Sie sind auf Seite 1von 239

Zeitschrift

fr

sterreichische Volkskunde.

Organ des Vereines fr sterreichische Volkskunde in Wien.


R ed ig iert von

Dr. M ic h a e l H aberlandt.

X II. J a h r g a n g 1 9 0 6 .
Mit 98 Text abbil dungen und 2 Figurentafeln.

WIEN.
V e r l a g d e s V e r e i n e s fr s t e r r e i c h i s c h e V o l k s k u n d e .
K o m m issio n sv erla g :

G e r o l d

& K o .,

W i e n , - I . S t e p h a n s p l a t z N r. 8.

B u c h d r u c k e r e i H e lio s , W ie n .

Inhaltsuerzeichnis cies XII. Jahrganges.


Scite
I n h a l t s v e r z e i c h n i s .......................................................................................................................

III

V e r z e i c h n i s d e r A b b i l d u n g e n .........................................................................................................................................V

I.

A b h a n d lu n g en

Adalbert Sikora:
J osef

Blau:

und

grere

M itte ilu n g e n .

Z u r G e s c h i c h t e d e r Z i l l e r t a l e r T r a c h t . (Mit 5 T e x t a b b i l d u n g e n . )

D i e t s c h e c h i s c h e V o l k s t r a c h t d e r T a u s e r G e g e n d . (M it 2 T a f e l n u n d

1 7 T e x t a b b i l d u n g e n . ) .............................................................................................................................................14
Job. B a c h m a n n :

D as E rzgebirge n a c h sein en S ied lu n g e n und der B esch ftig u n g

s e i n e r B e w o h n e r ........................................................................................................................................................4 5
Elias

W e s lo w s k i:

D i e M b e l d e s r u m n i s c h e n B a u e r n h a u s e s in d e r B u k o w i n a .

(M it 1 5 T e x t a b b i l d u n g e n . ) ................................................................................................................................... 5 5
Fr. S t o l z :

D a s T o t e n b r e t t e i n b e r r e s t d e s b a j u w a r i s c h e n H e i d e n t u m s ........................ 1 1 3

K. B u c h b e r g e r :

A u s S t e i e r m a r k i m J a h r e 1 8 1 1 ............................................................................... 1 2 0

Prof. Dr. O s w a l d

v. Z i n g e r l e :

U n h o l d e n b f e ...........................................................................

126

F r a n z W i l h e l m : R u h s t e i n e D o r f s t e i n e G e r i c h t s s t e i n e . (Mit 1 T e x t a b b i l d u n g . ) 1 2 8
W ilh e lm

T s c h in k e l:

S p richw rter

und

sp rich w rtlich e

R edensarten

im

G o t t s c h e e r V o l k s m u n d e ..................................................................................................................................... 1 38
A d a lb e r t
R o b e r t

Sikora:

Eder:

D e r K a m p f u m d i e P a s s i o n s s p i e l e i n T i r o l im 1 8 . Ja h r h u n d e r t-. . 1 8 5

V o l k s t m l i c h e b e r l i e f e r u n g e n a u s N o r d b h m e n .........................................2 0 8

II.
A d a lb er t

Sikora:

Dr. E d w i n

Z e llw e k e r :

D r. A l b e r t

H e llw ig :

Dr . O s w a l d

E d w in

Dr. O t t o
Elias

Sikora:
Janker:

70

L e i p n i k e r D r e i k n i g s l i e d ............................................................................7 3

U m fr a g e b er krim in ellen A b erglau b e n

........................................... 7 5

Z u r S t e u e r d e s L u x u s .................................................................................... 1 4 9

v. Z i n g e r l e :

Z ellw ek er:

A d a lb ert

M itte ilu n g e n .

Z w e i a l t e T i r o l e r B a u e r n h u s e r . (Mit 4 B a u p l n e n i m T e x t . )

K a r l A. R o m s t o r f e r :
Prof.

K le in e

S c h m a l z a l s B r e n n s t o f f f r L a m p e n .........................1 5 0

Z u m M a i s i n g e n ..........................................................................................................1 5 1
V i n s c h g a u e r a l s r e i s e n d e K o m d i a n t e n ....................................................1 5 5

Z u r K r a in e r V o l k s k u n d e . (M it 1 3 T e x t a b b i l d u n g e n . ) .........................1 5 9

W e slo w s k i:

S o n n e n - un d M ondeslinstern is. V o lk s g la u b en der R u m n en

i n d e n K a r p a t h e n d e r B u k o w i n a ............................................................................................................... 1 6 3
E lias

W e s lo w s k i:

W e ltu n te rg a n g . V o lk sg la u b en der R u m n e n in d e n K arpathen

d e r B u k o w i n a ........................................................................................................................................................... 1 6 3
Gustav
Prof.

J u n g b a u e r :

J o h a n n e s

III.

D a s V o l k s l i e d v o m E i s e n b a h n u n g l c k ................................................... 2 1 5

K o s t i a 1:

Z u r K r a in e r V o l k s k u n d e ...............................................................2 1 7

E th n o g r a p h isc h e

C h r o n ik

aus

ste rr e ic h .

E i n N a c h w o r t z u r V o l k s k u n s t - A u s s t e l l u n g W i e n . 1 9 0 5 / 0 6 (P r o f . Dr. M. H o e r n e s ) S. 78 .
V o l k s f e s t in M h r i s c h - T r b a u S. 8 4 . D a s L a n d e s m u s e u m i n B r n n S. 8 4 . D a s
s t d t i s c h e G e s c h i c h t s m u s e u m in O l m t z S. 8 5 .

D a s S t a d t m u s e u m in N e u t i t s c h e i n

8.

V e r e i n D e u t s c h e H e i m a t S. 8 8 .

8 5 . D a s O r t s m u s e u m in K u n e w a l d S. 8 6 .

IV

I n h a ltsv e rze ich n is.

s t e r r e i c h i s c h e A u s s t e l l u n g i n L o n d o n 1 9 0 6 S. 8 8 . D a s B a u e r n h a u s in s t e r r e i c h U n g a r n u n d s e i n e n G r e n z g e b i e t e n ( A n t o n D a c h l e r ) S. 1 6 4 .
F r e i w a l d a u S. 167. E g e r l n d e r V o l k s k u n d e S. 1 6 7 .

S t d t i s c h e s M u s e u m in

K u ltu rh istorisch e A u sstellu n g

a u s d e m B h m e r w a l d e in E i s e n s t e i n S. 1 6 8 . V o l k s k u n d l i c h e S a m m l u n g e n in N i e d e r
s t e r r e i c h S. 1 6 8 , H a u p t v e r s a m m l u n g d e s G e s a m t v e r e i n e s d e r d e u t s c h e n G e s c h i c h t s u n d A l t e r t u m s v e r e i n e i n W i e n S. 1 6 9 . D e u t s c h e k u l t u r h i s t o r i s c h e A u s s t e l l u n g l i n
den B h m e r w a ld in E ise n ste in

S. 2 2 1 ,

D ie W ien er T a g u n g d es G esam tv erein es

d e r d e u t s c h e n G e s c h i c h t s - u n d A l t e r t u m s v e r e i n e i n W i e n S. 2 2 2 .

IV. L iteratur der sterreich isch en V olkskunde.


1. B e s p r e c h u n g e n .
1. A l o i s

John:

S it t e ,

Brauch

und

V olk sglau b e

Seite
im

deutschen

W estbhm en.

( J o s e f B l a u . ) ......................................................................
2. D i e

k. k. M a j o l i k a - G e s c h i r r f a b r i b

3. B u n t e

H a f n e r k e r a m ik

Lndern

sterreich

ob

der

der

Enns

88
in H o l i t s c h .

R e n a i s s a n c e
und

in

Salzburg.

(D r . M. H a b e r i a n d t . )
den

91

sterreich isch en

(Mil 2 3 T e x t a b b i l d u n g e n . )

(Dr. M. H a b e r i a n d t . ) ......................................................................................
4. G e s c h i c h t e

der

Stadt

5. D e r V o l k s m u n d ,

Mdling.

B a n d I : sterr e ic h is ch e V olkslieder, ( a b )

6. S p r a c h e n v e r g l e i c h u n g
7. V o n

d e r W i e g e b is

8. E. F r i t z e :

zum

und

U r g esc h ic h te .

Grabe.

.1 7 6

( D r . M. H a b e r i a n d t . ) .............................................. 1 7 7

Volkskunst.

Peler:

Das

( A n t o n D a c h l e r . ) .............................................................1 8 0

altsc h sisc h e B a u e r n h a u s

Gudmundsson:

in

sein er g eograp h isch en

...........................................................

V erb reitu ng. ( A n t o n D a c h le r.)


11. V a l t y r

.............................. 1 7 5

(D r . M. H a b e r i a n d t . ) .

D o r f b i l d e r . ( A n t o n D a c h l e r . ) ........................................................................................1 7 8

9. V o n n o r d i s c h e r
10. D r . W i l l i

169

( D r . M. H a b e r i a n d t . ) ......................................... 1 7 2

182

D ie P r iv a tw o h n u n g auf Isla n d in der S a g a zeit so w ie

t e i l w e i s e im b r i g e n N o r d e n ...................................................................................................... ......
1 2 . R. M e r i n g e r :

183

D a s d e u t sc h e H a u s u n d s e in H ausrat. (A nton D achler.) . . . .

222

13. H. W o l f s g r u b e r : V o l k s t m l i c h e K u n s t a u s O b e r s t e r r e i c h . ( A n t o n D a c h l e r . )

223

14. B i b l i o g r a p h i e

der V olk sk u n d e.

15. D r . M a x H f l e r :
1 6. D u s a n

(D r . M. H a b e r i a n d t . ) ......................................... 2 2 3

D as H erz als G eb ild b rot.

J u rk o vic:

(Dr. M. H a b e r i a n d t . ) .............................. 2 2 4

S lo w a k isch e V olk sarb eiten .

(P race lid u n a s e ch o .)

(Dr. M.

H a b e r i a n d t . ) ........................................................................................................................................................ 2 2 5
1 7 . D r . J. Z e r n m r i c h : S p r a c h g r e n z e u n d D e u t s c h t u m in B h m e n . (Dr. M. H a b e r i a n d t . ) 2 2 5
18. F r a n z

A ndre:

D e n k m l e r u n d S a g e n i m B e z i r k D o b r z a n . ( a b ) . . .. 2 2 5

V. M itteilungen aus dem V erein und dem M useum fr ste r


reich isch e V olkskunde.
J a h r e s b e r ic h t

f r 1 9 0 5 , e r s t a t t e t v o m P r s i d e n t e n G r a f e n J o h a n n H a r r a c h

V ei-w altungsb erich t

fr 1 9 0 5 d e s M u seu m s,

D r . SI. H a b e r 1 a n d t
K a s s a b e r ic h t

94

ersta ttet v o m M useu m sd irek tor

...........................................................................

f r 1 9 0 5 , e r s t a t t e t v o m K a s s i e r J u l i u s

96

T h i r r i n g .........................9 9

V e r e i n s l e i t u n g .................................................................................................................................................................

. 100

V e r z e i c h n i s d e r S t if t e r u n d M i t g l i e d e r ........................................................................................................1 01
T a u s c h v e r k e h r u n d W i d m u n g s e x e m p l a r e .......................................................... ...........................................1 0 8
M i t t e i l u n g e n a u s d e m V e r e i n ........................................................................................................

110, 184, 220

M itteilu ngen a us d e m M useu m

111, 184, 226

......................................................................................

V erzeichnis der A bbildungen


S e ite

...........................................................................

2.

T u x e r B a u e r ( n a c h K a p e l l e r ) ...............................

3.

B u e r i n a u s d e m Z i l l e r t a l ..................................................................................................................

Fig.

4.

T u x e r B u e r i n ...........................................

Fig.

5,

E i n e K ir c h w e ih im Z illertal

Fig.

1,

B a u e r a u s dem. Z illertal (n a ch K ap e lle r )

Fig.
Fig.

.....................................................................

Fig.

6.

B a u e r n h a u s m i t S y p k a o d e r S r u b ......................................................

Fig.

7.

A l t e V o t i v t a f e l a u s d e r W a l l f a h r t s k i r c h e b e i P u t z e r i e d ................................................2 0

F i g . 8 10. G h o d i s c h e s K i n d e r h u b c h e n s a m t S c h n i t t e n .

. . .

18

................................ 2 3

Fig. 11.

M n n l i c h e F i g u r i n e a u s d e m M u s e u m f r s t e r r e i c h i s c h e V o l k s k u n d e

Fig. 12.

T abakbeutel

F i g . 13.

S t i c k e r e i e i n e r B r u s t k l a p p e v o n d e r K a z a j k a d e r G h o d e n ..........................

Fig. 1 4 .

S t i c k e r e i d e s u n t e r e n T e i l e s d e r R c k s e i t e d e r K a z a j k a ................................................3 1

d e r G h o d e n ............................................................................

. . .

25

........................... 2 9
31

Fig. 15.

S t i c k e r e i e i n e s r m e l s .............................................................................................

F i g . 16.

R ck e n v e rzier u n g e in e s P elz w e r k es der G hod en m it L ed erapp likation . . .

32

F i g . 17.

A l t e s G h o d e n s i e g e l _ .................................................................................................

33

F i g . 1 8 1 9 . A l t e G h o d e n s t c k e ................................

31

33

Fig. 20.

W e i b l i c h e F i g u r i n e m i t C h o d e n t r a c h t i m M u s e u m f r s t e r r . V o l k s k u n d e

35

Fig. 21.

W e i b e r h a u b e K o l d e r G h o d e n ..........................

Fig. 22.

B u c h b e u t e l vo n e in e r H e ilig e n s ta tu e aus der K irche z u S c h w ic h a u

40

F i g . 2 3.

R u m n i s c h e T r u h e a u s S i e b e n b r g e n ............................................................................................49

. . . .

Fig. 24.

R u m n isch e Sitztru he aus V alea S a c

Fig. 25.

H o c h z e i t s t r u h e a u s P o j o r i t a ................................................................................................ . . .

Fig. 26.

S itztru he aus Pojorita

Fig. 27.

R u m n isch e H ochzeitstruhe

41

..................................

51

...........................................................

53
65

................................................

56

Fig. 28.

R u m n i s c h e r T r u h e n t i s c h ............................................................................................................................5 7

F ig. 29.

K l e i d e r t i s c h a u s B o j a n .....................................

Fig. 30.

T r u h e n t i s c h a u s V a r n a ......................................................................

Fig. 31.

V o r d e r a n s i c h t e i n e s T r u h e n t i s c h e s in S a d o v a ............................................................................6 0

Fig. 3 2 ,

S e i t e n a n s i c h t v o n F i g . 3 1 ............................................................................................................................ 61

58
......................................................5 9

Fig. 33.

K o p f t e i l e i n e s r u m n i s c h e n B e t t e s .......................................................................................................6 3

F ig. 34,

S e i t e n a n s i c h t e i n e r r u m n i s c h e n W i e g e .......................................................................................65

Fig. 3 5 .

S e i t e n t e i l e i n e r r u m n i s c h e n W i e g e ..................................................................................................6 6

Fig. 36.

R u m n i s c h e s E c k k s t c h e n .......................................................................................................................6 7

Fig. 37.

V o r d e r a n s i c h t e i n e s E c k b r e t t e s a u s K i m p o l u n g ...................................................................... 6 8
.

1770

u n d A u fr i e i n e r

Sllb eh a u su n g

in W ilt e n

71
.

F i g . 3 8 3 9 . G r u n d r i u n d A u f r i d e s s o g e n a n n t e n R i e r h a u s e s in W i l t e n 1 7 7 0 .
Fig. 4 0 41. Grundri
F ig. 42.

W e i h w a s s e r f l a s c h e m i t Z i n n v e r s c h l u , O b e r s t e r r e i c h ......................................................7 5

Fig. 43.

P r u n k k r u g , S t e i e r m a r k .................................................................... .......................................................... 75

Fig. 44.

W i n z e r k r u g v o n B r u n n a. S t ......................................................................................................................7 6

Fig. 45.

S c h s s e l , b e m a l t e F a y e n c e , J a b l u n k a u ............................................................................................76

Fig. 46.

T r i n k g l a s , b e m a l t , N i e d e r s t e r r e i c h ................................................................................................. 7 7

Fig. 47.

B r a u t w e i n g e f , G la s , T i r o l .

Fig. 48.

M i l c h g e f a u s H o l z , Z a k o p a n e ............................................................................................................ 7 9

................................................................................................. 77

Fig. 49.

B r a u t s c h a f f , b e m a l t , A l t - G r d e n .....................................

Fig. 50.

D o s e a u s B e i n , g r a v i e r t . A l t - S t e r z i n g e r A r b e i t , T i r o l ...................................................... 81

80

72

Vi

Inhaltsverzeichnis.

Scite

Fig.

51. G lockenb and

l'iir S c h a f e , a u s H o l z g e s c h n i t z t , S d t i r o l ......................................................8 1

Fig.

52. W ebertruhe,

a u s H o l z g e s c h n i t z t , J a b l u n k a u .............................................................................8 2

Fi g.

53. L ffelrech en ,

a u s H o l z g e s c h n i t z t . Z a k o p a n e , G a l i z i e n ......................................................... 8 3

Fig.

54. B ein k a m m , A lt- S te r z in g e r A rbeit,

T i r o l ...................................................................................... 8 4

Fig. 55.

A u f s a t z e i n e r H a a r n a d e l , D a l m a t i e n ..................................................................................................8 5

Fig. 56.

H a a r n a d e l . A l t - S t e r z i n g e r A r b e it , T i r o l

Fig. 5 7 .

K u h g l o c k e n b a n d > L e d e r m i t W o l l e g e s t i c k t , P e r t i s a u , T i r o l .........................................8 6

.................................................8 5

Fig. 58.

G r te l, m i t Z i n n i e t e n r e i c h v e r z ie r t , T i r o l ..................................................................................8 6

Fig. 59,

G r te l, m i t P f a u k i e l e n g e s t i c k t , O b e r s t e r r e i c h

Fig. 60.

H e m d o b e r t e i l , r e i c h in S e i d e g e s t i c k t , I n s e l U lja n , D a l m a t i e n .

........................................................... . 8 6
.............................. 8 7

Fig. 61.

S c h s s e l n u n d T e l l e r a u s H o l i t s c h .......................................................................

Fig. 62.

T eller un d Krug au s H olitsch

Fig. 6 3 .

R u h s t e i n b e i H a g e n s d o r f , B h m e n ....................... ........ ........................................................... 1 3 0

92

..........................

93

F i g . 6 4 6 5 . B e m a l t e O s t e r e i e r a u s K r a i n ............................................................ ..................................... 1 5 9
F ig . 6 6 6 7 . B e m a l t e O s t e r e i e r a u s K r ain

.............................. 1 6 0

Fig. 68.

V e r z i e r t e s H e r z ( L e b k u c h e n ) , K r a i n .....................................

1 61

Fig. 6 9 .

B u t z e m a n n ( L e b k u c h e n ) , K r a i n .....................................................

161

Fig. 7 0.

V o g e l ( L e b k u c h e n ) , K r a i n ...............................

Fig. 71.

L f f e l m i t g e s c h n i t z t e m S t i e l ..............................................................

161
.

162

Fig. 7 2 75.

V e r z i e r t e S c h a f k s e n e b s t H o l z m o d e l n , K r a i n ..................................

162

Fig. 76 - 8 3 .

H a fn ersieg el, O b ersterreich

..........................................................

170

............................................................................

170

Fig. 8 4 .

T o n b e c h e r, O bersterreich

Fig. 85.

T o n b ech er. S d lic h e s O bersterreich

Fig. 86.

M a r i e n f ig u r a u s T o n , O h e r s t e r r e i c h

F ig. 8 7 88.

............................................................................. 1 7 0
.......................................

171

S i e g e l d e s H a n d w e r k e s d e r H a f n e r i n W e l s u n d E n n s .............................................. 171

Fig. 89.

F e l d f l a s c h e , O b e r s t e r r e i c h .................................................................................................................1 7 2

Fig. 90.

F e l d f l a s c h e u m 1 5 6 0 , O b e r s t e r r e i c h .................. ........ ...........................................................1 7 3

Fig. 91.

T i n t e n z e u g , 1 6. J a h r h u n d e r t , O b e r s t e r r e i c - h ...........................................

Fig. 9 2 93.

174

G r n g l a s i e r t e K a c h e l n . N a c h 1 5 0 0 ..... ..................................................................................... 1 7 4

Fig. 94.

G rne T iroler Kachel, bez. 1 5 9 6

Fig. 95.

U n g la sierte K achel m it F a lk n er in , S ta d t S alzb u rg

...............................................................

175
........................1 7 5

Fig. 96.

B u n t g la s ie r t e B ild ta fel, O b e r st er r e ich , bez.1 6 0 0 .

Fig. 9 7 .

K leines W e ib w a s se ib e c k e n , O bersterreich u m 1600

Fig. 98.

K a ch el m it der h e ilig e n Fam ilie, S alzbu rg

.............................
.

.............................................. 1 7 7

V erzeich n is der T afeln .


T a f e l I.

H au b e der C h od en .
G r te l u n d B r u s t k l a p p e n d e r W e i b e r j a c k e (K az ajk a) b e i d e n G l i o d c n .

T a f e l II. S t i c k e r e i e n d e r C h o d e n .

176
. 177

I. Abhandlungen und grssere Mitteilungen.


Z u r Geschichte der Z illertale r Tracht.
Von A d a l b e r t

Sikora,

Innsbruck.

(M it 5 T ex t a b b ild u n g e n .)

J. F r i e d r i c h L e n t n e r s Aufsat z U b e r V o l k s t r a c h t i m Gebirge
(XI. Jahr g., 1. u n d 2., 5. u n d 6. Heft) g i b t e i ne a l l g e m e i n e b e r s i c h t
b e r d en C h a r a k t e r d e r T r a c h t e n in den A l p e n l n d e r n u n d s u c h t a u c h
die E n t s t e h u n g u n d die G e s c hi ch t e d e r s e l b e n a n n h e r n d dar zu st el len .
Das Material, das d e m Ve r fa ss e r d a m a l s z u r V e r f g u n g g e s t a n d e n ,
e n t b e h r t e n och d er E i nz e ls t ud ie n, w e s h a l b die A r b e i t w o h l n u r als
G r u n d l a g e u n d A n r e g u n g zu e i n e r e r s c h p f e n d e n D a r s t e l l u n g d e r
G e sc h i ch t e d e r V o l k s t r a c h t e n g e l t e n k an n. Bei m e i n e n a r c hi v al i s c he n
S t u d i e n ist es m i r n u n g e l u n g e n , a us f h r l i c h e N a c h r i c h t e n u n d
S c h i l d e r u n g e n d er Zi l le rt al er T r a c h t in d e r Mitte des 18. J a h r h u n d e r t s
aufzufinden, u n d ich hoffe d a m i t e i n e n i n t e r e s s a n t e n B ei t ra g z u r
T r a c h t e n - u n d V o l k s k u n d e liefern zu k n n e n .
Im J a h r e 1750 w a r die scho n f r h e r e n t s t a n d e n e B e w e g u n g d e r
G eis tl ichk ei t u n d d e r s a l z b u r g i s c h e n u n d t i r ol is c he n B e h r d e n g e g e n
die alte Zil lert al er T ra c ht , die als u n z c h t i g b e f u n d e n w u r d e , anbey
in a n d e r e n L n d e r n nit allein f r e i n e F a s c h i n g s - T r a c h t z u e ine n
gel c ht er , u n d gsptt, s o n d e r n a uc h d e r g e s t a l t e n z u r r g e r n u s gedi en et , da m a n solich b ec la id te n P e r s o n e n s o g ar d e n E i n t r i t t in
f r e m b d e s L a n d w r k l i c h v e r b o t t e n hat, z u e i n e r w i c h t i g e n u n d Auf
r e g u n g v e r u r s a c h e n d e n S t a a t s a k t i o n a n g e w a c h s e n , we il sich die Ziller
t a l e r d e n K l e i d e r o r d n u n g e n w i d e r s e t z t e n . Di es e r W i d e r s t a n d u n d d er
Eifer d e r O b r i g k e i t e n f h r t e n z w i s c h e n d i e s e n u n d d e r L a n d e s b e h r d e
z u e i n e r l e bh af t en K o r r e s p o n d e n z , w e l c h e r die i m f ol g en d e n d a r
g es t el l t e n Detail s b e r die T r a c h t e n t n o m m e n sind. Die Affre w a r
j ed och m i t d e m J a h r e 1751 noch n i ch t b ee nd et , o b w o h l d a m a l s s t r e n g e
V e r o r d n u n g e n e r l a s s en w o r d e n w a r e n , s o n d e r n t a u c h t e i m J a h r e 1768
von n e u e m auf, w e s h a l b in d i es em J a h r e e i n e g a n z e K o m m i s s i o n zur
U n t e r s u c h u n g d e r u n z c h t i g e n T r a c h t e i n g e s e t z t w u r d e , b e r der en
E r g e b n i s s e a b e r l e id er die Beri ch te n i c h t au ff indb ar w a r e n . W h r e n d
b e r den e r s t e n Fal l die Ak t en z ieml ich v o l l s t n d i g e r h a l t e n si nd (im
k. k. S t a t t h a l t e r e i a r c h i v z u I nn sbru ck), k a n n di es l e i d e r v o m z w e i te n
Fal l n i c h t g e s a g t w e r d e n , o b w o h l w i r d a r a u s w a h r s c h e i n l i c h noch
viel g e n a u e r u n t e r r i c h t e t w e r d e n k n n t e n als a us den e r s t e r e n Akten.
Z e its c h rif t f r s te r r. V o lk s k u n d e . X I I .

Sikora.

Be vo r ich a u f den e i g e n t l i c h e n G e g e n s t a n d m e i n e r A rb e it e i ng eh e ,
e r s c h e i n t es m i r n och n o t w e n d i g , e i ni g es b e r die d am a l i g e politische
E i n t e i l u n g des Zi llertales z u s age n, die m e i n e s W i s s e n s n och ni ch t
e i n g e h e n d b e h a n d e l t w o r d e n ist u n d zu d e r ich di e A n g a b e n , w e il zu
e i n e r v o l l k o m m e n e n D a r s t e l l u n g u m f a s s e n d e ar c hi v al i sc he F o r s c h u n g e n
n t i g w r e n , n u r d e m zu m e i n e r A r b e i t g e h r i g e n Mat er ial e n t n e h m e .
Das Zillertal s t a n d d a m a l s n och g r ten te il s u n t e r d er V e r w a l t u n g
des e r zb is ch fl i ch s a l z b u r g i s c h e n Hofrates. N u r d e r a m r e c h t e n Ufer
des Inns bei d e r E i n m n d u n g d er Ziller g e l e g e n e s c h m a l e Streifen,
b e s t e h e n d a u s d e m zum L a n d g e r i c h t Rattenberg- g e h r i g e n Teile (am
re ch ten ) u n d d e m G e r i ch t R o th ol z (am l i n ke n Ufe r d er Ziller bis e i n
schlielich Schiitters), u n d w e i t e r i n n e r h a l b am l i nk en Ufer de r Ziller
d as Geri cht R o t t e n b u r g , d as sdlich vom K a l t e n b a c h u n d nrd li ch von
d e r G e b i r g s k e t t e a b g e g r e n z t w u r d e , u n t e r s t a n d d i r e k t d e r ti rol ischen
L a n d e s b e h r d e . J en s e i t s d e r Ziller, n u r e t w a s n a c h S d e n v er s ch obe n,
g r e n z t e die u n t e r e i n e m grflich S p a u e r s c h e n G e r i c h t s v e r w a l t e r
s t e h e n d e tirolische freie Hof ma rk S t u m m an das G e r i c h t R o l t e n b u r g , die a u c h u n t e r d e r t i r o l i s c he n L a n d e s b e h r d e st an d. Das g a n z e
b r i g e Ge b ie t d es Zillertales, das hei t sein g r te r Teil, w a r salz
b u r g i s c h ; n r d l i c h b e g r e n z t vo m G e r i c h t R ot ho lz u n d L a n d g e r i c h t
R a t t e n b e r g u n d s dl ich vom, G e r i c h t R o t t e n h u r g u n d d e r I i o f m a r k
S t u m m l ag das s a l z b u r g i s c h e P f l e g g e r i c h t F g e n , in des se n Ha u pt or t
F g e n m e r k w r d i g e r w e i s e ' ein d e m O r d i n a r i a t Br ix en u n t e r s t e h e n d e r
D e c h a n t a n g e s t e l l t w a r ; s d l i c h von R o t t e n b u r g u n d S t u m m g e h r t e
alles z u m we it s c h i c h t i g u n d pop ul os en P f l e g g e r i c h t Kr op f s b e r g m i t
d e m Sit ze in Zell; d en A k t en zufolge g e h r t e n d a z u u n t e r a n d e r e n
die Ort e Zell, Gerlos, Mairhofen, Hippach, F i n k e n b e r g u n d Tux, o b w o h l
l e t z te r es in de r vo n P e t e r An i ch v e r f e r t i g t e n L a n d k a r t e von Ti rol in
d e r Ho fm ar k Dux e i n g e z e i c h n e t ist.
W i r m s s e n a n n e h m e n , da di e T r a c h t im I n n e r n des Zillertales
viel m e h r sei ne u r s p r n g l i c h e E i g e n a r t b e w a h r t h a b e als in d en schon
z u m U n t e r i n n t a l g e h r i g e n Ge bi et en. Die A k t e n h a n d e l n a uc h von
d i es en l e t z t e r e n viel w e n i g e r u n d w i r er f ahr e n n u r im a l l g e me i ne n,
da a u c h i m G e r i ch t R o th o lz die O b r i g k e i t m i t d e r K l e i d e r t r a c h t n ic ht
z uf r i e d e n war u n d d e sh a lb bei e i n e m T h di n g sechs P e r s o n e n m i t
je e i n e m G ul d e n a b g e s t r a f t habe, u n d da in F g e n z w a r j ehe u n d
al zei t ein e h r b a r e r e r A u f z ug g e w e e n ist als in S t u m m u n d y b r i g e n
o h r t e n in Zillerthall, m a e n die u n t e r t h a n e n a l d o r t e n als n a c h e n d an
d e r L a n d t s t r a e n , u n d u n t e r den A u g e n 5 bis 6 g ei s t l i c h e r H e r r n und
a n d e r e r He rr scha ff t en seind, g l e i c h w o h l a b e r d e r Bischof von Bri xen
g el e g e n t l i c h s e i n e r Vi si tat ion bei d er A n o r d n u n g e i n e r b es s e r e n
K l e i d e r o r d n u n g alle Ort e des Zillertales, a u c h F g e n n i c h t a u s g e
n o m m e n , g e m e i n t h a b e n drfte, e b e ns o w i e a u c h z u R i e d (Ge r ic ht
R o t t e n b u r g ) d e r Geistliche mi t d e r vo rh i n g e w e s t e n so l ieder li che n
K l e i d e r t r a c h t n i c h t z uf r ied en ist o d e r sein kann.

Z u r Geschichte de r Z illertaler T rac h t.

Die g e n a u e n N a c h r i c h t e n b e z i e h e n si ch a u f die H f ma r k S t u m m
u n d das P f l e g g e r i c h t Kropfsberg. Doch s c h e i n e n z w i s c h e n be id en
G e b i e t e n bez gli ch d er T r a c h t k e i n e w e s e n t l i c h e n U n t e r s c h i e d e b e
s t a n d e n zu h a b e n ; j ed e n f a l l s e n t b e h r t e die K l e i d u n g d e r ti efer im
G e b ir g e l e b e n d e n Zillertaler, b e s o n d e r s d e r Tux er , d e r r e i c h e r e n V e r
z i e r u n g u n d B u n t h e i t d e r a n de r en . Die Ak t en m a c h e n z w a r k ei n e n
U n t e r s c h i e d z wi s c h e n den T u x e r n u n d den b r i g e n Zillertalern, j e d o c h
u n t e r s c h e i d e t L e n t n e r b e r e i n s t i m m e n d m i t d en v o r h a n d e n e n Bildern*)
z w i s c h e n b ei d e n Gr up pe n.

F i g . 1 . B a u e r a u s d e m Z ille rta l ( n a c h K a p e l le r ) .

F i g . 2 . T u x e r B a u e r ( n a c h K a p e lle r ).

Bei der M n n e r t r a c h t w a r e n n u r die Hos en anstig, we il


sie in S t u m m u n d K r o p f s b e r g zu k u r z u n d s c hl e c ht v e r sc hl o ss en g e
t r a g e n w u r d e n . De r V o r w u r f d e r K r z e b e t r a f be ide D i m e n s i o n e n :
u n t e n r e i c h t e n sie n u r bis z um Knie, so da zw is c he n den S t r u m p f
u n d d e r Hosen de r bloe F u g e s e c h e n w u r d e (!), o b e n r e i c h t e n sie
n i c h t e i nm a l bis z u r Hft e u n d w a r e n v o r d e r h a l b u m b ei ne z w e r c h e
Hand [Handbreite], h i n t e r h a l b a b e r u m b e i n e S p a n n e zu kurz, s t u n d t e n
a uc h v o r d e r h a l b ein, z w e y bis d r e y u n d n o c h m e h r F i n g e r v o n e i n
ander, so da v e r o r d n e t w e r d e n mute, da die, b r i g e n s mi t z a h l
re ic hen F a l t e n v e r s e h e n e n Hos en mi t v o r n h e r y b e r e i n a n d e r g e h e n d e n
Sc hn i z o d er a b e r Lzl z u v e r s e h e n seien. A u f K a p e l l e r s Bild (Fig. 1)
finden w i r z w a r g a n z e weie S tr mpfe, w e i c h e s o wo hl K n c he l als Kni e
b ed e ck en , j e d o c h n och die falt igen P u m p h o s e n , die u n t e r d er Hfte
*) T r o t z e i t r i g s t e n
hu nderts

kon nte

ich

Suchens

nach

T rachten bild ern

s o lc h e n ic h t a u ftreib en .. Z eitlic h

w e l c h e d e r T i r o l e r M ale r J o s e f K a p e lle r ( 1 7 6 0

b is 1 8 0 6 )

aus

am

der

M it te

nchsten

jedenfalls

des

fallen

z w isch en

1 8.

Jahr

diejenigen,
1794

1 7 9 9 , a l s er s i c h i n T i r o l a u f h i e l t , g e m a l t h a t .

l*

und

Sikora.

b e g i n n e n u n d v on H o s e n t r g e r n g e h a l t e n w e r d e n . Ein T u x e r B a u e r
ist d a g e g e n w i e d e r in d e r von Kapel ler u n d A l t m u t t e r * ) b e s o r g t e n
A u s g a b e von tirol ischen T r a c h t e n b i l d e r n m i t St ut z en (Fig. 2) abge bi ld et ,
w e l c h e die Kni e u n d K n c h e l f rei la ss en; a u e r d e m t r g t er ei ne
Hose, die d e r o b e n b e s c h r i e b e n e n hn l i c h ist: bei den Hf te n r e i c h t
sie bis a n d e n Grtel, w h r e n d i h r o b e r e r R a n d n ac h v o r n e s e hr
s t ar k h e r a b g e h t ' u n d z w i s c h e n Hose u n d G r te l das H e m d s eh e n
lt, o h n e da ein Schlitz o d e r ein L at z a n g e b r a c h t w r e. D a g e g e n
h a t A l t m u t t e r a u f e i n e r D a r s t e l l u n g e i n e r Zi llert al er K i r c h w e i h (Fig. 5)
die B u r s c h e n m i t s e h r e n g a n l i e g e n d e n , sonst a b e r in d e r F o r m den
h e u t i g e n l e d e r n e n h n l i c h e n Hosen g e z ei ch n et , die v om G r t e l g e
h a l t e n we r d e n . Au s d e m G e s a g t e n d rf te sich w o h l a u c h L e n t n e r s
Aus s pr uc h, da d e r Brustfleck vo rn e bis u n t e r den Gurt r e i c h e
u n d bei den T u x e r n h a l b r u n d g e s c h n i t t e n n o c h d a r u n t e r h e r v o r
b e r die Hose h n g e (XI., S. 7), als d u r c h A b b i l d u n g e n e n t s t a n d e n e r
I r r t u m e r k l r e n lassen.
Viel g e n a u e r w e r d e n w i r b e r die T r a c h t d e r Z i l l e r t a l e r i n n e n u n t e r r i c h t e t . Vor al lem ist h e r v o r z u h e b e n , da a u f allen
Bi ld e rn (Fig. 3, 4 u. 5) u n d a u c h n ac h A n g a b e d e r Ak t e n d e r W e i b e r r o c k
n i c h t u m die Hft en g e b u n d e n w u r d e , s o n d e r n u n t e r d e r B r u s t an
ei n v o r n e offenes J c k c h e n anschlo, aber, a b w e i c h e n d von L e n t n e r s
A n s i c h t (XI., S. 145), von k e i n e m R i e m e n u m die Mitte z u s a m m e n
g e g r t e t w u r d e . D a m a l s I vu r de n m l i c h a n g e o r d n e t , da die Mi eder
in Z u k u n f t bis z u r Hfte r e i c h e n sollen, d a m i t d e r Kittl bey sich
e r e i g n e t e r U m b t r e u n g , W i n d o d er a n d e r e n C o m m o t i o n e n sich ni t
bis a u f d en h a l b e n R u g g e n h i n a u f y b e r sich s c h w i n g e n k en n e , w i e
b i s h e r o ges ch ec he n . Es hei t auch, da das g an z e W e i b s k l e i d a n
e i n a n d e r hafftete, also j edenf al l s d e r in v iel e F a l t e n g e l e g t e Rock
u n d das e r w h n t e J c k ch en , das die F o r m d e r noch j e t z t bl i c h e n
s o g e n a n n t e n s p an i s c h e n J c k c h e n h a t t e u n d m i t r m e l n v e r
s e h e n war.
D e r im Zillertal u n d T u x z u m e i s t s ch wa r z e , f a lt e n r e i c h e R o c k
r e i c h t e bis zu d en K n i e n u n d w a r m i t e i n e m a n d e r s f a r b i g e n , e b e ns o
g ef l tel ten, b r e i t e n Stoffstreifen v e r b r m t ; d e r d af r v e r w e n d e t e
Stoff s c h e i n t s e h r s c h w e r g e w e s e n zu sein, weil von den P r m b e n
g e s a g t wi rd, da sie w e g e n i h re r S c h w e r e dest o g e s c h w i n g i g e r der
o h n e das z u m b s en g e n e i g t e n J u g e n d s o n d e r b a h r a u f d e n T a n z
b o d e n mi tl s h li che n A nb l ic kh g e f hr li ch e A n r e i z u n g e n g eb e n
h t t en . Die Ki t tl pr mb k o s t et en allein 10 bis 14 kr. Ei ne b e s o n d e r e
E i g e n t m l i c h k e i t bi l de te n die, z w a r v on d er S ch r z e v er d e c k t e n ,
Ki ttlschnize (soviel w i e h e u t e Schlitz), die w'enigist z w e y
S p a n n e n von e in a n d e r s t a n d e n , m i th i n das H e m m e t o d e r w a n de r
H e m m e t s c h n i z [siehe unt en] e t w a s l enger , o d e r s on s t z e r b r o c h e n w r e ,
*) P l a z i d u s A lt m u t t e r , T i r o l e r M a le r ( 1 7 8 0 b is 1 8 1 9 ) .

Z u r Gesc hichte der Z illertaler T racht.

ipsa cutis etc. o m n i u m co ns p ec tu s non si ne s u m m o s ca nd al o e x p o n e


bat ur. Hier scheint, a b w e i c h e n d v o m G e b r a u c h in Ti rol (vergl.
S c hm el l e r : B ay ri s ch es W r t e r b u c h , I., 444), m i t H e m m e t doch das
H e m d (in Ti rol a ll g e m e i n Pfaid g e na n nt ) , n i c h t a b e r die J a c ke (die
m a n in Tirol m i t H e m m e t bez ei chn et ) g e m e i n t z u sein, we il das
J c k c h en , z u m a l w e n n es an d e m Rock f e s t g e n h t w a r , k a u m so
w e i t u n t e r den Rock g e r e i c h t h a b e n drf te, u n d w e il es a u c h heit,
da dur ch die w e i t u n d r e c h t u n v e r s c h m b t e n Ki t tl sc hn iz e . . . die
r th e r, die n a t r l i c h e r w e i n i t allein ehrlich, s o n d e r n a uc h s t a rk und
woll v e r d e c k t w e r d e n solten, . . . n u r m e h r e r s frey u n d offen g el as s en
werden.
W i r fi nden a u c h im b r i g e n , da von d en b e r i c h t e n d e n o b r i g
k e i t l i c h e n P e r s o n e n d e r U n t e r s c h i e d z w i s c h e n H e m m e t u n d Pfaid
n i c h t f e s t g e h a l t e n w o r d e n ist. De r P f l eg e r z u Kr op fs ber g s p ri c ht von
k u r z e n M i e d e r h e m e t e r n m i t offen u n d di ck ge f l t le te n G e
l en k en , so ledi gl ich z u F o r m i e r u n g e i n e r g roe n Br us t d i en e n
meen, u n d von z um k u r z e n M i ed er g e b r a u c h e n d e n Gl enckh e m m e t e r n , die n i c h t b e h r ig y b e r e i n a n d e r schlieen. Das He md
(Pfaid) k a n n n i ch t d a m i t g e m e i n t sein, w e i l es k a u m gef l t el te rmel,
die n i c h t z u s e h e n w a r e n , g e h a b t h a b e n u n d a u c h v o r n n i c h t offen
g e w e s e n sein drfte. S c h m e l l e r s a gt (ebd.), da die P i n z g a u e r i n n e n i hr
g r b e re s, k u r z r m e l i g e s U n t e r h e m d die Gl enc kapfoa d n e n n e n , wo hl
d e r r m e l we g en , die aber, soviel ich wei, d o rt s i c h t b a r sind. Hi er
h a b e n w i r es m i t G l e n k h e m m e t e r n , n a c h o b i g e m also m i t k u r z
r m e l i g e n J c k c h e n z u tun, die m i t v i el e n F a l t e n v e r s e h e n w a r e n ,
w e i l es a u c h noch heit, da die W e i b e r von d en H e m m e t e r n o d er
vi l l me h r e r s d e r s e l b e n r g e r l i c h ge f l t le te n Ge le nk en den Stoff zur
V e r l n g e r u n g des Kittls v e r w e n d e n k n n t e n , w a s n ie b e h a u p t e t
w e r d e n k nn t e, w e n n d a m i t das stets w e i e I i e m d (Pfaid) g e m e i n t
w re. Die B il de r b e s t t i g e n z u m Tei l di es e B e h a u p t u n g : a uf Ka pel le rs
A b b i l d u n g (Fig. 3) d e c k t das k u r z e b la ue J c k c h e n n u r d e n R c k e n u n d
seitlich die B r s t e ; die r m e l si nd z w a r n i c h t in F a l t e n gel egt , e r
w e i t e r n sich a b e r n a c h v or n u n d r e i c h e n n u r bis zu d en El lbogen.
(Auf d e m Zi llertaler K i r c h w e i h b i l d s i n d di es e r m e l b a u s c h i g u n d
e n d i g e n b e r ei t s o b e r h a l b des Ellbogens.)
Der G e r i c h t s v e r w a l t e r zu S t u m m , d e r v i el l ei cht k e i n T i r o l e r w a r,
v e r s t a n d d a g e g e n o ff e nb ar u n t e r H e m m e t das w i r k l i c h e He md , iveil
e r z u e r s t sagt, da Mi ed er u n d Brustfleck a u f j e d e r S ei t en d re y o de r
v i er F in g e r , j a a uc h s p a n n e n w e i t von e i n a n d e r s t u n d t e n , u n d d an n
vo rs chr ei bt , da M ieder u n d Brustfleck f or ta n v o r n h e r vllig Z u
s a m m e n g e h e n u n d e i n g e s c h n i e r t sei n sollen, d as m a n das H e m m e t
nit sehe. Von d i e s e m S t a n d p u n k t a us m u m a n s e i n e S c h i l d e r u n g
a uf f as s en: Die H e m m e t e r w a r e n bey d e n e n m e i s t e n b e i de r s ei t s aufg es c hn it e n [ Au ss chn it t a m Hals u n d Nacken?] o d e r a b e r r a i c h t e n n u r
bis a n die h a l b e B r us t hinauf.. K a p el le r g i b t d af r k e i n e Bes t t i gu n g,

Sikora.

w o h l a b e r das K i r c h we ih bi l d, a uf d e m das He md der e in e n D i rn e n u r


ei n k l e i n e s Stck o b e r h a l b d es bis z u r hal ben B r us t r e i c h e n d e n
Mi eder s a u f z u h r e n scheint. D a m i t d rf te a u c h d e r A u s d r u c k
H e m m e t s c h n i z (siehe o b en bei Erklrung- des Rockes), d e r e b e ns o
v o m G e r i c h t s v e r w a l t e r z u S t u m m g e b r a u c h t wi rd, k l ar g e s t e l l t sein.
W h r e n d a uf Kapel lers Bild die B ue r in g a r kei n Mi eder trgt,
h ab e n die B a u e r n m d c h e n a u f d e m K i rc h we ih bi l d, w i e s ch on e r
w h n t , s e h r k u r z e Mi ed er le i bc he n an, w e l c h e die B r u s t n u r s t t zen ,
ni ch t a b e r bede cken. D a m i t s t i m m t die A u s s a g e des P f l e g e r s zu
K r o p f s b e r g b er e i n, da d u r c h die ku r z e n Mi eder (s amt d e n Glenckh e m m e t e r n u n d w e i t e n Kittlsc-hnzen) e b e n di ej en i ge n rt her , die

F ig . 3. B u e r in a u s d e m Z ille rta l.

B ig - 4 . T u x e r B u e r in .

n a t r l i c h e r w e i n i t allein ehrli ch, s o n d e r n auch s t ar k u n d wol l v e r


d e c kt w e r d e n sollten, n u r m e h r e r e z u g r te r r g e r n u s h e r v o r g e t r u c k t
u n d v e r g r e r t o d e r wol l g a r zu s a g e n frey u n d offen g e la ss e n
w e r d e n . Das Mi eder w a r n u r e i n e S p a n n e h o c h u n d n i c h t z u m Z u
s c h n r e n e i n g er i ch t et , also e i ge nt l ic h n u r ein e n g a n l i e g e n d e s Le ib c h e n .
W h r e n d di eses n u n a u f d em Bilde v o l l k o m m e n g e s c h l o s s e n ist (auch
ist kei n Brustfieck z u sehen), s c h e i n t das M ied er d a m a l s n i c h t g a nz
z u s a m m e n g e g a n g e n zu sein, w e il d e r V e r w a l t e r z u S t u m m davon
spri cht , da das Mi eder u n d Brustflck a u f j e d e r S ei t en d r e y o d e r vi er
F in g er , j a a u c h s p a n n e n w e i t v o n e i n a n d e r s t un d t e n , u n d v ors chrei bt ,
da sie v o r d e r h a l b w o h l b e d e c k t sein sollen, w h r e n d d e r P f l eg e r
z u Kr op f s b e r g d a r b e r klagt, da das W e i b e r v o l k m i t den bi hero
yhlich g e w e t e n , a b e r j e m e h r u n d m e h r r ger li ch w o r d e n e n und
w i d e r allen V e r n u n f f t l auf f en d en k u r z e n Mi eder bi hero n i c h t s als
B e t r u g gespillet, i n d e m e thails die v o r d e r e Thaill n u r m i t Hafftlen

Z ur Geschichte der Z illertaler T rach t.

a n g e m a c h t , u n d m i t h i n zu Ha u s sel be a n w i d e r u m m v o rt gel eg t, thai ls


a b e r sel be g l e i c h w o h l w i d e r u m b , so bal d sie a u s d e r Ki rc hen k o m me n ,
z u r u c k o h n e m i n d i s t e n e i n s c h n r e n u n t e r d as Mi eder gest eckt
w u r d e n . Ein solches Mi eder k on n te , d en B er i c h t e n zufolge, au s den
Pri i mbe n d e r R ck e g e m a c h t w e r d e n u n d b e s t a n d in lP/ 2 Ellen
T u e c h u nd d e m U n t e r f u t t e r ; d e r b li che M a ch er lo h n sei 12 bis 15 kr.
g ew e s e n .
Die Mi eder b e r e i t e t e n s c h e i n b a r das g r te r ge r n i s, w e i l d a r b e r
a m m ei s ten g e s c h r i e b e n w o r d e n ist. N a c h von al t en P e r s o n e n e i n
g e ho l t e n E r f a h r u n g e n sollen die Mi eder v o r 60 u n d 70 J a h r e n in
Zell vill l n g e r d a n n d e r m a h l e n g e w e s e n sein u n d die k u r z e n
M i ed er seien n u r von d en u n v e r s c h m b t e n W e i b s b i l d e r n e i n g e f h r t
w o r de n .
K a p el le r m al t e di e Zi llertalerin, w i e e r w h n t , o h n e Mieder, n u r
m i t e i n e m rot en, u n t e r d e n Rock, b e z i e h u n g s w e i s e die S c h r z e
g e b u n d e n e n u n d bis b e r die B r u s t r e i c h e n d e n w e i c h e n Brustfleck,
u n t e r d e m ei n e t w a s g r e r e r s c h w a r z e r Fleck zu s e h e n ist; z wi s c h e n
d i e s e m u n d d e m bl au en J c k c h e n s i e h t m a n e in e n s c h m a l e n Strei fen
des w e i e n Hemdes. Offenbar w u r d e das M i ed er b e r d i es en Br us tl at z
g e t r a g e n . W e n n die o ben z it iert e A n g a b e b e r den S pal t n i c h t doch
e t w a s b e r t r i e b e n ist, m t e d e r Brust fl eck z iem li ch s c h m a l g e w e s e n
sein. De r s c h w a r z e Stoff a uf d e r A b b i l d u n g s c h e i n t d as G o l l e r * )
zu s ei n; S c h m e l l e r e r k l r t (I., 893) das Gol ler als ei ne we ib l ic he Hais
u n d B r u s t b e k l e i d u n g , w e l c h e die von d en g r e r e n K l e i d u n g s s t c k e n
(Hemd, L ei b ch en , Mieder) b r i g b l e i b e n d e n Blen u m Hals u n d B r us t
n a c h t r g l i c h ver deck t. Doch w r d e das, w a s e r bei d en I s a r w i n k l e r i n n e n
als Goller b e z e i c h n e t (nach s e i n e r B e s c h r e i b u n g d e m Brustfleck h n
lich), e h e r m i t d er A b b i l d u n g b e r e i n s t i m m e n , w h r e n d w i e d e r die
B e s c h r e i b u n g e n in den Ak t en e h e r a u f e i n e h n l i c h k e i t m i t d e m
Goller i m O b e r i n n t a l schl ieen lassen, das d ort ein u n t e r dem Mi eder
l i e g e n d e r L a t z sein soll, des se n Spi tz en b e r d en M i e d e r r a n d h e r v o r
r a g e n. Es hei t in d e m B e r ic ht e des P f l e g e r s z u Kropfsberg, da die
Goller s e hr s c hm al w a r e n , in d e m B e ri ch t e des V e r w a l t e r s z u S t u mm ,
da die s o g e n a n n t e u n d z u r E h r b a r k e i t h ch s t n o t h w e n d i g e Goller
u m b den Hals h e r u m z w e y Z w e r c h f i n g e r [zwei F i n g e r breit] hoch
w a r e n u n d von n u n a n w e n i g i s t f nf F i n g e r hoch sein mt en.
Soviel lt sich aus den A k t e n an K e n n t n i s d e r T r a c h t s c h p f e n ;
b e r alles b r i g e g e b e n di e b e i g e g e b e n e n A b b i l d u n g e n Aufschlu.
W e n n w i r a u c h den d a m a l i g e n B e h r d e n m a n c h e r l e i bert r i e b e n h e i t e n z u m V o r w u r f m a c h e n k n n e n , so d r f t e doch, w i e die
*)

L eatner

Sprachgebrauch

gebraucht

sch ein t

h ier

den Ausdruck,
n m lich

jed o ch oh n e

ih n gen a u e r zu erklren;

der

in v e r s c h i e d e n e n T e i l e n T i r o l s v o n e i n a n d e r a b z u

w e ic h e n . b e r h a u p t m c h t e ich bei dieser G e le g e n h e it b e m e r k e n , da e s im I n te r e s se der


V o lk s k u n d e u n d der L ese r s e h r vorteilhaft g e w e s e n w re, L e n t n e r s A r b e it sprach lich un d
top ograp hisch
stellen .

zu

k o m m en tieren

und

teilw eise

(Lie s i c h l e i d e r n i c h t d u r c h f h r e n .

zu

ergnzen,

D. R e d . )

b e z ie h u n g s w e is e richtigzu

Sikora.

D a r s t e l l u n g de r u m 1750 b li c h e n T r a c h t zeigt, das S t r e b e n n ac h


V e r b e s s e r u n g d e r s e l b e n e i n i g e r m a e n g e r e c h t f e r t i g t er schei nen. Und
w i r m s s e n a u c h b e d e n k e n , da die Zil lert al er in T r a c h t u n d
L e b e n s w e i s e d a m a l s s e h r von allen b r i g e n T i r ol e r n a b w i c h e n , w a s
in j e n e r Zeit doch viel m e h r u n d viel u n a n g e n e h m e r b e m e r k t w e r d e n
m u te als h e u t z u t a g e . F rei l ich w a r m a n a uc h d a m a l s e i n e r fr ei ere n
L e b e n s w e i s e u n d f r e ie re n L e b e n s a n s c h a u u n g noch m e h r abhold, u n d
so m u t e n die Zillertaler, w e l c h e die E r z e u g n i s s e i h r e r Heimat,
n a m e n t l i c h l u n d Mi t hr idat (ein altes Arznei mi tt el ), w e i t b e r die
G r e n z e n Tirols t r u g e n u n d v e r ka uf te n, d ab ei f r e m d e L n d e r u n d
f r e m d e S it t en s a h e n u n d a u c h f r e m d e Sit t en a n z u n e h m e n g e n e i g t
w a r e n , bei d e m a s k e t i s c h - u n f r e i e n C h a r a k t e r j e n e r Zeit a m m e i s t e n
Ansto e r r e g e n . W a s bei i h n e n n u r F r i s c h e u n d L e b e n s l u s t wa r ,

F i g . 5. E in e K ir c h w e ih im Z ille rta l.

w u r d e als L e i c h t s i n n a u s g e l e g t ; a b e r ich g l a u b e nicht, da es sich


u m S c h l e c h t i g k e i t h a n d e l t e ; die L e u t e s a h e n z u m Beispiel w a h r
s c he i nl i c h in i h re r T r a c h t n i c h t das, w a s a n d e r e dar in s a h e n ; m i t
i hrem' T e m p e r a m e n t v e r t r u g sich ei nf ach das g a n z g es ch lo ss ene, bei
d en W e i b e r n p a n z e r a r t i g e Kl ei d nicht, das w i r bei d en m e i s t e n
b r i g e n T i r o l e r T r a c h t e n v o r h e r r s c h e n d finden.
S ch on 1736 w a r e n von S a l z b u r g au s S i t t e n o r d n u n g e n e r la s se n
w o r d e n . Mi ss io n re b e s u c h t e n w i e d e r h o l t das Zillertal u n d h ie lt en
B pr e di g t en , w a n d t e n sich n a c h Sa lz bu rg u n d Bri xen, bis i m S a l z
b u r g i s c h e n u nd , d i e s e m Bei spi el e fol gend, in den t irol is ch en Ge bie te n
die B e h r d e n g e g e n di e a l te T r a c h t d en g ew i n i c h t l ei ch t en K a m p f
a u f n a h m e n , w i e die w i e d e r h o l t e n V e r o r d n u n g e n u n d die K l a g e n d er
O b r i g k e i t e n b e w e i s e n . S t r a f w r d i g e r E i g e n s i n n u n d U n g e h o r s a m
w e r d e n d e n Zi llert al er n v o r g e wo r f e n, d e r G e r i c h t s v e r w a l t e r z u S t u m m
n e n n t sie ver st oc kt u n d h a r t n e c k i g , u n d sagt, da die G e is t l i c hk ei t

Z ur Gesc hichte de r Z illertaler T r a c h t.

m i t P r e d i g t e n und E r m a h n u n g e n o hn e m i t k o m m e n d e n w e lt l i c h e n
Z w a n g bey di sen in Gl aubens - u n d G e w i s s e n s s a c h e n ser schl ec ht
f u n d i e r t e n L e i t he n n i ch t s au sr ic ht en k n n e u. s. w. Die Zillertaler
s c h e i n e n n i c h t e i n g e s e h e n zu h a b e n , da d u rc h i hr e T r a c h t i hr
S e e l e n h e i l g e f h r d e t sei, u n d ni ch t w e n i g e , j a o h n z a h l b a r e S i nd e n
circa s e x t u m De cal ogi o h n f e h l b a r e n t s p r i n g e n k n nt en .
De sh a lb bl i eb en die v o m s a l z b u r g i s c h e n Hofrat u nd von der
Religionsdeputation erlassenen Generalien
und Sittenordnungen
g r ten te il s e b e n s o f r u c h tl os als die B pr e di g t e n. Aus d i es em G r u n d e
s a h sich d e r P f l e g e r z u K r o p f s b e r g ver an lat , a m 10. O k t o b e r 1750
e i n e n e u e P r o k l a m a t i o n z u er lassen, in d e r v o r g e s c h r i e b e n w u r d e ,
da die Ho sen d er M n n e r v o r n e v e r s c h l o s s e n sein u n d b e r die
Hfte re ic hen, bei d en W e i b e r n die R c k e y b er die ha lbe W d l
r a i c h e n , d a n n die H e m m e t e r , M i ed er u n d Brustfick so hrait, das
sel be b e h r i g y b e r e i n a n d e r schlieen u n d d e n L e i b e h r b a r bed eck en
m g e n , da die Mieder, ob gl ei ch das l a n d e s f r s t l i c h e G e n e r a l e v e r
lange, da m a n a l h i e r sol che Mieder, w i e in a n d e r e n L n d e r n geb r u ch i g, t r a g e n soll, in s ol cher L n g e u n d Mani er g e m a c h t
w e r d e n sollen, wie es e i n e m ch r is t li ch en G e m i e t von sel bs t z u e s t e h e t
u n d g l e i c h s a m die N a t u r j e d e m M e n s c he n e i n g e b e n soll, sich e hr li ch
z u b e d e ck en , u n d da d e r T e r m i n , so m a n d e n e n S c h n e i d e r n und
N a d e r i n n e n b e r e i t s bis Mi chael y o d e r A l l e r h e i l i g e n z u V e r f e r t t i g u n g
d e r a n b e f ol c he ne n e h r b a r e n K l e i d u n g g e g e b e n , fr das al ler Lestem a h l n o c h m a h l s bis a u f n c h s t k o n n f t i g Zeit: L i c h t m e s s e n 1751 derg e s t a l t e n pr ol o ng i re t w e r d e , da n a c h V e r f i e u n g s ol cher Zeit die
in d e m l a n d es f r st l i c h en G e n e r a l m a n d a t a u g e s e z t e B e s t r af f u n ge n
w i d e r die Y b e r t r e t t e r o h n e Gn a d u n d m i n d i s t e r A n n a m e i n e r E n t
s c h u l d i g u n g u n b e d e n k l i c h n e b s t Z e r s c h n e i d u n g des e r f n d e n d u n
g e b h r l i c h e n g w a n d t s e x e q u i r e t w'erden solte. Zum S ch ls se w i r d
n o c h h i n z u g e f g t , da m a n w e g e n d e r bey d e n e n E h e h a l t e n , so u m b
L i e c h t m e s s e n aus i h r e n Di e n s t a u s u n d w i e d e r e i n z u s t e h e n pflegen,
s e i n e r Zeit e r f n d e n d u n e h r b a r e r K l e i d u n g s owoh l die Ha usv t te r,
w e l c h e solche D i e n s t b o t h e n n e m m e n , als j en e, so i h n en das u n e h r b a r e
G w a n d t a n h e u r v er f e r t t i g e n lassen, s a m b t d e m S c h n e i d e r u n d N a d e
r i n n e n , so s ol ches ver f er tt i get , z u r V e r a n t w o r t h u n g zi eh e n w e r d e .
A m 31. O k t o b e r erlie d e r Ilofrat die V e r o r d n u n g , da d e r a n n o 1736
m i t g n d i g e m V o r w i s s e n e r g a n g e n e n S i t t e n o r d n u n g , d a n n von d e r
g e h e i m b d e n D e p u t a t i o n w i d er h o l t ' e r l a e n e n V e r o r d n u n g e n g e h o r s a m
n a c h ge l eb t , u n d die r e n i t e n t e s e x e m p l a r i s c h gestraffet, die u n e h r b a r
r g e r l i c h bec la idt e n a c h v o rh e ro b e s c h e c h e n e r E r m a h n u n g d u r c h den
h i e r a u f offenes A ug t r a g e n d e n G e r i c h t s d i e n e r a n g e h a l t e n , i hr e w i d e r
die Sitten- u n d C l a i d e r o r d n u n g a n h a b e n d e Hoen, Kittl, Mi ed er u n d
Brustfleck z e r s c h n i t t e n , n i t m i n d e r d e n e n S c h n e i d e r n u n d N a d e r i n e n
bey V e r l u r s t i h r e r G e r e c h t s a m m e u n d A r b e i t die r g e r l i c h e Cl ei der
n ac h al ter a r t h zu v e r f e r t i g e n er ns tl i ch v e r b o t t e n , die u n g e h o r s a m m e

10

Sikora.

a u c h e u r e n Gue ta c ht en g e m e schrffist h e r g e n o m m e n , u n d ein


e xe mp i s t a t u i r t w e r d e n solle, also da s on der li ch d e n e n j e n i g e n , w e l c h e
w i d e r alles Ge wi en die l i eder li ch alte T r a c h t zu h e h a u b t e n , and ern theils m i t Ab r e d e n , t hei ls m i t s pttlen a b z us ch r c ke n, u n d von Geh o r s a m m a b z u h a l t e n s u e c h en , Ma u n d S c h r a n k e n gesezt, sel be gem e l t e u r en G u e t a c h t e n g e m e (bey von der gei st l ic hen O b r i g k e i t
d u r c h i hr en Seel en E u fe r a n g e f a n g e n , u n d s o r g s a m m b e t r e i b e n d e r
A b n d e r u n g ) d u r c h Ge ri cht smi t tel , a u c h n a c h B ef u n d d e r S ach en
m i t d e r K e u c h e n [Kerker], o d e r S eh an z bu es , m a en w i r dise u n s e r e
w i e d e r h o l t e Befelch a bs ol ut e bef olgt w i s s en wol len, m i t allen E r n s t
z u m G e h o r s a m m g e b r a c h t w e r d e n solle.
Dies s c h e i n t in K r op f sb er g g e w i r k t zu h a b e n ; d e n n d e r P f l eg er
k a n n a m 17. S e p t e m b e r 1751 b e r ei t s m el den, da in d e m w e i t
s c h i c h t i g u n d p op ul os en G e r i ch t an Sonn- u n d F e u r t g e n a u f d en e n
K i r c h p l t z en Zell, Gerloos, Mayrhofen, Hyppach, F i n k e n b e r g un d T u x
w e n i g , o d er g a r k ei n e m e h r in d e r alten l ie de r li ch e n T r a c h t a n z u
treffen seyen, o b w o h l sich a n f a n g s u n t e r den L e u t e n , n a m e n t l i c h
d e r Ko st en w e g e n , h ef t i g e r W i d e r s p r u c h g e l t e n d g e m a c h t habe.
b r i g e n s w a r den U n b e m i t t e l t e n s o g ar g e s t a t t e t w o r d e n , an W e r c k t g e n die v o r h i n i g alte T r a c h t i ns owei t, bis n e m b l i c h sol che ze rri en
u n d v e r w o h r e n sei, auf z ut ra ge n .
S c h e i n b a r s c h w i e r i g e r w a r die R ef o r ma t i o n d e r T r a c h t in d e r
Ho fm ar k S t u m m . De r d or ti ge G e r i c h t s v e r w a l t e r J o h a n n L e o n h a r d
G u e t m a n n h a t t e sich, n a c h d e m er 1749 s ei n Am t a n g e t r e t e n , die
G l a i d e r v e r n d e r u n g b e y d e r l e y Ge s c h l e ch t s a m 1. J u n i u n d s o da nn
fters d u r c h ffentliche P r o c l a m a t a alles E r n s t s von d a r u m m e n a n z u b ef el chen in d e m G e w i e n s ch u l d i g e r f u nd en , w e i l e n h i e r u n d ben a c h b a h r t e n O r t h e n ei n sol chen A u f z u g g e s e c h e n , d e n e r o h n e
schweriste V erantw ortung ohnmglich m eh r lngers erdulten hette
k n ne n. Sein Eifer e n t s p r a n g a b e r k e i n e m E i g e n n u t z d e n n er
s trafte n i e m a n d m i t Geld ab , s o n d e r n er s u c h t e n u r gem s ei n er
S c h u l d i g k e i t den N u z e n so viller S eel en (maen dise w e n i g e hartn c k h i g e a u c h die b e n a c h b a h r t u n d h i es i ge a u f d en g u e t e n W e e g
g e b r a c h t e Schflein i rrs eli g m a c h e t e n , u n d die e inzi ge p e t r a sca ndal i
w r en ) . Und so m a c h t e e r d ie gl ei che n Vorschriften, w i e sie im S a lz
b u r g i s c h e n v e r k n d e t w o r d e n w a r e n . Ein Tei l d e r B e v l k e r u n g lie
sich w o h l n a c h e i n i g e m W i d e r s t r e b e n z u m G e h o r s a m h e r b e i ; es
w r e di se Got t gefllige T r a c h t a uc h schon e h e n d e r hier, g l e i c h w i e
in d e m s a l z b u r g i s c h e n g n z l i c h e n i nt ro du ci re t, w a n n i c h t i n st inc ta
Diaboli e i ni g g a r w e n i g e a b g e w h r e t , u n d s ol ches m i t i h r e n s pot ten
v e r h i n t e r e t ht ten, s c h r e i b t G u e t m a n n a m 10. F e b r u a r 1751; bei m
l et zt en Th d i n g a m 16. N o v e m b e r h a b e schon n i e m a n d m e h r g e g e n
die v o r g e s c h r i b e n e z u V e r h t u n g so viller S i n d e n u n d L s t e r e n
o h n u m g n g l i c h n o t h w e n d i g e n K l a i d e r t r a c h t r e c i am ir et , a uc h h t t e n
s cho n n a h e z u 300 W e i b e r des G e r i c ht e s d en Vo rs c hr if te n g e n g t ;

Zur Geschichte der Z illertaler T racht.

11

n u r e ini ge g a b es, d e r e n H a l s s t r r i g k h e i t n u r allein a u s E i n g e b u n g


d es b es e n F e i n d t s (als d e m e das m e h r i s t e d a r a n gelegen) zum
W i d e r s t a n d fhrte. Di ese h a t t e n sich s o g a r zu e i n e r A r t Ko mi t ee z u
s a m m e n g e t a n u n d b e s c h w e r t e n sich ( D e z e m b e r 1750) bei d e r Rep r s e nt a t i o ns - u n d H o f k a m m e r b e r die Vo rs ch ri ft en des G e r i c h t s
v er w a l t e r s , n a m e n t l i c h a b e r b e r sei ne F o r d e r u n g , s o n d e r p a h r die
Mi eder auf s tt ti sche wei zu t r a g e n , w e l c h e w e g e n d e r u m b die
Mitte h a b e n d e n W u r s t ni t t auglich, w e d e r l ei de nt l ic h w a r e n , wi ll en
z w e y h b t m a n s c b a f f t e n am p e r g ent l ege n, a u c h E h e h a l t e n , W e i b e r u n d
T c h t e r in R c k h k r b e n vill t r a g e n , b e y n e b e n s h a r t a r b e i t e n mieen.
De m g e g e n b e r v e r a n t w o r t e t e sich d e r G e r i c h t s v e r w a l t e r , da
er g l ei ch wi e a n d e r e b e n a c h b a h r t e O b r i g k e i t e n anb efoh len , da die
W e i b s b i l d e r die M i e d e r bi s a uf die Hfft h i n a b in d e r l n g e t r ag en ,
u n d v o r d e r h a l b w o h l b e d e c k t sei n sollen, u n d m ie e n ; da sie a b e r in
e i n e m l n g e r e n Mi eder (dan ich sol che n i c h t a u f s t t t is ch e artli m i t
F is chp ai n, o d e r W i i r s t zu m a c h e n v e r la n ge t, s o n d e r n sie k h n n e n
solche n a c h i h re r G e l e g e n h e i t j ed o c h m i t d e r p r o p o r t i o n i e r t e n L n g e
u nd Heche, u n d z u m E i n s c h n i e r e n z u e r i c h t e n laen) n i ch t a r be it en
k nn e n , de e n n i h m e z u Zei ge n alle u m l i g e n d b e n a c h b a h r t e , n e b s t
den e n h i e s i g e n B e r g w e i b e r e n , w e l c h e d e r g l e i c h e n Mi eder schon
t r a g e n ; j a w a s t h u e n d a n s a m e n t l i c h e tyrol- u n d a n d e r w e r t i g e
B au e r n l e u t h , w e lc h e e b e n a u f dise W e i s in d e r E b e n e u n d B er ge n
b e kl a i d e t sein? D i es e m B er i c h t e u n d d en d ar in g e s c h i l d e r t e n
Mar egel n g a b n u n die L a n d e s b e h r d e i h r e n Beifall u n d f g t e hi nzu,
da d e r G e r i c h t s v e r w a l t e r die W i d e r s e z l i c h e d ahi n e b e n f ah l s anzubal ten, u n d bey n i c h t v e r f a n g e n d e r Gte, m i t E r n s t u n d Schrffe zu
vermgen wen werde.
N i c h t s d e s t o w e n i g e r e r s c h i e n e n a m 27. Juni, e i n e m S onntag,
cif W e i b e r ( w a h r s c h e i n l i c h das Komi t ee, w e i l a u c h die al ler ungeh o r s a m b s t e A us s ch ui n d a r u n t e r wa r , di e gl e i c h s a mb u ni ca p e t r a
s candal i j e h e u n d al zei t g e w e e n, m a e n sich die n d e r n a u f die
bezohen) in d e r a l te n T r a c h t in d e r Ki rche, w a s den V e r w a l t e r veranlate, diese von 11 U h r v o r m i t t a g s bis 6 U h r a b e n d s in ei ne al da
in d e m Schloe zu e b e n Fu e befindlich g a n z liecht u n d s a u b e r e
Keichen e i n z u s p e r r e n . Di es e Mar egel w u r d e w i e d e r als Anla zu
e i n e r B e s c h w e r d e b e n t z t w i d e r die i h n e n zu be folge n u n m g l i c h
f all ende n e u e K l e y d e r o r d n u n g , u nd w i d e r die v o r g e k e h r t e Schrffe,
w o m i t d er V e r w a l t e r s o g a r Z e r s c h i d e n e i h r e L e i b e s f r u c h t t r a g e n d e
u n d s a u g e n d e W e i b e r d i s er e i n z i g e n U r s a c h h a l b e r in das G e f n gn i s
werffen laen, w o d u r c h sie das e rr ei c h t e n , da d e m G e r i c h t s v e r w a l t e r
a u f g e t r a g e n w u r d e , z u m F a h l noch e i n i ge s c h w a n g e r e o d e r s a u g e n d e
W e i b e r in Ve rhaf f t w r e n , sel be u n g e s u m t zu ent las sen, a u c h in
Z uek un ff t h i e r u n t e r e i n e m e h r e r e B e h u e t s a m k e i t z u g e b r a u ch e n .
Da r au f h i n r e ch t f e r t i g t e sich d e r V e r w a l t e r in e i n e m l a n g e n Bericht,
d e m die m e i s t e n Da t e n fr di ese A r b e i t e n t n o m m e n sind, u n d in d em

12

Sikora.

er a u c h sagt, da so ville u n d o h n z a h l b a r m e h r e r e a u c h a uf h e c h e r e n
P e r g e n , als h i e r o h r t s zu S t u m e n t l e g e n e U n t e r t h a n n e n m i t d i es em
[neuen] Au f z u g ihre A r b e i t h v e r r i c h t e n k e nn e n , u n d da die nemmliche K l e i d e r t r a c h t a u c h d e n e n hi es i ge n n i c h t so o h n m g l i c h fallen
k en n e, d an sye von k e i n e r s u b d i l e r e n compl ex io n, woll a b e r halss t e r i g e r u n d s t ri t t m e i g e r j e h e u n d al zei t g e w e s e n sind. Und n u r
d e r ad vo c at u s Di abol i (maen soliche e in zi g u n d allein zu d e r E h r
Gottes u n d V e r h i e t t u n g so viller D a u s e n t S i nd e n a b z i h l e n d e e h r b a r e
K l e i d e r t r a c h t von j e m a n d a n d e r e n h i n t e r t r i b e n zu w e r d e n g e s u e c h e t
w r d ) h a b e g a n z o h n w a h r h a f f t v o r g e b r a c h t , das er die s o g e n a n t e
W u r s t an d e n e n M ied er n z u t r a g e n a nb e fo l ch en habe, m a en er u m
so w e n i g e r hi ev o n j e h e m a h l s e in ig e M e l d u n g g e t h a n n , als er j a nicht
finden k n n e, w a s diese z u r E h r b a r k e i t d i en e n sollen.
Mit d e r E r l e d i g u n g di eses B er ic ht e s v o m 26. O k t o b e r 1751 fand
die S ac he i h r e n vorl uf igen Ab sch lu : Wi i r t r a g e n z w a r . . . kei n Be
d e n k e n , da s e l b e n d i g e K l e i d er t ra ch t , g e m e d e r h e i l s a m b s t f h r e n d e n
Abs i ch t ver be er et , die B r u s t bey d e n e n W e i b s b i l d e r e n b e d e c k e t u n d
g e s c hn i er e t , die R ck e l n g e r g em a c h t , di eses l ez te r e a u c h b ey d e n e n
Hoen d e r e n M a n n s b i l d e r e n v o r g e s c h r i b e n , u n d b e w r b e t w e r d e n solle.
Von d e n e n s o g e n a n n t e n W r s t m i e d e r n aber, w e lc h e an A u s s t r e c k u n g
d e r e n Glideren, u n d fol gs am an d e r s c h w e r e n A r b e i t v e r h i n d e r l i c h
fallen, h a b t Ihr o h ne w e i t e r s a b z u s t e h e n , u n d selbe k e i n e s w e g s m e h r
d ah in a n z u h a l t e n , b e y n e b e n s in V e r h n g u n g d e r e n Straffen b e s c he i de n
zu seyn, u n d a n d u r c h u n s des f e r n e r e n Ub er lau ff s zu e n t h e b e n .
*
*
*
W i e schon a n f a n g s e r w h n t , w a r das Material f r die z w e i t e n
R e f o r m a t i o n s v e r s u c h e i m J a h r e 1768 n i c h t v ol l st n d ig auf zu fi nden;
die Beri cht e d e r O b r i g k e i t e n w u r d e n d e m als t irol ischen Ko m mi s s r
a u f g es t el l te n P f l e g e r zu S c h w a z b e r g e b e n u n d s ind e b e n s o w e n i g auf
f indbar g e w e s e n als d es P f l e ge r s R el at i on b e r die Kommi ssi on. An d er
H a n d d e r E r l e d i g u n g e n u n d V e r o r d n u n g e n , die in d en K op i a l b c h e r n
e r h a l t e n sind, lt sich d e r G a n g d e r V e r h a n d l u n g e n u n g e f h r feststellen.
W i e w e n i g die i m V o r a n g e g a n g e n e n g e s c h i l d e r t e n R e f o r m e n
f r u cht et en, b e w e i s e n die Kl ag e n des Pf le ge r s zu R ot ho lz u n d d es V e r
w a l t e r s z u S t u m m v o m April 1768, da das L a s t e r d e r U n z u c h t im
Zillertal a l l g e m e i n zu w e r d e n b e g i n n e u n d da solches h au p t s c h l i c h
von d e n l i ed e r l i c h e n Medritat- u n d Ol t r a ge r e n , w i e a uc h v on de r
rgerlichen Kleidung der Weibspersohnen herrhre.
Di es ma l n a h m sich die L a n d e s b e h r d e ei fr iger d e r S ach e an als
f r h e r ; es w a r e n a u c h z w e i Sei ten zu b e h a n d e l n : D u r c h die auerl a n d s t r a g u n g von l u n d Mithridat, hie es, w r d e n die j u n g e n Leut e,
die m a n zu d i e s e m R e i s eg es c h ft h a u p t s c h l i c h v e r w e n d e t e , liederlich,
u n d d a m i t z u gl ei c h t a u c h t e die F r a g e d e r T r a c h t von n e u e m auf. Zur
V e r m e i d u n g des e r s t e r e n w u r d e die Zahl d e r L e u t e , w e l c h e a u e r
L a n d e s g e h e n durften, d a d u r c h e i n g e s c h r n k t , da n u r di ej eni gen,

Z u r Geschichte der Z illertaler T racht.

13

w e l c h e von d e r g e i s t i c h e n u n d w e l t l ic he n O b r i g k e i t als u n b e sc h ol te n
e mp fo hl e n w u r d e n , v o m G u b e r n i u m P s s e er hi el te n, o h n e w e l c h e n i e
m a n d b e r die G r e n z e g el as s en w u rd e .
Die T r a c h t bet re ffe nd w u r d e z u e r s t v e r o r d n e t , da kein W e i b s
bild a u f den T a n z b o d e n bey Zu ch t h a u ss t r a f e e r s c h e i n e n drfe, w e n n
sie n i ch t m i t a n s t n d i g e r K l ei dun g, w e l c h e n i c h t die m i n d e s t e
r g e r n i s g e b e n k n ne , v e r s e h e n ist, u n d da a n b e y von k e i n e m
S c h n e i d e r o d e r N h e r i n n ein n e u e s Kleid v e r f e r t i g e t w e r d e n solle,
a u er n a c h d e m m i t d e n e n geist- u n d w e l t l i c h e n O b r i g k e i t e n e i n
v e r s t a n d e n e n Muster, w e s s e n t w e g e n die a n v e r l a n g t e E i n l e i t u n g zu
treffen, u n d die V o r s c h r i f t zu e r t he i l e n ist. U m dies zu er rei che n,
w u r d e n z ugl ei ch die O r d i n a r i a t e zu S a l z b u r g u n d Bri xen ersucht,
die u n t e r g e b e n e Geistlichkeit d e m g e m a n z u w e i s e n .
D a r a u f h i n w u r d e d er P l a n e n t wo r f e n, eine g e m e i n s c h a f t l i c h e
Z u s a m m e n t r e t t u n g , u m di een b el z u s t eu e r n , z u v e r an s ta lt en .
Inzwischen
h a t t e n die
b ei d e n O b r i g k e i t e n w e g e n m gl i c h s t e r
V e r h t u n g des L a s t e r s d e r U n z u c h t in Bet ref f d e r Kl ei der Tr a c h t en
i h r e w a h r s c h e i n l i c h d e n e n von 1750 h n l i c h e n - V e r a n s t a l t u n g e n
getroffen. Im Juli w u r d e n en d li ch von S a l z b u r g aus die K o m m i s s r e
n a m h a f t g e m a c h t (der P f l eg e r zu F g e n u n d d e r D e c h a n t zu Zell
mit B e i z i e h u n g de r Vi k ar e von S t u m m u n d R a tt e n b e r g ) , im A u g u s t
d e r K o m m i s s r des b r i x n e r i s c h e n O r d i n a r i a t s ( D e c h a n t u n d P f a r r e r
zu Fgen), w o r a u f vo m G u b e r n i u m an den P f l eg e r zu Sch wa z, Lfler,
d e r A u f t r a g e r g in g: . . . Gl ei chwie also z u m g l i c h i s t e r B e h e b u n g
di eses a l l g e m e i n e n L a s t e r s au f ei ne b e i d e r s e i t i g e g e m e i n s c h a f t l i c h e
C ommi s si on s o w o h l g ei s t l i c h e r als w e l t l i c h e r O b r i g k e i t e n d e r A n t r a g
g e m a c h t , zu dem] E n d e a u c h von den O r d i n a r i a t e n S a l z b u r g u n d Brixen
S p e c i a l k o m m i s s a r i e n e r w h l t w o r d e n , also wi ll m a n von Seite Tyrols
E u c h aus d a hi n t r a g e n d e n vol len Z u t r a u e n disfallige Commi ss ion
a n m i t er th ei ll en , s o m i t a u f g e t r a g e n h a b e n, die Sach g e m e i n s c h a f t l i c h
zu u n t e r s u c h e n , die h i e r z u e d i e n li ch en A b h e l f sm it t el v o r z u sc hl a ge n,
sofort die b e s c h e c h e n e E i n l e i t u n g a n h e r m i t i s t a u s f h r l i c h e n Beri cht s
z u b e a n g n e h m u n g u n d w e i t e r e n V e r f g u n g a n z u z e i g e n , w i e d a n n in
A n s e c h u n g d e r Zeit u n d des Ort es d er g e m e i n s c h a f t l i c h e n Z u s a m m e n
k u n f t sich m i t b e s a g t e n j e n s e i t i g e n C o m m i s s a r i e n v o r l u f i g e i n
z u v e r n e h m e n ist.
Mit d er A u s f h r u n g di es es Au f t r a g e s lie sich d e r P f l e g e r woh l
s e h r l an g e Zeit; d e n n a m 4. N o v e m b e r f r a g t e er sich e r s t an, ob er
sich v o r h e r m i t d e m D e c h a n t zu F g e n b e r a t e n u n d e i n e n cumulat iven V o r sc h l ag ver faen u n d z u r E i n s i c h t e i n s e n d e n sollte. Ein
g e w i s s e r Grad von b e r e c h t i g t e m S t a u n e n d r c k t sich a u c h in d er
E r l e d i g u n g d es G u b e r n i u m s aus: Da m a n i m e r in V e r m u t h u n g g e
s t a n d e n , d e r P f le ge r zu Schw'az w e r d e sich b e r ei t s w e g e n des zillert hal lis chen Unw' esens u n t e r z o g e n u n d die a u f h a b e n d e Commi ss ion in
s e i n e m g u e t e n W e g e g el e i t e t h ab e n , s i ch et m a n g a n z u n e r w a r t e t ,

14

Blau.

das di esfa hls a n n o c h n icht s u n t e r n o m m e n w o r d e n . Mit Erh h un g'


also al ler ehevorig-en A n w e i s u n g e n v e r o r d n e man, d as d ies er A n
l i e g e n h e i t u n v e r l a n g t Hand a n ge l e ge t , u n d m i t den b r i g e n Com
mi s sa r ie n g emei ns chfft li ch, j ed o c h j e d e r z e i t m i t B e h a u p t u n g des Ihm
P f l eg er q u a d ie ort igen C o m mi s sa r io g e b h r e n d e n Commi ssi onsDi re ct ori i das b e h r i g e i n s o n d e r h e i t w e g e n d er a n s t n d i g e n K l e i d e r
t ra c ht g eh a n d e l t , u n d a u s g e f h r e t , b e r alles s o d a n n d e r u m s t n d l i c h e
Beri cht z u r al lenf al li gen B e a n g e n e h m u n g a n h e r e r s t a t t e t w e r d e n
solle. W o m a n b r i g e n s n i c h t e n t g e g e n ist, da vorl ufig m i t d e m
P f a r r e r in F g e n d as Di enl i ch e v e r a b r e d e t w e r d e , u m h i e r n a c h dest o
b e s s e r die Co mmi s si o n a u s f h r e n z u kn nen.
Mit d e m A n s u c h e n des Pf le ge r s (vom 18. N o ve mb e r) u m N a c h s e n
d u n g des B er ic ht e s vom P f l eg er zu R o th ol z e n d i g t das Material. W e d e r
in d en S i t z u n g s p r o t o k o l l e n di eses J a h r e s n och in d e n j e n i g e n d er
n c h s t e n J a h r e w i r d von d e m G e g e n s t a n d n u r i r g e n d e i n e E r
w h n u n g g et an.
Mag d e m n u n sein, w i e es wolle, so s e h e n w i r doch au s den
T r a c h t e n b i l d e r n , die z u r E r k l r u n g d e r T r a c h t h e r b e i g e z o g e n w e r d e n
k o n n t e n u n d d e r e n l te st e aus d e m l et z t e n D e z e n n i u m des 18. J a h r
h u n d e r t s s t a m m e n , da alle B e m h u n g e n d a m a l s n u r s e h r w e n i g
g e f r u c h t e t h a b e n ; b e s o n d e r s d a s Bild d e r Zillertaler K i r c h w e i h von
P l a z i d u s Al t mu tt er , das z w i s c h e n 1803 u n d 1819 g e z e i c h n e t w o r d e n
sein drfte, b e w e i s t dies, w e n i g s t e n s b ez g li c h d e r w e ib l i c h e n Ziller
t a l e r Tr ach t.

D ie tschechische Volkstracht der Tauser Gegend.


Von Josef B l a u ,

Silberberg.

