ten opsigte daarvan. Kom ons sê nou maar<br />
ten opsigte van voortplanting. Ek kan nie ʼn kind in die wêreld gaan bring as ek weet ek<br />
kan nie in hierdie kind se behoeftes voorsien nie, ek meen watter doel dien dit.<br />
Albert: As jy nou nugter en rasioneel daaroor gaan dink...
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p676<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
586<br />
George: Ek het een keer in ʼn gemeentevergadering van ons het ek aangehaal, en<br />
miskien is dit ʼn verkeerde interpretasie, toe Jesus die dissipels uitgestuur het<br />
aanvanklik daai twee-en-sewentig, het Hy vir hulle gesê gaan eerste na die kinders van<br />
Israel toe. Miskien as ʼn teruggryp na, en daarmee verkondig ek nou nie apartheid nie,<br />
daar is ʼn spreekwoord wat sê die hemp is nader as die rok, en bloed is dikker as water.<br />
So ek dink daar gaan altyd by mense wees om eerste na jou eie om te sien en in hulle<br />
behoeftes te voorsien voordat jy gaan uitreik na ander toe. En ek weet nie of dit eg<br />
menslik is nie.<br />
Albert: George goed kom ons stop net daar, ek dink ons het ʼn goeie klomp goeters<br />
gedek. Dankie ek waardeer jou moeite. Ek sal nou die gesprek gaan transkribeer en<br />
dan moet ek dit nou in ʼn hoofstuk verwerk. Maar dat ons ʼn uitdaging het in die nuwe<br />
Suid-Afrika is wel waar. Jy het in die begin gepraat dat ons grootgeword het in<br />
apartheid, ons het nie iets anders geken nie. Dit was nie of ons een sisteem gehad het<br />
en toe verander hy nie.<br />
George: Ek voel nie ek het skuld aan apartheid nie, omdat ek in daai bedeling was is<br />
dit vir my normaal. Ek het daarmee grootgeword. Ek het my skool gehad, hulle het<br />
hulle skool gehad. Ek het my woongebied gehad, hulle het hulle woongebied gehad.<br />
Ek het my parke gehad, hulle het hulle parke gehad.<br />
Albert: Dit was ten minste in teorie die idee.<br />
George: Dit was in teorie die idee, maar my oorlede skoonpa, my oorlede vrou se pa,<br />
het gesê en ek dink ek het dit ook vanoggend by geleentheid gesê. Die groot probleem<br />
met apartheid – want mense sal hulle altyd self in groepe groepeer weens watter<br />
gemene delers of wat ook al nè – maar die probleem was omdat dit verpligtend was,<br />
omdat dit op die wetboek gestaan het. Hierdie Irma Joubert, daar boek wat ek gelees<br />
het, dit het my regtig geroer jy weet, want nou het hierdie Indiër gemeenskappe, Mister<br />
Musa of wat ook al, wat nou verplig was... en hoe het hulle nie na Miss Persomi toe<br />
gekom om van haar raad te kry en hoe het sy werklik, hoe het sy teen haar owerhede<br />
en haar eie familie weet jy verskil, van die onreg wat teen hierdie mense gedoen was.<br />
Albert: Ek moet daai boeke lees, dit klink vir my interessant.
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p677<br />
587<br />
588<br />
589<br />
590<br />
591<br />
592<br />
593<br />
594<br />
595<br />
596<br />
597<br />
598<br />
599<br />
600<br />
601<br />
602<br />
603<br />
604<br />
605<br />
606<br />
607<br />
608<br />
609<br />
610<br />
611<br />
612<br />
613<br />
614<br />
615<br />
616<br />
617<br />
618<br />
619<br />
620<br />
621<br />
622<br />
George: ʼn Ding wat my pla en ek weet nie hoe moet ek hierdie, ek voel so magteloos<br />
oor hierdie armoede. Jy weet as ek hier by Bronville verby kom en ek sien hoe grou die<br />
vrouens daar op die ashope vir kos.<br />
Albert: Die armoede vraagstuk in ons land is dramaties groot en hy word nie kleiner<br />
nie. En dit is dan wanneer hierdie korrupsie waarvan ʼn ou hoor en bedrog en so aan en<br />
ouens wat miljoene net mors of vir hulle self toe eien wat soveel verligting kon bring<br />
maar wat op die ou end wanbestee word, dit is nogal ʼn probleem.<br />
George: Dit is ʼn tamaai probleem, ʼn kolossale probleem.<br />
Albert: Ek dink persoonlik net ons groot probleem as ʼn ou nou terugkyk na apartheid<br />
en vra dan nou hoe nou, van daar na nou toe, is die hele ding van mense se<br />
menswaardigheid wat misgekyk is of gemisken is. ʼn Swart mens is nie gereken as<br />
gelykwaardige mense nie en as ʼn mens dit dan nou vat vir vandag en nou sê goed nou<br />
hoe maak ons reg wat verkeerd was, dan is dit so eenvoudig soos om alle mense as<br />
menswaardig, gelyke mense te aanvaar en te hanteer. Maar dit is ook so moeilik soos<br />
dit. Om weg te kom van daai ding van jy is wit en daarom is jy beter as die ou wat<br />
swart is. Jy gaan in ʼn kantoor in en daar sit twee mense en een van hulle moet jou nou<br />
help, na wie gaan jy? As wit mens is die geneigdheid om na ʼn ander wit mens te gaan.<br />
Goed daar is nou faktore soos taal en dies meer ook, maar is daar onderliggend nie<br />
meer die ding van die wit ou is waarskynlik beter is sy job as die swart ou nie?<br />
George: Ons het hier in Juniemaand verlede jaar, het ons ʼn kom ek sê dit vir jou om te<br />
verstaan en nou nie die ou se posbenaming te noem nie. Hy bestuur nou drie afdelings<br />
nè, maar sy kantoor is toe nou by ons, ou AK. Weet jy ek sê vir my vrou ek kan met<br />
oortuiging sê ek is lief vir ou AK. Want OK, hy is nie my gelyke nie, hy is bo my, ek<br />
bedoel ten opsigte van akademiese opleiding en al sulke tipe dinge, maar net die<br />
manier waarop hy ʼn mens hanteer. Ek meen hy is in ten opsigte van posvlakke is hy in<br />
ʼn posvlak bokant my onmiddellike supervisor gewees. Maar ek het meer<br />
vrymoedigheid gehad om met ʼn kwessie na AK toe te gaan as na my eie supervisor<br />
toe. Ek het altyd spanning opgebou as ek ʼn kwessie met my supervisor moes gaan<br />
bespreek het. Dan was ek geneig om liewer na AK toe te gaan, want hy was meer<br />
toeganklik vir my as my onmiddellike supervisor. So net om vir jou te, vroeër dae sou<br />
ek moeilik by daai ondervinding gekom het dat... ek is so openhartig en ek is so<br />
gemaklik met hierdie ou, en ek is so... – ek soek nou ʼn woord – dat ek met oortuiging
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p678<br />
623<br />
624<br />
625<br />
626<br />
627<br />
628<br />
629<br />
630<br />
631<br />
632<br />
633<br />
634<br />
635<br />
636<br />
637<br />
638<br />
639<br />
640<br />
641<br />
642<br />
643<br />
644<br />
645<br />
646<br />
647<br />
648<br />
649<br />
650<br />
651<br />
652<br />
653<br />
654<br />
655<br />
656<br />
657<br />
658<br />
kan sê dat ek hou nie net van AK nie, ek is lief vir hom. Regtig. En weet jy ons twee<br />
sekretaresses R en E. Hulle sê as AK nie die dag daar is nie, dan mis hulle hom.<br />
Albert: Ek dink daar is ʼn klomp sulke voorbeelde in Suid-Afrika van hierdie skuif wat<br />
gekom het waar mense mekaar as mense aanvaar ongeag van jou velkleur, ongeag<br />
jou kultuur, maar dat ons as medemens by mekaar uitkom. Presies dit wat jy nou gesê<br />
het.<br />
George: Ek kry nou... ek het ʼn prinsipaal gehad hier by die skool in Nyakallong, ag wat<br />
is die vrou se van, haar man is een van die SMGD’s, ag dit maak nou nie saak nie.<br />
Maar ek het daar te doen gehad met ʼn kind wag vigs gehad het. Die outjie is verlede<br />
jaar April dood. Maar die vrou toe sy nou sien maar hierdie outjie, ag daar was<br />
probleme met sy ouma by wie hy gebly het hulle kon nie sekere dinge vir hom gedoen<br />
het nie omdat die ouma se inligting vir ʼn ID was verkeerd ingesleutel by die<br />
departement van binnelandse sake. Nou het daai ding hulle van baie dienslewering<br />
ontneem en die mevrou S, sy het hierdie kind op haar eie koste aangery na haar dokter<br />
toe in Welkom. Sy het sy medikasie betaal. Sy het vir sy begrafnis betaal. Sy het vir sy<br />
grafsteen betaal en die support educator, die ondersteuningsonderwyser daar, sy het<br />
tot op ʼn Saterdagaand dan bel sy my en sê is sy bang sy onthou nou nie hierdie ding<br />
as sy my by die skool sien en ek moet tog net ʼn aantekeninge daarvan maak dat as sy<br />
nie by die skool is nie ek dit net moet opvolg. Net om vir jou te wys die samewerkingsverhoudings<br />
wat ons gehad het. En met een van hierdie petrolstygings gaan vul ek die<br />
aand my motor se brandstof aan hier in Odendaalsrus, daar by die Caltex vulstasie.<br />
Hier sit mevrou S met haar kar en meneer met sy kar. Toe het hy al afgetree, ek het<br />
hom vir ʼn lang tyd nie gesien nie. Weet jy, ons het mekaar so hartlik gegroet dat... ek<br />
het nie daai ding van in die ou bedeling sou ek gedink het hemel wat sal die mense sê.<br />
Hier loop ek nou na S toe ek groet hom met die hand en gee hom ʼn druk, tot die ou<br />
tannie ook, jy weet nou groot rondborstig, ek het geen ongemak daarmee nie. Maar<br />
nou, en jy het dit netnou aangeraak, op kollegiale vlak is dit nou maklik, want ons het<br />
nou meer... ons is mekaar se gelyke. So die kontak daar is makliker en die omgang,<br />
ook die samesyn, is ook makliker as wat jy nou teenoor ʼn – ek wil nie sê ʼn<br />
minderwaardige nie, want ek glo nie daar is so iemand nie – maar wat nie dieselfde<br />
ontwikkelingspeil as jy het nie, wat in ʼn ander situasie leef as jy.<br />
Albert: Ek dink juis die blootstelling wat ʼn mens kry op hierdie vlak wat jy nou van praat<br />
kollegas en so aan, juis dit maak vir ons as wit mense moontlik om ander swart mense
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p679<br />
659<br />
660<br />
661<br />
662<br />
663<br />
664<br />
665<br />
666<br />
667<br />
668<br />
669<br />
670<br />
671<br />
672<br />
673<br />
674<br />
675<br />
676<br />
677<br />
678<br />
679<br />
680<br />
681<br />
682<br />
683<br />
684<br />
685<br />
686<br />
687<br />
688<br />
689<br />
690<br />
691<br />
692<br />
693<br />
694<br />
695<br />
te sien as mense. Dit maak tog dat jy anders kyk na swart mense en nie maar bloot net<br />
hierdie minderwaardig meerderwaardige houding elke keer te sien nie.<br />
George: Weet jy Albert, my skoonma is ook baie geneig om daardie k-woord te gebruik<br />
en veral met ʼn nuusberig of nuusbulletin op die televisie. Weet jy dan voel dit vir my of<br />
ʼn ou ʼn dolk in my hart steek as ek daai woord hoor. OK as dit dan nou ʼn skelnaam is<br />
boere of wat ook al, dit pla my nie, ek is trots om een te wees, maar dit klink net nie vir<br />
my... dit is ʼn woord wat... vir my swaar klink op die oor, of dit klink dit is vir my dieselfde<br />
gevoelswaarde min of meer as iemand die Here se naam misbruik. Dit het dieselfde<br />
effek jy weet op my gemoed.<br />
Albert: Daar is gelukkig ʼn klomp mense wat by daai punt gekom het wat nie meer sulke<br />
taal gebruik nie. Maar dit was vir my opvallend toe ek nou onlangs in die Kaap was<br />
verlede jaar of die vorige jaar, hoe baie jy daai woorde in die Kaap hoor. Ons dink altyd<br />
die Kaap is meer liberaal, om daai taal te gebruik, en daar gaan jy minder daarvan kry.<br />
En dit was in ʼn gegoede area waar ek was en so aan en dit het my opgeval. Ek hoor<br />
aanmekaar dat daar word daarvan gepraat die k-woord, hotnot word gebruik waar ons<br />
sou sê, ek praat van ʼn bruin man of wat ook al, is dit nie snaaks nie. Dit is asof dit nie<br />
vreemd is om te verwys na hulle as hotnots nie. Dit was vir my baie vreemd. Ek het ʼn<br />
opmerking daaroor gemaak en toe kon jy sien die ou is nou half ongemaklik omdat ek<br />
nou so iets sê jy weet. Maar dit was net vir my vreemd. Ek kan nie dink dat ons dit nog<br />
so doen nie.<br />
George: Ek dink ʼn groot probleem wat ons ook het in die praktyk is om te veralgemeen.<br />
Ek meen omdat hulle in die meerheid is, hulle, ek praat nou weer van hulle. OK kom<br />
ons sê nou maar die swart mense kom ons praat nou van my kollegas. Hulle is nie<br />
altyd, dit is my waarneming nè, hulle het nie altyd ʼn trots op hulle werk nie. Hulle is nie<br />
altyd pligsgetrou nie, hulle is die ouens graag gou ʼn gap sal wil vat, nou veralgemeen<br />
ek nè. As ons dit in persentasies moet gaan omsit dan dink ek ʼn ou gaan dieselfde<br />
persentasie onder blankes kry, dan dink ek nou dit is ʼn erg menslike verskynsel. Dit is<br />
net omdat hulle in die meerheid is, is dit meer opvallend.<br />
Albert: Ja jy sien presies dieselfde ding by misdaad. As daar ʼn misdaad was of wat ook<br />
al, dan is die eerste ding, dit is swart mense. Maar as nege uit elke tien mense in Suid-<br />
Afrika nie wit is nie, dan is die kans dat nege uit elke tien misdadigers nie wit gaan<br />
wees nie.