(Mit 2 T a f e l n u n d 1 7 T e x t a b b i l d u n g e n . )

Die C h o d e n si nd d e r am w e i t e s t e n g e g e n W e s t e n v o r g e s c h o b e n e
S t a m m d e r Ts ch e c h e n , w i e di es e sel bs t w i e d e r das w e st l i c h s t e Volk
d e r s la wi s ch e n V l k e r g r u p p e bilden. Zwischen z w ei B e r g m a s s i v e n d er
b hm is ch - b a y r i s c h e n Grenze, d e m des T s c h e r c h o v im N o r d e n u n d d em
des Os s er m i t d e m g e g e n den T s c h e r c h o v z i e l e n d e n Ho h e n Bogen im
S den, ffnet sich ei ne b re it e Pforte ins B h me r l an d, die b e s o n d e r s
in l t e r e r Zeit von h o h e r s t r a t e g i s c h e r W i c h t i g k e i t wa r . Von h i e r
au s zo g en W e g e b e r Kl ent sch, Vol lmau, E s c h l k a m - N e u m a r k un d
b e r N e u k i r c h e n - N e u e r n ins I n n e r e B hm en s . Die H u t d e r n r dl i ch er en
W e g e b e s o r g t e n die Chod en , di e s d l i c he re Strae g e g e n N e u e r n
h a t t e n die k n i s c h e n F r e i b a u e r n v on St. K a t h a r i n a u n d H m m e r n zu
b e w a c h e n u n d im Kri egsfl le d u r c h V e r h a u e zu s c h t z e n. Die K n i
schen w o h n t e n s d l i c h von d e n Chod en . Von d e r e n Ge b ie t w a r e n
sie d u r c h die Li n i e L u f t St. K a t h a r i n a C h o d e n a n g e l g e t r e n n t . Sie
b e w o h n t e n die Ort e St. K a t h a r i n a , H m m e r n , Ei senst ra, S e e w i e s e n ,
Haid 1, Kochet, S t a d e l n u n d S t a c h a u im e h e m a l i g e n P r a c h i n e r Kreise.
Di ese al ten Geri cht e g e h r e n n u n zu d e n pol iti schen Bez ir ke n

Die tsc hec h isch e Volkstracht der T a u s e r Gegend.

15

Kl a t t a u (die dr ei e r s t g e n a n n t e n ) u n d S c h t t e n h o f e n (die fn f anderen).


Die K n i s c h e n od er K ni g l i c he n *) w a r e n m i t A u s n a h m e d e r B e w o h n e r
des S t a c h a u e r Ge ri ch tes des s d s t l i c h s t e n 2) D e u t s c h e u n d
h a u s t e n in z e r s t r e u t l i eg end en Hfen. E i n e A nz a h l d e r s el b en bildete
i m m e r z u s a m m e n ein Gericht. Um so m a n c h e n d ie se r Hfe h e r u m e n t
s t a n d s p t e r ei ne g a n z e Ortschaft.
Ga nz a n d e r s h a u s t e n die C h o d e n ; di ese w a r e n T s c h e c h e n
u nd l eb te n in g e s c h l o s s e n e n O r t s c ha ft e n u n d in d i es en w i e d e r in u m
m a u e r t e n Hfen, d e r e n s m t l i c he F e n s t e r g e g e n den Hof u n d ni ch t
a u f die S tr ae sahen.
Ich fand die K n i s c h e n hie u n d da m i t den Gh od en fr i dent is ch
g e h a l t e n o d e r ve r we ch s el t. In e i n e m B u c h e b e r d e n B h m e r w a l d
w i r d s o g ar die T r a c h t d e r C ho de n d e n K n i s c h e n , i h r e n d eu t s ch e n
N a c h b a r n , a u f den L e i b g e s c h r i e b e n . 3)
Die C h o de n h a t t e n w i e die K n i s c h e n die Aufgabe, i m Fal le der
Ge f ah r ei nes fe ind li che n Einfalles die G r e n z w e g e zu v e r h a u e n , das
heit m i t B a u m s t m m e n zu v e r s p e r r e n ; f e r n e r den W a l d v o r den
Ei ngri ffen d e r a n w o h n e n d e n B ayer n z u s cht ze n, die h i e r an der bis
1764 s t r i t ti g en G re n ze rod e te n , Koh len b r a n n t e n , Drf er a nl eg te n, P e c h
s c h a b t e n u n d d er g le i ch en .
Die C h o d e n w e r d e n z u e r s t in d e r R e i m c h r o n i k d es b h m i s c h e n
Ri tt er s Dalimil g e n a n n t , die u m 1300 e n t s t a n d e n ist un d a u c h die
N i e d e r l a g e d es Ka is ers He inr ic h III. bei T a u s (1041) bes chrei bt , wo es
hei t (Vers 2021):
k z a l h n e d v s e m v l e s vjiti.
A G h o d m l e s z a s e k a t i. ( A n d e r e L e s a r t : z a m b i l i . 4)

U nd w e it e r (Vers 2029):
K doz d s e n a t k
G h o d m jej z a b i t i ( j s e m k z a l 5) .

In U r k u n d e n w e r d e n die Gh od en (z ue rs t 1489) Cho dow


genannt.
Di es er N a m e w i r d von i h r e r Ve r pfl icht ung, die Gr en ze zu b e
g e h e n (choditi, gehen), abgelei tet.
A n f a n g s lagen n u r zehn Drf er i n n e r h a l b des T a u s e r Chodenbezirks, d e r von d e r be r ei t s b e z e i c h n e t e n S d g r e n z e g e g e n No r d e n
bis an die Str ae von M u t t e r s d o r f n a c h B a y e r n re ic ht e. Es w e r d e n
0 M undartlich heit der K nig K n i od e r K iin e .
2) D i e s e s e h e m a l i g e S t a c h a u e r G e r i c h t b i l d e t m i t s e i n e n S i e d l u n g e n ,

deren Nam en

a lle au f o v ( H o f ? ) , z u m B e i s p i e l Jir kalo v, K r o u s o v , C .h u r a n o v u . s. vv. e n d i g e n , u n d s e i n e m


a n d ersa rtig en D ialekt

eine m e r k w r d ig e Insel z w is c h e n

den u m lieg en d en deutschen und

ts c h e ch isc h e n O rtschaften.
3) Z e i t h a m m e r , S u m a v a : Kraj a L id . S. 1 5 0 .
4) U n d b e f a h l g l e i c h a l l e n in d e n W a l d z u g e h e n
U n d d e n G hoden, d en W a ld zu v erh a u en .
6) W e r s i c h a u f d ie F l u c h t b e g i b t ,
D e n s o l l e n d i e G h o d e n e r s c h l a g e n ( b e f a h l ic h ).

Blau.

16

g e n a n n t : P o s s i g k a u (Postfekov), Kl en t sc h (Klene), D r a s e n a u (Drazenov), Hoch w a r tl (Strz), Auj ezdl (Oujezd), T i l m i t s c h a u (Tlumaov),


M r d a k e n (Mrkov), Kl i ts ch au (Kycov), P u t z e n r i e d (Pocinovice) u n d
Mel hut ( L h o t a ) . )
Diese R e i h e v e r m e h r t e sich m i t d e r Zeit u m Ei g el s ho f (nun
Meigelshof, Ohodov), d a n n C h u d i w a (Chudni n), H a d r u w a , N e u p o s s i g k a u ,
N e u k l it s ch a u, Hochofen (Pec) u n d Ghodenschl o (Trhanov).
Die O rt e P u t z e n r i e d u n d Melhut, d a n n C h u d i w a u n d H a d r u w a
w a r e n von d e m G e bi e t e d e r b r i g e n C hod en or te , die u m T a u s lagen,
d u r c h e i n e n v o m Ri es en b e r ge bis zur G r e n z e r e i c h e n d e n m e h r e r e
K i l o m e t e r b r e i t e n Str ei fen f r e m d e n G r u n d e s g e t re n nt . P u t z e n r i e d u n d
Mel hut sind in m a n c h e r B e z i e h u n g von d e n b r i g e n Gh o de n d rf er n
v e r s c h i e d e n ; die alte T r a c h t ist h i e r seit e t w a fnfzig J a h r e n schon
a u er Gebrauch . Die s e i n e r z e i t v e r d e t e n Ort e C h u d i w a u n d H a d r u w a
w u r d e n u m 1600 von d e r S t a d t Taus , die z u j e n e r Zeit die Chodend r f er in P f a n d hat te, m i t D e u t s c h e n a u s d e r Oberpfal z n e u besiedelt.
P a u l S t r a n s k y h a t u n s in s e i n e m St aat von B h m e n (1634)7)
ber li efert , da die V o r f a h r e n d e r Chod en , w e l c h e zu s ei n e r Zeit
a uc h m i t d e m S p i t z n a m e n P sohla vci (Hundskpfler) b e e h r t w u r d e n , s)
von H e r zo g Bfet isl av I. i m J a h r e 1038 h i e r h e r b er s i e d el t e P o l e n
seien, die E i n w o h n e r a u s d e m G e b ie t d e r B u r g Gdec o d e r C h od zec
a m Flu N e te c in Gro-Polen. Di es e A ns i ch t v e r t r i t t a u c h E r b e n in
s e i n e r Ge sc hi cht e d e r C h o d e n von d e n lt es t en Zei ten bis n a c h d e m
H u s s i t e n k r i e g e . 9)
W e n z i g s p ri c ht in s e i n e m B uc h De r B h m e r w a l d (162 ff.)
a u c h von b e r r e s t e n a u s d em P o l n i s c h e n im C hod end ia le kt , was
a l l e r d i n g s e n t s c h e i d e n d w r e , w e n n er sie a u c h n a c h g e w i e s e n htte.
Die Choden- u n d die T a u s e r M u n d a r t w e i se n w oh l s e h r viele Be
s o n d e r h e i t e n auf, i hr e E rf o r s c h e r H r u s k a u n d Ke b rl e b e z e i c h n e n diese
a b e r n i c h t als P o l o n i s m e n . 10)
J i re e k (Das R e c h t in B h m e n , I. b. 20) gl aubt , da die E i n
w o h n e r von Gdec s e i n e r z e i t an die L i t a w a u n d in die G e g e n d e n d e r
c) N a c h P a n g e r i s A r b e i t b e r d ie G h o d e n z u T a u s i n d e n M itteil. d. V e r. f. G e s c h .
d e r D e u t s c h e n . P r a g , 1 3 , 1 4 7 ff.
7) D e R e p u b l i c a B o j e m a .

A m sterd am er A u sg a b e von Friedrich R o th -S c h o ltz 1713,

p a g . 7 1 . (M it t. 1 3. 1 4 8 . )
. 8) W o h l
gleiter

bei

w egen

des

der B e g e h u n g

H un dskopfes
der Grenze.

in

ih r e r F a h n e . S t a r k e H u n d e w a r e n i h r e Be?

E in e im C h o d e n la n d e

s p i e l e n d e O p e r s o w i e der

i h r z u g r u n d e l i e g e n d e R o m a n v o n J i r s e k f h r e n d e n T i t e l P s o h l a v c i . E in a n d e r e r S p i t z
n a m e d e r G h o d e n i s t B u l c i , w e i l s i e d a s H i l f s z e i t w o r t b y l (w a r ) w i e b u l a u s s p r e c h e n .
D iesen

bernam en

geben

auch

jene

G hodendrfer,

die

das

bu l

B e w o h n e r n j e n e r O r t e , d ie n o c h a n d e r a l t e n T r a c h t f e s t h a l t e n ,

noch

sagen,

den

s o da d e r s e l b e f r . d i e

F e r n e r ste h e n d e n die C h o d e n b e r h a u p t b e d e u t e t und u n te r d ie sem S t a m m e s e lb st w ie d e r


n u r d i e f r u n s i n t e r e s s a n t e r e n O r te b e z e i c h n e t .
8) D j i n y C h o d o d n e j s t a r s i c h d o b t p o v a lk y h u s i t s k .

K v t y , 1 8 6 8 , N r. 8 1 1.

(Milt. 1 3 . 1 4 4 . )
10) H r u s k a . Ja n

F. :

O h isk oslovi

c hodskin.. F ilolog.

L isly

X V II I ,

3 0 5 8.

K e b r l e V. : G r a m m a t i c k z v l s t n o s t i m l u v y D o m a l i c k ( T a u s 1 9 0 1 . G y m n a s i a l p r o g r a m m . )

TAFEL

G r te l u n d B r u s t k la p p e n d e r W e i b e r j a c k e (K azajk a).

TAFEL

II.

Stickereien der Choden.


(D e r R e ih e n a c h : M itte d er H o s e n k la p p e , E c k e n v e r z ie r u n g e n v o n L e ib c h e n , S t ic k e r e ie n am
H e m d , V erzieru n gen

an

der T a sc h e

d e r K azajka, v o m

K ragen, V ord erteil

der K rag en stick erei.)

und

M ittelst ck

Die tschechische Volkstracht der T a u s e r Gegend.

1?

h e u t i g e n Ort sc haft en Zditz u n d L o c h o w i t z i m H o r o w i t z e r u n d Ce rn i n


i m B e r a u n e r Bezi rk v er pf lan zt w o r d e n sein. Di es e r A n s i c h t schliet
sich a u c h Helfert a n . 11) Au ch P a n g e r l , d e r V e r f a s s e r e i n e r i n h a l t s
r e i c h e n A b h a n d l u n g b e r die C h o d e n zu T a u s 12) h l t die C ho de n
f r T s c h e c h e n . P a l a c k y v e r s e t z t die (r ic ht ig 1039 ber s ie d el t en )
p o l n i s ch en G e d c a n e ebenfal ls in die G e g e n d des B era unfl us ses , j ed o c h
m eh r' we st l ich, in d e n Bezi rk von K r a lo wi tz , w o die D or f n a m e n
Hedko u n d H e d c a n y n och an sie e r i n n e r n s o l l en . 13) ln d e r W a r s c h a u e r
Zeitschrift Wisla, IX, 851, e r r t e r t Bro ni sl av G r a b o w s k i di ese M e i n u n g
v on d e r p o l n i s ch en A b s t a m m u n g d e r Choden.
In n e u e r e r Zeit liest m a n die B e g r n d u n g , da die P o l e n a u c h
d e s h a l b n i c h t m i t d en C h o d e n i dent i sch s ei n k nn e n , w e il m a n doch
F r e m d e n i c h t m i t d e r A uf g a b e b e t r a u t ht t e, die P s s e des L a n d e s
zu h t e n . 11) Au ch in d e r Zeitschrift des d e u t s c h - h i s t o r i s c h e n V e r e i n e s
ist (XXI, S. 201) di es e E r w g u n g a u s g e f h r t : Es w r d e a uc h h ch st
s o n d e r b a r g e w e s e n sein, w e n n Bfet i sl av d e n im J a h r e 1039 b e si e gt e n
P o l e n n och in d i e s e m u n d d e m f o l g e n d e n J a h r e die G r e n z e n des
L a n d e s z u r V e r t e i d i g u n g b e r l a s s e n htte.
Bei n h e r e r B e t r a c h t u n g e r s c h e i n t es m i r d och n i c h t so s o nd e r b a r .
Es l i eg t m i r fern, in d i es em S t r e i t d e r M e i n u n g e n P a r t e i zu e r
greifen, ich will n u r e i n i g e s an f h re n, w a s f r die l t er e M e i n u n g
s p ri c ht u n d z ug l e i c h die W o h n s i t z e u n d d a s e i g e n a r t i g e V ol ks l eb en
des C h o d en vo l k es in e i n e r g e w i s s e n R i c h t u n g beleuchtet.
G e r a d e das W o h n e n an d e r G r e n z e w a r in l t e r en Zeiten ein
u n s i c h e r e s u n d h c h s t ge fahrvol les . W e r z u m Bei spi el di e Geschi cht e
des so re ic h m i t B u r g e n b e w e h r t e n A ng e lt al e s von 1400 bis z u r
Mitte d es 16. J a h r h u n d e r t e s verfolgt, die fast n u r von G r e n z k m p f e n
mi t d en B ay er n a us g e f l l t wi rd, lt fr u n s e r e G e g e n d die W o r t e
des s e r b i s c h e n G u s l a r e n g el t e n :
So b lu tgetrn k t.b esch affen ist das G ren z la n d :
Mit B l u t d a s M itta g - u n d m i t B l u t d a s N a c h t m a h l ,
E in je d e r k au t im M u n d e blu tig e B is s e n ;
U n d n i m m e r m e h r k e i n l i c h t e r T a g z u r B u h e !15)

G e r a d e das f r e m d e Volk h a t t e d a d e n e r s t e n A n s t u r m des


F e i n d e s a u s z u h a l t e n . E b e n s o w i e die b h m i s c h e n H e r r s c h e r auch
die d e u t s c h e n F r e i b a u e r n s dl ich von d e n C h o de n als G r e n z w c h t e r
bes tel l ten g e g e n i hre b a y r i s c h e n S t a m m e s g e n o s s e n a u c h die Gr enze
n r dl i ch des T a u s e r C h o d e n g e b i e t e s w a r D e u t s c h e n z u r V e r w a h r u n g
a n v e r t r a u t , d en G hod en von P f r a u m b e r g , N e u s t a d t l , T a c h a u u. s. w.
1J) I n s e i n e r A b h a n d l u n g : D i e e h e m a l i g e W a l d - V e s t e B h m e n (Mitt. d. g e o g r . G e s.
in W i e n , 1 8 7 0 , S. 5 0 5 , A n m e r k u n g 1 3 . ) (Mitt. 1 3 , 1 4 4 u n d 1 4 8 . )
) Mitt. 1 3 , S. 1 4 4 ff.
1S) P a l a c k y : G e s c h i c h t e v o n B h m e n , 1. A u fl . 2 . A b d r . I. 2 8 0 . A n m . 8 8 . V e r g l. a u c h
B a c h m a n n : G e s c h i c h t e B h m e n s , I. B d . , G o t h a 1 8 9 9 , S. 2 1 9 u n d 2 2 8 .
14) B e s e d y L id u , 6, 6 9 .
15) E t h n o l o g . Mitt. a u s U n g a r n . IV. S. 3 7 . Kr au.
Z e its c h rif t fiir s te r r . V o lk s k u n d e . X I I .

18

Blau,

so w a r es z u m Beispiel a u c h bei den alten M ag y ar en die R eg el , zu


H t e r n d e r G r e n z e i m m e r f r e m d e S t m m e zu v e r w e n d e n , w i e die
K a b a r e n , die Bessenys, die Szekler. L e t z t e r e hi el t m a n ni e fr
U n g a r n , s o n d e r n fr N a c h k o m m e n d e r al t en K a b a r e n . 10)
E b e n s o w i e die B e w o h n e r d es A ng e lt al e s u n d die U m w o h n e r
des R i e s e n b e r g e s d u r c h z a h l r e i c h e B u r g e n u n d F e s t e n g e s c h t z t
w a r e n , h a t t e n a u c h die C h o d e n i hre Burg , das Gh odenschl o in Taus,
in d e m sie i hre Greise, W e i b e r u n d K i n d e r z u Kr ie g s z e i t e n b e r g e n
k o n n t e n . J e d e r Hof h a t t e a b e r a uc h n och s ei nen e i g e n e n festen
Pi at z, d en S c h t t bo de n, e ine n m a s s i v g e m a u e r t e n h h e r e n Haust eil
m i t s t a r k e n T r e n , e i s e r n e n S ch l s s er n d a r a n u n d v i e r s ch ma le n

l r ig . 6. B a u e r n h a u s m it S y p k a o d e r S ru b .

S ch i e s ch a rt en s t at t d e r F e ns t er . Hi er v e r w a h r t e d e r Chode sei ne best e


Habe, h i e r h e r flchtete er bei pl t zl ic hen be r f ll en; die Sypka
w a r d e r B erc hfri ed s ei nes Hofes. H e u t e n och sind di es e B au l i ch k ei t e n
in m a n c h e m Chod en do rf , z um Beispiel T i l mi t sc ha u , z u s eh e n, a uc h
in d e m a l t e r t m l i c h e n e h e m a l i g e n T a u s e r Dorf P e t r o w i t z s i e h t m an
sie n o c h . 17) Sie hei en in e in i g e n Drf ern d e r G e g e n d b e z e i c h n e n d e r
w e i s e a u c h Sruby (Bollwerke).
Die t r e u e B e w a c h u n g d e r G r e n z e w a r d e m e x p o n i e r t e n S ta mm,
d e m Puffervol k, vor a ll em z u r D e c k u n g d e r e i g e n e n H a u t ntig, wi e
die C h od en 1567 s el b e r s a g e n : weil es u n s z u n c h s t a n g i n g e . 18)
1(i) E b e n d a . V. 1 9 5 .
17) E i n e s e h r g e d i e g e n e u n d a u s f h r l i c h e A b h a n d l u n g b e r d a s c h o d i s c h e B a u e r n
h a u s u n d s e i n G e r t s c h r i e b J. F . H r u s k a . ( C e s k y L id , , II. 44, 1 5 3 , 5 6 6 , 6 7 5 . II. 1 0, 3 9 2 .
III. 2 0 6 , 3 1 5 . )
18) Milt. 1 3 , 2 2 7 .

Die tsc h ec h is ch e Volkstracht de r T a u s e r Gegend.

19

F r h z e i t i g w a r e n u n t e r d en T a u s e r C h o de n s cho n D e u t s c h e
a ng es ie de lt . Aus U r k u n d e n u n d B e s c h w e r d e s c h r i f t e n w e r d e n u n s
I l a n n s I lagkhl , A n d e r l D e u t s c h e n s c h r e i b e r (1564), A n d r W e i b l i n g e r
von Ti lmi ts ch au , H a n n s P l a b m a n n von K l e n t s c h (1571) b ek a n n t . Es
k o m m t in C h o d e n d r f e r n d e r H of na m e N m e c vor, d e r F a m i l i e n n a m e
P a j d a r ist die b a y r i s c h e Di al ek tf orm von P e t e r . U n t e r den C h od en
fi nden w i r n och a n d e r e d e u t s c h e N a m e n : H a u sn e r , Hos tre it er , Haindl,
T h o m a y e r , Hecht, W u c h t e r l , Knopf, T a u e r , Grl (Kresl), W i e s n e r ,
Seidl, Etzl, B a ch ma ie r , B a u m a n n , B o h m a n n u. s. w. Aus e i n e m Zoglm a n n w u r d e ein C u dl ma n . Die S t a d t T a u s e r r i c h t e t e vor 1600, die
F r e i h e r r e n von L a m i n g e n n a c h 1620 z a h l r e i c h e d e u t s c h e Drf er i m
W a l d Kni gre ic h im N o r d e n , W e s t e n u n d S d e n des Chodengebi et es . So ist es a u c h v er s t nd li ch, w e n n Kebrle in d e r ob en e r
w h n t e n Schrift b e r z a h l r e i c h e G e r m a n i s m e n i m C h o d e n d i a l e k t klagt.
b e r die alte T r a c h t des L a n d v o l k e s in B h m e n wei m a n ni cht s
Sicheres. Bei dem g e r i n g e n W o h l s t n d e u n d d e r u n g e m e i n g e d r c k t e n
L a g e d e r f r h ze it i g zu L e i b e i g e n e n d es Ade ls h e r a b g e s u n k e n e n
w e i t a u s b e r w i e g e n d e n M e h r h e i t de ss e lb en m a g sich die B e k l e i d u n g
k a u m b e r di e-s E r z e u g n i s s e d e r H a u s i n d u s t r i e e r h o b e n habe n.
-H e ut e
n och ist j a d as W e r k t a g s g e w a n d des L a n d m a n n e s z u m gro e n Teil
aus L e i n e n o d e r S cher ke. W e i e S c h e r k e ist h e u t e n o ch d e r v o r
h e r r s c h e n d e Stoff d e r f e s t t g l i c he n T r a c h t in s l o w a k i s c h e n G e ge nd en .
Un d von d i e s e r s l o w ak i s c h e n T r a c h t n i m m t P r of e s s o r Kou la an, da
sie ein R e s t d e r a ll g e m e i n s l a w i s c h e n T r a c h t sei, die in JBhmen,
M h r e n u n d d e r S l o w a k e i b l i ch g e w e s e n , bis sie von w e s t l i c h e n
Ei nfl ssen v e r d r n g t w o r d e n . 19)
B h m e n w a r s ch on i m m e r i nfol ge s e i n e r z e n t r a l e n L a g e u n d
i s e i n e r G e sc h i ch t e ein b e d e u t e n d e r K u l t u r m i t t e l p u n k t E u r o p a s ; it al ie
nische, franzsi sche, s pani sche , e ngl i sch e, h o l l n d i s c h e u n d vo r al lem
u n d a m k r f t ig s t en u n d n a c h h a l t i g s t e n d e u t s c h e Ei nfl sse h a b e n
freilich n i c h t i m m e r u n g e s t r t h i e r e i n g e w i r k t , b e s o n d e r s im Adel
und im Brgertum. Brgerliche Einrichtungen, Lebensweise und
T r a c h t w i r k t e n d a n n z u n c h s t w i e d e r a u f . die B au er n w e it er . So
g e h e n u n s e r e B a u e r n t r a c h t e n z u m groe n T ei l e a u f die Moden zur ck,
die ei ns t von S t d t e r n g e t r a g e n w u r d e n . Die B a u e r n h a b e n d e r en
T r a c h t s t c k w e i s e ang-enommen, i h re n N e i g u n g e n u n d B ed rf ni ss en
angepat , t e i l we is e u m g e m o d e l t u n d d a n n k o n s e r v a t i v e r als i hre V o r
bi l der b ei beha lte n.
So k n n t e m a n an j e d e r u n s e r e r V o l k s t r a c h t e n Einflsse v e r
s c h i e d e n e r Na ti o ne n, Zei t per iod en u n d K u l t u r e l e m e n t e w a h r n e h m e n ,
b er a ll a b e r a uc h e t w a s Vo l ks ei gene s, R e s t e der l t e r e n Tracht ,
E i g e n h e i t e n in F a r b e u n d Schnitt, in d e r F r e u d e an d e r V e r z i e r u n g
d e r K l e i d u n g d ur c h W e b e r a r b e i t , B n d e r s c h m u c k u n d A u s n hk t i n st e
u nt er s c h e i d e n .
19) S i e h e K o u l a s S t u d i e h i e r b e r i m G e s k y L id , T.

20

Blau.

Be vo r w i r d a r a n g e h e n d rf en, das V o l k s e i g e n e u n d V ol k sf re md e
zu u n t e r s c h e i d e n , n ac h d e m U r sp r n g l i c h e n , G e sc hi cht l ic hen u n d E i g e n
t m l i c h e n in den T r a c h t e n zu forschen, m s s e n w i r u n s e r W i s s e n von
d en e i n ze l n en T r a c h t e n f es tl egen u n d so fr das S t u d i u m p r p a
r ier en .
W h r e n d d ie se r A r b e i t w i r d sich u n s schon m a n c h e r Ve r gl ei ch
m i t a n d e r e n E r s c h e i n u n g e n e r g e h e n ; di es el be w i r d u n s e r W i s s e n von
den T r a c h t e n b e r e i c h e r n u n d z ur W e i t e r f o r s c h u n g a n r e g e n .

F i g . 7 . A lte V o tiv ta fe l a u s d e r W a llf a h r ts k ir c h e b e i P u tz e r ie d ( P o c in o v ic e ) , e in e m C h o d e n d o rfe .

Die f a r b e nf r oh e u n d e i g e n a r t i g e Tr ach t, die e i n e er fr eul i che Be


s o n d e r h e i t d e r m e i s t e n C h o d e n d r f e r u n d a n d e r e r O rt e d e r T a u s e r
G e g e n d bildet, h a t b e r ei t s zu w i e d e r h o l t e n m a l e n m e h r o d e r m i n d e r
e i n g e h e n d e D a r s t e l l u n g g ef u nd en . Ei ne fleiige A r b e i t b e r di esel be
v e r d a n k e n w i r d em H e im a t f o r s c h e r P. Hippolyt R a nd a, d e r in s e i n e m
zu T a u s 1887 e r s c h i e n e n e n B u ch e Chodov a j i ch osudy (Die
C h o d e n u n d i hr e Schi cksal e) a u f den Sei ten .162 69 d e r Vol ks
t r a c h t a u sf hr li ch g e d e n k t u n d mi tt el s ei nes g e l u n g e n e n F a r b e n
d r u c k e s di es el b e in d r e i F i g u r e n v e r an s ch a ul ic ht . D e r g e l e h r t e K e n n e r
d e r C h o d e n u n d E r f o r s c h e r i h r e r S pr a c h e Prof. J. F. H r u s c h k a (Pilsen)
g e da c h t e d e r C h o d e n t r a c h t in s e i n e n A r b e i te n Kft iny jdou! (Eine
K i n d s t a u f e kommt! ), 20; Kole (depce) ( Ha u be n )21), f e r n e r im
a0) G e s k y L id , V., 2 3 7 4 2.
2) Cesk'y L id , VIII., 5 8 .

Die t s c h e c h is c h e Vo lkstracht de r T a u s e r Gegend.

21

Svtozor 1895, 502, u n d e i n e r re ic h i l l u s t ri er t en Notiz im Cesky


Lid (VII, 395). Zah l re i ch e K n s t l e r s u c h t e n i m C h o d e n l a n d e m i t
g ro em Erf olg n a c h Motiven. L i e b s c h e r mal te d e n S la vn os tnl p rv od
chod ( C ho di s cher F es tzug), Qui do Ma ne s das s c h n e Bild
Kf e st an s k cviem' n a Do mazli eku ( C h r i s t e n l e h r e i m Ta us e rl an d ) ,
Velc s ei n e c ho di s c h e n T yp en , die das T a u s e r M u s e u m s ch m ck e n ;
das Aq u ar el l Chode von J a n s a h n g t i m S t i e g e n h a u s e des P r a g e r
v o l k s k u n d l i c h e n M us eu ms , in d e m a u c h z w e i Bsten, ein Chode u nd
ei ne Chodi n von Vlek a u f g es t el l t sind. Die Gh odentr acht , die
C ho de n g e s c h i c h t e , d e r C h o d e n r e ic h es Vo l k s l e b en s ch i ld er te a b e r a m
g l ck l ic hs t en u n d fleiigsten d e r C h o d e n m a l e r p a r exc el lence J ar osl av
Spillar, d e r s ei t J a h r e n s ei n e W e r k s t t t e u n d s e i n e n W o h n s i t z b l ei b en d
in e i n e m Dorfe d er G e g e n d a u f ge sc hl ag e n. Die N a m e n e i n i g e r s ei n e r
G e m l d e m g e n h i e r fol gen: C h o di sc h e Hochzei t, F a s c h i n g e i n g r a b e n ,
Ho lzmacher, Sc hn i tt er , Mher, In d e r s c h w a r z e n Kc he, De r D u d e l
sackpfeifer, S p in n s t u b e , Be im Grovat er, Bei d e r G ro m ut t er , In d e r
A u s n a h m e , A u f d e r Bleiche, In die R o ck e n r e i s e , A u s b e s s e r u n g der
Drischel, Ackern. L e t z t e r e s Bild zeigt, w i e die a r m e n H u s l e r von N e up os s ik au i h r e n P fl ug s e l b e r zi ehen. L e i d e r ist der Ge is t des cho di s ch e n
D e f r e g g e r in d e r l et zt en Zeit u m n a c h t e t . In g e l u n g e n e n L i ch t b i l de r n
von h o h e m v o l k s k u n d l i c h e n W e r t h ie lt E d u a r d S t r o u h a l Moment e
au s d e m Vo l k s l e b en fest: Das F l a c h s b r e c h e n , Hol zm ac h er , H ol zi ndu st ri e
u n d hnl iches , f e r n e r T y p e n von C h o d e n h u s e r n . 22) S c h u l r a t J i rs ek
s ch r ie b a us d e r C h o d e n g e s c h i c h t e s e i n e n R o m a n Psohlavci (Die
Hu nds kp fe ) u n d r e g t e d a m i t den P r a g e r O p e r n d i r i g e n t e n Kovarovi c
z u r S c h p fu n g de r g l e i c h n a m i g e n Op er an, die ein R e p e r t o i r e s t c k
des P r a g e r t s c h e c h i s c h e n L a n d e s t h e a t e r s b i l d e t u n d u n t e r d e m Titel
B a u e r n r e c h t a u c h a m P r a g e r d e u t s c h e n L a n d e s t h e a t e r a u f g e f hr t
wurde.
Die C h o d e n f r a c h t w a r schon a u f d e r b h m i s c h e n L a n d e s a u s s t e l l u n g
1902 u n d a u f d e r drei J a h r e s p t e r e n t s c h e c h o s l a w i s c h e n A u s s t e l l u n g
z u E h r e n g e k o m m e n . W i e a n d e r w r t s in B h m e n u n d M hr e n, e n t
s t a n d a u c h i m T a u s e r l a n d e au s d e m in P r a g z u r A n s c h a u u n g G e
b ra c h t e n (in T a u s selbst) ein M u s eu m m i t F i g u r i n e n in Vol kst racht.
Ein Ve r ei n z u r E r h a l t u n g d e r V o l k s t r a c h t u n t e r den Cho den, d e s s e n
G r n d u n g Prof. I l r u s k a anr eg te, k a m l e i d e r n i c h t z us tande . Das
S c h w i n d e n d e r T r a c h t h t t e er v iel lei ch t a uc h ni ch t a uf g ehal t en. Die
M n n e r h a b e n sie n u n schon fast g n zl ic h a bg el egt . T r o t z d e m bi et et
ein S o n n t a g o d e r M a r k t t a g in T a u s n o ch i m m e r ein r e c h t e r f r e u e n d e s
b u n t e s Bild. Ich h a b e g e h r t, da c ho d i s c h e Mn ne r, d e n e n m a n i hre
T r a c h t lobte, i h n e n sagte, sie m g e n sie b e i b e h a l t e n , s ch t z e n u n d in
sa) A u c h

dem

G hoden. D a s l t e s t e

Tauser P h otographen
c h o d is c h e

Tauber

danken

T r a c h t e n b ild

w ir

viele

A ufn ahm en

von

ist w o h l je n e V o tivtafel, die da s

M u s e u m fr s t e r r e i c h i s c h e V o l k s k u n d e b e s i t z t u n d d i e e i n b u e r l i c h e s E h e p a a r d a r s te llt.
( F ig . 7.)

22

Blau.

E h r e n h al t e n, sich u e r t e n : Ihr H e r r e n l e u t e wollt, da w i r e w i g die


d u m m e n B a u e r n bleiben. W a s I h r anz ie ht , k n n e n w i r a u c h tragen.
Kl ei den sich a b e r S t d t e r in Vo lks trac ht , u m d e r s e l b e n S c h t z u n g zu
e r w e i s e n , so s a g e n m a n c h e B a u e r n : S e h t Ihr, m a n m a c h t sich aus
uns einen Narren.
F i g u r i n e n d e r T a u s e r o d e r C h o d e n t r a c h t bes it zt das T a u s e r
s t d t is ch e Mus eum, das M u s e u m f r s t er r ei ch i sc he V o l k s k u n d e in
W i e n ( ne bs t z a h l r e i c h e n T r a c h t e n s t c k e n ) , das Da sk o vs k ys c he e t h n o
g r a p h i s c h e M u s eu m in Moskau, g r e r e G r u p pe n das P r a g e r v o l ks
k u n d l i c h e u n d das M u s e u m des K n i g r e i c h e s B hm en . Zah l re i ch e
T r a c h t e n s t c k e b es i tz t das P r a g e r t s c h e c h i s c h e Na ti o na lt h ea te r .
Die T r a c h t des T a u s e r l a n d e s w i r d m e i s t C h o d e n t r a c h t g e n a n n t ;
da a b e r n i ch t alle C h o d e n d r f e r u n d a u c h a n d e r e t s ch ec h i s c h e Drfer
d e r T a u s e r U m g e b u n g o h n e R c k s i c h t a u f alte Besitz- o d e r Pfarrv e r h l t n i s s e sich m i t d e r s e l b e n s c h m c k e n , ist d e r N a m e Ta u s e r
T r a ch t d e r r icht iger e.
D i e

T r a c h t

d e r

K i n d e r .

Des S u g l i n g s e r s te R ei s e fi ndet g e w h n l i c h s ch o n an s e i n e m
e r s t e n L e b e n s t a g e statt. Da di e K i r c h e n i c h t b e r a l l i m Ort e ist, ist
di es e R e i s e in d en m e i s t e n F l le n k e i n e kurz e. Zu d e r s e l b e n w i r d
das N e u g e b o r e n e m i t e i n e m h i n t e n offenen H e m d c h e n b e k l e i d e t u n d
n a c h s o r g s a m e r U n t e r l e g u n g d e r n t i g en W i n d e l n in ein P o l s t e r
gehl lt . Das W i c k e l b a n d ist von Seide, d as s e l b e Band, m i t d e m die
W e i b e r d e n S a u m i h r e r S o n n t a g s r c k e e in fa ss en lassen. Das H ub ch en ,
das d e m K le i n e n bei d i e s e m A nl a s s e a u f g es e t zt wi rd , ist bei W o h l
h a b e n d e n hart, das hei t m i t G o l d d r a h t gest ickt , mit F l i t t e r
s c h e ib c he n, G l a s s c h m u c k , r o t e n S e i d e n m a s c h e n , z u w e i l e n auch
Kora lle n g e z i e r t . 22)
Das Taufpolst er, e t w a s s c h m l e r als ein g e w h n l i c h e s K i n d e r
polster, h a t e i n en s e i d e n e n b e r z u g aus d e m Stoffe d e r S o n n t a g s
s chr zen. Das K i nd w i r d z u m T a u f g a n g e m i t e i n e m v i el b l u mi g e n
( p a d e s t i k v t o v ym = f n f z i g b l u m i g e n ) S e i d e n t u c h e ( podl avna) z u
g e d e ck t . Das T a u f z e u g ist ein Teil d e r Ho ch z e i t s a us s t a t t u u g, w i r d a b e r
von d e r G r o m u t t e r er s t dann ins Haus g eb r a c ht , bis d e r Rabe, de r
bei d en C h o d e n d en St or ch vertrit t, z u m e r s t e n m a l ei ngef iog en ist.
E i n H a u p t b e s t a n d t e i l d e r K i n d e r k l e i d u n g ist die H a u b e ; die Fe
w e r d e n d u r c h V e r n a c h l s s i g u n g in d e r B e k l e i d u n g r e c h t a bg e h r t e t .
W h r e n d d as K i nd noch l a n g e k e i n e S c h u h e u n d S t r m p f e a m Fue
g e h a b t hat, ist sein Kpflein s ch on aus m e h r e r e n H u b c h e n her aus g e w a c h s e n . Das K i nd luft im S c h n e e barfu, s c h w i t z t a b e r im Kopfe.
Die W e r k t a g s h a u b e n m a c h t j e d e Mu t te r selbst. Die fr S o n n t a g e o de r
22 a) E i n h n l i c h e s T a u f h u b c h e n a u s r o t e r S e i d e , m i t G o l d d r a h t ( d r a c o u n e m ) a u s
g e s t i c k t , a u s d e r S t r a s c h i t z e r G e g e n d , i s t i m C e s k y L id , X II I., S, 4 5 1 a b g e b i l d e t . E s z e i g t
au ch d en selb en Schn itt w ie das ch o d isch e.

Die tschech ische Volkstracht de r T a u s e r Gegend.

23

die Ta uf e lt m a n bei d e r N h e r i n a nf e r t i g en . Die e r h l t d a n n als


Stoff h i e zu s e i d e n e F le c k e von al ten T c h e r n o d e r s ch a dh af te n
S chrzen. Di ese H a u b e n e r h a l t e n a u c h ei n F u t t e r u n d w e r d e n von
B u b e n u n d M d c he n bis ins v i er te J a h r g e t r a g e n , bis die e r s te r e n
e i n e n Hut, l et zt er e K op ft c he r b e k o m m e n .
D e r S ch n i t t des H u b c h e n s ist s ehr
ei nfach u n d fr S u g l i n g e w i e fr dreibis v i e r j h r i g e Ki n de r derselbe. Ge h k el t e
u n d ge st ri ck t e weie K i n d e r h u b c h e n , w i e
m a n sie in d e u t s c h e n u n d t s c h e c h i s c h e n
G e g e n d e n u n d sel bs t in e in i g e n mi t
d e r Mode f o r t g e s c h r i t t e n e r e n Drf ern des
C h o d e n g a u e s findet, g i b t es in d e m noch
al tv at er is ch g e b l i e b e n e n P os s ig ka u nicht.
Die alte c hod is ch e K i n d e r h a u b e h a t e in en
h e u t e w i e d e r g-anz m o d e r n g e w o r d e n e n
Schnitt. Ein b r e i t e r b u n t e r Streifen, d e r
v on d e r Sti rn bis in d e n N a c k e n reicht,
ist m i t z w e i a n d e r s f a r b i g e n S ei t e n t ei l e n
v e r b u n d e n , die die Schlfen u n d Oh re n
bed ecken.
Die V o r d e r s e i t e ist m i t e i n e r we ien
K r a us e o de r K a n i n c h e n f e l l eingefat. In
d e n er s te n K i n d e r j a h r e n si nd b ei d e G e
s c h l ec h t er gl ei ch gekl ei de t. Bei de t r a g e n
b e r dem b a u s c h r m e l i g e n H e m d c h e n ein
F ig . S -1 0 .
r o t es K it t e l c h e n a u s l e i c h t e m Zeuge, m ei s t
C h o d is c h e s K i n d e r h u b c h e n s a m t S c h n itt.
aus e i n e m a b g e t r a g e n e n R o c k e d e r M u t t e r
g e sc h ni tt en . D a r a n s i n d T r g e r von d e r s e l b e n Ba r b e g e n h t . W e n n
zu Os t er n die K n a b e n schon d en e r s t e n H u t e r h a l t e n ha be n , ei ne
e t w a s k l e i n e r e N u m m e r als d e r Va te r, s o n s t a b e r di es el be h a l b
m o d e r n e Dutze nd fas so n, t r a g e n sie n o ch g e r a u m e Zeit d en r ot en Kittel
dazu, der m i t den n a h e n d e n ' S c h u l j a h r e n d e r Hose we ic ht . Doch gi bt es
a u c h schon Mtter, die d e n Kl ei nen g a r v o r z e it ig in die Hose z w in g en .
Die Md chen b e k o m m e n s c h w a r z e Kopftcher, die h nl i ch w i e
die d e r E r w a c h s e n e n zu e i ne r H a u b e g e b u n d e n w e r d e n . Als Quido
Manes sei ne C h r i s t e n l eh r e mal te, t r u g e n die M dc he n n och fast
l a u t e r rot e Kopftcher.
Mit z u n e h m e n d e n J a h r e n w i r d die K l e i d u n g d e r K i n d e r d e r
j e n i g e n d e r E r w a c h s e n e n i m m e r m e h r h nl i ch . Die A 111 a g s t r a c h t
a m eh es te n . Der Ha up ts t of f de r se lb en ist fr m n n l i c h e K l e i d u n g s
s t ck e S ch er k e. Doch w e r d e n a u c h a b g e t r a g e n e S o n n t a g s k l e i d e r zur
F e l d a r b e i t u n d z u r S c h u l e v e r w e n d e t . l t er e M n n e r u n d Grei se
b e w a h r e n n och t e i l w e i s e die alte Tr a ch t , Die W e r k t a g s k l e i d u n g ist
im S o m m e r hufig a u s we i e r H a u s l e i n w a n d , im W i n t e r a u c h aus

Ep)

Sr

24

Blau.

w e i e r S ch er ke. W a s von a l t en T r a c h t e n s t c k e n noch v o r h a n d e n ist,


w i r d a b g e t r a g e n , n e u e S a c h e n w e r d e n s cho n n ac h m o d e r n e m S c hn i t t e
g em a c h t . Bei l et zt er en, d e n S o n n t a g s k l e i d e r n , w i r d abe r von d en B a u e r n
i m m e r a u f d u n k l e F a r b e n g e s e h e n . Die s e h r z a h l r e i c h e n M a u r e r
vo n Alt- u n d b e s o n d e r s N e u p o s s i g k a u , die b e r d en S o m m e r in B ay er n
ar b ei t en , b r i n g e n von da a u c h s ch on l icht e S o n n t a g s k l e i d e r mit.
Das W e r k t a g s g e w a n d des w e i b l i c h e n Gesc hl ech tes ist viel e i g e n
a r t i g e r als das d e r Mnner. Die v o r h e r r s c h e n d e F a r b e ist rot. N u r
Pan toffe l u n d Ko pf tu ch si nd s ch wa r z. Die Chodi n, ei ner lei ob S c hu l
kind, J u n g f r a u o d e r B u er in , t r g t im Al l tag e in e n g e w h n l i c h e n
k u r z e n r o t e n K i t t e l m i t L ei b ch en , d en K a n du s ; das L e i b c h e n ist
an A c h se l n u n d B r u s t s e h r w e i t a u s g e s c h n i t t e n , w a s a uc h in den
d e u t s c h e n D rf ern d e r R o t e n b a u m e r G e g e n d bl ich ist. Das H e m d
ist b e i m Halse g es chlos sen. Es b e s t e h t w ie i m D e u t s c h e n aus
z w e i e r l e i L e i n w a n d . Von d e r H f t g e g e n d a b w r t s w i r d die g r b e r e
v e r w e n d e t . Es h a t B a u s c h r m e l . Um den Hals k o m m t ein g eb l mt e s,
f a r b i ge s Halst uch, das a u f d e r B r us t b e r s K r e u z g e l e g t wi rd. be r
die Zipfel d es s el be n w i r d die S c h r z e frtoch g e b u n d e n . Stat t dieses
T c h e l s w i r d a n k h l e r e n T a g e n , bei w e i t e r e n G n g e n u n d i m Ha us e
h e r u m ei ne k u r z e w e i t e J o p p e g e t r a g e n , die rozplsenka. Di eselbe
ist h uf ig so kurz, da sie v o r n e n i c h t e i nm a l die Brst e g a n z bede ckt .
h n l i c h e k u r z e J o pp en h ei en i m b e n a c h b a r t e n d e u t s c h e n Dorfe
T a n n a w a : Flui ga (Flieger, ver gl. : rozplset i v er sch euc hen) . Die
cho di sch e Joppe, a u s r o t g e m u s t e r t e m K a tt u n , h a t ei ne H a n d b r e i t vom
u n t e r e n R a n d e des R c k e n t e i l e s e in e n b r e i t e n S tr ei fen von auf
g e n h t e n weien, bl auen, g r n e n u n d g e l b e n Kr e pi ne n. Di es e T r a c h t
w i r d a u c h an S o n n t a g e n im H a u se u n d i m ' D o r f e h e r u m g e t r a g e n ,
a b e r i m m e r in b e s s e r e n Sache n. I m W i n t e r k o m m t bei A u s g n g e n
b e r d as L e i b c h e n s t at t d es e r w h n t e n T u c h e s die Joppe. Sie ist aus
m o d e r n e m Wollstoff, s el t en ei nfrbig. L e b h a f t e u n d g e m u s t e r t e Stoffe
s i n d d a be i b e l i e b t e r als e i n f r bi g e o de r dunkl e. An S o n n t a g e n im
S o m m e r o d e r i m F a s c h i n g l aufe n die M d c he n m i t d e m B r u s t t u c h e
(ohne Joppe) u n d blofig h e r u m , b e s o n d e r s im Dorfe selbst.
So b e a c h t e n s w e r t sie d e m V o l k sf or sc h er ist, d e m C h od en selbst
h a t die A l l t a g s t r a c h t n u r g e r i n g e B e d e u t u n g . Die W o c h e g e h r t d er
A r b e i t u n d die K l e i d u n g k a n n d a n i ch t i m m e r g a n z schn, n e u u n d
g e d i e g e n sein. De r L a n d m a n n s i e h t es z u m Beispiel s e h r u n g e r n ,
w e n n m a n i h n im A r b e i t s g e w a n d e p h o t o g r a p h i e r e n will. Ei n solches
Bild z e ig t er n i c h t e i n m a l B e k a n n t e n , er s e n d e t es w e d e r d er T o c h t e r
ins Kl o st er n oc h d em S o h n e n a c h A me r ik a . D e r B a u e r ist ein S o n n t a g s
me ns ch . D u b r a u c h s t die g a n z e W o c h e n i c h t n a c h i h m z u s ehen. De r
S o n n t a g ist die A p ot h eo s e s e i n e r Ar be i t s w o c h e . D e r H a u p t p u n k t der
S o n n t a g s f e i e r a b e r ist d e r K i rc h e n b e s u c h , d e r i hn u n d sie a u s d e m
e n g e n A r b e i t s k r e i s e des Dorfes h i n a u s in die S t a d t o d e r d en a n
s e h n l i c h e n K ir c h o r t z u r F r h m e s s e fhrt, d en B a u e r n u n t e r die Zahl

Die tschechische Volkstracht der T a u s e r Gegend,

S5

d e r B e k a n n t e n , d er G e v a t t e r n u n d Ve tt er n , die B u e r i n u n t e r Basen
u n d S e h w g e r s l e u t e , B u r s c h e n u n d M d c he n z u e i n a n d e r . Es ist, als
ob m a n die g a n z e W o c h e n u r l ebt e u n d ar bei tet e, u m d a n n u m
so f r o h e r a t m e n zu
k n n e n i m r os i g e n
L i c h t e des S on nt ags .
Nach der Frhm esse
g e h t es w i e d e r heim.
Z u m M it t a g e s s e n h a
b e n Buer in, Tcht er,
Shne un d Dienst
b ot en
b e r ei t s
die
besseren
Gewand
stcke abgelegt und
a uc h n a c h m i t t a g s t r a
g e n sie n u r S ac he n
z w e i t e n R a n g e s ; j ed es
an s e i n e m Platze.
D ie

Sonntags
tracht.

Bei den M n n e r n
ist die alte T r a c h t
s c h o n fast g a n z v e r
schwunden. Nur
ei ni ge
Possigkauer
M n n e r t r a g e n noch
Tei le d e r s e l b e n a uf
ihrem Kirchgnge
n ac h Klentsch. Der
charakteristische
breitkrempige
Chod e n h u t au s Filz, d er
sogenannte
sirdk
(siroky = breit), wi rd
fast g a r n i c h t m e h r
g e t r a g e n . E r h a tt e
ei n e n
Durchmesser
v o n 50 cm ; d e r Kopf
teil w a r n i e d r i g u n d
F i g . 11.
m i t e i n e m bis drei
M n n lic h e F ig u r in e a u s d e m M u s e u m f r s te r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e .
Finger breiten und
m i t e i n e m r o t e n S c h n r c h e n ei ngef at en s c h w a r z s e i d e n e n B a n d e u m
w u n d e n . Der Kopfteil w a r m i t d e r b r e it e n S ch e i b e a u f d r e i o d e r vi er
Sei t en d u r c h do pp el te s c h w a r z e B n d c h e n v e r b u n d e n . Di es er Hut
w u rd e nu r von verheirateten Mnnern getragen.

26

Blau.

Vergl .: Der I iu t d e r S l o w a k e n h ei t ebenfal ls sirk, w e n n er


auc h g a r n i ch t b r e i t i s t . 23)
Im b a y r i sc h en W a l d e w u r d e ein s c h w a r z e r b r e i t k r e m p i g e r Hut
mi t n i e d e r e m Gupf u n d S c h n a l l e n b a n d g e t r a g e n . 24)
Im I g la ue r M u s e u m bef inden sich Hte, deren K r e m p e n so breit
sind, da sie m i t e i n e r S c h n u r h i n a u f g e h a l t e n w e r d e n
m s s e n . Sie w u r d e n von B a u e r n bei A u s g n g e n g e t r a g e n . 25)
Brei t ra nd ig e, steife Hiite, s c h w a r z u n d m i t n i e d r i g e r Kappe
t r u g e n vor Zeiten a u c h die B a u e r n d e r T e p l i t z e r G e g e n d . 26)
Ei n e B u e r i n in Zah of a n bei T a u s s et zt e bei r e g n e r i s c h e m W e t t e r
z u l a n d w i r t s c h a f t l i c h e n A r b e i t e n i m m e r i hres M an n e s al ten sirk
auf, u m k e i n e n R e g e n s c h i r m m i t t r a g e n z u m s se n, z u m Beispiel w e n n
sie b e i m H c k e r l i n g s c h n e i d e n die Ochsen im Gpel f h r e n mute.
Die Burs chen, von d e r E h r e des br ei te n H u t e s aus ge s ch lo ss en ,
t r u g e n als K o p f b e d e c k u n g ei ne O t t e r m t z e (vydrovka). Sie w a r
a us g r n e m o d e r r o t e m S a m t u n d m i t Fis cho tt erfe ll eingefat. V o r n e
ist d e r S tr ei fen breit er. Di es e Mt ze h a t k e i n e n Schild. Die Kappe
w i r d von e i n e m Q u st c he n g ek r nt .
Die F i s c h o t t e r m t z e w a r a u c h i m E g e r l a n d e g ebr uc hl i ch. (JohnGriiner, 111) Die b r e i t e r e V e r b r m u n g w u r d e v or n g e t r a g e n . Zu F e i e r
l ich kei t en o d er w e n n d e r B a u e r in die S ta d t ging, s et zt e er den H u t
darauf. Da n n k a m a b e r die b r e i t e V e r b r m u n g n a c h h i n te n, d a mi t
de r H u t b e s se r sa.
Die Z u n d e r h a u b e (hubka). Als ich ei nes S o n n t a g s in S i l b e r
b e r g die S t u b e d es H o l z m a c h e r - W e n z e l bet rat , f and ich h i e r das
ha lbe Dorf v e r s a m m e l t . Schade, da Sie so s pt k o m m e n , He r r
Le hr e r! s ag t e d e r O r ts v or st e he r. W i r h a b e n h e u t e des (v ers torb en en)
al ten H ol z m a c h e r s (eines Choden) S a c h e n verlizitiert. S c h a u e n Sie,
dieses w a r m e Le ib i m i t F u c h s p e l z f u t t e r soll m i r den Buckel w a r m
halten. Ich b e k a m es fr s i ebzi g Kr e uz er . U nd da die Ha ube, die
s e t z ich auf, w e n n m i r d e r Kopf w e h tut. Das w r w a s fr
Sie, ein Al t er tu m! ri ef en a n d e r e dr ei n. Ein a n d e r e r e r k l rt e: Diese
H a u b e ist a us e i n e m Z u n d e r s c h w a m m e g e ma c ht . Die b h m i s c h e n
H o l z m a c h e r m a c h e n solche. N a c h d e m es m i r g e l u n g e n wa r , die
H a u b e sie w a r s ch on r e c h t alt u n d u n a n s e h n l i c h zu er st ehen,
lie ich m i r die A n f e r t i g u n g d e r s e l b e n er kl r en .
Der Buch en - o d e r Z u n d e r s c h w a m m , in u n s e r e n B u c h e n w l d e r n
hufig, w i r d von d e r u e r e n R i n d e befreit, d a n n t c h t i g geklopft.
Er lt sich bis in T e l l e r f o r m z u s a m m e n s c h l a g e n u n d w i r d d ab ei weich.
Da nn k o m m t er in A s ch e nl au ge , . in d er er drei T a g e bleibt. Hi er
wi r d er w e i c h w i e S ei de u n d lt sich zi eh e n w i e ei n S tr u de lt ei g .
23) Mus. F r a n c . A n n a l e s . B r n n 1 8 9 7 .
24) R e d e r :

B a y e r w a l d , S. 9 1 .

U n s . Z e i t s c h r . III, S. 3 1 6 .
2GJ L a u b e : V o l k s t m l i c h e b e r l i e f e r u n g e n a u s T e p l i t z , S. 17.

Die tschechische V o lkstra cht der T a u s e r Gegend.

27

Da nn w i r d er a u f d e r Of e n s t a n g e ge t r o c k ne t . Die Tei le d e r H a ub e
w e r d e n d a n n zu g es ch ni t te n , z u s a m m e n g e s e t z t un d m i t g r n e m Bande
e i n g e s u m t . 27) Oft w i r d die g a n z e Ka p pe aus e i n e m e in z i g e n Stck
gef ormt, s o l a ng e d e r Z u n d e r n o c h w e i c h ist. N u r an den R a n d d e r
s e l b e n w e r d e n zwrei Z un d e r s t r e i f e n g en h t , d e r b r e i t e r e hi nt en, de r
s c h m l e r e vorn.
Diese K o p f b e d e c k u n g e n l iegen k n a p p a m Kopfe an u n d h ab e n
die F o r m k l e i n e r Kapp en . 1895 w a r e n s ol che H a u b e n in der c h o d i
s c h e n A b t e i l u n g d e r P r a g e r v o l k s k u n d l i c h e n A u s s t e l l u n g zu sehen.
Ei n e solche H a u b e ist von schn g e l b b r a u n e r F a rb e , l eicht u n d
f hl t sich w e i c h an. Als die V e r w e n d u n g des Z u n d er s z u m F e u e r
s c h l a g e n n o c h bl ich wa r , g ab es in j e d e m Dorfe L e ut e , die sich mi t
d e r E r z e u g u n g von Z u n d e r u n d d e r A n f e r t i g u n g s ol cher M tzen abgab en. H e ut e n o c h ' s o l l e n im C h o d e n g e b i e t e u n d in e i n i g e n d e u t s c h e n
O r t e n l ngs d e r b a y r i s c h e n Grenze, w i e z u m Beispiel in Vo l lm au noch
sol che K a p p e n a n g e f e r t i g t w e r d e n . Als d e u t s c h e N a m e n n a n n t e m a n
m i r S c h w m a k p p e n , d e r t s ch e c h i s c h e ist hubka.
Di es e H a u b e n si nd a u c h in a n d e r e n T e i l e n des B h m e r w a l d e s
b e k a n n t ; J o h a n n P e t e r s c hr e i b t in d e r E r z h l u n g Ho c h w i ir d e n s
S p i e l g e w i n n 28): De r L r c h e n w i r t sa b r e i t s p u r i g a u f d e r g r n e n
O f e nb an k u n d paffte s ei n e Pfeife. Ei ne Z u n d e r h a u b e b e d e c k t e
s ei n en k a h l e n Kopf.
Die V e r w e n d u n g u n d die V e r a r b e i t u n g des B u c h e n s c h w a m m e s
o d e r h n l i c h e r z h e r P i l z e zu K l e i d u n g s s t c k e n ist uralt. E r n s t F r i e d e i
(Anf nge d e r W e b e k u n s t , Z. d. V. f. V. V., 134 ff.) h l t diese T e c h n i k
f r die p r im it iv s te d e r T ext i lk un st . Auf e i n e r d or t b e i g e g e b e n e n Tafel
ist ein von S i e b e n b r g e r S a c hs e n a u s Z u n d e r s c h w a m m g ef e r t i g t e r
B a u e r n h u t abge bi ld et .
A uc h in d er w a l a c h i s c h e n A b t e i l u n g d e r o b e n e r w h n t e n P r a g e r
v o l k s k u n d l i c h e n A u s s t e l l u n g (1895) w a r e n s ol che H t e ausgestell t. L a u t
P a u l K u m m e r s K r y p t o g a m i s c h e n C h a r a k t e r b i l d e r n 1878, S. 202,
w e r d e n auch au s d e m R i e s e n b o v i s t (Lycop. g e m m a t u m ) n eb e n
Z u n d e r - a u c h K i n d e r k p p c h e n u n d g r e r e M t z e n verfertigt.
No ch v o r w e n i g e n J a h r z e h n t e n w u r d e n (nach Fri edei ) in d en n e u
m r k i s c h e n D rf er n u m K s t r i n M t z e n , H a n d s c h u h e, j a g a n z e
W e s t e n aus Zunder zusamm engenht.
Auc h in Vora rl berg, s te r re ic hi s ch -Sc hl es ie n, P re u i sc h- S ch le s ie n
u n d in d en K a r p a t h e n ist diese T e c h n i k b e k a n n t . In Schl esi en g e h e n
mi t di es en K a p pe n H nd le r, S c h w a m m k a p p e n m n n e r , h e r u m . 29)
Di es e S c h w m m e k a p p e n sollen g e g e n K o p fs c hm er z hei l sam
w i r k e n . Dies g l a u b t m a n a u c h in S c h l e s i e n . 30)
27) I n S c h l e s i e n a u c h m i t r o t e m B a n d e . (Z. d. V. f. V o lk s k . V ., 1 4 2 . )
w ) D eutsch e

A r b e i t 1 9 0 3 , S. 4 1 2 , ff.

29) F r i e d e i , a. a. 0 .
30) F r i e d e i , a, a . 0 .

28

Blau.

D e r Vol ksgl aube, da K o p f b e d e c k u n g e n g e g e n Ko pf sc h me rz


helfen, w i r d den n i c h t w u n d e r n e h m e n , d e r da wei u n d e r l e b t hat,
w e l c h groe Rol le K l e i d u n g s s t c k e in d e r V o l k s m e d i z i n bei d e r A b
w e h r von K r a n k h e i t s d m o n e n spielen. Ich e r i n n e r e n u r a n die V e r
w e n d u n g des Braut ki t te ls , d e r b e r d e n Kopf des K i n d e s g eh al te n,
d e s s e n F r a i s e n stillen soll. In O b e r b a y e r n w e r d e n K o p f w e h k r a n k e n
Anast asia- o d e r I g n a z i h u b e r l n a u f g e s e t z t . 81)
H a a r e u n d B a r t . Die C h o d e n t r u g e n i hr e H a a r e bis in den
N a c k e n r e ic h en d, in d e r Mitte ges chei t el t, w i e n och h e u t e die S lo waken.
Auc h die b a y r i s c h e n W a l d b a u e r n t r u g e n die H a a r e so lang. ( R e de r :
Bay er wal d 93.)
Bei d en C h o d e n ist es n o ch i m m e r n i ch t blich, sich die G e si c ht s
h a a r e l a n g w u c h s e n z u lassen. F r h e r e r l a u b t e es die h o h e O br i g ke i t
nicht, n u n ist d e r B a r t i h r e n F r a u e n ein Greuel. B r t e s ind i m m e r
n och A u s n a h m e n . Die d e u t s c h e n N a c h b a r n d e r C h o d e n w a r e n n icht
so k o ns er vat iv, w e n n a u c h d e r W i r t P e t e r W e b e r in F le c k e n bei
R o t e n b a u m , d e r n a c h 1848 sich als e r s t e r in d e r G e g e n d den Bart
l a n g w a c h s e n lie, d av on den S p i t z n a m e n B ar twi rt erhielt, d e r au ch
auf s e i n e n Sohn u n d den Hof b e r g i n g . De r alte Bart h a t m i r
w i e d e r h o l t d avo n er zhl t.
Das
M n n e r h e m d . Es ist f r Sonn- u n d F e s t t a g e aus
b e s s e r e r L e i n w u n d u n d w i r d n u r w e n i g g es t r k t. D e r b ei luf ig drei
F i n g e r b re it e Kr a g e n , d a n n d e r B r u s t s t r e i f e n si nd r e i c h m i t we i e r
(f r her a u c h s c h w a r z e r ) St ic k er e i verzi ert . (Si ehe die Taf el II.) A u f der
B r u s t ist es offen u n d n u r b e i m Hals m i t B n d c h e n o d e r z w e i
g l s e r n e n Knpfchen, d e n s o g e n a n n t e n P r c h e n , ges ch lo ss en . Die
r m e l s i nd weit, h a b e n a b e r enge, b l au e Bchsl ei n. Die L e d i g e n
t r a g e n b e r di es es H e m d das L e i b c h e n , w e l c h e s die b a u s c h i g e n rm e l
r e c h t z u r G e l t u n g k o m m e n lt.
D a s H a l s t u c h . Um d en Hals t r a g e n die M n n e r ein b r a u n e s
o de r s c h w a r z e s S e i d e n t u c h m i t r ot en S tr ei fen a m R a n d e . Es w i r d
in e i n en K n o t e n g e b u n d e n . Meist ist es n u r ein h a l b e s Tuch. Auch
die E g e r l n d e r m a c h t e n vo r h u n d e r t J a h r e n i m m e r z w e i a u s e i n e m
T u c h ; so k a uf t e n i m m e r z w e i F r e u n d e ein T u c h z u s a m m e n u n d
teilten es in z w e i D r e i e c k e . 32)
D i e W e s t e . I h r e B e z e i c h n u n g lajblik w e i s t a u f i h r e A b
s t a m m u n g hin. Sie ist o d e r w a r a u s d u n k e l b l a u e m T u ch e , bis z u m
Halse g es chlos sen, v o r n e u n d h i n t e n m i t b u n t e n B l m c h e n u n d
S t r u c h e n a us S ei de bestickt. B es o n d e r s reich ist d i es e Arbe it an
d e n S t e h k r a g e n , a m R c k e n u n d d en Ta sc he n. D e r R a n d d e r W e s t e
ist m i t e i n e m r o t w o l l e n e n B a n d e eingefat. D i es e r r ot e Fl an el l st re if en
31) H fl e r : D a s J a h r i m o b e r b a y r i s c h e n V o l k s l e b e n , 1 8 9 9 ,
f r s te rr . V o l k s k u n d e

besitzt

aus

N ied ersterreich

eine

S. 1 7 , 3 1 .

Das

M useum

F r a is e n h a u b e aus Seide,

K u p f e r d r u c k e n ; a u s d e m E n d e d e s 18. J a h r h u n d e r t s .
32) J o h n - G r n e r : b e r d i e l t e s t e n S i t t e n

u n d G e b r u c h e d e r E g e r l n d e r , 10 9.

m it

Die tsc h ec hische V o lk stra c h t d e r T a u s e r Gegend.

29

b i ld et a u f d e r i n n e r e n Seite no ch e t w a 4 * / 2 cm als F u t t e r die U n t e r


l age des K r a ge ns , d e r Knpfe u n d d e r Knopflcher. Die z w e i o d er
dr ei u n t e r s t e n Kno pfl c her u n d das o be r s t e si nd offen,
die b r i g e n
f n f z e hn si nd blind, alle a b e r m i t
g r n e r Seideausg en ht .Rechts
si nd in e i n e r d i ch t en R e i h e a c h t z e h n Mes si ngkn p fe , vo n d e n e n a be r
n u r die z w e i od er d r e i u n t e r s t e n i h r e m Z w e c k e di enen. Hie u n d da
s i e ht m a n W e s t e n , die u n t e n s o g a r m i t s e c h s Knpfe n g es chl os se n
w e r d e n . A u c h j e d e d e r b ei d en T a s c h e n ist m i t j e vi er solchen Knpfen
b en ht . Die u n t e r s t e n E c ke n si nd m i t e i n g e s t i c k t e n B l u me n geziert.
(Siehe die Tafel II.)
Die B u r s c h e n t r a g e n di ese W e s t e i m S o m m e r u n d b e i m T an z e
h e u t e no ch u n d d a be i v o r n e offen; die g r o e n u n d l a n g e n B a u s c h
r m e l des H e m d e s bl ei ben frei, da zu d i e s e r Zeit kei n Rock g e
t r a g e n wird.
A u d i im E g e r l a n d e w u r d e n n u r die z w e i u n t e r s t e n Knpfe
d e r W e s t e , des l a n g e n Rockes, w i e des k u r z e n Kollers e i n g e k n p f t . 33)
h nl i ch w i e die Un if or m d e r K a r l s s c h l e r z u r Zeit Schillers, die in
der W o c h e vier, an S o n n t a g e n n u r drei Knpfe d e r W e s t e schlossen,
u m das J ab o t b r e i t h e r a u s s t e h e n zu
lassen. Ei n en sch arfen G e g e n s a t z zu
di es er eitlen b u n g bi ldet d e r Mann
a u s d e r G e g en d von P il s en (Fi guri ne im
P r a g e r t schec hos la w. et hn o gr . Museum),
de r alle Knpfe d er W e s t e m i t A u s
n a h m e der d re i u n t e r s t e n z u ge k n p ft
hat. Die u n g a r i s c h e n S l o w a k e n des
N i e d e r l a n d e s knpfen i hr e k u r z e n u n d
b u n t s c h e c k i g e n L ei b c h e n (bruslaky) n u r
b ei m Halse zu, d a m i t das V o r h e m d
s i ch t b a r wi rd.
D i e H o s e n w a r e n gel b u n d in
d e r R e g e l von Leder. Sie re ic h te n bis
u n t e r die K ni e u n d w a r e n ob er h al b
der W aden mit verzierten ledernen
B n d c h e n g e b u n d e n o d e r a u c h m i t je
z w e i Mes si ng kn pf e n geschlossen. Doch
g a b es a u c h Hos en a us g e l b e m Kloth.
A us d e r H os ent as che h i n g d en Alten
d e r m i t r o t e m L e d e r ei ng ef a te T a b a k
beutel, re ic he Zier von L e d e r q u s t c h e n
u n d L e d e r f r a n s e n t r a g e n d . Vo rn h a t t e die Hose (berall) eine breite
Klappe, die m a n an d en Sei ten aufkn pfen u n d h i n u n t e r l a s s e n konnt e. Die
Mittellinie d e r s e l b e n w a r m i t S ti c k e r e ie n ver zi ert . (Siehe die Tafel II.)
33) J o h n - G r i i n e r , 108.

Blau.

30

G e l b e Hosen w a r e n in B hm en f r h e r auch im s d li chen


B h m e r w a l d e , u m Pil sen, u m Lei tomi sc hl , R u z y n bei P r ag , bei den
K os ak en , bei J u n g b u n z l a u bl ich; in M hr e n w e r d e n sie v on den
W i s c h a u e r H a n n a k e n u n d d en Y a c ov er S l o w a k e n g e t r a g e n .
R o t e Hos en w a r e n in B h m e n m e i n e s W i s s e n s n i r g e n d s g e
br uchl i ch , d af r bei den O l m t z e r u n d d en K r e m s i e r e r H a n n a k e n
u n d den S l o w a k e n von L u n d e n b u r g , Gdi ng, Tovaov, Df ev oh os ti tz
u n d L a n d s h u t , bei l e t z t e r e n m i t b l au e n S ti ckereien, d a nn bei den
T h e m e n a u e r Kr oa t en in N i ed e r s t e r r e i c h .
S c h w a r z e Hosen t r u g e n die d e u t s c h e n N a c h b a r n d e r Choden,
die n rdl ich, we st l ic h u n d s dl i ch von i h n e n wohnen. Die W i s c h a u e r
H a n n a k e n t r a g e n a ue r g e l b e n a uc h s c h w a r z e Hosen. Die m h r i s c h e n
S l o w a k e n t r a g e n m i t den h i e r a n g e f h r t e n A u s n a h m e n d u r c h a u s
d u n k l e B ei nk lei der .
B l a u e Hosen t r u g e n die S l o w a k e n von Velec, L u h a o v a u n d
Ga ya (hier m i t A u s n a h m e von Vacov, w o m a n ge lbe Hosen trgt),
d a n n die u n g a r i s c h e n S l o w a k e n von Bostic.
W e i e Hosen g e h r e n z u r w a l a c h i s c h e n G e b i r g s t r a c h t u n d zu r
K l e i d u n g d e r u n g a r i s c h e n S lo w a k e n .
S t r m p f e u n d S c h u h e . Die Strmpfe, die von den B au e r n
zu den k u r z e n g el b en H o se n g e t r a g e n w u r d e n , w a r e n wol len, g e w i r k t
u n d .von k o r n b l u m e n b l a u e r F arb e. Die Ledi gen t r u g e n we i w o ll e n e
g e w i r k t e S tr mpfe. In T a u s w a r f r h e r die S t r u m p f w i r k e r e i e i n e s der
z a h l r e i c h s t e n G e w e r b e , das h e u t e n och d ort v e r t r e t e n ist.
R o t e n b a u m e r G e g e n d : Die M n n e r t r u g e n we i e S t r m p f e u n d
S c h n al l en s ch uh e. Bl au e S tr m p f e w u r d e n zu Halbstiefeln g et r a g e n .
Auc h die F r a u e n t r u g e n we i e S t r m p f e . 31)
T e p l i t z e r Gegend : Die S tr m p f e w a r e n wei, im W i n t e r t r u g
m a n g ra ue. ?5)
B a yr i s ch e r W a l d : Die M n n e r t r u g e n bl aue S t r m p f e . 30)
D i e S c h u h e w a r e n ni ed ri g, s e h r s t a rk u n d vorn r u n d g e
formt. Als Zier h a t t e n sie groe s c h w a r z e S c h n al l en mi t e i n e r U n t e r
lage von a u s g e z a c k t e m Lede r. Mit Vo rl i ebe w e r d e n in n e u e r e r Zeit
h ohe, bis b e r die W a d e n r e i c h e n d e Stiefel g et ra g en .
D e r R o c k (kazajka) w i r d i m W i n t e r u n d z u m K i r c h g a n g g e
t r a g e n , u n d z w a r z u m e i s t von L e di g en , doch a uc h von V e r h e i r a t e t e n .
E r ist w i e die W e s t e ge a rb ei t et , n u r ein W e n i g e s l n ger , h a t a u e r
d e m l an g e rmel, die an d en Ac hse ln e r h h t e F al ten, bei den H n d e n
St ic ker ei en h a b e n , f e r n e r z w e i R e i h e n von j e z w e i u n d z w a n z i g gel ben
Knpfen, die von d e r Mitte d er Ac hse ln b e r die E c k e n d e r B r u st
k l ap pen in d i c h t e r A uf e i n a n d er f o l g e bis an d e n u n t e r e n R a n d der
V o r d e r t e i l e re ic hen . Den z wei K n o pf r ei h en e n t s p r e c h e n a uc h zwei
34) R a n k : A. d. B h m e r w a l d e . L e i p z i g 1 8 5 1 , S. 31.
35) L a u b e : T e p l i t z , S. 17.
36j R e d e r : B a y e r w a l d , S. 93.

Die tschechische Volkstracht der T a u s e r Gegend.

31

k r z e r e R e i h e n von j e elf g r n a u s g e n h t e n Knopfl chern. De n R a u m


b e r d i esen n e h m e n die r e i c h g e s t i c k t e n B ru s t k l a p p en ein, d e r e n
E c k e n v on d e m s i e b z e h n t e n K n op f d e r R e i h e n i e d e r g e h a l t e n w e r d e n .
Auch die R c k s e i t e des R oc ke s ist m i t S t i c k e r e i e n u n d z w e i Knpfen
geziert. (Siehe die Tafel II.)

F i y . 14. S tic k e r e i d e s u n te r e n T e ile s d e r R c k s e it e d e r K a z a jk a .

z,.

13. S tic k e r e i e in e r B r u s lk la p p e
v o n d e r K a z a jk a .

F ig . 15. S tic k e r e i e in e s r m e ls .

D e r Ro ck w i r d b e r d er W e s t e offen g e t r a g e n . Doch sind die


Kno pfl c her n i c h t falsch o d e r blind.
Eine A bschw chung dieser prchtigen und teuren Verzierungs
w e i s e b e m e r k t m a n a n R c k e n d es s e l b e n S chni ttes , die kei ner l ei
Sti ckere i u n d s t at t d e r m e s s i n g e n e n n u r B e i n k n p f e in g e r i n g e r e r Zahl
t r ag e n. Doch hl t a u c h da e i ne r (hier d e r vorletzte) die Br ust kl app e
fest. Diese R ck e t r u g e n w e n i g e r b e m i t t e l t e Leu te .
Aus d e r e in e n T a s c h e d e r K a z aj k a g u c k t ein r o t es Sackt uch,
a u s d e r a n d e r e n r a g t h u fi g d e r T a b a k b e u t e l hervor.
D e r Z u p a n. E r ist ein l a n g e r F es t ro ck , w i e d e r au s d u n k e l b l a u e m
Tuch, u n d r e i c h t bis a u f die W a d e n . Ein g e s t i c k t e r S t e h k r a g e n , k ei n e
B rus tkl appen, n u r e i n e k u r z e R e i h e von a c h t g el b e n P ar a d e k n p fe n ,
von S ti ckerei begl ei tet , luft l i n k er s e i t s v o m Halse herab.
De r L e i b ist s e h r kurz. De r Rock h a t dr ei Sche, w e l c h e h i n t e n
a n drei Ort en m i t z w e i Me ss i ng k n p fe n ge s c h l os s e n sind. Kr a ge n,
A rm e l a u f s c h l g e u n d d e r R c k e n in d e r G r t e l g e g e n d si nd m i t
b u n t e n B lume n au sges ti ckt . De r R a n d di es es K l e i d u n g s s t c k e s ist
e b e n so w i e das L e i b c h e n u n d di e Ka z a j k a m i t e i n e m r o t e n (auch
s c h w a r z e n ) P a s s e p o i l besetzt .

Blau.

32

Di es en Rock t r g t d e r C h o d e z u m e r s t e n m a l an s e i n e m H o c h
zeit st ag, f e r n e r n och bei Hoc hzei ten, K in d s t a u f e n u n d a n h o h e n F e s t
t ag en . Bis zu i h r e r V e r h e i r a t u n g m s s e n die B u r s c h e n in k u r z e n
Rcken, den f r h e r e r w h n t e n Kazaj ken , h e r u m g e h e n .
Vergl .: Die T o g a d e r R me r .
In B ay e r n heit d e r V e r h e i r a t e t e ein ma nt e l m i g e r Mann, da
L ed i g e di es es K l e id un g ss t c k n i c h t t r a g e n . 37)
De r Mant el als Zei chen d e r W r d e : Die M a r k t o r d n u n g von
I l o h e n f u r t (Bhmen) von 1608 s a g t i m 52: W e n ei n b u r g e r an ein
m a n t l a uf s r a t h a u s geht , d e r ist
d e m r i c h t e r u n d e i n e m r a t das
w a n d l verfallen 72 ,o.
Aue r d e m Zupan t r g t de r
v e r h e i r a t e t e C ho d e a uc h noch
die hal ena, ei nen l a n g e n Rock
au s we i er S cher ke, m i t e i n em
schwarzen Schnrchen einge
fat,
mit
Stehkragen
und
brigens
ohne
alle V e r z i e
r u n g e n . Di es er weie Zupan
w u r d e a u c h bei F e s t l ic h k e i t e n
g et ra gen .
H e u t z u t a g e w i r d s t a t t des
Zupan ein g e w h n l i c h e r W i n t e r
r ock g et r a g e n , a b e r a u c h im
S o m m e r , w e n n es ei ne H o c h
zeit o de r K i n d s t a u f e gilt.
Es g a b a uc h g a n z l e d e r n e
Rcke,
die Ornat hi een u n d
F ig . 16.
a
uf
d
e
m
R c k e n re ic he L e d e r
R c k e n v e r z ie r u n g e in e s P e lz w e rk e s m it L e d e r a p p lik a tio n .
D a s D e ta il zu m B e is p ie l h a t l in k s r o te , b la u e , r o te , r e c h ts
s t ickere i (tulipany), das s o g e
b la u e , g o id , b la u e L e d e r f lc c k c h e n . A lle S c h lin g e n s in d m it
n a n n t e T u l p e n o r n a m e n t , a uf
L e d e r f le c k c h e n a u s g e f llt.
wi es e n. Sie k o s t e t e n fl. 20 bis 36.
I m W i n t e r t r u g e n die C h o d e n Mnt el au s d u n k e l b l a u e m T uc h
m i t b e s t i c k t e m S t e h k r a g e n u n d e i n e r M e s s i n g s p a n g e b ei m Hals.
In n e u e r e r Zeit w u r d e n a u c h k u r z e d u n k e l b l a u e P e l z r c k e
(kozizky) g e t r a g e n , die n u r bis z u r Hfte re ic h te n. Sie w a r e n m i t
Schafpelz g e f t t e r t u n d m i t s c h w a r z e m Lammfe ll eingefat ; d az u
w u r d e die s c h w a r z e L m m e r m t z e (berani ce) aufgesetzt.
E s w a r e n h i e r w i e a uc h in den d e u t s c h e n N a c h b a r o r t e n im
W i n t e r als b e r w u r f hei s c h l e c h t e m W e t t e r a u c h Mntel aus s t a r k e m
T u c h m i t b r e i t e m K r a g e n blich. Sie s a h e n u n s e r e n Ha vel ocks hnl ich
u n d w a r e n v o r n e m i t e i n e r Schliee v e r s e he n.
37) R e d e r : B a y e r w a l d , S. 9 1.

Die tschechische V o lkstracht de r T a u s e r Gegend.

33

Der Stock der Choden.


Als Stock t r u g e n die C h o d e n f r h e r a l l g e m e i n h o he Ha sel stecken,
die sie l iskovice n a n n t e n . Gegenwrtig- ist ei n t c h t i g e r R e g e n s c h i r m
i h r h u f ig s t e r Begl ei ter, den Mann u n d W e i b u n t e r d em A r m e m i t
f hr en.
In d e r Zeit, als sie noch W a c h d i e n s t e a n de r G r e n z e zu v e r s e h e n
h a t t en , t r u g e n sie H a c k e n als W a f fe n . Die H acke o d e r Axt m o ch t e
b e r h a u p t e i n e groe Rol le bei den C h o de n spielen, da sie s o g ar in
d e r e n W a p p e n a u f g e n o m m e n w u r d e . S i e he die b e i g e g e b e n e A b b i l d u n g
des alten C hod en si eg el s. Diese Waffe, die z u gl ei c h als Ge hs toc k diente,
IMIS

.m m ,1
<$Pi08$

>

I
.ft j
S1]

t** m

ff
F i g . 17. A lte s C lio d e n s ie g e l.
U m s c h r i f t : , , C h o d o \ v e z D o m a z l i c z , a u s d e m 16. J a h r lui n d e rt .

II

F i g . 19.
Alter

F ig . IS . ,,S v a n c a r a .

c hodischer

S tock: jjC ak an a .

hie cakana, w e l c h e r N a m e von cekati ( wa r te n) a b g e l e i t e t wi rd. In


d e r S t r a h f e r B ibli ot hek bef in de t sich die von d e m Bischof Grafen
J o h a n n R u d ol f Spork (1694 1759) g e z ei c hn et e S kizze e i n e r h n li ch e n
Stockwaf fe u n b e k a n n t e r He rkunft , die d o rt m i t d em N a m e n Svanara
b e z e i c h n e t ist.88)
A uc h d e r Zalesk aus d e r G e g e n d von Vs e t i n (m h r is c he
W a l a c h e i ) a u s d e m J a h r e 1786 u n d d e r Slovk v on Ungari schH r a d i s c h au s d e m s e l b e n J a h r e 89) t r a g e n St c ke m i t g l ei c h e n Hacken.
In den K a r p a t h e n s ind h n li ch e Stcke h e u t e n o c h g eb ruchl i ch .
38) S i e h e d i e A b b i l d u n g d e r s e l b e n i m C e s k y L id , X III ., 2 5 7 .
3i)) A b b i l d u n g e n im C e s k y L i d , VII., 2 3 8 .
Z e its c h rif t f r s te r r . V o lk s k u n d e . X I I .

34

Blau.

Auc h u n t e r d e r b h m i s c h e n W a l d b e v l k e r u n g m s se n diese
Ha ck en r e c h t v e r b r e i t e t g e w e s e n sei n u n d ni cht i m m e r g u t e n Zwecken
g e d i e n t h a b e n ; so s ch r i e b Hippolyt G u a r i n o n i u s u m 1500: Die b h
m i s c h e n S c h m r k e n si nd gebt , m i t d e m Beil o d e r s pi t zen Ha ck en
das k l ei n s t e Ziel z u t reffen u n d w e r d e n d ad u r c h d e n R e i s e n d e n in
d en W l d e r n gefhrlich. Das W o r t S c h m r k e n ist sel bs t d en g e
w i e g t e s t e n K e n n e r n d e r t s c h e c h i s c h e n S p r a c h e ein Rt sel .40) (Big. 13.)
Die s p t e r e c hod is ch e Ca ka ne w a r ein beilufig l x/a m h o h e r Stock
aus h a r t e m Iiolz. Am u n t e r e n E n d e h a t t e de r se lbe e in e n s t a r ke n
Spie, o ben a b e r ei ne kl ei ne H ack e m i t e i n e r k ol bi gen V e r l n g e r u n g
b e r die Diille hi nau s, die als S tr e i t k o l b e n (palct) b e n a n n t wi rd. Der
Stock w a r o b en m i t Blech b e s c h l a g e n u n d m i t N g e l n reich verziert.
Ihn t r u g e n n u r v e r h e i r a t e t e Mnn er, w e n n sie n a c h Taus, nach
Bayern, z u K i n d s t a u f e n o d er Hoc hzei t en g i n g e n . 41) (Fig. 14.)
E i n e ande re, n o c h n e u e r e F o r m h a t s t at t des Kol b en s e i n e g e
bogene , spitz z u l a u f e n d e F o r t s e t z u n g ; in T a us w e r d e n h e u t e noch
s ol che Stcke, a b e r von e l e g a n t e r e r F or m, verkauft. Die B a u e r n selbst
t r a g e n sie n i m m e r . S i e h e den Stock bei d e r m n n l i c h e n F ig u r i n e .
A u e r in U n g a r n sind sol che Stcke m i t Ha c k e ng r i f f noch blich
in B o s ni e n, 42) d a nn in b e s o n d e r s z i er l i c h er F o r m bei d e n H u z u l e n , 43)
in der G e g e n d von W a l a c h i s c h - M e s e r i t s c h 44) u n d bei den S lowak en .
(Hier Va la ka genannt. ) Auc h die k ro a t i s c h e n B e w o h n e r von T h e m e n a u 45)
b es a en e in e n Stock, d en sie, h n li ch w i e u n s e r e Ghoden, agan
n a n n t e n . H e u t e h r t m a n do rt d i es en N a m e n g a r n i c h t meh r. Die
d o r ti g en K r o a t e n t r a g e n , w e n n sie b e r h a u p t e t w a s a u f d e n W e g
m i t n e h m e n , n u r R e g e n s c h i r m e ; w i e d e r w i e die Cho den. Die Kr o a t e n
im M u r w i n k e l t r a g e n den R e g e n s c h i r m an ei n em B a n d e b e r d em
R c k e n mit.46)
D ie w e i b l i c h e Tr acht .
F r W e r k t a g e t r g t die Chodi n ein He md m i t g a n z k u r z en ,
e t w a n u r 1 bis 2 d m o d e r bei V e r h e i r a t e t e n g a n z l a n g e n rme ln ,
die u n t e r d e r e n g r m e l i g e n Joppe (rozplsenka) g e t r a g e n w e r d e n . Das
H e md ist v o rn e bis z u m G r te l offen u n d b e s t e h t a u s z w e i Teilen,
die in d er Hfte z u s a m m e n g e n h t sind. Der o b er e ist aus flchserner,
d e r u n t er e , d e r He mds to (podolek), aus d er g r b s t e n w i r c h e n e n
Strohsackleinwand.
An S o n n - u n d F e i e r t a g e n , z u m T a n z o d e r im H o c h s o m m e r auch
an W e r k t a g e n w i r d das H e m d m i t d en B a u s c h r m e l n d a r b e r
40j S c h u l t z : H u s l i c h e s L e b e n i m M i t t e l a l t e r , 3 7 6 .
41) Z e i t h a m m e r : S u m a v a , 16 3.
>2) E t h n o l . Mitt. a u s U n g a r n , V., T a f e l X X X .
43) U n s . Z e i t s c h r . , VIII., T a f e l V.
44) V on h i e r b e s i t z t u n s e r M u s e u m e i n e n S t o c k m i t H a c k e n g r i f f a u s H o l z , s c h u a r z
l a c k ie r t, o b e n m i t P e r l m u t t e r e i n g e l e g t , o b u s e k g e n a n n t .
I5) U n s . Z e i t s c h r . , III., 99.
40) E t h n . Mitt. a u s U n g a r n , IV., 2 0 2 .