Bylaag 15: Opvolggesprek met George<br />
p680<br />
696<br />
697<br />
698<br />
699<br />
700<br />
701<br />
702<br />
703<br />
704<br />
705<br />
706<br />
707<br />
708<br />
709<br />
710<br />
711<br />
712<br />
713<br />
714<br />
715<br />
716<br />
717<br />
718<br />
George: Dit het alles met die demografiese verspreiding te doen, dit word net daarin<br />
weerspieël.<br />
Albert: Ons maak maklik die sprong van so iets na alle swart mense is skelms en hulle<br />
maak weer ʼn klomp ander spronge oor wit mense. Wit mense is ryk, alle wit mense is...<br />
ek weet nie wat se idees ons oor mekaar het nie.<br />
George: Ek is so bly nou dat jy daai term noem van ryk. Ek is so sensitief, as ek vir my<br />
ʼn nuwe kledingstuk koop, sê nou maar ek koop vir my ʼn hemp. Ek haal die etiket af en<br />
sit dit in die snippermandjie van die badkamer wat uit ons kamer uit gaan. Ek is so<br />
sensitief dat ek wil nie hê die huishulp moet sien wat betaal ek vir ʼn hemp nie. Ek skeur<br />
hom so fyn dat sy nie die prys kan sien nie. Omdat ek weet hulle is ook mense, hulle<br />
wil ook graag sulke goeters hê, maar hulle kan dit nie bekostig nie so daarom vernietig<br />
ek dit. En dit is regtig, dit is my oortuiging ek kry hulle jammer maar ek meen ek kan nie<br />
almal vir wie ek jammer is gaan finansieel of materiaal kan ophef nie. Ek kan nie. Dit is<br />
vir my onmoontlik.<br />
Albert: Ja ʼn mens kan net soveel doen. George baie dankie.<br />
George: Dankie dit was vir my lekker om die gesprek met jou te voer.<br />
{Einde van die gesprek}.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p681<br />
Korrespondensie van Isak<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Onthou: Die navorsing gaan oor hoe wit Suid-Afrikaners aanpas in die nuwe SA<br />
gegewe hulle verlede soos dit o.a. by die WVK uitgekom het.<br />
1 INLEIDEND<br />
1.1 Watter betekenisvolle gebeure was daar in jou lewe sedert 1998?<br />
i) My oudste kinders, dogter en seun is getroud en ek en my vrou is die trotse<br />
grootouers van 5 kleinkinders. Dit bring ʼn nuwe dimensie in jou lewe. My twee jonger<br />
kinders (seun en dogter) is uit die skool en besig om te vestig in loopbane in Gauteng.<br />
Dit bring ook groot verligting!<br />
ii) Met die oudste dagter en skoonseun wat tot en met Januarie 2010 vir ʼn tydperk van<br />
8 jaar in die VSA gewerk en gebly het, het ons die voorreg gehad om 4 Desember<br />
vakansies daar deur te bring en so ʼn smakie van en kykie in die “American Dream” te<br />
ervaar.<br />
iii) Dit was goed om in ʼn gemeenskap met ʼn gevestigde demokrasie en menseregte te<br />
beweeg. Dit was elke keer interessant om te sien hoe my kleinkinders optree in ʼn<br />
gemeenskap wat nie (hulle as gesin ten minste) ras en kleur georiënteerd is nie soos<br />
by ons nie. Ons was bv. verlede Desember genooi vir ʼn Sondag ete by die dogter (10<br />
jaar oud) se beste maatjie se ouers. Hulle (ʼn gesin met 5 kinders) bly in ʼn<br />
golflandgoed, wat sekerlik vergelyk kan word met Sandton of Bryanston. Met ʼn<br />
verdiepinghuis en motors wat by die omgewing pas. Die pa is ʼn hoë uitvoerende<br />
beampte van die internasionale maatskappy Benetton van Italië. My dogter wat toe as<br />
assistent by die Parkridge Baptist Church se kleuterskool gewerk het, en die seun wat<br />
ʼn dagwerk en ʼn 2de werk moes inpas, was duidelik “geoutclass”. Na ons eerste<br />
gewaarwordinge het die verskil in kleur totaal en al verdwyn, en ons het ʼn wonderlike<br />
samesyn gehad.<br />
En tog is rassisme en diskriminasie steeds teenwoordig. Een van die kinders in<br />
Renette se klassie se ouers was “gemeng” – die pa “wit” en die ma “Afro American”.<br />
Ook in die welaf/ryk sosiale klas. Die pa het teenoor Renette opgemerk dat hy sy lewe<br />
lank in daardie streek van Florida woon, en dat hy graag na ʼn ander streek (Tampa<br />
Bay) sou wou trek, maar dat die mense daar meer konserwatief is en nie somer sy<br />
“gemengde” huwelik so maklik soos in Coral Springs sou aanvaar nie.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p682<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
Die skole se dokumente bv. skoolrapporte, dra steeds die boodskap om ouers in te lig<br />
oor die owerhede se beleid en wetgewing teen enige vorm van diskriminasie op grond<br />
van ras, kleur, geloof of seksuele oriëntasie, en dat enige sulke insidente aangemeld<br />
moet word.<br />
iv) Wat my loopbaan betref, het redelik dramatiese dinge gebeur. Die kollege waarvan<br />
ek prinsipaal was, het met die kollege in die dorp saamgesmelt, en ʼn prinsipaal is vir<br />
die nuwe kollege aangestel. Die twee vise prinsipale wat aangestel is, is ʼn swart man<br />
en swart vrou wat effektief hulle loopbane by die kollege onder my prinsipaalskap begin<br />
het. Ek rapporteer nou aan hulle aangesien ek nie vir een van die twee vise<br />
prinsipaalsposte oorweeg is nie. My loopbaan het in ʼn groot mate reeds in 2002 tot<br />
stilstand gekom, en ek het reeds ʼn verskeidenheid van portefeuljes (so op die<br />
randakker van die kollege) beklee. So ek is nogal drasties “getransform” en<br />
geprosesseer.<br />
1.2 Watter blootstelling het jy aan swart mense gehad sedert 1998 en hoe het<br />
dit jou beïnvloed?<br />
i) Deur my werk by die kollege het ek elke dag blootstelling aan swart mense. My<br />
onmiddellike seniors is swart mense en my ondergeskiktes is swart mense. Ons<br />
kollege se studentegetalle is 99% swart. Beamptes van die Departement van<br />
Onderwys is hoofsaaklik swart.<br />
ii) Ek het tot en met 2002 tot 2006 weens my betrokkenheid by die Noord Vrystaat<br />
Hokkie ʼn ontwikkelingsprogram vir skole in die swart woongebiede van Thabong,<br />
Kutlwanong (Odendaalsrus) en Meloding (Virginia) gekoördineer. Was ook nou<br />
betrokke by ʼn senior mans hokkiespan in Thabong, en het die stigting van hokkie<br />
strukture vir ontwikkeling gekoördineer. In totaal was 20 skole betrek met ongeveer 500<br />
leerlinge. Baie tyd, energie en ook geld is hieraan bestee.<br />
iii) My blootstelling strek oor van die middelklas, die hoë vlak staatsamptenare, sekere<br />
vlak van kontak met die politici, tot by die werkloses, die armes wat in “schaks” bly.<br />
Kinders wat potensiaal het, maar nie geleenthede kry nie. Jong mense wat nie gereed<br />
is vir Verdere onderwys en opleiding (graad 10 en verder) omdat hulle basiese<br />
onderwys net nie op standaard is nie. Onderwysers en staatsamptenare wat (volgens<br />
ons ou Suid-Afrika se persepsies en maatstawwe) nie toegewyd is of bekwaam is nie.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p683<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
iv) Ek het ook blootstelling met swart mense met integriteit, verantwoordelikheid, wat<br />
nie skaam is om op te staan vir wat hulle glo nie, en nie skaam is om te getuig van<br />
hulle geloof in Jesus Christus die Here nie. Met my broer se hartomlynings operasie in<br />
2008 het ek tydens ʼn gesprek met ʼn swart kollega ʼn SMS boodskap gekry dat dit sleg<br />
gaan met hom. Die swart kollega het my onsteltenis gesien en vir my en my broer ʼn<br />
gebed gedoen. Ek koester dit nog steeds as ʼn besondere ervaring.<br />
v) Bogenoemde is net ʼn kort samevatting, dit sal heelwat tyd en spasie neem om al my<br />
ervarings en blootstelling volledig in besonderhede weer te gee.<br />
vi) Hoe dit my beïnvloed het tot nou toe? Met gemengde gevoelens. Ek dink ek het ʼn<br />
redelike begrip en verstaan van die stryd van die arme mense in die swart<br />
gemeenskappe om te oorleef. Die opofferings wat ouers doen om vir hulle kinders<br />
geleenthede te gee. Die frustrasie as die regering en staatsdepartemente nie altyd aan<br />
die verwagtinge voldoen nie. Ek sien die verspeelde potensiaal van jong mense en<br />
kinders. Potensiaal wat net nooit ontgin en tot voordeel van die kinders en die<br />
gemeenskap aangewend sal word nie.<br />
vii) Ek sal moeilik vrede maak met die gebrek aan verantwoordelikheid en leierskap<br />
van persone in verantwoordelike posisies.<br />
viii) As al die negatiewe aspekte die gevolge van die land se verlede apartheid is, dan<br />
kan ek net wonder hoe lank gaan dit neem om dit om te swaai?<br />
ix) Ek het ʼn doelbewuste besluit geneem om te probeer om nie oor die negatiewe<br />
dinge in terme van ras te dink nie. Mens kan nie stereotipeer en almal onder dieselfde<br />
kam skeer nie.<br />
x) Ek het ook besluit om nie bitter en vol haat te wees nie. Dit gaan my niks in die sak<br />
bring nie.<br />
1.3 Dink jy dat daar al genoeg transformasie was by die Blankes?<br />
Ek beskou myself nie as ʼn transformasie kenner nie, maar as gevolg van my<br />
blootstelling het ek in baie opsigte nie ʼn keuse gehad om ten minste uiterlik te<br />
transformeer nie. Hiermee bedoel ek om vrede te maak met die huidige bestel soos ek
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p684<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
dit polities en in my werk ervaar. Ek dink in hierdie opsig was daar al ʼn betekenisvolle<br />
transformasie by blankes.<br />
Die rugby in Orlando en die ondersteuning (of totale afsydigheid) van die nasionale<br />
sokkerspan met die wêreldbeker toernooi is dalk ʼn aanduiding van transformasie in<br />
gesindheid.<br />
Uitsprake van politici rondom grondhervorming, regstellende aksie ens. maak dit seker<br />
ook nie makliker om te transformeer nie.<br />
Ek glo dat in baie opsigte daar nog nie genoeg transformasie van die hart was nie. Hoe<br />
sien ek anderskleuriges? Hoe dink ek oor hulle? Sien ek hulle as mense, geskep deur<br />
God, met dieselfde verwagtinge, uitdagings, hartseer en ambisies as ek? Of as<br />
minderwaardig, onbekwaam en onbevoeg, eenvoudig net sleg omdat dit al is wat ek<br />
hoor in die nuus en van my vriende? In hierdie opsig dink ek het blankes nog nie<br />
genoeg getransformeer nie.<br />
2. <strong>APARTHEID</strong><br />
2.1 Het jou siening oor apartheid verander in die afgelope veertien jaar?<br />
Net meer bevestiging gekry dat daar nooit regverdiging vir apartheid was nie en dat dit<br />
nooit moes gewees het nie. Daarmee veroordeel ek nie die leiers van die verlede nie,<br />
hulle het sekerlik geglo dit is reg en ons het hulle al die pad ondersteun.<br />
Hoe meer inligting deurkom en “gedeklassifiseer” word, hoe meer kom ek agter dat<br />
daar ʼn groot prys aan albei kante vir die instelling en behoud van apartheid betaal is.<br />
Hoe kon ons dit regverdig om te sê: “Jy is swart, gebruik die ander (agter) deur? Hoe<br />
kon ons so dom (en onmenslik) wees?<br />
2.2 Hoe dink jy nou oor apartheid?<br />
Dankie dit is nie meer nie en ons hoef nie meer iets wat nooit reg was te verdedig nie.<br />
Die redenasies dat apartheid nie net sleg was nie, soos dat ons nou ʼn land het met<br />
infrastruktuur en so meer, hou seker water. Maar nie genoeg om die negatiewe te<br />
kanselleer nie.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p685<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
Maar ek is in 1950 gebore en die groot apartheid het omstreeks daardie tyd (1948) sy<br />
beslag gekry. Die leiers van die dag het seker geglo dat dit die beste stelsel is. Dalk<br />
sou die land baie anders gelyk het as daar nie apartheid was nie, beter of slegter vir<br />
ons almal.<br />
Maar ek glo die tyd het aangebreek dat ons, blankes en swartes, apartheid en die<br />
negatiewe daarvan agter ons sit en saamwerk na die “Better life for all” gebaseer op<br />
die beginsels van ons veel gerespekteerde Grondwet. En seker maak dat die foute van<br />
die verlede nie herhaal word, en dat ons omgekeerde apartheid en diskriminasie<br />
toepas nie.<br />
2.3 Wat was volgens jou die probleem met (of die hart van) Apartheid? Wat<br />
was “fout” van Apartheid? Waarom het die beleid soveel weerstand ontlok?<br />
Praat ek nou met swart mense en van hulle sal erken dat baie dinge in die<br />
apartheidjare beter was as nou, bv. minder misdaad, beter onderwys, beter hospitale,<br />
minder armoede.<br />
Maar die wegneem van jou menswaardigheid (“dignity”), die tweede klas burgerskap,<br />
die diskriminasie op grond van my ras/velkleur – dit is wat die weerstand ontlok het.<br />
Die “Whites only”, die agterdeur, die lokasie, in meeste gevalle handearbeid as die<br />
enigste opsie vir ʼn beroep (behalwe onderwysers en verpleegsters), die aanklokreël,<br />
die Baas en die Nooi, sommer ook die Kleinbaas en die Kleinnooi. Daar is ook die<br />
ekonomiese uitsluiting vir swartes, en bevoorregting vir die blankes.<br />
2.4 Is jy nou meer rassisties as vroeër? Hoekom?<br />
Ek sou genoeg redes kon vind om rassisties te wees, en om meer rassisties te word.<br />
Ek het doelbewus besluit om my gedagtes en denke nie deur rassisme te laat oorheers<br />
nie.<br />
Ek wil nie my lewensvreugde laat wegneem omdat mense van ʼn ander kleur die land<br />
regeer en administreer nie.<br />
Ek wil my medemens met respek behandel.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p686<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
Swak dienslewering, korrupsie en misdaad is nie ʼn ras probleem nie, dit is ʼn politieke<br />
of werksetiek of bestuursprobleme. Want hierdie dinge is nie net beperk tot ʼn sekere<br />
ras nie.<br />