Die tschechische Volkstracht de r T a u s e r Gegend.

35

g e n o m m e n . Dieses ist s e h r kurz u n d r e i c h t n u r w e n i g b e r die


Hften. N i m m t m an es allein, o h n e das W e r k t a g s h e m d , so k o m m t
ei n g r o b l e i n e n e r Kittel d a r u nt er . In d e m c h o d i s c h e n Dorfe P o s s i g k a u
w i r d a m H e m d e ei ne
bre it e H a l s k r a u s e g e
t r a g e n , die b e r die
Oberkleider
ge le gt
wi rd. Die rm e l si nd
i m m e r aus g e k a u f t e r
L e i n w a n d , s e h r b re it
und
b au sc hi g, g e
s t r k t u n d g ebgelt .
Am R a n d e h a b e n sie
e i n e n s c h m a l e n roten
Spitzenbesatz ;
sie
w e r d e n b e r den
El l bog en z u s a m m e n
gezogen
und
mit
Bndchen gebunden.
Diese rm e l hei en
rukvce, w i e das
g a n z e H e m d . Bei m
Halse wi rd das H e m d
m i t e i n e m k lei nen
K n pf ch en g e
s chl os sen; in P o s s i g
kau , des s en T r a c h t in
m ancher Beziehung
von d e r d e r b r ig en
Drfer ab we icht, di en t
d i e s e m Z w e c k e ei ne
h e r z f r m i g e B le is p an
ge, das s o g e n a n n t e
zapintko.
Diese
F i b e l n w e r d e n do rt
in Hol zf or men g e
gos sen. M e h r e r e sol
cher Formen und ver
s c h i e d e n e s ol cher N a
deln a u s P o s s i g k a u
b esi tzt das v o l k s k u n d F ig . 20. W e ib lic h e F ig u r in e in C h o d e n t r a c h t im M u s e u m f r s te r re ic h is c h e
V o lk s k u n d e .
liche M u s eu m in Prag.
K r a g e n u n d S c h ul t e r t ei l e des H e m d e s w e r d e n in P o s s i g k a u m i t
s c h w a r z e r S ei de a u s g e n h t . Solche H e m d e n u n d d e r e n S ti ckerei
w e r d e n n ac h alten M u s t er n a u c h in d e n H a n d a r b e i t s s t u n d e n d er

Blau.

36

V o l k s sc hu l e a u f W u n s c h d e r M t te r von d en Mdchen fr sich a n


gefertigt.
Das W e i b e r h e m d d e r H a n n a k e n heit rubac. Die Kr oa t en von
T h e m e n a u n e n n e n d a g e g e n d en k u r z e n R o c k so, w e l c h e r (wie im
K u h l n d c h e n ) d as z u k u r z e H e m d e r g n z t u n d bis z u den Kn i e n
r e i c h t . 17) Die F r a u e n d e r H a n n a k e n , d e r m h r i s c h e n W a l a c h e n , der
u n g a r i s c h e n S l o w a k e n u n d d e r Kr o a t e n v on T h e m n a u z ie h e n eine
r m e l b l u s e b e r das I i e m d (rukvce). L e t z t e r e t r a g e n a u c h ei nen
S c h u l t e r k r a g e n w i e die P o s s ig k a u e r . Di e s e r w i r d a b e r h e u t e n i m m e r
a n g e n h t , s o n d e r n u m den Hals g e b u n d e n u n d m i t e i ne r Na d e l am
R c k e n f es tge heft et . Die l t e r en K r a g e n w a r e n s c h w a r z g e st i ck t w ie
in P o s s i g k a u . 48) D e r S c h u l t e r k r a g e n w a r a m H e m d e a u c h in d er
T e p l i t z e r G e g e n d g e b r u c h l i c h . 49) b e r das H e m d w i r d an S o n n t a g e n
d as L e i b c h e n g e t r a g e n .
Es ist g a n z kurz, von v e r s c h i e d e n e r F arbe , m i t k l ei n e n Metall
s ch e i b c h e n , G o l d d r a h t u n d S e i d e b u n t b e n h t u n d a u f d e r B r u s t tief
a u s g e s c h n i t t e n . V o r n e h a t es d re i Knpfchen, von d e n e n n u r das
u n t e r e e i n g e k n p f t wi rd, w h r e n d die b r i g e n z w e i m i t i h r e n L c h e r n
d u r c h r o t s e i d e n e B n d c h e n , die s o g e n a n n t e n npnky, v e r b u n d e n
w e r d e n . b e r die S c h u l t e r h a t das L e i b c h e n n u r e t w a drei Zoll b re it e
Streifen, poramice g e n a n n t , u n d u n t e n k le in e gef l tel te S chchen;
u n t e r d e m L e i b c h e n t r u g e n v e r h e i r a t e t e F r a u e n a uf d e r B r us t s ei den e
P l s t e r c h e n . Das F e s t l e i b c h e n ist m i t v e r s c h i e d e n e n b u n t e n Korallen
bestickt. Ein s ol ches h ei t m a n vzany, A ng e b i n d e . b e r das
L e i b c h e n w i r d ein we ie s T l l tu ch so g e t r a g e n , da es, ins Drei eck
z u s a m m e n g e l e g t , m i t d e r groe n Ecke d en R c k e n , m i t den k l ei ner en ,
die sich k r e u z e n , die B r us t b ed e c k t ; di ese l et z t e r e n E c k e n k o m m e n
u n t e r s Le ib c h e n . D a r b e r k o m m t das b u n t e s e i d e n e Halst uch. De ss e n
Zipfel s t e h e n n o ch u n t e r d e m L e i b c h e n a n d e r H ft e hervor. Das
L e i b c h e n h a t u n t e n W l s t e , u m die R c k e zu t rage n.
Zum s o n n t g l i c h e n K i r c h g n g e , zu F e s t e n u n d bei feierlichen
A nl s s en t r a g e n die C h o d i n n e n die s o g e n a n n t e n . serky, w ol l en e
Kittel, die sie h o c h b e r d e n H f t e n bi nden, w a s ei ne E i g e n a r t
d ie se r T r a c h t bildet.
U n t e n s i nd sie ob kr dl (ankurz).
V o r n e ist die von d e r s e h r groen Schrze b e d e c k t e Stelle n u r
aus H a u s l e i n w a n d u n d hei t dost dobry* (gut genug) .
Vergl.: Uns. Zeitschr. IV., 318 heit es von e i n e m g e b l m t e n
K a t t u n k i t t e l aus S c h r e i b e n d o r f bei S c h i l d b e r g (Mhren): . . . h a t vo rne
ein S t c k H a u sl e i n w a n d e i n ge se t z t , u m Stoff z u e r s p a r e n .
Uns er E g e r la n d I V , 29, I n v e n t a r e i n e r H e i r a t s a u s s t a t t u n g vom
J a h r e 1697: Zum G e w n d e d e r B r a u t b r a u c h t e m a n 12 Ellen S c h w a r z
4V) U n s . Z e i t s c h r . IV., 2 2 3 .
4S) T h e m e n a u . U n s . Z e i t s c h r , IV., 2 2 2 .
4a) L a u b e : T e p l i t z , 18.

Die tschechisch e Volkstracht der T a u s e r Gegend.

37

Glet g a n z wtillen Zeuc h z u e i n e m R o c k h u n d i y 2 Ellen S c h w a r z


V o r s t a t t 50) z u m Bo r d e r e n Blat. Dafr a b e r 23/ 4 Ellen S c h w a r z g a n z
w l l e n Zeuch zu e i n e m F r t uc h .
Diese R ck e s i n d in u n z h l i g e k l e i ne F a l t e n gel egt , w e lc h e
var hnky (Or gel che n, von d e r e n t f e r n t e n h n l i c h k e i t d e r F a l t en
m i t d e r T a s t a t u r d e r Orgel) heien. De r Rock h a t g e w h n l i c h h o c h
r ot e F a r b e u n d u n t e n ein b u n t s e i d e n e s , bi s 16 c m b r e it e s Band als
S a u m ; v o r n e ist ei ne Lticke.
Ve rgl .: Bei d er B l a t te r T r a c h t v er l u f t das S e i d e n b a n d in de r
Mitte d es Rockes, von Gol dst rei fen b egl ei tet . U n t e r d er S c h r z e w u r d e
das k o s t b ar e Ba nd g e s p a r t wi e bei den Ghoden.
Di es e r Rock w i r d nach d e m G e b r a u c h e a u f e i g e n t m l i c h e W e i s e
z u s a m m e n g e l e g t , u n d z w a r d e r B r e i t e nach. Die F a l t e n w e r d e n
n a c h d e m d e r Rock u m g e d r e h t w o r d e n , s o r g s a m z u s a m m e n g e s e h o b e n ,
so da d i es e r die F o r m e i n e r l a n g e n W u r s t erhl t, die an d re i Stellen
(an den E n d e n und d e r Mitte) g e b u n d e n w i r d . So k o m m t d e r Ro ck
in die T r u he . Die z u m B i n d e n n t i g e n B n d c h e n si nd an den b e
t ref f en de n O rt e n a ng e n h t .
Auch in d em S t d t c h e n N e u e r n w a r f r h e r ein ga nz w e i t e r
Rollnkittel a u s a c h t B l tt er n g et r a g e n . Ro l le n hie m a n die Kl avi er
falten, wi e m a n a u c h die F a l te n a m S p e n s e r so hie, die m a n in de r
Tep li t zer G e g e n d 51) Klaflrel n a n n t e ; n u r s i nd di ese B e z e i c h n u n g e n
fr F al t e n n i c h t w e i t e r in b u n g g e k o m m e n , w i e bei den Ts ch e c h e n ,
die fr das d e u t s c h e W o r t R ck en fal t en den P lu r a l varhnky
(kleine Orgel, v a r h a n y pbf. = Orgel) bes it ze n. V a r h n k y hei en auch
die gef l tel te n s c h w a r z e n S tr m pf e d e r m h r i s c h e n W a l a c h i n n e n .
In d er R o t e n b a u m e r G e g e n d w u r d e n di e f r h e r g e b r u c h l i c h e n
r o t g e z w i r n t e n (routzwi rl tn) Kittel n a c h d en F a l t e n z u s a m m e n g e l e g t
u nd , in d er F o r m d es N ud e lw a lk er s g e b u n d e n , in ein T r h l e i n
gelegt. Diese Rcke g ab es a uc h in g r a u u n d b l au ; sie w a r e n da die
s ch n s t e n Kl ei d er fr S onn ta ge . A n d e r e R c k e n a n n t e n die R o t e n
b a u m e r P f a r r l i n g e ro ut k ol ab e rs er ne . Au s d i e s e m Stoffe w u r d e n
a u c h die M n n e r l e i b c h e n ( W e s t e n ) u n d H a l s t c h e r g e sc h ni tt en .
Zur d eu t s ch e n T r a c h t des R a d b u s a t a l e s (nor dst li ch von Taus)
g e h r t ein k u r z e r , ebenfal ls gefl tel ter, a b e r s e h r dick g e f t t e r t e r
s c h w a r z e r Ro ck m i t r o t e m u n t e r e n R a n d e .
Z u m K i r c h g a n g t r g t m an s e h r k u rz e , w i e das L e i b c h e n vorn
t i e f a u s g e s c h n i t t e n e J c k c h e n a u s d u n k e l b l a u e m T u ch e , f r h e r auch
au s w e i e r S c h e r k e (siehe die Votivtafel Fig. 7), m i t b u n t e n Glasknpfchen. Das t u c h e n e G r t e l c h e n ist v o r n n i c h t g es ch lo ss en , s o nd er n
die r e i c h v e r z i e r t e n E n d e n d e s se lb e n h n g e n z u b ei d en S ei t en h e r u n t e r .
A r m e l a u f s c h l g e un d G r t e l si nd schn g est ickt . (Si ehe die Tafel I.)
Dieses J c k c h e n hei t Kazajka. In P o s s i g k a u w e r d e n solche J c kch en
50) V o r s t a t t w a r o r d i n r e r Z e u g .
51) L a u b e ; T e p l i t z , 1 8.

38

Blau.

a us s c h w a r z e m T u c h e g e t r a g e n . Sie h a b e n als u n t e r e E i nf a s s u n g
h a n d b r e i t e F a l t e n (varhnky).
In P o s s i g k a u t r u g e n die W e i b e r im G e g e ns at z z u d e n e n der
a n d e r e n C h o d e n d r f e r l a n g e bl aue J acken, die bis z ur Scho re ic ht en
u n d von d e r Hfte a n g ef l tel t w a r e n .
V e r g l e i c h e f ol gen de alte w e i b l i c h e K l e i d u n g s s t c k e au s N e u e r n :
. De r S p e n s e r ( S p sa), tief a u s g e s c h n i t t e n , kurz, S c h i n k e n r m e l ,
z w e i kurz e, h a l b f i n g e r l a n g e Sche. Ein vor 50 J a h r e n g e t r a g e n e s
J ppche n m i t S c h i n k e n r m e l n hie B un ds ch ur l.
Die Goppen (Joppen), t ief a u s g e s c h n i t t e n , g a n z k u r z e r Leib, d az u
h o c h g e b u n d e n e Rcke, S c h i n k e n r m e l . N o c h l ter ist die Rollenjoppe,
m u n d a r t l i c h R o l l e n g o p p e n (vor 80 bis 10 J a h r e n gebr uchl ich), mi t
l a n g e m Leib, Kl av ier fal t en u n d E l l b o ge n r me ln .
Die S c h r z e n d e r C h o d i n n e n si nd l a n g u n d s e hr breit. Die
s ch n s t e n u n d l t es t en si nd di ej eni gen, die die N e w o l i t z e r W e b e r
a u f e i g e n a r t i g e W e i s e e r z e u g t e n . De r E i ns chu w a r von t r k i s c h e m
Garn, d e r Zettel a b e r b e s t a n d a u s l a u t e r S e i de ns t re if e n, er s t g an z
s ch mal g r n u n d blau, d a n n b r e i t e r r o t u n d a m b r e i t e s t e n gelb.
Diese g e l b e n St rei fen g l n z t e n w i e Gold u n d n a c h i h r e r Zahl u n d
Brei te s ch t zt e u n d za hl te m a n a u c h den P rei s d e r Schrze. Sie
w e r d e n n o c h h e u t e g e t r a g e n . (Siehe die Votivtafel Fig. 7.) An i hre
Stelle t r a t e n z u m e i s t in F a b r i k e n e r z eu gt e, b re it g es tr e if te u n d grog e b l u m t e S c h r z e n a u s Seide, W o l l e o de r a u c h n u r B au m wo l le .
Di es e g ro en S c h r z e n , die fast d r e i Vi er te l des R o c k e s v e r
h ll en u n d n u r d en h i n t e r s t e n Tei l d es s e l b e n s e h e n lassen, v e r d e c k e n
v or ne am R o ck e e in e n Teil a u s s c h l e c h t e r e m Zeug, d e n be r ei t s e r
w h n t e n dost dobry (gut genug).
Im W i n t e r w e r d e n h n l i c h e J a c k en g e t r a g e n , a b e r m i t M a r d e r
o d e r F uchs fe ll eingefat. F r h e r t r u g e n die C h o d i n n e n l an ge P el z e
aus g e w r z n e l k e n b r a u n e m T u c h e m i t l a n g w o l l i g e m Sch af pel ze g e
fttert, m i t d u n k l e m Schaffell ei ng ef a t u n d h i n t e n bis z u r G r t e l
g e g e n d h i n a u f geteilt. N a c h R a n d a t r u g m a n 1887 n o ch bei h u s
l ichen F e s t e n in P o s s i g k a u solch l an g e Pel ze, a b e r s c h w a r z , u n d
m i t k u r z e m L e i b e ; die h i n t e r e Sei te d e r s e l b e n w a r v o m G r t e l bis
z u r Hlfte d e r W a d e n w i e die R ck e gefttert.
Haartracht.
Die H a a r e w e r d e n im Schei tel gehlft et , n ac h
h i n t e n g e k m m t , h i e r in e i n e m S chopf g e d r e h t u n d mi tt el s ei nes
r i e s e n h a f t b r e i t e n u n d h o h e n K a m m e s f es tge hal t en. Di ese K m m e
si nd H a n d a r b e i t d e r T a u s e r K a m m a c h e r . Die K o n t u r e n des K a m m e s
z e i c h n e n sich d u r c h das Kopft uch u n d die P l e n a d e ut l i c h ab.
D a s s c h w a r z e K o p f t u c h w u r d e be r ei t s bei d e r Al l t a g s t r ac h t
e r w h n t . F r h e r w u r d e n a u c h r ot e K o pf t c he r g e t r a g e n , u n d z w a r
s o wo hl von k l ei n e n Md ch en als E r w a c h s e n e n .
Vergl.: Die B a y e r i n n e n t r a g e n s c hw a rz e , die K r o a t i n n e n im
M u r w i n k e l g e l b e , 32) die S l o w a k i n n e n in M h r en n u r r ot e ( s o g e n a n n t e
62) E t h n o l . Mitt. a u s U n g a r n , IV., 2 0 2 .

Die tschechische Volkstracht, der T a u s e r Gegend.

39

trki sche) Kopftcher. R ot e K o pf t c he r t r a g e n h e u t e noch die d e u t s c h e n


B e w o h n e r i n n e n des b e n a c h b a r t e n R a d b u s a t a l e s . Solche s ah ich
in r o t e n St r mp fen , s c h w a r z e n gef l t el te n R ck en , w e i e n L e i b c h e n
u n d rot en T c h e r n v o r d e r K i r c h e n t r in H r a d z e n s tehen. D e r en
T u c h w a r a b e r n i c h t a u f T a u s e r o d e r a uf b a y r i sc h e Art u m d e n Kopf
g e b u n d e n , s o nd e r n u n t e r d e m Kinn, w ie di e Hanka d e r n a c h Ro t en b a u m E i n ge pf a rr te n.
W i e f r h e r die C h o di n n en , so t r u g e n a u c h die B e w o h n e r i n n e n
des A n ge lt al e s ( b e s o nd er s die N e u e r n e r F r a u e n ) f r h e r a n d e r s f a r b i g e
Kopftcher. Gr ne u n d rote, a u c h b r a u n e w a r e n b li ch u n d w u r d e n
v o r e t w a 80 bis 100 J a h r e n , in der Zeit d e r Rol le nj opp en , n ac h h i n t e n
g e b u n d e n . S p t er k a m e n d a nn die s c h w a r z e n T c h e r in S c h w u n g , die
a m Schei t el g e k n p f t w u r d e n . Im D e u t s c h e n ist das Kop ft uc h n i ch t
ki rche nfhi g. A m S o n n t a g w i r d d a h e r ei n schnes, oft s ei d e n e s Tu ch
d a r b e r g e n o m m e n u n d di es es in N e u e r n Hlal, in R o t e n b a u m
Ha nka o d e r H a nk at ej eh al g e n a n n t b e i m Ki nn g e b u n d e n , w e s
hal b es a u c h Knipftejchal (Knpft chl ) g e n a n n t wi rd , i m G e g e n s a t z
z u m o ri g i n e l l e r e n Kopftchl. In d e r b a y r i s c h e n G e g e n d von V i e c h t a c h
w a r scho n v o r 50 J a h r e n d as Kopft uch vom K o m m u n i o n t i s c h e v e r p n t . 33)
D a g e g e n l ass en die C h o d i n n e n von P o s s i g k a u huf ig die s ch ne weie
P l e n a ( Winde l) zu H a u se u n d g e h e n i m Ko pf tu c h in die Kirche. Auch
in d e r d e u t s c h e n G e g e n d von I gl au u n d D e u t s c h h r o d s i eh t m a n viele
r o t g e b l m t e Kopft cher. Do rt e r f r e u t sich die s c h n e deu ts che
T r a c h t noch d e r vollen b u ng . Sc hu l e u n d Ki r c h e t u n d or t das ihre,
u m die L e u t e im F e s t h a l t e n an d e r V o l k s t r a c h t zu b e s t r k en . In
d e n d e u t s c h e n S ch u l e n des D e u t s c h b r o d e r B ezi r ke s b e h a l t e n die
Mdc hen a u c h w h r e n d des U n t e r r i c h t e s die n i ch t l ei cht zu b i n d e n d e n
T c h e r auf d e m Kopf.54)
Doch k e h r e n w i r n a c h d i es e r l a n g e n A b s c h w e i f u n g , die Ve r
g l ei che n diente, w i e d e r z u u n s e r e n T a u s e r D rf ern zur ck.
Hi er si nd die K op ft c he r f r W e r k t a g e aus B a um w ol l e , an
S o n n t a g e n w e r d e n z u m e i s t s e i d e n e g e t r a g e n . An d en R n d e r n , b e
s o n d e r s a b e r in den E cke n s i nd b u n t e B l u me n . Die T c h e r w e r d e n
m e i s t in H a u b e n f o r m g e b u n d e n ; in P o s s i g k a u b i n d e t m a n sie na
pokos (schief o de r h n g e n d ) , in den b r i g e n Dr f er n d e r G e g en d
na b ab k u ( r u n d u m d en Kopf). I m m e r h n g e n z w e i Zipfel n a c h
h i n te n, e i n e r b e r die r e c h t e S c h u l t e r a u f die Brust.
D ie P l e n a .
U b e r das Kopft uc h w i r d z u m K i r c h g a n g ein
groes, s ch ne e we i e s, g u t g e b g e l t e s T u c h a u s f e i n e r L e i n w a n d
g e t r a g e n , das b e r d as K in n u n d d a n n w i e d e r z u r c k b e r d e n Kopf
g e w u n d e n wi rd , wo m a n es a u f d e m S ch ei t el m i t e i n e r s ch n en
Masche bindet. Di ese Masche u n d die h i n t e n bis a u f den R c k e n
h n g e n d e groe Eck e des T u c h e s s ind m i t w e i e n B l u m e n reich
M)

R ed er : B ayevw ald , 93.

54) N h e r e s b e r d i e I g l a u e r T r a c h t a u c h i n u n s . Z e i t s c h r . VI., 2 5 9 .

40

Blau.

b e s t i c k t u n d m i t g e k a u f t e n T ll spi tze n e i ng es um t. Di eses T u c h heit


P l e na , wa s a u c h W i n d e l b ede ut et . Die P l e n a w i r d n u r v o n V e r
h e i r a t e t e n g e t r a g e n . Viele b i n d e n sie j e tz t a u c h v o r n e u n t e r
d e m Kinn.
Die F l g ' e l h a u b e (holubice) w i r d vo n M dc he n u n d F r a u e n
bei F e s t li ch k ei t en , T a u f e n u n d H o c hz ei t en g e t r a g e n . Sie ist von
f e in e r w e i e r L e i n w a n d . Als Ob ert ei l h a t sie z w e i groe, g u t g e
s t r k t e Maschen, die t a u b e n f l g e l a r t i g a u s g e s p a n n t sind. Stirn,
Schl fen u n d H i n t e r h a u p t w e r d e n von e i n e m b re it en, a n den Kopf
teil g e n h t e n S p it z e n s t r e i f e n bed eck t. Die z w e i F l g e l u n d die zwei
b e r d e n N a c k e n h n g e n d e n E n d e n s i nd m i t e i n e r g a n z s ch ma le n
Spitze eingefat. Die F l g e l h a u b e w a r in g a n z B h m e n v e r b r e i t e t
u n d w u r d e n i r g e n d w o s on s t b e o ba c ht e t , ist d a h e r ei ne t s ch ec h i s c h e
Ei g en t m l ic h k e i t .
D e r G o l a t s c h (kol) o d e r das R a d (kolo) w a r ei ne e i g e n
a r t i g e we i e Ha ube, die von V e r h e i r a t e t e n f r h e r zu F e s t l ic h ke it en
g e t r a g e n w u r d e . Das R a d be
s ta n d aus z wei T e il en : d e m fast
k r e i s r u n d e n u n d s e h r b r e it e n
Ob ert ei l u nd d e m Band, mi t
d e m d i es e r Ob e rt ei l b e r die
Sti rn g e b u n d e n w u r d e . D e r s el b e
w a r ein un fr ml i ch es , e t w a 42 cm
breites, flaches R a d u n d h i n g
bis i ns Genick. Die flache u n d
s t r e n g r u n d e F o r m der u n t e r e n
Hlfte d e s se lb e n w u r d e d u r c h
das E i n z i e h e n e i n e r el as ti sch en
R u t e erzielt, wmlche v o r h e r m i t
W e r g um w u n d en wurde, damit
i h r e Ge st alt n i ch t zuvi el h e r v o r
trete.
Di ese R u t e hie Ka tz e
\
(kot). Die W e r g u m h l l u n g w a r
in d er Mi tt e d er R u t e a m s t r k s t e n
F i g . 21. K o la c . (V e rg l. a u c h d ie T a f e l J .)
e t w a z w e i F i n g e r dick
g e g e n die E n d e n a b n e h m e n d u n d m i t w e i e m Ze ug u m n h t . Das
R a d s el bs t zerfiel in z w e i Tei l e; de r u n t er e , d u r c h die Katze
g e s p a n n t e , w a r in viele F a l t e n gel egt , die f c h er f r mi g g e g e n die
Mitte liefen, wo er an die o b er e Hlfte g e n h t war. A u f d e r h i n t e r e n
Seite w a r d e r g a n z e U m k r e i s m i t S c h l i n g e n b e n h t , d u r c h die ein
B a n d gi ng, das z u r B e f e s t i gu ng des R a d e s z u s a m m e n g e z o g e n w u r d e .
b e r die Sti rn u n d die Schlfen w u r d e da ss e lb e d u r c h das oben e r
w h n t e bre it e Ba nd u n t e r d e m H a a rs ch o pf g e b u n d e n . (Fig. 21.)
Die O b e rs ei t e d e s Golatsch w a r reich, g e w h n l i c h m i t
s c h w a r z e r S ei de a u s g e n h t , die H in t e r s e i t e wei gest ickt , wob ei das
G r u n d m o t i v die K r e u z f o r m bildete.

Die tschechisch e Volkstracht, der T a u s e r (legend.

41

E i n e solche H a u b e k o s te te fl. 7 u n d noch m eh r. Die B r a u t


w u r d e m i t ihr z u m e r s t e n m a l in d e r N a c h t n a c h d e r Ho chzei t b e
kleidet. E i n e a u s f h r l i c h e r e M it te il un g b e r di es es i n t e r e s s a n t e
K l e i d un gs s t ck ,
das h e u t z u t a g e n i c h t m e h r g e t r a g e n wi rd ,
mi t
Bi ld e rn von sechs s c h w a r z - u n d e i n e m w e i g e s t i c k t e n Obe r te il u n d
e i n e m z u g e h r i g e n B a n d e (plinka) ve r ffent li cht e P r o f e s s o r J. F.
H r u s k a im Ces ky Lid, VIII, 57.
F r h e r t r u g e n die B u e r i n n e n das G e b e t b u c h S o m m e r u n d
W i n t e r in ein groes, weies L e i n t u c h g e w i c k e l t u n t e r d e r Achsel
w i e ein l a n g e s P ak et . B e g a n n es a u f d e m K i r c h e n w e g e t w a zu
r e g n e n , so b r e i t e t e n sie das T u c h a u s u n d t a t e n es w i e e i ne Hlle
b e r sich. J u n g e M d c h e n h a b e n f r das Buch kl ei ne Tche r. D i e
s el ben sind in
d e r e i n e n Ecke, die s i c h t b a r g e t r a g e n wi rd, m i t
Herzen, B l u m e n
u n d d e m w e i t h i n l e s b a r e n V o r n a m e n d e r Besi tzerin
au s ge s ti ck t .
Di ese T c h e r s ind g e w h n l i c h e F a b r i k s w a r e u nd
w e r d e n schon g es t ickt gekauft . Sie hei en B u c h t c h e r (stky n a
knlzky), u n d w e r d e n a u c h z u m W i s c h e n d e r N a se v e r w e n d e t .
Vergl.: Auch bei den S l o w a k i n n e n in M h r e n g e h r t
zu r
v o l l e nd et e n K i r c h g a n g s t r a c h t das T ch le in
in
die H a n d . 55) Sch nu p f
t uch u n d Ge bet buch, in e r s t e r e m w o h l r i e c h e n d e Bltter, w u r d e n a uc h
in d e r T ep l i t z er G e g e n d z u s a m m e n g e t r a g e n . 56)
Die Sitte, das Bu ch w o h l v e r w a h r t zu
t r age n, h a t sich w o h l noch von d e r Zeit
e r ha l t e n , als G e b e t b c h e r s e hr sel t en u n d
kos ts pi el ig w a r e n u n d m a n d i e s el b e n in
e i g e n e n F u t t e r a l e n u n d B u c h b e u t e i n bei
sich t rug.
F a r b e n . Die t s c h e c h i s c h e n B e w o h n e r
des alten T a u s e r Kn ig re ic hes , w i e der
C h o d e n w a l d in al ten U r k u n d e n heit,57) si nd
ein f a r b e n f r e u d i g e s Volk. A m m e i s t e n li eben
sie die rot e F a r b e u n d b e r h a u p t b u n t g e
m u s t e r t e Stoffe. Das A l l t a g s g e w a n d des w e i b
l ichen Ge sc h le ch t es ist r o t u n d w a r damals,
als es a u c h n o ch rot e K op f t c h e r gab, d u r c h
a u s r o t g e w e s e n . Mit d ie s e r Vo rl ieb e fr die
B u c h b e u te l v o n e in e r H e ilig e n s ta tu e
a u s d e r K i r c h e zu S c h w ic h a u ,
r ot e F a r b e s t e h e n die B e w o h n e r des T a u s e r
L a n d e s im G e g e n s a t z zu i h re n b a y r i s c h e n
N a c h b a r n , d e r e n N a ti o n a l f a r b e die b l a u e ist. D i e s e m folgt s c h w a r z
in d er B e l i e bt h ei t ; n u r fr k l e i n e r e K l e i d u n g s s t c k e , z u m Beispiel
W e s t e n , Hals bi nden, l iebt de r B a y e r l e b h a f t e r e F a r b e n . R u h i g e r e
F a r b e n t r a g e n auch die d eu t sc h - b h mi s c h e n A n w o h n e r d e r T a u s e r
M) M us . F r a n c . B r u u a e 1 8 9 6 , II., 1 9 9 .
56) L a u b e , T e p l i t z , 1 9 .
57) A u c h d e r G r e n z w a l d b e i T r a u t e n a u h ie , w e i l er d e n) K n i g g e h r t e , K n i g r e i c h

42

Blau.

Drfer. F r h e r b e v o r z u g t e n a uc h die B e w o h n e r i n n e n
G e g e n d die r o t e F a r b e bei i h r e r T ra c h t . 58)

d er Te pl i tz er

W e r an e i n e m s c h n e n S o n n t a g n a c h T a u s k o m m t , w a n d e l t
v o r m i t t a g s u n t e r d e n a l t e r t m l i c h e n L a u b e n m i t t e n u n t e r S ch a r e n
b u n t g e k l i d e t e r C h o di n n en , die d e r S t a d t ein noch r o m a n t i s c h e r e s
G e p r g e a u f d r ck e n, w h r e n d sie an W e r k t a g e n als g ro e r ot e M o h n
b l u m e n die g r n e n F l u r e n des al t en C h o d e n g a u e s h a r m o n i s c h
bel eben.
Die bl aue F a r b e ist bei w e i b l i c h e n H o c h z e i t s g e w n d e r n g e
m i ed e n , sie b e d e u t e t U n g l c k Jn d e r Ehe.
Einige Farben haben hier eigentmliche Bezeichnungen:
m o d r c k o v y = k o r n b l u m e n b l a u (bei M n ne r st r mp fe n) ,
k ou k ol o vy = k o r n r a d e n r o t (bei F al tenrcken),
p u n oc h ov s e r k a = W e i b e r r o c k von d e r F a r b e d e r (hochrot en)
Str mpfe.
E i g e n t m l i c h ist f e r n e r die V e r w e n d u n g d e r F a r b e n zu g e w i s s e n
Zeiten u n d G e l e g e n h e i t e n , w o b e i sich die F r a u e n in d e r F a r b e der
R c k e n a c h den Zei ten des K i r c h e n j a h r e s richten. Zur st erl ichen
u n d P f in gs tz ei t ist rot, a u c h g r n blich, i m A d v e n t u n d in d e r F as t e
s c h w a r z u n d violett. Doch h a b e ich b er ei ts m a n c h e A u s n a h m e n von
d i es er al t en R e g e l be me r kt . Zu B e g r b n i s s e n w e r d e n s c h w a r z e Rcke
g e t r a g e n ; in P o s s i g k a u t r a g e n di es e kein s ei d e n e s B a n d als Saum,
s o n d e r n si nd n u r m i t e i n e r r ot en S c h n u r eingefat. D a z u w i r d eine
w e i e Spitzen- o d e r T l l s c h r z e von b e d e u t e n d e r Gre v o r
g e n o m m e n , e b e n s o ein w e i e s Halst uch, b e r d e r B r u s t g ek r e u z t .
Die E g e r l n d e r i n n e n t r u g e n v o r h u n d e r t J a h r e n bei B e g r b n i s s e n den
Schlojer a u s f e in e r w e i e r L e i n w a n d , bei K i n d s t au f e n u n d Ho c h
z eit en d a g e g e n l a n ge s c h w a r z e M n t e l . 59)
Um 1880 t r u g e n l t er e F r a u e n bei t r a u r i g e n Anl s s en a uc h
s c h w a r z e o d e r d u n k e l b l a u e L e i n w a n d s c h r z e n , die u n t e n m i t we ien
Zacken, w e l c h e H g e l c h e n (kopeky) g e n a n n t w u r d e n , ei ngef at
w a r e n u n d die m a n m i t l an g e n w e i e n Z w ' ir n b nd er n b e r d er
Hfte band. Zu d en E i g e n h e i t e n d i es e r T r a c h t g e h r t f erner, da a uc h
B r u t e am H o c h ze i t s t ag e den d u n k e l n T r a u e r r o c k m i t d e r e r w h n t e n
w e i e n S p i t z e n s c h r z e t r ag en .
Eigentmlichkeiten

d e r H o c h z e i t st rcht.

Der B r u t i g a m h a t t e den H u t m i t e i n e m r e i c h b e b n d e r t e n Zwe ig e


g e s c h m c k t . E r t r u g den H u t z u m e r s te n m a l , so w i e d en l a n g e n Rock,
d e n Zupan. In d e r Ha n d t r u g er ei ne l a n g e ge s c h l t e H a s e l r u t e i
ebenfalls m i t e i n e m Bande. Vergl.: Im F a l k e n a u e r L a n d e t r u g d er
Tauf pat e, w e n n er l ed i g e n S t a n d e s war, ei ne v om Baste befrei te
5S) L a u b e : T e p l i t z , 18 .
M) J o h n - G r n e r , 1 1 5 .

Die tsc h ec h is ch e Volkstracht der T a u s e r Gegend.

43

H a s e l r u t e m i t rot en S e i d e n b n d c h e n b e i m T a u f g a n g e . G0) D e r H u t
h a t t e f r h e r r u n d h e r u m ei ne we i e S c h n u r u n d w u r d e b e r s Ki nn
von e i n e m B a nd e g eh a l t e n , das ge lbe S c h e i b c h e n t rug . H e u t e t r g t
m a n di eses ve r z i er t e S t u r m b a n d bei d e r Ho ch zei t a u c h an den
m o d e r n e n w e i c h e n F il z h te n . S e i n en Z upan s c h m c k t e die B r a u t mi t
e i n e r groen Schleife, die er von n u n an i m m e r an d e m s e l b e n trug.
S ta tt des Zupan t r gt d e r B r u t i g a m h e u t z u t a g e e ine n n e u e n W i n t e r
rock, a u c h im S o mm e r. Ve rgl .: A u c h im E g e r l a n d e t r u g d e r B r u t i g a m
in l t e r e r Zeit (auch i m H oc h so m me r ) F u c h s h a n d s c h u h e aus
Pelz, ei ne O t t e r f e l l m t z e u n d d a r b e r d en m i t e i n em r ot en Bande
u n d r o t e r Masche g e s c h m c k t e n H o c h z e i t s h u t . 1) Auch d e r s l o wa ki s ch e
B r u t i g a m t r g t z u r Hoc h ze it e i n en P e l z m a n t e l , Mentek.
Die Braut, a uc h die K r a n z e i j u n g f e r n (drouzky, drzicky), t r a g e n
h e u t e n och di e w u n d e r l i c h e cepenl, die die F o r m ei nes umg-ekehrt en
V og e l n e s t e s hat. Au f e i n e r k a p p e n f r m i g e n U n t e r l a g e sind ei ne U n
m e n g e von Schleifen aller F a r b e n u n d z i t t e r n d e Gl as n ad el n befestigt.
Mit F l i tt er go l d ist n i c h t gespart . De r B r a u t u n d den K r a n z e i j u n g f e r n
w e r d e n die Ha are in viele Zpfchen gef locht en u n d di es e k r a n z f r m i g
u m das H a u pt g eo r dn et . Die B r au t t r gt a u c h im S o m m e r ei ne
m i t P e l z b es et zt e K a z a j k a , B2) d a z u e in e n s c h w a r z e n Ro ck m i t d er
be r ei t s e r w h n t e n s e h r groen we ien Spitzen- o d er Tl ls chrz e.
D i e S t i c k e r e i e n a uf d en K l e i d u n g s s t c k e n w e r d e n vo m
Do r f s c h ne i d e r un d d es s en w e i b l i c h e n A n g e h r i g e n verfertigt. Das
H e r z fehlt bei w e n i g e n d i es er Arbei ten. Es bi ld et m e i s t den A u s
g a n g s p u n k t , u m den sich s t e r n f r m i g e o d e r l a n g k n o s p i g e Blten
g r u p p i e r e n . Au c h d e r Gr a na ta pf e l fehlt nicht, (Tafel II, u n t e r s t e Zei ch
nung.) De n g r t en Tei l d e r Sti ckerei b il den i m m e r pflanzl iche Motive,
B l ume n- u n d B lt te rfi gure n. B e s o nd er s b el i e bt ist b u n t e Sti ckerei in
hel len F a r b e n au f d en bl auen m n n l i c h e n u n d w e ib l i c h e n K l e i d u n g s
s tcken. Die grt e Miihe w i r d a u f die S t e h k r g e n d e r s el b en v e r
w e n d e t . Die A u s n h a r b e i t m a c h t m e i s t infolge d e r Ve rwen du ng z a r t a b g e t n t e r l icht er F a r b e n ei nen a n g e n e h m e n E i n d ru ck . Auf
l ter en K l e i d u n g s s t c k e n si eht m a n noch, a b e r schon selten, w e i e
S ei de ns t ic ke r ei . N e u e r e S ti ckere ie n, die von den al t be r li ef e rt en
Mu st ern a b w e i c h e n wol len, fallen n i c h t s ch n aus. Die d e u t s c h e T r a c h t
d e r N a c h b a r g e g e n d e n k e n n t k ei n e V e r z i e r u n g d u r c h Stickerei.
Die bei d er F r a u e n t r a c h t , b e s o n d e r s re ic h an d e r P le na, v e r
w e n d e t e n S p i t z e n sind F a b r i k s w a r e . T r o t z d e m in u n d u m P o s s i g k a u
s eit n e u e r e r Zeit die L e u t e sel bst Spi tz en v er f er ti g en , h a t das H a n d
p r o d u k t in d e r V o l k s t r a c h t n u r ga nz a u s n a h m s w e i s e V e r w e n d u n g
g e f und en .
60) J o h n : W e s t b h m e n , 1 1 3 .
61) J o h n : W e s t b h m e n , 1 4 3 .
(i'2) I m E g e r l a n d e t r u g d i e B r a u t u n t e r d e m l a n g e n B r a u t m a n t e l
j e d e r J a h r e s z e i t d a s W a m s mit. P e l z w e r k . ( J o h n : W e s t b h m e n , 1 4 3 . )

und

ebenfalls

zu

44

Blau.

Es sei m i r ges tat tet , h i e r g a n z k u r z den In h al t m e i n e r l n g e r e n


Mi tt ei lun g b e r die T a u s e r T r a c h t z u s a m m e n z u f a s s e n :
1. Die m n n l i c h e F e i e r t a g s t r a c h t w i r d so g u t w i e n i ch t m e h r
getragen.
Sie b e s t a n d a u s e i n e m w e i t k r e m p i g e n Hute, e i n e r m i t
St ickerei v e r z i e r t e n k u r z e n b l a u e n Jacke, g el b e n K ni eh os e n, weien
o de r b l au e n S tr m p f e n , h o h e n Stiefeln o d e r S c h n a l l e n s c h u h e n .
2. Die we ib l ic he F e i e r t a g s t r a c h t wi rd in z a h l r e i c h e n Drf ern um
T a u s noch a ll g e m e i n g et r a g e n .
Sie b e s t e h t aus e i n e m g ro en weien, r e i c h v e r z i e r t e n Kopf
tuche, e i n e m a u s g e s c h n i t t e n e n L ei b c h e n , e i n e r b la ue n b e s t i ck t en Jacke,
e i n e m h o c h g e s c h r z t e n e i n f a r b i g roten, g r n e n o de r violetten,
n i c h t z u k u r z e n R o ck e u n d e i n e r g r o e n b l u m i g e n o d e r g e s tr e if t en
Sc h rz e .
3. Die A l l t a g s t r a c h t d er M n n e r bi et et w e n i g B e m e r k e n s w e r t e s .
U m so i n t e r e s s a n t e r ist die d er F r a u e n , die aus e i n e m s c h w a r z e n Kopf
t uche, e i n e r s e h r k u r z e n , r o t g e m u s t e r t e n Joppe, e i n e m ro tg es tre ift en ,
h o c h g e s c h r z t e n Rocke, ro t en S t r m p f e n u n d Pant offeln besteht.
4. Di ese T r a c h t b i e t e t in E i n z e l h e i t e n viele V e r g l e i c h u n g s p u n k t e
z wi s c h e n d en T r a c h t e n d e r b e n a c h b a r t e n D e ut s c h e n des R adb us atales, des A n ge l t al e s u n d des E g e r l a n d e s s o wi e m i t a n d e r e n s l a wi s ch e n
B e k l e i d u n g s a r t e n B h m e n s u n d s t e r r e i c h - U n g a r n s b e r h a u p t ; doch
h a t sie a uc h i hr e B e s o n d e r h e i t e n .
Die e i n z e l n e n St c k e d er k l e i d s a m e n T a u s e r T r a c h t w a r e n d a u e r
haf te P r o d u k t e d e r h u s l i c h e n Indust ri e, welche, m i t g r o e m Aufw a n d e von t e u r e m P e l z w e r k u n d g u t e r S ei de ver zi ert , ein g a n z e s
M e n s c h e n a l t e r a us hi el t en . H e u t e ist die F r e u d e a n n d e r u n g e n , a m
f als chen Schei n, an den gl ei en de n, s chl ec ht en u n d billigen F a b r i k s
p r o d u k t e n l e id er schon zu t ief ins Volk g e d r u n g e n . Die alte T r a c h t
u n d n i c h t n u r di ese l ei det d a r u n t e r . Hoffentlich w i r d es a b e r
doch n och l a n g e d a ue r n , bis d e r l et zt e R e s t von F r e u d e a m
A l t h e r g e b r a c h t e n v or den z a h l r ei c he n e b n e n d e n Ei nf l ss en der Zeit
a u c h bei den Gho de n e r k a l t e n wird. Mge i h r a lt er G a u sei ne b e r
lieferte Tr acht , di eses u e r e Zeichen s ei n e r a us L and sc haf t, Gesc hi cht e
u n d V o l k s e i g e n a r t e r w a c h s e n e n R o m a n t i k , noch l a n g e b e w a h r e n !
S i l b e r b e r g , a m 1. J n n e r 1906.

Das E rzg ebirge nach seinen Siedlu ngen und der Besch ftigu ng seiner B ew ohner.

45

Das Erzgebirge nach seinen Siedlungen und der


Beschftigung seiner Bewohner.
V on J o b .

Bachmann,

L eilm eritz.

Gnzlich v e r s c h i e d e n ist das E r z g e b i r g e n a c h L a g e u n d Ba ua r t


s e i n e r S i e d l u n g e n v o m B h m e r w a l d ; es h a t dies in d e m a b
w e i c h e n d e n A u f b a u b e i d e r Ge b ir g e s e i n e n Gr und . De r B h m e r w a l d
schliet als K e t t e n g e b i r g e b e s o n d e r s in s e i n e r l n g e r e n Siidhlfte
L n g e n t l e r ein, die sich an m a n c h e r Stelle s o g a r z u r E b e n e e r we it er n.
Sie bot en h i n r e i c h e n d R a u m fr m e n s c h l i c h e N i e d e r l a s s u n g e n , w el che
d e s h a l b auch, w a s n a m e n t l i c h von allen v o l k r e i c h e r e n gilt, b e r
w i e g e n d h i e r z u treffen sind, w h r e n d die A b h n g e u n d K m m e bis
z u m h e u t i g e n T a g d ic ht e N a d e l w a l d u n g e n b ed e ck en . Das E r z g e b i r g e
b i l de t n a c h S do st en, das ist n a c h B h m e n , ei ne steile G e b i r g s w a n d
m i t n u r k u r z e n Q u e rt l er n, die sich n i c h t sel t en z u tiefen S c h l uc ht e n
v e r e n g e n . Die s c h ma l e T al soh le mit d en b ei d er s e i t s schroffen W n d e n
g e s t a t t e t e in d e r R e g e l g e m e i n s a m e A n s i e d l u n g e n ni cht ; a u c h die
W a s s e r n o t , die g a r oft L e b e n u n d E i g e n t u m bed r oh t, lie es g ew i
n i ch t r tl ich er sc he in en , d a s e l b s t d a u e r n d W o h n u n g z u n e h m e n , u n d
so e n t s t a n d e n die G e m e i n w e s e n an Orten, die i h r e n G r n d e r n A u s
s icht a u f l n g er e n, w e n n auch n i ch t i m m e r h i n r e i c h e n d e n Erwrerb
boten. Diese U m s t n d e d rf ten h ie r w o h l m e i s t e n s a u s s c h l a g g e b e n d
g e w e s e n sein, w e n n an die E r r i c h t u n g von W o h n s i t z e n g e s c h r i t t e n
w u r d e . Das E r z g e b i r g e b es it zt d a r u m a u c h z a h l r e i c h e Ort sc haft en a uf
s e in en A b h n g e n u n d s e i n e m R c k e n u n d b i et et bei s e i n e m Anblick
e in e n b u n t e n W e c h s e l von W a l d , F l u r u n d m en s c h l i c h e n N i e d e r
l a s s u n g e n g re ren u n d k l ei n er e n Umfa nges .
Da d e r N o r d w e s t a b h a n g des E r z g e b i r g e s k e i n e s w e g s m i t der
stei len S d o s t w a n d b e r e i n s t i m m t , s o n d e r n sich als ei ne al l mhl i ch
g e g e n N o r d w e s t e n n e i g e n d e H o c h e b e n e m i t n u r m i g e n E r h e b u n g e n
u n d V e r t i e f u n g e n sie b e r s c h r e i t e n d u r c h s c h n i t t l i c h k a u m 200 m
d a r b i e t e t u n d da die G r e n z e g e g e n S a c h s e n n i c h t u n m i t t e l b a r
l ngs des K a m m e s verluft, s o n d e r n in w e c h s e l n d e r , bal d b e t r c h t
licher, bald g e r i n g e r E n t f e r n u n g davo n a u f d e r s an f te n N o r d w e s t
a b d a c h u n g , so folgt, da die in d e r h c h s t e n G e b i r g s r e g i o n l i e g en d e n
Ort e v o r n e h m l i c h B h m e n a n g e h r e n . Go tt es gab, v o m S pi tz ber g
(1120 m), Ke il b er g (1238 m) u n d F i c h t e l b e r g ( 1 2 l 3 m ) u m g e b e n , ist
m i t s ei n e r 1020 m z h l e n d e n M e e r e s h h e b e k a n n t l i c h die hchstg e l e g e n e S t a d t Bhmens.
In die Au g e n s p r i n g e n d ist die B a u a r t z a h l r e i c h e r Ort schaft en,
w i e von S il be r ba c h bei Graslitz, B er na u, N e u h a m m e r u n d Tr in ksaifen bei Ne ud eck , Seifen u n d S t o l z en ha in bei Got t es gab, W e ip e r t ,
R e i s c h d o r f bei Preni tz, Z i n nw al d u n d v i e l e r a n d e re r . I hr e z e r s t r e u t
s t e h e n d e n A n w e s e n v er t e i l e n sich auf e i n e n so w e i t e n R a u m , da
g e w h n l i c h ei ne m e h r s t n d i g e W a n d e r u n g n o t w e n d i g w r e, u m sie

46

Bachm ann.

z u u m g e h e n ; ni ch t sel ten h n g e n a u c h N a c h b a r g e m e i n d e n u n m i t t e l b a r
zusammen.
Die e r s te B e v l k e r u n g des E r z g e b i r g e s b e s t an d in t h r i n g i s c h e n
u n d o st fr n k is c h e n K o l o n is t en ; i h r e M i s c h m u n d a r t ist g e g e n w r t i g
fast v o l l s t n di g von d e r o b e r s c h s i s c h e n v e r d r n g t . In d en Ort sc haft en
w e s t l i c h u n d s dl i ch von Grasl it z so wi e sdlich von Schnlind,
B r i n g e n u n d J o ac h i m s t a l w i r d j ed o ch d e r E g e r l n d e r D ia le kt g e
sprochen, d e r u r s p r n g l i c h als n o r d g a u i s c h e M un d a r t blo i m Eger l a n d u n d in de r b a y r i s c h e n Obe rpfal z h e i mi s ch war.
Die B e w o h n e r des h o h e n G e h i r g e s es si nd h i e r n u r die
E r w e r b s v e r h l t n i s s e des b h m i s c h e n Ant ei les b e r c k s i c h t i g t - z h le n
z u d en r m s t e n von Mitteleuropa.
N i c h t o h n e e in en g n s t i g e n Einflu s ind die m o d e r n e n V e r k e h r s
m i tt e l au f di es el b en g eb li ebe n, u n d Orte, die von e i n e m S c h i e n e n
strang b er h rt werden, wie Schnbach an der Linie Tirschnitz
S ch n b a c h , Bleistadt, R ot h au , Grasl it z an d e r Li n i e F a l k e n a u G r a s
litz, N e u d e c k an d e r Li n ie C h o d a u N e u d e ck , J o a c h im s ta l an der
Li n ie S c h l a c k e n w e r t - - J o a c h i m s t a l , W e i p e r t an d e r L i n i e K o m o t a u
W e i p e r t u n d an d er e, h a b e n e in e n b e d e u t e n d e n wi rt s ch a ft l ic h en Auf
s c h w u n g g e n o m m e n u n d sich z u m Tei l zu Sitzen d e r Gr oi ndus tri e
e m p o r g e s c h w u n g e n ; a u c h d e r r h r i g e E r z g e b i r g s v e r e i n , der sich in
ei ne g r e r e A nz a h l von Z w e i g v e r e i n e n g li eder t, er bl ic kt sei ne H a u p t
a uf g ab e dar in, d u r c h die H e b u n g des T o u r i s t e n v e r k e h r e s u n d die
E i n b r g e r u n g w i n t e r l i c h e n Sport s des H r n e r s c h l i t t e n f a h r e n s u n d
des S k i la u fe ns den B e w o h n e r n n e u e E i n n a h m s q u e l l e n zu e r
s chl ieen; a u e r d e m k a n n sich das Gebir ge in den l et zt en J a h r z e h n t e n
e i n e r g r e r en Zahl M n n e r r h m e n a n i h r e r Spit ze s t a n d d ur c h
viele J a h r e d e r v e r s t o r b e n e e h e m a l i g e P r s i d e n t d er P r a g e r H a n d e l s
u n d G e w e r b e k a m m e r , R i c h a r d R i t t e r v. D ot z a u e r die als t r eu e
S h n e i h r e r a n g e s t a m m t e n H e i m a t k e i ne Mhe s c h e u e n , d u r c h die
E i n f h r u n g n e u e r B e s c h f t i g u n g s z w e i g e d e r Z uc ht d er K a n a r i e n
v g el u n d die F r d e r u n g s cho n b e s t e h e n d e r d e r S pit zenkl ppel ei ,
I n s t r u m e n t e n m a c h e r e i , Ha n ds ch uh f a b r i k a t i o n u n d S p i e l w a r e n e r z e u g u n g
d as n i ch t b e n e i d e n s w e r t e Lo s i h r e r L a n d s l e u t e z u v e r be ss er n.
M h s a m r i n g t d e r E r z g e b i r g s b a u e r d e m B oden den s pr li che n
E r t r a g an Hafer u n d Kartoffeln ab, de r e in z i g e n F r c h t e , w e l c h e
n o ch a n g e b a u t w e r d e n ; in T r a g k r b e n w i r d hi e u n d da d er D n g e r
n a c h d e m s teilen B e r g a b h a n g g e b r a c h t u n d d e r kl ei ne Ac k e r m i t
H a n d g e r t e n bea rbei tet , da d e s s e n a b s c h s s i g e L a g e W a g e n u n d
P f lug n i c h t v e r w e n d e n lt; h u fi g z w i n g e n i hn Schneefl le, die be
g o n n e n e A u s s a a t zu u n t e r b r e c h e n , o d e r sie b e r h e b e n i hn im He r bs t
d e r er hofft en Ernt e. E i n i g es n e n n e n s w e r t e s E i n k o m m e n a u s d er
L a n d w i r t s c h a f t b r i n g e n i h m blo die V i e h z u c h t u n d d e r W i e s e n b a u ;
doch l ei det d e s s e n F c h s u n g , die in d e r R e g e l n u r e i nm al j h rl i ch
stat tfi ndet , g a r oft u n t e r d er U n g u n s t d er W i t t e r u n g . ,

Das E rzg ebirge n ach seinen Siedlu ngen u n d der B e sc hftigun g se in er Bewohner.

47

D u r c h J a h r h u n d e r t e g e w h r t e d e r B e r g b a u den B e w o h n e r n des
E r z g e b i r g e s i hr en U n t e r h a l t ; sein bis h e u t e n i c h t e r s c h p ft er R e i c h
t u m an Erz en gab d e m Ge b ir g e a u c h d en N a m e n u n d m a n c h e s n e u
g e g r n d e t e G e m e i n w e s e n , das e i n e r er st e r s c h l o s s e n e n u n d a b b a u
w r d i g e n G r u b e s ei n e E n t s t e h u n g v e r d a n k t e , w'ard a u c h n ac h d e m
i hr e n t n o m m e n e n Erz b en a n n t , so: Bleistadt, K up fe r be r g, Zi nnwal d,
G r a u p e n ; l et zt er es ist n ml i c h d e r N a m e d e r e t w a k r n e r g r o e n
Krist al le des Zi nnerzes. Sei nen A n f a n g n a h m er im J a h r e 1163 m i t
d e r Au ff i nd un g e i n e r s i l b e r r e i c h e n Erzstufe, u n d H a r z e r B e rg l eu t e
w'urden h e r b e i g e r u f e n , u m die b i s h e r im E r d i n n e r n s c h l u m m e r n d e n
Massen n t zl i c h e n Metalles z u t a g e zu f r dern. Es t r a t d en e r f a h r e n e n
G r u b e n a r b e i t e r n in g r o e r M an n i gf a l t i gk ei t e n t g e g e n , u n d z w a r als
Zinn, Nickel, Kobalt, Uran, W i s m u t , Kupferki es , Rot-, Braun- un d
M a g ne t e i se n st e i n, b e s o n d e r s a b e r als Blei u n d Silber. Die blei- u n d
s i l b e r f h r e n d e n G n g e e r s t r e c k e n sich n m l i c h von Meien a us b e r
F r ei b e r g , Mar ie nberg, A n n a b e r g bis n a c h Joac hi ms tal . L e t z t e r e S ta dt
g e l a n g t e im 15. u n d 16. J a h r h u n d e r t d u r c h i h r e n B e r g b a u a uf Silber,
U ra n , W i s m u t u n d N i c ke l z u h o h e r Bl te; h i e r p r g t e n s ei t d e m
J a h r e 1517 die Grafen Schlick ei ne S il b e r m n z e, w e l c h e u n t e r d em
N a m e n J oachims tal er z u s ol ch em A n s e h e n g e l a n g t e , da der sel be
in d e r a b g e k r z t e n F o r m T a l e r z u m b l e i b e n d e n w u r d e . Obw'ohl s e h r zu
r c k g e g a n g e n , ist d e n n o c h d e r B e r g b a u u n t e r allen B e r g s t d t e n des
b h m i s c h e n E r z g e b i r g e s a uc h in d e r J e t z t z e i t h ie r noch a m b e
d e u t e n d s t e n ; im J a h r e 1891 w u r d e n 37 t Silber- u n d 22 t U r a n e r z e g e
w o n n e n . E r s t e h t u n t e r d e r L e i t u n g e i n e r ka is er li c he n Berg- un d
Httenverwaltung.
In j n g s t e r Zeit h a t das v i e l v e r h e i e n d e R a d i u m die Blicke der
g e s a m t e n w is s en s c h a f t l i c h e n W e l t a u f J o a c h i m s t a l g e l e n k t ; es k o m m t
n m li ch in d e m U r a n p e c h e r z vor, das b i s h er in d e r Emai l mal ere i, zur
H e r s t e l l u n g d es U r a n g e l b s u n d a n d e r e r F a rb e n, des U r a n g l a s e s u n d
noch w e i t e r e n g e w e r b l i c h e n Z w e ck en b e n u t z t w o r d e n ist. Den
G r u b e n w s s e r n , die ebenfal ls r a d i u m h a l t i g sind, w i r d ei ne groe
Heilkraft bei Gi cht u n d R h e u m a t i s m u s z u g e s c h r i e b e n , so da g e g e n
w r t i g im k. k. A c k e r b a u m i n i s t e r i u m B e r a t u n g e n b e r die E r r i c h t u n g
e i n er K u r a n s t a l t m i t l d a d i u m b d e r n gepflogen w e r d e n ; a u c h g e
t r u n k e n w i r k t das a u s den G r u b e n abfli eende W a s s e r g e s u n d h e i t s
f r d e r n d u n d gl ei cht in d ies er B e z i e h u n g d e r G u b e rq ue l l e in Bosnien.
S c h w e r e W u n d e n s c h l u g d e m B e r g b a u des E r z g e b i r g e s der
d re ii gj hr ige Krieg, von w e l c h e n e r sich ni e m e h r v ol l st n d ig e r
holte; in m e h r e r e n S t d t e n w u r d e er a m Beginn des 19. J a h r
h u n d e r t e s v o l l s t n di g auf gel assen. Es w e r d e n h e u t i g e n t a g s n i c h t m e h r
a b g e b a u t : die G r u b e n von Bl ei st ad t (auf Blei u n d Eisen), He inr ic hs
g r n (auf Silber), P l a t t e n (auf Eisen), F r h b u (auf Zinn), G ot t es gab
(auf Silber), K u p f e r b e r g (auf Ku pf er u n d Silber), P r e n i t z (auf Silber),
W e i p e r t (auf Silber u n d Kobalt) u n d an dere.

48

Bachmanu.

N e b s t J o a c h i m s t a l f r d e r n g e g e n w r t i g n u r noch die B e r g
werke
von A b e r t h a m ,
Zinnwald
und
Graupen;
im e r s te r en
w e r d e n d u r c h s c h n i t t l i c h im J a h r e 60 t Zi nn erz i m W e r t e von
K 60.800 a b g e ba ut , das z u r - V e r h t t u n g n ac h E n g l a n d a u s g e f h r t
w i r d ; die b ei d en l et z t e r e n liefern a u c h das se lbe Erz. Die G r u be n von
Z i n n w a l d be s c h ft i g t e n im J a h r e 1870 k a u m noch z w a n z i g B e r g
leute, d e r e n Zahl s p t e r s i c h e r k e i ne V e r m e h r u n g e r f a h r e n hat. Vor
e t w a e i n e m J a h r z e h n t g i n g ei ne Gesel lschaft dar an, die s i l b e rh al t i g e n
E r z g n g e bei d e r S ta dt Kl o s t e rg r a b von n e u e m d em Bet ri eb z u e r
schl ieen; sie k a m i n d e s b e r die V o r a r b e i t e n ni ch t h inaus . In al ler
j n g s t e r Zeit hat ebenfal ls ei ne V e r e i n i g u n g von Ka pi tal i st en u n d
F a c h l e u t e n den B e r g b a u bei Gr a sl it z- Kl ingent l auf K u p fe r er z e w i e d e r
a u f g e n o m m e n u n d f r d er t a uc h ber ei t s g a n z a ns e h n l i c h e Me ng e n
dieses Erzes.
Als m i t d e m N i e d e r g a n g des B e r g b a u e s den B e w o h n e r n d es E r z
g e b i r g e s b i t t e rs t e N o t droht e, e r s c hi en i h n e n als R e t t e r i n B a r b a r a
U t t m a n n , die F r a u des A n n a b e r g e r B e r g h e r r n Ch ri st op h U t t m an n,
i n d e m sie das S p it z en k l p pe ln ei nf hr te . Sie soll diese Kun st , d er en
E i n b r g e r u n g in das J a h r 1561 fllt, von e i ne r B r a b a n t e r i n e r le r n t
hab e n, we lc he, als P r o t e s t a n t i n a u s i h r e r H e i m a t v er t r i e b en , bei ihr
U n t e r k u n f t g e f u n d e n hatte. W i e s e h r d a d u r c h e i n e m d r i n g e n d e n Be
drfnis abg e ho lf e n w u r d e , e r he ll t w o h l a m b e s t e n a u s , d e m U m st a nd ,
da die S pi tz enk l pp el ei in k r z e s t e r Zeit die v e r b r e i t e t s t e H a u s
i n d u s t r i e des g e s a m t e n E r z g e b i r g e s war. Sie bi ld et a u c h n och h e u t e
T a u s e n d e n von B e w o h n e r n des m i t t l e r e n u n d w e s t l i c h e n Tei l es die
ei n zi g e E r w e r b s q u e l l e ; d e r S t a a t wei d a r u m a uc h i hr e B e d e u t u n g
fr die za h lr e ic he B e v l k e r u n g di eses m i n d e r w i r t l i ch en E r ds t ri ch e s
zu w r d i g e n u n d ist b e m h t , d u r c h die E r r i c h t u n g von S p it z en kl p pe l
s c h ul en die E r z e u g n i s s e di es es G e w e r b e s au f ei ne z e i t ge m h o h e
Stufe zu stellen. Solche S ch u l e n b e s t e h e n d e r z e i t in Graslitz, G os s e n
g r n, H e i n r i c h s g r n u n d G o t t es g ab ; g e w h n l i c h si nd m i t di es en A n
s tal ten n o c h v e r w a n d t e F a c h k u r s e fr Stickerei, W i r k e r e i u n d S e i d e n
weberei verbunden.
Zur S t e i g e r u n g des A b s a t z e s h a t sich im J a h r e 1903 a u f A n
r e g u n g des Hofrat es A. v. Scala, D i re k to r d s s t e r r ei c hi s c he n M u s eu m s
fr K u n s t u n d I n d u s t r i e in Wien, d e r Verein z u r H e b u n g d er S p i t z e n
i n d u s t r i e gebi ldet , des se n P r o t e k t o r a t die F r a u E r z h e r z o g i n Maria
T h e r e s i a b e r n o m m e n hat. Das W i r k e n des Ve rei nes , d er r e g e
W e c h s e l b e z i e h u n g e n m i t s m t l i c h e n S p i t z e n s c h u l e n des L a n d e s Unter
hl t u n d d en V e r t r i e b i h re r E r z e u g n i s s e an K a u f l e u t e u n d P r i v a t e
ve r mi t te lt , er wei st sich w h r e n d d e r k u r z e n Da u e r s ei ne s B e s t a n d e s
d e r S p i t z e n i n d u s t r i e h c h s t frderlich.
Im L a u f e d e r Zeit h a b e n a u c h n o ch a n d e r e G e w e r b e in den
z a h lr e i ch e n Or ts chaf ten des E r z g e b i r g e s , die b e s o n d e r s in d e n G e r i ch t s
b ez i r k e n Graslitz, N e u d ec k, Joac hi ms tal , P l a tt en , P r e n i t z u n d W e i p e r t

Das Erzgebirge n a ch seinen S iedlungen u n d d e r B e sc hftigu ng seiner B e w o hne r.

49

m i t R c k s i c h t a uf i h r e h o h e L a g e ei ne b e r r a s c h e n d d ic ht e Bevlkr u n g bes it ze n, E i n g a n g g e f u n d e n . Ei ne W a n d e r u n g von S d w e s t n a c h


Nordost , den K a m m e n t l an g, e nt ro l lt d e m a u f m e r k s a m e n B e o b a c h t e r
in b e z u g a u f die B e s c h f t i g u n g d e r B e w o h n e r f o l g e n d e s Bild: S c h n
b ac h u n d Graslitz s i n d die M i t t e lp un k t e e i n e r h o c h e n t w i c k e l t e n
I ndu st ri e, d e r I n s t r u m e n t e n e r z e u g u n g ; in e r s t e r e r Sta dt , w o sie bis
v or et li chen J a h r e n n u r H a u s i n d u s t r i e wa r , b e r w i e g t die V e r f e r t i g u n g
von Saiten, in l e t z t e r e r von B l a s i n s t r u m e n t e n , u n d z w a r s o w o h l von
s o lc he n au s Holz als a u c h au s Metall. D a m i t sich ein j e d e r A r b e i t e r
e ine m g l i c h s t groe F e r t i g k e i t u n d G e sc h i c k l i c h k e i t a n e i g n e , ist bis

F ig . 23. R u m n is c h e T r u h e a u s S ie b e n b r g e n . ( S ie h e S . 55 ff.)

ins k l ei n st e T e i l u n g d e r A r b e i t d u r c h g e f h r t ; so s c h e i d e n sich b ei
s pi el s we is e die bei d e r H e r s t e l l u n g von Vi ol i nen B es ch ft i gt en in
Bogen-, Hals-, Steg- u n d W i r b e l s c h n i t z e r , in solche, die das Gri ffbret t
u n d d en S a i t e n h a l t e r a nf e rt i ge n, u n d e n d l i c h in solche, w e l c h e den
e i n z e l n e n T ei l en des Schal lk rp ers , das ist d e m R e s o n a n z b o d e n (der
Oberpl at te), d e m B od en (der Un te r pl at te ) u n d d en b e i d e n Z a r ge n (den
S e i t e n w n d e n ) die e n t s p r e c h e n d e S t r k e g e b e n . Die l e t z t e r e n A r b e i t e r
s et ze n in d e r R e g e l das I n s t r u m e n t a u c h z u s a m m e n , b e r z i e h e n es
m i t e i n e m s e h r f e i n e n Lack, s tellen die S t i m m e auf u n d b e s a i t e n es.
Als H o l z g a t t u n g e n g e l a n g e n d er A ho rn u n d die F i c h t e z u r V e r w e n d u n g ,
j e n e r fr die Unt er pl at te , die Zar gen, d e n Hals u n d d en Steg, diese
fr die O b e r p l a t t e ; z u d en W i r b e l n u n d d e m S a i t e n h a l t e r w i r d s e h r
h a r t e s Holz b e n t z t u n d z u m Griffbrett, b e s o n d e r s bei b e s s e r e n I n s t r u
m e n t e n , E ben ho lz . S c h n b a c h b e z i e h t groe M e n g e n Holz, das a u s
g e w a c h s e n u n d a b g e l a g e r t sein mu, a u s d en A l p e n l n d e r n , doch
Z e its c h rif t f r s te r r . V o lk s k u n d e . X I I .

50

Bachm ann.

P ic h te a u c h a u s d e m B h m e r w a l d . Die Zahl de r I n s t r u m e n t e n m a c h e r
b e t r g t bei lufig 600 m i t 400 m n n l i c h e n u n d 200 w e i b l i c h e n Hilfs
a r b e i t e r n u n d die Zahl d e r j h r l i c h e r z e u g t e n I n s t r u m e n t e , b e z i e h u n g s
w e i s e i h r e r B es t a n d t e i l e u n d d es s o n s t i g e n Z u ge h r s zu d e n s e l b e n
bel u ft sich a u f e t w a 95.000 Ge ige n, 1930 Br at s ch en, 1200 Bagei gen,
14.200
Gi t ar r en ,
Zi t he rn u n d
Mand o li n en ,
87.000 S ch achtel n,
137.500 Hlse u n d B d en f r Bsse, Cellos u n d Ge ige n, 4800 Vi ol in
b og en , 105.800 D u t z e n d b e r s p o n n e n e Saiten, 72.600 D u t z e n d Stege,
56 000 D u t z e n d W i r b e l , f e r n e r 2000 B l e c h i n s t r u m e n t e , 2000 S i g n a l
h rn e r , 3000 K l a r i n e t t e n u n d F l t e n s o w i e 3000 E t u i s f r G e ig e n
u n d Zit hern. Im J a h r e 1885 ist die I n s t r u m e n t e n e r z e u g u n g d u r c h ei ne
Ak ko r d e o n - u n d Z i e h h a r m o n i k a f a b r i k v e r m e h r t w o r d e n u n d seit d e m
J a h r e 1892 die H e r s t e l l u n g von D a r m s a i t e n , die st aat l ich s u b v e n t i o n i e r t
wi rd , e in g e f h r t .
A u f e b e ns o h o h e r Stufe s t e h t a u c h die I n s t r u m e n t e n m a c h e r e i
in Graslitz. Sie b r a c h t e im J a h r e 1885 h e r v o r : 25.200 St c k M u n d
h a r m o n i k a s , 18.391 S t c k Metall-, 22.416 H o l z b l a s i n s t r u m e n t e , 10.112
S t r e i c h i n s t r u m e n t e u n d 50.000 D u t z e n d K i n d e r i n s t r u m e n t e . Sie h a t
o h n e Zweifel seit d i es e r Zeit a u f allen G e b i e t e n e i ne n a m h a f t e S t e i g e
r u n g e r f ah re n . Mit d e r V e r f e r t i g u n g vo n B l a s i n s t r u m e n t e n u n d K i n d e r
t r o m p e t e n befat sich n i c h t al lein die H a u s in du s tr ie , s o n d e r n ihre
H e r s t e l l u n g g e s c h i e h t a u c h fabri ks mi g. F r die H o l z b l as i ns t ru m en t e,
di e Flte, K l a r i n e t t e u n d Oboe, w e r d e n h a u p t s c h l i c h das B u c h s b a u m
u n d d as E be n h o l z v e r a r b e i t e t . Di es es liefern O s t i nd i en u n d der g l e i ch
n a m i g e Archi pel , j e n e s w i r d a u s S d eu ro p a, N or da f ri k a, S d r u l a n d
u n d d e m O r i e n t ei ng ef hr t. U m die A r b e i t e r z u b ef h i g e n , die v e r
f e r t i g t e n I n s t r u m e n t e n a c h i h r e r Gte, das ist n a c h R e i n h e i t u n d
S t r k e d es T o n e s b e u r t e i l e n z u k n n e n , u n t e r h l t die R e g i e r u n g in
b ei d e n S t d t e n M u s i kf ac h sc hu l en ; d a d u r c h h a b e n sie sich a u c h zu
b e a c h t e n s w e r t e n P f i e g e s t t t e n d e r T o n k u n s t ent wi ck el t. A b s a t z g e b i e t e
f r die e r z e u g t e n I n s t r u m e n t e s tel len die L n d e r al ler E r dt ei l e bei.
Die S t a d t Grasl it z gilt n a c h i h r e r I n d u s t r i e als die Metropole
des b h m i s c h e n E r z g e b i r g e s . Sie ist H a u p t s i t z d e r S pi tz e nk l p p el ei
m i t e i n e r g u t e i n g e r i c h t e t e n Kl ppel schul e, a n die v e r w a n d t e F a c h
k u r s e a n g e g l i e d e r t s i nd ; a u e r d e m b es i tz t sie e i n e P e r l m u t t e r k n o p f
fabrik, e i n e S a m t w e b e r e i u n d b e r d i e s j e z w e i B a u m w o l l s p i n n e r e i e n
u n d -S ti ck er ei en, w o v o n j e d e d e r l e t z t e r e n 80 M a s c hi n en m i t 600
A r b e i t e r n beschft igt . In d i es en F a b r i k e n f in den a u c h vi el e E i n w o h n e r
d e r v o l k r e i c h e n N a c h b a r o r t e E i b e n b e r g u n d S i l b e r b ac h Arb ei t u n d
Ve r di ens t .
S ei t etwra z w a n z i g J a h r e n b e k u n d e t d as alte B e r g s t d t c h e n Blei
stadt, das v o r h e r blo in d e r S p i t z e nk l pp el e i e in e n u n z u r e i c h e n d e n
E r w e r b fand, e i n e r e g e r e g e w e r b l i c h e T t i g k e i t ; es h a t sich h i e r die
E r z e u g u n g vo n M u s i k i n s t r u m e n t e n , die P e r l m u t t e r k n o p f - u n d G l a s
f a br i ka t i o n e i n g e b r g e r t .

Das Erzgebirge nach se inen Siedlu ngen u n d d e r B e sc h ftig u n g se in e r B e w o hne r.

61

Das S t d t c h e n H e i n r i c h s g r n w e i s t als e i n z i g e s G e w e r b e n u r
das S p it z en kl pp el n auf, z u d e s s e n F r d e r u n g e i n e s t aat l ich e F a c h
s ch ul e v o r h a n d e n ist.
E i ne n s e h r b e a c h t e n s w e r t e n i n d u s t r i e l l e n A u f s c h w u n g h a t die
S ta dt N e u d e c k zu v e r z e i ch n e n , s e i t d e m sie d u r c h die E r r i c h t u n g e i n e r
L o k a l b a h n in den z e i t g e m e n V e r k e h r e i n b e z o g e n w u r d e . Es s i n d
h i e r i m B e t r i e b : U n t e r n e h m u n g e n fr M e t a l li n du s tr i e ( V e r f e r t i g u n g
von G e g e n s t n d e n a u s E i sen bl ec h, ei ne Ei seng ie er ei , ei n B l e c h w a l z
werk), ei ne W o l l s p i n n e r e i u n d W o l l w s c h e , F a b r i k e n fr Holzstoff
P a p i e r u n d H a n d s c h u h e ; a u c h die S p i t z e n e r z e u g u n g ist vo n Belang.

F ig . 24. R u m n is c h e S itz tr u h e a u s V a le a S a c . ( S ie h e S . 55 ff.)

In den w e i tl u f ig e n Dr f er n T r i n k s a i f e n u n d N e u h a m m e r bi ldet
n e b e n d e r S pi tz e nk l p pe le i die V e r f e r t i g u n g v on Blechlffeln e ine n
Teil d es K l e i n g e w e r b e s ; doch ze igt sich d a r i n ein s t e t i g e r R c k g a n g .
Diese ist a u c h in d e r B e r g s t a d t P l a t t e n he im is ch , w o a u e r d e m
n o ch B lechs pi ege l h e r g e s t e l l t w e r d e n u n d sich die E i n w o h n e r mi t
S pi t zenk lp pel n u n d S p i t z e n h a n d e l b es c h f t i g e n .
Die E i n w o h n e r d es h o c h l i e g e n d e n S t d t c h e n s F r h b u (887 m)
t re i b e n B ob i ne t s t r i c k e r e i, Sp it zen kl p pel n, P e r l m u t t e r k n o p f f a b r i k a t i o n
u n d M a s c hi n en s t i c ke r ei ; d ies el be b r i n g t 200 A r b e i t e r n E r w e r b .
Zu e i n e m b l h e n d e n G e w e r b e h a t sich die H a n d s c h u h f a b r i k a t i o n ?
die sich v o r z u g s w e i s e m i t d e r E r z e u g u n g vo n G l a c h a n d s c h u h e n
4*

52

B a ch m an n .

befat, in den B e r g s t d t e n A b e r t h a m , B r in ge n, J o a c h i m s t a l u n d
Bhmisch - Wiesental
em porgeschwungen.
Das z u v e r a r b e i t e n d e
Mat erial b e s t e h t bei l et z t e r e n j e n a c h d e r b e s s e r e n o d e r g e r i n g e r e n
Q u a l i t t d e r W a r e a u s d e n g e g e r b t e n H u t e n d e r Zicklein, Ziegen,
L m m e r u n d Schafe. V on w e l c h g ro er B e d e u t u n g d i es e I n du s t r i e
fr die g e n a n n t e n S t dt e ist, b e w e i s t a m b e s t e n die Tat sche, da A b e r
t h a m m i t d e m s e i n e m G e m e i n d e v e r b a n d a n g e h r e n d e n Do rf H e n g s t e r
e r b e n j h r l i c h allein f r ATI,800.000 von d i e s e m Art ikel in den Ha nd el
bringt. Di es e S t a d t v e r f g t b e r d i e s b e r Bl umen Stickerei u n d eine
Blechlffelfabrik, a u s w e l c h e r i m J a h r e 350.000 D u t z e n d f ert ige W a r e
i m B e t r a g vo n K 210.000 h er v o r g e h t .
J o a c h i m s t a l z h lt z u d e n i n d u s t r i e r e i c h s t e n S t d t e n des b h
m i s c h e n E r z g e b i r g e s ; sei ne E i n w o h n e r finden, a b g e s e h e n von a n d e r e n
s chon e r w h n t e n G e w e r b e n , bei d e r H e r s t e l l u n g von Ur a n f a r b e n, d er
P a p i e r f a b r i k a t i o n u n d in e i n e r s t a a t l i ch en Tabak-, Zi garr en - u n d
Zi g ar e t t e n f a b r i k l o h n e n d e B es ch ft i gu ng .
D e m w e g e n s e i n e r h o h en L a g e s cho n a n g e f h r t e n B e r g s t d t c h e n
Go t te sg ab d i e n t a b e r m a l s die S pi tz enk l pp el ei als u n e n t b e h r l i c h e r
E r w e r b s z w e i g . U m i h r e n P r o d u k t e n Ma r k tf h i g k e i t z u ver le ih en , h a t
di e R e g i e r u n g ebenfal ls ei ne F a ch s c h u l e er ri cht et . E i n e n groe n Teil
des G e w i n n e s , d e n d as T o u r i s t e n w e s e n u n d die w i n t e r l i c h e n Sport s
den G e b i r g s b e w o h n e r n e i n t r a g e n , d r f te w o h l di es es S t d t c h e n an
sich z ie he n , d a es u n m i t t e l b a r a m N o r d w e s t f u d es Keil-, S d w e s t
fu des Fichtel- u n d Nor dos tf u des S pi tz ber g, also a m E'u d e r
h c h s t e n Gipfel d es G e b ir g es , liegt.
Die w e i t v e r s t r e u t e S t a d t W e i p e r t , w e l c h e d e r G r e n z b a c h P h l a
v on d e n g e g e n b e r l i e g e n d e n s c hs is ch en O r t s c ha ft e n B r e n s t e i n u n d
S t a h l b e r g t r e n n t , h a t sich z u m S tapel pl at z d e r P o s a m e n t e n i n d u s t r i e
s t er r e i c h s e m p o r g e s c h w u n g e n . Sie s t e h t in d e r R e i h e d e r a n s e h n
l i chs ten I n d u s t r i e o r t e d es g a n z e n G e b i r g e s u n d w e i s t b e d e u t e n d e
F a b r i k a t i o n v on P o s a m e n t i e r - u n d Wi rk - , Seiden- u n d H a l b w o l l w a r e n ,
Spitzen, P a p i e r , W a f f e n u n d G e w e h r e n auf. U m die G e b r a u c h s f h i g
k e i t d e r H a n d f e u e r w a f f e n z u p rf en, b e s t e h t h i e r ei ne s t aat l ich e
Probieranstalt.
D u r c h i h r e r e i s e n d e n M u s i k a n t e n ( Ha rfe nis ti nnen) , die in allen
K u l t u r s t a a t e n d e r W e l t k o n z e r t i e r e n , ist in vi el en S t d t e n i n n e r h a l b
u n d a u e r h a l b E u r o p a s die S t a d t P r e n i t z b e k a n n t . Sie s t a m m e n
k e i n e s w e g s i n s g e s a m t aus d i e s e r Stadt, s o n d e r n v i e l m e h r a u s den
vi el en Or ts c ha ft en i h r e r U m g e b u n g u n d o s t w r t s bis ei nschlielich
d es S t d t c h e n s S o n n e n b e r g . W e r di eses G e b ie t d u r c h w a n d e r t , h a t
G e le g en h ei t , die v e r s c h i e d e n s t e Musik v on i h r e n e r s t e n A n f n g e n
bis z u r vl l ige n M e i s t er sc h af t zu hren, d e n n fast au s j e d e r B e
h a u s u n g d r i n g e n i h m die T n e d e r Harfe, Violine, F l t e u n d noch
a n d e r e r I n s t r u m e n t e o d e r G e s a n g a n s Ohr. Vor e t w a z e h n J a h r e n
w u r d e in P r e n i t z e i ne von S t a a t u n d L a n d u n t e r s t t z t e Mus ik sch ul e

Das E rzgebirge nach se in en S ied lu n g en u n d d e r B e sc h ftig u n g se in er B ew ohner.