En buitendien, nie alle swart mense is moordenaars, verkragters, bedrieërs en rassiste<br />
nie!<br />
Ek sou sê ek is minder rassisties as vroeër.<br />
2.5 Hoekom is sommige mense nou meer uitgesproke rassisties?<br />
Ons sien die effek van misdaad, korrupsie, swak dienslewering, politici se uitsprake.<br />
Die plaasboere is onder bedreiging en onveilig. Regstellende aksie.<br />
Die skuld word voor die deur van die regerende party (en volk) gelê.<br />
Dit gee skietgoed vir die sogenaamde regses, die wat nog steeds glo aan en hunker na<br />
die “goeie dae”, bv. AWB, die Suidlanders. Kyk net die emosie wat die moord om<br />
Eugene Terre’Blanche (en dit was wreed en onmenslik) opgewek.<br />
2.6 Het jou taalgebruik verander? Praat jy byvoorbeeld van kaffers en<br />
hotnots?<br />
Ek het weereens doelbewus besluit om nie die K en die H woorde te gebruik nie. Ek<br />
praat van my studente (of my swart studente as die geselskap dit nodig het) en my<br />
kollegas.<br />
ʼn Ruk gelede by die golf klub verwys iemand na swart vrouens (“meide”), maar kyk toe<br />
na my en sê: “Jy sou seker gesê het: “ousies”. Dit was ten minste bewys dat ek<br />
“practice what I preach”, hoewel selfs “ousie” nie deel van my gebruikswoordeskat is<br />
nie.<br />
2.7 Slaag ons daarin om weg te kom van die ras-bril waarmee ons na alles<br />
gekyk het?<br />
Nee. Ten spyte van alles wat ek hierbo gesê het, is die ras-bril maar altyd daar. En in<br />
ons land met sy reënboog samestelling en rassistiese verlede sal dit nog lank so wees.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p687<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
Die uitdaging is om doelbewus vorentoe te beweeg. Totdat ons samelewings strukture<br />
(politieke partye, kerke, sport, ens.) kry wat op gedeelde waardes gebaseer is, en nie<br />
ras nie.<br />
2.8 Hoekom het ons nooit anders gedink oor Apartheid as die gangbare<br />
siening nie?<br />
Dit is my siening, natuurlik baie simplisties gestel:<br />
Die blanke Afrikaner se vroegste geskiedenis is gekenmerk deur sy strewe na<br />
onafhanklikheid en selfbeskikking – vry van die kolonialistiese oorheersing en<br />
onderdrukking. Ons het dit gekry.<br />
Die swart mense is gesien as die bedreiging – die “kafferoorloë”, en ons het hulle<br />
oorwin.<br />
Intellektueel, tegnologies (beskawingsgewys) was die blankes, met hul Europese<br />
afkoms, die meerdere.<br />
Met die Afrikaner se politieke bevryding was daar dus nie sprake van gelykheid met die<br />
swart bevolking nie.<br />
Die stryd van die opheffing van die armblanke sou nie nog die bevryding en die<br />
opheffing van die swart bevolking kon akkommodeer nie.<br />
Het die blankes dalk gedink dat as gevolg van die kultuurverskille (die Europeërs<br />
teenoor die onbeskaafde Afrikane) dat hulle nie dieselfde behoeftes het nie? Was daar<br />
die vrees vir oorheersing, hierdie keer ʼn getalle oorheersing? Het ons onsself beskou<br />
as ʼn uitverkore volk hier in Afrika, deur God geplaas met ʼn doel, en dat ons onsself<br />
apart van die anderskleurige volke moes hou?<br />
Ek herinner my aan ʼn slagspreuk van ʼn regse politieke party in my jonger jare: “Bly<br />
blank my volk”.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p688<br />
255<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
Was die alternatief van apartheid, ʼn bestelling soos ons dit nou het, eenvoudig net te<br />
onaanvaarbaar vir ʼn volk wat trots was op sy nasionaliteit, onafhanklikheid en strewe<br />
om sy kultuur ten alle koste te behou?<br />
Of ook die siening dat die swart mense eenvoudig nie die vermoë het om te regeer,<br />
besigheid te bestuur, dokters, advokate, ingenieurs en rekenmeesters te word nie.<br />
3. SKULD<br />
3.1 Hoe dink jy nou oor jou skuld aan Apartheid?<br />
Ek het nie apartheid uitgedink en ingestel nie, ek het daarin grootgeword en is geleer<br />
dat dit reg is. Ek is op 17 jarige ouderdom opgeroep om weermag diensplig te doen.<br />
Daar is ons geleer dat die kommuniste en die terroriste ons land bedreig. Ek is opgelei<br />
om ons land te verdedig.<br />
Toe ek onderwys begin gee het ons Jeugweerbaarheid en Skool Kadette (ʼn vertakking<br />
van die Weermag) as deel van die kurrikulum gehad. Alles gefokus op ons beskerming<br />
en oorlewing teen die aanslag van die kommunis en die terroris.<br />
Ek het toe reeds stemreg gehad, en vir die regerende party gestem. Ek het dieselfde<br />
minagting vir die organisasies wat teen die regering se beleid, diensplig ens. was,<br />
gehuldig.<br />
Ek het sekerlik ook apartheids- en rassistiese dade gepleeg.<br />
So, ek het skuld aan apartheid, kollektief en individueel.<br />
Maar ek het ook besef apartheid is nie reg nie en sal dit nou nie meer verdedig nie.<br />
3.2 Verwag jy vergifnis? Hoe moet dit gebeur?<br />
Teenoor wie moet ek bely om vergifnis te kry?<br />
Ek verwag nie vergifnis nie, in elk geval nie van mense nie.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p689<br />
290<br />
291<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
Al wat ek kan doen is om met eerlikheid, respek, integriteit en ʼn positiewe gesindheid<br />
teenoor swart mense op te tree, net soos ek teenoor enige iemand sou optree, en<br />
daardeur kan die mense insig in my hart kry.<br />
3.3 Wys jou lewe ʼn skuif van Apartheid na die NSA?<br />
Ek wil so glo.<br />
4. RESTITUSIE<br />
4.1 Hoe dink jy nou oor regstellende aksie?<br />
Dit is ʼn realiteit en ʼn gegewe in die NSA. Teen die agtergrond van apartheid is<br />
regstellende aksie ʼn logiese (hoewel steeds diskriminerende) praktyk.<br />
Ek het dit persoonlik ervaar en vrede daarmee gemaak. Miskien makliker omdat ek<br />
nader aan aftrede en aan die einde van my loopbaan is.<br />
Die jonger geslag blankes word meer negatief daardeur geraak. Ek sien dit met my<br />
kinders.<br />
Ons sal moet sien wanneer eendag die balansstaat van die verlede met die hede gaan<br />
klop, wat dalk die einde van regstellende aksie sal beteken.<br />
4.2 Hoe dink jy oor boetedoening vir die skuld van Apartheid?<br />
Weereens, as individu, teenoor wie moet ek bely en boete doen? Kollektief het sekere<br />
politici, kerke en kerkleiers bely en boete gedoen.<br />
Ek dink die tyd van belydenis en boetedoening is verby. Dit is nou tyd om aan te<br />
beweeg en die regte dinge te doen, hetsy ek as individu, die politici, die regering, die<br />
kerk.<br />
4.3 Wat van vergifnis. Moet ons net alles vergeet / agterlaat wat onder<br />
Apartheid gebeur het?
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p690<br />
325<br />
326<br />
327<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
Ons Afrikanervolk moes self ʼn pad van vergewe en vergeet loop. Kyk net die emosies<br />
wat vir jare deur ons vroegste digters opgewek is oor die Anglo Boereoorlog en die<br />
verlies van ons vrouens en kinders in die konsentrasie kampe.<br />
Ons sal nie sommer gou van apartheid kan vergeet nie, die politici gaan ons elke jaar<br />
daaraan herinner. En dit is met my reg so. Solank ons dit gebruik om seker te maak dat<br />
so iets nooit weer gebeur nie. En dit plaas ʼn verantwoordelikheid op die<br />
meerderheidsregering.<br />
Ek het onlangs na ʼn program op die DSTV netwerk gekyk (TBN) wat mense gemaak<br />
het oor vergifnis in Rwanda. Baie van die menseslagting moordenaars is uiteindelik<br />
vrygelaat nadat hulle bely het en vergifnis gevra het. Die regsproses was blykbaar net<br />
te lank uitgerek en die owerhede het besluit om so ʼn pad te stap. Mense is terug na die<br />
“villages” toe waar hulle sou gaan woon tussen en saam met gesinne waarvan hulle<br />
gesinslede uitgemoor het. Die gesinne van die vermoordes het doelbewus uitgereik na<br />
die moordenaars en vergifnis aangebied, en daar is verhale waar hulle nou in vrede<br />
saamleef. ʼn Sekere pastoor het tronke besoek om moordenaars van sy familielede op<br />
te soek om vir hulle te sê hy vergewe hulle.<br />
Oud-minister Adrian Vlok het gaan voete was. Dit is goed so, as dit hom bevryding van<br />
sy skuld oor sy aandeel aan apartheidsdade bring. Maar dit is ʼn baie persoonlike ding<br />
om te doen.<br />
ʼn Kollektiewe gebaar kan maklik betekenis verloor.<br />
Is dit korrek om te sê dat ons ook ʼn betekenisvolle vergifnis van die swart bevolking<br />
ontvang het? Dit kon baie anders gewees het.<br />
4.4 Lyk jou lewe / optrede teenoor swart mense nou anders as veertien jaar<br />
gelede? Voorbeelde?<br />
Ek glo ek is deur ʼn redelik drastiese en emosionele proses die afgelope jare.<br />
Wat met my loopbaan en my werk gebeur het, het my laat besef hoe tydelik en broos<br />
baie van die dinge is wat ons as so belangrik in ons lewens beskou. Die regstellende<br />
aksie, en sommer massa aksie in ʼn paar gevalle, het my seer gemaak. Maar ek het nie
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p691<br />
361<br />
362<br />
363<br />
364<br />
365<br />
366<br />
367<br />
368<br />
369<br />
370<br />
371<br />
372<br />
373<br />
374<br />
375<br />
376<br />
377<br />
378<br />
379<br />
380<br />
381<br />
382<br />
383<br />
384<br />
385<br />
386<br />
387<br />
388<br />
389<br />
390<br />
391<br />
392<br />
393<br />
394<br />
395<br />
396<br />
bitterheid of haat nie. En as sulke gedagtes opkom, bestuur ek dit uit my sisteem uit.<br />
Daar is ʼn wonderlike lewe buite my werk.<br />
My optrede teenoor swart mense by die werk, hetsy meerderes, gelykes of selfs die<br />
dienswerkers, baseer ek op respek en menswaardigheid. En ek geniet dieselfde<br />
respek. Ek is gemaklik met fisiese kontak, soos ʼn broederlike/susterlike omhelsing (die<br />
gebruiklike “hug”), ek is gemaklik met ʼn swart man/vrou wat langs my sit in die motor,<br />
in ʼn vergadering, in die kerk, by die gholfbaan. Ek het nie swart huisvriende nie, maar<br />
ek het opregte swart kollegas wat my ‘uncle Isak” of “Big Brother Isak” noem.<br />
Ek dink ek het gegroei in die afgelope veertien jaar om meer gemaklik te wees en<br />
minder bedreig, gefrustreerd en bitter te wees.<br />
Ek is baie meer bewus van die nood onder die mense, die armstes van die armes, en<br />
ek het baie meer begrip en empatie met hulle. Hulle word nou ook deur hierdie<br />
regering in die steek gelaat.<br />
5. KERK<br />
5.1 Dink jy die kerk was reg om Apartheid destyds te bely as sonde?<br />
JA.<br />
Die hartseer vir my is dat die kerk so lank apartheid op ʼn manier ondersteun of<br />
regverdig het. Was Beyers Naude en Dr Nico Smit (wat onlangs oorlede is) en al die<br />
ander kerkleiers van die ander kerke se stemme nie hard genoeg nie? (verskoon as my<br />
feite nie 100% korrek is nie). En ek wil weer nie veroordeel nie, ons het maar almal<br />
saam gestap en in die koor gesing.<br />
5.2 Hoe dink jy oor die kerk se rol die afgelope veertien jaar t.o.v. versoening?<br />
Die Gereformeerde kerke – NG Kerk – spook steeds met die Belhar belydenis en die<br />
kerkeenheid. Ek dink dit is jammer. Steek die kerk, wat by uitstek die boodskap van<br />
versoening, vergifnis ens. moet uitdra, nie ʼn bietjie af teen ander instellings en<br />
strukture in ons land nie?<br />
5.3 Wat verwag jy moet die Kerk doen in die nuwe SA?
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p692<br />
397<br />
398<br />
399<br />
400<br />
401<br />
402<br />
403<br />
404<br />
405<br />
406<br />
407<br />
408<br />
409<br />
410<br />
411<br />
412<br />
413<br />
414<br />
415<br />
416<br />
417<br />
418<br />
419<br />
420<br />
421<br />
422<br />
423<br />
424<br />
425<br />
426<br />
427<br />
428<br />
429<br />
430<br />
431<br />
432<br />
Kerk wees soos wat Christus dit van die begin af bedoel het, en soos wat die apostels<br />
dit in die vroegste tye (Handelinge) gedoen het. Die evangelie van Jesus Christus, die<br />
Here verkondig.<br />
Kerkeenheid eerder beoefen as bespreek en debatteer.<br />
ʼn Stem wees vir dit wat reg is in die gemeenskap.<br />
Uitreik na mense in nood, ongeag kleur.<br />
5.4 Dink jy dat Apartheid ʼn “kettery was, m.a.w. iets wat die evangelie op die<br />
spel plaas?<br />
Ek wil dit so verstaan. Die blankes en veral die Afrikanervolk het homself daarop<br />
beroem dat hulle die beskawing, en daarmee saam die Evangelie van Jesus Christus<br />
(of dalk andersom) na Afrika gebring het. Ons was dus die verteenwoordigers van God<br />
en boodskappers van Christus in Afrika. En niemand kan die werk van die kerk in die<br />
geskiedenis van Afrika en Suid-Afrika wegredeneer of ontken/misken nie.<br />
Maar toe eindig ons op met Apartheid, wat geen Bybelse gronde gehad het nie. En vir<br />
al die jare praat die Kerk en die Staat saam.<br />
Hoe sou die (swart) mense wat deur apartheid onderdruk was, maar deur dieselfde<br />
mense aan die evangelie van Jesus Christus bekendgestel is, dit kon verstaan? In<br />
Jesus Christus is ons almal gelyk, maar in Suid-Afrika se regering, skole, besighede,<br />
hospitale en kerke is ons nie gelyk nie. Vandaar die vryheidsteologie en die Belhar<br />
Belydenis?<br />
Ek weet nie of ek genoeg kennis het om te sê apartheid was “kettery” nie. In die sin<br />
van my verstaan hierbo, tog wel. Ek wil egter glo dat apartheid die kerk in ʼn integriteitsen<br />
geloofwaardigheidskrisis gedompel het.<br />
6. TOEKOMS<br />
6.1 Is jy nou meer of minder optimisties oor die toekoms as veertien jaar<br />
gelede?
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p693<br />
433<br />
434<br />
435<br />
436<br />
437<br />
438<br />
439<br />
440<br />
441<br />
442<br />
443<br />
444<br />
445<br />
446<br />
447<br />
448<br />
449<br />
450<br />
451<br />
452<br />
453<br />
454<br />
455<br />
456<br />
457<br />
458<br />
459<br />
460<br />
461<br />
462<br />
463<br />
464<br />
465<br />
466<br />
467<br />
468<br />
469<br />
Veertien jaar gelede was ek in ʼn groot mate nog nuut, onseker en amper oorweldig<br />
deur die hele omwenteling in die politiek en die samelewing.<br />
Ek kan nou terug kyk en sien hoe die politiek ontwikkel en bedryf word, en die manier<br />
waarop die regering op alle vlakke funksioneer (en selfs nie funksioneer nie). Ek dink<br />
ons het nou ʼn meer realistiese uitkyk oor wat ons kan verwag. Baie van die “doom en<br />
gloom” wat voorspel is het nie gebeur nie. Aan die ander kant het ons sekerlik nie<br />
verwag dat misdaad, en ineenstorting van dienslewering op plaaslike vlak, korrupsie<br />
ens. op so ʼn groot skaal sou manifesteer nie.<br />
Ek kan nie optimisties wees oor die toekoms soos wat die land nou regeer en<br />
administreer word nie.<br />
Die gebeure en ervarings rondom die bewegings soos die Mighty Men van Oom<br />
Angus, dus op geestelike vlak, ook binne die kerk, waar mense al hoe meer besef dat<br />
as ʼn volk ons moet terugkeer na God, maak my meer opgewonde en optimisties. Ons<br />
moet besef dat die blanke se heil nie in politieke mag lê nie (ons sal dit sekerlik nooit<br />
weer hê nie), en terugkeer na God beteken ook nie dat ons meer mag sal hê nie. Ons<br />
moet leer bid vir ons regering en leiers, op alle vlakke, hoe moeilik dit ook al is. Hierdie<br />
tema maak my meer optimisties. Ek is optimisties as ek sien hoe middeljarige/senior<br />
burgers blanke mans en selgroepe van die kerk met passie uitreik na die armes,<br />
ongeag kleur. “ Selgroep wat ʼn kleuterskool en crèche in Thabong aanneem en<br />
ondersteun maak my optimisties. Ons gewone mense kan meer doen met nasiebou as<br />
al die politici, akademici, en wie ook alewig in die debatte betrokke is.<br />
6.2 Watter positiewe verhale is daar om te vertel uit jou eie ervaring van die<br />
nuwe Suid-Afrika?<br />
Hokkie Span: Ongeluk in 2002<br />
Tydens my termyn as President van die Noord Vrystaat Hokkievereniging in 2002, het<br />
ʼn mans hokkie span aan ʼn toernooi op Klerksdorp gaan deelneem. daar was 2 blanke<br />
mans en 9 swart mans in die span. Hulle was almal relatief jonk, eerder seuns as<br />
mans. Een van die blanke mans het sy ouers se 4 x 4 Toyota dubbelkajuit bakkie as<br />
vervoer vir die span gebruik. Hulle het die Sondag met groot opgewondenheid vertrek,<br />
met die toernooi wat Maandag begin.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p694<br />
470<br />
471<br />
472<br />
473<br />
474<br />
475<br />
476<br />
477<br />
478<br />
479<br />
480<br />
481<br />
482<br />
483<br />
484<br />
485<br />
486<br />
487<br />
488<br />
489<br />
490<br />
491<br />
492<br />
493<br />
494<br />
495<br />
496<br />
497<br />
498<br />
499<br />
500<br />
501<br />
502<br />
503<br />
504<br />
505<br />
Hul eerste wedstryd is Maandag gespeel. Die Maandag aand het hulle, met die Toyota<br />
as vervoer, saam met ander spanne by ʼn restaurant in Klerksdorp gaan eet en sosiaal<br />
verkeer. Laat die aand het hulle terug gery na hulle blyplek, met sommige spelers voor<br />
in die dubbelkajuit, en ander agter op die bakkie. Om een of ander rede (wat nie hier<br />
belangrik is nie) het die bakkie by ʼn afrit, van die pad afgegaan, die bestuurder het<br />
beheer verloor, en die bakke het omgeslaan. Twee van die swart spelers is op die<br />
toneel dood verklaar, en ʼn derde is in die intensiewe eenheid van die hospitaal<br />
opgeneem. Al die ander spelers was in ʼn mindere of meerdere mate beseer.<br />
Ek is eers die volgende oggend in kennis gestel en het toe na Klerksdorp gehaas om<br />
hierdie hartseer en tragiese, maar ook potensieel plofbare insident te bestuur: ʼn Blanke<br />
bestuurder met swart spelers agter op die bakkie. Die swart spelers is noodlottig<br />
beseer (hoewel die een blanke speler ook agter op was en ernstige beserings, wat ’n<br />
lewenslange letsel sou laat – hy het effektief sy oor verloor.<br />
Ek kon eers ongeveer 19:00 die aand, saam met twee van die swart spelers, wat nie<br />
ernstig beseer was nie, die ouers van die twee swart spelers inlig oor die ongeluk en<br />
hul kinders se dood.<br />
Soos met sulke insidente was daar ook maar die kwota sensasie. Die gerugte dat die<br />
blanke bestuurder die ongeluk veroorsaak het, dat hy verkwalik word en dat hy en<br />
ander blankes nie welkom en veilig by die begrafnis sou wees nie.<br />
Ek was nou betrokke met die reëlings van die twee seuns se begrafnis. Hulle is saam<br />
begrawe. Veral met die een speler wie se ma ʼn enkelouer was en finansieel behoeftig<br />
was. Die hokkievereniging het bygedra vir die begrafnisse. Ek het die geleentheid<br />
gehad om saam met die ma en familie in die sink “shack” agter die huis swart tee en<br />
koekies te geniet terwyl ons die begrafnis bespreek het. Daar was geen sprake van<br />
haat of verwyt nie, of enige rassisme nie.<br />
Die ander speler se pa was ʼn prominente figuur in die Taxi organisasie, en het veel<br />
meer finansies – en ‘politieke” invloed gehad. By ʼn roudiens wat ons by die kollege vir<br />
die twee spelers gehou het die week voor die begrafnis (een van hulle was ook ʼn<br />
student by die kollege) het hierdie pa dit duidelik gestel dat die blanke<br />
speler/bestuurder van die voertuig en alle blankes welkom is by die begrafnis. Hy het<br />
dit duidelik gestel dat dit ʼn ongeluk was, dat daar nie plek sou wees vir enige
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p695<br />
506<br />
507<br />
508<br />
509<br />
510<br />
511<br />
512<br />
513<br />
514<br />
515<br />
516<br />
517<br />
518<br />
519<br />
520<br />
521<br />
522<br />
523<br />
524<br />
525<br />
526<br />
527<br />
528<br />
529<br />
530<br />
531<br />
532<br />
533<br />
534<br />
535<br />
536<br />
537<br />
538<br />
539<br />
540<br />
541<br />
politiekery nie, en dat daar waardering was vir die wyse waarop die hokkievereniging<br />
die hele insident bestuur het. Dit was ʼn doelbewuste uitreik na die blankes.<br />
En ons het die begrafnis bygewoon, met sterk verteenwoordiging van die blanke hokkie<br />
mense en ons het saam getreur oor ons hokkie maats wat ons verloor het, sonder<br />
enige verwyt of bedreiging.<br />
Toevallig is die derde speler wat ernstig beseer was en in die intensiewe eenheid<br />
opgeneem was, die Vrydagaand voor die eerste begrafnis ook oorlede. Daar was dus<br />
ʼn tweede begrafnis die volgende week. Hierdie speler en die blanke speler/bestuurder<br />
was van dieselfde klub. Met die begrafnis het die swart spelers doelbewus uitgereik na<br />
die wit speler, hom ingetrek by hulle proses om afskeid te neem. Dit was ʼn besondere<br />
geleentheid vir “healing” vir die blanke speler, hom laat besef daar is geen verwyt of<br />
beskuldiging nie. Inteendeel, ek het later gehoor dat ʼn goeie vriendskap buite die<br />
hokkie tussen die wit speler en twee van die swart spelers was.<br />
Ek het geleer dat ons dikwels mense se vermoë om oor kleurgrense heen uit te reik<br />
onderskat. Die swart gemeenskap (of net ʼn sektor in hierdie geval) het gesê: “ Moenie<br />
bang wees nie. Julle is welkom”. En die blanke hokkie mense het gesê: ‘Al was ons<br />
nog nooit in Thabong nie, en al is ons gewaarsku dat dit nie veilig is nie, hier is ons,<br />
want ons deel saam in julle verlies”. En ons kon sommer ʼn kykie kry in die wyse<br />
waarop ons swart medeburgers en gelowiges begrafnis hou.<br />
Ons Kollege se ‘Campus 2 Campus’ padwedloop.<br />
Ek en my kollega van ons studente ondersteuning/sportorganiseerder het vir geruime<br />
tyd die gedagte gehad om die wedloop tussen die Tosa kampus (net buite Thabong)<br />
en die Welkom Kampus in die dorp te reël. So in die lyn van ʼn mini Comrades / Soweto<br />
[maraton].<br />
Ons het potensiaal in die konsep gesien, met die gedeelte van die roete deur die swart<br />
woongebied as ononderhandelbaar.<br />
Afgesien van die tegniese aspekte om ʼn kwaliteit wedloop aan te bied, was daar ook<br />
die element van ʼn wedloop deur die swart woongebied. Dit was in elk geval nie vreemd<br />
vir die gevestigde padwedloop atlete nie, die meeste het al die Soweto gehardloop.
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p696<br />
542<br />
543<br />
544<br />
545<br />
546<br />
547<br />
548<br />
549<br />
550<br />
551<br />
552<br />
553<br />
554<br />
555<br />
556<br />
557<br />
558<br />
559<br />
560<br />
561<br />
562<br />
563<br />
564<br />
565<br />
566<br />
567<br />
568<br />
569<br />
570<br />
571<br />
572<br />
573<br />
574<br />
575<br />
576<br />
577<br />
578<br />
Ons was maar onseker oor hoe die atlete, en die Thabong gemeenskap, dit sou<br />
ervaar.<br />
Tog was daar met die eerste wedloop in 2009, en veral ook met die tweede een in<br />
2010, navrae of dit veilig sou wees ens.<br />
Die eerste wedloop in 2009 was ʼn sukses (hoewel ons net 81 atlete gehad het), met<br />
die gevolg dat die tweede wedloop in 2010 die mooi getal van 161 inskrywings gehad<br />
het.<br />
Ons het geweldige positiewe terugvoer van die atlete gekry. Van die atlete was vir die<br />
eerste keer in Thabong, en het vir ons gesê dat dit ʼn goeie ervaring was en dat baie<br />
van hulle persepsies verkeerd was. Die Thabong gemeenskap het die wedloop ten<br />
volle ondersteun, en wit en swart atlete is ondersteun. Ons word wyd aangemoedig om<br />
dit ʼn jaarlikse instelling te maak, met meer borge wat deel wil wees.<br />
Ek dink dit is miskien nie groot nie, maar ʼn betekenisvolle brug wat gebou word tussen<br />
die twee gemeenskappe. Heel ekstreem gestel, ek dink van ons mense kon sien dat dit<br />
net gewone mense is wat in Thabong bly, en dat daar nie net “gangsters” en<br />
misdadigers is nie.<br />
Ons is nie bewus, buiten die Soweto maraton, van ʼn soortgelyke wedloop nie, in elk<br />
geval nie in die Vrystaat nie.<br />
Miskien was ons ook die rugby by Orlando so ʼn bietjie vooruit.<br />
6.3 Dink jy wit en swart sal mekaar ooit vertrou?<br />
Ja. As ons mekaar leer ken en aanvaar as mense, met dieselfde waardes en as<br />
medegelowiges, geskep deur dieselfde God, maw. die eendersheid van mekaar<br />
waardeer en respekteer.<br />
Solank as wat ons mekaar as anders gaan beskou, met al die vooroordele van die<br />
verlede, is daar nie veel hoop nie.<br />
6.4 Sou ons anders gekyk het na wit-swart as ons misdaad uit die prentjie<br />
haal?
Bylaag 16: Korrespondensie van Isak<br />
p697<br />
579<br />
580<br />
581<br />
582<br />
583<br />
584<br />
585<br />
Ja, ek glo so. Want al die nuus wat ons hoor is misdaad deur swart mense:<br />
Plaasmoorde, ander moorde, motorkapings, verkragtings, rooftogte en korrupsie.<br />
Miskien het ons misdaad ook al ʼn ras etiket gegee, al beteken dit nie dat wit mense nie<br />
dieselfde misdade pleeg nie.<br />
{Einde van korrespondensie}.
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p698<br />
Korrespondensie van Johan<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
Onthou: Die navorsing gaan oor hoe wit Suid-Afrikaners aanpas in die nuwe SA<br />
gegewe hulle verlede soos dit o.a. by die WVK uitgekom het.<br />
1 INLEIDEND<br />
1.1 Watter betekenisvolle gebeure was daar in jou lewe sedert 1998?<br />
Drie kinders voltooi skool. Beleef hulle tienerjare en alles wat daarmee gepaard gaan.<br />
Tans nog twee op Universiteit. Lee nes sindroom omdat kinders huis moes verlaat om<br />
te studeer. ʼn Paar rondtes afleggings oorleef. Skoonma en ander ouer lede van<br />
uitgebreide familie verloor. Finansies maar druk a.g.v. ekonomie en kinders se studies.<br />
Persoonlik regstellende aksie aan my bas gevoel. Ek weet hoe dit is om bestuurders te<br />
hê wat nie in die poste is oor hulle vermoëns nie.<br />
1.2 Watter blootstelling het jy aan swart mense gehad sedert 1998 en hoe het<br />
dit jou beïnvloed?<br />
Werk daagliks saam en met en onder hulle. Weer onder die indruk gekom hoe rustig<br />
hulle die lewe vat en dat daar nie veel dringendheid is in vergelyking met die<br />
westerlinge nie. A.g.v. die eienskap kan ek nie sien hoe hulle alleen bv. die ekonomie<br />
kan bedryf nie. Tog beleef ek dat hulle baie eise stel en baie dinge as ʼn reg beskou,<br />
sonder om veel in ruil daarvoor terug te gee. Ek dink vanaf 1994 het my houding deur<br />
ʼn kurwe gegaan: aanvanklik ʼn “kom laat ons kyk wat gebeur”-houding; daarna een van<br />
matige positiwiteit en daarna weer baie afwaarts as gevolg van misdaad en veral<br />
korrupsie. Dit wil lyk asof korrupsie, omkopery ens. maar inherent is aan hulle en van<br />
bo af is daar altyd regverdiging vir dade.<br />
1.3 Dink jy dat daar al genoeg transformasie was by die wit Afrikaners?<br />
Transformasie tot wat? Die meerderheid wittes van my ouderdom het veranderings as<br />
onvermydelik aanvaar en daarby probeer aanpas. Die houding en mooi praatjies<br />
sonder dade van die regeerders teen minderheidsgroepe veroorsaak egter dat ons<br />
baie skepties en sinies na die toekoms kyk. Van Apartheid se slegte eienskappe word<br />
maar net onder ander name voortgesit. Hoekom moet ek daarmee tevrede wees? Dus<br />
as ek ook iets by die transformasie kan baat kan ek dit ondersteun – anders wat is die<br />
sin? Gelukkig lyk dit of die jonger geslag makliker daarby aanpas en kan ʼn mens maar
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p699<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
net hoop dat hulle geleenthede sal gegun word om ʼn bydrae te lewer tot die<br />
ontwikkeling van ons mooi land. Indien nie is hierdie maar net nog ʼn snuifgetrapte<br />
Afrikaland in die toekoms.<br />
2 <strong>APARTHEID</strong><br />
2.1 Het jou sienings oor Apartheid verander in die afgelope veertien jaar?<br />
Nee, inteendeel.<br />
2.2 Hoe dink jy nou oor Apartheid?<br />
Ek neem aan as ons praat van “apartheid” bedoel ons daardie kwetsende,<br />
diskriminerende maatreëls waar een bevoordeel was bo ʼn ander bloot op grond van sy<br />
velkleur. Dit was verkeerd en moes baie seergemaak het. As dit egter gaan oor die<br />
beskerming en uitbouing van minderheidsregte dan is my siening nog dieselfde. ʼn<br />
Reënboognasie is ʼn illusie. Daar is verskillende groepe wat afsonderlik onderskei en<br />
gebind word deur gemeenskaplike taal, kultuur, geloof ens. Gun hulle om hulleself te<br />