53

in s L e b e n g eru fen, w e lc h e r die A u fg a b e z u k o m m t, t c h tig e B eru fs


m u s i k e r auszubilden. Die g e w e rb lic h e T t i g k e i t d e r S ta d t befat sich
m it d e r F a b rik a tio n von Z e llu lo id w a re n u n d Spitzenklppelei.
Die E in w o h n e r d e r sich a n P re n itz an s c h lie e n d e n , in e in e r
T a lm u ld e z e r s t r e u t g e b a u te n , groen G e b ir g s g e m e in d e R e is c h d o rf
t r e i b e n le b h a fte n H olzhandel.
Das m c h tig e T o rfm o o r bei d e r S ta d t S e b a s tia n s b e r g leitete vo r
e in ig e n J a h r e n au f die E in f h r u n g ein e s n e u e n g e w e r b lic h e n U n t e r
n e h m e n s hin, n m lic h a u f die E r z e u g u n g von T o rfs tre u u n d T o rf
mull, die zu m E in s tr e u e n in S t lle n u n d V ie h w a g e n , z u m Desinfizieren^

F i g . 25. H o c h z e its tr u h e a u s P o j o r i ta . ( S ie h e S . 55 ff.)

m it F k a lie n v e r m e n g t, zu m D n g e n , z u m b e rd e c k e n von D u n g
s ttten , z u r K o m p o s tie ru n g d e r E lu tio n s la u g e n von Z u c k e rfa b rik en ,
z u r B in d u n g d er fl ssigen A b g a n g ssto ffe in S c h l c h te re ie n u n d
G e rb ere ien , zu r H e rs te llu n g von E is m ie te n u n d E in d e c k u n g von E is
k ellern u n d z u r V e r p a c k u n g von Obst, Eiern, F leisch, F is c h e n u n d
d e r g le ic h e n v e r w e n d e t w e rd e n .
Mit d e r V e r f e r ti g u n g von S p ie lw a re n b eschftigen, sich b e r
w ie g e n d die h o c h lie g e n d e n G e b irg s o rte B ra n d a u , K a th a rin a b e r g , Geb i rg s n e u d o r f u n d B h m isch -E in siedl. Die H e rs te llu n g p rim itiv e r Holz
s p ie lw a re n b e s ta n d h i e r schon vor m e h r als fnfzig J a h r e n als H a u s
ind u strie, allein die stets w a c h s e n d e K o n k u r r e n z f h r te in d en letzten
J a h r z e h n te n zu e in e r w e s e n tlic h e n V e r v o llk o m m n u n g d e r s e lb e n u n d

54

B a ch m an n .

le n k te des A u g e n m e rk au c h a u f die A n f e rtig u n g von solchen aus


P a p i e r m a c h e u n d Metall (Zinn, Blei o d e r Eisen).
In den m e is te n O rtsch aften, w e lc h e d em b rig e n , stlic h ste n Teil
des G e b irg e s a n g e h re n , h a t als H a u s g e w e r b e das S tro h flech te n die
O b e rh a n d g e w o n n e n ; die S pitzenklpp elei, w e lc h e n ac h w eislich fr h e r
h ie r eben falls a llg e m e in v e r b r e i t e t w a r, ist je t z t g a n z von ihm v e r
d r n g t. B e v o rz u g t w ird z u r V e r a r b e i tu n g das R o g g e n s tro h , in z w e ite r
L in ie w i r d d as W e iz e n s t r o h v e r f lo c h te n ; d a s d e r G e rste u n d des
H afers ist w e g e n d e r K rze d e r z w is c h e n d en e in z e ln e n K n o ten des
H alm es b efindlichen R h rc h e n w e n i g e r v e r w e n d b a r . Die u n b e s c h d ig te n
H alm e g e d r o s c h e n e s S tro h ist u n b r a u c h b a r w e r d e n z w is c h e n
d en K n o te n in Stcke z e r s c h n i t t e n ; n a c h d e m d a n n ein je d e s R h rc h e n
u n t e r s u c h t w u rd e , ob es o h n e B ran d fle ck e o d e r s o n s tig e B e sc h d i
g u n g e n sei, w ird es in d e r L n g e n r i c h t u n g aufgeschlitzt, h i e r a u f flach
au s g e b re ite t, fe r n e r m it e in e m stu m p fen M esser g e g l tte t, w o d u rc h
es g e s c h m e id ig e r w ird, u n d e n d lich m itte ls ein es e is e r n e n K m m c h e n s
m it sch arfen Z h n e n g e s p a lte n . Die e in z e ln e n S tre ife n h a b e n eine
B reite von 0 8 bis L5 m m . Je s c h m le r die S treifen sin d u n d je m e h r
i h r e r a u f e in m a l b e im F le ch ten zu den s c h m ale n , je d o c h m e h r e r e
M eter l a n g e n B n d e r n v e r w e n d e t w e r d e n ih re g e r in g s t e Zahl
b e t r g t d re i d esto w e rtv o lle r ist das Geflecht. D e r V e rd ie n s t ist
le id e r s e h r k le in u n d b e t r g t fr je e in e n M eter blo etlich e Heller.
D as V o rr ic h te n d e s S tro h s ist S ach e des H a u sv a ters, d e r au ch
d a s ein fa ch e M itta g e s s e n g e w h n lic h K artoffeln m it Kaffee

b ere ite t, d a m it die w e ib lic h e n F a m i li e n g l i e d e r u n d K i n d e r u n g e h i n d e r t


d e m F le c h te n n a c h g e h e n k n n en . V on d e n le tz te r e n sind m a n c h e erst
v ie r o d e r f n f J a h r e alt; sie g e b r a u c h e n a b e r ih re z a rte n F in g e rc h e n
m it e i n e r s t a u n e n s w e r t e n S c h n e llig k e it u n d leisten oft in g le ic h e r
Z eit ein l n g e r e s G eflecht als E rw a c h s e n e . In m a n c h e n O rte n e r h a lte n
die A r b e ite r das b e re its v o r g e r ic h te te S tro h in B n d e lc h e n b eig estellt,
w a s d a n n d e r F a ll ist, w e n n d o rt ein e S tr o h h u tfa b rik ein e G esc h fts
stelle e in g e f h r t hat.
Das e rfo rd e rlic h e R o h m a te ria l w ird au s d en D rfern am Fu
d es G e b ir g e s h erau fg e h o lt. Im S o m m e r b e g e b e n sich z a h lre ic h e
M n n e r u n d B u rsc h e n au s d em G e b irg e ins Tal, u m h ie r bei der
E r n te zu h e lfe n ; su c h e n sie d a n n am E n d e e in e r j e d e n W o c h e die
Ih r ig e n auf, so u n te rla s s e n sie es sich er nicht, sich m it e in e m od er
m e h r e r e n B u n d R o g g en - o d e r W e iz e n s t r o h , die von d en h re n
h e fre it w o r d e n sind, zu b eladen. In d e r R e g e l b e rl t es ih n e n d e r
A r b e itg e b e r o h n e j e d e B ezahlung.
In d e m w e it a u s g e b r e ite te n Z in n w a ld e r fu h r die E r w e r b s t t i g
k e it in d en le tz te n J a h r e n ein e w e s e n tlic h e B e s s e r u n g d u rc h die E r
r i c h t u n g e in e r G lasfabrik, die ih r e E n t s t e h u n g d e m V o rh a n d e n s e in
d e r u n g e h e u r e n M en g e n r e in e n Q u a rz e s v e r d a n k t; die T o rfe rd e
se in e r a u s g e d e h n t e n M o o rg r n d e findet f e r n e r in d e r B a d e s ta d t TeplitzS c h n a u z u r B e re itu n g von M o orb d ern V e rw e n d u n g .

Die Mbel d e s ru m n isc h e n B a u e rn h a u se s in d e r B ukow ina.

55

E in e r leb h a fte n g e w e r b l i c h e n T t i g k e i t e r f r e u t sich die stlichste


O rtsc h aft des g a n z e n G ebirges, P e t e r s w a l d ; ih re E i n w o h n e r b e s c h ftig en
sich a u e r m it S tro h fiech te n au c h m it K n o p ffab rik atio n u n d E r z e u g u n g
m e t a l l e n e r K u r z w a r e n (S chnallen, S poren, S te ig b g e l, Stock- u n d
S c h irm b e s c h l g e n u. s. w.).
A n e r k e n n e n d m u h e r v o rg e h o b e n w e r d e n , da d e r S taat, das
L a n d u n d a u c h einze ln e In d u s trie lle viel g e ta n h ab e n , u m die E r w e r b s
t t i g k e i t d ieses von d e r N a tu r so s tie fm tte rlic h b e d a c h te n E rd s tric h e s
zu s teig ern , da a b e r g e w i n och m a n c h e s g e le is te t w e r d e n mu,
d a m it d e s s e n B e w o h n e r a lle r o rts d e r S o rg e u m d a s t g lic h e Brot
b e r h o b e n seien.

F i g . 26. S itz tr u h e a u s P o j o r i ta .

Die M bel des rumnischen Bauernhauses in der


Bukowina.
Vo n E l i a s

W e slo w sk i,

K im p o lu n g .

(Mit 15 T extabbildungen.*)

Die Mbel des ru m n is c h e n B a u e r n h a u s e s sin d in F o rm u n d


H e rs te llu n g s a rt w ie a u c h in i h re r V e r z i e r u n g von h o h e r A lte rt m lic h
keit. Sie h a b e n sich, w ie das r u m n i s c h e B a u e r n h a u s selbst, im
S c h u tz e d e r W l d e r tro tz d e r b e w e g t e n h isto ris c h e n S chick sale d e r
B e v lk e ru n g u n d des L a n d e s im g a n z e n u n d g ro en u n v e r n d e r t bis
au f d en h e u t i g e n T a g e rh a lte n . Im m e r is t d e r Z u s a m m e n h a n g d e r
H a u s e in r ic h tu n g m it d e m H a use ein fe s te r g eb lie b e n . Die H u se r
selbst, w e lc h e m it d e r F r o n t stets g e g e n S d e n g e k e h r t sind, w e r d e n
d u rc h d en H ausflu r re g e lm ig in z w e i u n g le ic h e Teile g ete ilt: d e r
k l e i n e r e R a u m (casa cea mic) ist d e r e ig e n tlic h e W o h n r a u m , d er
g r ere (casa cea m are) ist das P a ra d e - u n d G a stz im m e r, das von d en
H a u s b e w o h n e r n n u r an Sonn- u n d F e i e r t a g e n o d e r bei s o n stig e n
feie rlich en A n lsse n b e n t z t w ird . H ier s t e h e n a u c h z u m e is t j e n e
M belstcke, von w e lc h e n im fo lg e n d e n die R e d e sein soll.
*) N a c h p h o t o g r a p h is c h e n A u fn a h m e n d e s k . k. s te r r . M u s. f. K. u . I. u n d T u s c h
z e ic h n u n g e n v o n A le x . M oro ^ a u u n d J. G e o r g i( in K im p o lu n g .

66

W eslow ski.

Das v o r h e r r s c h e n d e B a u m a te r ia l des r u m n is c h e n B a u e r n h a u s e s
ist das Holz, w ie w o h l auch in g e w is s e n T eilen des L a n d e s au s R u te n
g e flo c h ten e H u se r m it L e h m a n w u r f Vorkommen. S elbst die Ngel,
die b e im D e ck en des D aches v e r w e n d e t w e r d e n , sind au s E ib en h o lz
g efertig t. So ist n a tu rg e m a u c h au ssc h lielich Holz das M aterial fr
das Mobiliar, das d u rc h se in e h c h s t a lte r t m lic h e n G e f g e das
Beil ist fast au ssc h lie lich e s rbe.itsw erkzeug, Messer, Hobel u n d L eim
s p ielen n och k e in e o d e r doch ein e s e h r g e r in g f g ig e R olle sow ie
d u rc h sein e u r a lte n Z ie rw e is e n u n s e r h c h ste s In te r e s s e e r w e c k e n

F i g . 2 7. R u m n is c h e H o c h z e its tr u h e .

mu. In b e z u g a u f sein e O rn a m e n tik h e r r s c h t G ra v ie ru n g , d a n n Kerbs c h n itt v o r; a u c h S tr o h e in la g e u n d E in r e i b u n g m it fa rb ig e m W a c h s


in F la c h s c h n itz e re ie n s o w ie B ra n d te c h n ik b e g e g n e n als Z iertechn ik,
a m s e lte n s te n ist E in la g e a rb e it m it M etallen. Die O rn a m e n tik ist eine
v o r h e r r s c h e n d g e o m e tr is c h e (Kreise, H albkreise, S p iralen , Kreuze),
d a r a n sehliet sich S tilis ie ru n g v e g e ta b ilis c h e r M otive u n d i n s b e
s o n d e r e das n a tu ra lis tis c h g e s ta lte te R a n k e n o r n a m e n t . Die T ierfig u r
u n d vo llen d s die M e n s c h en fig u r w i r d n u r bei relig i sen D a rs te llu n g e n ,
u n d z w a r n u r im F la c h re lie fs c h n itt, u e rst selten v e r w e n d e t. Die
E r z e u g u n g des H a u sm o b ilia rs r u h t im B a u e r n h a u s e in d en H n d e n
d e r b u e rlic h e n B e v lk e ru n g s elb st; die a b g e b ild e te n S t c k e sind
sm tlich E rz e u g n is s e des h e im is c h e n Hausfleies.

Die Mbel des ru m n isc h e n B a u e rn h a u se s in d e r B ukow ina.

57

U m die W r d i g u n g u n d S a m m lu n g d ieses alten H a u sra te s sow ie


u m die e n ts p re c h e n d e W e i t e r b i l d u n g des in ihm g e g e b e n e n Stils h a t
sich die k. k. F a c h s c h u le fr H o l z b e a rb e itu n g in K im p o lu n g w irk lic h e
V e rd ie n s te e r w o rb e n .
D ie T r u h e .
Die T r u h e (lada, lavita, sicriu) spielt im ru m n is c h e n V o lk s
le b e n ein e b e d e u te n d e Rolle, w e sh a lb d ie se lb e u n t e r d em H a u s r a t zu
allen Zeiten, in s b e s o n d e r e jed o ch im 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t , den

F i g . 2S. R u m n is c h e r T r u h c n ti s c h .

ers te n P la tz e in n a h m . Z u n c h s t b e s tim m t f r die A u fn a h m e d e r Mit


gift, w u r d e d ieselb e s p te r h in z u r A u f b e w a h r u n g d e r W s c h e , d e r
L e i n w a n d u n d der so n s tig e n K le id u n g s s t c k e v e r w e n d e t . In vielen
G e g e n d e n d e r B u k o w in a ist es noch h e u t z u t a g e B rauch, da die
H o c h z e its k le id e r in d e r T r u h e a u f b e w a h r t w e rd e n , u m d e r e in s t w ie d e r
als T o te n k le id e r g e b r a u c h t zu w e rd e n . Die H in te rb lie b e n e n b e g e h e n
d a h e r ein e groe S n d e u n d b e r e ite n den T o te n viele P e in , w e n n sie
d ie s e lb e n n ic h t m it ih re n r e in e n H o c h z e its k le id e rn b e sta tte n .
Die T r u h e ist oft ein K o n k u r r e n t d e r R u h e b a n k u n d ersetzt
dieselb e hufig.
In f r h e r e n Zeiten w u r d e dieses G e r t vom

W eslow ski.

58

B r u tig a m m it viel Mhe, Flei u n d Sorgfalt, m i t u n t e r m it b e


s o n d e r e m G eschick a u s g e f h r t u n d d e r B ra u t u n m i tt e l b a r v o r d er
Hochzeit als G e sc h en k v e re h rt. In v ielen O rten d e r B u k o w in a e rh ie lt
die B raut, d en V e r m g e n s v e r h ltn is s e n des B r u tig a m s e n ts p re c h e n d ,
a u c h m e h r e r e T ru h e n . J e tz t w e r d e n die T r u h e n n ic h t m e h r v om
B r u t i g a m e rz e u g t, s o n d e rn a u f d em M arkte g ekauft, w e is e n d a h e r
n ic h t m e h r d en sch n en, e i g e n a r t i g e n M otiven sch atz w ie f r h e r auf;
sie sind n u r a n g e s tr ic h e n u n d s o n s t s e h r p rim itiv g e a rb e ite t. Bei
d ie s e r G e le g e n h e it sei e r w h n t , da die B ra u t als G e g e n g e s c h e n k fr

F i g . 29. K l e id e r ti s c h a u s B o ia n .

die e r h a lte n e T r u h e d e m B r u tig a m ein von ih r selbst au sg e f h rte s ,


re ic h g e s tic k te s, au s R e in le in e n b e s te h e n d e s H o c h z e its h e m d zum
G e sc h e n k macht.*)
*) S e lb s t d ie L e in w a n d f r d a s g e n a n n t e H e m d m u te v o n d e r B r a u t s e lb s t e r z e u g t
w e r d e n , W e h e d e r B r a u t,
s p in n e n u n d w e b e n

d ie d e n H a n f u n d F la c h s

g e le r n t

h a t,

n ic h t

s e lb s t

n ic h t s e lb s t v e r a r b e it e n k a n n ,

das H em d

f r

d e n B r u tig a m ,

das

n ic h t
am

H o c h z e it s t a g e g e tr a g e n w ir d , n h e n u n d s t ic k e n k a n n , s ie w ir d n ic h t n u r v o r d e r H o c h z e it
m it W o r te n

u n d R e im e n

g e h n s e lt ,

s ie w ir d

auch

a ls

v e r h e i r a t e t e s W e ib

d u r c h v o lle

s ie b e n J a h r e , u n d z w a r n ic h t n u r im e n g e n F a m ilie n k r e is e , s o n d e r n a u c h b e i f f e n t lic h e n
A n l s s e n , w ie T n z e n , d ie d e r R u m n e s o g a r im W in t e r b e i g r im m ig e r K lte u n te r fr e ie m
H im m e l v e r a n s t a lt e t , d u rc h s t ic h e ln d e R e d e n s a r t e n u n d K n it t e lv e r s e (s tr ig te )
D aher w erd en

d ie M d c h e n s c h o n v o n fr h e s t e r J u g e n d

u n d F la c h s e s ,

zum

ih r e m

W e b e n , N h e n u n d S t ic k e n v e r h a lt e n ,

z e h n te n Jahre

g esch en k e,

und

an

a n g e fa n g e n

s ic h

ih r e A u s s t e u e r

z w a r d a s H o c h z e ils h e m d

f r

v e r s p o t te t.

z u r V e r a r b e itu n g d e s H a n fs
und

je d e s M d c h e n m u vo n

s e lb s t b e s o r g e n .

d e n B r u tig a m

D ie H o c h z e it s

u n d d ie S c h w ie g e r m u t t e r ,

d ie g e s t ic k te n T a s c h e n t c h e r f r d ie B r a u tf h r e r u n d d ie H a n d t c h e r f r d ie n a h e n V er
w a n d t e n , w e r d e n e r s t n a c h d e r V e r lo b u n g a u s g e f h r t.

W h r e n d d e r le t z t e n Z e it v o r d er

H o c h z e it h e r r s c h t im H a u s e d e r B r a u t e in r e g e s T r e ib e n .

An

d e n A b e n d e n v e r s a m m e ln

59

Die Mbel d e s ru m n isc h e n B a u e rn h a u se s in d e r Bukow ina,

Es g ibt m e h r e r e A rte n von T ru h e n . T r u h e n , in w e lc h e n textile


E rz e u g n is s e a u f b e w a h r t w e rd e n , sin d a u c h z u m S itzen ein g e ric h te t.
Sie heien T h ro n (tron) dann, w e n n die B ra u t n a c h d er H ochzeit
das E lte r n h a u s verlt, u m ih re n e u e W o h n s t t t e zu b eziehen .
Die s c h n ste T r u h e w ird d a n n au f ein e n vo n v ie r bis sechs O chsen
b e s p a n n te n W a g e n au fg e la d e n , u n d au f d e m n o c h d u rc h d en b rig e n
T eil d e r M itgift e r h h te n P la tz h a t das B r a u tp a a r zu sitzen. S eh r oft
w u rd e n T r u h e n z u r A u fb e w a h r u n g des G eld es b e n t z t u n d d a n n

F i g . 30. T r u h e n li s c h a u s V a m n , 18. J a h r h u n d e r t.

s ic h d ie B r a u lm d c h e n u n d d ie J u g e n d f r e u n d in n e n d e r B r a u t,

g le ic h g iltig -,

o b d ie s e lb e n

n o c h l e d ig o d e r v e r h e ir a t e t s in d , u m ih r e r J u g e n d g e n o s s in b e i d e r A u s f h r u n g d e r H o c h
z e i t s g e s c h e n k e b e h ilf lic h z u s e in .

S o lc h n c h t lic h e Z u s a m m e n k n ft e , s e z t o a r e g e n a n n t,

w e r d e n in d e r h e it e r s t e n L a u n e z u g e b r a c h t.
e r z h lt, L ie d e r ,

E s w erd en M rch en ,

d ie a u f B r a u t u n d B r u tig a m ,

S a g e n u n d A n e k to d e n

v ie l m e h r j e d o c h a u f d ie b s e S c h w ie g e r

m u tte r B e z u g h a b e n , g e s u n g e n ; d a b e i w ir d g e k ic h e r t u n d g e la c h t , a b e r a u c h r e c h t fle i ig
g e a r b e i t e t . V e r l t d ie B r a u t d a s E lte r n h a u s u n d s c h ic k t m a n s ic h a n , d ie M itg ift a u f d ie
a m E in g n g e h a r r e n d e n W a g e n

a u f z u la d e n ,

d a n n s p ie lt

s ic h m a n c h b e w e g t e S z e n e ab .

D ie B r a u tf h r e r v o r a n u n d ih n e n n a c h e in e g r o e S c h a r v o n B u r s c h e n , d ie J u g e n d f r e u n d e
d e s B r u tig a m s ,

d r in g e n in d a s g r o e Z im m e r e in ,

um

d ie M itg ift d e r B r a u t h e r a u s z u

h o le n , d ie z u m g r te n T e il a u s E r z e u g n is s e n d e r h e im i s c h e n T e x t ilk u n s t ,
L e in w a n d ,

H a n d t c h e r n ,

T is c h t c h e r n ,

T e p p ic h e n

v e r p a c k t v o r b e r e it e t s te h t. A u f d e n T r u h e n
P e lz e e tc . a u f g e s t a p e lt .

e t c .,

b e ste h t

und

ganzen

B a lle n

in T r u h e n w o h l

w e r d e n n o c h P ls t e r , W a n d t e p p ic h e , D e c k e n ,

W eslow ski.

60

e ig e n s h ie rf r erzeug t. A uch j e t z t n o c h sp ielt die K ir c h e n t r u h e (lada


bisercii) ein e groe Rolle. G anz k le in e T r u h e n k o m m e n u n t e r d e m
N a m e n ladi(esoare vor. Die K o n stru k tio n d e r T r u h e n ist einfach,
u n t e r s c h e i d e t sich je d o c h w e s e n tlic h von den T r u h e n d e r b rig e n
N a tio n e n . Sie b e s itze n e n t w e d e r k e in e o d e r g a n z k u rz e Fe. Zur
A n f e rtig u n g d e r T r u h e n w u r d e E ib en h o lz, E ichenholz, A ho rn, g r te n
teils a b e r R o tb u c h e v e rw e n d e t.
Die im B ezirk K im p o lu n g noch v e r e in z e lt e rh a lte n g e b lie b e n e n
T r u h e n au s fr h e re n J a h r h u n d e r t e n sind g ra v ie rt, g e r itz t (Fig. 23 26)
o d e r m it e i g e n a rtig e n K e rb e n v e r s e h e n , d ab e i oft p o ly c h ro m ie rt, jed o ch
s elten m it M etallen e in g e le g t. Zum F r b e n d e r T r u h e n w u r d e n n u r

F ig . 31. V o r d e r a n s ic h t e in e s T r u h e n ti s c h e s in S a d o v a .

l ic h te c h te P flanze n sto ffe b en tzt. Oft w u r d e n die S ch n itzereien m it


f a rb ig e m W a c h s ein g e la s se n , w o d u r c h sc h n e g e s ttig te F a r b e n t n e
D ie S c h w e s t e r n d e r B r a u t, in E r m a n g lu n g s o lc h e r le d ig e M d c h e n v o n n a h e n V e r
w a n d ten ,

s te lle n

s ic h

b u n d e n e r B e d e m it,

vor

da

d en T ru h en zur W eh r

auch

s ie a n d e r M itg ift

und

t e ile n

der B rau t

d e n B r a u tf h r e r n in g e

g e a r b e it e t ,

d a h e r e b e n f a lls

e in g e w i s s e s A n r e c h t d a r a u f h a b e n .
D as A b w eh ren

und

d ie N e c k e r e ie n n e h m e n

erst

m u tte r (n u n a m a r e ) d ie M itg ift d e r B r a u t m it e in e m

dann

e in E n d e ,

b is d ie B r a u t

b la n k e n S ilb e r g u ld e n (fr h e r e in e m

T a le r ) v o n d e n M d c h e n lo s k a u f t .
I s t d ie M itg ift b e r e i t s in d e n B e s it z d e r B r a u tf h r e r g e la n g t u n d s c h ic k e n s ic h d ie s e
a n , d ie T r u h e n a u s d e r W o h n u n g h e r a u s z u t r a g e n , d a n n s t e lle n s ic h n o c h d ie F r e u n d in n e n
d e r B r a u t v o r d e n E in g a n g d e r T r ,

s t e c k e n in d ie T it r s c h w e ile

M e s s e r , s o e in e A r t M aut (r n h a tc ) b ild e n d ,

und w ehren

k r e u z w e is e z w e i la n g e

d ie J n g lin g e

s o la n g e a b ,

b is

s ic h a u c h d ie s e a u f d ie b e s a g t e W e i s e lo s k a u f e n .
S in d d ie T r u h e n

sam t

b r d e n s ic h d ie J n g lin g e ,
k n n te n

und

d e r M itg ift

s in g e n d a b e i L ie d e r ,

u n h e ilb a r e s L e id e n s e i.

le ic h t ,

is t

a ls w e n n s ie d ie T r u h e n

s o m it d ie M itg ift g e r in g ,
in f o lg e

dann ge

ih r e r S c h w e r e n ic h t tr a g e n

d ie m it d e m R e fr a in e n d ig e n ,

d a

d ie F a u lh e it e in

Die Mbel des ru m n isc h e n B a u e rn h a u s e s m der B ukow ina.

61

e rz ie lt w u r d e n . Die O rn a m e n tik , die an d e n T r u h e n an zutreffen ist,


b e s t e h t au s e in g e ritz te n K re isen u n d S piralen, a b e r auch aus typisch en
K e rb s c h n itz e r e ie n , w o b e i das K re u z stets e in e H a u p tro lle spielt. Das
F la G h o rn a m e n t ist s e lte n an zu treffen . S e lte n k o m m t es vor, da je
zw ei k o r r e s p o n d ie r e n d e S e ite n te ile e in e r T r u h e dieselb e n O rn a m e n te
au fw eisen.
M anche T r u h e n (Fig. 27) w e is e n zw ei, ja a u c h m e h r e r e T n e von
T ie fb r a u n auf, w e lc h e d u rc h an m a n c h e n S te lle n h in z u g e f g te s S ch w a rz
s e h r g e h o b e n w e rd e n . Die B e iz u n g d u rc h den R a u c h u n d die Zuflle
d e r v e r s c h ie d e n e n B e lic h tu n g verleihen e n d lich m a n c h e n T r u h e n b e r
r a s c h e n d sc h n e u n d h a r m o n is c h e F a rb e n t n e .
D er

Tisch.

W i e die V lk er d e r A n tik e
ih r M ahl lie g e n d e i n n a h m e n , so
w a r es au c h bei d en R u m n e n
in fr h e re n Zeiten blich, beim
E ssen eine s itz e n d e S te llu n g m it
u n t e r s c h la g e n e n B ein en e in z u
n e h m e n . N u r bei fe ierlichen
A n l s se n w u r d e d er T isch v e r
w e n d e t. Gewi ist, da der
profane T isch (mas) e rs t im
14. J a h r h u n d e r t zu r E i n f h r u n g
g e la n g te u n d s ein e E n t s t e h u n g
d em
k irc h lic h e n
O pfertische
(jertvelnie) v e r d a n k t. Die lteste
F o r m d ieses H a u s g e r te s w ird
von e in e m a u s g e h h lte n S ta m m
F ig . 32. S e i te n a n s ic h t v o n F ig . 31.
geb ild et, a u f d esse n o b e re r
ffnun g eine m it d e r A xt p rim itiv b e h a u e n e P la tte ru h t. N a ch den
u n s au s fr h e re n Z eiten n o c h e r h a l t e n e n T is c h e n u n d T is c h te ile n zu
folgern, fand dieses H a u s g e r t e in e m e h rf a c h e V e r w e n d u n g u n d ist
zu m gr ten T eile au s e i n e r T r u h e d u rc h d ie V e r l n g e r u n g d e r Bohlen
en ts ta n d e n .
W i r treffen T is c h e an, die als S p eisetisch e, zu g leic h a b e r
auch als S p e is e k s te n d ien ten .
Bei d ie s e r A rt vo n T is c h e n ist
die Zarg e 28 bis 30 cm breit, die H he b e t r g t 68 bis 75 cm \ sie
w a r e n s tets m it e i n e r a b n e h m b a r e n P la t te v e r s e h e n . D er du rc h
die Z arg en u n d L n g s w n d e b o h l e n g e b ild e te h o h le In n e n ra u m
ist oft in d re i Teile, u n d z w a r zw ei k le in e S e ite n te ile u n d ein en
groen M ittelteil g esc h ie d e n . D er M ittelteil d ie n te z u r A u f b e w a h r u n g
d e r S p eisere ste , die S eite n te ile z u r A u fn a h m e des p rim itiv e n E
b estec k es, d e r Salzdose, des P fefferfchens etc. Die H h e d e r T ische
ist v e r s c h ie d e n u n d r i c h t e t sich h a u p ts c h lic h n a c h d e r V e r w e n d u n g

62

W eslow ski.

derse lb e n . In d er R e g e l sin d die Tiscbe, w e lc h e n a c h d e r M ahlzeit


als S p e is e k s te n d ie n te n , viel n i e d r i g e r als die b rig e n A rte n von
T isch en .
Die m e iste n im g roen Z im m e r a u fg e s te llte n T ische w u r d e n wohl
bei feie rlich en A n lsse n als S peisetisch e (Fig. 28 30) v e r w e n d e t,
d ie n te n je d o c h g le ic h z e itig u n d g r ten te ils auch als K le id e rk s te n ,
in d e m in d em s o g e n a n n te n Z a rg e n k a s te n , d e r au ch b e d e u te n d u m f a n g
re ic h e r w a r als die b eid en v o r e r w h n t e n T ische, W s c h e u n d K le id u n g s
s t ck e a u f b e w a h r t w u r d e n ; sie e rs e tz te n d e m n a c h die T r u h e u n d
k n n e n T ru h e n ti s c h e g e n a n n t w e rd e n . Die H he d ie s e r T isch e
v a r iie rt z w is c h e n 78 cm u n d 90 cm, die B reite d e r Zarge b e t r g t
d u rc h s c h n ittlic h 35 bis 40 cm. Die L n g e d er T is c h p la tte w a r
100 bis 125 cm u n d die B reite 60 bis 80 cm.
Bei d en m e is te n b is h e r V o rge fu ndene n a lten T isch en s te h e n die
F e (Bohlen) s e n k r e c h t, doch w e r d e n au c h T ischfe angetroffen,
die n a c h auen ein w e n ig g e s p r e iz t sind. Oft w e rd e n die T ischfe
d u rc h S te g e m i te in a n d e r v e r b u n d e n . (Fig. 31 32.) Das H olzg ef ge
d ie s e r T is c h e ist prim itiv. D er von z w e i S e ite n g e s t e m m t e v ie rk a n tig e
B oh len fat d en Zapfen d e r Zarge. D a m it jed o ch die V e r b i n d u n g eine
d a u e rh a f te sei, w u r d e d e r Zapfen m it zw e i o d er m e h r e r e n H o lzn geln
an d en B ohlen befestigt. Die G ra v ie r u n g e n u n d m i t u n t e r fa rb ig en
S c h n itz e r e ie n sind n u r an d e n Z arg en u n d B ohlen w a h r z u n e h m e n ,
w h r e n d die z u m e is t a b n e h m b a r e P la tte g a r k e in e V e r z i e r u n g e n au f
z u w e is e n v erm a g . Die B ohlen m a n c h e r T isch e b e s itze n P ro filie ru n g e n .
D e r u n t e r e T eil des T ischfues v e r b r e i t e r t sich ein w e n ig , w o d u rc h
d e m T is c h e d a n n ein e g r e re S ta b ilit t v e r lie h e n w ird. Die m eisten
T is c h e - w u rd e n au s A horn, R otb u ch e, s e lte n e r aus E ich e n h o lz gefertigt.
Z ur F r b u n g w u r d e n n u r P fla n z e n fa rb e n v e r w e n d e t. Die s o g e n a n n te
R u c h e r b e i z e fa n d v ielfache V e rw e r tu n g . S elten w u r d e n d ie B a u e r n
tis c h e m it Metall o d e r m it v e r s c h ie d e n e n H olzso rte n e in g e le g t.
D as Bett.
Die n a t r lic h s te u n d fr h e s te L a g e rs t tte , d e re n sich die
R u m n e n b ed ie n te n , ist d e r E rd b o d e n , d e r v or d e r B e n t z u n g m it
B lttern, S troh, B ast o d e r R in d e b e d e c k t w u rd e . A uch j e t z t noch
b e n tz e n die r u m n is c h e n H irten d e r K a rp a th e n den Boden d er
S e n n h tte , d e r n u r m it B a u m rin d e b e le g t ist, um die E rd fe u c h tig k e it
fe rn z u h a lte n , als S chlafsttte. Die b e lie b te s te S chlafsttte w a r bei den
R u m n e n d e r g e m a u e r t e R a u m (cuptor) o b erh alb des B ackofens
zw is c h e n d e m H erde u n d d e r e n tg e g e n g e s e t z te n W a n d . E ine solche
g e m a u e r t e S c h la fs t tte w a r 1'5 bis 1 ' 8 lang, 0'70 bis L 2 0 m b re it
u n d 0 75 bis L10 m hoch u n d w ird a u c h in g e g e n w r t i g e r Zeit noch
vo n alten, s c h w a c h e n , b e z ie h u n g s w e i s e k r a n k e n P e r s o n e n u n d K in d e r n
m it b e s o n d e r e r V o rlieb e au fg esu cht. Ih r fllt au ch im r u m n is c h e n
M rch en ein e b e d e u te n d e R olle zu.

Die M bel des ru m n isc h e n B a u e rn h a u se s in d e r B ukow ina.

63

A u c h im M itte la lte r in d e r Zeit d e r R e n a is s a n c e w a r d e r groe


H e rd u n d s ein e U m m a u e r u n g im ita lie n is c h e n B a u e r n h a u s in den
O rte n F lo ren z, T o sk an a , V e n e d ig u n d in d e r t e r r a firm a in s b e s o n d e re
w h r e n d d e r k a lten u n d n a s s e n J a h r e s z e i t d e r A u fe n th a lts o r t der
B ew o hner.*)
U rk u n d lic h w i r d d ie s e r S ch lafsttte e r s t im J a h r e 1637 vom
G e sc h ic h ts s c h re ib e r P a u l de Aleppo, d e r a m Hofe d e r W o i w o d e n d e r
M oldau lebte, E r w h n u n g getan . D iese r S c h rifts te lle r f h r te schon
dam als d ieses M obiliar a u f e in ig e J a h r h u n d e r t e zurck.**)
N eben der g em au erten
S c h lafsttte treffen w i r bis
zum 19. J a h r h u n d e r t e , in g a n z
um
v e r e in z e lte n F llen a u c h je t z t
noch, in den G e m e in d e n d e r
s d lic h e n
K a rp a th e n
d er
B u k o w in a stab ile h lz e rn e
vah J
B ettstellen. E in d e r a r tig e s
B ett s ta n d im m e r in e in e r
Z im m e rec k e, b eilufig 2 m
|gg l|| SHf
SaSSis
P i
A ,
von e in e r W a n d u n d u n g e f h r
.jV l.
i
pnt I M
0 8 0 bis l 'l O m von d er
P
,
16

i
i
i
a n d e re n W a n d en tfernt. Den
,:;Tm f
-W > ;
H a u p tteil ein es solch en B ettes
i'i I
b ild e te stets ein v ie rk a n tig e r
M
P fosten, d er in den L e h m fu
bo d e n e in g e s c h la g e n w u rd e ,
10 bis 15 cm b re it u n d 2 bis
L ..
3 cm dick w a r u n d ein e H he
von b e r P 5 m aufw ies, s e h r
oft a b e r a u c h m it e in e m
riB' 33' KopfteU eines rumiin!schen BettesB alk en d e r B o d e n d e c k e in V e r b i n d u n g stan d. D ie s e r P fo s te n w u r d e
d a n n m itte ls z w e i e r S e ite n b re tte r , w o v o n das l n g e re P 8 0 bis P95 m
u n d das k r z e r e 0-78 bis 1 m la n g w a r, u n d m it d en z w e i g e g e n b e r
s t e h e n d e n W n d e n v e r b u n d e n , w o d u r c h e in stab iles B ett h e r g e s te llt
w u rd e . D er B ettp fo sten besa, falls e r n i c h t bis z u r Z im m e rd e c k e re ichte,
als o b e rs te n A bschlu eine g e s c h n itz te R o s e tte als B e k r n u n g . D er
b rig e Teil w a r m it G ra v ie ru n g u n d K e rb s c h n itz e r e ie n versehen.
Bei w o h l h a b e n d e n B a u e rn treffen w ir seit e in ig e n D ezennien
n e b e n d e m s ta b ile n B ett a u c h das b e w e g lic h e Bett. D ie F o rm eines
solchen B ettes w a r s tets e ig e n a r t i g u n d w e is t n u r an den b eid en
H a u p tte ile n ty p isch e S c h n itz e r e ie n o d er G ra v ie ru n g e n auf. (Fig. 33.)
Das K o pfh au ptteil ist ste ts d em F u h a u p tte il hn lich . Die S e ite n b re tte r
w a r e n n ic h t g es c h n itz t, s o n d e rn n u r g ra v ie rt.

fls s V U

f
lii

Ei

*) W ilh e lm B o d e : I ta lie n is c h e s H a u s m o b ilia r d e r R e n a is s a n c e .


**) X e n o p o l: I s to r ia R u m n ilo r .

64

W eslow ski.

D ie W i e g e .
Die W i e g e (leagnul) in ih re n U ra n f n g e n d rfte bei den R u m n e n
dieselbe F o rm w ie bei den b rig e n P r im itiv v lk e r n a u f z u w e ise n haben .
Ihre, p rim itiv s te F o rm w a r ein a u s g e h h lt e r W e i d e n s t a m m in der
L n g e vo n beilufig 90 cm. A u ch die Molter w i r d w ie f r h e r so auch
j e t z t im N otflle in r m lic h e n F a m ilie n als W i e g e v e r w e n d e t. Im
G ebirg e, u n d z w a r im s d lic h e n Teil d e r B u k o w in a, s ta n d zu B eg in n
des 12. J a h r h u n d e r t e s e in e Art L a t t e n w ie g e (leagn cu letur!) in G e
b rauch. D e r Kopf- u n d F u h a u p tte il d ie s e r W ieg e , die ein e gleiche
F o rm a u fz u w e is e n h a tte n , w a r k re is f rm ig g e fo rm t u n d m itte ls L a tte n
von 85 cm in d e r E n t f e r n u n g von je 5 cm m it d en H a u p tteilen
verbunden.
Diese W i e g e
w urde
m itte ls
z w e ie r S trick e an
e in e m B alk en d e r H a u sd e c k e des k le in e n Z im m e rs b e f e s tig t u n d w a r
d e r a r t z u m S c h a u k e ln e in g e ric h te t. Sie w u r d e a b e r au c h oftm als
d u rc h G u rte n am R c k e n b efestig t u n d von d er M utter g e tra g e n , die
den S u g lin g bei ih re n V e r r ic h tu n g e n au e rh a lb des H a u se s m itn a h m ,
ja so g a r m it ih m m e i l e n w e it d u rc h B erge u n d T le r w a n d e r n m ute,
u m ih re m bei W a ld a r b e i t e n b e s c h ftig te n M ann das E ssen fr einig e
T a g e zu b rin g e n . A us bis h e u te e r h a l t e n e n alten W i e g e n t e i le n u n d
au s den M itte ilu n g e n d e r lte s te n B a u e rn ist zu e n t n e h m e n , da au ch
a n d e r e A rte n von W i e g e n als die a n g e f h r te in G e b ra u c h w arenE in ig e W i e g e n h a tte n die F o rm von T r u h e n , die an h a lb k re isf rm ig e n
B re tte rte ile n b e fe s tig t w a re n . N ic h t s e lte n b e s ta n d d e r o b ere Teil d er
W i e g e aus e in e m aus W e i d e n r u t e n geflo c h ten en K orb. Die an den
W i e g e n v o r k o m m e n d e n V e rz ie r u n g e n sind g e o m e tr is c h e O rn a m e n te ,
die zu m T eil g r a v ie r t u n d g e s c h n itz t sind, s e h r oft a b e r au c h polyc h r o m ie rt w u rd e n . (Fig. 34 35.)
S e lte n e r w e r d e n V e r z i e r u n g e n in B ra n d te c h n ik an ge troffe n. Das
A u g e n o r n a m e n t find et h ie r oft V e r w e n d u n g , a b e r au c h stilisierte
K re u ze, H a lb k re is e u n d g a n z e Kreise, R o s e tte n n e b s t a n d e re n e i g e n
artig e n , rh y th m is c h g e o r d n e te n V e r z ie r u n g e n sind oft zu sehen.
Die W i e g e w u r d e f r h e r n u r aus A h orn - o d e r F ic h te n h o lz , aus
Haselnu- o d e r W e i d e n r u t e n v e rfe rtig t, nie a b e r a u s e in e r a n d e re n
H o lz g a ttu n g , sei es n u n au s A b e rg la u b e n o d e r au s a n d e r e n bis n u n
u n b e k a n n t e n G r n d e n .
Kasten,

Eckkstchen, W andbrett und Bilderbrett.

K le id e rk s te n k a m e n f r h e r bei den R u m n e n g a r n ic h t vor.


Zur A u f b e w a h r u n g d e r K le id u n g s s t c k e d ie n te e n t w e d e r eine an den
B alken d e r Z im m e rd e c k e o d e r in d en W n d e n b e festig te S ta n g e, die
T r u h e o d e r die s o g e n a n n te n z u v o r b e s c h rie b e n e n T ru h e n tis c h e . Seit
e tw a f n fzig J a h r e n w e r d e n n u n a u c h K ste n v e r w e n d e t. Sie d ie n e n
je d o c h au sschlielich z u r A u f b e w a h r u n g des K o c h g e s c h irre s , b e z ie h u n g s
w e is e d e r S peisen, u n d heien, d e m e n t s p r e c h e n d Blidare.
M ehr v e r b r e i t e t u n d von e in e m b e m e r k e n s w e r t e n A lte r sind
die W a n d s c h r n k e u n d die W a n d s te l lb r e t te r . E in ig e V o rgefundene

Die M bel des ru m n isc h e n B a u e rn h a u se s in d e r B ukow ina.

4f
M
!

XHU<:

'& m S
_

F i g . 34. S e ite n a n s ic h t e in e r r u m n is c h e n W ie g e .

Z e its c h rif t f r s t e r r . V o lk s k u n d e . X I I .

W eslow ski.

E x e m p la re w e ise n ein A lter v o n z w e i bis d re i J a h r h u n d e r t e n auf.


Die W a n d s c h r n k c h e n zeigen als G ru n d fo rm ein R e c h te c k o d e r ein
D reieck von m e is t g e r in g e r Tiefe. Die m e is te n sind m it G ra v ie ru n g e n ,
K e rb s c h n itz e re ie n u n d
S tro h in ta rs ie n v erseh en .
F i g u r 36 ze ig t ein W a n d
v 'tA v '
s c h r n k c h e n m it S tr o h
intarsien . Das O rig in al
w u r d e im Dorfe S tup c a
v
o rg e fu n d e n u n d ist bei
iV V i
)))
l'V
400 J a h r e a l t ; das V o rd e r
V-;
teil besitzt M a w erke

u n d w e is t n u r S tr o h
in ta rs ie n auf. An d iesem
/x-V '(l 1
G e r t sind a u c h H lsen
V V ' V j :vom W e iz e n d e k o ra tiv
a c y tw '-) N
v e r w e r t e t u n d h ie rb e i
! s e h r sch n e Effekte e r
j
i l
W a
xn\ V
sS'#
\ s-;%!J ^
zielt w o rd e n . An vielen
7;FA - -sl
t >n
" \ v t
E c k s c h r n k e n trifft m an
S c h n itz e r e ie n an, die
au c h
m it
fa rb ig e m
B ie n e n w a c h s e i n g e
la ssen w u r d e n ; e in ig e
:?:*
Ii i;s^^8S15i pjPii
sind in B ra n d te c h n ik
-s..
verziert.
Die letz te re
D e k o ra tio n s te c h n ik ist
bei d en R u m n e n seit
w
II*
J a h r h u n d e r t e n b e k a n n t,
g e ra d e s o w ie das B ieg en
'A.'-A ...
i
'' W - v \ v
x
i n
des Holzes.
''' >X-:1 I V . - V V ;
: ^
Die
W an d b retter
' .: / \A '-1 >'
1
V
O
(coltare)
w
a
r e n s tets in
i; 1 ; ''
d e n Z im m e re c k e n des
s o g e n a n n te n
P arade
Vi [>Vj
z im m e rs a n g e b r a c h t u n d
BB
d ie n te n , w ie die E ck
:s m
t^lliPS
schrnkchen, n u r zur
A u fn a h m e v o n W e i h
w a ss e rfla sc h e n , H a n d
k re u z e n , G e b e tb c h e r n
F i g . 35. S e i te n t e i l e in e r r u m n is c h e n W ie g e .
,
-p*.
ii
&
etc. D iese lb e n w a r e n
d u r c h w e g s g e s c h n itz t (Fig. 37) o d e r gra v ie rt.
E in e E in ric h tu n g , die v ielleich t bei k e in e m a n d e r e n Volk a n z u
treffen is t u n d s e it m e h r als z w a n z ig J a h r e n d e r V e r g a n g e n h e i t

IM

mBmm
B B i
iVW:vt 1
{*1{,-r.

vvv |j>

il!

V # ;k

v - :v

Die M bel des ru m n isc h e n B a u e rn h a u se s in d e r B ukow ina.

67

an g e h rt, sin d die B ild e rb re tte r u n t e r h a l b d e r H e ilig en b ild er. Jeden falls
ist die Sitte, B i ld e rb re tte r zu d em g e n a n n t e n Z w eck zu v e r w e rte n ,
s e h r alt u n d h a u p ts c h lic h im G e b irg e e r h a lte n , w o f r au c h die bis
n u n e r h a lte n g e b lie b e n e n alten S t c k e e in e n B ew e is bilden. Da die
H e ilig e n b ild e r im r u m n is c h e n B a u e r n z i m m e r g r te n te ils an d e r O st
w a n d h n g e n , so w a r a u c h n u r diese W a n d m it B ild e rb re tte r n in d e r
Hhe von l -5 bis 2 m v e rseh en . Die B i ld e r b r e tt e r z e ig e n z u m grten
T eile G ra v ie ru n g e n re lig i s e r S ym bole.

F i g . 36. R u m n is c h e s E c k k s tc h e n .

S c h e m e l u n d S ^ tu h l.
D er prim itiv e , n u r g e s g te B au m k lo tz g ilt a u c h bei den R u m n e n
als ein es der e rste n Sitzobjekte, w e lc h e n w i r in s e in e r E in fa c h h e it
n och j e t z t in den e n tle g e n s te n S e n n h t t e n d e r B u k o w in a e r W a l d
k a r p a t h e n antreffen, so d an n fand d e r V ie r b e in s c h e m e l m it n u r e in
g ezapften Fen eine a u s g e d e h n t e V e rw e n d u n g . V on d en u n s noch
z u m T eile e r h a lte n e n E x e m p la r e n g e h r e n alle d e r p rim itiv s te n A rt
an. D er P la tz d es S c h e m e ls w a r n ie im P r u n k z i m m e r , s o n d e rn stets

68

W eslow ski.

im e ig e n tlic h e n W o h n z i m m e r (casa mic), d a h e r w e is e n die S ch em el


k e in e n o d e r n u r s e h r g e r in g e n D e k o r auf. In d e r u n m i tt e l b a r s t e n
N h e d es H e rd es treffen w ir stets d ieses p rim itiv e S itzo b je k t an. An
Stelle des m o b ile n H olzsc h em els w a r f r h e r s e h r oft der s ta b ile S te in
o d e r L e h m s c h e m e l in V e r w e n d u n g .
W e n n g le i c h d e r S tu h l d u rc h die S itz tr u h e z u m T eile e r s e t z t
w u rd e , fa n d d e rs e lb e d en n o c h schon fr h e V e rw e n d u n g . Es w a r
f r h e r B rauch, da a m z w e ite n H o c h zeitstag e, u n m i tt e l b a r nach d em
E in treffen d e r B ra u t im H a u se d e r S c h w ie g e re lte rn , ein Stuhl, m it
vielen b u n te n B n d e r n g ez ie rt, a u f ein e T r u h e g e stellt w u rd e . B eim
T an z e e in e r Hora, an d e r sich s m tlic h e G ste beteilig ten , b e s tie g die
S c h w i e g e r m u t te r d e n e r h h te n P la tz. V on d iesem E h re n s itz au s u n d
v or d en im K reise ta n z e n d e n G ste n n a h m die S c h w i e g e r m u t te r das
von d e r B ra u t e ig e n s zu d iesem Z w ecke m i t u n t e r m it v ielem K u n s t
sin n a n g e fe r tig te H e m d in E m pfang. A u f diese W e is e e r k a u fte sich
die B ra u t d e n n e u e n W o h n s i t z von d e r S c h w ie g e rm u tte r.

-----

F ig . 3 7. V o r d e r a n s ic h t e in e s E c k b r e t t e s a u s K im p o lu n g .

Infolge des a llt g lic h e n G e b ra u c h e s u n d d e r U n b e s t n d ig k e it


des Holzes sin d lte re T y p e n von S t h le n bis a u f u n s e r e Zeit n ic h t
e r h a lte n w o rd e n . G em den b e rlie fe r u n g e n w a r e n die fr h e re n
S t h le g e r a d e s o w ie die B nk e n a t rlic h n u r als E in ze lsitz geform t.
A uch h e r r s c h t die A nsicht, da au s d e m p ro fa n e n S essel die e i g e n
a rtig e n , im S d e n d e r B u k o w in a von B a u e rn f r K irc h e n z w e c k e e r
z e u g te n a lten C h o rs t h le (strane) u n d B isch ofsthle (^cannul archierese)
h e r v o r g e g a n g e n sind. In d e sse n d ie n e n die C h o rs t h le in d e n griechischorth o d o x en K irc h en n i c h t z u m Sitzen, so n d ern n u r z u m A n le h n e n d er
e h r w r d i g e n alten u n d s c h w a c h e n G lu b ig en , desh a lb ist die R c k e n
le h n e b e d e u te n d e r h h t w o rd e n . A u er d e r R c k e n l e h n e sind A rm
le h n e n a n g e b ra c h t.
D ie Ba n k .
Die lte s te u n d zu g leic h p rim itiv s te F o rm d e r B an k (banc, lait)
w a r bei d en R u m n e n die s o g e n a n n te S te in b a n k (prisp), die z w a r n ich t
w ie die S te in b a n k d e r R m e r g a n z u m den Sockel d es G e b u d es
h e r u m f h r te , s o n d e rn n u r an d e r F r o n ts e ite des H a u se s noch je t z t
an vielen a lten H u se rn a n z u tre ffe n ist. An Stelle d e r S te in b a n k w ird
no ch s e h r oft die L e h m b a n k u n d die s o g e n a n n te B a lk e n b a n k

Die Mbel des ru m n isc h e n B a u e rn h a u s e s in d e r B ukow ina.

69

v o rg e fu n d e n . Sie d ie n te an a rb e itslo s e n T a g e n als R u h e s t t t e fr ein e


o d e r m e h r e r e P e r s o n e n u n d w u r d e im S o m m e r fters so g a r zu m
Schlafen b en tzt. In v ielen r u m n i s c h e n D rfern ist es j e t z t noch
Sitte, die T o te n w h r e n d d e r w a r m e n J a h r e s z e ite n a u f d e r P rispa
a u fz u b a h re n . Als V o rl u fe r d e r im M itte la lte r allg e m e in e in g e f h rte n
L e h n b a n k ist die einfache, le h n e n lo s e P fo s te n b a n k m it e in g e z ap fte n
s c h e m e la r tig e n F en zu b e tra c h te n , die s o g a r au c h je t z t n och in
g a n z a r m e n F a m ilie n a n z u tre ffe n ist.
Die L e h n b a n k (lait cu spatari), w e lc h e als L a n g s i t z f r m e h r e r e
P e rs o n e n , als L a g e r s t t t e je d o c h n u r f r e in e P e r s o n b e s t i m m t w a r,
e n ts p ra c h d e n S itten u n d G e b r u c h e n d e s 17. J a h r h u n d e r t e s , in
w e lc h e r Z eitperiode d ie s e lb e a llg e m e in e i n g e f h r t w u rd e , ganz. W i e
im M itte la lte r bei d e n B e w o h n e rn von F lo r e n z u n d T oskana*) die
B n k e r in g s u m die W n d e g e r e i h t w u r d e n , so w u r d e a u c h bei den
R u m n e n , die z w a r in k e in e m K o n ta k t m i t d en f r h e r g e n a n n te n
B e w o h n e rn s ta n d e n , d e r L e h n b a n k im s o g e n a n n te n g ro en Z im m e r
(casa m a re ) an den W n d e n d e r P la tz e i n g e r u m t . Die m o b ile L e h n e
d e r B a n k h a tte e in e n d o p p elten Zw eck. Sie w u r d e g e r a d e s o w ie bei
d en b r ig e n V lk ern d e r g o tis c h e n u n d R e n a is s a n c e p e rio d e , n m lich
z u r A u fs te llu n g in d e r N h e des K a m in s v e r w e n d e t. Die L e h n b a n k
w u r d e a b e r a u c h als B ettste lle (L a g e rs t tte ) f r K i n d e r g e b r a u c h t,
in d e m die d e r W a n d z u g e w e n d e te L e h n e m it d e r g r te n L e ic h tig
keit, o h n e da die B an k ih re n u r s p r n g l i c h e n P la tz v e rla s s e n h tte,
u m g e k la p p t w u rd e , so da die m it T e p p ic h e n s tets b e d e c k te W a n d
ein e z w e ite L e h n e , s o m it ein en s ic h e r e n S c h u tz v o r d e m H erau sfa lle n
d e r K in d e r w h r e n d des S chlafen s bot.
Die b e w e g lic h e L e h n e b e s t e h t au s e in e m R a h m e n , in desse n
Mitte v e r s c h i e d e n a r t i g p rofilierte S u lc h e n sich befinden, ist d u rc h
zw ei fixe, in d e r M itte d e r S c h m a ls e ite e in g ez ap fte S t tz fo rm e n
m it d em s ta rk e n S itz b re tt k n i e a r t ig v e r b u n d e n , w o d u r c h ein e in
a r m i g e r H ebel e n ts te h t. Die im S itz b r e tt b efin dliche S t tz fo rm b esitzt
a m u n t e r e n T e ile e in e Z w e ite ilu n g m it a u s g e s p r o c h e n e r Sattelform
(Glockenform). Die B ein e d e r B ank sin d s c h r g u n d z w a r s c h e m e la rtig
g e s te llt o d e r z e ig e n d ie se lb e P r o filie ru n g w ie die im S itz b re tt e in
gez ap fte Sttzform . Die L e h n e ist b e id e rse its re ic h lic h m it e ig e n a rtig e n
K e rb s c h n itz e r e ie n v e r s e h e n u n d n u r die S t tz fo rm e n w e is e n s c h u p p e n
a rtig e , a n e in a n d e r g e r e i h t e K e rb en auf. D iese F o r m d e r L e h n b a n k ,
w e lc h e n ic h t n u r in k o n s tru k tiv e r, s o n d e r n a u c h in d e k o r a tiv e r
R i c h t u n g ty p isch ist, w e i s t ein e g e w is s e V e rw a n d ts c h a ft m it d er
m h ris c h e n (wralachischen ) P fo s te n b a n k d e s 19, J a h r h u n d e r t e s
(O riginal im N ro d o p is m e M u seu m G e sko slov a n sk in P ra g ) auf.
*) W ilh e lm

B o d e : D ie it a l ie n is c h e n H a u s m b e l d e r B e n a is s a n c e .

K leine M itteilungen.

70

II. ^lein Mitteilungen.


Z w e i a lte T ir o le r B a u e rn h u s e r.
V on

A d a lb e r t

S i k o r a,

In n sb ru ck .

(M it 4 B a u p l n e n im T e x t .)
B ei

m e in e n

a r c h iv a lis c h e n F o r s c h u n g e n

S t a tth a lte r e ia r c h iv in I n n s b r u c k ),
24.

J u li 1 7 7 0 im

zu m G eg e n sta n d

der

d ie

b in ic h a u f e in e n A k t g e s t o e n ( im k . k.

e in g e h e n d e n U n te r s u c h u n g e n

b er

e in e n am

H o fm a rk t W ilt e n (je tz t e in S t a d t t e il I n n s b r u c k s ) a u s g e b r o c b e n e n B r a n d
hat

u n d d e m d ie O r ig in a le

K in d e r , d ie u n b e a u f s ic h t ig t im

d e r v o r lie g e n d e n B a u p l n e b e ilie g e n .

D r ei

H a u s e g e b lie b e n w a r e n , w o llt e n d ie H lle o d e r d a s F e g e

fe u e r d a r s t e lle n , w e il s ie , w ie e s h e i t , ir g e n d w o e in h n lic h e s S c h a u s p ie l g e s e h e n h a t t e n ,
und

w u ten

n a t r lic h

s ic h

dazu

k e in e n

b a ld F e u e r f in g ;

g e e ig n e te r e n

a n f n g lic h

s c h e in t

n ic h t z u m B e w u t s e in g e k o m m e n z u s e in ,
e in e m

G a tz l (e in

O r t a ls

den

H e u s to c k

w e il s ie d a b e i g a n z

k le in e s K o c h g e f ) W a s s e r

a u s z u w h le n ,

d e n K in d e r n d e r E r n s t
zum L sch en

der

d e r S it u a tio n g a r

r u h ig b lie b e n u n d n u r in
h e r b e ih o lt e n .

E r s t a ls d a s

F e u e r lic h t e r lo h b r a n n t e , w u r d e m a n d a r a u f a u fm e r k s a m , je d o c h z u s p t ; d e n n e s w u r d e n
d a d u r c h 4 g r flic h T r o y e r is c h e , 5 P a r tic u la ir s H u s e r
d a v o n , .d a r u n te r

a u c h d a s j e n ig e ,

in

dem der B ran d

u n d 2 S t d l e in g e s c h e r t .

Z w ei

a u s b r a c h (N r. 1 u n d 2 ), le r n e n w ir

a u s d e n P l n e n g e n a u e r k e n n e n .
I c h ^ e b e h ie r d ie E r k l r u n g , s o w e it s ie a u s d e n A k te n z u e n t n e h m e n is t.
N r, 1 u n d 2 is t d a s s o g e n a n n t e R le r h a u s , d a s d e m S im o n H a a (V a te r v o n f n f
K in d e rn ) g e h r t e . A u s d e r Z u s a m m e n s t e llu n g d e s S c h a d e n s e n t n e h m e i c h : S im o n H a a ,
d e m e s e i n e S llb e h a u s u n g *) it e m 1 K u h e , a lle F u t le r e y , B e t t ,
gew and

sam t

a ll b r ig e n V a h r n u s s e n a b g e b r a n e n ,

und B e ttle in - auch L e ib

u n d a n b e y a u c h in h a a r e n G e ld b e y

1 0 0 fl. v e r lo h n e n g e g a n g e n , d e r fte b e r s c h la g n e r m a e n d e r S c h a d e n , n a c h A b z u g d e s S ll
r ech tes,

f e u e r s t a t t s g e r e c h t ig k e it ,

auch

B ra n d sta tt, u n d

b eym H au

g e h a b ten

P u in tl* * )

a n n o c h b e t r e f f e n ........................................................................................................................................ 1 0 2 0

fl. kr.

z u d e m e .s e l b e r s c h u l d i g ...................................................................................................................

fl. kr.

u n d d e r fte a ls o ih m e ( v o r b e h a lt lic h

w as

ih m e s e in e E h e w ir t h in

600

z u g e b r a c h t , s o e x tr a in

e in e n S tu c k A c k e r b e s t e h e t ) a l l e i n n o c h in V e r m g e n v e r b le ib e n . . . .

3 0 fl. k r .

D a s z w e it e H a u s g e h r te d e m P a u l S t a in e r (N r . 3 u n d 4 ), b e r d e n e s h e i t: D e m
P a u l S t a in e r

is t

m e is t e n M o b ilie n

deen
in

g le ic h m e ig e S llb e h a u s u n g

F euer

a u f-

und

n e b s t , a lle r F u t t e r e y ,

s o n d e r h e it lic h

a u c h b r ig e n

a u c h in b a a v e n t h e i l s e ig e n ,

th e ils

g e r h a b lic h e n G e ld , b e r w a s s e lb e r n o c h g e fu n d e n , u n g e f h r p e r 5 0 fl. v e r lo h r e n g a n g e n ,
m it h in

der S ch ad en ,

b e r A b z u g d e s S llr e c h t s , f e u r s t a t t s g e r e c h t ig k e it ,

B r a n d s ta tt,

G a r te n , b e r s c h la g e n w o r d e n p e r ............................................................................................
z u d e m e s e lb e r v e r s c h r ie b e n e r m a e n

e h e h in s c h u l d i g .................................................

945

5 0 0 fl. k r.

u n d d e r fte n a ls o s e lb e n n o c h in V e r m g e n v e r b l e i b e n ..................................................
L e id e r , s in d v o n W ilt e n

k e in e

a u s d e n e n s ic h u n g e f h r d ie L a g e d e r

g e n a u e r e n P l n e

aus

der

und

fl. kr.

lt e r e n Z e it

5 5 fl. k r .
vorh an d en

a b g e b r a n n te n H u s e r b e s t im m e n lie e . D e r j e t z ig e

*) D a f r f a n d ic h n u r d ie E r k l r u n g b e i S c h m e lle r , B a y r . W t b ., II. 2 6 8 : S lh a u s
o d e r S e ld h a u s , W o h n g e b u d e v o n d e r g e r in g s t e n A r t; n a m e n t lic h g ilt d ie S e id e n a ls
W o h n h a u s e in e s r m e r e n L a n d m a n n e s , d e r d a z u k e in e n o d e r n u r w e n ig G ru n d u n d B o d e n
b e s it z t u n d s ic h in g r e r e n B a u e r n w ir t s c h a f te n a ls T a g l h n e r g e b r a u c h e n l t. (D a m it
w r d e b e r e in s tim m e n , d a s ic h H a a z u r Z e it d e s B r a n d a u s b r u c h e s in A m b r a s , w a h r
s c h e in lic h z u r A r b e it v e r d in g t, b e f a n d , w o h in ih m s e in e lt e s t e T o c h t e r z u r s e l b e n Z e it
d a s M it t a g e s s e n t r u g , w h r e n d d ie M u tter n e b s t d e r d ie r n a u f d e m F e ld e a r b e ite te .)
b e r d a s S ll r e c h t s e l b s t k o n n t e ic h k e in e p a s s e n d e E r k l r u n g fin d e n .
**) S o ll d ie s m it P e u n t ( P i- t , P - t, P u i-t) b e i S c h m e lle r id e n t is c h s e i n ? D a s w r e
e in G r u n d st c k , d a s , o h n e e in G a r te n z u s e in , d e m G e m e in d e v ie h t r ie b v e r s c h lo s s e n w e r d e n
k a n n , o d e r w o r a u f d a s R e c h t lie g t , e s e in g e f r ie d e t o d e r n ic h t e in g e fr ie d e t, o h n e R c k s ic h t
a u f d ie a u e r h a lb z u b e f o lg e n d e Z e l g e n a b w e c h s lu n g , z u j e d e r b e lie b ig e n A r t A c k e r
f r c h t e o d e r , w a s s e h r o ft g e s c h ie h t , b lo z u G ras z u b e n t z e n .

K leine M itteilungen.

71

Ul 4'

1
ei ^

^sSS

jwj&p

.............

jH

* 1

/ i.

iM*

SO
P

'l
( j & n f l -

A t
( $ 4 7 m A -

F ig . 3S 39. G r u n d r i u n d A u f r i d e s s o g e n a n n te n R l e r h a u s e s in W il t e n 1770.

Kleine M itteilungen.

72

tAxc tj.;,

F ig . 4 0 41. G r u n d r i u n d A u f r i e in e r 'S ll b e h a u s u n g in W ille n 1770.

Kleine M itteilungen.

73

g r o e S t a d t t e il w a r d a m a ls n o c h e in k le in e s H u s e r h u f le in

um

d a s S t if t h e r u m u n d a n

d e r S tr a e n a c h I n n s b r u c k m it d e r T r iu m p h p fo r te u n d s c h e in t n ic h t z u r A n fe r tig u n g v o n
P l n e n

g e r e iz t

zu h a b en .

A u c h a u s d e n A k te n is t n ic h t s G e n a u e r e s b e r d ie L a g e d e r

H u s e r z u e n t n e h m e n , w o h l a b e r e in e A n d e u t u n g b r d ie B a u a r t.
n a h e n e b e n e in a n d e r ,
o h n e M o n te lm a u e r ,

w aren

und

m e is t e n s

g le ic h f a lls

oben

a u f v o n H o lz

m it H e u a n g e f lle t ,

D ie H u s e r

g eb a u t,

s ta n d e n

v o n g le ic h e r H b e ,

u n d m it R o t t s c h in d e ld c h e r n

g e d e c k t , d a s s in d , z u m U n t e r s c h ie d v o m S c h r d a c h m it a n g e n a g e lt e n S c h in d e ln ,

D cher,

a u f d e n e n d ie S c h in d e ln m it S t e in e n b e s c h w e r t s in d . D a s H a u s d e s S la in e r (N r. 3 u n d 4 )
s c h e in t fr e i g e s t a n d e n
A u ssa g en

der

z u s e in ,

w hrend

e in v e r n o m m e n e n L e u t e

an

das

a n d e r e d e m P r o fil

e in

and eres H aus

S t r ic k n e r is c h e n W itt ib o d e r s o g e n a n n t e n S p ie lm a n
d ie in e in e r K a m m e r
C am erl

und

h lz e r n e s

dann

W andl

des

e r ste n S to ck w e r k e s

U r b e l i n g e h r ig ) ,

b e s c h f t ig t e N h e r in ,

d e s R le r s E in le g (H a u s N r. 1) u n d
g e w e e n ,

d ie

K in d e r

z u f o lg e

sprechen

un d n ach den

angebaut

dab ey

hren

w ar

w o z w is c h e n ih r e n

g e w e ste n

und

(d e r M aria

u n d z w a r s o , d a

ih r e

g n g l n u r e in

G esp r ch e

ver

s te h e n k o n n te .
D ie b e id e n H u s e r
m an den S ch u h

g le ic h

z e ig e n v e r s c h ie d e n e B a u a r t
d e m W ie n e r F u ( =

a u f d e r G ie b e ls e it e u n d 1 2 5 m

u n d E in r ic h tu n g .

0 '3 1 6 m ) b e r e c h n e t ,

N r. 1 is t ,

w enn

u n g ef h r 15 6 m

b r e it

la n g , w h r e n d d ie G ie h e ls e it e v o n N r. 3 n u r f a s t 1 3 m b r e it

is t , d a g e g e n d ie L n g e m it d e r S t a llu n g u n g e f h r 1 6 ' 5 m
a llg e m e in e n B e s c h r e i b u n g d e r H u s e r

b e tr g t. A u s der o b e n g e g e b e n e n

m te m a n a n n e h m e n ,

d a n u r d ie G r u n d m a u e r n

( a ls o d a s E r d g e s c h o ) g e m a u e r t (d e r M a n te l) g e w e s e n s e i, w a s a b e r m it d e r Z e ic h n u n g
n ic h t b e r e in s tim m t, a u f d e r d a s M a te r ia l, M a u er u n d H o lz , a u s e in a n d e r g e h a lt e n e r s c h e in t.
D ie H h e i s t u n g e f h r g le ic h (5 '5 m ) , d e r G ie b e l i s t b e i N r. 1 u m fa s t e in e n M eter h h e r
a ls b e i N r . 3 .

D ie S t u b e n h h e

n ie d r ig . E ig e n t m lic h

is t

b e t r g t u n g e f h r 2 V2 m ,

d ie A n b r in g u n g

d e r fe n

d ie d ia g o n a l g e t e i l t e n R e c h t e c k e a n g e d e u t e t s in d ;

is t

a ls o

v e r h ltn is m ig n ic h t

u n d d e s H e r d e s , d ie o ffe n b a r d u r c h
d ie M a u e r f in u n g h in te r d e n S t u b e n

f e n d r fte w o h l n u r d e n G a n g b e z e ic h n e n , d u r c h d e n d ie H e iz u n g e r f o lg te . Im W ir ts h a u s
z u B r e n b a d (S tu b a ita l) s a h
e in e m it T r e h e n

ic h

w e n ig s t e n s

v e r s e h e n e ffn u n g

a u s g e h e iz t w u r d e ,

so

d a d e r G a n g

e tw a s h n lic h e s :

neben

dem

z u m K a c h e lo fe n in d e r S t u b e ,
d a z w is c h e n

a ls B a c k o fe n

H erd

f h r te

der v o n der K che

b e n t z t w e r d e n k o n n te .

J e d e n f a lls i s t n i c h t a n z u n e h m e n , d a h in t e r d e n fe n d ie W a n d a u s g e s c h n i t t e n w a r , w ie
m an

das

h u fig

fin d e n

kann,

w enn

e in O fe n z u r H e iz u n g

z w e ie r S t u b e n b e s tim m t is t.

D e r H e r d , j e d e n f a lls o ffen u n d v o n d e m b e k a n n te n tr ic h t e r f r m ig e n R a u c h fa n g b e r d e c k t,
s t e h t b e i b e id e n H u s e r n

vor

e in e m F e n s t e r ,

b e i N r. 1 vor

dem

e in z ig e n F e n s t e r

der

K c h e , d a s , w ie i c h ' g l a u b e , d a s L ic h t a u f d ie H e r d fl c h e v e r b r e i t e t e ; d i e s e A r t s o l l h ie r
i n T ir o l a llg e m e in

g e b r u c h lic h

g e w e s e n s e in .

B e i N r . 4 s c h e in t m ir a u c h d a s v o n d e r

K c h e in d ie S t u b e f h r e n d e F e n s t e r c h e n ( z w is c h e n H e r d u n d O fe n ) a n g e d e u t e t z u s e in ,
d u rch

w e lc h e s

d ie

S p e is e n

g e r e ic h t

w urden.

A u ff llig

is t ,

d a

das

H aus

N r. 3

zw ei

W o h n u n g e n (z w e i K c h e n ) e n t h a lt e n z u h a b e n s c h e i n t ; w a s a b e r d ie b e i N r. 2 m it B le i
s t if t

in

d e n G r u n d ri g e z e ic h n e t e n

R e ch te ck e

( f e h le n in d e r R e p r o d u k t io n ) zu b e d e u t e n

h a b e n , k a n n ic h m ir n ic h t r e c h t e r k l r e n . B e i d e m e r s t e n H a u s p la n i s t d ie S t ie g e , d ie n a c h
d e n A k te n v o m u n te r e n in d e n o b e r e n H a u s e in g a n g g e f h r t z u h a b e n s c h e in t , n ic h t e i n
g e z e ic h n e t . E b e n s o is t le id e r d ie A n b r in g u n g d e r K a m in e u n d R a u c h f n g e n ic h t a n g e d e u t e t .
W e ite r h in

is t n o c h z u b e m e r k e n , d a z w is c h e n B o d e n ( a u s H o lz b e r d e m H a u s g a n g e tc .)

u n d s t e r ic h (m it L e h m d e c k e , b e r d e n K a m m e r n )

u n t e r s c h ie d e n

w ir d ;

d er A u sd ru ck

R e m u n d K o r n r e m a u f b e id e n P l n e n b e d e u t e t (n a c h S c h p f , T ir o l. I d io t.) e in e n R a u m
z u r A u fb e w a h r u n g v o n H e u u n d d e r g le ic h e n .

L e ip n ik e r D r e ik n ig s lie d .
V o n D r. E d w i n

Z e 11 w e k e r , L e ip n ik .

S c h o n la n g e v o r d e m 6 . J n n e r z ie h e n h ie r K n a b e n in d e m b e k a n n t e n A u fz u g m it
P a p p m tz e n a u f d e m H a u p te ,
s in g e n e in D r e ik n ig s lie d .

e in e r

von

ih n e n

m it

g e s c h w r z t e m G e s ic h t,

um her und

U n d w ie h ie r a lle s d u r c h d ie n a t io n a le n K m p fe z e r r is s e n u n d

g e t e ilt is t , s o s in g e n a u c h d ie K n a b e n , je n a c h d e m s ie in e in t s c h e c h is c h e s o d e r d e u t s c h e s

74

K leine M itteilungen.

H a u s k o m m e n , e in t s c h e c h is c h e s o d e r d e u t s c h e s L ie d . D a a b e r d ie n ie d e r e n K la s s e n s ic h
h ie r g a n z a u s T s c h e c h e n r e k r u tie r e n u n d a u s d ie s e n s ta m m e n ja d ie S n g e r s o is t
d e r t s c h e c h is c h e T e x t, w e il e r d e n K n a b e n v e r s t n d lic h e r is t, b e d e u t e n d b e s s e r e r h a lte n .
E r m g e z u e r s t f o lg e n . Z u n c h s t s in g e n a lle :
My js m e t f i k r a lo v e ,
N o v y rok n m v y n u jem e
S t s t i, z d r a v i, d lo u h le t a .
My p f ij d e m e z d a le k a ,
Z d a le k a je c e s t a n a s e .
D o B e t h le m a p o s p ic h a m e ,
A le m lo p e n z m m e .
M y t f i k r li o d v y c b o d u
S p a t f ili j s m e j a s n o u h v z d u .
T a h v z d a n m p o s v it il a
D o B e t h le m a n s z a v e d la
A ty c e r n y n a to m z a d u
N e v y s tr k u j n a n s b r a d u .
D a n n s in g t d e r s c h w a r z e K n ig a l l e i n :
J u z n v m , z e js e m c e r n f .
Z e j s e m z m o u f e n ic k z e m i.
S lu n c e j e s t d r a h o k a m e n y ,
Z e s e k a d y h n e d o p a li.
D a n n s in g e n w ie d e r a lle :
A p r o c s i c h o d il p o s lu n c i
N e b y l b y s ta k o p a le n y .
A lle Z e ile n m it A u s n a h m e
s e t z u n g la u t e t :

der

e r ste n drei w erd en

e in m a l w ie d e r h o lt .

D i b e r

w i r g in d d r e , R n ig e
F r s n e u e J a h r w n s c h e n w ir E u c h
G l ck , G e s u n d h e it , la n g e s L e b e n ,
W ir k o m m e n a u s d e r F e r n e ,
V on w e it h e r f h r t u n s e r W e g ,
N a c h B e t h le h e m

e ile n w ir .

W ir d r e i K n ig e v o m M o r g e n la n d ,
W ir e r b lic k te n e in e n h e lle n S te r n ,
D ie s e r S t e r n l e u c h t e t e u n s ,
F h r te u n s n a c h B e t h le h e m .
U nd D u, Schw arzer,
R e c k e n ic h t a u f u n s d e n B a r t (K in n ) h e r a u s !
Ich g e b e z u , d a ic h s c h w a r z b in ,
D a ic h a u s d e m M o h r e n la n d e b in .
D ie S o n n e is t w ie e in E d e ls t e in ,
D a j e d e r a n ih r g le ic h v e r b r e n n t !
W a r u m b is t D u in d e r S o n n e g e g a n g e n ,
D u w r s t s o n s t n ic h t s o a b g e b r a n n t.
D a m it s c h lie t d a s L ie d . E s s c h e in t u n v o lls t n d ig , d o c h w a r m e h r n ic h t z u e r u ie r e n .
E in e

z w e it e ,

b e la n g l o s e

k rzere F a ssu n g ,

V a r ia n te n

fo lg e n d e n T e x t :

und

d ie e b e n f a ll s

s c h lie t

e b e n f a ll s

in G e b r a u c h

is t ,

u n v o lls t n d ig .

A lle :
E s k o m m e n d r e i K n ig d a h e r ,
R e is e n n a c h B e t h le h e m
Z u m k le in e n , n e u b o r n e n J e s u s !
M a ria , A lle a l l e l u j a !
H e ilig e r J o s e f , n ic h t v e r l a s s e M ariam
[: E t filiu m :] r e g e m n o s tr u m !
J e s u s ! M a r ia !

z e ig t n u r u n b e d e u t e n d e ,
D as

d eu tsch e

L ie d

hat

Kleine M itteilungen,

,75

D er S c h w a rz e :
S c h w a r z b in , s c h w a r z b in ic h !
A n d e r r e c h t e n H a n d h a b ic h e in e n P u n k t,
D e r P u n k t is t m it G o ld u n d S ilb e r b e d e c k t.
A lle w i e d e r h o l e n d :
H e ilig e r J o s e f , n ic h t v e r la s s e M ariam
[: E t filiu m :] r e g e m n o s t r u m !
J e s u s ! M a ria !
A u c h d ie s e s L ie d s c h e in t u n v o lls t n d ig z u e n d e n .

F ig . 43. P r u n k k r u g , b e m a lte F a y e n c e . S te ie r m a r k .

U m fra g e U ber k rim in e lle n A b e rg la u b e n .


D e r A b e r g la u b e s p ie lt b e i z a h lr e ic h e n V e r b r e c h e n e in e v ie lfa c h n o c h u n t e r s c h t z t e
R o lle .

V o n K r im in a lis te n

M a te r ia lie n g e s a m m e lt .

und

V o lk s fo r s c h e r n

s in d

I c h v e r w e is e b e s o n d e r s

s u c h u n g s r ic h t e r (4 . A u f l , 1 9 0 4 ), L w e n s t i m n i s
1894)
S.

und

209 31

A b e r g la u b e
u n d 2 7 3 8 6 ).

lis t is c h e Z e its c h r if ie n ,

und

V erb rech en

in

den

s o b e s o n d e r s d a s A r ch iv

Jahren

b ed eu ten d e

A b e r g la u b e u n d S t r a f r e c h t (B e r lin

( Z e its c h r ift

Z a h lr e ic h e B e itr g e

le t z t e n

a u f H a n s G r o ,,H a n d b u c h f r U n t e r
f r

S o z ia lw is s e n s c h a f t

1903,

u n d M a te r ia lie n e n t h a lt e n a u c h k r im in a
f r K r im in a la n th r o p o lo g ie u n d K r im in a

lis t ik s o w ie d ie M o n a ts c h r ift f r K r im in a lp s y c h o lo g ie u n d S t r a f r e c h t s r e f o r m , f e r n e r d ie
b e k a n n t e n v o lk s k u n d lic h e n S a m m e lw e r k e u n d Z e its c h r if te n .
W ie a b e r je d e r w e i , d e r s ic h m it d ie s e n P r o b le m e n b e s c h ftig t , h a r r e n n o c h z a h l
r e ic h e M a te r ia lie n ih r e r V e r w e r t u n g . I c h h a b e m ir d ie E r f o r s c h u n g d e s k r im in e lle n A b e r
g la u b e n s

in

s e in e m

g a n z e n U m fa n g e

zur

b e s o n d e r e n A u fg a b e

g e m a c h t.

S p e z ie ll a b e r

76

K leine M itteilungen.

in t e r e s s ie r t

er

U n te r st tz u n g

m ic h ,
e in e r

s o w e it
groen

b e a m t e r , S t a a ts a n w lte ,

er

h e u tz u ta g e

Z ahl

P fa r r e r ,

g e h r ig e n Z e i t u n g s a u s s c h n it t e ,

in -

und

L eh rer
w obei

noch

u . s. w .

m ir

p r a k tis c h

a u s l n d is c h e r

das

s o w ie

w ir d .

D urch

G e le h r te r ,

d u rch

d ie

R ic h te r ,

S a m m e ln

der

g t ig e
P o l iz e i
h ie r h e r

B e r lin e r Z e it u n g s n a c h r ic h t e n b u r e a u

von

R . T e rn er w e s e n t l ic h e D ie n s t e g e l e i s t e t h a t, is t e s m ir g e lu n g e n , e in e g r o e R e ih e b is h e r
b r a c h lie g e n d e r M a te r ia lie n d e r F o r s c h u n g z u g n g lic h zu m a c h e n . D ie s e r E r fo lg e r m u tig t
m ic h , a lle d ie j e n ig e n , d e n e n d ie s e U m fr a g e zu G e sic h t k o m m t, zu b it t e n , m ir ih n e n e tw a
b e k a n n t e M a te r ia lie n f r e u n d lic h s t m it z u te ile n .
g a b e n b e r V e r b r e c h e n a u s A b e r g la u b e n

Es

s o w ie

in t e r e s s ie r e n
b er

m ic h

n ic h t n u r a lle A n

a b e r g l u b is c h e V o r s t e llu n g e n ,

d ie

z u V e r b r e c h e n A n la g e h e n k n n e n , s o n d e r n a u c h a lle N a c h r ic h te n b e r A b e r g la u b e d e r
V erb rech er,
zed uren ,
b rech er

so

b e r T a lis m a n e , H im m e ls b r ie fe u . s . w .,

d u rch

d ie

m an

e n td ec k e n

oder

noch

h e u t ig e n t a g s

b e str a fe n

zu

g la u b t,

knnen,

s o w ie b e r a b e r g l u b is c h e P r o
e in e n

D ie b

oder

s o n s t ig e n V e r

s o z u m B e is p ie l B a n n e n , E r b s ie h , E rb -

f
l/a

a n sa
m

M.1\*s?

/
,l\v

b l" ,, 7 l

7.

'

KCSuJ1
\

'i-

l:4
j

mmmm

.-y .sA n

"

'

F ig 44.
W in z e r k r u g v o n B r u n n a . S t.

F ig . 45. S c h s s e l , b e m a l te F a y e n c e . 13. J a h r h u n d e r t. J a b lu n k a u .

s c h l s s e l u n d E r b b ib e l, T o t b e t e n , e n v o t e m e n t u . s . w .
w ir d d a n k b a r e n t g e g e n g e n o m m e n
w erd en .

N u r b it te ic h ,

Jede,

a u c h d ie k le in s t e A n g a b e

u n d u n te r N e n n u n g d e s G e w h r s m a n n e s v e r f le n t lic h t

je d e M itte ilu n g m g lic h s t g e n a u z u m a c h e n , a ls o w e n n m g lic h ,

m it g e n a u e r A n g a b e d e s O r te s, d e r Z e it, d e r b e tr e ffe n d e n P e r s o n e n s o w i e d e r Q u e lle d e r


N o tiz z u v e r s e h e n .
b e r f o lg e n d e M a te r ie n w r e m ir e in e g t ig e M itte ilu n g z u r z e it b e s o n d e r s e r w n s c h t ;
1 . M a n c h e L e u te g la u b e n , e in M e in e id ig e r w e r d e n ic h t e n t d e c k t ,
m y s t is c h e M itte l a n w e n d e ,

zu m B e isp ie l w en n

er

b e im S c h w r e n

w e n n er g e w is s e

d e n lin k e n A r m

auf

d e m R c k e n h a lt e o d e r d a s I n n e r e d e r S c h w u r h a n d d e m R ic h te r z u k e h r e , o d e r d ie E id e s
fo r m e l v e r s t m m le ,

o d e r w e n n e r S a n d im S t ie f e l h a b e u . s . w .

(V e r g l. m e in e a u s f h r

l ic h e A b h a n d lu n g b e r M y stisc h e Z e r e m o n ie n b e im M e in e id im G e r ic h t s s a a l 1 9 0 5 .) I st
d em L ese r d ar b er e tw a s b e k a n n t?
2. Ist d a r b er e tw a s b e k a n n t,

d a D ie b e o ft am T a lo r t ih r e N o td u r f t v e r r ic h t e n ?

A u s w e lc h e r G e g e n d ? W e s h a lb g e s c h ie h t d a s ? A u f d e m T is c h , im B e t t o d e r w o ? W e r d e n
d ie E x k r e m e n te z u g e d e c k t ? T u n d ie s n u r G e w o h n h e it s v e r b r e c h e r ? K e n n t m a n d e n A u s
d r u c k W c h t e r , N a c h tw c h te r , W a c h t m e is t e r , P o s t e n , S c h ild w a c h e , H ir t o d e r

K leine M itteilungen.
e in e n

a n a lo g e n

d e u tsc h e n

A u s w e lc h e r G e g e n d ?
sen d ers

der

S in n

77

o d e r a u s l n d is c h e n A u s d r u c k

W a s is t n a c h A n g a b e

d ie s e r

B e z e ic h n u n g e n ?

g r u m u s m e r d a e d e r E in b r e c h e r in

f r

d e s V o lk e s ,
(V e r g l.

m e n s c h lic h e E x k r e m e n te ?

d e r V e r b r e c h e r u n d d e s E in

m e in e

S k iz z e

E in ig e s

b er

den

d e r M o n a ts c h r ift f r K r im in a lp s y c h o lo g ie u n d S tr a f-

r e c h t s r e fo i m 1 9 0 6 .)
3 . K e n n t j e m a n d ir g e n d e in e n A b e r g la u b e n ,
k n n te ?

(V e r g l.

m e in e S k iz z e D ie b s ta h l

aus

der

zu

e in e m D ie b s t a h l A n la g e b e n

A b e r g la u b e n

im

A r c h iv

f r K r im in a l-

a n t lir o p o lo g ie u n d K r im in a lis t ik 1 9 0 5 .)
4 . K e n n t je m a n d ir g e n d e in e n A b e r g la u b e n , d e r e in e n D ie b s ta h l v e r h in d e r n k n n te ,
z u m B e i s p i e l d a s c h w a n g e r e F r a u e n n ic h t s t e h le n d r fe n , w e il s o n s t

ih r K in d e in D ie b

w r d e , o d e r d a m a n a n b e s tim m te n T a g e n n ic h t s t e h l e n d r fe o d e r a u c h

an

g e w is s e n

F i g . 47.

B r a u tw e in g e f , G la s . T i r o l .

F ig . 4 6 .