wees. Gun hulle dieselfde geleenthede in die arbeidsmark deur kompetisie gebaseer<br />
op vermoëns en vaardighede en nie op grond van sg. “agtergeblewendheid” nie. Orals<br />
in die wêreld word groepe se individualiteit erken sonder diskriminasie. Hoekom moet<br />
dit hier anders wees?<br />
2.3 Wat was volgens jou die probleem met (of die hart van) Apartheid? Wat<br />
was die “fout” van Apartheid? Waarom het die beleid soveel weerstand ontlok?<br />
Omdat dit mense be(ver)oordeel het op grond van velkleur. Kwetsende maatreëls van<br />
klein apartheid het tot in die diepste deel van mense se siele seergemaak, omdat die<br />
een groep nie die ander gegun het wat hy homself gegun het nie. Om mense<br />
deelname aan die regering van die dag te ontse op grond van velkleur, het net haat<br />
laat ontstaan. Die sosiale eksperiment van aparte ontwikkeling het ontaard in<br />
apartheid. As dit by aparte ontwikkeling met gelykwaardige geleenthede gebly het, het<br />
dit dalk nooit so seergemaak nie.<br />
2.4 Is jy nou meer of minder rassisties as vroeër? Hoekom?<br />
Weereens is die vraag: as ek dan nou ʼn rassis is, hoekom moet net ek verander? Is<br />
swart mense dan nie net sulke groot rassiste nie en wat van hulle? Regstellende aksie
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p700<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
109<br />
is regeringsbeleid en dit is niks anders as rassisme nie. Ek is nie ʼn rassis nie. Ek wil<br />
egter net vir my en mense soos ek, dieselfde hê wat ander hulle self toe-eien en gun.<br />
Mense en groepe beskik nie oor dieselfde eienskappe nie moontlik a.g.v.<br />
ontwikkelingsvlak ens. Hoekom is dit rassisme as ʼn mens besef en erken dat daar<br />
verskille is solank die een homself net nie beter as die ander beskou nie?<br />
2.5 Hoekom is sommige mense nou meer uitgesproke rassisties?<br />
Soos reeds genoem. Mense was bereid om die nuwe SA ʼn “go” te gee, maar<br />
omgekeerde bevoorregting en oneerlikheid is aan die orde van die dag. Hoekom moet<br />
wittes alles prysgee – ook sy siel en hart?<br />
2.6 Het jou taalgebruik verander? Praat jy nog byvoorbeeld van kaffers en<br />
hotnots?<br />
Ek het nooit kwetsende taal teenoor mense gebruik nie. Ook nie nou nie. Soms sal ek<br />
steeds in my binnekring na bv. kaffers verwys maar dan bloot as verwysing na ʼn groep<br />
of as ʼn mens weer kwaad is oor iets wat gebeur het. Ek probeer om dit egter nie te<br />
doen nie<br />
2.7 Slaag ons daarin om weg te kom van die ras-bril waarmee ons na alles<br />
gekyk het?<br />
Is dit regtig moontlik? Ons is geskep as verskillende volke en tale met verskillende<br />
eienskappe. Swart is nie wit nie en gekleurd is nie swart of wit nie. Afrikaner is nie Zulu<br />
nie en is ook nie Kleurling nie. Het die Skepper dit dan verkeerd gehad? Om bewus<br />
van klasseverskille te wees is ʼn wêreldwye verskynsel. Moet dit noodwendig negatief<br />
wees of mag ek trots wees omdat ek is wat ek is?<br />
2.8 Hoekom het ons nooit anders gedink oor Apartheid as die gangbare<br />
siening nie?<br />
Dit is die gevolg van geskiedenis, gewoonte, oorlewering ens. Dit is maar hoe dit was<br />
en wat ons vir geslagte geken het. Die regering en die kerk het gesê dit as gangbaar.<br />
Hoekom sou die gemiddelde persoon verskil? Dit was die norm.<br />
3 SKULD
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p701<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
146<br />
3.1 Hoe dink jy nou oor jou skuld aan Apartheid?<br />
As ʼn mens praat van skuld dan impliseer dit dat apartheid ʼn sonde was (die woord<br />
apartheid is misbruik en het ʼn vloekwoord geword – ek praat liewers van afsonderlike<br />
ontwikkeling). Ek sal nooit erken en daarom nooit bely dat afsonderlike ontwikkeling ʼn<br />
sonde was nie en daarom het ek nie skuld nie. Niemand het ook die reg om namens<br />
my skuld te bely nie. Afsonderlike ontwikkeling was ʼn eerlike poging om ʼn samelewing<br />
te skik. In “hindsight” het dit egter heeltemal misluk en baie sonde is in die proses<br />
gepleeg(liefdeloosheid). Daarvoor moet elkeen van ons wat hom aan liefdeloosheid<br />
skuldig gemaak het individueel sy eie skuld bely.<br />
3.2 Verwag jy vergifnis? Hoe moet dit gebeur?<br />
Vergifnis van wie? As dit van die Here is ja, as ek bereid is om my skuld te bely soos<br />
ons geleer word. As dit teenoor ʼn persoon is vir iets wat ek hom aangedoen het, ja. Ek<br />
kan hom egter nie verplig om my te vergewe nie. Maar daar kan nie verwag word dat<br />
ek moet vergifnis vra vir wat bv. Dr Verwoerd gedoen het nie. Ek kan hoogstens erken<br />
dat dit ʼn fout was net soos wat ʼn Duitser kan erken dat Hitler verkeerd was. Hy kan tog<br />
nie daarvoor skuldig staan nie. Net soos Tshabalala wat saam met my werk nie<br />
verantwoordelik gehou kan word omdat Shaka ʼn moordenaar was nie. Te veel<br />
skuldgevoelens is by ons mens gefabriseer en geskep. Dit moet ophou.<br />
3.3 Wys jou lewe ʼn skuif van Apartheid na die nuwe SA?<br />
Seer sekerlik het ʼn mens baie geleer in die laaste 2 dekades oor ons<br />
menseverhoudings. Vir dinge waar jy gesondig het moes jy dit erken en vergifnis vra<br />
en probeer om jou lewe reg te lewe en dit nie te herhaal nie. ʼn Mens het nie ʼn keuse as<br />
om by die NSA aan te pas ter wille van ʼn geordende samelewing nie. Ek het aanvaar<br />
dat baie dinge verkeerd was. Hoe langer die NSA egter aangaan onstaan die vraag<br />
dikwels hoekom voel dit asof daar net van my en mense soos ek verwag word om aan<br />
te pas en toegewings te maak terwyl die ander net wil hê en eise stel nie. Hoekom<br />
word ons niks gegun nie? Ons kan tog nie die verlede uitwis nie want dit het gebeur –<br />
die vraag moet eerder wees wat gaan ons in die toekoms doen om almal ʼn plek te gun.<br />
4 RESTITUSIE<br />
4.1 Hoe dink jy nou oor regstellende aksie?
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p702<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
183<br />
As apartheid ʼn sonde was is regstellende aksie ook. Mense word nou gepenaliseer en<br />
seergemaak vir iets wat in die verlede verkeerd was. Is alle mense in die aangewese<br />
groepe (blanke mans) noodwendig voorheen bevoordeeldes? Is almal wat nou in die<br />
nie-aangewese groepe (swartes) is noodwendig voorheen agtergeblewenes? Wat van<br />
die wat in privaatskole was, wat gestudeer het, wat geld gemaak het vanweë<br />
entrepreneursvaardighede ens? Regstellende aksie is niks anders as diskriminasie nie<br />
(miskien omdat sekere groepe dalk onseker is of hulle op gelyke voet kan kompeteer<br />
a.g.v. inherente onvermoëns) Hoe kan dit reg wees?<br />
4.2 Hoe dink jy oor boetedoening vir die skuld van Apartheid?<br />
Nie namens die individu of as groep nie. Ek moet verantwoordelik vir my eie dade<br />
gehou word. Nou kan ons maar net erken dat wetlik afdwingbare afsonderlike<br />
ontwikkeling, waar party bo ander bevoordeel is, horribaal verkeerd was en nooit weer<br />
herhaal moet word nie.<br />
4.3 Wat van vergifnis. Moet ons net alles vergeet / agterlaat wat onder<br />
Apartheid gebeur het?<br />
Ons sal nooit kan vergeet nie, maar om in die verlede te bly leef en dit as ʼn verskoning<br />
te gebruik sal niks regmaak nie. Ons het erken dit is verkeerd maar nou moet ons<br />
vorentoe kyk ter wille van almal.<br />
4.4 Lyk jou lewe / optrede teenoor swart mense nou anders as veertien jaar<br />
gelede? Voorbeelde?<br />
Ja. ʼn Mens groei in hoe jy teenoor mense optree. Ons wat uit die ou RSA kom het<br />
sekerlik gevestigde maniere gehad hoe om teen swartmense op te tree. Dit sou nie<br />
meer van pas wees nie. Ek dink ek is gemakliker in my optrede en sien hulle nou maar<br />
net as nog ʼn medemens en hanteer hom ook so.<br />
5 KERK<br />
5.1 Dink jy die kerk was reg om Apartheid destyds te bely as sonde?<br />
Ek neem aan ons praat van die NG Kerk as ons sê “kerk” Sover ek weet het geen<br />
ander kerk skuld bely nie. Nee, die NG Kerk was verkeerd om dit as sonde te bely.<br />
Apartheid was verkeerd en moes in ”hindsight” nooit gebeur het nie en vinniger
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p703<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
220<br />
reggestel gewees het. Dit kon die kerk erken het. Maar was dit “sonde”? Ek stem nie<br />
saam nie – dan is Regstellende Aksie ook sonde.<br />
5.2 Hoe dink jy oor die kerk se rol die afgelope veertien jaar i.t.v. versoening?<br />
Hoe meet mens versoening en wat verwag ons moet gebeur as ons die woord<br />
gebruik? Nie veel het gebeur, behalwe lippetaal, tensy dit op individuele gemeentevlak<br />
gebeur het nie. Daar sal ook nie veel gebeur as ons woordspelers soos Prof Strauss in<br />
leiersposisies het nie.<br />
5.3 Wat verwag jy moet die kerk doen in die nuwe SA?<br />
Die kerk se taak is om die liefde van Christus te verkondig en te leef. Ons moet nou<br />
ophou wroeg oor die verlede, ophou by die “politiek” betrokke wees en in jou<br />
onmiddellike omgewing kyk waar ons die liefde van Christus kan uitleef.<br />
5.4 Dink jy dat Apartheid ʼn “kettery” was, m.a.w. iets wat die evangelie op die<br />
spel plaas?<br />
Nee. Die oorspronklike doel van Apartheid was nie om seer te maak nie, maar dit het<br />
ontaard. Ons moes dit vroeër raakgesien het.<br />
6 TOEKOMS<br />
6.1 Is jy nou meer of minder optimisties oor die toekoms as veertien jaar<br />
gelede?<br />
My optimisme fluktueer. Hier is soveel mooi dinge wat gebeur, ons het so mooi land<br />
met baie potensiaal. Dit lê in die hande van die ANC of hy ander in hierdie land ʼn<br />
regverdige, gelyke kans gaan gee.<br />
6.2 Watter positiewe verhale is daar om te vertel uit jou eie ervaring van die<br />
nuwe SA?<br />
6.3 Dink jy wit en swart sal mekaar ooit vertrou?<br />
Nie as daar nog Malemas rondloop nie. Alle versoening en toegewings kan nie net van<br />
die wittes af kom nie.
Bylaag 17: Korrespondensie van Johan<br />
p704<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
6.4 Sou ons anders gekyk het na wit-swart as ons misdaad uit die prentjie<br />
haal?<br />
Dit gaan nie net oor misdaad nie. Is dit so moeilik om te verstaan dat ons verskillende<br />
mense is? Hoekom is ons swart en wit geskep? Hoekom is ons Zulu of Duitser? Die<br />
een is nie beter as die ander nie – net verskillend. Laat ons saamwerk oor dit wat<br />
gemeenskaplik is maar laat ons ook erken, aanvaar en toegee dat ons verskillend in<br />
sekere opsigte is. As almal dit net kan aanvaar dat dit nie diskriminerend is nie, is daar<br />
hoop<br />
{Einde van korrespondensie}.
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p705<br />
Korrespondensie van Karin<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
Onthou: Die navorsing gaan oor hoe wit Suid-Afrikaners aanpas in die nuwe SA<br />
gegewe hulle verlede soos dit o.a. by die WVK uitgekom het.<br />
1. INLEIDING<br />
1.1 Watter betekenisvolle gebeure was daar in jou lewe sedert 1998?<br />
Ten tye van 1998 was ek redelik negatief en nog besig om my vrywillige aflegging by<br />
my werk te verwerk. Intussen is ek weer tien jaar werksaam in my beroepsveld. My<br />
kinders is almal uit die huis, twee nog op Universiteit en hopelik persoonlikheidsgroei<br />
en meer wysheid.<br />
Betreffende verhoudinge tussen swart en wit mense was daar ongelooflike groei in<br />
sekere sektore van die samelewing maar ook ongelooflike agteruitgang van<br />
dienslewering, toename aan korrupsie, aggressiewe misdade, sinlose moorde van<br />
bejaardes en boere, unies wat die septer probeer swaai, kostes wat die hoogte inskiet,<br />
die resessie en groeiende agterdog tussen verskillende kulture.<br />
1.2 Watter blootstelling het jy aan swart mense gehad sedert 1998 en hoe het<br />
dit jou beïnvloed?<br />
Ek is as kind in die sestiger jare al bloot gestel aan verskillende rasse en kulture.<br />
Sedert die sewentiger jare het ek saam met swart kollegas gewerk in die Kleurling<br />
gemeenskap, waar swart mense ook betrokke was en in die laat tagtiger jare<br />
hoofsaaklik in die swart gemeenskappe.<br />
Sedert 2000 het was ek voltyds in diens in die tradisionele Kleurling gebied waar ʼn<br />
derde van my Kliënte aan die drie verskillende kultuur groepe behoort.<br />
Ek sien alle mense ongeag van ras of geslag as mensekinders wat deur God geskape<br />
is en dra die boodskap ook baie sterk uit. Daar is weliswaar net ʼn klomp baie stout<br />
kinders wat nie gehoor gee aan die wense wat vir ons het nie.<br />
Die afgelope paar jaar het ek baie ambivalente gevoelens gehad. Aan die eenkant het<br />
ek geweldig baie groei aanskou van individue, groepe en gemeenskapsontwikkeling en
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p706<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
51<br />
52<br />
53<br />
54<br />
55<br />
56<br />
57<br />
58<br />
59<br />
60<br />
61<br />
62<br />
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
aan die anderkant het ek die ervaring van skeptisisme van senior swart Kollegas beleef<br />
in die werkplek.<br />
Daar is nie tyd en plek vir agterdog, voorbeoordeling en maatreëls wat die uitvoering<br />
van pligte, wat mense se lewens raak, striem nie. Dit verplig jou om alternatiewe<br />
oplossings te soek en voort te gaan. M.a.w. ten opsigte van die negatiewe het ek my lyf<br />
eend gehou en ten opsigte van die positiewe het ek probeer om al die geleenthede te<br />
benut.<br />
1.3 Dink jy dat daar al genoeg transformasie was by die Blankes?<br />
Daar het in baie opsigte meer betrokkenheid van die Blankes se kant gekom maar<br />
alles is nie altyd met ope arms deur ander rasse en kulture ontvang nie.<br />
Voorts het swak dienslewering en onbevoegde bestuursvaardighede en die gevolge<br />
daarvan aanleiding gegee tot wantroue deur alle rasse. Sommige swart en kleurling<br />
mense is van mening dat hulle beter af was in die apartheidsjare as nou. Aan die ander<br />
kant raak blankes moeg vir swak dienslewering, korrupsie en onbevoegde hantering<br />
van sake. Bv. Ons eens trotse brandweer bestaan slegs in naam: met gebrekkige,<br />
onvoldoende, afwesigheid en stukkende toerusting is hul nie paraat in nood situasies<br />
om hulp te verleen nie. Dus is wantroue ʼn realiteit.<br />
Onsekerheid, wantroue en so meer, is ʼn realiteit onder alle rasse en kultuurgroepe.<br />
Tog is daar stadig maar seker vordering. Onlangs is ʼn Kleurling seun byvoorbeeld<br />
bang gemaak oor hoe “die boere” nou sy sake vir hom gaan werk. Na toewyding en<br />
baie harde werk het hy egter die waarheid ontdek en presteer nou goed.<br />
Eers wanneer mense betrokke raak, breek dit voor oordele en agterdog af. Daar is nog<br />