T r in k g l a s , b e m a l t. N i e d e r s te r r e ic h .

O r te n n ic h t o d e r n ic h t
h ie r b e r

m e in e

g e w is s e G e g e n s t n d e ,

d e m n c h s t im

A r c h iv

w e il

f. K r im .

m an

s o n s t U n g l c k

e r s c h e in e n d e n

h tte ?

(V e r g l.

S k iz z e n D ie b s t a h lv e r

h in d e r n d e r A b e r g la u b e .)
6.

I s t d e r V e r b r e c h e r a b e r g la u b e b e k a n n t,

d a m a n e tw a s

am T a to r t z u r c k la s s e n

m s s e , w e n n m a n v e r h in d e r n w o lle , d a m a n e n t d e c k t w ir d ?
6 . I s t e tw a s b e r d ie R e lig io s it t d e r V e r b r e c h e r b e k a n n t ? F a n d m a n b e i ih n e n
H im m e ls b r ie fe , g in g e n s ie z u r K ir c h e ,

b e t e t e n s ie ,

g la u b t e n s ie an e in e n G o tt u . s . w .?

V e r tr a u te n s ie a u f d e n B e is ta n d G o tte s b e i ih r e n T a t e n
H e ilig e n ?

oder auf

H ie lte n s ie g e w e ih t e G e g e n s t n d e f r T a lis m a n e ,

K e r z e , e in e H o s tie u . s . w . ?

den

e in e s b e s t im m t e n

z u m B e i s p i e l e in e g e w e ih t e

G la u b te n s ie , d u r c h d ie B e i c h t e e in le ic h t e s M itte l zu h a b e n ,

u m s ic h w ie d e r z u e n t s n d ig e n u . s . w .?
7 . G la u b t d a s V o lk , d a d ie Z ig e u n e r K in d e r r a u b e n ?
e t w a s w ir k lic h v o r g e k o m m e n ?

In w e lc h e r G e g e n d ? I s t s o

(V e r g l. m e in e S k iz z Z u m K in d e r r a u b

d u r c h Z ig e u n e r

in D ie P o l i z e i 1 9 0 6 .)
8. Ist
z w a n g ,

d a s 6 . u n d 7 . B u c h M o s e s , D ie g e is t lic h e S c h il d w a c h t ,

D a s R o m a n u s b c h le in

o d e r e in

an d eres

d e r a r t ig e s

F a u s t s H lle n -

Z a u b e r b u c h im V o lk e

v e r b r e it e t ? I st d u r c h d e n G la u b e n d e s V o lk e s d a r a n s c h o n U n h e il a n g e r i c h l e t ?
9 . I s t ir g e n d

e tw a s

dar b er

b e k a n n t,

d a K a n in c h e n p f o t e

u n d B o h n e n ( F is o le n )

a ls V e r b r e c h e r t a lis m a n e g e l t e n ? O d e r s o n s t e t w a s b e r ih r e a b e r g l u b is c h e V e r w e n d u n g ?

78

E th n o g ra p h isc h e C hronik aus sterreich .

1 0 . W e lc h e H e ilm it t e l h a t d a s V o lk g e g e n E p ile p s ie ?
B lu t e in e s H in g e r ic h t e t e n f r w ir k s a m ?
1 1 . I s t e in

k o n k r e te r F a ll

H lt m a n in s b e s o n d e r e d a s

G ilt d e r E p ile p t is c h e a ls v o m T e u f e l b e s e s s e n ?

b e k a n n t,

wo

du rch W a h r sa g e r

oder

K a r te n le g e r in n e n

r g e n d e in U n h e il a n g e iic h t e t is t , zu m B e i s p i e l e in S e lb s t m o r d , F a m ilie n z v v is t ig k e ite n , V e r


b r e c h e n u. s. w . v eru rsa ch t ?
1 2 . I s t d e r G la u b e b e k a n n t ,

d a s c h w a n g e r e F r a u e n n ic h t s c h w r e n d r fe n ,

w e il

d a s z u e r w a r te n d e K in d s o n s t v ie l m it d e m G e r ic h t z u tu n h t t e ? A u s w e lc h e r G e g e n d ?
S in d F l le b e k a n n t, w o a u s d ie s e m
1 3 . G la u b t

m an,

G r u n d e d ie A u s s a g e v e r w e ig e r t i s t ?

d a P d e r a s tie , S o d o m ie

oder U nzucht

m it K in d e rn o d e r J u n g

fr a u e n G e s c h le c h t s k r a n k h e ite n h e ile n k n n e ?
A u c h j e d e a n d e r e d e r a r t ig e M itte ilu n g w ir d
B e s o n d e r s e r w n s c h t s in d M itte ilu n g e n
l ie f e r u n g e n ,

n a m e n t lic h

m it D a n k

a k t e n m ig e r F l l e ;

aber

auch

N o t iz e n , d ie s ic h n ic h t in d e n a llb e k a n n t e n fo lk lo r is t is c h e n
f n d e n ,

w r e ic h s e h r d a n k b a r ;

v e r w e r te t

p e r s n lic h e r E r f a h r u n g e n

au ch b ersen d u n g

oder

f r A n g a b e

w erd en

knnen.

m n d lic h e b e r
sch on

g e d r u c k te r

u n d j u r is t is c h e n Z e its c h r if te n

e in s c h l g ig e r Z e it u n g s n o t iz e n u n te r

A n g a b e v o n T it e l, O r t u n d D a tu m d e r Z e itu n g i s t m ir e r w n s c h t .
D e n H e r a u s g e b e r n d e r Z e it s c h r if t

sp rech e

ic h

f r

d ie

lie b e n s w r d ig e V e r f fe n t

lic h u n g m e in e r U m fr a g e m e in e n v e r b in d lic h s t e n D a n k a u s.
G p en ick

bei Berlin,

N ovem b er 1905.
D r. A l b e r t

H e 11 w i g,

K a m m e r g e r ic h ts r e fe r e n d a r .

III, Ethnographische Chronik aus sterreich.


Ein Nachwort zur Volkskunst-Ausstellung W ien 1 9 0 5 /0 6 .*)
V o n P r o f. D r. M. H o e r n e s ,

W ie n .

Mein b e w h r t e r F r e u n d M. H a b e r i a n d t h a t die G te g e h a b t,
m ich g a n z allein e in m a l d u rc h die g r te n te ils von ihm u n d s ein em
M useum d e r s te rr e ic h is c h e n V o lk s k u n d e b e s tritte n e A u s s te llu n g
s te rr e ic h is c h e r H a u s in d u s trie u n d V olk sku nst im k. k. M u seu m am
S tu b e n r i n g zu f hren, u n d ich m u ih m d a f r u m s o m e h r d a n k b a r
sein, als ich o h n e d iese G eflligkeit die A u s ste llu n g w a h r s c h e in lic h
g a r n ic h t b e t r e t e n h tte. Sie w r e m ir am T ag e vor d e m B e s u c h s
te rm in , d en ich m ir n a c h w i e d e r h o l t e r H in a u s s c h ie b u n g als le tzten
a n g e s e tz t, u n w e ig e r l i c h v o r d e r N a se g es c h lo s s e n w o rd e n . D enn so
ist d e r M ensch u n d die Zeit u n d so ist das L eb e n , zum al in W ie n ,
da se lb s t ein er, den es doch v ie lle ic h t ein bichen n h e r a n g e h t als
die T a u s e n d e a n d e re n , f r die die A u s s te llu n g e ig e n tlic h geffnet w a r
u n d a u f d e r e n B esu ch sie z h le n m ute, e in e r re in p e r s n lic h e n B e
z i e h u n g bedu rfte, u m h in e in z u k o m m e n .
*) D ie A b b ild u n g e n z u d ie s e m A u fs a tz (F ig . 4 2 6 0 ) s in d m it g t ig e r E r la u b n is

der

R e d a k tio n d e r v o m k . k. s t e r r e ic h is c h e n M u s e u m f r K u n s t u n d I n d u s tr ie h e r a u s g e g e b e n e n
Z e its c h r if t K u n st u n d K u n s t h a n d w e r k (H e ft I, 1 9 0 6 ) e n tn o m m e n ,
D ie A u s s t e ll u n g

in

w e lc h e r

ic h b e r

s t e r r e ic h is c h e r V o lk s k u n s t u n d k u n s t g e w e r b lic h e r H a u s in d u s t r ie n b e

r ic h t e t h a b e . D ie K lis c h e e s s in d u n s v o n d e r g e n a n n t e n R e d a k tio n

in z u v o r k o m m e n d s t e r

W e is e z u r V e r f g u n g g e s t e l l t w o r d e n , w o f r h ie r d e r v e r b in d lic h s t e D a n k a u s g e s p r o c h e n
w ir d .

D ie R e d .

E th n o g ra p h isc h e C hronik aus sterreich .

79

Ich h a b e m ir n u n , n a c h d e m ich d e rle i D in g e in m e in e m L e b e n


doch schon an v ielen O rte n an g e tro ffe n , d iese A u s s te llu n g e tw a s
flchtig b e s e h e n und au c h v e r s c h ie d e n e s d a r b e r g e le se n : V o rtrge,
die im D ru ck e r s c h ie n e n sind, F e u ille to n a rtik e l u n d d erg le ic h e n . Ich
h a b e z w a r n ic h t je d e s W o r t g eh rt, d as bei den w ie d e rh o lte n
F h ru n g e n , die n a c h Z e i tu n g s n a c h ric h te n s ta ttfa n d e n , g efallen ist,
d e n n ich h a b e diese G e le g en h eiten , m ich zu b e le h re n , v e r s u m t; viel
leich t ist also das, w a s ich j e t z t sa g e n will, doch n ic h t allen L e se rn
g a n z neu. A b e r son st fa n d ich n i r g e n d s d a s a u s g e s p ro c h e n , w a s m ir
bei j e n e r oberflchlichen Be
s ic h tig u n g w ie bei j e d e r h n
lich en G e le g e n h e it als H a u p t
sa c h e sofort w i e d e r ins A u g e
s p ra n g u n d w a s m ir d e r
w ic h tig s te P u n k t u n d die
w e rtv o lls te L e h r e scheint,
w e n ig s t e n s f r das w i s s e n
scha ftlic he V e r s t n d n i s der
d o rt a u s g e s te llte n D inge, fr
d e r e n G en esis u n d k u l t u r
g esc h ic h tlich e B e d eu tu n g .
In d e r b ild e n d e n K u n s t
d e r V e r g a n g e n h e i t (u n d d e r
le tz te r e n
g e h r t j a au c h
unsere
V o lk s k u n st
le id e r
scho n zum gr ten T eil an)
lassen sich o h n e Mhe drei
G ru p p e n u n te rs c h e id e n , die
n a t rlic h n ic h t o h n e allerlei
b e rg n g e , V e rk n p fu n g e n
u n d V e rs c h m e lz u n g e n d a s te h e n , a b e r doch a u f w e s e n tlic h v e rs c h ie d e n e
G ru n d f a k to re n u n d B i ld u n g s e le m e n te z u r c k z u f h r e n sind. W i r u n t e r
sc h e id e n : 1. Die n ie d e re K u n s t d e r lte re n u n d lte s te n Z eiten; 2. eine
n i e d e r e K u n s t d e r s p te r e n Zeiten (w obei es k e i n e n U n te r s c h ie d m acht,
ob sie bei d en G e rm a n e n d e r V lk e r w a n d e r u n g , den Maori N e u se e la n d s
o d e r bei den H u z u le n s te r re ic h s an g e tro ffe n w ird), u n d end lich 3. die
h h e r e K u n s t d e r h is to ris c h e n Zeiten, die n ic h t v or d e r E r r e i c h u n g
e i n e r g e w is s e n a l l g e m e in e n K u l tu rh h e b ei v e r s c h ie d e n e n V lkern
d e r E rd e e r b l h t, also re la tiv spt a u f g e t r e t e n ist u n d au f g e w is s e
Vlker m it la n g e r, k o n s t a n t f o r ts c h r e ite n d e r K u ltu r e n t w i c k lu n g sow ie
i n n e r h a lb d ie s e r N a tio n e n a u f b e s tim m te I n d iv id u e n u n d G ru p p e n
o d e r K lassen b e s c h r n k t blieb. Das ist b ild e n d e K u n s t im en g sten
u n d e ig e n tlic h s te n S in n e des W o r te s , n e b e n d e r die n ie d e r e K u n s t
d e r lte r e n Z eiten m e i s t n u r d en E in d ru c k e in e s V orspieles, die d er
s p te re n Zeiten vielfach d e n d e r V e r k m m e r u n g u n d E n t a r t u n g o d e r
e in e r k l g lic h e n V e r a r m u n g m acht.

E th n o g ra p h isc h e C hronik aus sterreich.

80

B e k a n n tlic h befassen sich K u n s tg e s c h ic h te u n d k lassisch e A rc h o


logie m it d e r d ritten, die P r h i s t o r i e m it d e r ers te n u n d die E th n o
g r a p h ie m it d e r z w e ite n G ru p p e in d e r Art, da s elten o d e r nie die
e rfo rd e rlic h e K e n n tn is alle r d re i G ru p p e n b ei d em e in z e ln e n F o rs c h e r
v e r e in ig t an g e tro ffe n w ird , w a s zu b e k la g e n ist, w e il k e in e f r sich
allein m it v o llem Erfolg s t u d i e r t w e r d e n k a n n . Sie b e g r e n z e n sich ja
n ic h t n u r g e g e n s e itig , s o n d e rn sie v e r s c h r n k e n sich u n t e r e i n a n d e r
u n d d e c k en sich an m a n c h e n w ic h tig e n P u n k te n . D a s ist es n un, w a s die
e b e n verflo ssen e V o lk s k u n s ta u s s te llu n g m it b e s o n d e r e r D e u tlic h k e it
ze ig te u n d j e d e hnliche, zum Beispiel die p e r m a n e n t e A u ss te llu n g im

F ig

49. B r a u ts c h a f f m it B ild e r n a u s d e r G e s c h ic h te d e s T o b i a s , b e m a lt. A lt- G r d e n .

M useu m f r s te rr e ic h is c h e V o lk s k u n d e im B rs e g e b u d e , im m e r w ie d e r
zeigt. Man k a n n fast von S t ck zu S tck s a g e n : Das ist noch re in
p r h is to ris c h Das ist p r im itiv e K u n s t j n g e r e r Zeiten Das ist
d u rc h Einflu aus e i n e r h h e r e n K u n s ts p h re e n ts ta n d e n . Um das so
im a llg e m e in e n sa g e n zu k n n e n , b e d a rf es n u r e in e r g e w is s e n S u m m e
von K e n n tn is s e n au s j e n e n d re i D e n k m le r g r u p p e n ; u m a b e r im b e
s o n d e r e n die W e g e zu zeigen, a u f w e lc h e n im e r s te n F alle die
R e te n tio n o d e r das W i e d e r e r w a c h e n re in p r h is to ris c h e r F o rm e n , im
z w e ite n die E n t w i c k l u n g von d e n lteren, d u rc h a u s e in fa ch en zu den
j n g e r e n , k o m p liz ie rte n u n d hu fig
g a n z c h a ra k te r is tis c h v e r
s c h n rk e lte n , a b e r n o ch i m m e r p r im itiv e n F o rm e n (oft n ic h t o h n e E in
w i r k u n g s e ite n s d e r h h e re n Kunst), im d ritte n F alle e n d lich das
H e ra b s ic k e rn von h h e r e n K u n s tfo rm e n in die S p h re d e r V o lk s k u n s t

'81

E th n o g ra p h isch e C hronik a u s sterreich .

erfolg t ist, d a z u b e
d a r f es n a t rlic h d er
nur
d u rc h
e ig e n e
F o r s c h u n g s t tig k e it
e r re ic h b a re n B e h e r r
schung jen er
drei
S p h re n , w e lc h e, w ie
g e sa g t, so se lte n bei
e in e m ein z e ln e n G e
l e h rte n zu finden ist.
D en n o ch ist dies
d e r W e g , den ich als
d en allein ric h tig e n
e rk e n n e , u m das A llg e
m e in e d u rc h d a s B e s o n d e re
zu e rw e is e n u n d zu b e
le u c h te n u n d u m in die
G eschichte u n d das W e s e n
d e r V o lk s k u n s t tiefe r e i n
z u d r in g e n als bisher. D azu
m s s e n sich V o lk s k u n s t
f o rsc h e r au sb ild en , in d e m
sie n ic h t n u r ih r u n m i t t e l
b a r e s S u b s tr a t b e h e rrsc h e n ,
sond ern auch, w o ra n es
eben fehlt, g r n d lic h e S pe
z ia lk e n n tn is s e aus d e r g e
s a m te n A rchologie, K u n s t
g e s c h ic h te
und
E th n o
g ra p h ie
sich a n e ig n e n .
D a r b e r ist w o h l w e it e r
kein W o r t zu v e rlie re n .
Alles, w a s s o n st g e le is te t
w e r d e n k an n , ist u n g e ! n g e n d e , d ile tta n tis c h e
Bem hung.
A u c h wei
jederm ann, w as K u n st
g eschich te, k lassisch e u n d
p r h isto ris c h e A rc h olog ie
sin d u n d w o m a n sich
d a r b e r b e le h r e n k an n.
N u r b e r die S p h re o d e r
G ru p p e d e r v e r l n g e r t e n
p rim itiv e n
K u n s t b u n g ,
von d e r die E th n o g ra p h ie
Z e its c h rif t f r s te r r. V o lk s k u n d e . X I I .

F ig . 50. D o s e a u s B e in , g r a v ie rt. A lt-S te rz in g e r A r b e it, T i r o l.

F ig . 5 1. G l o c k e n b a n d f r S c h a f e , a u s H o lz g e s c h n itz t, S d tir o l.

32

E th n o g ra p h isch e C hronik aus sterreich.

au s vielen E ck en u n d E n d e n d e r E rd e w ie au c h au s u n s e r e r H e im at
k lassisch Beispiele liefert, sei n o ch ein W o r t beigefgt, w e il das fr
viele in g a n z n e u e r B egriff sein drfte. Die E th n o g r a p h e n sind k e in e
F r e u n d e dieses Begriffes, w e il sie v ieles f r u r s p r n g l i c h e r halten, als
es in W i r k l i c h k e it ist, u n d dieses w ie d e r, w e il sie d en h is to ris c h e n
W e r d e g a n g f r solche Flle, w o ihn n i e m a n d k en n t, a u f sich b e r u h e n
la ssen u n d g a n z von ih m ab se h e n , als h tte er g a r n ic h t existiert.
Die P r h i s t o r i k e r sin d d a g e s c h u lte r; sie w iss e n au s ih re n m h s a m e n
D e ta ilu n te r s u c h u n g e n , da (w enn d as b a n a le W o r t e r la u b t ist) aus
n ic h ts n ic h ts w ird, da k e in K o m p liziertes e n t s t e h e n k a n n o h n e ein

F i g . 5 2 . "W e b ertru lie , a u s H o lz g e s c h n itz t, J a b lu n k a u , S c h le s ie n .

E in fac h ere s, das ih m v o r a u s g e g a n g e n ist. Ihre g a n z e W is s e n s c h a f t le h r t


sie das; , g e r a d e au s d e r v e r z w e if e lte n B e s c h r n k u n g , in d e r sie
a rb e ite n m s s e n , ist ih n e n ein e S c h u le u n d ein S y ste m erw a c h s e n ,
die d e r viel u m f a s s e n d e r e n u n d gew i au c h viel a n z ie h e n d e r e n v e r
g le ic h e n d e n V lk e r k u n d e noch g n z lic h fehlen. Doch das n u r n e b e n h e r.
Ich m ch te, da j e d e V o lk s k u n s t b u n g n ic h t blo als e tw a s G e g e b e n e s
u n d im R a h m e n i h r e r U m g e b u n g sin n g e m B e s te h e n d e s aufgefat,
s o n d e rn h is to risc h b e tr a c h te t w e rd e , das heit, da m a n ih re n S ta m m
b a u m aufdecke, sei es d u rc h d en N a c h w e is d e r P rim o rd ia lfo rm e n in
lte re n K u ltu rs c h ic h te n , sei es d u rc h die A n alyse u n d typologische
U n t e r s u c h u n g d e r F o rm e n . W i r m s s e n das scho n d e s h a lb tun, w e il
die F o r m e n d e r b ild e n d e n K u nst, w ie viele a n d e re, oft s c h n e lle r u m
g e d e u t e t als u m g e b i l d e t w e r d e n ; sie s in d u n g e m e i n b e h a rrlic h ,

E th n o g ra p h isch e C hronik aus ste rreic h .

83

w h r e n d ih r S inn sich m it d e m G eist d e r Z eiten u n a u s g e s e tz t v e r


n d e rt. F r F r e u n d e d e r D u n k e lh e it, w e lc h e h e u te im P u b li k u m z a h l
r e ic h e r als je zu finden sind, w ird sich d a b e i n och g e n u g U n g e w iss e s
er g e b e n . Die W i s s e n s c h a f t a b e r m u z u r L s u n g so lch er P ro b le m e
alle Mittel au fb ie ten , die sie besitzt, d e n n m it e in e r b e lie b ig e n A u s
w a h l ist es da n ic h t g e ta n .
W e n n das bei j e d e r V o l k s k u n s t b u n g n o t w e n d i g ist, k a n n es am
w e n ig s t e n bei d e r G ru p p e e n t b e h r t w e r d e n , die ich o b e n als z w eite
b e z e ic h n e t habe. Es g ib t ein e B arocke d e r n ie d e r e n K unst, die gleich d e r

d e r h h e r e n o h n e ih re G esc h ich te d opp elt u n v e r s t n d lic h bleibt. Sie e n t


s te h t oft einfach d u rc h die la n g e D a u e r e in e r b e s tim m te n K u n s t b u n g ,
w o d u rc h sich, we von selbst, g e w is s e U m b ild u n g e n , V e r z e r r u n g e n u n d
E n t a r t u n g e n ein stellen , die m a n j a n ic h t f r u rs p r n g lic h h a lte n darf.
D a ru m h a t d e r V e rs u c h fe h lg e sch lag en , die B ild h n lic h k e it u n d B ild
b e d e u t u n g v ie le r O r n a m e n t e aus d e m K re is e r e z e n t e r N a tu r v lk e r in
d em so re ic h g e g lie d e r te n F o r m e n s c h a tz d e r p r h is to ris c h e n G e r tv e r
z ie r u n g w i e d e rz u f in d e n ,w h re n d die S c h n itz e r e ie n n o rd s la w is c h e rV lk e r
E u ro p a s m it d e n e n d e r P o ly n e sier, m it a lta m e r ik a n is c h e n S k u lp tu r e n u n d
n o r d g e r m a n is c h e n B ro n z e n au s s p tr m is c h e r Zeit oft die b e r
r a s c h e n d s te h n lic h k e it zeig en . J e n e s sin d e b e n in n e rlic h u n g l e i c h
artige, dieses d a g e g e n u n t e r e i n a n d e r v e r w a n d t e D in ge. A b e r ich will
m it B eispielen in n e h a lte n , d e n n auch ich bin n u r S p e zialist in e i n e m
F ach e u n d k a n n d en F o r d e r u n g e n , die ich oben a u fg e s te llt habe,
selbst n ic h t e n ts p re c h e n .

E th n o g ra p h isch e C hronik ans sterreich .

84
V o lk s fe s t
rn h ren s,

In

M h ris c h - T r b a u .

w e lc h e r d u r c h

s e in e

D em

groe A nzahl

r h r ig e n

g le ic h d e n V o lk s u n t e r h a ltu n g e n n e u e W e g e

w ie s ,

von

f r

nah ezu

z w a n z ig J a h r e n

das

I n te r e sse

im m e r m e h r u n d in e h r u m s ic h g riff.

B und

der

D e u tsc h e n

N ord-

o r g a n is ie r t e r O r t s g r u p p e n v e r e in ig u n g e n z u
is t e s z u v e r d a n k e n ,

d a

im V e r la u fe

v o lk s t m lic h e A u fz g e

und

S c h a u s p ie le

F a s t je d e d e u t s c h e S t a d t- u n d D o r f g e m e in d e e ife r t

b e i f e s t lic h e n V e r a n s ta ltu n g e n n a c h W ie d e r b e le b u n g la n g s a m im V e r s c h w in d e n b e g r iffe n e r


v o lk s t m lic h e r E r s c h e in u n g e n .

D a d e r a r t ig e V e r a n s t a lt u n g e n d e s B e i f a lle s d e s g e s a m t e n

V o lk e s s ic h e r s e in k n n e n , b e w ie s w ie d e r e in m a l d e r g r o a n g e le g t e v o lk s t m lic h e F e s t z u g ,
w e lc h e r a n l lic h d e r a m 1 6 . A u g u s t in M h r is c h -T r b a u t a g e n d e n X IX . H a u p tv e r s a m m lu n g
d e s N o r d m h r e r b u n d e s u n te r M itw ir k u n g v o n s ie b e n G e m e in d e n

in S z e n e g e s e t z t w u r d e .

A n s d e r R e ih e d ie s e r s c h n e n D a r b ie tu n g e n s e ie n h ie r z w e i a lte B r u c h e ,

und zw ar das

S t h r k p f e n u n d d a s R s s e lr e it e n n h e r b e s p r o c h e n .

F i g . 54. B e in ic a m m , A l t - S t e r z i n g e r A r b e it. T iro J.

D as S t h r k p f e n .

D ie s e r B r a u c h w a r im S c h n h e n g s t e r G a u e b lic h . A m

K ir m e s ta g e v e r s a m m e lt e s ic h d ie O r ts b e v lk e r u n g a u f e in e m f r e ie n P la tz e im D o r fe .

E in

g e s c h m c k te r W id d e r w u r d e a u f e in e n g e s c h m c k t e n W a g e n g e s t e l l t u n d u n t e r k lin g e n d e m
S p ie l a u s d e m D o r f e h in a u s g e f h r t . A u f e in e m p a s s e n d e n P la t z e w u r d e d a s T ie r g e k p f t,
g e b r a te n u n d v e r z e h r t. D ie v e r s a m m e lt e D o r fju g e n d ta n z t e u m d ie O p f e r s t tt e h e r u m .
) D a s R s s e l r e i t e n .

A u c h d ie s e r B r a u c h w a r im g a n z e n S c h n h e n g s t e r G au e

b lic h . A m le t z t e n F a s c h in g s t a g e z o g d ie le d ig e D o r fju g e n d d u r c h d a s D o r f. V o r a n g in g e n
d ie F o n t k n e c h t e .

E in e r

d e r s e lb e n

r itt d a s R s s e l

(e in h lz e r n e s P f e r d ,

w e lc h e s s o a n

d e n K r p e r d e s R e it e r s g e s c h lu n g e n w u r d e , d a e s a u s s a h , a ls o b d e r R e it e r v o m P f e r d e
g e tr a g e n w r d e ).

D er

ganze Z ug

b e w e g t e s ic h

d u r c h d a s D o r f.

B ei je d e m B a u e r n h fe

w u r d e e in g e r it t e n , w o d ie S p ie l e r b e s c h e n k t w u r d e n .

D as

L an d e s m u s e u m

in

H er.

B r n n . D a s in d e n R u m e n d e s

e h e m a lig e n

S t n d e

h a u s e s u n t e r g e b r a c h t e F r a n z e n s -M u s e u m e r f r e u t s ic h s e it d e m I n s le b e n t r e t e n d e r M h ri
s c h e n M u s e u m s g e s e lls c h a f t
zur S ch a u

e in e s

s o n d e r e E rw h n u n g g e ta n . G era d e
s c h o n s e it la n g e m

g e lt e n d ,

u n te r

der

L e it u n g

des

R itt e r v . J a n u s c h k e s t e h e n ,

sei

h ie r

h ie r
m a c h te

V on

d e n h c h s t in s tr u k tiv

d e r G ru p p e M h r isc h e V o lk s k u n d e b e
s ic h

der

a lls e it ig f h lb a r e P la tz m a n g e l

o d a d ie M e h r z a h l d e r A u f s a m m lu n g e n g a r

s t e llu n g g e b r a c h t w e r d e n k o n n t e .
d ie

u n g ea h n te n A u fsc h w u n g es.

g e s t e l l t e n F a c h a b t e ilu n g e n

D e r z e it

F a c h a b t e ilu n g s v o r s t a n d e s
le id e r

nur

n ic h t z u r A u f

k o n n te n f r d ie v o lk s k u n d lic h e n S a m m lu n g e n ,

d r e i Z im m e r

H errn
e r b r ig t

S t a t t h a lt e r e iv iz e p r s id e n t e n
w erd en ,

von

w e lc h e n d a s

E th n o g ra p h isc h e C hronik a u s sterreich .

grere

zur A u f s t e llu n g

s t c k e d ie n t ,
e in e r

w hrend

v o n G la s s c h r n k e n
d ie

d ie F i g u r in e n

und

s o n s tig e

T ra ch ten -

z w e i b r ig e n e t w a s k le in e r e n Z im m e r z u r A u fs te llu n g v o n

s lo w a k is c h e n

und

Im

Z im m e r

greren

f r

85

h a n n a k is c h e n B a u e r n s t u b e
b e f in d e t

s ic h

auch

ja

h e r a n g e zo g e n w urden.

der

auf

e in e m

P ie d e s t a l

u n te r e in e m B a ld a c h in r u h e n d e e in f a c h e H o lz p f lu g K a is e r J o s e f s I I ., w e lc h e n

, 4 -\

d e r g r o e V o lk s k a is e r a m 1 9 . A u g u s t 1 7 6 9 a u f e in e m F e ld e in d e r N h e d e s
D o r fe s R a u s n itz f h r te .
D u r c h d ie b e r s ie d lu n g d e r L a n d e s b ib lio t h e k in d e n n e u e n P r a c h tb a u ,
d e r h e u e r s e in e r V o lle n d u n g e n t g e g e n s ie h t , w e r d e n d ie d a d u r c h fr e iw e r d e n d e n
R um e n ah ezu
h erangezogen

z u r G n z e f r d ie Z w e c k e d e r v o lk s k u n d lic h e n S a m m lu n g e n
w erd en ,

so

d a s ic h d ie

m itu n te r k o s t b a r e n

F a c h a b t e ilu n g

R e s ta u r ie r u n g

.1 K

d es R a th a u se s

w urde

auch zu

H ie r o n y m u s -K a p e lle

u n te r g e b r a c h te n

s t d ti-

s e h e n M u se u m g e le g t . H ie r h a t d ie S t a d t g e m e in d e

0 "'fe V

tj'. T

;'

H er.

g le ic h d e r S c h lu s te in z u d e m in d e r s o g e n a n n t e n

u n te r
fi'j:

d ie s e r

U m fa n g e d e m

D a s s t d tis c h e G e s c h ic h ts m u s e u m in
O lm U tz.
M it d e r im J a h r e 1 9 0 2 e r f o lg te n

,*

S ch tze

ganzen

B e s u c h e r w e r d e n d a r s te lle n k n n e n .

'

in ih r e m

der

z ie llie w u t e n

L e itu n g

des

r a s t lo s

t t ig e n K u s to s u n d K o n s e r v a t o r s H e r rn

D r. K ux

d ie m u s e a le n S c h t z e Z u s a m m e n tr a g e n

la s s e n .

T r o t z d e s v e r h ltn is m ig e k le in e n R a u m e s g e ^
d u r c h u m s ic h t ig e A n o r d n u n g e in e
b ergroe

A nzahl

von

h is t o r is c h e n

o h n e b e r la d u n g a u f z u s ta p e ln .
lic h e T e il g in g d a b e i

n ic h t

B e le g e n

D e r v o lk s k u n d

le e r

au s.

In z w e i

m c h t ig e n G la s s c h r n k e n s e h e n w ir e in e A n z a h l
k e r a m is c h e r O b je k te , Z in n g e f e , a lte r t m lic h e n
H a u s r a t, B e k le id u n g s s t c k e z u r A u f s t e llu n g g e
b r a c h t.

D as

G e b ie t

d e r v o lk s t m lic h e n K u n s t

e r s c h e in t d u r c h e in ig e P r a c h t e r z e u g n is s e h a n d
w e r k s m ig e r F e r tig k e it
b is in

d ie

v e r tr e te n ,

p r h is t o r is c h e

Z e it

w e lc h e w ir

h in a u f

an

der

H a n d s c h n o r n a m e n t ie r t e r , fo r m e n r e ic h e r G e
F i g . 55. A u f s a tz e in e r H a a r n a d e l ,

f e

und

so n sten

D a lm a tie n .

s e lt e n e r
je d e m

W erk zeu ge
b ie t e n

d ie

v e r f o lg e n

knnen.

S a m m lu n g e n

K o s tb a r k e ite n ,

deren

e in e

An
R e ih e

B e s ic h t i g u n g

M u s e a lfr e u n d n u r w r m s t e n s e m p f o h le n w e r d e n k a n n .

H er.

D a s S ta d tm u s e u m in N e u tits c h e in . W ie s c h o n in e in e m d e r fr h e r e n
J a h r e s b e r ic h t e e r w h n t,

w urde der

v o lk s t m lic h e n S a m m lu n g d e s M u s e u m s

e in b e s o n d e r e s Z im m e r z u r V e r f g u n g g e s t e ll t . W h r e n d d e r M itte ls ta n d k a s te n
a u e r e in ig e n S ta d tu r k u n d e n
k u n st

a u s d e r Z e it

und

d e r e h e m a ls

s o n s t ig e n D o k u m e n te n B e l e g e
b e sta n d e n e n

d ie n e n v o n

den

K o p ft c h e r ,

B r u s t le ib c h e n (B r o s t fla e k ) u n d

d r e i W a n d g la s k s t e n z w e i

Z u n f t g ild e n

e tc .

d e r K le in
b eh erb erg t,

z u r A u fn a h m e g e s t ic k t e r w e i e r
s o n s t ig e r T r a c h t e u s t c k e ,

d e r d r itte K a s te n in a lle r d in g s s p r lic h e r V e r tr e tu n g

in d e s

e i n i g e k e r a m is c h e u n d

z in n e r n e G e f e s o w i e k le in e r e n H a u s r a t a u fv v e ist. D a z u k o m m e n n o c h e in ig e
a lte G la s b ild e r

u n d d ie

A u fz h lu n g

d e r v o lk s k u n d lic h e n

S a m m lu n g e n

a u s d e m K u h l n d c h e n is t d a m it b e e n d e t . D e r b r ig e H a u s r a t n e b s t e in ig e n
P o r tr ts , a lte n S t a d t a n s ic h t e n et.c. v e r m a g g le ic h f a lls n u r
k u ltu r e lle r E n tw ic k lu n g
v o lk s t m lic h e

A b t e ilu n g

des
a ls

B r g e r sta n d e s zu
K u h l n d e r

geben

Z im jn e r

e in r m lic h e s B ild

und

so m a ch t

g e d a c h t,

e in e n

d ie s e
rech t

11lgA lt-S te rz in g e r
A r b e it, T i r o l.

E th n o g ra p h isc h e C h ro n ik a u s ste rreic h .

86
m ageren

E in d r u c k .

b e v lk e r u n g

in

D a zu

ih r e n

g e s e llt

s ic h

k a p ita ls k r ftig e n

noch

das

S c h ic h t e n

m a n g e ln d e

f r

I n te r e sse

d ie A u s g e s t a lt u n g

der

des

S t a d t

M u s e u m s-

M o m e n te , w e lc h e a u c h in Z u k u n ft k e in e r o s ig e n A u s s ic h t e n z u v e r k n d e n s c h e in e n ,
w o h l d e r K u s to s
d ie s e n

un d K o n serv a to r

o b w a lt e n d e n V e r h lt n is s e n

H err
n ic h t

D ir e k to r
zu

B au er,

verk en nen

d essen

is t ,

zu

sc h w e r e r S ta n d

w ie
u n te r

w ie d e r h o lt e n m a l e n

d ie s

b e z g lic h b it t lic h w u r d e .
D e n g r o e n F e h le r ,

d ie k o s tb a r e W e ig ls c h e S a m m lu n g e in fa c h ig n o r ie r t zu h a b e n ,

v e r m a g m a n e b e n n u r d u r c h b e h a r r lic h e S a m m e lt tig k e it

w ie d e r u m v v e ttz u m a c h e n ; a b e r

a u c h d a i t k e in e A u s s ic h t v o r h a n d e n , d e n n d ie im F r h ja h r e d e s B e r ic h t s ja h r e s g e b ild e t e
M u s e u m s g e s e lls c h a f t k a m b e r d e n E n tw u r f d e r S t a tu te n n ic h t h in a u s .

S e it d e m r u h t d ie

g a n z e M s e a la n g e le g e n h e it .

H er.

F i g . 57. K u h g lo c k e n b a n d , L e d e r m it W o lle g e s tic k t, P e r ti s a u , T iro l.

F i g . 58. G r te l, m it Z in n n ie te n r e ic h v e rz ie rt, T iro l.

F ig . 59. G r t e l , m it P f a u k ie le n g e s tic k t, O b e r s te r re ic h .

D a s O rts m u s e u m

in

K u n e w a ld . D a s

u n te r

H a u s o tte r s t e h e n d e u n d v o n d e m g e n a n n te n H e r r n

d e r L e itu n g d e s O b e r le h r e r s

g e g r n d e t e O r ts m u s e u m

k o n n te

E m il
m it

S c h lu d e s J a h r e s 1 9 0 5 a u f e in e e in h a lb e s J a h r z e n t w h r e n d e T t ig k e it s p e r io d e z u r c k b lic k e n .
A u s d ie s e m G r u n d e u n d w e il
d r fte

e in e k le in e S k iz z e d e s
B ei

den

h ie r m it a u c h d ie S a m m lu n g e n a ls a b g e s c h lo s s e n e r s c h e in e n ,
O r t s m u s e u m s h ie r a n g e b r a c h t s e in .

b e s c h e id e n e n R u m lic h k e ite n

d e r A u fs te llu n g e in e s e in h e it lic h e n I n te r ie u r s
g r te T e il d e r S a m m lu n g
m ssen .

I m m e r h in

m u te
fa lle n

w e g e n P la t z m a n g e l

k o n n te d a s b u e r lic h e H a u s -

g le ic h v o n v o r n h e r e in
g e la s s e n

a n d e r w e itig

w erd en ,
h tte

da

der G edank e
a n s o n s t e n d er

u n te rg e b r a c h t

w erd en

u n d W o h n in v e n ta r in e n t s p r e c h e n d a n

s c h a u lic h e r V e r t r e tu n g z u r A u f s t e llu n g g e b r a c h t w e r d e n .

E th n o g ra p h isc h e C hronik aus sterreich .

G le ic h b e im E in tr it t in

d a s M u seu m

T r a c h t e n g e m ld e e in e s l e d ig e n P a a r e s d a r ,
s c h a f t lic h e n

S c h n h e it e n

b u e r lic h e W o h n s t u b e
st n d ig

v e r t r e te n .

aus

is t

Da

b ie t e t

d e r u n m itt e lb a r e n

m it

s ie h t

A usn ah m e
m an

das

s ic h

dem

w h r e n d e in e
des

B esu ch er

das

le b e n s g r o e

k le in e r e P a s t e lla r b e it d ie la n d

U m gebung

der

d ic k b a u c h ig e n

b u n t b e m a lt e ,

87

m it

G e m e in d e

K a c h e lo f e n s

z e ig t .
nah ezu

D ie
v o ll

e in e m m c h t ig e n K o p fa u fs a tz e

g e z ie r t e z w e is p n n ig e B e t t m it w u c h tig d r e in s c h a u e n d e r B e t t f lle in b la u g e b lu m t e n Z ie c h e n ,
d ie

b u n t b e m a lt e n ,

T e lle r n ,

z ie r lic h e n W a n d r e c h e n

S c h ss e ln

und

T r in k g e f e n

m it

E in e

dem

N o b e P '- H a u s r a t

m c h t ig e ,

grn

an

g la s ie r t e

f o r m e n r e ic h e n
S u p p e n s c h s s e l,

fla n k ie r t v o n H o lz te lle r n u n d h lz e r n e n L ffe ln a u f d e m e in f a c h e n , m a s s iv e n ,


T is c h

m it d e n g e s c h m a c k v o ll g e f o r m t e n S t h le n

u m k la p p b a r e r L e h n e

la d e t

b la u ,

g e h a lt e n e r S p e is e k a s t e n

rot und

w e i

zum

und

e in fa c h e n I m b i e in .
m it

v ie r e c k ig e n

d e r u n e r s e t z lic h e n W a n d b a n k m it
E in

g le ic h

a u s z ie h b a r e n

sta r k

in

den

S c h u b k s te n

k le in e r e r , d ie s o g e n a n n t e A llm e r , b e h e r b e r g t k le in e r e G e b r a u c h s g e g e n s t n d e ,
ih r e G e s im s e in f o lg e A u s f a lle s d e s K a c h e lo fe n s

d a s A llt a g s k c h e n g e r t ,

Farben

s o w ie

e in

w hrend

M rse r,

K a ffe e

m h le e t c ,, z ie r t.

F i g . 60, H e m d o b e r t e il , r e ic h in S e id e g e s tic k t. I n s e l U l j a n , D a lm a tie n .

Zu

e in e r

b eson d eren

G ru p p e

s in d

d ie b u e r lic h e n

B e l e u c h t u n g s m it t e l v e r e in ig t,

in d e s u n s e in e w e it e r e a b g e s c h l o s s e n e A b te ilu n g m it d e n e in fa c h e n K o c h g e fa e n , N p fe n
u n d K r gen b ek a n n t m a ch t,
sch er

G eg en st ck e

a ls

d u r c h z w e i Z u n f tla d e n

a n w e lc h e

S c h a u st ck e

s ic h a u f W a n d r e g a le n

r e ih t.

c h a r a k te r is ie r t,

D ie

e h e m a ls

d e r e n S c h n h e it

e in e b u n t e F lle

b e sta n d e n e n

der

k e r a m i

Z u n f tg ild e n

A u s f h r u n g

von

dem

s in d
au s

g e p r g te n K u n s t s in n u n s e r e r A h n e n Z e u g n is a b le g t. S ie d ie n e n d e r z e it z u r A u fb e w a h r u n g
der

a lt e n

U rk u n d en

w e r k e e tc .

und

D o k u m e n te ,

h u n d e r t e s ) a u s g e s t e llt s i n d . * )
R a u m z u lie ,
t a s t is c h e

w hrend

d ie

s o n s t ig e n

in e in e m e ig e n e n G la s s c h r a n k e ( e in g e le g t e A r b e it,
z e ig e n

L e in r ffe l

s ie b

uns

S c h r if t e n ,

A n fa n g

des

a lte

B tjh er-

v o r ig e n J a h r

D ie la n d w ir t s c h a f t lic h e n G e r te , s o w e it d ie s d e r v e r f g b a r e
g le ic h f a lls

( L e in k lo a p e r )

m it d e m

in

e in e r

g e s c h m a c k v o lle n A u s le s e .

S p in n r a d e ,

R ocken

und

dem

D ie p h a n

M o d e ll e in e s

W e b s t u h le s f h r e n u n s in d ie Z e it d e r e h e m a ls b l h e n d e n F la c h s b e r e it u n g z u r c k , w o v o n
*) D a s A r c h iv d e s O r ts m u s e u m s in K u n e w a ld . Z e its c h r if t f. d. G e s c h ic h te M h r en s
u n d S c h le s ie n s , J a h r g . X , H e f t 1 .

88

L ite ra tu r d e r ste rreich isc h e n Volkskunde.

B e l e g e a u s d e n e in z e ln e n P h a s e n d e r V e r a r b e itu n g v o r lie g e n .
lic h e r ,

g le ic h f a lls

a u f W a n d r e g a le n

M it e in e r U n z a h l a lte r t m

u n te r g e b r a c h te n W e r k z e u g g e r te

s c h lie t

a u c h d ie s e

A b t e ilu n g .
Zu d en T ra c h ten st c k e n

b ergeh end ,

v e r d ie n t d ie

g e s c h m a c k v o lle A n o r d n u n g d e r

in a lle n e r d e n k lic h e n N u a n c e n s ic h g e f a lle n d e n B r u s t le ib c h e n u n d d e r p r c h tig g e s t ic k te n


w e i le in e n e n
b e sta n d e n e

K o p f t c h e r ,

H au b en

a lte T r a c h t w ird

uns

und
in

O berhem dchen

b eson d eres

t y p is c h e n S c h a u s t c k e n

L ob.

D ie

e h e m a ls

zur A n sch au u n g

g e b r a c h t,

w h r e n d d ie H a u p tm e n g e d e r b r ig e n T r a c h t e n s a m m lu n g v o r l u fig in d e r a lt e r t m lic h e n
b lu m ig e n L a d e u n ie r g e b r a c h t e r s c h e in t . D e r h ild lic h e n A u s s c h m c k u n g d e r S a m m lu n g w u r d e
d u r c h e in e A n z a h l v o n G e m ld e n , w ie T r a c h t e n b ild e r , L a n d s c h a fte n u n d P o r tr ts , R e c h n u n g
g e tr a g e n . M it z w e i g r e r e n , a n d e n W n d e n a n g e b r a c h te n B e le g e n v o lk s t m lic h e r H a n d
w e r k s k u n s t, d a r s t e lle n d e in e r s e it s e in e D a c h b e r m e m it S p r u c h in s c h r ift n e b s t d e n g e m a lt e n
I n s ig n ie n d e s Z 'm m e r m a n n s h a n d w e r k e s , a n d e r e r s e it s d a s a u s H o lz g e s c h n it z t e a lte W a h r
z e i c h e n d e s M iille r g e w e r b e s , s c h lie t d e r R e ig e n d e r M u s e a ls a m m lu n g e n .
M it B e g in n
H era u sg a b e

des

Jahres 1904

v o n A n s ic h t e n

w urde

aus

s e ite n s

d em M u seu m

der

M u s e u m s le it u n g

v e r f g t,

B e l ie b t h e it u n d g e s t e ig e r t e n Z u s p r u c h e s e r f r e u e n .

W ir

w e lc h e

d ie

K a r te n

w n sch en

a llj h r lic h e

s ic h

a lls e it ig e r

d ie s e r ju n g e n ,

k r ft ig e n A n s t a lt f e r n e r e s G e d e ih e n !

V e r e in
w e lc h e r

D e u ts c h e

s ic h

D e u tsch en

d ie

P f le g e

s te r r e ic h s

le b e n s

H er.

H e im a t" .

D ie s e r

vor

ku rzem

und

d ie

k u lt u r g e s c h ic h t lic h e

g e s t e llt

h a t,

d e s V o lk s t u m s
zu r A u fg a b e

in W ie n

b e g in n t in

e n t s t a n d e n e V e r e in ,
E rfo rsch u n g

r h r ig e r

W e is e

f r

der
s e in

P r o g r a m m zu w ir k e n . E r h a t b e r e it s d a s in u n s e r e r Z e its c h r if t (B d . IX , S . 8 9 , 1 4 2 ) z u m A b d r u c k
g e b r a c h te H a l l e i n e r

W e i h n a c h t s s p i e l ( m it g e t e ilt v o n K arl A d r i a n in S a lz

b u r g ) in W ie n u n d a n d e r e n O r te n m e h r fa c h m it g r o e r W ir k u n g z u r A u ff h r u n g g e b r a c h t;
eb en so

b e r e ite t

er

e in e

W ie d e r a u ff h r u n g

des

e b e n f a ll s

in u n s e r e r Z e its c h r if t

(B d . I,

S . 4 3 , 7 4 ) v o n D r. W ilh e lm H e i n m it g e t e i lt e n H e x e n s p ie le s (a u s K r im m l in d e n O b e r ta u e r n )
f r d ie n c h s t e Z e it v o r .
H e im a t m it

A bdrcke

u n s e r e r Z u s tim m u n g

d ie s e r
in

b e id e n V o lk s s p ie le

h a t d er V e r e in D e u ts c h e

g r o e r A u f la g e z u r V e r b r e it u n g g e b r a c h t.

d e n M o n a t A u g u s t b e r e it e t d e r s e lb e V e r e in e in e K u l t u r h i s t o r i s c h e
in

E is e n s t e in

(im

B h m e r w a ld )

vor,

w e lc h e

v o lk s k u n d lic h e s

und

Fr

Ausstellung

k u lt u r h is t o r is c h e s

M a te ria l zu r V e r a n s c h a u lic h u n g d e s V o lk s le b e n s d e r D e u t s c h e n im B h m e r w a ld b e ib r in g e n
w ir d ..M a n h o fft d u r c h d ie M itw ir k u n g d e r G e m e in d e n u n d d e r B e v lk e r u n g d e s B h m e r
w a ld e s s e l b s t a u f e in v o lle s G e lin g e n

d ie s e r V e r a n s ta ltu n g ,

b er d eren

a n d ie s e r S t e ll e b e r ic h t e t w e r d e n w ir d .

D r . M.

s te r re ic h is c h e A u s s te llu n g in L o n d o n 1 9 0 6 .

Auf

E r fo lg

s e in e r z e it

Haberlandt.

E in la d u n g

des

E x e k u tiv

k o m it e e s f r d ie D u r c h f h r u n g d ie s e r A u s s t e ll u n g h a t u n s e r M m e u m e s b e r n o m m e n , in
der

f r

s e lb e n

d ie F r d e r u n g

d e s R e is e v e r k e h r e s

e in e k le in e D a r s t e llu n g

d u r c h s te r r e ic h b e s t im m t e n A b te ilu n g d e r

d e r s t e r r e ic h is c h e n V o lk s k u n s t in a u s g e w h lt e n S t c k e n

n a c h K r o n l n d e r n g e o r d n e t d a r z u b ie te n .

M it R e c h t e r k e n n t m a n

in d em t e ilw e is e

n o c h in v o lle m L e b e n s t e h e n d e n e ig e n a r t ig e n V o lk stu rn d e r s t e r r e ic h is c h e n L n d e r g e b ie t e
e in e n a n z ie h e n d e n R e iz m e h r n e b e n d e n N a t u r s c h n h e it e n s t e r r e ic h s , w e lc h e r d e r v o lle n
B e a c h t u n g u n i T e iln a h m e a u c h s e it e n s d e r r e is e n d e n F r e m d e n w r d ig ist.

Ilf. Literatur der sterreichischen Volkskunde,


1. Besprechungen:
1.

A lo is

W e s t b h m e n .

John;

Sitte,

B r a u c h

und

V o l k s g l a u b e

im

d e u t s c h e n

(V I. B a n d d e r B e itr g e z u r d e u t s c h - b h m is c h e n V o lk s k u n d e . H e r a u s

g e g e b e n v o n d e r G e s e lls c h a f t z u r F r d e r u n g d e u t s c h e r W is s e n s c h a f t , K u n s t u n d L ite r a tu r
in B h m e n .) P r a g 190&. X X V II u n d 4 5 8 . P r e is K
U n te r

6.

d e r L e it u n g d e s U n iv e r s it t s p r o f e s s o r s D r. A . H a u ffe n

zur F rd eru n g

d e u t s c h e r W is s e n s c h a f t ,

K u n s t u n d L ite r a tu r

gab

in B h m e n

d ie G e s e lls c h a ft
b is h e r

b e r e its

L ite ra tu r d e r ste rre ic h isc h e n V olkskunde.

89

e in e g a n z a n s e h n lic h e R e ih e v o n B e itr g e n zu r d e u t s c h - b h m is c h e n V o lk s k u n d e h e r a u s .
D e r v o r lie g e n d e , d e r f r s ic h a lle in s c h o n e in e n s ta r k e n B a n d a u s m a c h t, h a t e in e l n g e r e
E n t s t e h u n g s g e s c h ic h t e .
s p r n g lic h e A r b e ite n

W hrend

e in e s

d ie f r h e r e n A r b e it e n

e in z e ln e n

e n g e r e G e b ie te e r s tr e c k e n k n n e n ,
s e c h s j h r ig e n ,

von

der

A u to r s

is t d e r

u m fa sse n ,

v o r lie g e n d e

e r w h n t e n G e s e lls c h a f t

m it

der

e r w h n te n B e ih e m eh r u r

d ie

s ic h

d ah er

B e i t r a g d ie

auch

nur

auf

e r s t e F r u c h t, e in e r

g r o e m A u fw a n d

a n g e is t ig e n

und

m a t e r ie lle n M itteln v e r a n s t a lt e t e n u n d v o n P r o f e s s o r H a u ffe n p la n m ig g e le it e t e n S a m m e l


t t ig k e it.

D ie s e

G r u n d la g e

f r

h a t s ic h
d ie

b er

ganz

D e u tsch b h m en

g e p la n t e D a r s t e llu n g

der

g e sa m te n

e r s tr e c k t

und

hat

d ie

e r s tr e b te

d e u t s c h e n V o lk s k u n d e B h m e n s

g e lie fe r t .
ber

d e n B e g in n

und

d e n V e r la u f

d ie s e r S a m m e ll t ig k e it

w urde

s e in e r z e it a l l

j h r lic h v o n D r. H a b e r ia n d t in u n s e r e r Z e its c h r if t b e r ic h t e t . (U . Z . I. 8 5 , III. 1 2 1 , IV . 1 2 7


V . 2 4 , V I. 2 5 2 .
D a s v o r lie g e n d e W e r k i s t d a s E r g e b n is d e r s a c h v e r s t n d i g e n V e r a r b e itu n g d e r a u s
d e m G e b ie te d e r n o r d g a u is c h e n M u n d a rt in B h m e n ( W e s t b h m e n ) e in g e la n g t e n A r b e ite n .
E s is t d e m V e r f a s s e r d e r g e s c h t z t e n M u s te r m o n o g r a p h ie O b e r lo h n a g e l u n g e n , e in m a l
e in W e rk z u s c h a ffe n b e r d a s g e s a m t e N o r d g a u g e b ie t in B h m e n u n d
s c h ie n e n e n

O b e r p fa lz

(in

der

B a v a r ia )

e in

d e u t s c h e n B h m e r la n d e e n f g e g e n z u s t e l l e n . E r

e n tsp r e c h e n d e s

hat

u n sere

so

der 1 8 6 3 er

G eg en st ck

f o lld o r is lis c h e

aus

L ite r a tu r

dem
m it

e in e m in d ie s e r s e lt e n e n g r u n d le g e n d e n W e r k e b e r e ic h e r t , d a s d ie V e r g le ic h u n g u n s e r e s
V o lk s tu m s m it d e m u n s e r e r b a y r is c h e n u n d
A u fg a b e s e in m u , e r s t e r m g lic h t.

t s c h e c h is c h e n N a c h b a r n , w a s u n s e r e n e h s ie

Im T s c h e c h is c h e n g ib t

es

b is

je t z t

k e in

h n lic h e s

W e r k u n d m a n is t a u f d ie b is h e r e r s c h ie n e n e n 1 4 J a h r g n g e d e s C e s k f L i d a n g e w ie s e n .
F r B a y e r n is t d ie B a v a r ia (N ie d e r b a y e r n B d . I 2, O b e r p fa lz B d . I I , , O b e r fr a n k e n B d . III ,)
zu r V e r g le ic h u n g h e r a n z u z ie h e n .

W e r t v o lle s V e r g le ic h s m a t e r ia l f r B h m e n s e l b s t w e r d e n

d ie A r b e ite n b e r d ie d r e i a n d e r e n d e u t s c h e n V o lk s s t m m e (d e n b a y r is c h - s t e r r e ic h is c h e n ,
d e n s c h le s is c h e n u n d s c h s is c h e n ) e r g e b e n , d e r e n B e w lt ig u n g e r s t b e v o r s t e h t . M g en s ie
d ie s e s ih r e s V o r l u fe r s w r d ig w e r d e n !
Nicht

b e h a n d e lt ,

w e il

e in e r s p t e r e n D a r s t e llu n g

v o r lie g e n d e n W e r k e d ie G r u p p e n :

M rc h e n ,

Sagen,

V o r b e h a lte n ,

L egend en ,

w u r d e n in d e m

V o lk s lie d e r ,

V o lk s tr a c h t,

D o r fa n la g e n , B a u e r n h a u s , H a u s in d u s tr ie , V o lk s k u n st u n d V o lk s s c h a u s p ie le .
Z u r B e h a n d lu n g k a m e n

f o lg e n d e G e b ie t e :

H o c h z e it, T o d u n d B e g r b n is ,
g l u b is c h e A n s c h a u u n g e n ,

D a s f e s t l i c h e Jah r,

G e b u r t u n d T a u fe ,

la n d w ir t s c h a f t lic h e G e b r u c h e , V o lk s m e in u n g e n

V o lk s a b e r g la u b e

u n d V o lk s m e d iz in ,

u n d R e d e n s a r t e n , N a h r u n g , N a m e n , V o lk s h u m o r .
S a c h r e g is t e r u n d e in e r K a rte d e s

D a s W e r k is t m it e in e m

n o r d g a u is c h e n S p r a c h g e b ie t e s

und aber

V o lk s r e c h t , S p r ic h w r te r
a u s f h r lic h e n

in B h m e n a u s g e s t a t t e t .

D ie A r b e it d e s V e r f a s s e r s i s t u m s o m e h r z u s c h t z e n , a ls e s g a lt, a u s e in e r U n z a h l
v o n v e r s c h ie d e n e n , n ic h t im m e r g le ic h s o r g f lt ig a b g e fa te n u n d d e u t lic h e n H a n d s c h r ifte n
u n d d e r v o r h a n d e n e n L ite r a tu r (a u f d ie s e w ir d s t e t s g e n a u v e r w ie s e n ) d e n u m fa n g r e ic h e n
S t o ff a u fz u fin d e n u n d n a c h o f t m e h r e r e n G e s ic h t s p u n k t e n e in z u g lie d e r n .
m a n c h k le in e r L e s e f e h le r .

v e r a n tw o r tlic h g e m a c h t w e r d e n .

D ie s m g e n d ie f o lg e n d e n B e m e r k u n g e n

ic h n a c h d e r R e ih e n f o lg e d e r S e it e n
b a ld n t ig e n z w e it e n A u fla g e
S e it e V I w r e

e r l u te r n ,

d ie

z u m Z w e c k e le ic h t e r e r V e r b e s s e r u n g in d e r w o h l

a u f f h r e :

a u c h d a s w ic h t ig e B u c h v o n J o s e f R a n k A u s d e m B h m e r w a ld e ,

d a s u m 1 8 4 0 e n tsta n d e n ,
W erk e.

S o e r k l r t s ic h

F e r n e r d a r f d e r V e r f a s s e r a u c h n ic h t f r je d e Z e ile d e s T e x t e s

G e s a m ta u s g a b e .

zu

n en n en

und

1 8 5 1 . I. B a n d .)

auch

so n st

B e it r g e

zu

h e r a n z u z ie h e n

gew esen .

u n s e r e r V o lk s k u n d e

(R a n k s

e n th lt a u c h

G r a l: D ie G e s c h ic h te d e r d e u t s c h - b h m is c h e n A n s ie d lu n g e n in B a n a t , a u s d e m V . B a n d
d ie s e r S a m m lu n g . ( B e s p r o c h e n in u . Z. X I, S , 4 6 ff.)
S . X IV . A u s d e m G e b ie te d e r E is e n s t e in e r M u n d a rt, d e m s d lic h s t e n T e ile d e s N o r d
g a u is c h e n (G ra d l: M u n d a r te n W e s t b h m e n s , S . 1 7 2 ), s in d d ie v o n A n d r e a s L ffe lm a n n E is e n s t e in u n d A d o lf v. S c h e u r e -S e e v v ie s e n ( la u t M itte ilu n g e n d e r G e s e lls c h a f t , N r. III,
4 , 6 , V. 3 u n d V II. 3 ) e in g e s e n d e t e n a u s f h r lic h e n A r b e ite n
A u f d e r b e ig e g e b e n e n K a rte

n ic h t m it v e r w e n d e t w o r d e n .

h t t e d ie S p r a c h g r e n z e s t lic h v o n S e e w i e s e n

z u v e r la u fe n .

90

L ite ra tu r der sterreich isch en Volkskunde.

S . 7. In N e u e r n t r itt d ie L u z ia n ic h t n a c h d e m N ik o la u s in d ie S t u b e ; s ie k o m m t
e r s t a c h t T a g e s p te r .

in

d e n R o te n -

b a u m e r G e m e in d e n b lic h . S . 3 4 , Z . 3 v . o ., s o ll e s s t a t t S ilb e r b a c h h e i e n :

D ie S . 1 0 a u s N e u e r n

H m m ern ,

M u c k e n h o l.

Z. 6 v. o .

S ilb e r b e r g ,

eb en so S. 38,

li e s K o p p ln

m it g e t e i lt e n S p ie le

s ta tt

Z. 1 0 v. o.

K a p p ln .

S. 4 0

s o ll

w aren

S . 3 6 1. Z.

l i e s N e u e r n s ta tt

d e r 2 . A b s a tz ,

der

s ic h

a u f l n g s t

v e r g a n g e n e Z e ite n b e z ie h t , in d e r M itv e r g a n g e n h e it s t e h e n . S . 4 1 , Z . 2 1 v. o lie s R o te n b a u m s t a t t S ilb e r b e r g , Z . 2 3 v. o. M u c k e n h o f s t a t t S ilb e r b e r g " . S . 6 9 , Z. 1 0 v. o .,


li e s , H o t a g n a u p t ? s t a t t H a u t a g n a m p t ? S . 7 4 , Z . 1 4 v. u . u n d S . 3 6 0 , Z. 9 v. o .,
S ilb e r b e r g
g e n a n n te

im B e z ir k K la tta u is t e in r e in
S ilb e r b e r g

is t

t s c h e c h is c h e s S t d t c h e n . D a s im B u c h e h u fig

e in u n b e d e u t e n d e s

D r fc h e n

im

B e z ir k

T aus

( G e r ic h ts b e z ir k

N e u g e d e in ) , a u s d e m z w e i B e r ic h t e b e r d ie a n g r e n z e n d e n d e u t s c h e n G e g e n d e n , v o n d e r e n
B ru ch en

bei

d e r H o c h z e it

und

and erem

m an

h ie r

w o h l w e i ,

s ie

aber

in f o l g e

dei

k le in e n V e r h lt n is s e w e n ig e r o d e r g a r n ic h t b t, e in g e g a n g e n s in d . D ie o f t m a lig e N e n n u n g
d ie s e s

in

d e r R ic h tu n g d e s

G ru n d d a r in , d a d e n

v o r lie g e n d e n W e r k e s

e in z e ln e n

n ic h t ty p is c h e n O r te s h a t w o h l

ih r e n

in d e n B e a n t w o r t u n g e n d e s F r a g e b o g e n s b e s c h r ie b e n e n

E r s c h e in u n g e n d e r H e r k u n f t s o r t d e r E in s e n d u n g a ls L o k u s b e ig e s e t z t w o r d e n is t. S ilb e r
b e r g b e d e u t e t h ie r a ls o m e is t d a s A n g e lt a l, t e i l s d ie R o te n b a u m e r G e m e in d e n .
S. 75 s o ll

der

le t z t e A b s a tz

in d e r V e r g a n g e n h e it s t e h e n .

S . 7 6 , Z. 2 v. u ., lie s

U m g e b u n g v o n N e u e r n s t a t t N e u e m . S . 7 7 , Z . 2 1 v . o ., lie s P fin g s tl o - g s t o r b n ( a b
g e s t o r b e n ) s t a t t g s to r b n , f e r n e r f e r t n s t a t t fe r n .
S 8 2 . D a s P f in g s tr e ite n fin d e t w e d e r in C h u d iw a n o c h a n d e r s w o a u f e in e r W i e s e ,
s o n d e r n im m e r a u f e in e r B r a c h e

o d e r e in e m K le e fe ld e ( w e g e n

u n d d e s f e s t e r e n B o d e n s ) s ta tt. Z ie l is t n i e
o d e r T o t s c h la g .

d ie B r a u t

d e s g e r in g e r e n S c h a d e n s

e in e s R e it e r s , d a s w r e ja M ord

Z ie l i s t e in S t r o h z e ic h e n z w is c h e n T a n n e n r e is i g .

D a s S e id e n t u c b

a ls

F a h n e t r g t e in B u r s c h e o d e r a lte r I n m a n n m it, d e r e s d e m S ie g e r e r s t n a c h d e r R c k
k eh r vom

Z ie le b e r r e ic h t.

D ie s e r B e r ic h t a u s S il b e r b e r g b e r u h t a u f s c h le c h t e r B e o b

a c h t u n g o d e r N a c h e r z h lu n g , w ie d e r je n ig e , d e r s a g t (S . 1 3 0 ), d a in S ilb e r b e r g d e r H o c h
z e it la d e r

im

U n w a h r h e it

sch w arzen ,
is t.

Jeder

b n d e rg e sch m c k te n

s t e if e ,

h e r r isc h e H u t

e r s t g a r e in s o lc h e r C h a p e a u !

Z y l i n d e r h u t h eru m g eh t,

w rde

ih m

b a ld

w a s e in e

a n g e tr ie b e n w e r d e n , u n d

S o lc h e P h a n t a s ie p r o d u k t e e n t s t e h e n , w e n n sic h L e u te , d ie

d a s V o lk n ic h t k e n n e n , m it V o lk s k u n d e a b g e b e n u n d l e ic h t f e r t ig e B e r ic h t e e in s e n d e n .
S . 8 3 , Z . 2 v. u ., l i e s N e u e r n s t a t t S il b e r b e r g .

S . 9 6 , Z. 7 v . o ., l i e s S c b a f-

b o c k a u s r e it e n s t a t t S c h a f b o c k r e it e n . S. 9 9 , Z. 5 v. o. D e r H ir t in N e u e r n s a g t e :
d s G a lio t a a u s g e h a t ; lie s
d s G u a h u t a a s g h a t .
T o t

s t a t t e in e n T o t

so s ta tt

S. 1 1 1 ,

des

in s E g e r l n d is c h e v e r s c h r ie b e n e n ;

Z . 1 9 v. u .,

u n d e in e T t .

lie s

(M an s p r ic h t

in N e u e r n

e in e n T tn

d ie W o r te a u s :

fr

f a (r j

u n d e in e

da D e et,

t T o o t ,

d e r P a t e , d ie P a t in .)
S . 1 3 1 , Z . 2 v. u .

In

d en d e u tsc h e n

s d lic h e n T e ile n

T a u s s in d d e r M o n ta g u n d b e s o n d e r s d e r M i t t w o c h

T a g e , w h r e n d d ie b e n a c h b a r t e n T s c h e c h e n a m D i e n s t a g
S. 132,

Z . 7 v . o .,

sch rn kung.
(z u m

d a d e r M ittw o c h

S . 1 5 3 (2 . A b s a tz

L in h o u t)

In

der
f r e ie n .

a ls H o c h z e it s t a g v e r p n t s e i,

l i e s s ta tt S ilb e r b e r g A n g e lt a l .

N euern

h e i t

B e z ir k e K la tta u

m an

und

d ie z u m H o c h z e itm a c h e n b lic h e n

jed en Z u sch a u e r

bei

D ie B e m e r k u n g a u f
g ilt

m it d ie s e r B e

S. 156,

le tz te r A b s a tz

e in e r E s s e r e i

L jn a ,

h u n g e r ig e K in d e r g e h e n z u a n d e r e n L e u t e n o d e r z u r H o c h z e it a fs L j n . S . 1 6 9 , 4 . A b
s a tz .

D a

d ie U m b ie t e r in

e in e n Z e t t e l

m it d e n N a m e n

kom m en.

S. 1 7 5 .

2 . A b s a tz .

D er

B rau ch

v e r la n g t e

a lte

E nde

des

Z uges

f o lg t e n ,

o d e r B lo it n b ie t e r in (v o n u m b it t e n ,
d e r E in z u la d e n d e n

m it t r g e ,

u m s B e g l e it e n b it t e n )

d r fte

nur

b esch rn k t

Vor

A u c h d e r T o t e n w a g e n k o m m t n ic h t b e r a ll v o r . 3 . A b s a tz .
es
d ie

im

s d lic h e n G e b ie te ,

M nner

h in t e r

den

da

d ie L e id t r a g e n d e n

M nnern,

d ie

W e ib e r

erst

am

h in te r

den

W e ib e r n .
S . 1 9 5 , Z. 9 v. o ., lie s s H n g s c h w o if f l s t a t t d e n H n g s e b w o if l .
L u te n
D ie

g e g e n d e n R e if g e s c h ie h t in N e u e r n

D e u tu n g A b le g e r l'

f r

S. 199.

D as

s c h o n la n g e n ic h t m e h r . S . 2 1 5 , Z . 5 v. u.

O r ig l (U r ig a l im

s d lic h e n

G e b ie te )

fo r s c h e r z u m S tu d iu m d e r E t y m o lo g ie d ie s e s d u n k e ln W o r t e s a n r e g e n .

m ge

d ie

S p rach

L ite ra tu r der ste rreich isc h e n V olkskunde.

S.

91

2 2 7 . Z u m K a p ite l K r u te r u n d P f la n z e n n e n n e ic h n o c h d a s H e im a t b u c h v o n

S c h r e ib e r

D ie W ie s e n d e r R a n d g e b ir g e B h m e n s ,

d e r w ild w a c h s e n d e n P f la n z e n

d a s b e s o n d e r s d ie V o l k s n a m e n

gan z D e u tsc h b h m e n s

seh r

g r n d lic h b e h a n d e lt (w e il s ie

ih m d ie I llu s t r a t io n e n e r s p a r e n , w o er b e r d ie P f la n z e n z u d e n B a u e r n s p r ic h t) u n d a u c h
d ie V o lk s k u n d e
s t a t t n e a t .

b e r c k s ic h tig t.

(B e sp r .

S . 2 4 7 , Z . 5 v . o .,

lie s

R a n k s t a t t R o u c k .

in u . Z .,

V . 2 8 0 .)

S . 2 4 6 , Z, 5 v. u ., l i e s n e t

W id e w a s t a t t W itt ib a . S. 2 2 8 , Z . 1 6 v . o ., lie s

S. 2 8 8 , Z. 1 9 v . o .

Im s d lic h e n G e b ie te s p r ic h t m a n v o m

s p i e g e l ; e in E r z s p ie g e l w r d e h ie r m u n d a r tl. A ( r ) t z s p e j g l h e i e n .
B e r g s p ie g e l d e r V e n e d ig e r . (U . Z ., IV . 2 3 4 , 1 . A b s a t z )

V e rg l.

E rd

auch den

S. 2 8 8 , Z. 1 8 v. o lie s R u h -

m a n n s f e l d e n s t a t t R u h m a n n s f e ls e n . S. 3 6 2 , Z. 4 v . u ., li e s k o a n s t a t t k o in . S . 3 6 3 ,
Z . 3 v. o ., lie s k o a K r a u t s t a t t k o a n K r a u t. S . 3 6 4 , Z . 2 v. u ., l i e s n ic k s s t a t t n e k s .
S.

3 6 8 , Z . 2 v . o . u n d S. 2 5 7 , Z. 2 3 v. u ., li e s

lie s ffa s ta tt a s s a .
t e ilu n g b e r

Z u S. 3 8 3 .

d e n B rau ch

ber

b e im E s s e n

R in n t s s ta tt K in n ts . S . 3 6 8 , Z . 6 v . o.

d ie S it z o r d n u n g

in

d e n O r te n

b e i T is c h

der

P fa r r e

v e r g l. m e in e M it

R o t e n b a u m .

U . Z .,

V. 9 0 ff. Z u S . 3 9 1 . D a s k le in e A lle r s e e le n g e b c k H o h l g e g a la h a t h n lic h k e it m it e in e m


in F u r th i. W . (B a y e r n ) g e b r u c h lic h e n G e b c k e ,
b e ste h t,
h e i e n ,

w e lc h e
w obei

nach

d a s a u s e in e r K e tte w in z ig e r L a ib c h e n

m e in e m G e w h r s m a n n J o s e f W e b e r

h a la

a ls H e lle r

v e r s ta n d e n w ir d .

(S t e r n h o f )

S. 4 2 2

1. Z .

h a la g e c k a (r )la

lie s N e u m a r k s ta tt.

N e u m a r k t.
Z u m S c h lu n o c h e in e A n r e g u n g . D ie u m d ie d e u t s c h - b h m is c h e V o lk s k u n d e h o c h
v e r d ie n t e G e s e lls c h a f t

zur

Frderung

d e u t s c h e r W is s e n s c h a f t ,

K u n st

und

L ite r a tu r

in

B h m e n w r e d u r c h ih r e V e r b in d u n g e n u n d ih r e M itte l d a z u b e r u f e n , d u r c h d ie H e r a u s
gabe

v o n V o lk s k a r te n

dem

S t u d iu m

d e r V o lk s k u n d e

D e u tsc h b h m e n s

e in e

w e ite r e

G r u n d la g e z u g e b e n . V o r a r b e ite n h ie r z u lie g e n g e n u g v o r .

W ir k n n t e n d u r c h d ie s e lb e n '

d ie a lte n H e r r s c h a f t s g e b ie t e

m u n d a r t lic h e

u n d k ir c h lic h e n V e r h lt n is s e ,

u n d v o lk s k u n d

l ic h e S c h e id e lin ie n , B a u e r n - u n d I n d u s tr ie d r fe r , a lle u n d n e u e r e S ie d lu n g e n ,

d e n M ark

w a ld (K n ig r e ic h ) , d ie G e b ie te d e r C h o d e n , d e r K n is c h e n , g e r m a n is ie r t e s u n d s la w is ie r te s
L a n d , d ie S p r a c h g r e n z e n , d ie a lte n W e g e ,

a lte u n d n e u e L a n d e s g r e n z e n

a u f G ru n d d e r

W e r k e v o n G ra d l, L ip p e r t, S e d l e k , B e r n a u , d e r A b h a n d lu n g e n v o n P a n g e r l u n d a n d e r e n
in

den

b is h e r

e r s c h ie n e n e n 4 4

Jahrgngen

der

M itte ilu n g e n

des

d e u t s c h - h is t o r i s c h e n

V e r e in e s , lo k a lg e s c h ie h t lic h e r W e r k e u n d d e r z a h lr e ic h e n H e im a t k u n d e n u n d H e r a n z ie h u n g
g e e i g n e t e r P e r s n lic h k e it e n z u r a n s c h a u lic h s t e n D a r s t e llu n g b r in g e n . E in
w erk

b e f r d e r te

s o lc h e s K a r te n

a u c h d ie L o k a lg e s c h i c h t e , w r d e d e m S t u d iu m d e r n a t io n a le n V e rh lt"

n is s e d ie H a n d r e ic h e n u n d v ie lle ic h t m a n c h u n g e a h n t e G e s ic h t s p u n k t e e r g e b e n . D ie K r fte
e in z e ln e r s in d s o lc h e n A u f g a b e n n ic h t g e w a c h s e n .

2.

J o s e f

Blau.

D ie k. k . M a jo lik a -G e s c h ir r fa b r ik in H o lits c h . M a te r ia lie n z u ih r e r G e s c h ic h te .

V o n K arl S c h i r e k. M it 2 T a f e ln C h r o m o ty p ie n u n d 3 3 A b b ild u n g e n im T e x t. B r n n 1 9 0 5 .
V e r la g d e s V e r fa ss e r s .
D er u m d ie A u f h e llu n g d e r G e s c h ic h te d e r m h r is c h e n K e r a m ik v ie lv e r d ie n t e V e r
f a s s e r ,* )

K u s to s a n

l ie g e n d e m

dem

r e ic h e n M h r is c h e n G e w e r b e m u s e u m ,

s c h n e n W erk e

u n te r Z u s a m m e n f a s s u n g

u n te r n im m t

v e r s c h ie d e n e r

von

es

in

vor

ih m

in

den

M itte ilu n g e n d e s M h r isc h e n G e w e r b e m u s e u m s fr h e r v e r ffe n tlic h te n A u f s t z e (1 9 0 1 b is


1903)

und

B e ib r in g u n g

neuer

F o r s c h u n g s e r g e b n is s e

so w ie

u n te r

H in z u f g u n g

in s tr u k tiv e n A b b ild u n g s m a t e r ia ls d ie G e s c h ic h te e in e r u n m it t e lb a r an
G renze

bei

G d in g ,

g e le g e n e n

b e r h m te n

M a jo lik a fa b r ik a tio n

e in e s

d e r m h r is c h e n

fe s t z u le g e n .

Z w ar h n g t

d ie s e r k u n s t g e w e r b lic h e G e g e n s t a n d n u r s e h r l o s e m it u n s e r e m v o lk s k u n d lic h e n I n t e r e s s e n
k r e is e z u s a m m e n , d o c h k n n e n w ir a n d e r g e n a n n t e n V e r f fe n tlic h u n g
b e r g e h e n , a ls s i c h a u c h in d e n S a m m lu n g e n d e s
V o lk s k u n d e

n a tu rg em

e in e

gr ere Z ah l

g e fu n d e n h a b e n , d ie z u m g r te n T e il a u s

M u s e u m s
von

fr

H o lit s c h e r

d e m b r g e r lic h e n

u m s o w e n ig e r v o r

sterreichische

G e s c h ir r e n

zu sam m en

o d e r b u e r lic h e n B e s it z in

*) V e r g l, K. S c h i r e k : D ie M a jo lik a e r z e u g u n g in W is c h a u . M itt. d e s M hr. G e


w e r b e m u s e u m s . 1 8 9 5 . K. S c h i r e k : b e r e in ig e B e z ie h u n g e n d e r k . k . M a jo lik a fa b r ik
in H o lit s c h 1 7 4 3 b is 1 8 2 7 z u d e n v e r w a n d te n F a b r ik e n M h r e n s. I b id . 1 8 9 6 , S . 5 7 , 1 0 5 .

92

L ite ratu r der ste rreich isc h e n V olkskunde.

v e r s c h ie d e n e n O r te n M h r en s in d a s g e n a n n t e M u s e u m g e la n g t s in d . D ie G e sa m tz a h l d er
b e t r e e n d e n S t c k e b e tr a g t 2 0 , w o v o n 1 1 S t c k e

ln m it f o lg e n d e n b e id e n A u fn a h m e n zu r

A b b ild u n g g e la n g e n , u m e in e m b e r e c h t ig t e n d ie s b e z g lic h e n W u n s c h e d e s H e r r n V e r f a s s e r s
z u e n t s p r e c h e n .* )

l r ig , 6 1 .

D as W erk

b r in g t

auf

G ru n d

u m fa sse n d e r

a r c h iv a lis c h e r

S tu d ie n

d ie

S c h s s e ln u n d T e l l e r u n s H o lits c h (im M u s e u m f r s te r re ic h is c h e V o lk s k u n d e ).

f o lg e n d e n K a p ite l:

E in le it u n g .

D ie E r z e u g u n g v o n M a jo lik a ,

D ie E r z e u g u n g v o n

E n g lis c h G e s c h ir r (S te in g u t ) n a c h e in z e ln e n J a h r g n g e n (1 7 8 B b is 1 8 2 7 ). D a s k n s t le r is c h e
*) A b b ild u n g e n d e r b r ig e n S t c k e s in d H e r r n K . S c b ir e k v o m M u seu m f r s t e r
r e ic h is c h e V o lk s k u n d e z u r V e r f g u n g g e s t e ll t w o r d e n ; w ir h o ffe n , d a a n d e r e M u s e e n u n d
S a m m le r d ie s e s B e i s p i e l im a llg e m e in e n I n t e r e s s e b e f o lg e n w e r d e n ,

L ite ra tu r d e r sterreich isch en V olkskunde.

u n d t e c h n i s c h e P e r s o n a l.

A d m i n is t r a t io n .

D ie

O b e r le itu n g .

93

B e z u g der R o h

m a te r ia lie n . B e z u g v o n F a r b e n , Z in n u . s . w . B e z u g v o n B r e n n h o lz . U m fa n g d e r
G e s c h ir r e r z e u g u n g . A b s a tz
rungen

an

d ie

k a is e r lic h e n

d u rch

G e s c h ir r h n d le r

S c h l s s e r

und

und

e ig e n e N ie d e r la g e n . L ie f e

s o n s t ig e B e s t e lle r . G e s c h ir r p r e is e . B e

z ie h u n g e n z u r W ie n e r P o r z e lla n fa b r ik . M a rk en . D e n k m a le .
M an s ie h t,

m it w e lc h e r

G r n d lic h k e it u n d

U m s ic h t d ie

a r c h iv a lis c h e n

U rkund en

v o n d e m V e r f a s s e r g e s ic h t e t u n d a u s g e b e u t e t w o r d e n s in d . U n s i n t e r e s s ie r e n h ie r z u m e is t
d ie z w e i le t z t e n K a p ite l b e r d ie M a rk en u n d b e r F o r m e n u n d Z ie r w e is e n d e s H o lit s c h e r

<o

F ig . 62. T e l le r u n d K r u g a u s H o lits c h (im M u s e u m f r s te r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e ).

G e s c h ir r e s , d u r c h w e lc h e m a n z u m

e r s t e n m a l e in e n w o h lg e o r d n e t e n b e r b lic k

b er

d ie

e in z e ln e n Z w e ig e u n d d ie T y p e n H o lit s c h e r E r z e u g u n g g e w in n t . E s i s t z u h o ffe n , d a d e m
V e r f a s s e r d ie v o n ih m g e w n s c h t e n N a c h r ic h te n b e r d ie e in s c h l g ig e n D e n k m le r a n d e r e r
S a m m lu n g e n r e c h t r e ic h lic h z u fiie e n w e r d e n , d a d ie s d e r e in z ig e W e g is t, d ie n o c h o ffen
g e b lie b e n e n F r a g e n z u e r le d ig e n .

In u n g la u b lic h r a s c h e r Z e it v e r lie r t

s ic h e b e n o ft je d e

S p u r e in e r N a c h r ic h t v o n d e n e h e d e m la n d l u f ig s t e n D in g e n , w ie u n t e r a n d e r e m d ie n o c h
s e h r u n s ic h e r e D e u tu n g d e r M a rk en

a u f d e n H o lit s c h e r G e sc h ir r e n d a r tu t. W ir s in d d e m

b e r a u s fle i ig e n u n d o p f e r w illig e n V e r f a s s e r
g e a r b e ite te s W erk zu w r m stem

f r s e i n u n g e m e in s o r g f lt ig u n d m h e v o ll

D a n k v e r p flic h t e t .
D r.

M. H a b e r i a n d t .

94

M itteilungen aus dem V erein und dem M useum f r sterreichische Volkskunde.

V. Mitteilungen aus dem Verein und dem Museum fr sterreichische


Volkskunde.
Jahresbericht des Vereines fr sterreichische Volks
kunde fr das Jahr 1905.
E r s ta t te t v o m P r s id e n te n G ra fe n J . H a rr a c h .

Das a b g e la u fe n e J a h r h a t u n s e r e n B e s tre b u n g e n u n d u n s e r e r
A rb eit, die d e r a lls eitig en F r d e r u n g d e r s te rre ic h is c h e n V o lk s k u n d e
gilt, in e r fre u lic h e m Mae die A n e r k e n n u n g d e r b e r u fe n s te n K reise
so w ie d e r g e s a m te n ffen tlic h k eit g e b r a c h t, d e n n dieses J a h r s ta n d
f r u n s im Z eichen d e r von d e m k. k. ste rre ic h is c h e n M u seu m f r
K u n s t u n d In d u s trie in G e m e in s c h a ft m it u n s e r e m M useu m f r s t e r
re ic h isc h e V o lk s k u n d e v e r a n s t a l t e t e n A u s s te llu n g s te rr e ic h is c h e r
V o lk s k u n s t u n d k u n s t g e w e r b l ic h e r H a u sin d u strie n , w e lc h e vom
15. April bis 30. Juli u n d vom 9. N o v e m b e r 1905 bis 18. F e b r u a r 1906
s ta ttfa n d u n d zu e in e m g l n z e n d e n Z e u g n is fr die R e ic h h a lt i g k e i t
u n s e r e r S a m m lu n g e n u n d die U n t e r s t t z u n g s w r d i g k e i t u n s e r e r B e
s t r e b u n g e n g e w o r d e n ist. In d e m ich m ir Vorbehalte, die an diese
A u s s te llu n g a n k n p f e n d e n W n s c h e u n d F o r d e r u n g e n u n s e r e r G esell
schaft f r die z u k n f tig e E n t w i c k l u n g u n s e r e s M u seu m s zum Schlu
dieses B e ric h te s m it a llem N a c h d ru c k a u s z u s p re c h e n , sei es m ir
v o re rs t g e sta tte t, b e r die A rb e ite n u n d Erfolge des a b g e la u fe n e n
J a h r e s in K rz e zu b eric h ten , w o b e i ich fr das M useu m a u f d en
n a c h fo lg e n d e n a u s f h rlic h e n B e ric h t d es H e rrn D ire k to rs D o kto r
M. H a b e r l a n d t h in w e is e . In u n s e r e r w is s e n sc h a ftlic h e n T tig k e it
bei d e r H e ra u s g a b e d e r Z eitschrift f r s te rre ic h is c h e V o lk sk u n d e ,
w e lc h e b e re its ih re n zw lften J a h r g a n g a n tritt, fa n d en w i r au c h im
v o rig e n J a h r e erfre u lic h e U n t e r s t t z u n g s e ite n s v e r s c h ie d e n e r F a c h
m n n e r u n d V o lk sfo rsc h er in g a n z sterreich , w ovo n n u r die H e rre n
R e g i e r u n g s r a t K. A. R o m s t o r f e r in S alzb urg, A n to n D a c h l e r ,
Alois J o h n in Eger, Josef B l a u in S ilb e rb e rg , Dr. V. H i n t n e r ,
Elias W e s l o w s k i in K im p olu ng, D. D a n in S traza, Prof. L u d w i g
M l y n e k in T a rn o w , Dr. J, F r a n k o in L e m b e rg , Dr. Ed. Z e l l w e k e r in L eip n ik , Fr. A n d r e in D obrzan, Prof. Dr. G. P o l f v k a
in P r a g u n t e r a n d e r e n g e n a n n t sein m g en . H e rr H ofrat Dr. Max
H f l e r , eine b e k a n n te A u to rit t a u f d em G e b ie te d e r v e r g le ic h e n d e n
V o lk s k u n d e u n d V o lk sm edizin , berlie uns u n t e r L e i s t u n g e in es b e
d e u t e n d e n D ru c k k o s te n z u s c h u s s e s se in e a u s g e z e ic h n e te A b h a n d lu n g
b e r die d e u ts c h e n G e b ild b ro te z u r W e i h n a c h t s z e i t z u r D r u c k le g u n g
(als S u p p le m e n th e ft III m it 13 Tafeln). Es sei d em v e r d ie n s tv o lle n
A u to r h ie rf r au c h an d ie s e r Stelle d e r v e r b in d lic h s te D ank a u s
g e sp ro ch en .
Die M itg lie d e rz a h l h ie lt sich im g a n z e n auf d e r b is h e rig e n Hhe.
Den d u rc h T od o d e r A u s tritt a u s g e s c h ie d e n e n M itg lied e rn (18) s te h t
ein u n g e f h r gleich h o h e r Z u w achs n e u e r M itg lied er g e g e n b e r. Ich

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum f r ste rreich isc h e V olkskunde.