ongelooflik ruimte vir groei.<br />
2. <strong>APARTHEID</strong><br />
2.1 Het jou siening oor apartheid verander in die afgelope veertien jaar?<br />
Nee.<br />
2.2 Hoe dink jy nou oor Apartheid?
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p707<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
98<br />
99<br />
100<br />
101<br />
102<br />
103<br />
104<br />
105<br />
106<br />
107<br />
108<br />
Dit is ʼn baie ongelukkige situasie dat apartheid gewettig is. Ek het nog nooit<br />
belangstelling in die politieke geskiedenis van ons land gehad nie, dus ken ek nie die<br />
werklike motivering agter die wettiging van Apartheid nie. Soos ek verstaan was daar<br />
voor die wetgewing ʼn natuurlike skeiding wat ontstaan het. My enigste vermoede<br />
rondom die motief vir wetgewing is moontlik die armblanke-vraagstuk en dat die<br />
regeerders van die tyd nie oor die nodige middele beskik het om aan al die<br />
Kulture/rasse, gelyke geleenthede te bied nie en op grond daarvan besluit is om eers<br />
hul eie volk uit te lig, onder die dekmantel van Apartheid en soos hulle vorder begin om<br />
die ander kultuur/rasse groepe se fasiliteite te verbeter. Daar is in beide wit swart en<br />
ander rasse voorsiening gemaak vir die bou van skole en sub-ekonomiese behuising<br />
deur onderskeie Munisipaliteite. Selfs bruin en swart mense verklaar tans dat hulle<br />
beter af was in die apartheidsdae. Ongelukkig is ek a-polities en moedig nie hierdie tipe<br />
gesprekke aan nie. Ek gee wel advies oor hoe hul die probleem kan aanspreek.<br />
2.3 Wat was volgens jou die probleemmet (of die hart van) Apartheid? Wat<br />
was “fout” van Apartheid? Waarom het die beleid soveel weerstand ontlok?<br />
Apartheid het die vooruitsig (“hoop”) op algehele ontwikkeling, veral vir die kinders<br />
beperk en in sommige gevalle selfs uitgesluit. Dit het aanleiding gegee tot<br />
ongelukkigheid, aggressie en moedeloosheid, vir die onregverdige benadeling. Voorts<br />
is stemreg aan bande gelê wat die waardigheid aangetas het, weens afwesigheid van<br />
deelname in die land. Bogenoemde het aanleiding gegee tot gevoelens van<br />
onderdrukking en uitsluiting. Vanweë swak skolastiese agtergrond was hul aangewese<br />
om die laagste vlak van arbeid, nl. ongeskoolde arbeid terwyl sommige veel meer<br />
potensiaal gehad het. (Dit het ʼn drukkoker effek geskep wat een of ander tyd moes<br />
ontplof.)<br />
Dit is my persoonlike mening dat dit ʼn baie ondeurdagte en/of stiksienige besluit was.<br />
Indien daar gelyke geleenthede en ontwikkeling vir almal se kinders was; ongeag ras<br />
en geslag, sou ons nie nou met uiterse uitdagende omstandighede gekonfronteer<br />
gewees het, op alle vlakke van die samelewing nie.<br />
Die sogenaamde agtergeblewe gemeenskappe het in ʼn bevolkingsontploffing ontaard,<br />
waarskynlike a.g.v. onkunde/druk en so meer. Dit het daartoe aanleiding gegee dat<br />
daar nou nie net rasse aangeleenthede is wat aangespreek moet word nie, maar uiters<br />
oorweldigende maatskaplike verval.
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p708<br />
109<br />
110<br />
111<br />
112<br />
113<br />
114<br />
115<br />
116<br />
117<br />
118<br />
119<br />
120<br />
121<br />
122<br />
123<br />
124<br />
125<br />
126<br />
127<br />
128<br />
129<br />
130<br />
131<br />
132<br />
133<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
Ek is persoonlik ʼn voorstander van gelyke geleenthede en ontwikkeling. Dit het al<br />
gebeur dat ʼn visehoof van ʼn skool my skakel en versoek om nie bemarking te doen vir<br />
die leerders (in die gemeenskap waar ek werksaam is) om by hul skool in te skryf nie.<br />
Hoe belaglik! Ek het geantwoord dat alle ouers net die beste vir hul kinders wil hê. Hy<br />
moet maar weier om hul in te skryf.<br />
2.4 Is jy nou meer rassisties as vroeër? Hoekom?<br />
Nee, nie noodwendig nie. Die pogings om die een verkeerd, met ʼn ander verkeerd te<br />
probeer regmaak is eintlik vir my baie humoristies. Diens bly in die slag omdat daar<br />
mense in poste aangestel word, wat onbevoeg is om dit te behartig. Dit laat egter ʼn<br />
spoor van verwoesting agter.<br />
2.5 Hoekom is sommige mense nou meer uitgesproke rassisties?<br />
Soos bo genoem. Die ervaring is dikwels ʼn ervaring van omgekeerde rassisme. Die<br />
Sotho assistent, het al ʼn paar voorvalle aangespreek waar daar onregverdige oordele<br />
was.<br />
In ʼn koerant berig het ek vroeër jare ʼn berig gelees wat ʼn blywende indruk op my<br />
gemaak het: Mnr. Van Rooyen van Pep Stores faam het in ʼn media onderhoud gesê<br />
dat ʼn gegradueerde familie-lid by sy besigheid begin werk het. Hy het hom versoek om<br />
sy pak klere met ʼn oorpak te vervang en in die pakkamer te begin werk, ongeag sy<br />
graad. Hy was van mening dat hy al die fasette van die besigheid en die mense moes<br />
leer ken alvorens hy dit kon bestuur. Uitstaande! Deelnemende bestuur, kennis van al<br />
die fasette van ʼn onderneming en insette van selfs die skoonmakers is van kardinale<br />
belang. Jou “Titel” kan nie bestuur nie, maar wel jou kennis en insig.<br />
Tans is daar onbevoegde Regstellende Aksie aanstellings wat ʼn suksesvolle<br />
mislukking is.<br />
Onbevoegde mense met ʼn Titel en arrogante houding is besig om die betekenis van<br />
bestuur en dienslewering ʼn ander benaming te gee, nl. Chaos. Dit laat die bevoegde<br />
lede van ons samelewing koud , maar warm onder die kraag. Hul verloor vertroue en<br />
ja, mites keer terug maar erger as erg. ʼn Goeie resep vir konflik as daar nie<br />
daadwerklik aandag gegee word nie.
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p709<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
168<br />
169<br />
170<br />
171<br />
172<br />
173<br />
174<br />
175<br />
176<br />
177<br />
178<br />
179<br />
180<br />
181<br />
182<br />
Dit maak dit moeiliker vir bevoegde anderskleurige professionele en nie-professionele<br />
mense, wat ʼn passie vir hul werk het, om ʼn vloedgolf negatiwiteit te akkommodeer wat<br />
hulle nie toekom nie.<br />
2.6 Het jou taalgebruik verander? Praat jy byvoorbeeld van kaffers en<br />
hotnots?<br />
Nee, dis nie my algemene taalgebruik nie. Ek het al uit woede, frustrasies en<br />
teleurstelling die woord gebruik. Dit het al gebeur dat iemand spottenderwys verneem,<br />
hoe dit met my en my snotneus kaffertjies gaan?<br />
2.7 Slaag ons daarin om weg te kom van die ras-bril waarmee ons na alles<br />
gekyk het?<br />
Wanneer jy aktief in die gemeenskappe werk sien jy net die mens raak, nie die ras nie.<br />
Mense wat nie blootstelling geniet nie, sal stadiger aanpas. Ek ervaar dat daar nog<br />
baie vooroordele, vrese en wantroue is. Daar is nog baie mans wat nie toelaat dat hul<br />
vroue sekere paaie ry nie, omdat die pad verby ʼn swart woon gebied loop en dies<br />
meer.<br />
Ongelukkig is dit waar dat halsmisdade en die handel in dwelms in ʼn groter persentasie<br />
in die gemeenskap plaasvind waar ek werk. Van die jongmense met wie ek gewerk<br />
het, het halsmisdade gepleeg. Sommige verkeer steeds in die gevangenis terwyl van<br />
hulle op parool is.<br />
Inherent het ek seker ʼn stukkie apartheid in myself; ek kan myself byvoorbeeld nie<br />
indink dat een van my kinders met iemand van ’n ander ras of kultuur trou nie.<br />
2.8 Hoekom het ons nooit anders gedink oor Apartheid as die gangbare<br />
siening nie?<br />
As kind het ek nie werklik die omvang daarvan besef nie. Dit was normaal dat swart en<br />
wit mense in aparte woonbuurte woon en skoolgaan.<br />
Alhoewel apartheid nou nie meer geld nie, verkies onderskeie rasse en kulture om in<br />
groepe saam sit en saam kuier op vergaderings en/of byeenkomste.
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p710<br />
183<br />
184<br />
185<br />
186<br />
187<br />
188<br />
189<br />
190<br />
191<br />
192<br />
193<br />
194<br />
195<br />
196<br />
197<br />
198<br />
199<br />
200<br />
201<br />
202<br />
203<br />
204<br />
205<br />
206<br />
207<br />
208<br />
209<br />
210<br />
211<br />
212<br />
213<br />
214<br />
215<br />
216<br />
217<br />
218<br />
219<br />
3. SKULD<br />
3.1 Hoe dink jy nou oor jou skuld aan Apartheid?<br />
Met hierdie vraag moet ek mooi dink wat was my aandeel om Apartheid daar te stel<br />
en/of in stand te hou? Ek is in die vyftiger jare gebore en was nog ʼn blote kind met die<br />
ontstaan van Apartheid. Dus kan ek nie ja antwoord op bogenoemde vraag nie. Ek kon<br />
onthou dat my Ouma nie ten gunste van anderskleuriges was nie, aangesien haar<br />
eerste man vermoor is deur ʼn kleurlingman wat wederregtelik besig was om skape te<br />
neem/steel . My ouma het kort daarna haar tweede kind aan die dood afstaan. Dit was<br />
ʼn dubbele trauma wat sy moeilik verwerk het en definitief nie vergeet het nie.<br />
Ek dink daar het verskeie vergrype in die verlede van verskeie kulture en rasse teenoor<br />
mekaar plaas gevind. Indien ons mekaar die hand wil gee, is dit nodig dat almal hulself<br />
teenoor die Here verootmoedig en onvergifnis vra vir hul eie sondes, asook die sondes<br />
van hul voorvaders.<br />
3.2 Verwag jy vergifnis? Hoe moet dit gebeur?<br />
Vergifnis is ʼn persoonlike saak tussen God en elke individu. Die Kerke kan ʼn aktiewe<br />
rol speel deur ʼn gesamentlike interkerklike organisasie daar te stel tussen Leraars om<br />
saam te bid, te beplan en te werk. Onderskeie gemeentes se Leraars kan hul<br />
gemeentelede begelei tot vergifnis, onderlinge samewerking en ondersteuning. Ons is<br />
veronderstel om saam hande te vat en op te bou, nie af te breek nie.<br />
3.3 Wys jou lewe ʼn skuif van Apartheid na die NSA?<br />
Ek vertrou so!<br />
4. RESTITUSIE<br />
4.1 Hoe dink jy nou oor regstellende aksie?<br />
Ek is glad nie ten gunste van regstellende aksie nie. Ek is wel ten gunste van<br />
gekwalifiseerde mense (enige ras, kultuur/geslag) wat gebegelei word (Pep Stores<br />
manier) om in poste aangestel te word. Daar is reeds ʼn groot aantal Professionele<br />
Swart, Kleurling en Indiër mense wat respek afdwing, met die passie en bekwaamheid<br />
vir hul werk.
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p711<br />
220<br />
221<br />
222<br />
223<br />
224<br />
225<br />
226<br />
227<br />
228<br />
229<br />
230<br />
231<br />
232<br />
233<br />
234<br />
235<br />
236<br />
237<br />
238<br />
239<br />
240<br />
241<br />
242<br />
243<br />
244<br />
245<br />
246<br />
247<br />
248<br />
249<br />
250<br />
251<br />
252<br />
253<br />
254<br />
255<br />
As almal van ons bereid is tot opofferings ten einde met die minste tot ons beskikking<br />
innoverend te dink en uitstaande diens by uitnemendheid lewer. Ek het gelees van ʼn<br />
Pediater in die Kaap wat te min broeikaste beskikbaar het in die Hospitaal: Keuse laat<br />
babas sterf met ʼn goeie verskoning en ʼn klagte of dink innoverend en gebruik die<br />
biologiese moeder as ʼn broeikas vir haar baba (Kangaroesorg). Puik! Hy slaan twee<br />
vlieë met een klap; red ʼn baba en bevorder emosionele binding tussen moeder en<br />
baba. ʼn Boer maak ʼn plan. Dit is mos wat ons nodig het in SA nie ʼn geklaery oor alles<br />
wat fout is nie.<br />
4.2 Hoe dink jy oor boetedoening vir die skuld van Apartheid?<br />
Hoeveel keer en deur wie moet daar almal boetedoening wees? Sien 3.2. Daar is nou<br />
ʼn hele nuwe geslag wat apartheid skreeu terwyl hul in ʼn nuwe era gebore is. Wanneer<br />
stop dit, sodat daar aan die toekoms gebou kan word? Wanneer Jesus Christus<br />
vergewe, vergewe hy deur ons sondes so vers soos die Ooste na die Weste van ons te<br />
verwyder, maar mense vergeef om dit more weer af te stof en onder jou neus te vryf.<br />
Apartheid begin nou ʼn nasionale en internasionale bemarkingsfoefie raak. Wanneer<br />
iemand verantwoordelikheid moet neem vir hy/sy dade kan hy/sy maar net die<br />
rassekaart speel. Selfs professionele mense in leiersposisies maak misbruik van die<br />
rasse kaart. Ek het al vele kere gehoor: “You know where I came from ……..” Dit is<br />
hoog tyd dat apartheid as ʼn trapklip onder ons voete gesit word as trapklip ten einde<br />
saam na groter hoogtes te reik. Daar moet met omsigtigheid daarmee gehandel word,<br />
ten einde te voorkom dat dit ʼn remskoen raak vir vooruitgang.<br />
4.3 Wat van vergifnis. Moet ons net alles vergeet / agterlaat wat onder<br />
Apartheid gebeur het?<br />
Ek wens Ntate Justus Tsungu kon hierdie vraag beantwoord. Sien Antwoord 3.2 & 4.2.<br />
Voorts kan ek net sê dis jammer alles wat sleg en lelik was gedurende die<br />
apartheidjare word aan die groot klok gehang. Wat van al die positiewe goeie goed wat<br />
gebeur het? Een van my Kollegas, ʼn plaasmeisie se moeder het hul huishulp en<br />
plaaswerker se tweeling as deel van die gesin grootgemaak nadat hul moeder met hul<br />
geboorte oorlede is (die tweeling is nou ongeveer in hul laat veertigs – hul het haar<br />
oorlede ma ook ma genoem – sy het hul immers groot gemaak). Hulle het naweke<br />
saam met hul pa spandeer.
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p712<br />
256<br />
257<br />
258<br />
259<br />
260<br />
261<br />
262<br />
263<br />
264<br />
265<br />
266<br />
267<br />
268<br />
269<br />
270<br />
271<br />
272<br />
273<br />
274<br />
275<br />
276<br />
277<br />
278<br />
279<br />
280<br />
281<br />
282<br />
283<br />
284<br />
285<br />
286<br />
287<br />
288<br />
289<br />
290<br />
Wat van Ntate Justus Tsungu? Wat van baie sulke positiewe voorvalle waarvan daar<br />
nooit gehoor word nie. Geen wonder daar is sulke verwronge idees van “die Boere/die<br />
Witmense” nie.<br />
4.4 Lyk jou lewe / optrede teenoor swart mense nou anders as veertien jaar<br />
gelede? Voorbeelde?<br />
Nee, dertien jaar gelede het ek ʼn Siseswe eerbewys ontvang vir dienste gelewer in die<br />
swart gemeenskappe in die Goudveld.<br />
In 2009 het [naam verwyder] Kleuterskool net voor moedersdag vir my kom sing om<br />
dankie te sê vir die ondersteuning. Hulle registrasie as Kleuterskool het gerealiseer.<br />
Ons huishulp vertrou ons met ondersteuning van haar persoonlike probleme. Jong<br />
volwasse swart dames (vorige pleegkinders) kom stel hul mans voor en wys hul<br />
kinders vir my. Hierdie blyke van waardering gee weer inspirasie om verder voort te<br />
bou, al voel dit soms tevergeefs. In alle nederigheid moet ons te alle tye poog om<br />
Jesus Christus se liefde op aarde uit te leef. Ons moet die saad saai, Hy sal dit self op<br />
ʼn gepasde tyd laat groei.<br />
5. KERK<br />
5.1 Dink jy die kerk was reg om Apartheid destyds te bely as sonde?<br />
Ja, die onderdrukking en ander vergrype wat gepaard gegaan het met apartheid was<br />
sonde. Te midde van apartheid was daar ook positiewe gebeurtenisse.<br />
5.2 Hoe dink jy oor die kerk se rol die afgelope veertien jaar t.o.v. versoening?<br />
Die Kerk het ʼn aktiewe rol gespeel in bemiddeling rondom versoening. Dit is egter vir<br />
baie mense belangrik om hul godsdiensbeoefening in hul eie kultuur en taal in hul eie<br />
kerk uit te oefen. Sommige gemeentes is meer aktief betrokke by uitreike na ander<br />
rassige gemeenskappe ten einde mekaar te leer ken en begrip vir mekaar te ontwikkel.<br />
Hulle fokus veral op die Jeug.<br />
5.3 Wat verwag jy moet die Kerk doen in die nuwe SA?
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p713<br />
291<br />
292<br />
293<br />
294<br />
295<br />
296<br />
297<br />
298<br />
299<br />
300<br />
301<br />
302<br />
303<br />
304<br />
305<br />
306<br />
307<br />
308<br />
309<br />
310<br />
311<br />
312<br />
313<br />
314<br />
315<br />
316<br />
317<br />
318<br />
319<br />
320<br />
321<br />
322<br />
323<br />
324<br />
325<br />
326<br />
327<br />
Die kerk moet sy lidmate begelei om Jesus se liefde in hul daaglikse omgang met<br />
mense uit te leef. Deur hande te vat deur saam te bid vir leiding deur God en om<br />
mekaar geestelik te ondersteun.<br />
5.4 Dink jy dat Apartheid ʼn “kettery was, m.a.w. iets wat die evangelie op die<br />
spel plaas?<br />
Dit het nie Ntate Justus Tsungu en vele ander swart/kleurling Leraars van stryk gebring<br />
nie? Ek het werklik te min kennis oor die saak om ʼn sinvolle antwoord te gee. Dit is<br />
egter my ervaring dat daar baie gelowiges is onder ander rasse.<br />
6. TOEKOMS<br />
6.1 Is jy nou meer of minder optimisties oor die toekoms as veertien jaar<br />
gelede?<br />
Wanneer mens al die verval in die wit, bruin en swart gemeenskappe sien en gedurig<br />
gekonfronteer word met die grusaamste misdade, korrupsie en verval, kan mens nie<br />
anders as om te wonder wat die toekoms werklik vir ons inhou nie. Veral wanneer<br />
mens nou naby jou aftree-ouderdom kom en die chaos om jou groei lustig voort. Ons<br />
kan hartlik lag vir ʼn doringboompie wat ongestoord in die middel van ʼn eens heel<br />
teerpad groei of die onbegaanbare paaie tussen plattelandse dorpe. Dit verbeter egter<br />
nie die diens nie en maak nie die paaie veilig nie.<br />
Die Assistent wat saam met my werk konfronteer die Munisipale Kliniek suster wat eers<br />
9:00 by die Kliniek kom en om 10:00 ʼn tee breek neem, met die swak diens. Sy was<br />
alreeds 7:00 met haar baba daar vir die normale ondersoek. Sy word geroskam deur<br />
die suster en aangese om na Medi-Clinic te gaan, waar sy vir ʼn beter diens kan betaal.<br />
Daar is talle voorbeelde van uiters patetiese diens, arrogansie en Babelse verwarring.<br />
Ek verkies om rustig te raak en te weet God bly in beheer. Waar daar goeie diens is,<br />
deel ek mildelik komplimente uit. Ek probeer om die rede vir swak diens te verstaan en<br />
spreek dit so diplomaties moontlik aan. Dit gebeur soms dat ek my humeur verloor en<br />
baie direktief kommunikeer. Tog bly God in beheer, wat ook al gebeur.<br />
6.2 Watter positiewe verhale is daar om te vertel uit jou eie ervaring van die<br />
nuwe Suid-Afrika?
Bylaag 18: Korrespondensie van Karin<br />
p714<br />
328<br />
329<br />
330<br />
331<br />
332<br />
333<br />
334<br />
335<br />
336<br />
337<br />
338<br />
339<br />
340<br />
341<br />
342<br />
343<br />
344<br />
345<br />
346<br />
347<br />
348<br />
349<br />
350<br />
351<br />
352<br />
353<br />
354<br />
355<br />
356<br />
357<br />
358<br />
359<br />
360<br />
361<br />
362<br />
363<br />
Sien 4.4<br />
6.3 Dink jy wit en swart sal mekaar ooit vertrou?<br />
Ja, veral tussen mense wat mekaar lank ken en wat al ʼn pad saam gestap het,<br />
ontstaan daar definitief ʼn vertrouensverhouding. Daar is al blankes wat in die diens van<br />
swart Besigheidsmanne is en die onvoorwaardelike vertroue wat ek en my assistent<br />
teenoor mekaar het. Daar is talryke voorbeelde.<br />
6.4 Sou ons anders gekyk het na wit-swart as ons misdaad uit die prentjie<br />
haal?<br />
Ja, beslis.<br />
Misdaad, swak dienslewering, loongeskille, stakings, chaotiese beplanning en so meer,<br />
waar Apartheid dikwels as oorsaak geblameer word. Dit is vir my persoonlik ʼn swak<br />
verskoning vir ʼn mens wat elkeen met sy eie brein en eie talente geseën is deur God.<br />
Is daar gedurende die arm blanke vraagstuk in SA gemoor, gesteel, verkrag en<br />
geblameer?<br />
Daar is harde hande arbeid verrig, planne gemaak, met die minste klaar gekom en aan<br />
God vasgehou. Gedurende daardie tyd was Blankes arbeiders op plase en het kinders<br />
selfs op vyfjarige ouderdom opgetree as touleiertjies van die perde, sodat hul pa die<br />
handploeg kon hanteer. (Vandag sou dit as kindermishandeling beskou word). Tog was<br />
dit ʼn tyd van tradisie vaste, trotse, godvresende mense wat hoe morele norme en<br />
waardes probeer handhaaf het.<br />
Snaaks genoeg is daar ʼn dramatiese verskil tussen Sotho mense wat op ʼn plaas en in<br />
ʼn swart woonbuurt groot geword het. ʼn Sotho omie vertel my onlangs, hy is ʼn<br />
algemene bouer en weinig sonder werk vanweë die gehalte diens wat hy lewer. Hy het<br />
sy skoolloopbaan in ʼn plaas skool voltooi en alles op die plaas geleer wat hy vandag<br />
weet. Hy besit drie huise, ʼn motor, al sy kinders is geleerd, hy is gesond en leef vanuit<br />
God se genade. Pragtige getuienis. Die man is in sy vyftigs.<br />
{Einde van korrespondensie}.
Bylaag 19: Uitnodiging<br />
p715<br />
Ned. Geref. Gemeente Welkom-Suid<br />
Posbus 1561, Welkom, 9460<br />
Beste ____<br />
Jy word genooi om te kom deelneem aan die besprekingsgroep "Hoe leef ons in die<br />
nuwe SA?"<br />
In die jongste Kerkbode skryf die redakteur in die hoofartikel die volgende:<br />
Moderne Afrikaners het in sommige gevalle probleme met hulle verlede, is<br />
in baie gevalle ontevrede met hulle hede en is in die meeste gevalle<br />
onseker oor hulle toekoms. As daar 'n tyd was dat Afrikaners diep en<br />
ernstig oor hulleself moes nadink, is dit seker nóú... Gaum, F, Die<br />
Kerkbode 17 Julie 1998, pp.4.<br />
Ek reël 'n reeks byeenkomste om te praat oor hierdie baie aktuele saak. Die doel van<br />
die vergadering is om lidmate te begelei om 'n sukses van die "nuwe" Suid Afrika te<br />
maak. Dit proses sal ook opgeteken word en sal, met die goedkeuring van die lede van<br />
die groep, die basis vorm van my doktorale navorsing. Die eerste byeenkoms vind<br />
plaas op 30 Julie om 6.50 vir 7nm in die Koffiekamer. Hierdie geleentheid sal gebruik<br />
word vir die volgende:<br />
Uiteensetting van die doelwitte vir die byeenkomste.<br />
Beplanning vir die res van die byeenkomste.<br />
Vasstelling van reëls vir die gesprek.<br />
Geleentheid om mekaar te leer ken as mense wat elkeen 'n unieke belewenis het<br />
in die nuwe SA.<br />
Tydens die daaropvolgende sewe byeenkomste sal ons aandag gee aan die<br />
volgende sake (nie noodwendig in hierdie volgorde nie):<br />
Hoe het apartheid in jou lewe gekom en watter rol het dit gespeel?<br />
Hoe het ons in die verlede gedink oor apartheid?<br />
Hoe dink ons nou daaroor?<br />
Hoe het ons gedink het swart (d.i. nie-blanke) mense gedink oor apartheid?<br />
Waarvan het ons geweet of nie geweet nie (of wou ons nie weet nie) in die ou<br />
Suid-Afrika?
Bylaag 19: Uitnodiging<br />
p716<br />
Was daar stemme binne-in jou wat jou gepla het oor apartheid?<br />
Wat het jy gedoen met hierdie stemme? Hoekom?<br />
Hoe het die onthullings voor die Waarheids-en-Versoeningskommissie jou<br />
siening van apartheid geraak?<br />
Het ons enige skuld aan apartheid en indien wel, hoe moet ons daarop reageer?<br />
Is daar 'n parallel met die situasie van die Christene in Duitsland voor en tydens<br />
die Tweede Wêreldoorlog?<br />
Watter beelde word deur apartheid by ons opgeroep? Met watter metafore sou<br />
ons apartheid wou beskryf?<br />
Wat was die rol van die kerk en godsdiens in die ou suid-Afrika? Watter rol speel<br />
dit, of behoort dit te speel in die nuwe Suid Afrika?<br />
Hoe het ons die rol van die politici in die apartheidsjare gesien?<br />
Watter rol het ons bevooroordeeldheid gespeel in ons siening van apartheid?<br />
Wat is die plek van regstellende aksies en hoe moet ons daarop reageer?<br />
Enige ander saak wat relevant mag wees.<br />
Die voorgestelde datums van byeenkomste is 30 Julie, 13 en 27 Augustus, 10 en 24<br />
September, 8 en 22 Oktober en 5 November. Elke byeenkoms sal ongeveer een uur<br />
duur van 7nm tot 8nm.<br />
Ons werkswyse by hierdie byeenkomste sal wees om die tema vir die aand aan die<br />
orde te stel en dan die gesprek daarvolgens vry te laat loop. Lede van die groep sal<br />
vooraf ingelig word oor die tema vir die volgende geleentheid sodat hulle daaroor kan<br />
gaan nadink. Hulle is ook welkom om hulle gedagtes oor die onderwerp neer te skryf.<br />
Die volledige gesprek sal op band opgeneem word en later getranskribeer word. Die<br />
lede se toestemming sal gevra word om dit te kan gebruik.<br />
Ek is seker dat as jy dit kan bywoon, jy 'n besondere bydrae sal kan lewer. Ek sal jou<br />
graag Donderdag-aand daar wil sien.<br />
Groete<br />
Leon M Foot
Bylaag 20: Toestemmingsbrief<br />
p717<br />
Studiegroep: Hoe leef ons in die nuwe Suid Afrika?<br />
Toestemming van mede-navorsers<br />
Ek het die inligtingstuk deurgelees en met die studieleier deurgepraat. Ek het op<br />
hierdie stadium nie verdere vrae oor die projek nie.<br />
1. Ek verstaan en stem in dat ek vrywilliglik deel neem aan hierdie studieprojek en<br />
dat ek te enige tyd kan onttrek sonder benadeling.<br />
2. Ek verstaan en stem in dat die gesprekke op band opgeneem en getranskribeer<br />
sal word.<br />
3. Ek verstaan en stem in dat hierdie transkripsies die basis sal vorm van Leon M<br />
Foot se navorsing vir sy doktorale proefskrif.<br />
4. Ek verstaan en stem in dat die transkripsies so aangepas sal word dat geeneen<br />
van die deelnemers geïdentifiseer sal kan word nie.<br />
5. Ek gee my toestemming dat hierdie inligting gebruik mag word in enige<br />
toekomstige proefskrif of publikasie onderhewig aan punt 4 hierbo.<br />
Geteken te Welkom op hierdie _____ dag van _______________ 1998.<br />
Handtekening: _________________________<br />
Naam voluit: __________________________
Bylaag 21: Verkorte biografieë van mede-navorsers<br />
p718<br />
Verkorte biografieë van mede-navorsers<br />
Albert is ʼn 37-jarige getroude man. Leraar van ʼn NG gemeente.<br />
Ben is ʼn 85-jarige wewenaar. Hy het vroeër die busdiens in Welkom bestuur.<br />
Charlie het verkies om nie deel te neem aan die proses nie.<br />
Danie is in 47-jarige senior tegnikus. Hy is getroud met Linda.<br />
Elsa is ʼn 48-jarige huisvrou. Sy is getroud met Frans.<br />
Frans is ʼn 51-jarige tegniese beampte. Hy dien op die stadsraad van Welkom en is<br />
getroud met Elsa.<br />
George is ʼn voorligting-sielkundige. Hy is ʼn wewenaar en is 51 jaar oud.<br />
Hanlie is ʼn 54-jarige geskeide onderwyseres.<br />
Isak is ʼn 48-jarige getroude man. Hy is die adjunk-hoof by ʼn tegniese kollege.<br />
Johan is ʼn maatskaplike werker in die mynbedryf. Hy is 45 jaar oud en getroud met<br />
Karin.<br />
Karin is ook ʼn maatskaplike werker. Sy is 42 jaar oud en getroud met Johan.<br />
Linda is ook ʼn maatskaplike werker. Sy is 45 jaar oud en getroud met Danie.<br />
Mike is ʼn elektriese ingenieur in die mynbedryf. Hy is 48 jaar oud en getroud met<br />
Naomi.<br />
Naomi is ʼn 37-jarige verpleegkundige. Sy is getroud met Mike.<br />
Peter is ʼn swart leraar van die NGKA.<br />
Quincy is ʼn swart man. Hy is ʼn onafhanklike makelaar.<br />
Rose is ʼn onderwyseres in Afrikaans aan die plaaslike kleurlingskool.<br />
Steve is ʼn leraar van ʼn onafhanklike kerk. Hy is ʼn swart man.