95

e r n e u e r e bei d ie s e r G e le g e n h e it die B itte an alle u n s e r e M itglieder, in


ih re n K re isen n e u e M ita rb e ite r u n d F r e u n d e u n s e r e r S ach e a n z u w e rb e n .
W a s d as M useum fr s te rr e ic h is c h e V o lk s k u n d e betrifft, so
w i r d au s d em n a c h fo lg e n d e n V e r w a l t u n g s b e r i c h t ein n e u e r l i c h e r e r
fr e u lic h e r Z u w a c h s u n s e r e r S a m m lu n g e n s o w ie u n s e r e r B iblio th ek
ersichtlich. Die a u s g e w ie s e n e V e r m e h r u n g u m z irk a 1200 e t h n o
g ra p h is c h e N u m m e r n so w ie 300 P h o to g r a p h i e n u n d B ilder b e d e u te t
freilic h a u f d e r a n d e r e n S eite bei u n s e r e n u n e r tr g l i c h b e e n g te n
R a u m v e r h l tn i s s e n ein e n e u e rlic h e q u le n d e V e r l e g e n h e it f r die
M u s e u m s le itu n g ; d e n n s e lb s t u m diese in t e r e s s a n t e n u n d le h rr e ic h e n
G e g e n s t n d e ein fach n u r zu m a g a z in ie r e n , fe h lt es v o lls t n d ig an
P latz. In d e r f r h e r g e n a n n te n A u s s t e l l u n g im ste rre ic h is c h e n
M u seu m sind b e r 3000 O b jek te u n t e r g e b r a c h t, die S c h a u k s te n
u n s e r e s M u s e u m s sin d b e rf llt; n u n m e h r g e b r i c h t e s a u c h
s c h o n am l et z t e n , n m l i c h an P l a t z fr die z a hl
r e i c h e n K i s t e n u n d T r u h e n , in w e l c h e n d i e N e u e i n
l u f e v e r w a h r t w e r d e n m s s e n . D ie s e r Z u sta n d d e r D inge
ist v o lls t n d ig u n e r tr g l i c h u n d u n h a ltb a r .
W e n n ich a u f d as B eispiel d e r e n t s p r e c h e n d e n d e u ts c h e n S a m m
lu n g e n in B e r l i n v e rw e is e , die seit zw ei J a h r e n b e re its in staatlich e
V e r w a l t u n g b e r n o m m e n w o rd e n sin d u n d im p ra c h tv o lle n G e b u d e
d es k n ig lic h e n M u seu m s fr V lk e r k u n d e ih re A u fste llu n g e rfa h re n
w e r d e n ; w e n n ich w e ite r s d aran e rin n e re , da die e th n o g ra p h is c h e
A b te ilu n g des u n g a r is c h e n N a tio n a lm u s e u m s in B u d a p e s t , d e r b e reits
se it J a h r e n ein e ig e n e s H aus g e m i e t e t w a r, n u n m e h r in e in e m
im m e n s e n A u s s te llu n g s g e b u d e im S ta d tw ld c h e n P la tz in Hlle u n d
F lle fin den w ird , so m s s e n w i r w o h l m it B e tr b n is u n d B esch
m u n g die k l g lic h e n V e rh ltn is s e u n s e r e s M u seu m s in r u m lic h e r
B e z ie h u n g z u r K e n n tn is d e r m a g e b e n d e n F a k t o r e n u n d d e r g e
s a m te n ffentlich keit b rin g e n , d a m it e n d lich d iesem N o tstn d e
in den V e rh ltn is s e n e in e s ffen tlic h en In s titu te s ab g e h o lfe n werde,
w e lc h e r d e r B e v lk e ru n g d e r R e ich sh au p t- u n d R e s id e n z s ta d t W i e n
u n d d e r g e s a m te n ffentlic h keit w a h r lic h n ic h t z u r E h re gereicht.
Die Mittel fr die V e r e i n s t t i g k e i t im a b g e la u fe n e n J a h r e e r
h ie lte n w i r t e ilw e is e d u rc h die B e itr g e d e r M itglieder, z u m g r eren
T eile aus d en re g e lm ig u n s e r e r G ese llsc h aft zuflieenden S u b v e n
tionen . W i r v e r z e ic h n e n w ie im V o rja h re m i t v e rb in d lic h s te m D a nke
den E in g a n g vo n AT7000 seite n s des h o h e n k. k. M in iste riu m s fr K ultus
u n d U n te rric h t, von K 1200 d u rc h die k. k. R e ic h s h a u p t- u n d R e s id e n z
s t a d t W ie n , K 200 vom h o h e n n ie d e r s te r r e ic h is c h e n L a n d t a g , K 8 0 0
von d e r n ie d e r s te r r e ic h is c h e n H andels- u n d G e w e r b e k a m m e r , K 200
v o n d e r h o h e n n ie d e r s te r r e ic h is c h e n S ta tth a lte re i. Als S p e n d e n e r
h ie lte n w i r K 100 von d em d u rc h la u c h tig s te n H e rrn P r o t e k t o r E r z
h e r z o g L u d w i g V i \ t,o r, K 500 vo n S e in e r D u rc h la u c h t d e m H e rrn
re g ie r e n d e n F r s t e n J o h a n n v o n u n d z u L i e c h t e n s t e i n ,
K 100 vom B a n k h a u s S. M. v. R o t h s c h i l d , K 100 vo n d e r E rs te n

96

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum iiir sterreichische V olkskunde.

s te rre ic h isc h e n S p ark a ssa . U n s e r e r g e b e n s t e r u n d w r m s te r D ank


sei allen G n n e rn u n d F r e u n d e n u n s e r e s U n t e r n e h m e n s au c h h ie r
a u sg e sp ro ch en .
In d e r Z u s a m m e n s e tz u n g des A u s sc h u s s e s e r g a b e n sich im
B e ric h ts ja h re e in ig e V e r n d e r u n g e n . W i r b e k la g e n d en Tod u n s e r e s
la n g j h r ig e n A u ssch u rates P ro fe ss o rs Dr. F r a n z K r a t o c h w i l l , dem
w ir gew i stets ein d a n k b a r e s A n d e n k e n b e w a h r e n w e rd e n . D er
Ausschu h a t die H e rre n Alfred W a 1 c h e r R itte r v. M o l t h e i n u n d
R o b e r t E d e r , O b m a n n des V e re in e s d e r N a tu r f r e u n d e in M dling,
koo ptiert, in w e lc h e n w ir b e r e its v o r h e r schon die e ifrig ste n Mit
a r b e ite r b esassen. V on d en b e id e n H e rre n V iz e p r s id e n te n Hofrat
Dr. V. J a g i c u n d T ru c h se O s k a r v. H o e f f t sow ie d e m g e sa m te n
A usschu w u r d e ich bei d er L e i t u n g d e r V e re in sg e s c h fte , d e re n
A u s f h r u n g w ie in d e n V o rja h re n in d e n b e w h r t e n H n d e n des
H e rrn S c h riftf h r e rs Dr. M. H a b e r l a n d t lag, a u f das eifrigste u n d
g e w is s e n h a fte s te u n te r s t tz t, w o f r ich d e n s e lb e n i n s g e s a m t a u f das
w r m s te dan k e . H errn Dr. S. F e l e r sin d w i r f r finanzielle R a t
schlg e u n d O bsorge s tets a u f das b este verpflichtet.
Ich k a n n n ic h t schlieen, o h n e u n s e r e B e s tre b u n g e n , w e lc h e au f
ein e B e s s e r n g d e r R a u m v e r h l tn i s s e in u n s e r e m M u seu m abzielen,
s o w o h l f r ein e r tr g lic h e s P ro v is o riu m in d en R u m e n des B rs e
g e b u d e s , w ie fr ein e definitive S ic h e ru n g desse lb e n , sei es d u rc h
A n g l i e d e r u n g u n s e r e s M u seu m s als e ig e n e S ek tio n an das k. k. ste r
re ic h isc h e M useum fr K u n s t u n d In d u strie , sei es als s e lb s t n d ig e s
I n s titu t im e ig e n e n H ause, d e r g e s a m te n ffentlich keit m it allem N a c h
d ru c k e an s H erz zu legen. Es ist e in e E h re n p flich t d e r ffen tlichk eit
g e g e n b e r den G r u n d la g e n u n s e r e s k u ltu r e lle n u n d n a tio n a le n L eb e n s,
das M u seu m f r s te rr e ic h is c h e V o lk s k u n d e in d en S ta n d zu setzen,
in a u s k m m lic h e n V e rh ltn iss e n s ein en eb e n so p a trio tis c h e n als w is s e n
sch aftlich b e d e u tu n g s v o lle n A u fg a b e n n a c h k o m m e n zu k n n en .

Verwaltungsf)erieht fr das Jahr 1905 des Museums


fr sterreichische Volkskunde.
E r sta tte t

vom

M u s e u m s d ir e k to r

D r.

M.

H a b e rla n d t.

Da im J a h r e s b e r i c h t des H e rrn P r s i d e n t e n b e r e its m it groem


N a c h d ru c k a u f die u n g n s t i g e n u e re n V e rh ltn isse u n s e r e s M useu m s
h in g e w ie s e n w o rd e n ist, d a rf ich d e m g e g e n b e r m it G e n u g tu u n g auf
die e rfre u lic h e i n n e r e E n t w i c k l u n g hin w e ise n , w e lc h e u n s e r M useum
au c h im a b g e la u fe n e n J a h r e zu v e r z e ic h n e n h atte. U n se re e t h n o
g r a p h is c h e H a u p ts a m m lu n g h a t sich u m 1148 S t ck v e r m e h rt, d a r u n te r
u m w e rtv o lle u n d in te re s s a n te K o llek tio n en von K rain , Istrien (speziell
Cherso), S d b h m e n , M h ren , S te ie r m a r k u n d d e r B u k o w in a. Mit
b e s o n d e re m D ank h a b e ich h ie rb e i d e r w e r k t t i g e n M ithilfe d e r
H e rre n P ro fe ss o r Dr. K. M o s e r in T riest, k. k. F in a n z r e s p iz ie n t
M artin H e i n z in C herso, L e h r e r Jo sef B l a u in S ilb e rb erg ,
L e h r e r F r a n z A n d r e in D o b rz a n u n d a n d e r e r zu g e d e n k e n ; im

M itteilu n g en atis dem V erein u n d dem M useum fr sterreichische V olkskunde.

97

e in z e ln e n ist die H e rk u n ft d e r e in z e ln e n K o llek tio n en u n d S t c ke in


d e n M itte ilu n g e n aus d e m V e re in u n d d e m M u seu m fr ste rre ic h isc h e
V o lk sk u n d e (Z. f. . V., Bd. XI) a u s g e w ie s e n w o rd e n . In s g e sa m t
w u r d e f r N e u e r w e r b u n g e n d e r B e tra g von K 2938.97 a u fg e w e n d e t.
F r die A n sch a ffu n g von T ra c h t e n p u p p e n w u r d e n K 144 au s g e le g t.
Die T ra n s p o rtk o s te n beliefen sich a u f K 62.01. In s g e s a m t u m fa s s e n
u n s e r e S a m m lu n g e n m it Schlu 1905 im E i g e n t u m des V e re in e s fr
ste rre ic h is c h e V o lk s k u n d e 16.173 S tck s o w ie 3053 z u r A u s s te llu n g
b e rla s s e n e S t c k e au s fr e m d e m Besitz. Die V e r m e h r u n g d e r P h o to
g ra p h ie n b e t r u g 250 S tck, d e r G e sa m ts ta n d d e r P h o to g r a p h ie n s a m m lu n g '
b e tr g t m ith in 1286 N u m m e rn . An A b b ild u n g e n w u c h s e n 80 Stck
zu, G e s a m ts ta n d 525 Stck. Die B ib lio th ek e r f u h r u m 117 N u m m e r n
Z u w a c h s ; die Zahl d e r im T a u s c h e i n l a n g e n d e n F a c h z e its c h rifte n
s te ig e rte sich u m 12 N u m m e r n , b e t r u g s o m it 62. S ein e D u rc h la u c h t
d e r H e rr r e g ie r e n d e F r s t J o h a n n v o n u n d z u L i e c h t e n s t e i n ,
dessen M unifizenz u n s e r M useum b e r e its e in e g a n z e R e ih e w ic h tig e r
E r w e r b u n g e n v e rd a n k t, w id m e te zu m A n k a u f d e r S a m m lu n g d e r
k. u. k. F e l d m a r s c h a l le u tn a n t s w i tw e E m ilie v. L a s z o w s k a d en n a m
h a fte n B etrag von XT500, w o f r ich S e in e r D u r c h la u c h t auch a n d ie s e r
Stelle n o ch m als den e h r e r b i e t i g s t e n D a n k a b z u s ta tte n die E h re habe.
Die w ic h tig s te n M u s e u m s a rb e ite n b e s t a n d e n n e b s t d e r In v e n
ta ris ie r u n g , K o n s e r v ie r u n g u n d A u fste llu n g , b e z ie h u n g s w e i s e V e r
p a c k u n g des N e u e in la u fe s in d e r v o lls t n d ig e n N e u o r d n u n g der
R e s e r v e b e s t n d e n ac h K ro n i n d e rn , w o b e i e in e g r e re Zahl u n b e
s tim m t g e w e s e n e r G e g e n s t n d e n ac h den v o r h a n d e n e n H ilfsm itteln
n h e r e B e s tim m u n g fand. S o d a n n w u r d e n a c h A u s s c h e id u n g d e r fr
die A u s s te llu n g s te rr e ic h is c h e r V o lk sk u n s t u n d H a u sin d u s trie n des
s te r re ic h is c h e n M u seu m s f r K u n s t u n d In d u s trie b e s tim m te n
G e g e n s t n d e (im g a n z e n r u n d 3000 Stck f r b e id e A b te ilu n g e n d er
A u sstellu n g ) an ein e A u s f llu n g d e r d a d u r c h e n t s t a n d e n e n g r e ren
u n d k le in e re n L c k e n in d en S c h a u k s te n a u s d e n R e s e r v e b e s t n d e n
g e g a n g e n ; e n d lic h h a b e ich b e r E in la d u n g d e r D ire k tio n des s te r
re ic h isc h e n M u seu m s die D u r c h f h r u n g d e r v o lk s k n s tle ris c h e n
H a u p ta b te ilu n g in d e r g e n a n n te n A u s s te llu n g u n d die A b fa ssun g des
K a ta lo g s d az u b e r n o m m e n u n d in d e r Zeit v o m 15. O k to b e r bis
12. N o v e m b e r zu E n d e g eb rach t, w o z u m i r s e ite n s d e r h o h e n In
t e n d a n z des k. k. n a t u r h i s t o r i s c h e n H o fm u se u m s u n d des ho h en
k. k. O b e r s t k m m e r e r a m t e s ein v ie r w c h e n tlic h e r U rla u b b e w illig t
w u rd e . Ich e rla u b e m ir h i e r f r m e in e n e r g e b e n s t e n u n d e h r e rb ie tig s te n
D an k a u c h an d ie s e r Stelle a u s z u s p re c h e n .
D u rc h den u n z w e ife lh a f t groen, u n m i tt e l b a r e n Erfolg d ieser
A u sstellu n g , w e lc h e r d u rc h d en in d e r P r e s s e so w ie in d en F a c h
z e itsc h riften la u t g e w o r d e n e n a llg e m e in e n Beifall b e s t tig t erscheint,
ist d e r S ach e d e r s te rre ic h is c h e n V o lk sk u n d e, w ie w i r hoffen drfen,
e r h e b lic h g e n t z t w o rd e n , u n d es b le ib t n u r le b h a ft zu w n sc h e n ,
da das h ie r w a c h g e w o r d e n e In te r e s s e w e i t e s t e r K re ise u n d d e r
Z e its c h rif t f r s te r r. V o lk s k u n d e . X I I ,

98

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

v e r w a n d t e n w is s e n s c h a ftlic h e n D isziplinen, w ie n a m e n tlic h d e r K u n s t


fo rsc h u n g , n i c h t allzu ra s c h erla h m e .
W a s d e n B esu c h des M u seu m s u n d die w is s e n sc h a ftlic h e w ie
p ra k tis c h e V e r w e r t u n g s e in e r S a m m lu n g e n a n lan g t, so b lieb en im
g a n z e n die V e r h l t n i s s e w ie im v o rig e n Jah re. D u rc h d en von d er
ho c h l b lic h e n G e w e rb e s c h u lk o m m is s io n a n g e o r d n e t e n k o rp o ra tiv e n
B esu ch d e r Z glinge d e r W i e n e r g e w e r b l i c h e n F ach- u n d F o r t
b ild u n g s s c h u le n ist die so w n s c h e n s w e r t e B e r h r u n g u n se re s
M u seu m s m i t d e r g e w e r b l i c h e n A rb e it a u f die b este Basis g este llt;
a u e rd e m h a b e n v e r s c h ie d e n e M alsch ulen so w ie Z glinge d e r K u n s t
g e w e rb e s c h u le , des S ti c k e r e ii n t e r n a t s u. s. w. zu w ie d e r h o lte n m a le
u n s e r e S a m m lu n g b e s ic h tig t u n d b en tzt. Von w iss e n s c h a ftlic h e n
F a c h m n n e r n , die, s o w e it w i r e r k u n d e n k o n n te n , u n s e r M u seu m b e
s u c h te n u n d b e n tz te n , seien g e n a n n t: H ofrat Dr. H. S c h u c h a r d t in
Graz, Dr. W . S e m a y r in B u dap est, H ofrat v. Scala, R e g i e r u n g s r a t
Dr. E. L eisching, Dr. M. D re g er, Prof. J. T a p p e r in In n sb ru c k ,
D ire k to r Elias W e s lo w s k i in K im polung, A n to n D achler, Dr. E. K.
Blm m l, F r a u W l a s t a H avelkva, Dr. V. T ille in P ra g , Prof. G. P o liv k a
in P ra g , Dr. W . S m id in L aib a ch , F r u le in M ag d a le n e W a n k e l in
P ra g , R e d a k t e u r Jo s e f A u g u s t Lux, Di\ E. S tepan, R o b e r t Eder.
M ehr u n d m e h r fllen sich die L c k e n , w e lc h e u n s e r e S a m m
lu n g e n n o c h a u f z u w e is e n h a b e n , u m zu e in e m s tets a b g e r u n d e t e r e n
u n d t r e u e r e n Bild v o n d e r E i g e n a r t d e r ste rre ic h is c h e n V lk e r
sch a fte n zu w e r d e n , u n d es w i r d m e h r u n d m e h r an d e r Zeit, diese
S a m m lu n g e n au c h a u f d e m W e g e w is s e n s c h a ftlic h e r V e r ffe n tlic h u n g
der V o lk sk u n d e d i e n s t b a r zu m ach en . V ielleich t g e lin g t es bald, du rc h
ein e ig e n e s O rg a n d ie se m W u n s c h e R e c h n u n g zu tra g e n . Jedenfalls
d rfen sich F o rsch e r, w e lc h e ein z e ln e P a r t i e n u n s e r e r S a m m lu n g zu
b e a r b e ite n w n s c h e n , s tets d e r eifrig s te n F r d e r u n g d e r M u s e u m s
le itu n g v e r s ic h e r t halten.
Z u m S ch l sse h a b e ich u n s e r e m h o c h v e r e h r te n H e rrn P r s i
d e n te n E rla u c h t G ra f J. H a r r a c h , d e m A u ssch sse , z a h lre ic h e n
F r e u n d e n u n d G n n e rn u n s e r e s In s titu ts so w ie d e r W i e n e r P r e s s e
f r a llseitig e u n d s te tig e F r d e r u n g h e r z lic h s t zu d an k e n . M gen sie
alle in d em k r ftig e n u n d g e s u n d e n i n n e r e n W a c h s t u m u n s e r e s
g e m e in s a m e n W e r k e s d e n L o h n f r ih r e w o h lw o lle n d e U n te r
s t t z u n g finden. U n d m g e fe rn e r d e r K reis d e r ffen tlic h k eit sich
w e ite n , d e r a n d e m F o r t s c h r i t t u n s e r e r B e s tre b u n g e n fre u n d lic h e s
In te r e s s e n im m t. Es ist s e h r sch w ie rig , in der u n g e h e u r e n K o n
k u r r e n z t c h t i g e r A rb e it u n d v e r fo lg e n s w e r te r Ziele, w e lc h e h e u t e
d en I n h a lt d e r ffentlichen I n te r e s s e n a u s m a c h e n , f r irg e n d e in e n
Z w e ig w is s e n s c h a ftlic h e r B e t t i g u n g e in e n festen K re is von I n t e r
e s s e n te n zu b ilden u n d z u e r h a lte n ; w i r d rfen u n s m it D ank u n d
G e n u g t u u n g sag e n , da u n s e r W e r k u n d u n s e r e S c h p fu n g a u f e in e r
solch en festen Basis r u h t u n d d a r u m e in e r f r e u n d lic h e r e n Z uku nft
m it G e w i h eit e n tg e g e n g e h t.

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

OO

CO CO
GM 0 0
kO t-<

GM

CM

fl

00
O 03
t> r-i <M
cb
c do
i O O GO
iOlOC
kO
O

<1
.9

fl
<u fle>c

<D
"

8
cd P
a
5 <3
s
i f2

fl

CD
_CO

05

T-H CM C 0 *# f l

S
.z z
f l
U

JE

W
3 ?_01 flf
0<311 ffi
i'
< o
r fl
: -fl

<u
7?

fl *r{
O g !fl
cd 01 o .
<l> scfl i *
P h C/3 ,S H t , a

.s

PS
. s
53 HD
Vh
CD

>

CQ

-H O .
CO

CO

Z /i

a
TD
.

fl P
2 fc

cS >

H3 ft

>o

CD T4
t! U
CD cS
:0

fl

Alfred

CD
- f l

r 1

.3
43

P
43
cc
S
111
g
^ H
c .2
cfl?
CQ
CCrrt

fl
cd'io-H.-fl
dl

W Ph CSJ
tH

00

GM CO

CO
TH

03

0) ^
Hfl
a 03

oo
CO

O hH

50

O
O
t>

C3
k0 O
Hjl
3

CO
CO

I I
1
Oo O OQ
o o o o
O GM GM 0 0 k-1
t> rH

CO

o
o

JS

fl

jfl

-fl
CD

CO

-Q

fl

<a

CO

fl

fl
fl

bjO

CD

fl
s-<

CO
CO

-a

CO
CM
kO

s s s

GM

<D

fl
fl

Graf J- Harraeh, Prsident.

C/D
M
o
>

cd

Geprft und richtig befunden:

O GM
CM h *

CM

v. Waleher, Jakob Schindler, Pfarrer,


als Revisoren.

05C0I>H(MrH
iQM -I Gi COO
H
O

COOJ^

I> CM

Julius Thirring
Kassier.

<3
b
00

00 O

Hfl
o0 3

fl
fl

f
(
M

5 n^
: s s i
J 'S p2
7 4)

d e n
Ul <D
Ul rt
Cd ' S

. O

. cd f l

fls N
'Sfl
o
cd
d j
flo S
'fl oi
S Dfl
CC< Ul
fl
t-, "*

cd

.*-*

i-.

<D
' fl _ SB
W * oi rfl

<n

Ah 2

J - g

fol e s

.C /3 ' S

-S-jgS oifl fl

a .S S -3 -S
fl1:0
O fl
.
B
H i A*
ja
a; s j D >4 dl fl ' cd

l
g ^ f l fl -0 o <u -7 ^ f
- 2- 2 5 ! M 'g fl
g
2
o

CD
f l 'S fol .2
G

fl ai rS S, Sfl
D
P fl
K cC g O h K j 3 <n
ui
JrS
- rO
f
l
fl T
C/3
a

S3 <5 -9
o W
A

cd

^ 01

fl (D
O
ui g

..

'fl 01

'g

tT3 G o
di *ai fl 'S *?
'fl c hP c CQ
S.'
Cfi

s'

fl f

gUl s

fl

C/3

Dr. S. Feler,
Rechnungsfiihrer.

CD

lOt> 00 *-<Cd
05
Ol S\1O Cd

W i e n, 1. Jnner 1906.

fl

fl

fl

99

100

M itteilungen aus dem V erein und dem M useum f r ste rreich isc h e Volkskunde.

Protektor :
Seine kaiserl. u. knigl. H oheit der durchlauchtigste H err
E rzherzog Ludwig Victor.
E h r e n p r s i d e n t : S ein e E x zellen z H e rr Dr. J. A. Freih.V. Helfert.

(1 8 9 4 .)

Die Vereinsleitung
im J a h r e 1 9 0 5 :

S eine E rla u c h t H e rr Graf Johann Harrach


P r s id e n t. (1 9 0 1 .)

H ofrat Prof. Dr. Yatroslav Jagic

Kommerzialrat Oskar v. Ho efft

E r s te r V iz e p r s id e n t . (1 8 9 4 .)

Z w e ite r V iz e p r s id e n t.

(1 8 9 7 .)

K. u. k. K u s to s D r . M ic h a e l H a b e rla n d t
S c h r iftf h r e r . (1 8 9 4 .)
P r o f. D r. A rth u r P e ta k
S c h r ift f h r e r -S t e llv e r tr e te r . (1 8 9 9 .)
H o f- u n d G e r ic h ts a d v o k a t D r. S ig is m u n d F e s s le r
G e sc h f ts f h r e r . (1 8 9 4 .)
O b e r in g e n ie u r A n to n D a c h le r
G e s c h f ts f h r e r -S te ilv e r tr e t e r . (1 9 0 3 .)
B r g e r s c h u lle h r e r J u liu s T h lrr in g
K a ssie r . (1 8 9 8 .)

Ausschurte:
a) In Wien;
P r o f. D r . F r a n z B r a n k y . (1 9 0 3 .)

P r o f. D r . M H a n R i t t e r v . R e s e t a r . (1 9 0 1 .)

R o h e r t E d e r , P r iv a t ie r , M d lin g , (1 9 0 5 .)

F a b r ik s b e s itz e r J o s e f S a l z e r . (1 8 9 7 .)

R e g ,-R a t D ir e k to r D r. K a r l G lo s s y . (1 8 9 4

S ta d tp fa r r e r C h o r h e r r J . S c h in d le r . (1 8 9 4 .)

P r o f. D r. V a l e n t i n H i n t n e r . (1 9 0 3 .)

A lf r e d W a le lie r R i t t e r y . M o lt h e in ,

P r o f. D r . P a u l K r e t s c h m e r . (1 8 9 9 .)

k . u . k . A r tille r ie - O b e r le u tn a n t a. D . (1 9 0 5 .)

b) In den K nigreichen und Lndern:


D r . m e d . R i c h a r d H e l l e r , S a lz b u r g . (1 8 9 7 .)

D ir e k to r F . R u lid , S p a la to . (1 9 0 1 .)

D ir e k to r K a r l L a c h e r , G raz. (1 8 9 4 .)

P r o f. A l e x a n d e r M a k o w s k y , B r n n . (1 8 9 4 .)

P r o f. D r . R . M e r in g e r , G raz. (1 8 9 7 .)

N o ta r J . P a l l i a r d i , M h r .-B u d w itz . (1 8 9 4 .)

P r o f. D r . M a t h ia s M u r k o , G raz. (1 9 0 0 .)

P r o f. F r a n z P . P i g e r , I g la u . ( 1 8 9 7 .)

K .k . G e w e r b e -O b e r in s p e k to r D r. V . P o g a t s c l i -

P r o f. D r . L . N i e d e r l e , P r a g . (1 8 9 4 .)

n i g g , G raz. (1 8 9 9 .)
P r o f. D r. F r . R i t t e r W i e s e r v . W ie s e n h o r t ,
I n n s b r u c k . (1 8 9 4 .)

P r o f. D r. A . H a u f fe n , P r a g . (1 8 9 4 .)
D ir e k to r D r. E . B r a u n , T r o p p a u . (1 9 0 1 .)
D ir . R o m a n Z a i v i l i n s k i , T a r n o w . ( 1 8 9 4 .)

P r o f. D r . O t t o J a u k e r , L a ib a c h . (1 9 0 2 .)

P r o f. D r. A . K a l i n a , L e m b e r g . (1 9 0 1 .)

D ir e k to r J . S u M d , L a ib a c h . (1 9 0 1 .)

P r o f. V . S z u c l i i e w i c z , L e m b e r g . (1 9 0 1 .)

H o fr a t D r. F . S u k lj e , R u d o lfs w e r th . (1 9 0 1 .)

H o fr a t A . R i t t . v . V u k o v i , M a k a rsk a . (1 9 0 1 .)

P r o f. D r. A . A m o r o s o , P a r e n z o . (1 9 0 1 .)

R e g .- R a t K a r l R o m s t o r f e r , S a lz b u r g . (1 8 9 4 .)

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum f r ste rreich isc h e V olkskunde.

101

Verzeichnis der Stifter.


A d o lf B a c h o fe n v . E c h t, W ie n .

F r s t J o h a n n L ie c h t e n s t e i n , W ie n .

G raf K a r l L a n c k o r o n s k i, W ie n .

G raf K o n s ta n tin P r e z d z ie d z k i f .

A n to n D r e h e r , S c h w e c h a t .

Johann P resl f.

N ik o la u s D u m b a j \

P a u l H itte r v. S c h o e lle r , W ie n .

A m a lie v. H o e fft, W ie n .

P h ilip p R it t e r v . S c h o e lle r , W ie n .

D r. S . J e n n y f .

F r s t J o h . A d o lf S c h w a r z e n b e r g , W ie n .

Verzeichnis der Mitglieder.


D ie m it * B e z e ic h n e t e n s in d A b o n n e n t e n d e r Z e its c h r if t f r s t e r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e .
S e in e k. u . k . H o h e it E r z h e r z o g R a i n e r ,
W ie n .
A b te i

des

B la u J o s e f , L e h r e r , S ilb e r b e r g .
B l m m l E . K ., W ie n .

B e n e d ik tin e r - O r d e n sstifte s>

B o h a ta

A d a lb e r t,

D r .,

S ta tth a lte r e ir a t,

T r ie s t .

Seckau.
A d a m k ie w ic z A lb e r t, P r o f. D r ., W ie n .

B o u c h a l L e o , D r ., W ie n .

A d le r H e in r ic h , R e d a k te u r , W ie n .

B o u c h a l L e o n h a r d , B a n k ie r , W ie n .

A d r ia n K a rl, F a c h s c h u lle h r e r , S a lz b u r g .

B r a n k y F r a n z , k a is . R a t, W ie n .

* A m m a n n J o s e f, P r o f., K r u m a u .

B r a u n E d m u n d , D r ., D ir e k to r , T r o p p a u .

* A m o r o s o A n d r e a s , D r ., P a r e n z o .

B r a u e r W e n z e l, O b e r le h r e r , S c h lu c k e n a u .

A n d e s n e r M aria, S a lz b u r g .

B r a u s e w e t t e r B e n n o , I n g e n ie u r , W ie n .

A n d re F ran z, L eh re r , D o b rzan .

B r e h m K a r o lin e , H a in b u r g .

A n d r ia n -W e r b u r g F e r d in a n d , D r ., F r e ih . v .,

B r e itfe ld e r F r a n z , k . k. B e z ir k s h a u p tm a n n ,
Z w e t tl.

W ie n .

B r e n n e r - F e ls a c h

* A n k e r t H e in r ic h , L e itr n e r itz .

J o a c h im ,

F r e ih .

v.,

G a in fa r n .

A u e r s p e r g Karl-, F r s t, G o ld e g g .
A u sp itz R u d o lf, W ie n .

B r e y c h a A r tu r , D r., k . k . M in is te r ia lr a t, W ie n .

A u str ia , S e k t io n d e s d e u t s c h - s t e r r e ic h is c h e n

B fe z in a A r is t id e s . D r ., D ir e k to r , W ie n .

A lp e n v e r e in e s , W ie n .

B r io s c h i A n to n , W ie n .

B a a r J a k o b , S p e d ite u r , W ie n .

B r ll R u d o lf, D r ., W i e n .

B a c h T h e o d o r , B a u r a t, W ie n .

B n k e r J. R ., L e h r e r , d e n b u r g ,

B a c h in g e r A u g u s tin , P r o f., H o r n .

B u lic F r a n z , R e g ie r u n g s r a t , S p a la to .

B a e r J o s e f , B u c h h n d le r ,

C e ip e k L e o , R itt, v ., D r ., W ie n .

F r a n k fu r t a. M-

G erm ak

B a r ts c h F r a n z , O b e r fin a n z r a t, W ie n .

K le m e n s ,

k.

k.

K o n s e r v a to r ,

G z a sla u .

B a u H ., P r o f., T a r n o w .
^ B a u m g a r tn e r A n to n , O b e r le h r e r , A lp b a c h .

G h a r le m o n t H u g o , a k a d . M a le r, W ie n .

B u m le r K a rl, P r fe k t, W ie n .

C h o r in sk y R u d o lf, G raf, H o fr a t, L a ib a c h .

B a y e r l-S c h w e jd a M a rie, S ilb e r b e r g .

G o llm a n n E ls a , W ie n .

B e a r z i K a rl, W ie n .

C z a rto ry sk i G e o r g , k. k. G e h . R a t ,W ia z o w n ic a .

B e n e d ik t in e r -S tift S t . P e te r , S a lz b u r g .

G z e c h v. C z e c h e n h e r z J a r o s la v , W ie n .

B e n e s c h A n n a , W ie n .

C z ec h v . C z e c h e n h e r z Z d e n k a , g e b . B a r o n in

B e n e s c h A u g u s t, D r ., K r e m sie r .

V illa n i, W ie n .

B e n e s c h A u g u s t, D r ., D ir e k to r , B o d e n b a c h .

D a c h le r A n to n , O b e r in g e n ie u r , W ie n .

B e n e s c h L a d is la u s , E d le r v ., k. u. k. O b e r s t

D a m ia n J o s e f , P r o f e s s o r , T r ie n t.

le u t n a n t i. R ., W ie n .
B ene

J u liu s ,

G y m n a s ia ld ir e k to r ,

D a n D e m e te r , P f a r r e r u n d E x a r c h , S tr a z a ,
W a id

h o f e n a. d . T h a y a .

D a u b r o w a A lfr e d , D r ., W ie n .
D e u t s c h e r B h m e r w a ld b u n d , B u d w e is .

B e n g le r R o b e r t, k . k . P r o fe s s o r , V illa c h .

D e u t s c h e r V o lk s g e s a n g v e r e in , W ie n .

B e r g W ilh e lm , F r e ih . v ., W ie n .

D o b lh o ff J o s e f , F r e ih . v ., W ie n .

B e r g e r V itu s , R e g ie r u n g s r a t, W ie n .

D o m lu v il

B e r n r e it h e r F r a n z , W ie n .
B e z ir k s le h r e r b ib lio t h e k , F lo r id s d o r f .
B ib lio th e k d e s S t if t e s W ilh e r in g .

E duard,

P r o f.,

W a la c h is c h -

P fa r r e r ,

A lte n m a r k t

M e s e r its c h .
D o p p e lr e ite r
a.

Johann,

d . T r ie s t in g ,

102

M itteilungen au s dem V erein u n d dem M useum fr sterreichische V olkskunde.

D r e c h s e l A rtu r, F r e ih .

v .,

D r., S e k tio n s r a t,

G r o h e r z o g lic h e H o fb ib lio t h e k , D a r m sta d t.


G u ttm a n n M ax, M itte ls c h u lt u r n le h r e r , W ie n .

W ie n .
D r n w ir th R u d o lf, S c h u lr a t, K la g e n fu r t.

G y m n a s iu m , k . k. A k a d e m is c h e s , W ie n .

E d e r R o b e r t, P r iv a t ie r , M d lin g .

H a a n K arl, F r e ih . v ., k . u . k. R it t m e is t e r a . D .,

E ig l J o s e f , B a u r a t, S a lz b u r g .

W ie n .

E it e lb e r g e r v. E d e lb e r g J e a n n e t t e , H o fr tin ,

H a a s E u c h e r iu s , k a is . R a t, W ie n .
H a a s W ilh e lm , D r ., R e g ie r u n g s r a t, W ie n .

W ie n .
E n d e r A r tu r , O b e r in g e n ie u r , W ie n .

H a b e r la n d t K a r o lin e , H a in b u r g .

E n z e n b e r g A r tu r , G raf, D r ., I n n s b r u c k .

H a b e r la n d t F r ie d r ic h , O b e v b a u r a t, G zern o -

F e ilb e r g H . F ., D r ., A s k o v , D n e m a r k .
F e le r S ie g m u n d ,

D r., H o f- u n d G e r ic h ts

H a b e r la n d t L in a , C z e r n o w itz .

a d v o k a t, W ie n .
F ie r lin g e r K la u d iu s , F r e ih .
F ig d o r E d u a r d ,

w itz .
H a b e r la n d t K a th a r in a , L e h r e r in , W ie n .

v.,

D r ., W ie n .

G r o g r u n d b e s itz e r ,

W ie n .

F i s c h h o f R o b e r t , B a n k b e a m te r , W ie n .
F is c h h o f M o ritz J o h a n n , R e v id e n t d e r k . k.
S t a a t s b a h n e n , W ie n .

H a b e r la n d t L o la , W ie n .
H a b e r la n d t M ic h a e l, D r .,

k.

* H a m m e l R u d o lf, P r o f., W ie n .
H a n d l N o r b e r t, D r ., W ie n .

F ra n z A d o lf , D r ., P r la t , M n c h e n .

H a r d e g g F r a n z , G raf, W ie n .

F r a n z J o s e f s -M u s e u m

H arrach

K u n st

un d G e

F ranz,

zu R ohrau

Johann

Franz,

K o n s is to r ia lr a t,

G r a fe n

d o r f im G a ilta le .

H a r te i W ilh e lm , R itt,

v .,

k.

k.

G e h e im e r

R a t, W ie n .

F r ie d L u d w ig , H a u p tk a s s ie r , W ie n .

H a u d e c k J o h a n n , O b e r le h r e r , L e itm e r itz .

F r im m e l v. T r a is e n a u F a n n i, W ie n .

H a u ffe n A d o lf , P r o f. D r ., P r a g .

F r is c h a u f E u g e n , D r., E g g e n b u r g .

H a u p t J o h a n n , P h o t o g r a p h , I g la u .

F r is c h a u f M arie, E g g e n b u r g .

H a u s o tte r

F r itz e E lis e , F a b r ik s b e s it z e r in , W ie n .
F u c h s J u s tin e , W ie n .
D r ., k .

A le x a n d e r ,

N o r d b a h n b e a m te r ,

P o h l b e i Z a u c h tl.
H e in z M artin ,

F u c h s T h e o d o r , H o fr a t, W ie n .
G a b e r K a rl,

Graf,

k . k . G e h e im e r R a t, W ie n .

w erb e, T rop p au .
F r a n z is z i

k. K u s to s ,

H a n a k a m p P a u l, A r c h ite k t, W ie n .

F r a n k o J ., D r ., L e m b e r g .
f r

u.

W ie n .

k. k. F in a n z w a c h r e s p iz ie n t,

C h e r so .

k. L a n d e s g e r ic h t s r a t ,

W ie n .

H e im J o s e f, D r ., C h e fa r z t d e r k . k. T h e r e
s ia n is c h e n A k a d e m ie , W ie n .

G a il H a n s , F lo r id s d o r f .

H e lf M o r itz , D r ., W ie n .

G a s s e r H e in r ic h , B o z e n .

P le lfe r t

G a u ts c h v . F r a n k e n th u r n P a u l, D r ., F r e ih ,,

J o s e f A le x a n d e r ,

F r e ih .

v .,

D r.,

k . k. G e h e im e r R a t, W ie n .

M in is te r p r s id e n t, W ie n .

H e lle r R ic h a r d , D r ., S a lz b u r g .

G e h r ig S u s a n n a , H a in b u r g a. D.

H e lm e r P . G ilb e r t, A b t, T e p l.

G e r is c h E d ., k a is . R a t, W ie n ,

H e r d tle H e r m a n n , R e g ie r u n g s r a t , W ie n .

G e r la c h M a rtin , K u n st V e rleg er, W ie n .

H e r r m a n n A n to n , D i'., B u d a p e s t.

G e r lic h K a r l, O b e r le h r e r , O b e r -G e r sp itz .

H erz L e o , D r ., R itt, v ., S e k t io n s c h e f a. D .,

G e r m a n is c h e s S e m in a r d e r k n . U n iv e r s it t,
B e r lin .

W ie n .
H e r z ig G e o r g , G e m e in d e s e k r e t i', O b e r h o lla

G la s A lf r e d , D r ., W ie n .

brunn.

G la s I d a , W ie n .

H ie lle K lo t h ild e , W ie n .

G la s s e r F r a n z , P r o f., k a is . R a t, W ie n .

H in tn e r V a le n tin , P r o f. D r ., W ie n .

G lo s s y K a rl, D r ., R e g ie r u n g s r a t, W ie n .

H it s e h m a n n

G t tin g e r A u g u s t,

D r ., P r im a r a r z t, K r e m s.

H ugo,

Z e it u n g s e ig e n t m e r ,

W ie n .

G ttm a n n K a rl, R e g ie r u n g s r a t , W ie n .

H l v k a J o s e f , O b e r b a u r a t, P r a g .

G o ld m a n n E m il, D r . ju r., W ie n .

H la w a c z e k

G om p erz

T heodor,

P r o f.

D r .,

H o fr a t,

W ie n .
G r illm a y e r J o h a n n , G u t s b e s itz e r , S c h w a n e n s ta d t.
G ro K o n r a d , D r ., W ie n .

M ax,

G e s e lls c h a f t e r

der

F ir m a

L e n o ir & F r s t e r , W ie n .
H o e fft O s k a r , E d l. v.,

k.

u.

W ie n .
H fle r M ax, D r ., H o fr a t, T lz .
H lz e l E d u a r d , V e r la g , W ie n .

k. T r u c h s e ,

M itteilungen aus dem V erein u n d dem Museum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

H n ig l D o m in ik ,

k a is .

R a t,

in f.

A bt

B e n e d ik tin e r - O r d e n s s t if t e s ,

des

S e it e n

K n ig lic h e B ib lio t h e k , B e r lin .


K o s c h ie r P a u l, L e h r e r , G ra n itz.
K r a e tz l F r a n z , F o r s t m e is t e r , U n g .-O s tr a .

ste tte n .
H o e r n e s M oritz, P r o f. D r., k . u . k. K u s to s ,

* K ia in is c h e S p a r k a s s a , L a ib a r h .
K ra lik v . M a y r s w a id e n M a th ild e , W ie n .

W ie n .

K ra lik v. M a y r s w a ld e n R ic h a r d ,

H o e r n e s R u d o lf, P r o f. D r., G raz.


H r z in g e r

103

Franz,

k.

u.

k.

H a u p tm a n n ,

K r a lle r t

In n sb ru ck .
l-Iofer A n to n , G a s th o f b e s it z e r , O b e r k r im m e l.

R itt ., D r .,

W ie n .
E m il,

V o r sta n d

der

N ordbahn ,

W ie n .

H ol'fm an n J o s e f, k. k. P r o fe s s o r , W ie n .

K ra m ar K arl, D r., L ie b s t a d t l.

H o ffm a n n K a je ta n , A b t

K r e k B o g u m il, D r ., H o f- u n d G e r ic h ts a d v o k a t,

des

B e n e d ik tin e r -

W ie n .

O r d e n s s t if t e s , A d m o n t.
H o ffm a n n K r a y e r, P ro f. D r. E ., B a s e l,

K r e n n F r a n z , R itt , v ., B a u r a t, W ie n .

H o f m a n n lg . ,

K r e ts c h m e r P a u l, P r o f. D r ., W ie n .

k.

u.

k.

M ilit r o b e r le h r e r ,

K r e u z in g e r

H ir te n b e r g .

H ans,

M itg lie d

des

H o fo p e r n

o r c h e s t e r s , W ie n .

H o r n b o s te l E rich , R itt, v., D r ., W ie n .


H o r o w itz E d u a r d , R itt, v ., k , u . k. S e k t io n s

K r o b o th B e n ja m in , L e h r e r , O b e r th e m e n a u
K r o p f E m il, O b e r o ffiz ia l, W ie n ,

c h e f, W ie n .
* H o y o s S t a n is la u s , G raf, k . u . k. K m m e r e r ,

K b eck

zu

K b a u G u id o , E x z e ll.,

F r e ih .,

G raz.

W ie n .
H u e m e r J o h a n n , D r ., H o fr a t, W ie n .

K u e n b u r g -S t o llb e i'g B e r ta , F r a u G rfin , A ig e n

H u n y a d y d e K e th e ly Id a , G r fin , H o fd a m e ,

K u ffn e r M oritz, E d le r v ., W ie n .
K u h lm a n n

W ie n .

G eorg,

S c h lo

U r s te in

bei

H a lle in .

J a g ic V a tr o s la v , D r ., H o fr a t, W ie n .
J a n k M arie, L e h r e r in , W ie n .

ICuhn K o n r a d , D r ., W ie n .

J a u k e r O tto , P r o f., D r ., L a ib a c h .

K u k u ts c h L id o r , D r ., D ir e k to r , W ie n .

J a u k e r K a rl, k . k . R e g ie r u n g s r a t , G raz.

K u lk a R ic h a r d , D r ., W ie n .

J e it e le s A d a lb e r t, k . k. B ib lio t h e k a r

K u n z K arl v ., D r ., W ie n .

i. R .,

L a c h e r K arl, D ir e k to r , G raz,

G raz.
J ir e e k J o s e f K o n s ta n tin ,

P r o f. D r., W ie n .

L a n d a u W ilh e lm , F r e ih . v ., D r ., B e r lin .
L a n d e s - R e a l-

J o h n J o s e f , P r fe k t , W ie n .

und

O b e r -G y m n a s ia ls c h u le ,

S to ck era u .

J u s t it z J o s e f D a v id , W ie n .

L a n g e r E d u a r d , D r ., B r a u n a u , B h m e n .

K r n tn e r V e r e in , K la g e n f u r t.
K a in d l R a im u n d F r ie d r ., D r ., C z e r n o w itz .

L a n g e r L u d w ig , B i'g e r s c h u lie h r e r , W ie n .

K a lin a A n to n , P r o f. D r ., L e m b e r g .

L a r is c h E m ilie , E d le v ., W ie n .

K a rl A le x a n d e r , k a is . A b t, M elk .

L a r ise h R u d o lf, E d le r v ., P r o f., W ie n .

K a lu z n ia c k i E m il, P r o f. D r ., C z e r n o w itz .

L a to u r - B a ille t V in z e n z , G raf, W ie n .

K e i's c h b a u m e r

L a u t e r s te in S im o n , D r ., W ie n .

A n t.,

D r.,

E hren dom h err,

L e b e d a S o p h ie , P r a g .

K r e m s a. d. D o n a u .
K e ler E n g e lb e r t, S c h r if t s t e lle r , W ie n .

L eeb

W ilib a ld

P .,

P r o f.

der

T h e o lo g ie ,

G r n a u , P o s t H o fs t t te n .

K e ttn e r A d o lf , F r e iw a ld a u .
K is s -S c h le s in g e r S ie g m u n d E g o n , W ie n .

L e h r k r p e r d e r K n a b e n b r g e r s c h u le , W ie n .

K ittn e r M a rie, O b e r v o r s te h e r in d e s O ffiz ie r s

L e h r k r p e r d e r M d c h e n -V o lk s- u n d B r g e r

w a is e n in s t it u t s , H ir te n b e r g .

s c h u le , W ie n .
L ehrkrper

K lin g O s k a r , D r ., F r a n k fu r t a. M.
K lu b d e r L a n d - u n d F o r s tw ir te , W ie n .
K lu g e r J o s e f , C h o r h e r r , P fa r r e r , R e in p r e c h ts p lla .

des

k.

k.

S t a a t s g y m n a s iu m s ,

W ie n .
L e h r e i'in n e n b ild u n g s a n s t a lt, W ie n .
L e h r k r p e r d e r M d c h e n b r g e r s c h u le , W ie n .

K lv a a J o s e f , G y m n a s ia ld ir e k to r , G a y a .

L e h r k r p e r d e r M d c h e n v o lk s s c h u le , W ie n .

K o ch a n o w sk i

L e h r k r p e r d e r V o lk s s c h u le f r K n a b e n u n d

v.

S ta w cza n

A n to n ,

F r e ih .,

E h r e n b r g e r m e is te r , C z e r n o w it z .

M d c h e n , W ie n .

* K o c h J u liu s , k. k, B a u r a t, W ie n .

L e is c h in g E d u a r d , D r ., R e g ie r u n g s r a t , W ie n .

K o e c h e r t H e in r ic h , k . k, H o l- u n d K a m m e r

L e i s c h in g

j u w e lie r , W ie n .

J u liu s,

m h r is c h e n

A r c h ite k t,

D ir e k to r

G ew erb em u seu m s,

des

B r n n

104

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum fr sterreich isch e V olkskunde.

L h o tz k y A lf o n s J o s e f , C h o r h e r r , K lo s te r n e u
b u rg.

M lle r O tt o , D r ., E is e n b a h n - G e n e r a ls e k r e t r
i.

L ile k E m ilia n ,

P r o f. a m s e r b o - k r o a t. O b e r -

g y m n a s iu m , Z a ra .

R ., W ie n .

M lle r W ilib a ld , k. u . k . K u s to s , O lm tz .
M lle r W ilh e lm , k. u . k. H o f- u n d U n iv e r s it t s
b u c h h n d le r , W ie n .

L in d e F r a n z , A p o th e k e r , M elk.
L in s b a u e r L u d w ig , D r ., M a g is tr a ts r a t i. R .,

M urko M a tth ia s, P r o f. D r ., G raz,


M u ses R o y a u x

W ie n .
L ip p e r h e id e F r a n z , F r e ih , v ., S c h lo M a tz en

d e s A r ts d e c o r a t ifs

M u se u m C a r o lin o -A u g u s t e u m ,

b e i B r ix le g g , T ir o l.

S a lz b u r g .

L ist K a m illo , D r ., k . u . k . K u s to s , W ie n .

M u s e u m f r V lk e r k u n d e , H a m b u r g .

L o e s c h e G e o r g , P r o f. D r ., W ie n .

N agl

L o e w e n t b a l D a g o b e r t,

D r., F a b r ik s b e s itz e r ,

Johann

W ilib a ld ,

D r .,

U n iv e r s it t s

d o z e n t, W ie n .
D ie N a t u r f r e u n d e , T o u r is t e n v e r e in , W ie n .

I g la u .
L w y J ., k . u . k . H o f p h o to g r a p h , W ie n .
L o r a n g E m ilie v ., W ie n .
L orang

e t in -

d u s t r ie ls , B r s s e l.

L u d w ig

v .,

k.

M h ren .
k.

R e c h n u n g s r a t,

W ie n .

F e lix

N e u m a n n A d o lf, W ie n .
N e u m a n n W ilh e lm

K u s to s , W ie n .
* L o z in sk i L a d is la u s , R itt, v ., L e m b e r g ,
v .,

P r o f.,

D ir e k to r

am

B e r lin .

N ie d e r le L u b o r , P r o f. D r ., k . k. K o n s e r v a t o r ,
Z i k o w .
O r lik E m il,

v. P o r a y

S t a n is la u s ,

R itt .,

A n to n , f. e. g e is t l. R a t,

U n iv e r s it ts p r o fe s s o r , W ie n .

M u s e u m f r V lk e r k u n d e , F r ie d e n a u b e i
M a d e y sk i

N e u b e r W ilh e lm , k a is. R a t, k. k . K o m m e r z ia l
r a t e t c ., W ie n .

L o r e n z v . L ib u r n a u L u d w ig , R itt., D r ., k. u . k.

L u sch an

N e t t w a ll H e in r ., f r s tl. G u ts le ite r , P lu m e n a u ,

D r .,

R itt, v ., B e r lin , K u n s t g e w e r b e

s c h u le .
O g r a d i F r a n z , in f. A b t, f. e, K o n s is to r ia lr a t,

M in is te r a . D ., W ie n .
* M h r isc h e s G e w e r b e m u s e u m , B r n n .
M a lo v ic h E d u a r d , F a b r ik s b e s ilz e r , W ie n .

C illi.
P a llia r d i J a r o s la v , N o ta r , M h r .-B u d w itz .

M a lo v ic h E le o n o r e , W ie n .

P a n s c h a b J u s tin , A b t, L ilie n f e ld .

M a n d e lb a u m A lb e r t, P r iv a tie r , W ie n .

P a le r P e te r , G y m n a s ia lp r o fe s s o r , St. P l t e n .

* M a re sch R u d o lf, D r ., R e g ie r u n g s v a t , W ie n .

P a u l-S c h iff M a x im ilia n , k . k . L a n d w e h r o b e r

M a tie g k a H e in r ic h , D r ., P r a g .

le u t n a n t , W ie n .

M a ttu la L u d w ig , L e h r e r , U n te r -R e tz b a c h .

P a u li H u g o , B u c h h n d le r , W ie n .

M a ty a s

P e e z A le x a n d e r v .,

K a rl,

E d l.

v .,

D r .,

k.

k.

B e z ir k s

k o m m is s r , B o c h n ia .

D r.,

W e id lin g - K lo s t e r

neuburg.

M ayer K a rl, D r ., U n iv e r s it t s p r o f e s s o r , I n n s
bruck.

P e it l B e r n h a r d , A b t d e s S t if t e s K lo s t e r n e u
b u rg,

*M eier J o h n , P r o f. D r., B a s e l.

P e lz R u d o lf , W ie n .

M era n J o h a n n , G r a f v ., D r ., S t a in z b. G raz.

P e n k a K arl, G y m n a s ia lp r o fe s s o r , W ie n .

M erh a r Iv a n , D r ., S u p p le n t , T r ie s t.

P e ta k A r tu r , P r o f. D r ., I g la u .

M e r in g e r R u d o lf, P r o f. D r ., G raz.

P e t e r lin A d a lb e r t, P r o f e s s o r d e r T h e o lo g ie ,

M ie lic h -M ie lic h h o fe r A lf o n s , H is to r ie n m a le r ,
W ie n .

K lo s te r n e u b u r g .
P ic k K arl, I n g e n ie u r , L u s ta l b e i L a ib a c h .

M ilit r -U n te r r e a ls c h u le , F is c h a u a. S t e in f e ld .

P ig e r F r a n z P a u l, G y in n a s ia lp r o fe s s o r , I g la u .

M in o r J a k o b , H o fr a t, D r., W ie n .

P la t t n e r B e n e d ik t , k. k. B a u r a t, In n s b r u c k .

* M o g k K ., P r o f. D r ., L e ip z ig .

* P o g a t s c h e r H e in r ic h , D r ., R o m .

*M !y n ek L u d w ig , R e a ls c h u lp r o f e s s o r , T a r n o w .

P o g a t s c h n ig g V a le n tin , D r., k . k. R e g ie r u n g s

M o ser K o lo m a n , k. k . P r o f e s s o r , W ie n .
M o s e s H e in r ic h , L e h r e r , N e u n k ir c h e n .
M u e h M a tth u s,

D r .,

k.

k . R e g ie r u n g s r a t,

W ie n .
M u ch

R u d o lf,

r a t, G raz.
P o le k

Johann,

D r .,

k,

k.

B ib lio t h e k a r ,

G z e r n o w itz .
* P o liv k a G e o r g , P r o f. D r ., P r a g .

D r .,

U n iv e r s it t s p r o f e s s o r ,

W ie n .

P om m er

J o s e f,

P r o f.

D r.,

R e ic h s r a ts a b g .,

W ie n .

M ller Karl, P r o f., A r c h it e k t , W ie n .

P raZ ak W la d im ir , F r e ih . v ., H .ofrat, W ie n .

M ller M ic h a e l, D r ., S ta d ta r z t, F r a n z e n s b a d .

P r e in d ls b e r g e r J o s e f , B a d e n .

M itteilungen aus dem V erein und dem M useum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

P r e in d ls b e r g e r M ilen a , L a n d e s s a n il t s r a t s P fik r il F r a n z , D r. p h i l , P fa r r e r , T h e in b e i

S c h m id t G e o r g , P r o f., M ie s.
S c h m id t K a rl, B u c h b in d e r , W ie n .

L e ip n ik , M h r e n .

S ch n ach

P r ix F r a n z , P r o f., W ie n .
M ilc h g e s c h f ts b e s itz e r in ,
D r .,

k.

k. L a n d w e h r o b e r -

H a u p t m a n n s w it w e , W ie n .
O tto , D r., H o f- u n d

k.

J o sef,

O b e r le h r e r ,

F r e iu n g

bei

L e o p o ld ,

P r o fe sso r

an

d er

t h e r e s ia n is c h e n A k a d e m ie , W ie n .
s c h u le , S ta a b .
Schw ger

R e is c h E m il, P r o f. D r ., W ie n .
W e i e n b a c h

bei

G y m n a s ia ld ir e k to r ,

Su-

v.

H oh en b ru ck

O sk a r ,

B aron ,

M eran .
S c h w e g e l J o s e f , F r e ih . v.,

L ie z e n .
R e p ta S t e p h a n v .,

k.

S c h u lz v . S t r a s z n itz k i L u is e , W ie n .

G e r ic h ts a d v o k a t, W ie n .
R e ile r e r K a rl, S c h u lle ite r ,

der

S c h r e ib e r H a n s , L e ite r d e r L a n d w ir t s c h a f t s

R a c k H ein rich * P r fe k t , W ie n .
R e ic h E d l. v. R o h r w ig

P r fe k t

W in t e r b e r g .
S c h r a n z h o fer

in t e n d a n t , W ie n .
R a b e l H e n r ie t t e ,

D r .,

S c h n b o r n F r ie d r ic h , G raf, D r ., W ie n .
Schram ek

W ie n .
P u r s c h k e K a rl,

J u liu s ,

t h e r e s ia n is c h e n A k a d e m ie , W ie n .

P r o b s t K arl, a k a d e m . M a le r , W ie n .
O ttilie ,

S c h m e lt z J. D . E ., D r ., D ir e k to r am e t h n o
g r a p h is c h e n R e ic h s m u s e u m , L e y d e n .

g a tt in , S a r a je w o .

P s c h ik a l

105

k. k . G e h e im e r

R a t, W ie n .
S e k tio n M ark B r a n d e n b u r g , B e r lin .

czaw a.
R e S e ta r M ila n , R itt, v ., U n iv e r s it ts p r o fe s s o r ,

S e id l G a b r ie l, P r o f e s s o r , A r c h ite k t, M n c h e n .
S e ilie r J o s e f , F r e ih . v ., D r ., H o f- u n d G e r ic h ls-

W ie n .

a d v o k a t, W ie n .

R e u s c h l K a rl, D r ., D r e s d e n .
R ig le r F r a n z , E d l. V:, D r ., W ie n .

S e itz J a k o b J., S c h r ift s t e lle r , G r e in a . d. D.

R le r S t e p h a n , k a is . R a t, A b t d e s Z is t e r

S ie b e n r o c k F r ie d r ic h , k . u . k . K u s to s , W ie n .
S ie g e r R o b e r t, P r o f. D r ., G raz. .

z ie n s e r - O r d e n s t if t e s , Z w e ttl.
R o m s to r fe r K arl A ., k. k . R e g ie r u n g s r a t u n d
R o s e n z w e ig

v.

D rau w eh r

J u lie ,

B a r o n in

W ie n .

F a b r ik s b e s it z e r ,

H erau s

S t a a t s g e w e r b e s c h u le , k . k ., S a lz b u r g .

S a lz e r J o s e f , F a b r ik s b e s itz e r , W ie n .
K a r l,

E dgar,

I llu s tr ie r t e n W ie n e r E x tr a

b l a t t , W ie n .

S a c h s L e o p o ld , k a is . R a t, W ie n .
L ie s in g

S ta a ts g e v v e r b e s c h u le , k . k ., W ie n .
bei

W ie n .

S t a a t s g e w e r b e s c h u le , k . k ., C z e r n o w itz .
S ta a ts g y m n a s iu m , k . k ., B ie litz .

S a u te r B e n e d ik t u s , in f. P r la t u n d A b t d e s
k n ig l. B e n e d ik t in e r - S t if t e s E m a u s , P r a g .
S c a la A rtu r v ., H o fr a t,

D ir e k to r d e s k. k.

s te r r . M u s e u m s f r K u n st u n d I n d u s tr ie ,
W ie n .

S t a a t s g y m n a s iu m , k . k ., I g la u .
S t a a ts -U n t e r g y m n a s iu m , C z e r n o w itz .
S t d t is c h e s P d a g o g iu m , W ie n .
S t e in d a c h n e r F r a n z ,

D r .,

k. u . k. H o fr a t,

W ie n .

S c h a c b in g e r N o r b e r t , k a is, R a t, K o n s is to r ia lr a t, A b t e t c ., S c h l g l, P o s t A ig e n .
d e r k. k . G e m ld e g a le r ie , W ie n .
D e k o r a t io n s m a le r

S t e le F r a n z , S t e in in K rain.
S ten zl

S c h a ffn e r J o s e f , V o lk s s e liu lle h r e r , W ie n .


Franz,

S te in e r v. P f u n g e n O tto , F r e ih ., M in is te r ia lv iz e s e k r e t r i. P ., W ie n .

S c h a e f fe r A u g u s t , k. u . k. H o fr a t, D ir e k to r

S c h a llu d

S p ie g l E d ie r v. T h u r n s e e
geber des

R o t h b e r g e r M oritz, W ie n .

S arg

S le b in g e r J., D r ., L a ib a c h .
S m o lle L e o , D r ., S c h u lr a t , W ie n .

K o n s e r v a to r , S a lz b u r g .

des

D e u t s c h e n V o lk s t h e a t e r s , W ie n .
S c h e d le A n to n , O b e r in g e n ie u r , W e ls .

Franz,

k a is . R a t,

O b e r p r fe k t

k . k . t h e r e s ia n is c h e n A k a d e m ie ,

der

W ie n .

S tift H o h e n f u r t,
S t if t R e ic h e r s b e r g a m In n .
S to lz F r ie d r ic h , P r o fe s s o r , I n n s b r u c k .

S c b e m f il H e in r ic h , k. u . k . O b e r b a u r a t, W ie n .

S tr a k o s c h I g n a z , G la s e r , W ie n .

S c h im a K a rl, D r ., S e k t io n s r a t , W ie n .

*Stranyak J o s e f , P h o to z in k o g r a p h , W ie n .

S c h in d le r J a k o b A u g u s t, S ta d tfa r r e r , K lo s t e r

S t r e le - B r w a n g e n

neub urg.
S c h lo s s a r A n to n , D r ., k a is. R a t, k . k . B ib lio
th e k a r , G raz.
S c h lu m b e r g e r E d l. v. G o ld e g g G u sta v , W ie n .

R ic h a r d ,

R itt, v .,

V or

s ta n d d e r ff e n tlic h e n S t u d ie n b ib lio t h e k ,
S a lz b u r g .
S t u b e n v o ll H u g o , I n g e n ie u r , V n k o v a r .
S tu d ie n b ib lio t h e k , O lm tz .

106

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum f r sterreichische V olkskunde.

S tu d ie n b ib lio th e k , S a lz b u r g .

V u le t ic - V u k a s o v ic h V id , P r o f e s s o r , R a g u s a .

S t r g k h K a rl, G raf, k . u . k. G e h . R a t, G raz.

W a c h s E d m u n d , S p e d ite u r , W ie n .

S tu r m J o s e f, P r o f e s s o r , W ie n

W a c h s K a r o lin e , W ie n .

S u b iS J o h a n n , D ir e k to r , L a ib a c h .

W a c h tl F r itz A ., P r o f e s s o r , W ie n .

S u k lje F r a n z , D r ., H o fr a t, R u d o lf s w e r t .

W a h n e r F r a n z , P r o f. D r ., P r a g .

S um an

W r n d o r fe r F r ie d r ic h , W ie n .

J o sef,

H o fr a t,

k . k. L a n d e s s c h u l-

W a h r m a n n S ie g m u n d , D r ., W ie n .

in s p e k t o r , L a ib a c h .

W a lc h e r v . M o lth e in

S u p p a n M ic h a e l, W ie n .
S z u c h ie w ic z W la d im ir , P r o f e s s o r , L e m b e r g .
S z o m b a th y

J o s e f ,, k. u . k .

R e g ie r u n g s r a t,

A lfr e d ,

O ber

W a ld m a n n M a th ild e , A lte n m a r k t a. d.
T r ie s t in g .

W ie n . T a g le ic h t K a rl, k. u . k. H o f s c h lo s s e r , W ie n .
T a u b m a n n J.,
T e ir ic h

K arl

le u t n a n t , W ie n .

B r g e r s c h a lle h r e r ,

E m il, . D r .,

k. k .

A u s sig .

K o m m e r z ia lr a t,

W a r t e n e g g W ilh e lm v ., k. u . k. K u s to s , W ie n .
W e b e r A n to n , A r c h ite k t, W ie n .
W e b e r R o s a , P u p p e n e r z e u g e r in , W ie n .
W e il v. W e ile n A le x a n d e r , D r., U n iv e r s it ts-

W ie n .

p r o fe s F o r , W ie n .

T h ir r in g F e r d in a n d , d e n b u r g .

W e in z ie r l T h e o d o r R itt, v ., D r ., H o fr a t, W ie n .

T h ir r in g H e r m in e , d e n b u r g .
T h ir r in g J u liu s ,

B r g e r s c h u lle h r e r ,

W ie n .

W e s lo w s k i

E lia s ,

k.

k.

F a c h s c h u lle it e r ,

K im p o lu n g .

T h ir r in g M a rietta , W ie n .
T o b n e r P a u l P ., S t ifts k m m e r e r , L ilie n fe ld .

W ic h n e r J o s e f , P r o f e s s o r , K r e m s a . D .

T o ld t A ., D r ., A u g e n a r z t, S a lz b u r g .

W id m a n n J o h a n n , P r o f. D r ., S a lz b u r g .

T o ld t K arl ju n ., D r ., W ie n .

W ie s e r R itt. v . W ie s e n h o r t F r a n z , P r o f. D r.,
H o fr a t, I n n s b r u c k .

T o ld t K a rl, D r ., H o fr a t, W ie n .
T o llic h A d o lf , R e v ie r f r s t e r , P o h o r s c h , P o s t

W ie n in g e r G e o r g ,
a.

O drau.
T o m a s c h e k E d l. v. S t r a t o w a R o b e r t B e lla r -

G u ts b e s itz e r , S c h r d in g

In n .

W ig a n d M o ritz, P r iv a t ie r , P r e b u rg .

m in , D r ., V iz e s e k r e t r d e r k . k . s t a t is t .

W ilc z e k H a n s , G raf, k . k . G e h . R a t, W ie n .

Z e n t r a lk o m m is s io n , W ie n .

W ilh e lm F r a n z , P r o f e s s o r , P i ls e n .

T o m iu k

V a s ili

v .,

E r z p r ie s te r ,

R a d a u tz ,

W im p ffe n F r a n z , F r e ih . v., k . k. G eh . R a t,
S a lz b u r g .

B u k o w in a ,
T r e u s c h L e o p o ld , B e a m te r d e r s te r r e ic h i
s c h e n S p a r k a s s a , W ie n .
T r o ja n is N a t a lis , D r .,

W is s e n s c h a f t lic h e r K lu b , W ie n .
W g e r b a u e r M arie, S a lz b u r g ,

E r z p r ie s te r ,

G u rzo la .

T r o ll K a m illo , k . u . k . F e ld m a r s c h a lle u t n a n t ,

W o ld f ic h J o h a n n

N e p .,

D r .,

U n iv e r s it t s

p r o f e s s o r , P rag.
W o lf K arl, S c h r if t s t e lle r , M eran .

W ie n .
T s c h in k e l W ilh e lm , L e h r e r , M o r o b itz , P o s t

W o lf- E p p in g e r S ig is m u n d , D r ., W ie n .
W o lfr a m A lfr e d , W ie n .

R ie g , K r a in .
T z ig a r a - S a m u r c a s A l., P r o f e s s o r ,

B u k a r e s t,

U d z ie la S e v e r in , k. k. B e z ir k s s c h u lin s p e k to r ,
P o d g r z e , G a liz ie n .

W r e t s c h k o A lfr e d , R itt , v ., P r o f e s s o r ,
In n sb ru ck .
W u r m I g n a z P ., K o n s is to r ia lr a t, O lm tz ,

U n iv e r s it ts b ib lio th e k , G z e r n o w itz .

Z a h r a d n ik

U n iv e r s it t s b ib lio t h e k , G raz.

Z a v v ilin sk i R o m a n , D ir e k to r , T a r n w .

U n iv e r s it ts b ib lio th e k , I n n s b r u c k .

Z e i d le r P a u l, P r p a r a to r , W ie n .

U rban E duard,

Z e lle r L u d w ig , P r s id e n t d e r H a n d e ls - u n d

V e r e in

k a is . R a t,

B a n k ie r , B r n n .

d e r n i e d e r s t e r r e ic h is c h e n L a n d e s

fr e u n d e , O r ts g r u p p e K a lt e n le u tg e b e n .
V e r e in

f r b a y r is c h e

V o lk s k u n d e ,

W rz

s c h s is c h e V o lk s k u n d e

(P ro f.

f r

D ir e k to r ,

U n g .-H r a d is c h .

G e w e r b e k a m m e r , S a lz b u r g .
Z e lle r R is a , S a lz b u r g .
Z e llw e k e r E d w in , D r ., L e ip n ik .
Z illn e r A n n a , S a lz b u r g .

b u rg .
V e r e in

J o sef,

D r. E . M o g k ), L e ip z ig .
V o n w ille r H e in r ic h . I n h a b e r d e r E r s te n W ie n e r
W a lz m h le , W ie n .
V u k o v ic v . V u c y d o l A n to n , B itt. v., H o fr a t,
M a k a rsk a ,

Z im m e r m a n n F r a n z , A r ch iv a r , H e r m a n n s ta d t.
Z in g e r le A n to n , D r ., U n iv e r s it ts p r o fe s s o r ,
I n n s b r u c k -W ille n .
Z isk a l J o h a n n , W ie n .
Z iw s a K url, k. k. R e g ie r u n g s r a t , G y m n a s ia l
d ir e k to r , W ie n .

M itteilungen aus dem Verein u n d dem Museum f r sterreich isch e Volkskunde.

107

Z s ig m o n d y K a rl, P r o f. D r ., P r a g .

D ir e k tio n d er A c k e r b a u s e h u le , K r e m sier .

Z s ig m o n d y O tto , D r ., W ie n .

D ir e k tio n d e r A c k e r - ,

Z u c k e r k a n d l E m il, U n iv e r s it ts p r o fe s s o r ,

D ir e k t io n d e r h h e r e n F o r s t le h r a n s t a lt ,

H o fr a t, D r., W ie n .
Z w ir n e r H u b e r t,

B r g e r s c h u lle h r e r ,

R e tz .

M h r .-W e i k ii'c h e n .
D ir e k tio n

A cker b a u sc b u le n .

d eu tsch en

s c h u l e , N e u t it s c h e in .
A ckerb au-

und

F l a c h s b e r e it m ig f s c h u le , B u d w e is .
D ir e k tio n

der

la n d w ir t s c h a f t l. L a n d e s le h r

a n s t a lt , C z e r n o w itz .

D ir e k tio n d e r la n d w ir t s c h a f tl, L a n d e s m it t e l
s c h u le , O b e r -H e r m s d o r f.
D ir e k tio n d e r A c k e r b a u s c h u le , P is e k .
D ir e k tio n d e r la n d w ir t s c h a f t l. L a n d e s m it t e l

D ir e k tio n d e r h h e r e n la n d w ir t s c h a f t l.L a n d e s
le h r a n s t a lt , D u b la n y .

s c h u le , P r e r a u .
D ir e k tio n

D ir e k tio n d e r L a n d e s a c k e r b a u s c h u le , E d e lh o f
b e i Z w e ttl.

d e r la n d w ir t s c h a f t l. M itte ls c h u le ,

R a u d n itz -H r a c h o lu s k .
D ir e k tio n

D ir e k tio n d e r A c k e r b a u s c h u le , E g e r ,
D ir e k tio n

der

h h eren

la n d w ir t s c h a f t l. L e h r a n s t a lt

D ir e k tio n d e r la n d w ir t s c h a f tl. L a n d e s m it t e l

B e r c z n ic a b e i S try j.
der

der

F r a n c is c o J o s e p h in u m , M d lin g .

D ir e k tio n d e r L a n d e s a c k e r b a u s c h u le ,
D ir e k tio n

O b s t- u n d W e in b a u

s c h u le , L e itm e r itz .

G a r te n b a u s c h u le ,

E is g r u b .

der

L a n d e sa ck er - u n d O b stb a u

s c h u le , R itz lh o f.
D ir e k tio n d e r la n d w ir t s c h a f t l. W in ter sch n le >
R m e r s ta d t.

D ir e k tio n d e r L a n d e s a c k e r -, O b s t - u n d W e in
b a u s c h u le , F e ld b e r g .

D ir ek tii n

der

la n d w ir t s c h a f t l. L a n d e s le h r -

a n s t a lt , R o t h o lz b e i S tra , T ir o l.

D ir e k tio n d e r la n d w ir t s c h a f ti. W in t e r s c h u le ,
F r ie d la n d .

D ir e k tio n

der

la n d w ir t s c h a f tl. L a n d e s le h r

a n s t a lt , S a n M ic h e le a . d. E ts c h .

D ir e k tio n d e r L a n d e s a c k e r b a u s c h u le ,
G r o tte n h o f b e i G raz.
D ir e k tio n

d e r A c k e r b a u s c h u le ,
der

K la g e n fu r t.

la n d w ir t s c h a f tl. L e h r a n s t a lt,

K le in g m a in .
D ir e k tio n d e r k . k . n o lo g i s e h e n u n d p o m o K lo s te r n e u b u r g .

D ir e k tio n d e r L a n d e s a c k e r b a u s c h u le ,
K o tz o b e n d z ,

der

L a n d e s -W e in -,

A c k e r b a u s c h u le ,

D ir e k tio n

lo g is c h e n L e h r a n s t a lt,

D ir e k tio n

O b s t-

und

S t a u d e n b e i R u d o lf s

w e r t.
D ir e k tio n d e r h h e r e n

la n d w ir t s c h a f t lic h e n

L a n d e s le h r a n s t a lt ,

T e t s c h e n - L ie b w e r d .

D ir e k tio n d e r h h e r e n F o r s tle h r a n s ta lt,


R e ic h s t a d t .
D ir e k tio n

der

A c k e r - u n d W e in b a u s c h u le ,

Z n a im .

D a z u 1 0 2 E x e m p la r e a n d e n k. k. S c h u lb e h e r v e r la g in W ie n , f r d ie B ib lio t h e k e n
v e r s c h ie d e n e r G y m n a s ie n u n d L e h r e r b ild u n g s a n s t a lt e n in s te r r e ic h .

108

M itteilungen aus dem V erein und dem M useum fr sterreich isch e V olkskunde.

Tauschverkehr und Widmungsexemplare.


A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a f t e n , a n t h r o p o lo g is c h e K o m m is s io n , L e m b e r g .
A n d r e e R ic h a r d , P r o f. D r., M n c h e n , F r ie d r ic h s tr a e 9.
A n t h r o p o lo g is c h e G e s e lls c h a f t , W ie n , I. B u r g r in g 7 .
A r c h iv f r

d a s S tu d iu m

der n e u e r e n S p r a c h e n ;

B e r lin

W .,

K a is e r in A u g u s te n s tr a e 7 3 ,

B ib lio th e k d e r k . k . T e c h n is c h e n H o c h s c h u le ; W ie n , IV . T e c h n ik e r s tr a e .
B l tte r f r h e s s is c h e V o lk s k u n d e (P ro f. D r. S t r a c k ) ; G ie e n , A lic e s lr a e 1 6 .
B o s n is c h e L a n d e s r e g ie r u n g ,

f r d a s b o s n is c h - h e r z e g o w in is c h e L a n d e s m u s e u n v ; S a r a je w o .

B u n d d e r D e u t s c h e n N o r d m h r e n s ; O lm tz .
D e u t s c h e r V o lk s lie d - V e r e in ; W ie n , I. F e ld e r s tr a e .
D e u ts c h e V o lk s k u n d e a u s d e m s t lic h e n B h m e n (D r .. E . L a n g e r ) ; B r a u n a u i. B .
D ir e k tio n d e r s t d t is c h e n B ib lio t h e k ; W ie n , I. R a th a u s p la tz .
F o r t b ild u n g s v e r e in in B e r n d o r f.
G e r m a n is c h e s M u s e u m ; N r n b e r g .
G e w e r b e s c h u lk o m m is s io n ; W ie n , I. W ip p lin g e r s t r a e 8 .
G r o h e r z o g lic h b a d is c h e U n iv e r s it t s b ib lio t h e k ; H e id e lb e r g .
H a n d e ls - u n d G e w e r b e k a m m e r ; W ie n , I. W ip p lin g e r s t r a e 3 4 .
H o fb ib lio t h e k , k . u . k . ; W ie n .
K r a h u le t z - G e s e lls c h a f t in E g g e n b u r g .
K r o a tis c h e r I n g e n ie u r - u n d A r c h it e k t e n v e r e in in A g r a m ,
M h r isc h e M u s e u m s g e s e lls c h a f t in B r n n .
M in is te r iu m d e s I n n e r n .
M in is te r iu m f r K u ltu s u n d U n t e r r ic h t ; W ie n , I. M in o r ite n p la tz 7.
M u s e a lv e r e in f r K ra in in L a ib a c h .
M u se u m F e r d in a n d e u m ; I n n s b r u c k .
M u s e u m f r d e u t s c h e V o lk s tr a c h te n ; B e r lin , K lo s te r s tr a e 3 6 .
M u seu m f r V lk e r k u n d e ; L e ip z ig , K n ig sp la tz .
M u seu m

F r a n c is c o C a r o lin u m ; L in z .

M u s e u m s g e s e lls c h a f t d e s K n ig r e ic h e s B h m e n , P r a g .
M u s e u m s g e s e lls c h a f t (P r o f. B i n ) ; B h m .-L e ip a .
M u s e u m s g e s e lls c h a f t (P r o f. D o m l u v i l ) ; W a l.-M e s e r it s c h .
M u s e u m s v e r e in in W a id h o fe n a. d . Y b b s .
N ie d e r s t e r r e ic h is c h e L a n d e s b ib li o t h e k ; W ie n , I . H e r r e n g a s s e 13.
N o i'd isk a M u s e e t ; S t o c k h o lm .
O b e r h e s s is c h e r G e s c h ie h ts v e r e in ; G ie e n .
s te r r e ic h is c h -U n g a r is c h e

R evue

(D r. M a y e r -W ie d e ) ;

W ie n , X V I lI /1 . H a n s S a c h s g a s s e 6.

O n s V o lk s le b e n (J. C o r n e ts ) ; S t. A n to n iu s b e i W n e g k e m , P r o v in z A n tw e r p e n .
P o ls k a S z tu k a S t o s o w a n a ; K ra k a u , W o ls k a 1 4 .
R e d a k tio n

d e r e t h n o g r a p h is c h e n M itte ilu n g e n

a u s U n g a r n ; B u d a p e s t, S t. G y r g y -u tc z a 2.

R e d a k tio n d e s C e sk y L id (D r. G. Z ib r t); P r a g , N a S lo u p 1 2 .
R e d a k tio n d e s G lo b u s (F r. V ie w e g & S o h n ) ; B r a u n s c h w e ig .
R e d a k tio n H o h e W a r t e , W ie n , X lX /2 G r in z in g e r str a e 5 7 .
R e d a k tio n d e s I n t e r n a t io n a le n A r c h iv s f r E t h n o g r a p h ie (D r . J. D . E . S c h m e l t z ) ; L e y d e n .
R e d a k tio n d e s S c h w e iz e r A r c h iv s f r V o lk s k u n d e (P r o f. D r . E . H o ff m a n n -K r a y e r ); B a s e l,
H ir z h o d e n w e g .
R e d a k tio n o f S . L a n d s m le n ; U p s a la .
R e d a k tio n d e r Z e its c h r if t f r

E g e r l n d e r V o lk s k u n d e (A . J o h n ) ; E g e r .

R e ite r e r K arl, S c h u lle ite r , W e i e n b a c h b e i L ie z e n .


S e in e r M a je st t O b e r stk m m e r e r a m t,, W ie n .

M itteilungen aus dem Verein u n d dem M useum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

109

e v c e n k o - G e s e lls c h a f t d e r W is s e n s c h a f t e n (V o lo d y m y r H n a ty u k ) ; L e m b e r g .
S o c i l d e s B o l l a n d i s t e s ; B r u x e lle s , 1 4 r u e d e s U r s u lin e s , B e lg ie n .
S t d t is c h e s M u seu m ; S te y r .
S d s l a w i s c h e A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a f t e n in A g r a m .
T s c h e c h o s la w is c h e s e t h n o g r a p h is c h e s M u seu m ; P r a g , G r a b e n 13 .
U n iv e r s it t s b ib lio t h e k , k. k . ; W ie n .
V e r e in f r L a n d e s k u n d e a u s N ie d e r s t e r r e ic h ; W ie n , I . H e r r e n g a s s e 1 3 .
V e r e in f r o s t n ie d e r l n d i s c h e V o lk s k u n d e (D r. K. L a te r ) , U tr e c h t, C a th a y n e s in g e i 1 7 P .
V e r e in

f r V o lk s k u n s t u n d V o lk s k u n d e

(A r c h ite k t F r a n z Z e l l) ;

V o r s ta n d d e r G e s e lls c h a f t f r A n th r o p o lo g ie ,

E t h n o lo g ie

und

M nchen,

H e u s tr a e 18 .

U r g e s c h ic h te ;

B e r lin W .,

K n ig g r tz e r s tr a e 1 2 0 .
V o r sta n d d e r s c h le s is c h e n G e s e lls c h a f t f r V o lk s k u n d e (D r . M ax H i p p e ) ; B r e s la u , X III. K r n e r s tr a e 4 0 .
V o r sta n d d e s L a n d e s m u s e u m s ; C z e r n o w itz .
V o r s ta n d d e s V e r e in e s f r G e s c h ic h te d e r D e u t s c h e n in B h m e n ; P r a g .
V o r s ta n d d e s V e r e in e s f r V o lk s k u n d e (P r o f . D r. M. R d ig e r ) ; B e r lin S W . 4 7 , G r o b e e r e n
str a e 7 0 1'
V o r s ta n d d e s V e r e in e s f r V o lk s k u n d e ; L e m b e r g .
W r tt e m b e r g is c h e V e r e in ig u n g f r V o lk s k u n d e (P ro f. K. B o h n e n b e r g e r ) ; T b in g e n .
Z a k J o s e f , k. k . M u s ik le h r e r , B r n n , T iv o lig a s s e 5 0 .
Z e its c h r if t D e u ts c h e E r d e (J u s tu s P e r t h e s ) in G o th a .
Z e it s c h r if t f r d e u t s c h e M u n d a r te n (P r o f. 0 . H e ilig ), E t t lin g e n , B a d e n .
Z e its c h r if t f r d e u t s c h e M u n d a r te n (D r. J. W . N a g l ) ; W ie n , X V III. K r e u z g a s s e 3 2 .
Z e its c h r ift d e s V e r e in e s f r r h e in is c h e u n d w e s t f lis c h e V o lk s k u n d e (K. W e h r h a n ) ; E lb e r fe ld ,
A r m in s tr a e 5.
Z w e ig v e r e in

D rosen d orf

und

U m gebung

d e s A llg e m e in e n

b ild u n g s v e r e in e s ; D r o s e n d o r f.
Z e ll F r a n z , A rch itek t,, M n c h e n , H e u s tr a e 1 8 .

n ie d e r s t e r r e ic h is c h e n V o lk s

110

M itteilungen aus dem V erein u n d dem Museum fr sterreichische V olkskunde.