Departement Praktiese Teologie<br />
Department of Practical Theology<br />
Lefapha la Thutatshebetso<br />
INGELIGTE TOESTEMMING: ’n Riglyndokument<br />
(14 Junie 2011)<br />
’n Brief/vorm waarin ingeligte toestemming gegee word, is ’n regsdokument wat<br />
die Departement Praktiese Teologie en sy navorsers beskerm teen moontlike<br />
regsaksie na aanleiding van die verspreiding van navorsingsresultate.<br />
Daar word van navorsers verwag om ʼn gedragskode te onderskryf wat die regte<br />
van medenavorsers respekteer, kommunikasie in die navorsingsveld fasiliteer en<br />
geleenthede bied vir verdere navorsing.<br />
Wanneer navorsingsprojekte onderneem word wat mense en die samelewing<br />
betrek, moet die navorser alle etiese kwessies noukeurig ondersoek. Die<br />
beginsels van etiese korrektheid waarop die meeste van hierdie riglyne gegrond<br />
is, vervat eenvoudige oorwegings van byvoorbeeld regverdigheid, eerlikheid en ʼn<br />
openheid ten opsigte van voorneme. Geen persoon behoort gevra te word om aan<br />
enige navorsing deel te neem wat ʼn gevoel van selfverguising, verleentheid of ʼn<br />
skending van etiese of morele standaarde of beginsels tot gevolg het nie. Elke<br />
navorser moet aan die ondernemings voldoen wat aan medewerkers in die<br />
navorsing gemaak is met betrekking tot die navorsingstrewe. Geen navorsing<br />
moet ooit onderneem word in omstandighede waar die openbaarmaking van die<br />
oogmerke en doelstellings van die navorsing nie gedoen kan word nie – verkieslik<br />
skriftelik. Ook moet geen proefpersoon gelok word om aan enige<br />
navorsingsonderneming deel te neem sonder om volledig ingelig te wees oor wat<br />
deelname aan die projek sal behels en watter eise aan daardie proefpersoon<br />
gestel mag word nie.<br />
339 Interne Posbus UV 93, Bloemfontein 9300 +27 (051)4013508<br />
Prof Kobus Schoeman (Departementshoof) +27 (051) 4012668 schoemanw@ufs.ac.za<br />
Prof Jan-Albert van den Berg<br />
+27 (051) 4019066 vdbergja@ufs.ac.za<br />
Ds Martin Laubscher<br />
+27 (051) 4012672 laubscherm@ufs.ac.za<br />
Ds Joseph Pali<br />
+27 (051) 4017037 palikj@ufs.ac.za<br />
Me Annelize Dreyer (Sekretaresse)<br />
+27 (051) 4013430 dreyera@ufs.ac.za
Departement Praktiese Teologie<br />
Department of Practical Theology<br />
Lefapha la Thutatshebetso<br />
Voorgestelde inhoud: Brief/vorm waarin ingeligte toestemming gegee word<br />
ʼn Dokument waarin ingeligte toestemming gegee word, moet die volgende inligting<br />
bevat:<br />
1. ʼn Opskrif, wat die naam en adres van die departement en instelling, die<br />
navorser(s) se naam(e) en kontakbesonderhede moet insluit. (Dit moet op ʼn<br />
briefhoof wees.)<br />
2. Titel van die studie.<br />
3. Doel van die studie.<br />
4. Prosedures: verduideliking van die prosedures wat gevolg moet word en<br />
die oogmerke daarvan; die aard van aktiwiteite soos kliniese toetse en die<br />
invul van vraelyste; die tyd wat benodig word, die skedule van deelname;<br />
die duur van die studie, ens.<br />
5. Risiko’s en ongemak, bv. mediese risiko’s; uitputting.<br />
6. Voordele: enige persoonlike of samelewingsgewin. Dit sluit ook finansiële<br />
gewin of die gebrek daaraan in.<br />
7. Regte van deelnemers: deelname is vrywillig; hulle mag te enige tyd van<br />
deelname aan die studie onttrek sonder negatiewe gevolge.<br />
8. Vertroulikheid: die versekering dat alle inligting as vertroulik hanteer word;<br />
dat anonimiteit verseker word; dat die data vernietig sal word indien die<br />
proefpersoon sou onttrek. Alle persone wat toegang tot die navorsingsdata<br />
het, moet ook geïdentifiseer word.<br />
9. Die proefpersoon (of in die geval van ʼn minderjarige, die ouer/voog) se reg<br />
van toegang tot die navorser moet gevestig word, en die werkswyse moet<br />
duidelik uiteengesit word, ten einde duidelikheid oor enige kwessie te gee,<br />
sou enige onsekerheid ontstaan.<br />
339 Interne Posbus UV 93, Bloemfontein 9300 +27 (051)4013508<br />
Prof Kobus Schoeman (Departementshoof) +27 (051) 4012668 schoemanw@ufs.ac.za<br />
Prof Jan-Albert van den Berg<br />
+27 (051) 4019066 vdbergja@ufs.ac.za<br />
Ds Martin Laubscher<br />
+27 (051) 4012672 laubscherm@ufs.ac.za<br />
Ds Joseph Pali<br />
+27 (051) 4017037 palikj@ufs.ac.za<br />
Me Annelize Dreyer (Sekretaresse)<br />
+27 (051) 4013430 dreyera@ufs.ac.za
Departement Praktiese Teologie<br />
Department of Practical Theology<br />
Lefapha la Thutatshebetso<br />
Algemene riglyne<br />
Die brief/vorm waarin ingeligte toestemming gegee word:<br />
moet op ʼn briefhoof wees<br />
moet in ʼn styl of register geskryf wees wat duidelik, eenvoudig en<br />
ondubbelsinnig vir oningeligte persone is;<br />
moet geen verontskuldigende taal gebruik waardeur die proefpersoon<br />
gedwing word om van sy/haar wetlike regte afstand te doen of waar dit<br />
voorkom asof hy/sy van sy/haar regte afstand doen nie of om die instelling<br />
of navorser van aanspreeklikheid vir nalatigheid vry te stel nie;<br />
vereis die handtekening van die proefpersoon (of die ouer/voog in die geval<br />
van ʼn minderjarige) en die van die navorser, asook die plek en die datum<br />
van ondertekening en dit moet deur die navorser geliasseer word;<br />
moet aan elke proefpersoon gegee word.<br />
339 Interne Posbus UV 93, Bloemfontein 9300 +27 (051)4013508<br />
Prof Kobus Schoeman (Departementshoof) +27 (051) 4012668 schoemanw@ufs.ac.za<br />
Prof Jan-Albert van den Berg<br />
+27 (051) 4019066 vdbergja@ufs.ac.za<br />
Ds Martin Laubscher<br />
+27 (051) 4012672 laubscherm@ufs.ac.za<br />
Ds Joseph Pali<br />
+27 (051) 4017037 palikj@ufs.ac.za<br />
Me Annelize Dreyer (Sekretaresse)<br />
+27 (051) 4013430 dreyera@ufs.ac.za
Opsomming<br />
p722<br />
Lewe na apartheid: Lidmate se narratiewe vanuit ’n longitudinale pastorale<br />
betrokkenheid<br />
Opsomming<br />
Hoe leef wit Afrikaanse Christene in die post-apartheid Suid-Afrika? Dit is die<br />
vraag wat in hierdie longitudinale navorsing ondersoek word. Die mede-navorsers<br />
is ʼn groep wit lidmate van die NG Kerk Welkom-Suid wat oor ʼn tydperk van<br />
veertien jaar (1998-2012) twee keer die geleentheid kry om hulle self-narratiewe te<br />
vertel. Die studie gebruik die onthullings voor die WVK as agtergrond waarteen die<br />
mede-navorsers hulle eie verhale kan vertel. Die temas wat prominent na vore<br />
kom is wit mense se siening van apartheid, skuld en skuldbelydenis, versoening<br />
en die rol van die Kerk. As gevolg van die narratiewe aard van die verslag word dit<br />
volgens die ABDCE-model aangebied.<br />
Hoofstuk een is die verhaal van aksie. Dit vertel van die 1994 politieke oorgang en<br />
die daaropvolgende WVK. Die verslag word hier geplaas binne die praktiese<br />
teologie en wel binne ʼn postmoderne paradigma. Die sosiale konstruksie diskoers<br />
word bespreek asook die metodologie wat gevolg word. Die metode wat gevolg is<br />
in die aanvanklike- en opvolgnavorsing, word verduidelik asook die oorsprong van<br />
die transkripsies wat as bylae aangeheg word.<br />
Die tweede hoofstuk is ʼn verhaal ter agtergrond en fokus op die agtergrond en<br />
oorsprong van apartheid soos gesien deur die mede-navorsers. Hierna word<br />
gekyk na die veertien jaar voor die opvolgnavorsing. Aan die hand van die woorde<br />
onseker, ontnugter, opgewonde en oneerlik word die mede-navorsers se sienings<br />
weergegee. Die posisie van die Kerk word ook in twee afdelings weergegee: eers<br />
die tydperk voor 1998 en dan wat sedertdien gebeur het. Laastens word twee<br />
modelle beskryf as lense waardeur die transformasieproses beskou kan word.<br />
In hoofstuk drie (ʼn verhaal van ontwikkeling) kom die mede-navorsers baie meer<br />
direk aan die woord. Aan die hand van korter en langer uittreksels uit die<br />
transkripsies word elkeen se posisie beskryf. Die vraag word pertinent gevra na<br />
die kernprobleem van apartheid soos gesien deur wit oë. Die deelnemers reageer
Opsomming<br />
p723<br />
dan ook op die onthullings voor die WVK. Vyf tipiese reaksies word beskryf.<br />
Laastens word daar weer na die rol van die Kerk gekyk tot op daardie tydstip.<br />
Hoofstuk vier vertel ʼn verhaal van ʼn klimaks. Hier word geluister na die medenavorsers<br />
in 2012. Dieselfde temas as in die vorige hoofstuk word hier aangeraak.<br />
Die deelnemers deel hulle menings oor die twee wêrelde waarin ons steeds leef in<br />
Suid-Afrika en die rassisme wat steeds deel van die daaglikse lewe is. Die<br />
kwessie van skuld oor apartheid, versoening en regstellende aksie word bespreek.<br />
Dieselfde sake word ook vanuit die oogpunt van die Kerk bekyk.<br />
Die laaste hoofstuk vertel ʼn verhaal van ʼn einde. Eers word die impak van die<br />
WVK ondersoek. Die hart en die nalatenskap van apartheid word bespreek.<br />
Hierna word gefokus op die pad van skuld en versoening en die rol wat die Kerk<br />
daarin behoort te speel. Die bevrydende van vergifnis word uitgelig teenoor ʼn<br />
verlammende skuldgevoel. Laastens word gekyk na die pad vorentoe vir wit<br />
Afrikaanse Christene in Suid-Afrika. Die uitdagings en die hoop word voorgehou.<br />
In hierdie navorsing is gekyk hoe wit Afrikaanse Christene leef in post-apartheid<br />
Suid-Afrika. Die WVK is gebruik as alternatiewe verhaal van dit wat dikwels vanuit<br />
wit geledere voorgehou word. Die mede-navorsers toon min insig in wat apartheid<br />
aan swart mense gedoen het, en daarom is kwessies soos skuldbelydenis en<br />
regstellende aksie so kontroversieel.
Abstract<br />
p724<br />
Living beyond apartheid: narratives of church members from a longitudinal<br />
pastoral involvement<br />
Abstract<br />
How do white Afrikaans Christians live in post-apartheid South Africa? This is the<br />
question that is investigated in this longitudinal research. The co-researchers are<br />
white members of the Dutch Reformed Church (Welkom South congregation).<br />
Over a period of fourteen years (1998-2012) they were twice given the opportunity<br />
to tell their self-narratives. The study uses the Trust and Reconciliation<br />
Commission’s (TRC) revelations as a backdrop for their stories. The themes<br />
include white people’s idea of apartheid, guilt and confession of guilt, reconciliation<br />
and the role of the church in all of these. The report is presented according to the<br />
ABDCE narrative research model.<br />
Chapter one is a story of action. This tells of the 1994 political transition and the<br />
following TRC. The report is placed within practical theology and specifically in a<br />
postmodern paradigm. Social construction discourse is discussed as well as the<br />
methodology used. The method used in the initial and follow-up research is<br />
explained as well as the origin of the transcriptions that is included as<br />
attachments.<br />
The second chapter is a story of the background and focuses on the background<br />
and origins of apartheid as seen through the eyes of the co-researchers. Then the<br />
fourteen years before the follow-up research is examined. The opinions of the coresearchers<br />
are given under the headings of uncertain, disillusioned, excited and<br />
dishonest. The role of the church are portrayed in two sections: first the period<br />
before 1998 and the time since 1998. Lastly two models are suggested as lenses<br />
through which transformation can be viewed.<br />
In chapter three (a story of development) the co-researchers are given a bigger<br />
voice. With the use of longer and shorted extracts from the transcription the<br />
position of each is described. The pertinent question is how they viewed apartheid<br />
through their white eyes. The co-researchers then react to the TRC disclosures.
Abstract<br />
p725<br />
Five typical reactions are described. In the final part of the chapter the role of the<br />
church up to that stage is discussed.<br />
Chapter four is a story of a climax. Here we hear the co-researchers in 2012. The<br />
same themes as in the previous chapter are discussed. The participants give their<br />
opinion regarding the two worlds we still live in as well as the racism that is still<br />
part of their daily lives. Guilt, reconciliation and affirmative action is discussed. The<br />
same themes are the discussed from a church point of view.<br />
The last chapter is a story of an ending. First the impact of the TRC is discussed.<br />
The focus then falls on the heart and legacy of apartheid. Then the path of guilt<br />
and reconciliation and the role the church need to play, is examined. The liberating<br />
forgiveness is highlighted in contrast to the paralysing guilt that many seems to<br />
have. The chapter ends with a look at the road ahead for white Afrikaans<br />
Christians. The hope and the challenges are presented.<br />
This research looked at how white Afrikaans Christians live in post-apartheid<br />
South Africa. The TRC is used as an alternative story to the one usually told by<br />
white people. The co-researched unfortunately show little insight into the effects<br />
apartheid had on black people and therefore issues of guilt, confession and<br />
affirmative action remains controversial.
Kernwoorde / Key words<br />
p726<br />
Kernwoorde<br />
Apartheid<br />
Longitudinaal<br />
Narratief<br />
Nederduitse Gereformeerde Kerk<br />
NG Kerk<br />
Rassisme<br />
Skuld<br />
Versoening<br />
Welkom, Vrystaat<br />
Wit<br />
WVK<br />
Key words<br />
Apartheid<br />
DRC<br />
Dutch Reformed Church<br />
Guilt<br />
Longitudinal<br />
Narrative<br />
Racism<br />
Reconciliation<br />
TRC<br />
Welkom, Free State<br />
White
Change language