Mitteilungen aus dem Verein.


1. S u b v e n tio n e n .
M it

v e r b in d lic h s t e m

D ank

v e r z e ic h n e n

w ir

den

E in g a n g

h o h e k. k . M in is te r iu m f r K u ltu s u n d U n te r r ic h t s o w i e v o n K

von K

7 0 0 0 du rch das

1 2 0 0 (p ro 1 9 0 5 ) d u r c h d ie

k. k. R e ic h s h a u p t- u n d R e s id e n z s t a d t W ie n .

2.

H e ra u s g a b e e in e s IV . S u p p le m e n th e fte s .

D er A u ssch u h a t
H o fr a t D r. M ax H f l e r

in

s e in e r S it z u n g a m 2 1 . F e b r u a r d. J. b e s c h lo s s e n ,

e i n g e s e n d e t e A b h a n d lu n g b e r G e b i l d b r o t e

z e i t (m it 6 3 A b b ild u n g e n )
b ed eu ten d en

von

Oster,

a ls IV. S u p p le m e n t h e f t z u m J a h r g a n g 1 9 0 6 d e r Z e its c h r if t

f r s t e r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e h e r a u s z u g e b e n .
e in e s

e in e

zur

D r u c k k o s t e n b e it r a g e s

d ie

D e r H e r r A u to r
H era u sg a b e

hat

d ie s e s

d u r c h Z u s c h ie u n g

IV .

S u p p le m e n t b e f t e s

in o p f e r w illig s t e r W e is e e r m g lic h t , w o f r d e m s e lb e n a u c h an d ie s e r S t e ll e d e r v e r b in d
l ic h s t e D a n k d e r V e r e in s le itu n g a u s g e s p r o c h e n w ir d . D ie s e s IV. S u p p le m e n t h e f t w ir d n o c h
v o r O s te r n 1 8 0 6 a u s g e g e b e n w e r d e n u n d z u m P r e is e v o n K
e in e s

f r

s t e r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e

um

2 . )

3 . (f r M itg lie d e r d e s V e r

e r h ltlic h

s e in .

V o r a u s b e s t e llu n g e n

w e r d e n a n d ie V e r e in s k a n z le i, 1 /4 . W ip p lin g e r s t r a e 3 4 , e r b e t e n .

3.

Tagung

d e r G e s a m tv e re in ig u n g

d e r d e u ts c h e n

G e s c h ic h ts -

und A lte rtu m s

v e r e in e in W ie n .
Im S e p le m b e r d. J. f in d e t in W ie n e in e a u f d e r v o r j h r ig e n V e r s a m m lu n g in B a m
b e r g b e s c h lo s s e n e T a g u n g
t u m s v e r e in e s t a t t ,

d eren

d e r G e s a m t v e r e in ig u n g

d e r d e u t s c h e n G e s c h ic h ts - u n d

A lte r

f n f t e A b te ilu n g d ie d e u t s c h e n V o lk s k u n d e v e i e in e u m fa t.

d ie w i c h t i g s t e n B e r a t u n g s g e g e n s t n d e

d ie s e r S e k tio n s in d a u f g e s t e llt :

d e u tsc h e n

e in

B a u e r n h a u sfo r m e n

(w o z u

F ragebogen

P l n e n v o r lie g t ) , fe r n e r e in A n tr a g a u f B e g r n d u n g

m it

e in ig e n

A ls

E in e S t a t is t ik d e r
E r l u t e r u n g e n

und

e in e r b ib lio g r a p h is c h e n Z e n t r a ls t e lle

f r ( d e u t s c h e ) V o lk s k u n d e ;

w a h r s c h e in lic h k o m m t a u c h d ie F lu r n a m e n f o r s c h u n g a u f d ie

T agesord n u n g.

f r

D e r V e r e in

s t e r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e w ir d n a c h B e s c h lu d e s A u s

s c h u s s e s in d e r S it z u n g v o m 2 1 . F e b r u a r s ic h in d ie s e r A b t e ilu n g a n d e n B e r a t u n g e n d er
T a g u n g b e t e ilig e n .

Er

hat

H e r r e n D r. M. H a b e r ia n d t
s e in e r M itg lie d e r a n d e m

a ls

s e in e V e r t r e te r in d e n v o r b e r e it e n d e n L o k a la u s s c h u d ie

u n d A n to n D a c h le r e n t s e n d e t u n d h o fft,
K ongre

b e t e ilig e n

da

s ic h

z a h lr e ic h e

w e r d e n , d e s s e n M itg lie d s c h a ft a u c h s o lc h e n

P e r s n lic h k e it e n fr e is t e h t, w e lc h e n ic h t M itg lie d e in e s d e r v e r b n d e t e n V e r e in e s in d . A lle s


N h e r e w ir d in H e ft IV (J u n i 1 9 0 6 ) m it g e t e i lt w e r d e n .

4.

V e r g le ic h e n d e S tu d ie n U b er V o lk s h e ilk u n d e In s te r re ic h .

U n s e r e ifr ig e r u n d v e r d ie n s t v o lle r M ita r b e ite r H e r r C h e fa r z t D r. O sk a r H o v o r k a


E dler

v. Z d e r a s b e r e it e t e in u m f a s s e n d e s v e r g l e ic h e n d e s W e r k b e r d ie V o lk s b e ilk u n d e

in d e n v e r s c h ie d e n e n s t e r r e ic h is c h e n V o lk s g e b ie t e n v o r . D u r c h s e in e in d ie s e r Z e its c h r if t
u n d in d e n W is s e n s c h a f t l ic h e n M itte ilu n g e n a u s B o s n ie n u n d d e r H e r z e g o w in a v e r f f e n t
l i c h t e n A r b e ite n e r s c h e in t H e r r D r. v . H o v o r k a h ie r z u b e s t e n s le g it im ie r t . E s e r g e h t n u n
a n a lle u n s e r e M ita r b e ite r u n d M itg lie d e r d ie f r e u n d lic h e B itte , d e n g e n a n n t e n G e le h r te n
d u r c h Z u w e n d u n g e n t s p r e c h e n d e n M a te ria ls,
n o c h h ie u n d d a im b u e r lic h e n B e s it z e

E in s e n d u n g

b e fin d e n ,

v o n V o lk s h e ilb c h e r n ,

A ngabe von

v o lk s t m lic h e n

d ie s ic h
B eh an d

lu n g s w e is e n , N ie d e r s c h r if t v o n H e ilfo r m e ln , A n f h r u n g fr h e r v o r g e k o m m e n e r o d e r j e t z t
n o c h b e g e g n e n d e r F l le v o n H e ilp r o z e d u r e n

und

ih r e r H u fig k e it u n d d e r g le ic h e n

m ehr

z u u n t e r s t t z e n . H e r r D r. v. H o v o r k a is t m :t d e r A u s a r b e it u n g e in e s e n t s p r e c h e n d e n F r a g e
b o g e n s b e s c h f t ig t ,

d e r b e r V e r la n g e n a n j e d e P e r s n lic h k e it e i n g e s e n d e t w e r d e n w ir d ,

w e lc h e s ic h f r d ie S a c h e in t e r e s s ie r t u n d s ic h b e r e i t e r k l r t, d e n s e lb e n in e n t s p r e c h e n d e r
W e is e a u s z u f lle n . I n z w is c h e n
Z e its c h r if t

e in g e s e n d e t w e r d e n .

w o lle n e in s c h l g ig e

M itte ilu n g e n a n d ie R e d a k tio n d ie s e r

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

111

Mitteilungen aus dem Museum.


1. M u s e u m s a rb e ite n .
U m f r d ie a u s d e r A u s s t e llu n g

s t e r r e ic h is c h e r V o lk s k u n s t u n d

k u n s t g e w e r b lic h e r

H a u s in d u s t r ie n d e s k . k . s t e r r e ic h is c h e n M u s e u m s f r K u n st u n d I n d u s t r ie , d e r e n S c h lu
im L a u fe d e s F e b r u a r zu e r w a r te n w a r, z u r c k g e la n g e n d e n G e g e n s l n d e (z ir k a 3 0 0 0 S t c k )
P la tz z u s c h a ffe n ,

w u r d e e in A u s s t e llu n g s r a u m ,

E in r ic h t u n g s g e g e n s t n d e
25.

a u s dem

d e r b is h e r d a s M o b ila r a u s K r n te n u n d

K u b l n d c h e n

e n t h a lt e n

h a lt e ,

g e r u m t.

V o m 1 8 . b is

F e b r u a r w u r d e n d ie g e n a n n t e n O b je k te a n d a s M u s e u m f r s t e r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e

z u r c k tr a n s p o r tie r t

u n d n a c h e r f o lg te r V e r g le ic h u n g

m it

der

A u s s t e llu n g s lis t e

t e ilw e is e

v e r p a c k t, t e ilw e is e w ie d e r in d en S c h a u k s t e n z u r A u f s t e llu n g g e b r a c h t. F e r n e r w u r d e d e r
h e u r ig e z a h lr e ic h e S a m m lu n g s z u w a c h s (z ir k a 6 0 0 S t c k )
D ie o b e n (S . 8 8 ) e r w h n te A u s w a h l

von

E r z e u g n is s e n

in v e n t a r i s ie r t
der

und

m a g a z in ie r t.

s t e r r e ic h is c h e n V o lk s k u n s t ,

d ie f r d ie s t e r r e ic h is c h e A u s s t e llu n g in L o n d o n b e s t im m t is t ,

w u r d e b e r e it s g e t io f f e n .

2 . E rw e rb u n g e n im J a h r e 1 9 0 5 / 0 6 .
Ethnographische

Hauptsammlung.

1 9 0 5 (S c h lu ) : 5 1 . L f f e l a u s H o l e , m it z w e i S t ie lr in g e n . R u m n is c h e H ir te n a r b e it.
B u k o w in a . G e s c h e n k d e s H e r rn P fa r r e r s D . D a n
52. B i l d

d es

P a ssa u er

T lp e ls u n d

in S tr a z a .

s ein er

B ra u t,

a u f S e id e g e m a lt u n d g e s t ic k t.

b e r s t e r r e ic h is c h e s S p o t t b ild . A n k a u f.
53. 1 5 G la s - u n d
K a s t e n , b e m a lt .

P a p ie r b ild e r .

m it

K stch en

K r u z ifix

sech s L aden,

a u s H o lz

m it

m it

E in la g e

S t r o h v e r z ie r m ig e n .

v e r z ie r t.

U m gebung

von

G r b m in g

und

A u s s e e . A n k a u f v o n F r a n s S e h e n n e r in A u s s e e .

1 9 0 6 : 1.

S a m m lu n g

F ra n s

S ch en n er

aus

der

U m gebung

von

A u s s e e : V e r s c h ie d e n e r H a u s r a t u n d M b e lst c k e , 2 3 1 S t c k . A n k a u f.
2. S a m m l u n g
m od el

A lfr e d W

un d T o n a b fo rm u n g en

b e r s te r r e ic h is c h e r

und

a lch e r

B itter

f r fe n ,

o l t h e i n : 16

v. M

6 2 G ip s m o d e l

n i e d e r s t e r r e ic h is c h e r

g la s ie r t e K a c h e ln , 1 4 2 T o n

u n d - A b f o r m u n g e n v e r s c h ie d e n e r

H a fn e r .

H o lz m o d e l,

M on d see.

S c h lo s s e r z e ic h e n .

C h r is tu s fig u r , T o n , g la s ie r t . G e sc h e n k .
3. S a m m l u n g R o b e r t

aus

E d er

M d lin g

und

U m gebung:

2 g e s c h n itz te F a b d e n . H n g e le u c h t e r . 2 P e t s c h a f t e n . S o n n e n r in g .

Sonnen

u h r m it K o m p a . W e t t e r g la s . M e s s in g la te r n e . E is e r n e s T r s c h lo . S c h lo s s e r
z e i c h e n . 2 F lo h fa lle n . 2 B ild e r . G e s c h e n k .
4. S a m m l u n g

H erm a n n

g e s t ic k t. 1 4 r m e ls t r e if e n ,

T a u ft u c h , h a n n a k is c h .

S ch n :

g e s t ic k t,

s lo w a k is c h .

3 W o c h e n b e t t s t r e if e n ,

2 B r u s t e in s t z e .

4 S t ic k e r e i

s tr e if e n . U m g e b u n g v o n U n g a r is c h -H r a d is c h . A n k a u f.
5. S l o w a k i s c h e S t i c k e r e i e n

( T a u f tu c h , d u r c h b r o c h e n e r E in s a tz , 1 3 M d c h e n k r a g e n ).

A n g e k a u ft v o n F rau K a t h a r i n e H o r n a k .
6. S l o w a k i s c h e S t i c k e r e i e n

tu ch ,

u n d

B ett ch er.

7. S a m m l u n g

P r o f. D r. K ..M o s e r

g estick ter

H a a r n a d e l,

B ock ,

4 1 S t c k . A n k a u f.

in T r i e s t : 1 K o p f t u c h m it H a n d s p it z e , 1 H a n d
1

R a u fm e s s e r ,

I s tr ie n ;

H o r n l ffe l,

g r a v ie r t ,

L a ib a c h . A n k a u f.
8 . T r u h e m i t S k e l e t t , S c h n itz w e r k a u s d e m A fe r e r ta le . D u r c h g e f llig e V e r m ittlu n g
d e s H e r r n D r . B . H e l l e r in S a lz b u r g a n g e k a u ft.
9. 1 0

b e m a lt . A u s d e m K u h l n d c h e n , A n k a u f.

O stereier,

10. 3 L e b s e l t e n m o d e l u n d
A n to n

G b e l in

11. T r u h e

L eb k u ch en

a u s M d lin g . G e s c h e n k d e s H e r r n L e h r e r s

M d lin g .
m it

g e s c h n it z t e r

V ord erw an d .

B r a n n tw e in fla s ch e

u n d

K o p fr in g .

B o r t b e i T r ie s t . G e s c h e n k d e s H e r rn J . O s e c h v . . G s e c h e n h e r s .
12.

W eb eg a tter

m it

Z ubehr.

A u s M o rz e ll.

G esch en k

v o n F r a u P r o f . M . A n d ree

in M n c h e n .
13. 1 2 D r u c k m u s t e r
P r o f.

W l.

S z u ch iew icz

u n d

in L e m b e r g .

D ru ck m u stertu ch ,

r u t e n is c h .

G esch en k

des

H e r rn

112

M itteilungen aus dem V erein und dem M useum fr sterreichische V olkskunde.

1 4 . T r u h e , r u m n isc h . G e s c h e n k d e s H e r rn D ir e k to r s E l i a s W e s l o w s k i in K im p o lu n g .
15. 2 1

P a a r

von

r m e lb e s tz e

W e ib e r h e m d e n ,

aus

L e in e n

m it

S e id e

g e s t ic k t.

E g e r l n d is c h . A n k a u f.
16. 1 M n n e r h e m d . 1 B r u s t e i n s a t z . 2
A n g e k a u f t v o n H e r rn V i

U m g e b u n g von R a gu sa.

K o p ft ch e r .

V u l e t i - V u k a s o v i in R a g u s a .

P h o t o g r a p h ie n
1. S e c h s A u f n a h m e n v o n H o l i t s c h e r

und

Bilder.

G e s ch ir r

im B e s it z e d e s M u s e u m s f r s t e r

r e i c h is c h e V o lk s k u n d e .
2. S i l b e r n e H o c h z e i t e r , d r e i B ild e r m it R e i f t n z e r n , A u s s e e . G e s c h e n k d e s H errn
S c h u lle it e r s K a r l R e i t e r e r in W e i e n b a c h .
3 . 1 3 P h o to g r a p h ie n
D ir e k to r s E l i a s
4. F n f
J.

I C a p e lle r

von

W e s l o w s k i in

r u m n isch em

G esch en k

B a u e r n m o b ilia r .

des

H e r rn

K im p o lu n g .

P h o to g r a p h ie n

a lte r

T ir o le r

T ra ch ten .

B ild e r

nach

Z e ic h n u n g e n

von

und P l a z i d u s A lt m u t t e r .

5. P h o to g r a p h ie e in e r Z u n f t l a d e a u s d e m M u se u m v o n F r e iw a ld a u .

G esch en k d es

H e r rn K u s to s A d o l f K e t t n e r in F r e iw a ld a u .
6 . V ie r A u f n a h m e n m it 6 2 w a l a c h i s c h e n S p i n n s t c k e n .

G e s c h e n k d e s U n g a r is c h e n

N a t io n a lm u s e u m s in B u d a p e s t .
7.
D r.

P h o t o g r a p h ie

T r o ja n o v i

von

v ie r

8 . P h o t o g r a p h ie
A r c h iv a r s H e i n r i c h

des G e b u r t s h a u s e s

A n k ert

Z w ei

G esch en k

S p in n st ck e n .

des

H errn

von f P r o f . P a u d l e r .

G esch en k

des

H e r rn

in L e ilm e r ilz .

9 . Z w e i A u fn a h m e n v o n
d e s H errn D ir e k to r s E l i a s
10.

ser b isch en

in B e lg r a d .

V o lk s s z e n e n

der R u m n en

in

der

B u k o w in a .

G e sc h e n k

W e s l o m s k i in K im p o lu n g .

p h o t o g r a p h is c h e

A u fn a h m e n

von

B a u e r n t p fe r e ie n .

G e sc h e n k

des

k. k. M u seu m s fr K u n st u n d I n d u s tr ie , W ie n .
B ibliothek.
D e r Z u w a c h s im J a h r e 1 9 0 6 b e t r u g b is h e r 2 9 N u m m e r n . D a r u n te r G e s c h e n k e
H e r r e n P r o f. D r . R ic h a r d A n d r e e in M n c h e n ,
in D o b r z a n ,

D r . R ic h a r d L a s c h i n W ie n ,

D r. M ax V a n c s a in W ie n ,

M a rtin

G e r la ch

in W ie n ,

Franz

der

A n d ress

F r e ih e r r n v. H e lfe r t,

K arl S c h ir e k in B r n n , A lfr e d W a lc h e r R itt e r v . M o lth e in , D r. M. H a b e r ia n d t.

D er T a u sch v erk eh r w u rd e a u sg e d e h n t a u f:
1. A n z e ig e r d e r e th n o g r a p h is c h e n A b te ilu n g d e s U n g a r is c h e n N a t io n a lm u s e u m s

in

B u d a p est.
2 . V e r e in

D e u t s c h e H e im a t , W ie n ,

3 . Z e its c h r if t f r d e u t s c h e M u n d a r te n , B e r lin .

2.

B e s u c h des M u s e u m s .

K o r p o r a tiv e B e s ic h t i g u n g e n e r f o lg t e n d u r c h :
1.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

2.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

M d c h e n , III. R e is n e r s tr a e 4 3 .
M d c h e n , V II. Z ie g le r g a s s e 4 9 .

3.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

M d c h e n , VI. L o q u a ip la tz 4.

4.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

K n a b e n , II. S c h w a r z iu g e r g a s s e 4.

5.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

M d c h e n , X V . F r ie d r ic h s p la tz 5.

6.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

M d c h e n , X V II. K in d e r m a n n g a s s e 1.

7.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

K n a b e n , V III. Z e l t g a s s e 7.

8.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

M d c h e n , IX . W h r in g e r s t r a e 4 3 .

9.

G e w e r b lic h e

F o r t b ild u n g s s c h u le f r

10.

G e w e r b lic h e

F a c h s c h u le f r W e b e r ,

M d c h e n , X . E r la c h g a s s e 9 1 .
W ir k e r e t c ., VI. M a r c h e tt ig a s s e 3.

1 1 . K o r p s d e r k. k. S ic h e r h e it s w a c h e in w ie d e r h o lt e n P a r tie n .
1 2 . A lp in e r V e r e in A lp e n r o s e .
1 3 . A lp in e r V e r e in S c h n e e r o s e .

S chlu d e r R edaktion : 15. Mrz 1906.

I, Abhandlungen und grssere Mitteilungen.


Das Totenbrett ein berrest des bajuwarischen
Heidentums.
V o n F r. S t o l z , I n n s b r u c k .

N a c h d e m a u c h in d i es er Zeitschrift m e h r e r e Aufs t ze e r s ch i en en
sind, w e l c h e sich m i t d e r fast a us sc hl iel i ch a u f d e n bairischen*)
V o l k s s t a m m b e s c h r n k t e n Sitte d e r Aufstellung- von Tot en- o de r
L e i c h e n b r e t t e r n b e s c h f ti g t h a b e n ich v e r w e i s e a u f m e i n e n Auf
satz be r di e L e i c h e n b r e t t e r in Mi ttelpi nzgau, IX. J ahr g. 1 15, d er
d u r c h die Mi t te il un ge n von R om s t or f e r , XI. J a hr g . 116 118, ei ne
d a n k e n s w e r t e E r g n z u n g e r f a h r e n hat, d a n n a uf die w e i t e r e Mit
tei l un g des e b e n g e n a n n t e n He rr n, XI. J a h r g . 116, en dl i ch g a n z b e
s o n d e r s a u f die u m f a n g r e i c h e u n d n a c h al len R i c h t u n g e n er s ch p fe nd e
Darstellung- von J os ef Bl au T o t e n b r e t t e r in d e r G e g e n d von Ne u e r n ,
N e u m a r k u n d N e u k i r c h e n im X. J a hr g . 1642 d rf te es n i ch t
u n p a s s e n d e r s c he i n e n, die h i s t o r i s c h e Sei te d e r F r ag e , w e lc h e
a ll e r d i n g s be r ei t s v on 0 . R i e d e r in s e i n e m h c h s t l eh rr e ic he n, auf
g r n d l i c h e n V o r s t u d i e n b e r u h e n d e n Auf sa tze in de r Zeitschrift fr
K u l t u r g e s c h i c h t e (Neue [4.] F o l g e d e r Zei t sch ri ft fr d e u t s c h e K u l t u r
geschicht e) II, 59 ff. u n d 97 ff., k u r z b e h a n d e l t w o r d e n ist, e i n e r
n eu e r l i c h e n , z u s a m m e n f a s s e n d e n B e t r a c h t u n g zu unterziehen.**)
*) b er

d ie

g le ic h e S it te

in Z r ic h

und

S t. G a lle n

s i e h e R o c lih o lz

D e u tsc h e r

G la u b e u n d B r a u c h I, 1 9 3 .
**) le b b e n t z e d ie s e G e le g e n h e it ,
z u s p r e c h e n , d a e r m ic h m it t e ls K a r te

u m H e r r n B la u m e in e n b e s t e n D a n k d a f r a u s
vom

1 5 . M rz 1 9 0 6

d a rau f a u fm e rk sa m g e m a ch t

h a t , d a d e r v o n m ir im IX. J a h r g . 2 3 7 * * ), e r w h n te A u fs a tz v o n H a lm n ic h t a n d e r d o r t
n a m h a ft

g e m a c h te n

S t e lle ,

son d ern

in

B e itr g e

z u r A n th r o p o lo g ie

und

U r g e s c h ic h t e

B a y e r n s , X II. B d . (1 8 9 8 ) S . 8 5 1 0 0 , e r s c h ie n e n is t. H a lm h a t d a s in B e t r a c h t k o m m e n d e
M a te ria l

d e r B e z ir k e C h a m , W a ld m n c h e n , V o h e n s tr a u

und

e in es

T e ile s

von

K tz tin g

z u s a m m e n g e t r a g e n u n d m it A u s s c h lu j e g lic h e r R c k s ic h t n a h m e a u f d ie v o r h a n d e n e , r e c h t
a n s e h n lic h e L ite r a tu r v e r a r b e it e t . D a s im IX . J a h r g . 2 3 7 ,

e r w h n te T o t e n b r e t t v o m J a h r e

1 8 4 3 i s t S. 1 0 0 a b g e b ild e t u n d tr g t f o lg e n d e I n s c h r if t :
D a s is t e in e h a r te R e i
W e n n m a n d e n W e g n ic h t w e i
S o fr a g e d ie d r e y H e ilig e L e u t h
Z e ig e n D ir d e n W e g z u r S e lig k e it .
D i

w ar

des

E hrb aren

P fin z in g

d ie
g est.

L etzte

R u h e s t e (!) a u f

W o lfg a n g
den

H e ig l

d ie s e r W e lt

G anzerbauer von

5. J u ly a b e n d s

u m 5 U h r im

64 L e b e n s Jahr
A nno 1843.
V o n d e n v o n m ir a u f g e f h r te n S t r o p h e n

f h r t

o b e n ) d ie a u s S c h ille r s G lo c k e e n t le h n t e n V e r s e
Z e its c h rif t f r s te r r . V o lk s k u n d e . X I I .

auch

(IX , 1 2 )

H a lm a n S. 9 8

(2 . K o lu m n e

m it d e r V a r ia n te w e g f h r t
8

Stolz.

Schon S c h n w e r t h (Aus d e r Oberpfalz I, 252 [e rs chi ene n 1857])


h a t nach A u f f h r u n g d e r hi n si ch t li c h des T o t e n b r e t t e s h e r r s c h e n d e n
G e b r u c h e die B e m e r k u n g h i n z u g e f g t : Alle diese B r uc h e m c h t e n
w o h l aus j e n e r Zeit sein, w o die L e i c h e n noch v e r b r a n n t w u r d e n ,
es si nd die l et zt en E r i n n e r u n g e n aus d e m Brennalt er. Da bei ist a ll er
d i n g s b e r s e h e n , da bei den B a j u w a r e n e b e n s o w e n i g ei ne S p u r d er
L e i c h e n v e r b r e n n u n g n a c h g e w i e s e n ist wi e bei F r a n k e n , B u r g u n d e r n
und Langobarden (Lindenschmit Handbuch der deutschen Altertum s
ku n de , I, 106 f.). A b e r a u c h 0 . R i e d e r s pr ic ht den G e d a n k e n aus,
da schon die W a h l e in es B ret t es v e r m u t e n lasse, da die Sitte n i ch t
e r s t d u r c h das C h r i s t e n t u m e i n ge f h rt , s o n d e r n von i hm n u r a d o pt i er t
u n d aus d e m H e i d e n t u m b e r n o m m e n w o r d e n sei. N e u e s t e n s a b e r ist
z u b ea ch ten , w a s F. Da hn in s e i n e m W e r k Die K ni g e de r G e r m a n e n ,
IX. 465 (e r sc hi en e n 1905), b e r d en G e g e n s t a n d b e me r kt . Es hei t
a. a. 0.: Auc h in d en B e s t a t t u n g s b r u c h e n h a t sich H e i dn i s c he s l an g e
er hal ten, u n d in d e r d a z u g e h r i g e n F u n o t e : vielleicht a u c h in d en
h e u t e noch b l ic he n Lei ch en (Reh -, R ech- )bre tt er n. I n s b e s o n d e r e die
L e k t r e d i e s e r l et zt en Stelle h a t in m i r d en G e d a n k e n gereift, die
F r a g e zu ver f ol gen u n d d as E r g e b n i s m e i n e s S t u d i u m s e i n e m w e i t e r e n
L e s e r k r e i s , d e r sich f r di es en a l t e h r w r d i g e n B r au c h i nt ere ss ie rt ,
z u g n g l i c h zu m a ch e n.
Da ein B r e t t bei d e r B e s t a t t u n g d e r alten B a j u w a r e n e i ne
n i c h t u n w i c h t i g e Rolle g es pi el t habe , w u t e man au s den L e g e s
B a j u v a r i o r u m Tit. XIX, c. 8 (Monum. Germ. X V [Le ges III], S. 329),
wo a l l e r d i n g s z w e i v e r s c h i e d e n e L e s e a r t e n v o rl i e g en : C u m c a d a v e r
h u m o i n mi s s u s fue ri t e t l igno i n s u p e r positus u n d Cum c a d a v e r
h u m o i n m i s s u s fu er it et l i g n u m i n s u p e r posi tum.
Merkel, d e r H e r a u s g e b e r d e r Leges, h a t t e d e r e r s t e r e n L e s e a r t
d e n V o r z u g g e g e b e n u n d kei n B e d e n k e n g e t r a g e n , d i e s e s a n u n s e r e r
Stelle e r w h n t e l i g n u m m i t d e m T o t e n - o de r L e i c h e n b r e t t zu
ident ifi zi eren, i n d e m er N ot e 63 ei ne Stelle a u s L e o p r e c h t i n g Lec hr ai n,
250 ff., zitiert, wo von d e m G e b r a u c h des Aufst ell ens d e r T o t e n b r e t t e r
in d e r G e g e n d g e g e n die A m p e r z u die R e d e ist, u n d d e r V e r f as s er s el bst
in O b e r b a i e r n li gna h u i u s c e m o d i orn a ta g e s e h e n z u h a b e n b ek e nn t.
D a g e g e n h a t t e vi er J a h r e v o r h e r W e i n h o l d in den S i t z u n g s b e r i c h t e n
d. philos.-hist. Kl as se d. Ak. d. W . in W i e n , X X X (1859), S. 195, in
d e r o ben z i t i er te n Stelle d e r Le ge s die z w e i t e L e s e a r t als r ic h t i g
in d e r v ie r te n Z e ile ,

S. 95

d ie

m it

dern V e r s

E s r u h t n u n a u s

d ie L e i d e n s h l l e b e

g in n e n d e S t r o p h e (IX , 1 2 , u n t e n ) u n d d ie IX , 1 4 (u n te n ) a n g e f h r te n V e r s

in

f o lg e n d e r

a b w e ic h e n d e r G e s ta lt :
I m G rab m u ic h v e r w e s e n ,
W a s d u b is t, b in ic h g e w e s e n .
W a s ic h b in , w ir s t d u b a ld w e r d e n .
L e b e fr o m m a u f d ie s e r E r d e n ,
S o w ir s t d u e in s t s e l i g w e r d e n .
B e i d ie s e r G e le g e n h e it b e r ic h tig e ic h d e n D r u c k fe h le r G r a s s t a t t G r a b a. a . 0 .

D as T o te n b re tt ein b e rre st des b a ju w arisc h en H eidentum s.

a n g e n o m m e n u n d d e m e n t s p r e c h e n d b e h a u p t e t , da von d en Bai ern


des 6. bis 8. J a h r h u n d e r t e s die L e i c h e m i t e i n e r B a l k e n - o d e r B r e t t e r
dec ke b e r d e c k t w u r d e , i n d e m e r d a r a u f h i n wi e s , da auch in e i n e m
To rf mo or bei Etzel in Os tfri es la nd ein Ge ri ppe in g r o b w o l l e n e m
G e w a n d u n d B ei nkl ei d m i t Grt el g e f u n d e n w u r d e , das u n t e r s t a r k e n
q u e r l a u f e n d e n E i c h e n b a l k e n lag. Di e s e r l e t z t e r e n A u f f a s su ng schlo
sich Q u i t z m a n n Die h e i d n i s c h e R el i g i o n d e r Ba iv ar e n (1860
er schi enen) , S. 261, u n t e r a u s d r c k l i c h e r B e r u f u n g a u f W e in h ol d an,
i n d e m er a. a. 0 . sagt, da z u r Zeit d e r A b f a s s u n g d e r L e x Bajuv a r i o r u m die Le ic h e in die E r d e g e s e n k t u n d m i t e i n e m Bret t b e r
d ec kt w o r d e n sei. Au c h L i n d e n s c h m i t H a n d b u c h d e r d e u t s c h e n A l t e r
t u m s k u n d e , I 126, der, w i e w i r s p t e r s e h e n w e r d e n , h i ns icht li ch
d e r H e r k u n f t d e r s p t e r e n L e i c h e n b r e t t e r e i ne g a n z a n d e r e An si ch t
auf ge st el l t hat, s a gt a u s d r c k l i c h : Mit d i e s e m l i g n u m i n s u p e r po s it u m
d es b a j u w a r i s c h e n L a n d r e c h t s w u r d e h a u p t s c h l i c h w o h l n u r ein
S c hu t z v or d e n s t ei n i g e n B es t an dt ei l en d e r e i n g e w o r f e n e n E r d e b e a b
sichtigt. E i n e w i l l k o m m e n e B e s t t i g u n g d i es e r A uf f a s s u n g b r a c h t e n
die R e i h e n g r b e r f u n d e von Ga ut ing , bei w e l c h e n sich die auf fallende
E r s c h e i n u n g zeigte, da a u f j e d e r L e i c h e ei ne s c h w a r z e M o d e r
s chi ch te sich fand, w e l c h e z we i f e l s o h n e vo n e i n e m a u f g e l e g t e n Bret t
h e r r h r t e .
In d e m a n g e d e u t e t e n S i n n e h a t si ch Gr a f H u n d t in s e i n e r A b
h a n d l u n g De r F u n d von R e i h e n g r b e r n bei G a u t i n g in s e i n e r B e
z i e h u n g zu Tit. XIX, cap. 8, d e r L e g e s B a j u v a r i o r u m (Sitzungsh. d.
k. bair. Ak. d. Wi ss . z u M n ch en, J a h r g a n g 1866, Bd. II 409 416,
im S o n d e r a b d r u c k 1867 e r s c h i en en ) g e u e r t u n d in a us f h r l ic h e r
D a r l e g u n g die R i c h t i g k e i t d i es er A u f f a s s u n g d e r e r w h n t e n Lege sstelle a u c h d u r c h die bes sere h a n d s c h r i f t l i c h e B e g l a u b i g u n g d e r L e s e a r t
li g nu m i n s u p e r pos it um u n d die grere, i n n e r e W a h r s c h e i n l i c h k e i t
z u e r w e i s e n gesucht.
Es s c h e i n t mir, da vo n a n d e r e r h e r v o r r a g e n d e r Sei te ich m e i n e
R i e zl er Ge sc hi cht e Ba ie rn s I, 142, w o es heit: Au f e i n e m B ret t
w a r d d e r Tot e ins G ra b g e s e n k t , u n d n o ch h e u t e si nd die w o h l m i t
d i e s e m B r au c h z u s a m m e n h n g e n d e n Re-, d as hei t T o t e n b r e t t e r , d e m
Al t ba ie r n w o h l b e k a n n t die er s te L e s e a r t ligno i n s u p e r positus
b e v o r z u g t wi rd, z w e c k e n t s p r e c h e n d , die b e t r e f f e n d e n W o r t e Graf
H u n d t s (S. 415) w r t l i c h a n z u f h r e n : Sollte des B r et t es als U n t e r
lage d e r L e i c h e g e d a c h t w e r d e n , so m u t e es v o r E r w h n u n g des
E i n s e n k e n s in die G r u b e g es c h e h e n . Die H a n d l u n g des N i e d e r l e g e n s
auf das Holz m u te j a d e m H i na bl as s en v o r a n g e h e n . b e r h a u p t a b e r
k o m m t d e r A n w e n d u n g ei nes B r e t t e s b ei d e r B e s t a t t u n g als U n t e r
l ag e des K rp e rs doch w o h l z u g e r i n g e B e d e u t u n g zu, u m h i e r a uf
g e z h l t zu w e r d e n .
Die R i c h t i g k e i t des z w e i t e n Tei les d e r v o r s t e h e n d e n B e h a u p t u n g
v e r m a g ich n i c h t a n z u e r k e n n e n , d a bei d e m U m s t a n d e , da bei allen
8*

116

Stolz.

G e r m a n e n s t m m e n zu den Zeiten d e r E n t s t e h u n g d e r L e g e s die Bei


s e t z u n g des T o t e n in f r e i e m B o de n d as G e w h n l i c h e w a r ( L j n d e n s c h m i t H a n d b u c h , I, 126), s ic he r die B e i s e t z u n g auf e i n e m Hol zl aden
als e r w h n e n s w e r t b e z e i c h n e t w e r d e n mu; J do ch ist dies o hn e
e r h e b l i c h e n Belang, da Graf H u n d t m e i n e s E r a c h t e n s d ur c h die v o r
a u s g e h e n d e B e w e i s f h r u n g die g r e r e i n n e r e W a h r s c h e i n l i c h k e i t de r
L e s e a r t l i g n u m i n s u p e r p o si t um k l a r d a r g e t a n hat.
b r i g e n s s t n d e a uc h d e r A n n a h m e n ic ht s i m W e g e , da die
L i c h e z u n c h s t a u f d e m g e n e i g t e n Br et t e in die (frhe g e s e n k t u n d
di eses d a n n b e r d e n L e i c h n a m g e d e c k t w u r d e . In r e c h t
a n s c h a u l i c h e r W e i s e b e s c h r e i b t den V o r g a n g di eses Hi n a b r u t s c h e n s
in das G ra b 0 . R i e d e r a. a. 0., S. 69.
In d e m gro e n G r b e r f e l d e von R e i c h e n h a l l k o m m t die A n
w e n d u n g von Holz n a c h v. C h l i n g e n s p e r g - B e r g Das G r ber f el d von
R e i c h e n h a l l (1890), S. 66 f., in z w e i e r l e i F o r m vor, i n d e m de r L e i c h
n a m e n t w e d e r a u f e i n e m B re tt b e i g e s e t z t w u r d e o d e r d e r h uf i g e r e
Fal l i n d e m nach der E i n s e n k u n g des T o t e n teils das Ge si cht u n d
a n d e r e Krpert ei le, teils die B e i g ab e n m i t kl ei n en H o l z br e t t c he n z u m
S c hu t z g e g e n die s t e in i ge n B es t an dt ei l e d e r E r d e b e d e c k t w u r d e n .
Man w i r d w oh l k a u m f e hl g e h e n , in d i e s e m l et z t e r e n B r a u c h e e ine n
d e m l ig nu m i n s u p e r p o s it u m e n t s p r e c h e n d e n z u e r k e n n e n , w ie m an
g e w i m i t R e c h t d a m i t a u c h d en n ac h B a va r ia I, 412, in d e r J a c h e n a u
h e r r s c h e n d e n Brauc h, vor d e r E i n s e g n u n g das Gesi cht d e r Le i c h e m i t
e i n e m k l e i n e n B r e t t c h e n z u b ed e c k en , in V e r b i n d u n g g e b r a c h t h a t
(Hfler, A m Urqu el l II, 102, R i e d e r a. a. 0 . 71). .
Von b e s o n d e r e r B e d e u t u n g e r s c h e i n t bei den R e i c h e n h a l l e r
G r b er n die T a t sa c he , da sich die B e d e c k u n g m i t B r et t c h e n aus
T a n n e n h o l z b e r das g a n z e G r b er f el d e r s t r e c k t (v. C hl in g e n s p e r g Berg, a. a. 0. 68), d e m n a c h als a l l g e m e i n : h e r r s c h e n d e S i t t e
b e t r a c h t e t w e r d e n mu, w h r e n d die B e i s e t z u n g a uf d e m B r et t g e r a d e
in d e m l t er e n s d s tl ic h en Tei l e des F r ied ho fe s n u r g a n z v e r e i n z e l t
Und da n u r bei" K i n d e r n auftritt, u n d wrnnn sie a uc h in d e m j n g e r e n
n o r d w e s t l i c h e n Tei le e t w a s h u f i g e r er sch ei nt , doch als ei ne n e u
a u f k o m m e n d e F o r m d e r B e s t a t t u n g a n g e s e h e n w e r d e n mu.*)
W h r e n d n a c h d e n b i s h e r a n g e f h r t e n D a r s t e l l u n g e n j enes
Brett, we lc hes , w i e b e r e i t s o b e n b e m e r k t w o r d e n ist, bei d e r B e
s t a t t u n g d e r al t en B a j u w a r e n u n t e r allen U m s t n d e n , a m w a h r s c h e i n
l ichs ten a b e r als Decke d es b e i g e s e t z t e n L e i c h n a m s , e i ne w i c h t i g e
Rol le ges pi el t hat, m i t d en n a c h m a l i g e n Le ic h en - o d e r T o t e n b r e t t e r n
in u n m i t t e l b a r e B e z i e h u n g g e b r a c h t w o r d e n ist, h a t L i n d e n s c h m i t ,
H a n d b u c h I, 97 f., u n t e r B e r u f u n g a u f e i n e Stelle d e r L e x Salica,
Tit. 57, 3, ei ne g a n z a n d e r e A n si ch t aufgestellt. Die Stelle l aut et :
*) B e i v. C h lin g e n s p e r g -B e r g a . a. 0 .
w e is e

m it

, L ig n u m

in s u p e r

is t

der

b e tr e ffe n d e

d e p o s i t u m b e r s c h r ie b e n

A b s c h n itt ir r t m lic h e r

(v e r a n la t

du rch

d a s in e in e r

H a n d s c h r ift s t e h e n d e L ig n u m d e s u p e r p o s it u m , v e r g l. M on . G e r m . X V , 4 4 2 ?)..

D as T o te n b re tt ein b e rrest des b a ju w a risc h e n H eid en tu m s,

117

Si qui s c h a r i s t a d o n e m (nach J. G r i m m soviel als Heer- o de r


I r me n s ul e* ) auf d e m G r a b h g e l ) s u p e r h o m i n e m m o r t u u m c a p u la v er it
(malb. Glosse m a n d o a l l e , m a n d o a d o = g ef lo c ht en e g i t t e r a r t i g e U m
z u n u n g des Grabes) a u t s i l a v e quo d e st p o n ti cu l us s u p er h o m i n e m
m o r t u u m dejecerit, de u n o q u o q u e 600 D e n a r i o s cul pabi li s j udi cet ur.
Dor U ms t an d, da die T o t e n b r e t t e r in m a n c h e n G e g e n d e n auch
als B r ck e n b e r k l e i n e Bche, G r b e n u n d fe u ch t e W i e s e n s t e l l e n
a u f die Fupfade g e l e g t w e r d e n , w i r d von L i n d e n s c h m i t in d er W e i s e
v e r w e r t e t , da er u n s e r e L e i c h e n b r e t t e r m i t d e m silave quod est
pont i cul us d es s ai i sc he n Ge se tzes identifiziert, Es ist d abe i (a. a. 0.,
S. 99) an e i ne E r i n n e r u n g s t a f e l zu d e n k e n , w e l c h e im A l t e r t u m w i e
h e u t e noch ei ne z we i f a c h e V e r w e n d u n g f a nd ; e n t w e d e r ei ne Au f
s t e l l u n g am W e g e in d e r Vorzeit, also auf d e m Grabe, das a m W e g e
lag, o d e r e i n e N i e d e r l e g u n g an e i n e r Stelle, a u f w e l c h e r d e r Blick
sich n o t w e n d i g i hr z u w e n d e n mut e, w i e d e r B r c k e b e i m b e r g a n g
b e r W a s s e r o d e r Sumpf.
Von d en m i r b e k a n n t e n n e u e s t e n H e r a u s g e b e r n d e r L e x Salica
e h r e n d (1897) u n d Geffcken (1898) v e r w e i s t d e r e r s t e r e a u f Ke rn bei
Hessel s (Lex Salica, T h e t en t ext s w i t h t h e gl os ses a n d t he L e x
E m e n d a t a . W h i t n ot es on t h e f r a n k i s h w o r d s in t h e L e x Salica by
H. Kern, 1880), d e r l et z t e r e a u f L i n d e n s c h m i t I, 96 ff.
E s s t e h t m i r n i c h t zu, e n d g i l t i g d a r b e r zu u r t e il en , ob K e r n s
V e r m u t u n g , da ponticulus au s mon t ic u lu s v e r d e r b t sei, w i r kl i ch
b e r e c h t i g t ist, in w e l c h e m Fal le silave von d e m G r a b h g e l zu
v e r s t e h e n w r e, des s en A b t r a g u n g (dejecerit) die im Geset z v o r
g e s e h e n e Str afe n ac h sich zi eh e n sollte.
Ist die oben a n g e g e b e n e D e u t u n g v on c h a r i s ta d on em richtig,
so w r d e w o h l ei ne sol che Sule z u r E r i n n e r u n g an d e n T ot en
a u s g e r e i c h t h a b e n u n d die Au fs t e l l u n g e i n e r w e i t e r e n E r i n n e r u n g s
tafel, von d e r L i n d e n s c h m i t spricht, d a d u r c h b er f l s si g g e m a c h t
w o r d e n sein. J ede nfal ls ist soviel sicher, da die U n s i c h e r h e i t de r
L e s u n g u n d die S c h w i e r i g k e i t d e r D e u t u n g im Fal le, da po nt i
culus, fr d as s ch o n f r h e r port icul us (mi nor p o rt i c u s s eu a e d i
cula, s. Du C a n g e s. v. Selave) v o r g e s c h l a g e n w o r d e n ist, w i r kl i ch
die r i c h t i g e L e s e a r t sei n sollte, groe V or s i c h t gebi et et. D e m V e r
fasser di eses Aufsatzes s c h e i n e n K e r n s V e r m u t u n g e n u n d sein Vor
schlag, mon ti cul us z u lesen, d u r c h den sich e i n e scharfe A b g r e n z u n g
z w i s c h e n d e r a u s z e i c h n e n d e n Sule, d e r U m f r i e d u n g u n d d e m G r a b
h g e l s el b st ergibt, alle B ea c ht ung - zu v e r d i e n e n . D a n n ist a b e r die
e i nz ig e S t t z e fr L i n d e n s c h m i t s E r k l r u n g s v e r s u c h g e s c h w u n d e n .
A be r a u c h s o n s t e r h e b e n sich m a n c h e r l e i B e d e n k e n d ag ege n.
E i n m a l d rf te doch die F r a g e a u f g e w o r f e n w e r d e n k n n e n , ob es
d e n n wi rk l ic h g e s t a t t e t sei, e in e n bis j e t z t als n a h e z u s p e z i f i s c h
h a i r i s c h e r w i e s e n e n B r au c h a u c h in d e r L e x S a l i c a de r F r a n k e n
* ) U n iv e r s a lis c o lu m n a H o h e S u l e , S c h a d e .

118

Stolz.

zu suchen. F e r n e r s c h e i n t es d u r c h a u s zweifelhaft, ob j e n e b e r
G r b e n u n d Smpf e g e l e g t e n T o t e n b r e t t e r t a t s c h li ch d e n Zwe ck g e h a b t
h a b e n sollten, als B r ck e n z u di en en . Man v er g l e i c h e in di es er B e
z i e h u n g die aus den A u f z e i c h n u n g e n von Ka r l Flu in d i e s e r Zeit
s chr if t VI, 109, m i t g e t e i l t e B e m e r k u n g : be r das L e i c h e n b r e t t sollen
k ei ne W e i b s p e r s o n g e h e n, we il en sie s c h w e r e Bei ne b e ko mm en , u n d
die Mi tt ei lu ng von R i e d e r a. a. 0., S. 130, da m a n es a n e in i g e n
O rt e n d er Oberpfal z (F al ken st ei n, K r on a u, Obe rv iecht ac h) v er me i d e , ein
T o t e n b r e t t zu be tr e te n, a u s F u rc ht , d a d u r c h F u w e h zu b e k o m m e n .
V i e l m e h r d rf te die Sitte, die L e i c h e n b r e t t e r in d e r z ul e t z t a n
g e f hr t en W e i s e zu legen, w oh l m i t d e m g a n z e n C h a r a k t e r d e r L a n d
schaft Z u s a m m e n h n g e n , das ist e b e n n u r in s umpfi gen u n d m o o r i g e n
G e g e n d e n z u r A n w e n d u n g g e k o m m e n sein, in d en e n a u f die a n g e
g e b e n e W e i s e a l l er d in gs a m l e i c ht e s t en u n d s i ch er s te n die A u f m e r k
s a m k e i t des W a n d e r e r s a u f die L e i c h e n b r e t t e r g e l e n k t w e r d e n mute.
N a c h d e m w i r also in den v o r s t e h e n d e n A u s f h r u n g e n d a r g e t a n
h a b e n , da L i n d e n s c h m i t s Ve rs uch, in d e m Silave das n a c h m a l i g e
Lei chen- o d e r T o t e n b r e t t zu e r k e n n e n , als g e s c h e i t e r t z u b e t r a c h t e n ist,
w i e d e n n a u c h de r U r h e b e r d i es er E r k l r u n g k ei n e n Beifall m i t d ie se r
E r k l r u n g g e f u n d e n z u h a b e n scheint , d rf te es g e r a t e n sch eine n, zur
Au ff a ss u ng des Gra fen H u n d t z u r o k z u k e h r e n , der, w i e b er e it s a n
g e d e u t e t w o r d e n ist, in d e m l i g n u m i n s u p e r p os i tu m das h e u t i g e
L e i c he n- o d e r T o t e n b r e t t sieht, i n d e m er a. a. 0 . S. 416, s chr ei bt:
Da s Brett, a u f w e l c h e m d e r T o t e g e l e g e n h a t t e u n d w e l c h e s in h e i d
n i s c h e r Zeit i hm no ch z u m S c h u t ze in d as Gra b m i t g e g e b e n w u r d e ,
ist j e t z t in c hr is tl icher Zeit, wo die B e s t a t t u n g i m v o l l s t nd i ge n S a r g
erfolgt, a u s f r o m m e r S o r g e fr sei n S e e le nh e il an v i e l b e t r e t e n e n F u
pfa d en ausgestell t. So s c h e i n t a u c h h i e r ei ne ch r is t li ch e Sitte v o r z u
liegen, w e l c h e a us h e i d n i s c h e m G e b r a u c h er wu ch s. Betreffs des
W a n d e l s v o m Lei c hl ad en z u m G e d e n k b r e t t v er g l e i c h e m a n die
z ut re f f e n d e n B e m e r k u n g e n von Marie Eysn in d e r Zei tschrift des
V e r e i n e s fr V lks kun de VIII, 208: Verfol gt man , w i e zu A n g e r noch
bis 1886 die L e i c h e a uf u n d m i t d e m B r e t t b e e r d i g t w u r d e (v. C h l i n g e n s
p e r g - B e r g Das G r ber f el d von R e i c h e n h a l l 68); w ie vo r e i n e m
M e n s c h e n a l t e r z u R a m s a u bei B e r c h t e s g a d e n die in L e i n w a n d g e n h t e
L e i c h e a us d e m Sarg, d e r fr alle di ent e, g e h o b e n w u r d e u n d m a n
sie v o m B r e t t l a n g s a m i ns Gra b gl ei t en lie; w i e das Brett, w o r a u f
d e r To t e g el eg en , b e i m L e i c h e n z u g m i t g e t r a g e n u n d n a c h d e m Be
g r b n i s d ra u e n n i e d e r g e l e g t w u r d e ; w i e es j e t z t m i t A n g a b e von
N a m e , Stand, A lt er u n d d e r g l e i c h e n e r s t n a c h W o c h e n h i n a u s k o m m t ,
so s i eh t m a n die W a n d l u n g des Lei chl ad en z u m G e d en kb re tt .
H i n z u f g e n d a r f m a n noch, da al lem A n s c h e i n n a c h die T o t e n b r e t t e r
in j e t z i g e r Zeit b e r h a u p t in den m e i s t e n Or te n n u r m e h r G e d e n k
b r e t t e r sind, m i t d e n e n die L e i c h n a m e d e r V e r s t o r b e n e n b e r h a u p t
ni ch t s z u t u n g e h a b t h ab e n. In d er T a t e r s c h e i n t die a n g e g e b e n e

D as T o te n b re tt ein b e rre s t d e s b a ju w arisc h en H eidentum s.

119

W a n d l u n g so na t rl i ch u n d u n g e z w u n g e n , da sie u n s e r e Z u s t i m m u n g
m i t v ol l em R e c h t in A n s p r u c h n e h m e n darf. U nd g ew i ist es n i c h t
zu k h n , in j e n e m al t en li g nu m d e r L e g e s B a j u v a r i o r u m den T o t e n
l aden zu e r k e n n e n , d e r a u f die L e i c he v i el l ei ch t n i c h t z u m Sc hu t z
g e l e g t w u r d e , w i e m a n b i s h er i m m e r a n g e n o m m e n hat, s o nd e r n u m
d en T o t e n g e w i s s e r m a e n in d e r E r de fe s tz uh al t en, d a m i t er an d er
W i e d e r k e h r z u den L e b e n d e n g e h i n d e r t w e r d e . Dann w r e das Brett
s o z u sa g en ei ne S c h e i d e w a n d z wi s c h e n d e m T o t e n u n d den l e b en de n
A n g e h r i g e n , ein S i c h e r u n g s m i t t e l g e g e n d e s s e n W i e d e r k e h r , vo r d er
m a n sich j a a u c h d a d u r c h z u s ic he r n b e s t r e b t ist, da n ac h a l t e m
H e r k o m m e n die L a g e d e r L e i c h e im H a u s e ei ne s ol che ist, da die
F e v o r a n z u l ieg en k o m m e n u n d z u e r s t b e r die S c h we l l e des
H a u se s g e t r a g e n w e r d e n (R oc hh ol z D e u t s c h e r G l a u b e I, 197). Sollte
n i c h t v iel lei ch t fr di es e Au ff a ss u ng s p r e c he n, w a s Ri eder , a. a. 0 .
S. 129 f., u n t e r B e r u f u n g auf G r u b e r in d e r Zeitschrift des d e u t s c h e n
u n d s t e r r ei c hi s ch en A l p e n v e r e i n e s XIX, 136, v o rb r in gt . Es hei t dort,
da die T o t e n b r e t t e r d en Seel en d er V e r s t o r b e n e n , w e l c h e mi t Gottes
E r l a u b n i s zu b e s t i m m t e n Zeiten a u f die E r d e z u r c k k e h r e n , u m d u r c h
die f r o m m e T a t g l u b i g e r M e n s c he n E r l s u n g zu e r l a ng en , bei
i h r e m qual vol l en U m h e r i r r e n ( g e w h nl ic h in Ge st al t von Li cht lei n)
z u R as t p l t z e n u n d Zufl uch ts st t t en d i en en , d a g e g e n die e i g e n t
l ichen G e s p e n s t e r u n d b s en Geister als u n i i b e r s c h r e i t b a r e Ma r k
steine a b ha lt e n. Die a r m e n S e e l e n s i n d n a t r l i c h a uf R e c h n u n g
des C h r i s t e n t u m s z u setzen, die G e s p e n s t e r u n d b s e n
G e i s t e r s i nd n och ei n b e r r e s t d e r a l t h e i d n i s c h e n Auff as su ng
des V e r h l t n i s s e s d e r V e r s t o r b e n e n z u d e n berl ebenden.*)
Bei d ies er e b e n g e s c h i l d e r t e n S a c h l a g e mu es wi rkl i ch vllig
v e r w u n d e r l i c h e r s c he i n e n, da n a c h d e r Mo nat ss chr if t des hi st ori sch en
V e r e i n e s von O b e r b a i e r n III (1894), S. 33 ff., in d e r A b e n d v e r s a m m
l u n g v o m 16. F e b r u a r 1894, in w e l c h e r A. V i e r l i n g b e r ei ni ge B e
s o n d e r h e i t e n d e r L e x B aj u v a r i o r u m, d a r u n t e r a u c h b e r Tit. XIX,
cap. 8, sprach, die al ls ei ti ge A n s i c h t d a h i n gi ng, da in dem B ret t
d e r a n g e f h r t e n Stelle n i c h t das b e k a n n t e T o t e n b r e t t , das in Altb a ie r n u n d in d e r Oberpfal z h uf ig an K r e u z w e g e n auf ges tel l t we r de ,
z u s u c h e n sei, wi e Mer kel g e m e i n t hat.**)
*) V e r g l. M o n te liu s

K u ltu r g e s c h h h t e

S c h w e d e n s (1 9 0 6 )

S. 1 3 4 ;

M au

bei

P a u ly -

W is s o w a R e a le n z y k lo p d ie 3 4 7 ; v o n D a h n A r c h iv f r R e l i g i o n s w i s s e n n b a f t IX 3.
* *) A n h a n g s w e is e s e i h ie r d a r a u f h in g e w ie s e n , d a in d e r S p r a c h in s e l L u ser n e b e n
f a lls d e r B r a u c h b e s te h t, d ie L e ic h e a u f e in e n L a d e n

zu le g e n (B a c h e r , D ie S p r a c h in s e l

L u s e r n , 6 4 ). S o m it z e ig t s ic h in d ie s e r s e h r a lte n A b z w e ig u n g d e s b a j u w a r is c h e n S ta m m e s
d ie s e l b e E ig e n t m lic h k e it

in

d e r B e h a n d lu n g

d e r L e ic h e n v o n V e r s to r b e n e n

w ie in d e n

b r ig e n v o n d e m s e lb e n S t a m m b e w o h n t e n G e b ie te n . G e b r a u c h t m a n ja d o c h a u c h a n d e r
w r ts,

z u m B e is p ie l

l i e g e n . V e rg l.

in N ie d e r s t e r r e ic h ,

d ie e n t s p r e c h e n d e R e d e n s a r t

A u s d e n M e m o ir e n e in e s P o l iz e ik o m m is s r s ,

A uf dem L aden

R e c la m 3 3 0 4 ,

S. 3 3 ;

S ie

m a c h t e in s o lc h e s U n w e tte r , a ls o h ih r M ann r ic h t ig s c h o n a m L a d e n w r e u n d N ie d e r ste rr e ic h , S . 2 3 8 f. (K r o n p r in z e n w e r k ).

B uchberger;

120

Aus Steierm ark im J a h re 1811.


V o n K. B u c h b e r g e r ,

k. k. O b e r la n d e s g e r ic h t s r a t a . D ., G raz.

I m s t e i e r m r k i s c h e n L a n d e s a r c h i v zu Graz er l ie gt ein Ber ich t


d e r p ol i ti sch en B e z i r k s b e h r d e von Ar nf e ls v o m 11. Apri l 1S11 b e r
die V e r h l t n i s s e di es es Bezirks, w e l c h e r infolge A u f t r a g e s an die
W e r b b e z i r k e von d i e s e m e r s t a t t e t wurde , w e l c h e r A u f t r a g s ei nen
G r u n d d ar in z u h a b e n scheint, da ei ne n d e r u n g d e r B e s t e u e r u n g s a r t
h h e r e n Or te s e in g e l e i t e t w u r d e u n d m a n e i ne g e n a u e I n f or ma ti o n
b e r die S t e u e r k r f t i g k e i t d e r B e v l k e r u n g einholte. De sh al b e r g e h t
sich der B er ic ht in B e a n t w o r t u n g d e r K r a g e n e n t w r f e , e r g a n g e n an
s m tl ic he s t ei ri sch e W e r b b e z i r k e z u m B e h u f e i ne r p h y s ik al i sc he n
Sta ti st i k des L a n d e s S t e y e r m a r k , in s t at i s t i sc he n Da t e n b e r die
B e v l k e r u n g des Bezirks, die V e r w a l t u n g s a r t d es s el be n u n d dessen
L a st en . De r B er i c h t b e z e i c h n e t a b e r die A u f z h l u n g d e r A b g a b e n
u n d D i e n s t b a r k e i t e n als n i c h t mglich, w e i l d e r e n soviele u n d v e r
s c h i e d e n a r t i g e si nd u n d die U n t e r t a n e n i h r e G r u n d s t c k e in v e r
s c h i e d e n e n H e r r s c h a f t e n h a b e n , bei d e n e n b e r al l a n d e r e A r t e n d e r
G i e b i g k e i t e n b e s t e h e n u n d j e d e r U n t e r t a n ei nze ln b e f r a g t w e r d e n
mt e, wo u n d w a s er b e r a l l z u l ei st en hat.
D e r Ber ich t u m fa t die S c h i l d e r u n g des Bezirks, d e r B e v l ke ru n g,
i h r es C har akt er s, u n d es w i r d h i e r au s d e m B er ic ht n u r e n t n o m m e n ,
w a s m i t d e r B e v l k e r u n g im Z u s a m m e n h n g e steht, u n d s o mi t a uc h
w e n i g e r das L a n d als die L e u t e b e s c hr ie be n. Die S c h i l d e r u n g drf te
i m g ro en u n d g a n z e n a u f das b r i g e d a m a l i g e S t e i e r m a r k passen.
D er B e z ir k A r n fe ls

lie g t

z w is c h e n

dem

4 6 . u n d 4 7 . G rad

n r d lic h e r B r e it e ,

L a n g e d e s s e l b e n is t u m 1 0 b is 1 5 S e k u n d e n v o m

G r tz e r M er id ia n w e s t l ic h e r ,

i s t A r n fe ls 8 M e ile n

M a rb u r g

2 0 O r ts c h a fte n
J o s e f in is c h e m

und

von

der

K r e is s ta d t

m it 6 5 2 8 B e w o h n e r n in 1 4 8 8 H u s e r n .
A usm a

1 7 .1 9 7 J o c h

e n tfe r n t;

d e r B e z ir k

D e r F l c h e n in h a lt

9 0 Q u a d r a t k la ft e r ,

w ovon

639 Joch

d ie

v o n G raz
u m fa t

b e tr g t

nach

4 2 0 Q u a d r a t

k la f te r v e r s c h ie d e n e n H e r r s c h a f t e n a n g e h r e n , d e r b e r r e s t s in d u n t e r t h n ig e B e s it z u n g e n .
I n d e r Z e it v o n 1 8 0 4 b is 1 8 1 1

se c h s Jahre

gerechnet

w urden

im B e z ir k

1 4 9 5 P e r s o n e n g e b o r e n , g e tr a u t 4 0 2 u n d v e r s to r b e n 1 0 6 9 , u n e h e li c h e G e b u r te n w a r e n 1 3 4 .
Im J a h r e 1 8 0 5 s in d 1 0 7 , 1 8 0 6 3 , 1 8 0 7 2 6 , 1 8 0 8 3 2 ,

1809

2 4 u n d 1 8 1 0 a b e r k e in

M a n n z u m M ilit r a b g e g a n g e n . W ie v ie l a u s e in e r o d e r d e r a n d e r e n G e m e in d e g e n o m m e n
w urden,

kann

n ic h t

b e s t im m t

k e in e S u b r e p a r t itio n m g lic h is t,
m a n s ie fin d e t.

s in d

w e il a u s M a n g e l an d ie n s t t a u g lic h e n M e n sc h e n

s o n d e r n s o lc h e L e u te a u s g e h o b e n w e r d e n m s s e n ,

Im B e z ir k i s t d e r e in z ig e M a r k tfle c k e n A r n fe ls ,

v e r f a lle n e S c h lo A r n fe ls
b orn g e h r ig ;

w erd en ,

d a n n is t

e in s c h lie lic h

is t

und

d a s a lte ,

wo

z u m T e il

d e r S itz d e r B e z ir k s o b r ig k e it, d e m R e ic h s g r a fe n v o n S c h n

d ie P f a r r s g lt S t. J o h a n n u n d d a s G tl B u c h e g g im B ezirk ;

d e s M a rk te s A r n fe ls 5 J u r is d ik t io n e n

und

es

s e lb s t n d ig e G r u n d b c h e r

im B e z ir k , o b s c h o n d ie H e r r s c h a ft A r n fe ls d a s R ic h te r a m t b e i d e m M ark t u n d d e r P f a r r s g lt
S t. J o h a n n v e r w a lt e t .
D e r M a rk t A r n fe ls
L erch e

m it

U r s c h r ift v o r h a n d e n is t,
P r iv ile g ie n

gehrt

zu

a u s g e b r e it e t e n F l g e ln ,

den

lt e s t e n

is t v o n 1 5 1 8 ,

d es L an d es,

d a t ie r t v o m 2 4 . F e b r u a r 1 5 7 8

d e s K a is e r s M a x im ilia n ,

der 14 9 3

d a s M a r k tin s ie g e l,

d a s lt e s t e M a r k tp r iv ile g iu m ,
und

a ls H e r z o g

d ie

w ir d s ie h

e in e

d a s in

a u f d ie . fr h e r e n

R e g ie r u n g

in

S te ie r m a r k

a n tr a t, b e r u fe n . D e r O rt lit t u n te r d e n T r k e n e in f lle n u n d d e r F e u e r s b r u n s t v o m J a h r e
1 5 5 2 ; e s s o lle n v o r d e m e in A u g u s tin e r k lo s te r u n d e in e P fa r r k ir c h e d o r t g e w e s e n s e in , w e lc h e

121

A us S teierm ark im Ja h re 1811.

d ie

e v a n g e lis c h G e w o r d e n e n

b ernah m en

und

w e lc h e K ir c h e

u n d K lo s te r

1652

ver

b r a n n te n ;

e r s t u n te r K a is e r J o s e f II. im J a h r e 1 7 8 8 w u r d e w ie d e r e in e P fa r r e e r r ic h te t.

D e r M arkt

h a t 4 0 3 E in w o h n e r

in 8 0 F a m ilie n

und 6 8 H u ser,

k le in e n S a g g a u , d ie le ic h t a u s tr itt u n d im J a h r e 1 8 0 3

l ie g t

un gesu n d

an der

a lle in 3 2 b e r s c h w e m m u n g e n v e r

u r s a c h te , w o sic h d a s W a s s e r b e i e in e r z e h n S c h u h b e r d e n g e w h n lic h e n W a s s e r s p ie g e l
e r h o b u n d g r o e n S c h a d e n v e r u r s a c h te .
D ie b r g e r lic h e G e m e in d e b e s t e h t a u s H a n d w e r k e r n
B e d a r f,

b lo

G egenden.

d ie

D ie

z w ei T p fe r

zu n ch st

f r

den

r tlic h e n

h a b e n A b s a tz f r ih r e a u s g e z e ic h n e t e W a r e in e n t f e r n t e

s e c h s J a h r m r k te

im O rt

s in d s e h r b e s u c h t ,

z u m e is t w ir d v ie l s c h n e s

H o r n v ie h z u r Z u c h t g e k a u f t u n d v e r h a n d e lt.
D e r M a g is tr a t

b e ste h t

aus

e in e m

M a r k tr ic h te r ,

z w ei K m m erern ,

e in e m G ru n d

b u c h f h r e r , e in e m P o liz e ia u f s e h e r u n d z w e i A u s s c h u m n n e r n , h a t s e in e ig e n e s G r u n d b u c h
u n te r d e r D ir e k tio n d e s h e r r s c h a f t lic h e n J u s tiz ia r s ,

der

a u c h d ie R ic h t e r w a h le n v o n d e r

H e r r s c h a f t b e s t t ig e n l t.
D a s S c h lo A r n fe ls n a c h S p r a c h g e b r a u c h A d le r s f e ls is t e in e s d e r lt e s t e n im
L a n d e ; d ie H e r r s c h a ft is t a llo d ; s ie v e r w a lt e t d e n B e z ir k d u r c h ih r e n B e z iik s k o r r m is s r ,
d ie L a n d g e r ic h te d e r H e r r s c h a f t A r n f e ls u n d S c h m ie r e n b e r g w e r d e n a lld a
h a b e n a b e r n ic h t d a s P r iv ile g iu m

d e r e ig e n e n A c h t u n d B a n n

v e r w a lt e t ,

s ie

u n d w e r d e n d ie K r im in a l

p r o z e s s e d u r c h d e n k. k. B a n n r ic h te r a b g e f h r t ; d ie A r r e s t e s in d w e g e n B a u f llig k e it d e s
S c h lo s s e s n ic h t im b e s t e n S t a n d e u n d k o m m e n a u c h n u r w e n ig e Z c h tlin g e v o r.
S e it 1 7 9 9 s in d o r d e n t lic h e W a is e n b c h e r e in g e f h r t u n d w ir d d a s V o r m u n d s c h a f ts
w e s e n g e n a u b e r w a c h t . D a s J u r is d ik t io n s a m t f h r t d ie W a is e n b c h e r , d a s R e n ta m t d a s
K a s s a jo u r n a l, d e m H e r r s c h a f t s b e s it z e r m u j e d e s V ie r t e lja h r d e r A u s w e is b e r d e n S ta n d
d e s W a is e n - u n d D e p o s it e n a m t e s b e r r e ic h t w e r d e n .
D er S t a n d

d e s W a is e n v r m g e n s

w a r 1 1 . A p r il 1 8 1 1 m it 9 0 4 K p fe n ,

r e s p e k t iv e

W a is e n , 1 9 1 .5 4 9 fl, 3 4 / 4 k r ., w o v o n b e i P r iv a t e n a u s h a f t e t e n 1 8 4 9 6 3 fl. 11 s/ 8 kr.


D as G rundbuch

is t

s e it

dem

Jahre

1800

im

b e ste n

S ta n d e

und

w ir d

eb en so

fo r tg e f h r t.
D ie A n z a h l u n d G a ttu n g e n d e r U n te r tb a n e n
m e in d e a n z u g e b e n ,
f r s t lic h e n

und

m it B e s t im m u n g

h e r r s c h a f t lic h e n

in

j e d e m W e r b b e z ir k

und

je d e r G e

a lle r v o n d ie s e n U n t e r t h a n e n z u le is t e n d e n la n d e s

A bgaben

und

D ie n s t e ,

so w o h l

in

G e ld

a ls

N a tu r a l,

i s t n ic h t m g lic h , w e il in d e m s e lb e n O r te v e r s c h ie d e n v e r p f lic h t e t e U n le r t b a n e n w o h n e n .
Z u d ie s e n A n s t n d e n g e s e l l e n s ic h n o c h d ie u n z h lig e n G a ttu n g e n u n d B e n e n n u n g e n d e r
v e r s c h ie d e n e n G e ld - u n d N a tu r a lg a b e n ,

w o v o n d ie le t z t e r e n z u m T e il z e it lic h ,

zum T e il

f r im m e r s c h o n r e l u ie r t s in d . A u c h k o n k u r r ie r e n b e i m a n c h e m U n te r th a n m e h r e r e G r u n d
h e r r e n : G a b e n - o d e r S a c k -,
d a n n d ie A b g a b e n a n

d a n n W e in z e h e n d h e r r e n , L a n d g e r ic h t s d ie n s t h e r r e n

d ie P fa r r e

u n d S c h u lle h r e r .

u . s . w .,

A lle d ie s e g r u n d h e r r lic h e n A b g a b e n

o d e r G e ld - u n d N a t u r a ld ie n s le d e r U n te r ta n e n

f h r en

e i n s t im L a n d e b e s t a n d e n e n L e h e n s a n a r c h ie ;

d a s o b s c h o n m o r s c h e S k e le t t d e s F e u d a l

das

u n v erk en n b a re G eprge

der

s y s t e m s s p u k t n o c h im m e r im L a n d e u n d n h r e t s ic h h ie u n d d a n o c h im m e r v o m F e t t
d e s e m s ig e n L a n d m a n n e s .

N ur

e in e g a n z n e u e S t e u e r r e k tifik a tio n

k a n n s e in e v o lle A u f

l s u n g b e w ir k e n .
N a c h A n z a h l u n d G a ttu n g d e r U n t e r t h a n e n w a r e n im B e z ir k 4 7 B r g e r , d ie s e b lo
in A r n fe ls ; 6 5 8 B a u e r n , 2 0 6 B e r g h o ld e n , 4 3 D o m in ik a lis te n , d ie s e b lo m z w e i O r ts c h a fte n ;
nach

dem

B e s it z s t n d e

2 7 2 H o fs t t te r ,

w aren

4 3 7 K e u s c h le r ,

32

G a n z h b le r ,

zu sam m en

954

71

D r e iv ie r te lh b le r ,

1 4 2 H a lb h b le r ,

b e h a u s t e B e z ir k s in s a s s e n ;

d ie s e U n t e r

ta n e n o d e r I n s a s s e n d ie n e n 2 6 H e r r e n o d e r H e r r s c h a f t e n .
D e r L a n d b a u i s t d ie e in z ig e

a u s s c h lie lic h e E r w e r b s q u e lle d e s B ez ir k s,'

da

es

in

s e lb e m k e in e F a b r ik e n g ib t u n d k e in e ig e n llic h e r H a n d e l b e t r ie b e n w ir d .
D e r b e s o n d e r s in d e n o b e r e n G e g e n d e n m e i s t s e h r g u t e B o d e n i s t w o h l e r tr g lic h ,
u n d da

d ie L e u t e

n ic h t w o h lh a b e n d ,
p o c h A k a tlio lik e n .

seh r
so

sp a rsa m

doch

in

und

fr u g a l

le b e n , s in d s ie

g r t e n t e ils ,

w enn

auch

g u t e n N a h r u n g s u m s t n d e n . Im B e z ir k s in d w e d e r J u d en

122

B uchberger.

D ie P fa r r b e z ir k e s in d s e i t 1 7 8 8 n e u
v o n s e in e r P fa r r k ir c h e e n t f e r n t .

e in g e t e iit u n d is t k e in H a u s b e r z w e i S tu n d e n

B e i d e r P fa r r e A r n fe ls is t d e r E r tr a g

4 0 0 fl., b e i S t.

J o h a n n 7 6 1 fl. 4 5 k r .,

K appl 3 0 0 f l . ;

d ie P fa r r e ie n s in d

bei

d e r P fa rr e F l e in 4 0 0 fl.

m it

d e r P fa r r p f r n d e

und

bei

d e r K u r a tie

je z w e i, d ie Ivu ratie m it je e in e m P r ie s te r b e s e t z t .

B e i j e d e r d e r v ie r g e is t lic h e n P f r n d e n is t e in e S c h u le m it e in e m

g e p r ft e n L e h r e r ;

e s s in d im

B ez ir k 2 3 8 0 K in d er, w o v o n 5 5 9 s c h u lp f lic h tig , v o n w e lc h e n a b e r n u r d ie H lfte

d ie S c h u le

b e su c h t,

d ie

a n d e r e H lf te k a n n

u n d M a n g e l a n K le id u n g . s . w . v o n
D a s S c h u lw e s e n u n t e r s t e h t d e r
in g u t e m
v e r e in ig t ,

dem

w egen

zu

g r o e r E n tf e r n u n g

S c h u lu n t e r r ic h t

o d e r A rm u t

k e in e n G e b r a u c h

G e is tlic h k e it. D ie v ie r S e h u lh u s e r

m achen.

im

B e z ir k s in d

S t a n d e , m it d e m L e h r e r d ie n s t is t d e r M e s n e r - u n d O r g a n is t e n d ie n s t
d ie Z u fl s s e f r d e n L e h r e r s in d s o w e it e r g ie b ig ,

r e ic h e n d e s A u sk o m m en h a t,

ohne

d e r G e m e in d e

A r n fe ls is t d a s G e h a lt d e s L e h r e r s e in G r a tia l
e in A r m e n h a u s

f r

a lle r o r t e n

d a j e d e r L e h r e r e in

d u r c h B e t te ln

d er H e r r sc h a ft;

h in

z u r L a s t z u fa lle n .
d ie s e l b e

In

h lt in A r n fe ls

s ie c h e u n d v e r a r m t e U n t e r t a n e n ; im H a u s e b e z ie h e n s e c h s P f r n d n e r

n e b s t W o h n u n g u n d H o lz e in e n b e s tim m te n G e h a lt, a u e r d e m

w e r d e n n o c h w c h e n t lic h

s e c h s A r m e b e t ilt .
D a s g e m e in e V o lk a r b e ite t m e is t a n
s o n d e r s r e l ig i s e L e u te p f le g e n

noch

an

den

a h g e s c h a ffte n F e ie r t a g e n , u n d

s o lc h e n T a g e n

in

d ie K ir c h e

zu

nur

be

gehen;

d ie

T o t e n b e s c h a u w ir d v o n d e n z w e i g e p r ft e n W u n d r z te n d e s B e z ir k s v o r g e n o m m e n .
D ie m e d iz in is c h e P o liz e i l i e g t h ie r , w ie f a s t im g a n z e n L a n d e , n o c h in d e r W i e g e ;
d a s g e m e in e V o lk s t e h t n o c h g e is t ig z u t ie f,
S c h e in b a r e n z u u n t e r s c h e id e n .

u m in d ie s e r S a c h e d a s w ir k lic h G u te v o m

R e d lic h e u n d g e s c h ic k t e r z te m a c h e n b e i d e m L a n d v o lk

s e l t e n ih r G l ck , m e d iz in is c h e S c h a r la ta n e u n d Q u a c k s a lb e r m it e in e r d e r b e n D o s is U n v e r s c h ftb e it u n d

e in e m h o m o g e n e n K ra m v o n W o r te n h a b e n n o c h im m e r d e n Z u la u f

a u s d e n e n t f e r n t e s t e n G e g e n d e n u n d b le ib e n ,
d ie

p r iv ile g ie r t e n M rd er. D a s

ih r e m

a lt e n S y s t e m

s o g e n a n n t e U r in g u c k e n ,

das

g e tr e u ,

A d e r l s s e n ,

n o c h im m e r

das

S c h r p fe n

u . s. w . is t n o c h im m e r a n d e r T a g e s o r d n u n g ; a lte W e ib e r u n d M a r k ts c h r e ie r v e r k e tz e r n
n o c h im m e r , b e s t o c h e n u n d b e s o ld e t v o n d e n S c h a r la ta n e n , je d e n n e u e n , n ic h t d e n a lte n
S c h le n d r ia n b e f o lg e n d e n A r zt.

E in W u n d a r z t ,

d e r s ic h in A r n fe ls ,

u n d d e r z w e it e , d e r

im P f a r r o r t e K le in s ic h b e fin d e t, r e ic h e n a u s f r d e n B e z ir k ; s ie f h r e n e ig e n e A p o th e k e n .
E s b e fin d e t s ic h n u r e in e g e p r ft e H e b a m m e im O rt A r n fe ls , u n d e s w r e f r u c h t lo s ,
m e h r a n z u s t e lle n , d a e s h ie r z u a n e in e m F o n d s f e h lt u n d d ie g e m e in e V o lk s k la s s e o h n e h in
n u r b e i b e d e n k lic h e n G e b u r te n v o n e in e r s o l c h e n P e r s o n G e b r a u c h m a c h t .
D a s g e m e in e V o lk im B e z ir k is t in s e in e r G e is t e s b ild u n g n o c h s e h r a r m ; b e r z e u g t
da R e ic h tu m u n d W o h ls ta n d a lle in z u je n e r S t u fe d e s G l c k e s f h r e n , d ie zu e r r e ic h e n
e s s ic h f h ig f h lt,

i s t e s n a c h A rt u n d W e is e a lle r e m p ir is c h e n M e n s c h e n g e iz ig , h a b

s c h t i g u n d s c h m u tz ig , h a t k e in le b h a f t e s G e f h l f r E h r e u n d S c h a n d e ,

is t d a b e i fe ig ,

b l d e u n d fu r c h t s a m u n d s o w e i t in S e lb s t s u c h t v e r s u n k e n , d a d ie K r a n k h e it e in e s n tz
lic h e n H a u s t ie r e s v o n e in ig e m W e r t e s in w e i t g r e r e S o r g e
j e n e s e in e s e ig e n e n K in d e s .

Es sch eu t

a lle N e u e r u n g e n

und U nruhe

v e r s e tz t,

und V erb esseru n g en ,

a ls

b lo a u s

F u r c h t d e s M i lin g e n s, u n d h n g t d a h e r a n d e n a lte n S it te n u n d G e b r u c h e n , w e il d ie s e
nach

s e in e n B e g r iffe n

m it

k e in e r

G e fa h r

oder A bbruch

v o n s e in e m W o h ls ta n d

ver

b u n d e n s in d .
R e ic h tu m u n d W o h ls t a n d i s t d e m n a c h d a s s ic h e r s t e K r e d itiv ,
M a n n e A n s e h e n u n d A c h tu n g zu e r l a n g e n ;

der

r e i c h s t e M ann

b ei dem

g e m e in e n

e in e r G e g e n d o d e r e in e s

O r te s is t a ls o d e r a llg e m e in e G e v a tte r o d e r T a u fp a th e a lle r K in d e r ,

der R a th g e b e r ,

der

S c h ie d s r ic h te r , d e r R e d n e r v o r G e r ich t, u n d s e in e M e in u n g e n u n d R a t h s c h l g e w e r d e n o ft
w ie O r a k e ls p r c h e g e h a lt e n .
V a te r la n d s - u n d F r s t e n li e b e , G e m e in s in n ,
e in e s S t a a ts b r g e r s v o n h h e r e r B ild u n g k e im e n

M ille id
noch

und

n ic h t

b erh au p t
a u f h ie s ig e m

a lle T u g e n d e n
B oden,

a lle in

o b r ig k e it lic h e r E r n st, m it W r d e u n d B e h a r r lic h k e it v e r b u n d e n , s in d v e r m g e n d , d a s V o lk


z u d e r g r te n A u fo p fe r u n g zu g n g e ln . N e b s t d e r H a b s u c h t is t a u c h n o c h d ie T r u n k e n
h e it e in e d er v o r z g lic h s t e n L e id e n s c h a f t e n

d e s V o lk e s ,

w e lc h e r

d a s s e lb e

b is

zur A u s

s c h w e if u n g e r g e b e n is t. B e i j e d e r G e le g e n h e it, a ls K in d sla u fe n , H o c h z e ite n , B e g r b n is s e n ,

123

A us S te ie rm ark im Ja h re 1811.

K ir c h w e ih e n , V io h m r k te n u n d
s o f f e n u n d j e d e r z e it

e in

je d e r

rech t

a n d e r e n V e r s a m m lu n g , w ir d

derber R a u sch

g e h o lt .

b e r m ig W e in

s o n s t ig e U n s it t lic h k e it e n s in d n u r a ls e in e F o lg e d ie s e s H a n g e s z u b e tr a c h te n ,
h a t w e n ig B e is p ie le , d a

h n lic h e V o r f lle

M an k a n n e ig e n t lic h n ic h t

b e h a u p te n ,

von

da

es

n c h te r n e n M e n sc h e n
im

, ge

A lle E x z e s s e , S c h l g e r e ie n

h ie s ig e n

B e z ir k

und

ver b et

e ig e n e ,

und
m an

w erd en .

v o r z g lic h e

L ie b lin g s u n t e r h a lt u n g e n , V e r g n g u n g e n o d e r b e s o n d e r e l n d lic h e S p ie le g e b e ;

d a s ju n g e

V o lk

lte r e

su ch t

a n S o n n - u n d F e ie r t a g e n

am

l ie b s t e n

den T a n zb o d en

und

das

d ie

W e in s tu b e a uf. H ie u n d d a , a b e r s e lt e n , w ird d a s s o g e n a n n t e L a u d ie r e n m it K a r te n o d e r
K e g e l g e s p ie l t . D ie M usik o d e r d ie I n s t r u m e n te h a b e n n ic h t s S o n d e r lic h e s o d e r C h a r a k te
r is t is c h e s f r s ic h , s o w i e m a n a u c h

k e in e

and eren

a ls

d ie

im

ganzen Lande

b lic h e n

V o lk s g e s n g e k e n n t.
M an i t h ie r o ft u n d v ie l, a lle in in s c h le c h t e r E i g e n s c h a f t ; d e r s o g e n a n n t e t r k is c h e
S te r z (d a s is t

e in e V e r m is c h u n g

von

M a ism e h l m it W a s s e r ) , B o h n e n ,

S a la t,

W e i r b e n ,

K r a u t u n d s c h le c h t e s B r o d , m it e t w a s S c h w e in e f e t t o d e r l v o n K r b isk r n e r n s in d d ie g e
w h n lic h e S p e is e , d ie d e r M a n n d r e im a l d e s T a g e s z u s ic h n im m t. S e in e W o h n u n g is t u e r s t
u n r e in u n d s c h m u t z ig , d a er in s e in e r s o g e n a n n t e n R a u c h s t u b e o d e r K c h e o h n e R a u c h
fa n g m it s e in e r g a n z e n F a m ilie
k e s s e l f r

d ie

S c h w e in e ,

n is t e t ,

S p e is e t is c h ,

in

w e lc h e r

s ic h

s e in K o c h h e r d , B a c k o fe n , S u d

H h n erk am m er. W e rk st tte

s a m m e n b e fin d e t. Z u m B e t t o d e r S c h la f p la tz e g n n t er s ic h
e in L e in tu c h ,

son d ern

lie g t

auf

b lo e m

H o lz

in

k m m t o d e r r e i n ig e t s e in e n K rp er o d e r s e in e n

s e lt e n

und

L ie g e p la tz

f r is c h e s

S tro h

s e in e n W e r k t a g s k le id e r n ;

r m lic h e n

er

z e r lu m p te n A n z u g

b e i
oder

wscht.^

d ie

ganze

W o c h e n ic h t , n u r a n S o n n - u n d F e ie r ta g e n , w e n n e r d ie K ir c h e b e s u c h t .

D ie r e in lic h e r e

K le id u n g

des

h a t n ic h t s A b w e ic h e n d e s

von

der

a llg e m e in e n L a n d e s t r a c h t

d e u tsc h e n

V o lk e s in d e r U n te r s t e ie r m a r k .
D e r C h a r a k te r d e s h ie s ig e n V o lk e s h a t n o c h k e in e f e s t e u n d v o lle n d e t e A u s b ild u n g ;
e n t f e r n t v o n a lle n S l d t e n u n d H e e r s tr a e n , i s t d e r g e m e in e M an n n o c h g r te n t e ils s e h r
e in f lt ig , r o h u n d

u n g e s it t e t ,

g e se tz te n , grob u n d hart

k r ie c h e n d

gegen

g eg en F rem de

und

S in n e d e s W o r te s n o c h e in e le b lo s e M a sc h in e ,

s e in e

s e in e

g e is t lic h e n

und

w e lt lic h e n V o r

g le ic h e M e n s c h e n k la s s e ,

d ie

der M e n sc h e n k e n n e r

im

oder

ganzen
g e b ild e t e

M ann n a c h B e lie b e n in B e w e g u n g z u s e t z e n v e r m a g . B e i e in e r g l c k lic h e n M is c h u n g v o n


s a n g u in is c h e m u n d p h le g m a t is c h e m

T em peram en t w re

d e r s e lb e

g e s e l l i g e s V e r g n g e n n ic h t g a n z u n e m p fin d lic h , l e i c h t z u
W r d e u n d E r n s t a u c h le ic h t z u le n k e n ,
s u c h t s e in e n C h a r a k te r e n t s t e llt e

auch

f r

F reude

b e le h r e n u n d m it

w e n n n ic h t e in e

und

b e h a r r lic h e r

in s e in W e s e n v e r w e b t e H a b

u n d s o m a n c h e s it t li c h e H r te e r z e u g t e ;

er b e sch en k t

d ie B e t tle r n ic h t a u s M itle id , s o n d e r n a u s F u r c h t v o r U n b ild e n u n d S c h a d e n , d a h e r a u c h


r s t ig e L a n d s t r e ic h e r

und V agabun den

w e it

m ehr

und

gr ere

A lm o s e n

a ls

P resz-

noch

la n g e

h a f t e e r h a lte n .
l n d ie s e m v o n d e r M u tter N a tu r
n ic h t

a u s g e b ild e t e n Z u s ta n d e

b r e c h e n a ls h e r r s c h e n d a n w e r fe n ,
da

bei

dem

h ie s ig e n

zw ar

b e g n stig te n ,

a lle in

g e s e llig

k a n n m a n d e m V o lk k e in e g r o b e n V e r ir r u n g e n

groen

und

es

w a r s e it v ie r z e h n

L a n d g e r ic h t e

zu

g le ic h e r

o d er V er

J a h r e n n ic h t m e h r d e r F a ll,
Z e it

zw ei

V erb recher

e in

e in le u c h t e n d ,

da

g e le g e n s e y e n .
N ach

d ie s e r C h a r a k te r s c h ild e r u n g

des

h i e s i g e n V o lk e s

is t

es

s e in e H o ffn u n g e n , W n s c h e u n d S t im m u n g d e r m a le n g e r a d e k e in e r b e s o n d e r e n A u fm e r k
s a m k e it o d e r S c h ild e r u n g w r d ig s e ie n ,

es

f in d e t

s e in g r te s

lic h e n V e g e t ie r e n u n d k m m e r t s ic h u m n ic h t s in d e r W e lt
D ie b e r s c h w e m m u n g e n u n d d ie n ie d e r e L a g e m a c h e n

G l ck

in

e in e m

behag

a ls u m s e in e n e ig e n e n H e r d .

d ie G e g e n d

seh r

u n g e s u n d ; d ie

M e n s c h e n e r r e ic h e n n u r a ls A u s n a h m e e in A lte r b e r s e c h z ig J a h r e , o b s c h o n ih r K r p e r
b a u s ta r k , g r o u n d r o b u s t is t . N e r v e n f ie b e r s in d h ie r e in h e im is c h , w e h h e d e r o ft m a lig e
b e r m ig e G en u d e s W e in e s , g r o e U n r e in lic h k e it , d ie s c h le c h t e N a h r u n g u n d s c h le c h t e
L u ft e r z e u g e n ; e ig e n t lic h e E p id e m ie n a b e r u n te r M e n s c h e n o d e r T ie r e n k e n n t m a n s c h o n
s e it e in e r la n g e n R e ih e v o n J a h r e n n ic h t.
D ie R o b o t h u n d a lle N a tu r a ld ie n s t e s in d b e i h ie s ig e n s m t lic h e n H e r r s c h a f t e n s c h o n
la n g e u m m ig e P r e is e r e lu ie r t . D er B o d e n is t s c h w e r e T h o n e r d e , m a n b e d ie n t s ic h d e s

124

B uchberger.

e in fa c h e n P f lu g e s in d e r E b e n e u n d d e s D o p p e lp flu g e s a u f H g e ln , d n g t d a s F e ld je d e s
d r itte J a h r m it d e m A b fa ll d e r W a ld u n g e n , a c k e r t s e h r s e ic h t , s e lt e n e in e n h a lb e n W ie n e r
F u t i e f ; a u f d a s f r is c h g e d n g t e F e ld w ir d a lle z e it t r k is c h e r W e iz e n
w e i e R b e im H e r b s t
g u t e n F e ld e r n

w ir d

g e s t,

das

B r a c h f e ld e r o d e r E h e g a r t e n

n c h ste

Jahr

n o c h m a ls

s in d

im F r h ja h r

seh r

t r k is c h e r W e iz e n

s e lte n ;
g e s t,

oder

bei

sein-

so n st

aber

W in t e r w e iz e n , K o r n o d e r G e r s te g e b a u t , d a s d r itte J a h r S o m m e r k o r n , G e r ste o d e r H a f e r ;
z w e i D r itte l a lle s A c k e r la n d e s w e r d e n m it t r k is c h e m W e iz e n b e b a u t, u n te r d e m s e lb e n a u c h
B o h n e n , K r b is, E r d p fe l, M h r e n , W e i r b e n , K r a u t o d e r a n d e r e G e w c h s e g e z o g e n . D ie
A n saat

a u f 1 Joch A cker

b r in g t 2 5 b is 3 0 M etze n

erfo rd ert
im

1 s t e r r e ic h is c h e n

e rste n ,

K e u s c h le r le b e n v o n 1 b is 1 1/2 J o c h

M e tz e n

8 b is 1 0 M e tz e n

im

F e ld . T r k e n w a iz

d e r K a r to ffe lb a u w ird s e it f n fz e h n J a h r e n

im m e r

H e r r s c h a f t a ls P r m ie n b e s t im m t e n S t if t n a c h l s s e

t r k is c h e n

z w e it e n

W e iz e n

Jahre;

d ie

is t d ie a llg e m e in e N a h r u n g h ie r ;

s t r k e r

b e tr ie b e n ,

b e w ir k t e n ; in

w as

d ie

der E b e n e

von

D e r b h m is c h e H o p f e n , h ie r g e p fla n z i,

d e m b h m is c h e n g le ic h ,

a n M eh l-

aber

s ta r k

und

H o n ig ta u ,

g ib t

der

d e g e n e r ie r t

a b e r d ie s e F r u c h t s c h o n im z w e it e n J a h r e .
le id e t

und

m e is te n

d ah er

w ir d
w e n ig

E rtra g . E in J o c h z v v e im h d ig e r W ie s e g ib t d u r c h s c h n it t lic h 2 0 Z e n tn e r H e u u n d 1 5 Z e n tn e r
G r u m m e t.
D ie W e in b e r g e lie g e n a u f fe t t e m L e h m b o d e n u n d tr a g e n v ie l, a b e r s c h le c h t e n W e in ,
s o g e n a n n t e n S c h ilc h e r , d e r s ic h s e lt e n l n g e r a ls e in J a h r h lt ; in d e n W e in g r te n w e r d e n
a u c h t r k is c h e r W e iz e n u n d B o h n e n g e b a u t , h ie u n d d a

auch

aus

d en T rau b en k rn ern

l g e p r e t.
B e i d e r d ie s j h r ig e n B e s c h r e ib u n g g a b e s im B e z ir k 1 0 0 8 S t c k Z u g o c h s e n ,

1687

M e lk k h e , 3 2 1 P f e r d e u n d 3 1 2 S c h a f e ; S c h w e in e d r f te n b e i 6 0 0 0 S t u c k s e in , w o v o n d ie
H lf te g e m s t e t w ir d . D ie K h e .h a b e n w e n ig M ilc h , a b e r s c h n e , s ta r k e K lb e r ; d ie le t z t e
f e in d lic h e I n v a s io n h a t d e r P f e r d e z u c h t s e h r v ie l S c h a d e n g e ta n .

D ie G e fl g e lz u c h t w ir d

sta r k b e t r ie b e n u n d g ib t d e r E x p o r t g u t e n E r w e r b d e n L a n d w ir te n u n d K le in h u s le r n .
D ie B ie n e n z u c h t e r g ib t

j h r lic h

bei

2 0 0 b is 3 0 0 Z e n tn e r

R o h h o n ig .

M u s te r w ir t

s c h a ft g ib t e s im B e z ir k k e in e ; d a f r b r in g t d e r B e r ic h t d ie S c h ild e r u n g e in e r g e o r d n e t e n
B a u e r n w ir t s c h a f t,

der

v u lg o

K r e n b a u e r n -H u b e

im

h ie s ig e n

W e rb b . zirk ,

P fa rre

K le in ,

O r ts c h a ft N a r ra t N r . 6 ; h ie r z u g e h r ig e G r u n d st c k e s in d 6 J o c h c k e r , 6 J o c h W ie s e n ,
s/ 4 J o c h W e m g a r t e n ,: 11 J o c h W a ld und' A n te il a n d e r G e m e in d e ; im W in te r u n d S o m m e r
h lt d er B e s it z e r 2 Z u g p f e r d e , 2 ju n g e O c h s e n b is in
2 -K lb e r v o n 1 b is 2 J a h r e n , 7 b is 8 S c h w e in e ,
k le in e g e m s t e t w e r d e n ;
K n e c h t, e in e M agd

und

A r b e its k r fte s in d
e in e K in d s w r te r in

das

w ovon

d e r B e s it z e r ,
von

13

d r itte J a h r ,

j h r lic h
s e in

Jahren.

2 M e lk k h e

groe

E h e w e ib ,

und
e in

und

1 b is 2

1 9 j h r ig e r

D u r c h s c h n ittlic h

j h r lic h e

F e c h s u n g 6 0 b is 7 0 M e tz e n T r k e n w e iz e n , 5 b is 8 M e tz e n W in te r v v e iz e n , 5 b is 8 M etze n
K o r n , 1 5 b is 2 0 M etze n B o h n e n , 4 b is 6 M e tz e n
3 S t a it in W e in
G em se,

(e in

S t a r t in W e in

hat

H a fe r ,

K a r to ffel u . d g l. H ie r v o n d r f te n j h r lic h

4 M etzen k le in e r W e iz e n ,

2 b is 4 M etzen G e r s te ,

1 0 W ie n e r E im e r =

d a n n 1 b is 2 S ta r tin W7e in

5 6 5 '8 9 l ) ,

n eb st

1 1/ 2 b is

g e b a u tem

b lo 10 M etze n T r k e n w e iz e n ,
v e r k a u ft w e r d e n ,

das

2 b is

b r ig e

w ir d

im H a u s e v e r z e h r t ; j e d e s z w e it e J a h r w e r d e n 2 j u n g e O c h s e n , 1 F o h le n , d a n n a llj h r lic h
1 o d e r 2 j u n g e S c h w e in e , 1 S e it e S p e c k ( B a c h e n ) v e r k a u fi, u m S t e u e r n u n d a n d e r e A u s
la g e n z u b e s t r e it e n u n d e in e n k le in e n N o t h p f e n n ig z u e r b r ig e n .
D e r g e g e n w r t ig e B e s itz e r is t s c h u ld e n f r e i u n d h a t j h r lic h a n R u s t ik g l s t e u e r n n a c h
a lte m

M asta.b e 1 0 ' / 4 A n s c h la g

11

fl. 7 k r .,

F l e is c h a k z is e

45

k r .,

zur

G r u n d h e r r s c h a ft

A r n fe ls f r U r b a r z in s 1 H e n n e u n d 3 0 E ie r , 2 . K la fte r Z in s h o lz , 8 F a r e if s ta n g e n , 1 F u h r
G a il (D n g e r )

und

w c h e n t lic h . d r e it g ig e

Fuhr- und

H a n d r o b o t,

zu sam m en

in

G eld

1 9 fl. 2 2 .'/2 k r. z.U: b e z a h l e n ; d e n G e tr e id e - u n d W e in z e h e n d z u d e r H e r r s c h a ft S e g g a u , d a n n


d e m P fa rrer: u n d S c h u lm e is t e r z u S t. J o h a n n je d e m 6 Garnr (G a r b e n ) W e iz e n u n d 6 G arm
K orn, d a n n 1. S c h w e in s f u n d 1 K s , ....................
D ie s e 5/s 'E lu b e h a t d e r B e s it z e r 1 7 8 5 in
e r k a u ft, n e u g e b a u t u n d is t
w orden.

Z u m S c h l s s e

d u r c h F le i

seh r

v e r f a lle n e m Z u s t a n d e

u n d S p a r s a m k e it

e in

um

w o h lh a b e n d e r

1600
M ann

fl.
ge

r g t d e r B e r ic h t a ls b e ls t a n d d ie V e r p a c h tu n g d e r H e r r s c h a fte n

A us S te ie rm ark im J a h re 1811.

a n g e w in n s c h t i g e S p e k u la n t e n , d a n n

d ie

z u b e s it z e n (r e s p e k tiv e zu

e n d lic h

e r w e r b e n ),

fr e ie ,

125

u n g e b u n d e n e B e f u g n is ,

d ie

fr e ie W illk r

e in e H e r r s c h a ft

d e r H e r r s c h a fts b e s itz e r ,

s ic h e in e n J u r is d iz e n le n z u w h le n .
S c h lie lic h

w ir d

zu r D ia le k tfr a g e

des

B e z ir k s

e in

D ia lo g

z w e ie r B a u e r n w e ib e r

w h r e n d d e s K ir c h e n g e h e n s a n g e f g t :
In

der V o lk s s p r a c h e .

G e dl :

G ut deutsch.

Z e y s a s C h r is ta s !

G e r t r a u d : G e lo b t s e i J e s u s C h r is tu s ?

A n y 1: I n E w i k e i t !

A nn a:

G e d 1: S c h o a K ir c h e g e a ?

Gertr aud :

ln E w i g k e i t !
G eh et Ih r s c h o n

in

d ie

K ir c h e ?
Anyl:

W e r d e p a n ie m a z fru a s e y .

Anna:

I c h g la u b e ,

e s i s t n ic h t m e h r

z u fr h .
G e d 1: I w e r m u a n j g le i a z a n k t H a n s
P r e d ij lo h s e n , d a r n u o ig e P f a r a t h a t m u a n j
g a r s c h a p r e d id n ?

Ger tra ud:


S t.

Johann

der

in

neue

Ich
d ie

P fa r r e r

gehe
P r e d ig t .

h a lt e

auch

nach

Ich

h r te ,

sch n e

K a n z e l

red en ?
Any li

Anna:

H n lt ja . s is g a r a b r a v a a n d

G e d 1:

H ilf t

D as

is t

w ahr.

g w is

w as

Gertraud:

sch n e

D ie

P r e d ij ; d L e it s e y n halt, a lla w a l n o s c h le c h t .

s in d o h n e N u t z e n .

M ey D ie n d le , di G a tl,

r in a ,

h a t e in

b ie s t m it n

is t

von

sch n en

M ein M d l,

dem

Sohne

O r s c h t v e it lh ie s lt o n i A n d e r l. I h a n d e n K ap a

B au ern

h a lt g r e b n n ie m a

sch w n gert w ord en .

Ich

M e n sc h e n

n ic h t

daw der

m g n ,

m ie r s D ie n d le v a r d e r b t h a t .
m a l v a r ja u k t,

ar

is

G ip l

a b eg sch o ssen ,

g fa r t

h a t,

dar

Er

is t

e in

s c h n e r u n d f r e u n d lic h e r H e r r !

a fr e u n d la n a r H e e !

am al
da

Sak ra

b is

I b a n a n e tla -

G ugam akn
ar

K edl

ar

si

den

hat

ban
F u e

fr e y

n ig s

d a n a c h g fr a g t.

P r e d ig t e n
d ie

K a th a

A ndreas

des

O r tv e it lh ie s lt o n i (V u lg r n a m e )
gerad ezu

habe

den

m ehr

ge

g e ile n

a b h a lte n

k n n e n , b is e r m ir d a s M d c h e n v e r d o r b e n
h a t.

Ich

habe

ih n

s t r z te e in m a l

ft e r s

d a v o n g e ja g t,

von dem D ach b od en

u n d b e s c h d ig t e

s ic h

s c h le c h t e M e n s c h

d en Fu,

m a ch te

a lle in

s ic h

er

h in a b

gar

der

n ic h t s

darau s.
Anyl:

S j u n g e V o lk is h a lt

sch oa

Anna:

so

D ie J u g e n d

flr w iz j, is h a lt g r e h n n ie m a m e z a n d a h ie t n

d r in g lic h

und

a s o is a s 1

as!

e in e

(is t

n ic h t

is t sc h o n

a b z u h a lte n .

b lic h e

so
A

zu

s o is t

W ie d e r h o lu n g

des

Z e it w o r t e s ) .
G e d 1:

T huet

en k a

Alt.a

daham

h u etn ?

Gertraud:

H tet

h e u t e E u e r M ann

w h r e n d d e s K ir c h e n g e h e n s d a s H a u s ?

Anyl:

E r m a g v li

h ie s l L ip i h a t n N a c h tn z a

n ig s .

D ar

V e itl-

s e in a K u a

a u fe-

Anna:
d e s V e it

E r is t n ic h t w o h l.

g r ie ft, d a ar ih r f r s A n g s c h r a h e lf e n s o ll,

abend

a n d a fte h o m s

K uh zu k u r ie r e n ;

d gan ze N acht

m it a n a n d a

D er B auer

M a tth u s P h ilip p h a t ih n

zu

s ic h

b e r u fe n ,
sod an n

um

e in e

h ab en

g e ster n
krank e
s ie

m it

im K e lla g s o ffe n , b a n h a m g e a n i s ar g fa ln a n d

s a m m e n d ie g a n z e N a c h t in d e m K e lle r g e

h a t si

s o ffe n ,

an

r e c h t n T ip i

a u fn K o p f

a u f b le it,

T h a t n g a r f e in t la w e a , a s o t h a t s !

g e f a lle n
K o p fe

G e d 1: T h a n s c h o a
s p r in g m a n a
daroachen.

ru n d ,

d a

z a n A lto a
ma

no

l u t e n ,

den Segn

bei

dem

und hat
zugezogen,

Gertraud:
M esse

gegeb en ,

N ach h au segeh en

is t

er

s ic h e in e G e s c h w u ls t am
d ie

ih n

seh r

s c h m e r z t.

E s w ir d d a s Z e ic h e n z u r
gehen

w ir

d a m it w ir d e n S e g e n e r l a n g e n .

g e s c h w in d ,

Z ingerle.

126

Unholdenhfe.
V o n P r o f. D r. O s w a l d

v.

Zingerle,

C z e r n o w it z .

In M e i n h a r d s II. U r b a r d e r Grafschaft Tirol, das 1288 a u s g e


z e i c h n e t w u r d e , b e g e g n e t im Gelt von I n n s b r u c k (VII, 83) d a t z
S t r i g e l d e r V n h o l d e r u n d im Gelt von P a s s e i e r (XIII,35) d a t z
V n h o l d e n e i n h o f , an s p t e r e r Stelle (XIII, 153) d a t z G h r i s t a n
dem Vnholden.
V n h o l d e r * ) k a n n Zu-, r e s p e k t i v e b e r n a m e sein, w i e z u m Bei
spiel B e r h t o l t d e r T i v f e l v o n M v l b a c h (XV, 68), P e r h t e
T i v u e l i n n e (XLIII, 207), T u s e n 11 i v u e 1**) o de r M i l l e d i a u e l
XLIII, 38, 114 f.), K o n r a d d e r C h o b o l d (Ar ch ivb er. a u s Tirol
II, 1086), N i k l a u s d e r C h l a u b a u f (ebenda, III, 324) u n d a nd e r e ,
a b e r es k a n n a uc h d e r Hofname, z u g r u n d e li egen u n d d a m i t d e r In
h a b e r des U n h o l d e n h o f e s b e z e i c h n e t sein, w i e m i t P r u n n e r (XIII, 11),
C a m p a e t s c h e r (XIX, 44) d e r I n h a b e r des Hofes z e P r u n n e ,
C a m p a e t s c h u. s. w. L e t z t e r e s s c h e i n t m i r w a h r s c h e i n l i c h e r , da
n i c h t n u r i m U r b a r d e r G u t sp ro ps t ei I n n s b r u c k v o m J a h r e 1325
(Cod. tirol. Nr. 27 des kgl. S t a a t s a r c h i v s z u Mnchen) Bl. 12 a, 65 b,
s o n d e r n a uc h in s p t e r e n U r b a r e n , so in e i n e m a us den er ste n J a h r
z e h n t e n d es 15. J a h r h u n d e r t e s s t a m m e n d e n U r b a r d e r Grafschaft Ti rol
(Urb. Nr. 3 des I n n s b r u c k e r S t a t t h a lt e re ia r ch i vs ) Bl. 2 1 3 b d e r V n
h o l d e r z e S t r i g e l n och v o r k o m m t . D a n n m u d er er s te Bes it zer
des Hofes, n a c h d e m e r fortan den N a m e n fh rt e, de r U nh o l d e
g e n a n n t o d e r d e r Hof a u f e i n e m P la t z e r b a u t w o r d e n sein, w o n ac h
d e r V o l k s m e i n u n g H e x e n o d e r d er g l e i c h e n i hr U n w e s e n trieben.***)
I n t e r e s s a n t ist, da sich an di es en Hof, d e r in d e r G e m e i n d e K r e it h
a m H i n g n g e des S t ub a i ta l e s l i eg t u n d j e t z t S t a r k e n h o f heit, w i r kl i ch
S ag e n kn p fe n. S ta f fi er (Tirol I, 924) be r ic h te t: Hi er s t e h t d e r
*) L e x e r ( M itt e lh o c h d e u ts c h . W r te r b . II, 1 8 9 8 ) e r k l r t u n h o l d a e r e

a ls U n h o ld ,

T e u fe l, a b e r in d e m z itie r te n G e d ic h te ( s ie h e G rim m , M y t h o l.4, S . 8 7 6 f.) k a n n k e in T e u f e l


g e m e in t s e in ,

da

H e x e r e i a b g ib t.

vorher

von H exen

s o im F l a g e l l u m

D ia bo li

oder

M n c h e n 1 6 0 2 , w o r in u n te r a n d e r e m
Zauberer,

V n h o l d t e r

vnd

* *) A u c h e in G u t zu V i l e
zu P r u n n

d ie R e d e

is t ,

sondern

I n d ie s e r B e d e u t u n g e r s c h e in t U n h o l d e r
d e T eu ff e ls
von

den

n u r je m a n d ,
noch

Gail

d e r s ic h m it

v ie l s p te r e r Z e it,

v o n E g id iu s A lb e r tin u s ,

e ff ec te n vnd

H e x e n m a i s t e r

in

W i r c k u n g e n

der

g e h a n d e lt is t.

( w o h l V ill, D o r f u n d F r a k tio n d e r G e m e in d e R o d e n e c k )

f h r t e n a c h e in e r U r k u n d e v o m J a h r e 1 3 5 5 d e n b e r n a m e n

ze t a u s e n t

t i v f e l n ( s ie h e A r c h iv b e r . a u s T ir o l I I, 2 4 0 4 ).
** * ) I n S c h m e lle r s B a y r . W r te r b . I, 1 0 9 1 is t d e r N a m e U n h o ld e n t a l ( . . . t r a d i d i t
nobis

m a n s u m

unum

F a llm in g ( V a l d e n u n c h
vallis

d a e m o n i c a

U. d i c t u m )

um 1 1 9 0 b e le g t . Ih m is t v ie lle ic h t d a s tir o lis c h e

1288, V a l d i m n c h

e n t s t a n d e n s e in k a n n .

1 3 8 4 ) a n d ie S e i l e z u s t e lle n , d a s a u s

S c h n e lle r

(B e itr g e

z u r O r ts n a m e n k u n d e

T ir o ls I I, 5 4 ) b e m e r k t h ie r z u : E in e n s c h w a c h e n A n h a lt f n d e le t z t e r e D e u tu n g a n e in e r
T a ls a g e : A n d e n U fe r n d e s S c h le ie r h a c h e s , w ie d e r T a lb a c h v o n P f le r s c h h e i t, l t s ic h
n a c h S t a ffie r ( T o p o g r . II, 3 8 )

d e r s o g e n a n n t e S c h r e ie r g e is t ,

b a ld

gro

w ie

e in R ie s e ,

b a ld k le in w ie e in Z w e r g s e h e n . E in B e r g n a m e n s U n h o ld e n k o p f f in d e t s ic h in d e r N h e
d e s G r o g lo c k n e r s z w is c h e n d e m P e is c h la c h - u n d G n ilz ta l.

U nhold enhfe.

127

b e r c h t i g t e Hof der S t a r k e n o de r d e r U nho lde, n a c h d e r V o l k s sa ge ei ns t


von M n n e r n b e w o h n t , d e r e n b e r m e n s c h l i c h e L e i b e s s t r k e u n d U b e r '
l e g e n h e i t im R i n g e n u n d R a u f e n in V e r b i n d u n g m i t e i n e m rohen,
w i l d e n G e m t i hnen e i n e n sol chen N a m e n e r w a r b . L e i d e r g e b r a u c h t e n
sie i h r e Krft e z um e i g e n e n Verderbni s. Von d i es en L e u t e n w e r d e n
al lerlei a b e n t e u e r l i c h e Ge sc hi cht en erzhl t. Das Volk h a t d e m n a c h
den H o fn a me n m i t e h e m a l i g e n I ns as se n in Z u s a m m e n h a n g g e br a ch t ,
w a s bei s p t e r e r E n t s t e h u n g o d e r U m b i l d u n g d e r S a g e n ah el ag, doch
bez wei fl e ich, da dies d e r en lt e s t e r Ge st al t ent spri cht .
Wi e d i e s e r Hof in n e u e r e r Zeit s e i n e n al ten N a m e n v e r l o r e n
h at , so a uc h d e r in P as sei er , d es s en L a g e ich n u r m i t Hilfe von
U r b a r e n des 15. u n d 16. J a h r h u n d e r t e s zu b e s t i m m e n v er m o c h t e . Im
U r b a r von P a s s e i e r v o m J a h r e 1583 ist Bl. J 9 a u n t e r W a l l t n e r
B r o b s t e y un ter anderem angefhrt: C r i s t a n K r u s l b u r g e r
z i n s t v o m U n h o l d e n h o f , in d e m v o m J a h r e 1534, Bl. 8 b, jedoch
n u r d e r h o f z u m K r u s b u r g e r u n d da f r im U r b a r v o m J a h r e
1408, Bl. 3b, R e p e n h o f z u W a l l t e n , das ist W a l t e n , ei ne
F r a k t i o n d e r G e m e i n d e St. L e o n h a r d m i t d e m g l e i c h n a m i g e n W e i l e r
am Jaufenwege.
Die A r t d e r B e z e i c h n u n g in M e i n h a r d s Ur ba r, d a t z U n h o l d e n
e i n h o f , st el lt a u er Zweifel, da h i e r d e r N a m e u r s p r n g l i c h e i n e m
g e w i s s e n T e r r a i n g al t u n d er s t s p t e r a u f d e n d a s e l b s t e r s t a n d e n e n
Hof u n d de ss e n B e w o h n e r b e r t r a g e n w u r d e , da w i r es also m i t
e i n e m Orte, w o bse G e is t er w a l t e t e n , zu t u n h a b e n. U n d w a s das
Volk im 13. J a h r h u n d e r t d av o n e r zh lt e, m o c h t e a u s viel f r h e r e r Zeit
s t a m m e n , vi el lei cht n och E r i n n e r u n g e n an die h e i d n i s c h e V or z ei t b e
w a h r e n . M g l i c h er w e i s e b ef a nd sich do rt e i n m a l ei ne K u l t s t tt e
n ac h d er Vo l ks s ag e exi st i ert e ei ne solche an d e r Stelle des HippolytusKi rc hl ei ns a uf Glaiten (siehe: De r d e u t s c h e Ant ei l des B i s t u m s Tri ent ,
I, 620) die in c h r i st l ic he r Zeit z u m T u m m e l p l a t z von D m o n e n
g e m a c h t w u r d e . Schon u n t e r der R m e r h e r r s c h a f t f hr te w a h r s c h e i n
lich ein S a m w e g b e r d en J au f en u n d die G e g e n d w a r o h n e Zweifel
a u c h besiedelt. W i e B. W e b e r (Das Tal P a s s e i e r , S. 6) e r w h n t ,
w u r d e n in e i n e m zu d e r n u r ei ne V i e r te l st u nd e v o m W e i l e r W a l t e n
e n t f e r n t e n J a u f e n b u r g g e h r i g e n F e l d e u n w e i t des W a l t e n b a c h e s
r m i s c h e M nz e n g e f un de n. Zu r Zeit d e r V l k e r w a n d e r u n g k n n e n
sich zu d en f r h e r e n A n s i e d l e r n G e r m a n e n , e t w a n och i h r e r al t en
R el i gi on a n h n g e n d e B a j u va re n , die aus d e m W i p p t a l e k a m e n , gesell t
u n d b e s a g t e n Ort als Op fe r st t t e a u s e r s e h e n h a b e n . Mag die L o k a l i
s i e r u n g a u c h a n d e r s b e g r n d e t sein, so ist doch k a u m a h z u n e h m e n ,
d a e r s t im 13. J a h r h u n d e r t d e r P l a t z m i t U n h o l d e n in V e r b i n d u n g
g e b r a c h t w u r d e . P a s s e i e r m i t s e i n e n S e i t e n t l e r n ist r e ic h an Sagen.
W i l d e Fru lei n, S a l i g e , F a i e n (siehe Ign. Zi ngerl e, S a g en aus T i r o l 2, S. 43,
113, 267; W e b e r , Das T a l P a s s e i e r , S. 254 ff.), W i l d e M n n e r (Zingerle,
S. 105, 111) u n d W e i b e r (Zingerle, S. 110, 112), N o r g e n (Zingerle,

128

W ilhelm .

S. 209, 222; Heyl, Vo l ks s ag e n, B r u c h e u n d M e i n u n g e n aus Tirol,


S. 494; W e b e r , S. 252 ff.) u n d He x en (Zingerle, S. 409, 410, 414, 425,
430; Heyl, S. 532, 533, 543) spi el en d ar in ei ne g ro e Rolle. Ob die
alte S a ge von d en U n h o l d e n a u f o d e r bei d e m n u n a n d e r s b e n a n n t e n
Gut e*) n o c h fortlebt, d a r b e r k o n n t e ich k e i ne A u s k u n f t er hal t en .

Ruhsteine Dorfsteine Gerichtssteine.


V on F r a n z

Wilh elm,

P ils e n .

(M it 1 T e x t a b b i l d u n g )

Bei m e i n e n F o r s c h u n g e n n a c h al ten S t e i n k r e u z e n im n o r d
w e st l ic he n B h m e n u n d in d en a n g r e n z e n d e n Gebieten**) stie ich,
n a m e n t l i c h in den Bez ir ke n K a a d e n , K om o ta u, Saaz, B r x u n d Dux,
ab u n d z u a uc h a u f Steine, die t i e f in die E r d e bis an die A r m e
e i n g e s u n k e n e n K r e u z e n glichen, bei n h e r e r B e t r a c h t u n g sich
a b e r g e w i s s e r m a e n n u r als die O b e rt ei l e von K r e u z e n e r w i es en , da
i h n e n S t a m m u n d Fu fehlten. M a n c h e h a b e n s t a t t des g e w h n l i c h e n
(pr ismat ischen) Sockel s ei ne h a l b z y l i n d r i s c h e F u u n g , die d er stlich
g e l e g e n e n Bezi rk e (Brx u n d Dux) si nd m e i s t n u r ei nfa ch w r f e l
f r mi g. Im a l l g e m e i n e n zeig-en sie, s o w e i t sie m i t d e r K r e u z e s f o r m
b e r e i n s t i m m e n , g r er e D i m e n s i o n e n als die m e i s t e n al t en S t e i n
kr e uz e. Auc h s ind sie n i ch t g a r so s t u m m w i e diese, die, w i e w i r
wissen, a u e r e in i ge n p r i m i t i v e n Z e i c h n u n g e n (Kreuz, S c h w e r t , Beil
u n d A r m b r u s t ) w e d e r ei ne J a h r e s z a h l , noch s on s t ei ne Inschri ft
t r a g e n , s o n d e r n m a n f in de t a u f d en p l a t t a uf d e r Erde, z u m e i s t an
G e m e i n d e g r e n z e n l i e g e n d e n S t e i n e n di e a b e r g l e i c h w o h l n i ch t als
G r e n z s t e i n e zu d i e n e n b e s t i m m t sind, da m a n sol che n i c h t selten in
i h r e r u n m i t t e l b a r e n N h e trifft s o g a r r e c h t h u f i g J a h r e s
z a h l e n , die g e w h n l i c h a u f das E n d e des 16. o d e r d e n B e g i n n des
17. J a h r h u n d e r t e s we ise n, d a z u m e i s t e n s a uc h n och einige, w i e es
scheint, z u s a m m e n h a n g l o s e B u c h s t a b e n e i n g e g r a b e n , d e r e n U r s p r n g
l ichkei t a ll e r d i n g s n i c h t d u r c h w e g s v e r b r g t w e r d e n k a nn . N u r sel ten
fi ndet sich ein z u s a m m e n h n g e n d e r T e x t als Inschrift. Man hei t sie
h i e r z u l a n d e , das ist in d e n B e z i r k e n sd li ch des E r z g e b i r g e s , R u h
steine, o d e r in V e r w e c h s l u n g m i t d en al t en S t e i n k r e u z e n a u c h
m a n c h m a l S ch we d e n s t e i n e .
*) D ie a u f
der
=

in

W a lte n

Va lma l

r ic h tig ,
dann

denn

m e in e A n fr a g e
g e le g e n e

H of

von

e in e m

V e r m a l,

O r ts k u n d ig e n g e u e r te V e r m u tu n g ,

d essen

N am e

e r s c h e in e , m it d e m H o fe d a t z V n h o l d e n
es

is t

seh r

d u r c h J a h r h u n d e r te

a u erd em w rd e V a l m a l

u n w a h r s c h e in lic h ,
d eu tsc h
s ic h e r

u n d e n d lic h
n ic h t m it

S t.

L eon hard

und

an

d ie

in

der

id e n t is c h ,

Form
h a lt e

es sei

V ol ma l
ic h f r u n

da d ie s e l b e r t lic h k e it z u e r s t r o m a n is c h ,
w ie d e r

datz

V .,

w o r d e n s e in , w o z u ic h a n d e n H o f z e V b e l s t e i n e
G e m e in d e

1357

r o m a n is c h e

r o m a n is c h b e n a n n t w o r d e n s e i ;
s o n d e r n m it - b e lt a l v e r d e u t s c h t
(M e in h a r d s U r b ,, X III, 3 2 ) in d e r

E n tsp r e ch u n g

(curia)

Sa x m el

(U rk . 1 2 9 2 ) in d e r G e g e n d v o n L a tz fo n s ( s ie h e S c h n e lle r , B e itr g e , II, 9 2 ) , fe r n e r a n d e n


b e ls e e o b G la ite n

in P a s s e ie r ( s ie h e Z in g e r le ,

S a g e n , S. 1 6 3 ) u n d

an

d a s b e lta l m it

d e m b e lt a lg l e t s c h e r im H in te r g r u n d v o n R id n a u n e r in n e r e .
* * ) S ie h e Z e its c h r . f. s te r r . V o lk s k u n d e , V 9 7 u n d X (F e s t s c h r if t ) 2 2 0 .

R u h ste in e D orfsteine G erichtssteine.

129

In d e r L i t e r a t u r w i r d m a n sich v e r g e b l i c h n a c h den R u h s t e i n e n
u m s c h a u e n . N u r in h an d s c h r i f t l i c h e n a l t e n Gre nzbes chrei bu ng en ;,
G e m e i n d e o r d n u n g e n o d e r s ons ti ge n B e r i c h t e n b e r lokale E r e i gn i ss e
ist hi e u n d da von e i n e m so lchen Steine, g e w h n l i c h in d e r F a s s u n g
be im R uh s te i n , die Red e. Allem A n s c h e i n e n a c h ist b e r die R u h
steine b i s h e r w e i t w e n i g e r n a c h g e d a c h t w o r d e n , als b e r die alten
S t e i n k r e u z e . E i n m al w e i l m a n sie als g l e i c h b e d e u t e n d m i t di es en b e
t r a c h t e t e si nd j a doch a u c h die g l e i c h a r t i g e n S a g e n b e r sie v e r
breitet, w i e b e r die e ig e n t l i c h e n al t en Kre uzs tei ne, die w i r als
S h n d e n k m l e r fr e i n en b e g a n g e n e n T o t s c h l a g e r k a n n n t hab e n,
a uc h die huf ig fr be ide g e b r a u c h t e B e z e i c h n u n g S c h w e d e n
st ei n b e z e u g t dies z u m a n d e r e n , w e i l m a n si ch v i el l ei cht auch
m i t d e r aus i h r e r B e n e n n u n g h e r v o r g e h e n d e n Z w e c k e r k l r u n g
z uf r ie de n gab. D e n n w a s soll ein R u h s t e i n a n d e r e s sei n als ein
Ste in z u m Au s r u h e n . W e r M a r k t b e s u c h e r , b e s o n d e r s F r a u e n , die
s c h w e r b e p a c k t e n K rbe a u f s o l c he n S t e i n e n a b s e t z e n s a h u n d v ie l
l ei cht a u c h noch d en e i n e n o d e r a n d e r e n m d e n W a n d e r e r beoba cht et e,
w i e e r h i e r ei n W e i l c h e n d e r R u h e pflegte, d e r w i r d in e i n e m
sol ch en Ste ine z ug l e i c h in W r d i g u n g d e r a n i hn sidh k n p f e n d e n
T r a di t i o n, die die V e r a n l a s s u n g z u s e i n e r B e n e n n u n g g a b gewi
n i ch t s a n d e r e s er bli cken w ol l e n als ei ne B a n k z u m A u s r u h e n .
Un d d och d rf te a u f sie w e d e r die ei ne n och di e a n d e r e E r
k l r u n g s f o r m a n z u w e n d e n sein. D e m V e r f a s s e r d i es er Zeilen ist es
g e l u n g e n , e i n e n so lchen S te in m i t e i n e r z u s a m m e n h n g e n d e n I n
schrift a uf zuf in den u n d diese zu ent zi ffern. D e r S te i n li egt an d e r
l i n k ss ei ti g en u e r e n b e r h h t e n G r a b e n w a n d b s c h u n g d e r von
K o m o t a u n a c h R e i z e n h a i n f h r e n d e n Strae, k n a p p b e r O b e r
d o r f , u n d t r g t in l a t e i n i s c h e r Maj uskel n a c h s t e h e n d e , die d er
Strae . z u g e k e h r t e S e it e des 115 cm b r e it e n, 60 -f- 33 cm h o h e n u n d
36 cm di ck en S te i n e s (fei ner S an d s t e i n ) v o l l s t n d i g b e d e c k e n d e I n
schrift:
D i es e r D h a e d e r h ad avf d e m C o m e d a v e r Marc n a c h e r
g a n g e n e n g n a e d i g e n Vr de ll v nd A b h a v n c d e r r e c h t e n Hand
s i n e n L o h n e b f a n g e n . Di e s e r S te in ist z v m G e d e c h d n u s
tes A n d r e
a n di es es Ord g s e t z w o rd e n. Got verleie i h m die e w i g e Rvhe.
Au f der an e i n e r s teilen B s c h u n g a n s t e h e n d e n Rcks ei te, die
er s t j n g s t f r e i g el e g t w o r d e n ist, liest m a n in d e r gl ei chen, ebenfalls
die g an z e F l c h e e i n n e h m e n d e n Schrift:
An no 1645 d en 22. Oc to be r ist an d i e s e r Stelle A n d r e . .
Mahn von M er zd or f von s e i n e n Ve tt er Baul Mahn m r d e r
l icher W e i s e e r sc h o s e n v n d in d e r S ta d K o m o t a u a u f dem
Go t t es a c e r b e g r a w e n w or de n.
Z e its c h rif t f r sterr. V o lk s k u n d e . X I I .

130

W ilhelm .

Diese I ns ch ri ft a l l e r d i n g s die e in zi g e in s ol cher A us f hr l i c h


keit, die u n s b e r h a u p t u n t e r g e k o m m e n ist s p r ic ht deutlich. I n s
b e s o n d e r e s a g t sie uns, da d i es e r Stein s e i n e r u r s p r n g l i c h e n B e
s t i m m u n g n a c h ni ch ts z u t u n h a t t e m i t d e m z e it we i li g en A u s r u h e n
v o r b e r g e h e n d e r m d e r Menschen, d e n n h i e r h a n d e l t es sich u m die
e w i g e R u h e ei n es g e w a l t s a m au s d e m L e b e n g e s c h i e d e n e n Mannes,
d e r n i c h t e i n m a l an d ie se r Stelle b e g r a b e n liegt.
Da n u n diesen Stei n g e n a u di es el be F o r m u n d Gre w i e die
m e i s t e n a n d e r e n in d e r h i e si g en Gegend , b e s o n d e r s um K om o ta u
h e r u m befindlichen, als R u h s t e i n e a n g e s p r o c h e n e n D e n k m l e r

F i g . 6 3 . R u h s te in b e i H a g e n s d o r f , B e z irk K o m o ta u .

besitzt, so d ar f v iel lei cht a n g e n o m m e n w e r d e n , da a u c h di ese e i n e m


h n l i c h e n Z we c ke z u d i e n e n b e s t i m m t g e w e s e n sind, w i e d e r O be r
drf er Stein, d e r n a c h s e i n e r Inschri ft w e n i g s t e n s in g e w i s s e m
S i n n e als ein S h n s t e i n au fzufa ss en ist, w e n n a u c h n i c h t in d er
W e i s e , w i e die a l t e n S t e i n k r e u z e es sind, die, w i e schon o ben
a n g e d e u t e t , in a l l e r d i n g s w e i t f r h e r e r Zeit z ur S h n e fr e in e n
T o t s c h l a g n a c h v o r a u s g e g a n g e n e m V e r g l e i c h e m i t d en A n g e h r i g e n
des G e t t e t e n v o n . d e m T t e r zu s e t z e n w a r e n .
Von a n d e r e n d e r a r t i g e n S t e i n en sei n u r n och ei ner , u n d z w a r
j e n e r b e i - H a g e n s d o r f (Bezirk Komot au) a ng e f h r t , d er zwar, k e i n e n
z u s a m m e n h n g e n d e n T e x t als I ns ch ri ft t r gt , i m m e r h i n a b e r e t w a s
g e s p r c h i g e r ist als die m e i s t e n s e i n e r G e s c h l ec ht s g en os s en . Die
I ns chri ft l aut et :
3 T G T K Z G S G T M L I V S D XXV II I J A N V A R Y 1601.

R u h ste in e D o rfstein e G erichtssteine.

131

Das k l t e v e r d c h t i g e D a t u m gab d e r all zeit ges ch ft i gen F a m a


V e r a n l a s s u n g , w e i t e r z u er zh len, da h i e r ein L i e b e s p a a r den Tod
d u r c h E rf r i e r e n g e f u n d e n htte, ein S a g e n m o t i v , das in de r hi es ig en
G e g e n d a uc h bei d en m e h r e r w h n t e n al t en S t e i n k r e u z e n fter w i e d e r
kehrt. Auch diese, w e n n d e r H a u p t s a c h e n a c h a u c h n u r aus
e i n z e l n e n B u c h s t a b e n b e s t e h e n d e Inschrift, die g a n z g u t die B e d e u t u n g
e i n e r L e g e n d e h a b e n k nn t e, s o wi e die m i t den b r i g e n Ste inen
gl ei che Ge st alt w i d e r s p r e c h e n n i c h t d e r v on u n s oben b er , sie im
a l l g e m e i n e n a u s g e s p r o c h e n e n Mei n un g , sie s a m t u n d s o n d e r s fr
S h n d e n k m l e r in d e m n h e r b e z e i c h n e t e n S i nn e z u n e h m e n . W i r
w r e n s o m it b e r di es e S t e i ne fr u n s e r e G e g e n d u n d n a c h u n s e r e r
b i s h e r i g e n K e n n t n i s d a r b e r so z ieml ich i m r e i n e n g e w e s e n , w e n n
w i r n i c h t e b e n aus d e m b e n a c h b a r t e n K n i g r e i c h e S a c h s e n b e r ei ne
aller W a h r s c h e i n l i c h k e i t n a c h n i c h t blo hnl i ch e, s o n d e r n gl ei che
E r s c h e i n u n g w e n n a uc h u n t e r a n d e r e m N a m e n N a c h r i c h t
e r hi el te n , die u n s z u w e i t e r e n B e t r a c h t u n g e n u n d Ve rgl ei chen
ntigt.
In e i n e m Art ikel be r alte Dorf ste ine in W e s t s a c h s e n (von
Dr. W . C. P f a u in d e r in Z w i c k a u i. S. e r s c h e i n e n d e n v o l k s k u n d l i c h e n
Zei tschrift U n s e r e r Heimat ) fi nden w i r n m l i c h S t e i n e bes ch ri eben,
von d e n e n w o h l n u r e ini ge in F o r m u n d Gre u n s e r e n Ruhs t ei ne n gleichen, d a die m e i s t e n von i h n en , bei g l e i ch e r Hhe,
zyl i ndr is ch z u b e h a u e n sind. Sie w e r d e n d o r t a u c h n i c h t R u h s te i n e,
s o n d e r n Dorf-, Kehr-, Ge me in de - oder B a u e r n s t e i n e g e n a n n t . I hr
B e t ra c ht e r, d e r von d i es en fr die V o l k s k u n d e u n d fr F o r s c h u n g e n
b e r D o r f v er f a s su ng s ic he r r e c h t b e m e r k e n s w e r t e n A l t e r t m e r n a u c h
f r sei ne G e g e n d ko ns t a t i e r t , da sie b i s h e r z ieml i ch w e n i g , fast
g a r n i c h t g e w r d i g t w o r d e n sind, w e i s t in b e r z e u g e n d e r W e i s e
nach, da sie a l s V e r s a m m l u n g s o r t f r d i e a l t e n R g e n
g e r i c h t e d i e n t e n . Bei d ies en k a m e n , w i e u n s a u c h a u s a n d e r
w e i t i g e n A u f z e i c h n u n g e n d a r b e r b e k a n n t ist, die G e r i c h t s p e r s o n e n
au s allen Dr f er n e in es W e i c h b i l d o r t e s zu g e w i s s e n Zei ten z u s a m m e n ,
u m die bei i h n e n e t w a v o r g e k o m m e n e n U n g e s e t z m i g k e i t e n u n d
a n d e r e w i c h t i g e E r e i g n i s s e v o r z u b r i n g e n , zu r g e n.J Sie be tr a fe n
insbesondere W eg- und Grenzstreitigkeiten, W asserschden (nament
lich d u r c h f r e m d e T e i c h e ver ur sacht ) , v e r l o r e n e u n d g e f u n d e n e G e g e n
st nde, Di ebst hl e, S c h l g e r e i e n u. s. w. In vi el en d e u t s c h e n L n d e r n
w u r d e n diese Ge ri ch te m i t b e s o n d e r e n F e i e r l i c h k e i t e n o d er doch
F r m l i c h k e i t e n a b g e h a l t e n . Ein s ol cher R g e n o r t von w e i t e r r e i c h e n d e r
B e d e u t u n g w a r be is pi el s we is e die von He in r ic h d e m L w e n in Brau ns c h w e i g im J a h r e 1166 a u f g e r i c h t e t e S u l e m i t d e m Bronzelwen*
bei d e r von d en h e r z o g l i c h e n V g t e n n a c h w e i s l i c h noch bis z u m
J a h r e 1486 ffentliche R g e n g e r i c h t e a b g e h a l t e n w u r d e n . F r ei nze ln e
Ort e W e s t s a c h s e n s si nd sie no ch fr w e i t s p t e r e Zeiten, j a sel bst
n och bis in das vo ri ge J a h r h u n d e r t h i n e i n n a c h g e w i e s e n .

132

W ilhelm .

W h r e n d fr Ort e von g r e r e r B e d e u t u n g , w i e w i r in d e m
F al le B r a u n s c h w e i g g e s e h e n h a b e n, das Hohei ts ze ichen, s e i n e m
W i r k u n g s k r e i s e gem, a u c h s ch on in s e i n e r u e r e n A u s s t a t t u n g
e n t s p r e c h e n d v o r n e h m g e h a l t e n wa r , g e n g t e fr kl ei ner e, m i n d e r
b e d e u t e n d e Ort e ein ei nfach z u b e h a u e n e r Stein als S a m m e l o r t z u m
R g e n g e r i c h t e . W i e Dr. P f a u in d e m o b e n g e n a n n t e n Aufs at ze m i t
teilt, hei t es in d e r G e m e i n d e o r d n u n g des n a c h Rochl itz (bei
C h em n it z) e i n g e p f a r r t e n Dorfes K t t w i t z s c h v o m J ah r e 1836 z u
nchst, da vi er K e h r t ag e des J a h r e s zu h a l t e n sei en: z u W a l p u r g i s ,
J o h an n i s, D o n n e r s t a g v o r B u r k h a r d , T ho ma s. De r 6 s agt : Zu
J o h a n n i u n d B u r k h a r d w i r d d e r K e h r t a g bei d e m G e m e i n d e s t e i n
verwilliget, u n d 9 d e r s e l b e n G e m e i n d e o r d n u n g b e s t i m m t : W e n n
d e r K e h r t a g b e g i n n t , m u j e d e r N a c h b a r , w e n n d e r H e i m b r g e v o m
Rufen z u r c k n ac h H a u se g e k o m m e n ist, n a c h V e r l a u f e i n e r V i e r t e l
s t u n d e in e i g e n e r P e r s o n in d e r G e m e i n d e s t u b e o d e r a n d e m G e
m e i n d e s t e i n sein.
N a c h d i es en d e ut l i c h s p r e c h e n d e n B e s t i m m u n g e n h a t t e n sich
also die Mi tgl iede r e i n e r G e m e i n d e (in a n d e r e n F l l e n die d a z u b e
s t i m m t e n P e r s o n e n aus m e h r e r e n G e m e i n d e n ) z u g ew is s e n , n h e r
b e z e i c h n e t e n T e r m i n e n bei ei nem, allen z u m E r s c h e i n e n b ei m R g e n
g e r i c h t e V e rp fl i ch t et en b e k a n n t e n u n d d a r u m ni ch t w e i t e r b e
s c h r i e b e n e n S t e in e z u v e r s a m m e l n . Dies g e h t a uc h noch aus d e r im
J a h r e 1720 a u f g e r i c h t e t e n G e m e i n d e o r d n u n g des Dorfes F i s c h
h e i m (bei Ch emn it z) her vor , die in P u n k t 3 befiehlt: W e n n d er
H e i m b r g e z u s a m m e n s c h r e y e t , soll ein j e d e r N a c hb ar , w e n n er e i n
h e i m i s c h (zu Hause!) u n d n i ch t e t w a k r a n k ist, al sobal d b e y m G e
m e i n s t e i n e e r s c h e i n e n . . . W e l c h e r N a c h b a r n i c h t d a ist, soll
3 Plg. Bue geben.
V o n d e m o b e n e r w h n t e n K t t w i t z s c h e r Stein, d e r h e u t e
n i c h t m e h r v o r h a n d e n ist, e r z h l e n alte Dorf insa ss en , da e r ein
g r o e r r u n d e r S te in war, a u f d e m di e N a m e n d e r B a u e r n e i n
g e g r a b e n s t a nd en . (Ob blo m i t i h r e n A n f a n g s b u c h s t a b e n o de r g a n z
a us g e s c h r i e be n , w i r d n i c h t gesagt.) Er b e f a nd sich a u f d e m G e
m e i n d e l a n d e , a u f w e l c h e m j e t z t ei ne S c h e n k e e r r i ch t et w o r d e n ist.
D e r S te i n hie a u c h d e r Ba ue r ns te i n . E i n h n l i c h e r S te in l iegt
in N o w i t z . De r se lb e ist j ed oc h an e i n e r Sei te a b g e s c h n i t t e n (also
hal b zy i in d ri s ch , gl ei ch e i n e m bei M a l k a u , Bezi rk K om o ta u, l i e g e n d e n
Stein). Ein a n d e r e r k r e i s r u n d e r B a u er n st ei n , d e s s e n Stelle vor
d e m Gut e des E r b r i c h t e r s in M ut zs ch r od a (eine S t u n d e s d w e s t l i c h von
Ro ch li tz bei Ch em ni tz ) w a r , w i r d als g e r a d e so h o ch b e s c h r i e b e n ,
da m a n die B ei n e b e q u e m a u s s t r e c k e n k o nn t e, w e n n m a n d a r a u f
sa, u n d v on e i n e m w e i t e r w e s t l i c h (an d e r a l t e n b u r g i s c h e n Grenze)
l i e g e n d e n G e m e i n d e s t e i n e w i r d ber ic ht et , da sich in i h m n e b e n
d e r J a h r e s z a h l (1818) A n f a n g s b u c h s t a b e n v o n N a m e n e i n
g e h a u e n befinden.

R u h ste in e D o rfste in e G erichtssteine.

133

A u s all d i esen N a c h r i c h t e n b e r die Ge me i n d e s t e i n e W e s t


sachsens, die, w i e w i r g e s e h e n h a b e n , u n z w e i f e l h a f t e i n e m rechtst m l i c h e n Z we cke (als V e r s a m m l u n g s o r t fr die al ten R g e n g e r i c h t e )
d ient en , u n d d e r e n B e s c h r e i b u n g , w i e a u c h alles a nd e r e , das w i r
b e r sie wi ss en , n a m e n t l i c h a u c h i h r e u e r e E r s c h e i n u n g , sel bs t in
d e n E i nz e l h e i t e n m i t u n s e r e n R u h s t e i n e n b e r e i n s t i m m e n , d ar f m a n
w o h l schlieen, da a u c h di ese d e m g l e i c h e n Z w e c k e z u d i e n e n b e
s t i m m t g e w e s e n sind. N i c h t u n e r w h n t soll a u c h n o c h ' bleiben, da
a us J a k o b G r i m m s De u t s c h e R e c h t s a l t e r t m e r z a h l r e i c h e Fl le von
R e c h t s h a n d l u n g e n v om f r h e s t e n Mi tte la lte r bis in die Zeit d e r A b
f a s s u n g j e n e s fr di e Volks- u n d R e c h t s g e s c h i c h t e m o n u m e n t a l e n
W e r k e s b e i g e b r a c h t w e r d e n k n n t en , die v on S t e i n e n aus, a u f s ol chen
o d e r in der N h e d e r s el b en , s o wi e auch, da R e c h t s h a n d l u n g e n von
u n s e r e n V o r f a h r e n b e r h a u p t g e r n e in f r h e s t e r Zeit in d e r R e g e l
u n t e r f r e i e m H i m m e l v ol lzogen w u r d e n . N i c h t o h n e B e l a n g
f r d en G e g e n s t a n d d a r f v iel lei cht a uc h n o ch a n g e f h r t w e r d e n , da
sich in j e n e r Ge ge nd , a us d e r w i r die N a c h r i c h t e n b e r die Ge
m e i n d e s t e i n e besi tzen, auch ei ne g r e r e Zahl d e r bei u n s in G e
m e i n s c h a f t m i t den. R u h s t e i n e n v o r k o m m e n d e n a l t e n S t e i n
k r e u z e befindet, so da a u c h au s d i e s e r b e r e i n s t i m m u n g z w e i e r
b e n a c h b a r t e r Ge bi et e in e i n e r a l t en G e p f l o ge nh ei t a u f die Gl ei chh ei t
d es i n t e n d i e r t e n u r s p r n g l i c h e n Z w e c k e s d e r h i e r b e t r a c h t e t e n E r
s c h e i n u n g , d e r R u h s t e i n e m i t d e n G e m e i n d e s t e i n e n , ge sc hl os s en
w e r d e n darf.
Ei n e n i c h t u n w e s e n t l i c h e S t t z e e r f h r t di es e M e i n u n g a u c h
n o ch d u r c h e i n e n w e i t e r e n b e a c h t e n s w e r t e n U m s t a n d , d e r n i ch t n u r
in d e r S a ch e selbst, s o n d e r n a u c h s ch on s e i n e r B e n e n n u n g n a c h m i t
d e n R u h s t e i n e n i m d i r e k t e s t e n Z u s a m m e n h n g e zu s t e h e n scheint.
Die k. k. Ho fbi bl iot hek in W i e n b e w a h r t ( un t e r N u m m e r 14.093,
10) ei ne Ha ndsc hri ft , die ei ne R e c h t s s a m m l u n g d e r S t a d t
K o m o t a u a u s d e m 16. J a h r h u n d e r t e e nt h lt . In d i es e r Handschri ft ,
die Dr. Al fred F is chei in den M i t t e il u n ge n des V e r e i n e s fr G e
s chi ch te d e r D e u t s c h e n in B h me n , X LI V, z u m g r te n Tei le v e r
ffentlicht, bef ind et sich z u n c h s t Die p e i n l i c h e G e r i c h t s o r d n u n g ,
d a n n Die P o l i z e i o r d n u n g , w e i t e r R e c h t s s a t z u n g e n u n t e r d e m Titel
C o n s u e t u d i n e s u n d schlielich e i n i g e D o r f w e i s t m e r ( R ec h ts
belehrungen) v o n d e r H e r r s c h a f t K o m o t a u .
Diese l e t z t e r e n s ind es nu n , die u n s h i e r i m b e s o n d e r e n i n t e r
essieren. E i n m a l schon, w e il sich a u s d e r Zeit des 16. J a h r h u n d e r t e s
b e r h a u p t n u r w e n i g e d e u t s c h e D or f w e i s t m e r a u s B h m e n e r h a l t e n
h ab e n, d e n n die G u t s h e r r s c h a f t e n set zt en, w i e Dr. F is c he i (nach Gelakovsky) an e n t s p r e c h e n d e r Stelle a n m e r k t , i m 17. J a h r h u n d e r t e behu fs
w i r k s a m e r A u s b e u t u n g d e r B a u e r n alles d a r a n , die A u f z e i c h n u n g e n
des Ho fr ech te s s o wi e die l t e r e n U r b a r e ( Gr u nd b c h e r ) zu v e r
n i c h t e n u n d b es t r a f t e n s o g ar di ej eni gen, w e l c h e sich a u f die alten

134

W ilhelm .

R e c h t s g e w o h n h e i t e n u n d S a t z u n g e n ber ie fen u n d die U r k u n d e n d a r b e r


n i c h t abl iefert en. Z u m n d e r n , w e il u n s in d ies en A uf sc h r e i b u n g e n ,
w e l c h e W e i s t m e r d e r O rt s ch af ten W i s s e t , G a i s c h w i t z u n d
T r a u s c h k o w i t z (smt li ch bei K o m o t a u ) e n t h a l t e n , ein b e
m e r k e n s w e r t e r H i n w e i s auf d e n u r s p r n g l i c h e n Begri ff R u hs t e i n
g e g e b e n wi rd , d e r v iel lei cht an sich schon g e e i g n e t ist, die h i e r z u
lande bisher angen om m ene Erklrung der ursprnglichen Bedeutung
d e r R u h s t e i n e in d en ve r d ie n t e n R u h e s t a n d z u v e r s e t ze n. Diese
W e i s t m e r w e r d e n in d e r H a n d s c h r i f t n m l i c h w i e d e r h o l t als
R u e h u n d R e c h t b e z ei ch ne t, w e l c h e B e n e n n u n g e n d e r o b en g e
n a n n t e K o m m e n t a t o r Dr. A. F is c he i als ei ne m u n d a r t l i c h e A b k r z u n g
d es fr sol che R e c h t s s a t z u n g e n u n t e r a n d e r e m g e b r u c h l i c h e n W o r t e s
R g u n g a ns ieht . W i r l es en da: R u e h u n d t R e c h t des Dorffs
W y s e t s a m b t z u g e h r i g e n Drffern daselbst . Es r u h e E u c h alle,
die i ns G e r i c h t z u m W y s e s g e h r e n : So ein Mann s t i rb et u. s. w.
F e r n e r : R u h e u n d R e c h t e des Dorffs K a s c h w i t z (Gaischwitz) bey
S o n ne n b e r g . Des Dorffs D r a u s c h k o w i t z R u e h u n d R e c h t
et li che Artikel, 1. Art ikel : W i r h a b e n in u n s e r R u e h u n d h a b e n vor
R e c h t z u m D r a u s c h k o w i t z , da ei n iczlicher N a c h t b a r in u n n s e r
G e m e i n s e i n e r w o l g e w o n n e n G u t t e r m c h t i g ist, die w e il er u. s. w.
Die o b e n a n g e f h r t e D e u t u n g , R u e h als ei ne m u n d a r t l i c h e Ab
k r z u n g f r R g u n g (Rge) zu n e h m e n , e r h l t d a d u r c h ei ne b e
m e r k e n s w e r t e Stt ze, da a u c h L u t h e r in U m s t e l l u n g d e r Begriffs
w o r t e f r R u h e (Rast) die o s t m i t t e l d e u t s c h e F o r m R g e g e b r a u c h t ,
d e r e n E r k l r u n g d en S p r a c h f o r s c h e r n al ler dings S c h w i e r i g k e i t e n b e
r e i t e t vergl. Kl uge: E t y m o l o g i s c h e s W r t e r b u c h u n t e r R u h e
w h r e n d d och die H e r l e i t u n g u n s e r e s n e u h o c h d e u t s c h e n r g e n
v o m m i t t e l h o c h d e u t s c h e n r e g e n (a nk la g en , b e s c h u l d i g e n , tadeln,
v o r G e r i ch t b r in g en ) u n d di es es v o m a l t h o c h d e u t s c h e n r u o g e n (mit
d e r g l ei c h e n Bed eu tun g), w o z u a u c h d as n e u h o c h d e u t s c h e Rge,
m i t t e l h o c h d e u t s c h riiege, geh rt , als f e s t s t e h e n d z u b e t r a c h t e n ist.
W i e a u c h noch a n d e r e , i h r e m S i n n e n a c h m i v e r s t a n d e n e B e
n e n n u n g e n b ei d e r g l e i c h e n Di n ge n, die dem E m p fi n d en d es Vol kes
n a h e s t e h e n , P l a t z g r e if e n k n n n u n d w i e b e r h a u p t die m e i s t e n
S a g e n g e w h n l i c h e i n e m Mi v er st n dn i s i h r e E n t s t e h u n g v e r d a n k e n ,
b e w e i s t n e b e n vi el en a n d e r e n B ei spi el en a u c h die z u m v o r l i e g e n d e n
G e g e n s t n d e g e h r i g e T a t s ac h e, da ein z w i s c h e n S aaz u n d B r x (bei
d e m Dorfe Mnitz) b ef ind li che r d e r a r t i g e r S t e i n in A n l e h n u n g an
g e w i s s e v o l k se ty m ol og i sc he G es et ze R u t h s t e i n g e n a n n t wi rd ,
w e i l sich a u f i hm e i n e (erst in n e u e r e r Zeit) m i t e i n e r d a u e r h a f t e n
r o t e n F a r b e a n g e b r a c h t e , d e ut l i e h z u e r k e n n e n d e u n d l ei cht zu
l e s e n d e Aufschrift bef in de t u n d rot, in die d or t h e i m i s c h e M u n d a r t
b e r s e t z t , r u t h lautet, w h r e n d die au f d e m S t e in e e i n g e h a u e n e
I ns chri ft Ge orG HEI NRI CH N E K E R V O N MVNIZ D E N 6. I A N V A R I
ANNO 1585 n i ch t sog lei eh von j e d e r m a n n ent zi f fert w e r d e n k a n n

R u h stein e D o riste in e G e rich tsste in e .

135

u n d das gleichfalls Klt e v e r b r e i t e n d e D a t u m a u c h n i c h t g u t zu d er


b e r den S te in im U m l a u f befindlichen S a g e s t immt , h i e r w r e ein
Mann v o m Blitz e r sc h l a g e n w o r d e n .
W e n n w i r a u c h h i e r n a c h ei ne v o l l k o m m e n b e f r i e d i g e n d e E r
k l r u n g fr die e i ns t ig e B e s t i m m u n g o d e r E r r i c h t u n g s u r s a c h e de r
R u hs t ei n e fr d en e i n z e l n e n Fal l a n z u g e b e n n i c h t in d er L a g e sind,
so d r f te au s den v o r s t e h e n d e n A u s e i n a n d e r s e t z u n g e n , n a m e n t l i c h in
W r d i g u n g des b e r die gl ei che E r s c h e i n u n g in W e s t s a c h s e n Vorg e b r a c h t e n , doch s ch on j e t z t e r hel len, da di ese S t e in e m i t d e m i h n e n
h e u t e u n t e r l e g t e n Begri ff d es A u s r u h e n s u r s p r n g l i c h ni cht s zu t u n
h at t en, s o n d e r n aller W a h r s c h e i n l i c h k e i t n a c h e i n e m recht st ii ml ic hen ,
vi elleicht (zugleich) a u c h e i n e m r e li gi s en Zwe c k zu d i e n e n b e s t i m m t
g e w e s e n sind, w ie dies fr d en e in e n spez ie ll en Fal l des O b e r d r fe r
St ei n es n a c h d e r a uf ih m bef indl ichen Ins ch ri ft als e r w i e s e n a n z u s e h e n
ist. Da bei e r s c h e i n t es a u c h n i ch t a us g es c h l o s s e n , da ein s ol cher
S te in z u e r s t d e m e in e n u n d n a c h h e r a u c h noch e i n e m a n d e r e n Zweck
g e d i e n t hat, w o be i die R e i h e n f o l g e d e r sich a b l s e n d e n B e s t i m m u n g e n
k e i n e s w e g s als g e g e b e n o d e r f e s t s t e h e n d b e t r a c h t e t w e r d e n mu.
Da die R u h s t e i n e vi el lei cht a u c h ei ne B e z i e h u n g zu d e n
b e r e in en groen Tei l N o r d d e u t s c h l a n d s v e r b r e i t e t e n R u l a n d ( R o l a n d - ) S u l e n haben knnten, deren berhm tester Vertreter
b e k a n n t l i c h vor d e m B r e m e r R a t h a u s e u n d ei ne N a c h b i l d u n g dav on
i m Hofe des G e r m a n i s c h e n M u s eu m s zu N r n b e r g steht, w a g e n w i r
h e u t e noeh n i ch t l a u t a u s z u s p r e c h e n , w e n n w i r n a c h d e m oben
k e n n e n g e l e r n t e n Z u s a m m e n h n g e von R u e h u n d R ech t a u c h e ini ge
B e r e c h t i g u n g zu s t r k e r e r B e t o n u n g d i e s e r V e r m u t u n g im a l l g e m e i n e n
zu h a b e n g l a u b e n d r f e n u n d im b e s o n d e r e n a u c h n och die B e n e n
n u n g e i n e r n a h e bei Ko mo tau, also in d e r u r e i g e n s t e n H e i m a t d er
R u h s t e i n e , g e l e g e n e n F l u r R u h l a n d n a c h g e r a d e d a z u auffordert.
U n d da die R ol ands -Sul en, t r o t z d e m s c h o n ei ne R e i h e a us f hr li cher
U n t e r s u c h u n g e n b e r sie vorliegt, doch n o c h i m m e r des m c h t i g e n
S c h ei n we r fe r s h a r r e n , d e r die d a r b e r l a g e r n d e n u n d noch l a n g e n i c h t
v ol l st n di g g el i c h t e t e n Ne b e l s ch rf er d u r c h l e u c h t e n soll, u n d u n s
die b i s h e r b e r j e n e g e g e b e n e n E r k l r u n g e n , n a m e n t l i c h a u c h die in
l e tzt er Zeit w i e d e r a u f g e t a u c h t e P o p a n z t h e o r i e , n i c h t r e c h t b ef ri edi gen
wollen, so m a g es w o h l e r l a u b t sein, z w e i so d un k l e Gest alt en
behu fs g e g e n s e i t i g e n n h e r e n B e k a n n t w e r d e n s z u s a m m e n z u f h r e n ,
n a c h d e m w i r g e f u n d e n h a b e n, da e i n i ge v e r w a n d t e Zge d e n n doch
d ies en b e i d e n e i n a n d e r b i s h er als vo ll s t n di g fr e md g e g e n b e r g e
s t a n d e n e n G e s c h l e c h t s g e n o s s e n g e m e i n s a m sind. Es gilt dies v o r
n e h m l i c h von d er D e u t u n g , w e l c h e die R o l a n d s - S u l e n als S ymbo le
s t d t i s c h e r F r ei hei t , im b e s o n d e r e n als Zei ch en des Bl ut ba n ne s, also
d es R e c h t e s de r h c h s t e n (peinlichen) G e r i c h t s b a r k e i t b e r Hals
u n d Hand, aufgefat s e h e n will. De r K o m o t a u e r G a l g e n b e r g
l iegt v iel l ei ch t n i ch t n u r zufllig in d e r N h e d e r R u l a n d f l u r -

136

W ilhelm .

I n w i e w e i t u n d ob die B e n e n n u n g des v on d e r s c h w a r z e n E l s t e r
(im p r e u i s c h e n R e g i e r u n g s b e z i r k L i e gn i tz ) g e l e g e n e n S t d t c h e n s
R u h l a n d z u u n s e r e n v o r s t e h e n d e n B e t r a c h t u n g e n in B e z i e h u n g
st eht , o d e r ob di es e B e z e i c h n u n g n i c h t e t w a blo auf ein v o r h a n d e n e s
R o t h - (R u t h- ) L an d z u r c k z u f h r e n ist, v e r m g e n w i r n i c h t zu e n t
s ch e id e n, w e n n u n s a u c h b e k a n n t ist, da in der do rt i ge n G e g e n d
j e n e a l t e n S t e i n k r e u z e (Mord- o d e r S ii hn st ei ne) v e r t r e t e n sind,
die m a n bei uns, w i e s cho n e r w h n t , a u c h m a n c h m a l m i t d e m N a m e n
R u h s t e i n e bel egt . Da a b e r e i n e r d e r l et z t e r e n al ler W a h r s c h e i n
l i c hk ei t n a c h die V e r a n l a s s u n g z u r B e n e n n u n g d e r i m B h m e r w a l d e
(Bezirk Bischofteinitz, G e r i c h t s b e z i r k Host au) g e l e g e n e n O r t s c h a f t
R u h s t e i n ( Ge m e i n d e Eisendorf) gab, w o j e n e al t en D e n k m l e r
gleichfalls noch m e h r f a c h v e r t r e t e n sind, drf te n i c h t in A b r e d e zu
s tel len sein.
Ob die Ruh-, G e m e i n d e - o d e r B a u e r n s t e i n e a u c h a n d e r w r t s ,
a u e r in d en g e n a n n t e n G e b ie te n des w e s t l i c h e n S a c h s e n s u n d des
n o r d w e s t l i c h e n B hm en s , sich finden, e n t z i e h t sich e i n s t w e i l e n u n s e r e r
K e n n t n i s ; a n z u n e h m e n ist es aber, da sie, d e r e i n st i ge n V e r b r e i t u n g
d e r R g e n g e r i c h t e b e r g a n z D e u t s c h l a n d e n t s p r e c h e n d , a u c h
in allen Tei len des R e i c h e s zu fi nden g e w e s e n sei n w e r d e n ,
d e n n zweifellos h a b e n schon vi el e i h r e n U n t e r g a n g g e f un d en , o h n e
da a u c h n u r ei ne E r i n n e r u n g an sie e r h a l t e n g e b li eb e n ist.*)
Es ist n i ch t u n w a h r s c h e i n l i c h , da die im n o r d w e s t l i c h e n B h m e n
noch vorhandenen derartigen Steine ihre heutige A nw esenheit zum
g r t en Teile n u r d e r i h n e n von v o r n h e r e i n g e g e b e n e n , d u r c h den
M e n s c h h e i t s e r l s e r g e h e i l i g t e n K r e u z e s g e s t a l t , die sie j a i m a l l g e
m e i n e n ze igen, v e r d a n k e n , die i h n e n auch, n a c h d e m sie auer
Di enst g es t el l t w a r e n , n o ch B e a c h t u n g u n d W r d i g u n g u n d n i ch t
z u l e t z t a u c h S c h o n u n g u n d B e w a h r u n g v or V e r n i c h t u n g si cher ten,
o b w o h l ge wi a u c h von di esen, g le ic h j e n e n i m K n i g r e i c h e S achs en,
schon m a n c h e g a n z b e s e i t i g t o d e r ei ne a n d e r w e i t i g e V e r w e n d u n g
g e f u n d e n h a b e n w e r d e n , w e i l sie d e m e i n e n a u f d e r W i e s e , d e m
a n d e r e n a m W e ge , d e m d r i t t e n b e i m H a u s b a u h i n d e r l i c h w a r e n u n d
d i e s e m o d e r e i n e m v i e r t e n e in e n g u t e n Grund-, Eck-, Pflaster- o d er
Brckenstein abgaben.
I m m e r h i n a b e r d rf te es no ch viele d e r a r t i g e S t e i ne geb en,
d e n e n m a n b i s h e r n u r k e i n e B e a c h t u n g g e s c h e n k t hat, die a b e r w o h l
ebenfalls n a c h u n d n a c h ei ne a n d e r w e i t i g e V e r w e n d u n g finden
werden, w e n n nicht rechtzeitig auf ihre kulturgeschichtliche Be
deutung hingewiesen und ihrem sicheren Untergange entgegeng e a r b e i t e t wi rd.
Bei d i es e r G e l e g e n h e i t fllt u n s ein, w a s vo r e i n i g e n J a h r e n
von k o m p e t e n t e r Stelle i m (schsischen) V o g t l a n d e b e r e in es d e r
m e h r e r w h n t e n al ten S t e i n k r e u z e v e r f g t w'orden ist, das m a n , als es
*) M itte ilu n g e n d a r b e r s in d e r w n s c h t .

R u h ste in e D orfsteine G erichtssteine.

137

sich, we il an e i n e m A b h a n g (bei Poss eek) s t e h e n d , i m m e r w i e d e r zu r


g ei t e nei gt e, u m e i n i g e S c hr it t e v e r s e t z e n wol lt e, w o g e g e n a b e r die
z u s t n d i g e (schsische) K r e i s b e h r d e m i t d e r B e g r n d u n g E i ns p r a c h e
e rhob, da es g e r a t e n e r sc he in e, die K r e u z s t e i n e a n i h r e m d e r maligen Standorte
zu b e l a s s e n , bis d i e F o r s c h u n g
b e r i h r e n e i n s t i g e n Z w e c k b e e n d e t s e i . * ) Zer st r t ist
j a bald, w a s sich oft g a r n i c h t w i e d e r a u f b a u e n lt u n d das
d a r u m fr die W i s s e n s c h a f t u n w i e d e r b r i n g l i c h v e r l o r e n geht. L e i d e r
s c h e i n t es a u c h auf u n s e r e Zeit n o ch i m m e r z u pas se n, w a s J a k o b
G r i m m vo r m e h r als dr e iv i er te l J a h r h u n d e r t e n (in d e r V o r r ed e zu
s e i n e n D e u t s c h e n R e c h t s a l t e r t m e r n ) er kl r t, da d er S inn fr
v o l k s t m l i c he b e r l i e f e r u n g e n e r st d a n n z u e r w a c h e n b eg i n nt , w e n n
sie e b e n m i t v l li ge m U n t e r g a n g e b e d r o h t sind. Und doch beda rf
es i n s b e s o n d e r e a uf d e m G e b ie te d e r Vl ker- u n d V o l k s k u n d e noch
v i el er u n d s e h r viel v o l l s t n d i g e r e r S a m m l u n g e n u n d Z u s a m m e n
s t e l l u ng en , e h e m i t e i n i g e r S i c h e r h e i t b e s t i m m t e r e S ch l s s e a uf die
f r h e s t e n E r s c h e i n u n g e n u n d Z u s t n d e d e r M e n s c he n g e m a c h t w e r d e n
k n n e n , die d e r F o r s c h u n g e r r e i c h b a r sind. Die E r k e n n t n i s d es s en
ist in d e r j n g s t e n Zeit g l c k l i c h e r w e i s e bei allen K u l t u r v l k e r n e r
w a c h t u n d hat, Wie ein v e r d i e n t e r F o r s c h e r s cho n vo r m e h r e r e n
J a h r e n h e r v o r h o b , b e r g a n z E u r o p a h in z u r G r n d u n g von Gesel l
s c h a f te n u nd V e r e i n e n f r V o l k s k u n d e g ef h r t , in d e n e n G e le h rt e
u n d N i c h t g e l e h r t e sich v e r e i n i g e n , u m d i e v o l k s t m l i c h e n b e r
l i e f e r u n ge n i h r es H e i m a t l a n d e s z u s am me ln , das G e s a m m e l t e a b e r zu
e r f o rs c h e n u n d die oft so m e r k w r d i g e n B e z i e h u n g e n au fzud ec ken ,
w e l c h e a u f d i e s e m G e b i e t e H e i m a t u n d F e r n e , Vo rz e it u n d G e g e n
w a rt verknpfen.
F r u n s e r e n v o r l i e g e n d e n Fal l b l ei b t n e b e n d e r F h r u n g ei n es
u n a n f e c h t b a r e n N a c h w e i s e s fr die s i ch er e I d e n t i t t d e r Ru hs te in e
d es n o r d w e s t l i c h e n B h m e n s m i t den G e m e i n d e s t e i n e n W e s t s a c h s e n s
i m b e s o n d e r e n a u c h n o c h die L s u n g d er F r a g e bri g, ob d en G eme in de (Ruh-)St ei nen n i c h t a u c h die gl ei che o de r doch e i n e h nl i ch e B e d e u t u n g
w i e den e h e m a l i g e n D i n g s t h 1 e n z u k o m m t , bei w e l c h e n v o r d e m
i m a l l g e m e i n e n di esel ben Recht sfl le z u r V e r h a n d l u n g k a m e n w i e bei
den R g e n g e r i c h t e n . U nd d a die D i n g s t t t e n in d en l tes ten Zeiten
z u m e i s t an e h e m a l i g e n O p f e r p l t z e n n a t r l i c h u n t e r f r ei em
H i m m e l sich b ef an den, so drf te m a n im Ve rl au fe w e i t e r e r U n t e r
s u c h u n g e n in z u r c k s c h a u e n d e r R i c h t u n g m g l i c h e r w e i s e n i c h t blo
*) Eine h n lic h e B estim m ung h a t b rig en s, wie w ir h ie r g e rn e k o n sta tie re n w ollen
j n g st (Mrz 1906) auch die k. k. B e z irk sh a u p tm a n n sc h a ft in H ietzing m it ih rem E rlasse
gegen
das
unbefugte
Graben
nach
archologischen
Gegen
s t n d e n getroffen, indem sie v erf g te, da die F u n d s te lle , w enn irgendw ie tu n lic h ,
einige Z eit u n v e r n d e rt b e la ss e n w e rd en soll, u m d i e w i s s e n s c h a f t l i c h e U n t e r
s u c h u n g z u e r m g l i c h e n . Im O k to b er 1905 e rging auch ein E rla d e r k. k.
n ie d e r ste rre ic h isc h e n S ta tth a lte re i a n die V o rstnde a lle r k. k. B e z irk sh a u p tm a n n sc h a ite n
in N ie d er ste rreich betreffen d den S c h u t z v o n A r c h i v b e s t n d e n .

138

T sc h in k e h

au f e i n e n v e r w a n d t s c h a f t l i c h e n Z u s a m m e n h a n g d er e b e n b e t r a c h t e t e n
G e m e i n d e s t e i n e m i t d en bis z u r S t u n d e g'leichfalls n och r e c h t r t s e l
h a f te n Opfe rs tei nen schl ieen drfen, s o n d e r n in h e r w r t s sich b e
w e g e n d e r Li n i e die al ten S t e i n k r e u z e u n d R o l an d- S u l en s treifend
viel lei cht a u c h n och als n a t r l i c h e n E n t w i c k l u n g s g a n g ei ne v e r
b i n d e n d e B r c k e zu d en M ar t e r l n u n d a n d e r e n V o t i v st e i n en o d er
E r i n n e r u n g s d e n k m l e r n b a u e n k n n e n .
Vor al lem a b e r e r s c h ei n t es, w i e bei allen d e r g l e i c h e n n och
n h e r z u e r f o r s c h e n d e n Di ng en , g eb o t e n , die n och v o r h a n d e n e n S t e in e
auf zufi nden u n d n a c h i h r e n F u n d o r t e n , A u s s e h e n u. s. w. m i t Skizzen
o d e r P h o t o g r a p h i e n ) u n d Maen a n ei ne Zent ral stell e b e k a n n t z u g e b e n ,
alle h i e r b e r w i e a u c h b e r h e u t e n i c h t m e h r v o r h a n d e n e , in der
V o l k s e r i n n e r u n g sei es a u c h n u r in d e r S ag e n o ch w e i t e r
l e b e n d e n S t e in e zu e r l a n g e n d e N a c h r i c h t e n (auch Sagen), i n s b e s o n d e r e
a b e r u r k u n d l i c h e S p u r e n d a r b e r zu s a m m e l n ; d e n n erst, w e n n ei ne
g r e r e Zahl s o l ch er S t e i n e a u f g e f u n d e n u n d w o m g l i c h m i t Ab
b i l d u n g e n b e s c h r i e b e n ist, k a n n z u r w e i t e r e n E r f o r s c h u n g d er H e r
k u n f t u n d B e d e u t u n g d e r s e l b e n u n d n a m e n t l i c h a u c h z d e m vor
al lem n t i g e n V e r gl ei ch m i t a n d e r w r t s v o r k o m m e n d e n d e r a r t i g e n
E r s c h e i n u n g e n in z w e c k d i e n l i c h e r u n d e r f o l g v e r s p r e c h e n d e r W e i s e
g e s c h r i t t e n w e r d e n g a n z so, w i e w i r es s ei n e r z e i t m i t d en al ten
S t e i n k r e u z e n hi el ten, d e r e n U r s p r u n g u n d B e d e u t u n g in den l et zt en
J a h r e n a uf d i e s e m W e g e k l a r g e l e g t w o r d e n ist. Ist d a n n e i n m a l das
I n t e r e s s e an d e m G e g e n s t a n d geweck t, d a n n w i r d die A n g e l e g e n h e i t
u n t e r Beihilfe a r b e i t s f r e u d i g e r S a m m l e r u n d s a c h k u n d i g e r F h r e r
schon i h re n F o r t g a n g n e h m e n u n d zu e i n e m g e d e i h l i c h e n E n d e
fhr en.

Sprichwrter und sprichwrtliche Redensarten im


Gottscheer Volksmunde.
Von

Wilhelm

Tschinkel,

M orobitz.

Die S p r i c h w r t e r bi et en u n s die L e b e n s w e i s h e i t u n d L e b e n s
k l u g h e i t ei nes Volkes. Alle s e i n e E r f a h r u n g e n a u f den v e r s c h i e d e n e n
G e b ie te n d e r A r b e i t u n d des L ebe ns , sei ne A n s i c h t e n b e r Sitte u n d
Recht , sei ne M e n s c h e n k e n n t n i s u n d s e i n e V e r t r a u t h e i t m i t d e r N a t u r
l e g t d e r g e m e i n e Man n i m S p r i c h w o r t e n i eder , das e r als E r b e s ei nen
K i n d e r n hi nt erl t, die es w i e d e r m i t d en N a c h b a r n t eilen, bis so
ein k l e i n e r u n a n s e h n l i c h e r S pruch, d e r z u n c h s t n u r im M u n de
e in es e i nz ig e n lebte, E i g e n t u m e i n e r g a n z e n Gegend , e in es g a n z e n
Vol kes wi rd.
So e n t s t e h t i m L a u f e d e r J a h r h u n d e r t e ein r e i c h e r S ch at z an
S p r i c h w r t e r n , die die Sc hu l e u n d d e r M u n d des Vol kes si nd u n d die
W e i s h e i t a u f d e r Gasse. I m m e r t r e t e n sie in e i n e m s ch l ic ht en G e
w n d e auf, sie v e r s c h m h e n u e r e n S c hm u ck , d af r z e i c h n e n sie

S p ric h w rter und sp ric h w rtlic h e R e d e n s a rte n im G o ttsc h ee r V olksm unde.

139

sich a b e r d u r c h t r e f fe nd e K r z e u n d s c h l a g e n d e n W i t z aus. J e d e r
Stand, alles T u n u n d L a s s e n w i r d w i t z i g u n d s pi tzi g b e k r i t t e l t u n d
m i t g r t e r Off enhei t be ur te i lt . Sie w o h n e n d e s h a l b g e r n bei Ve r
st ndi gen. T o r h e i t e n u n d L a s t e r b e k m p f e n sie m i t r c ks ic ht sl os er
Schr fe u n d m i t b e i e n d e m Spott. Meist z e ig t es sich s t r e n g u n d
e r n s t b e l e h r e n d , doch oft g e b r d e t es sich a u c h e t w a s n a s e w e i s u n d
v orlaut. Bei S t r e i t u n d H a d e r w i r d es n i c h t s el t en als l e t zt er T r u m p f
aus ges pielt .
De n S p r i c h w r t e r n v e r w a n d t s i nd die s p r i c h w r t l i c h e n R e d e n s
a r te n , g l e i c h s a m die K e i me d e r s el b en . Oft si nd sie s c h w e r v o n
einander zu unterscheiden.
Es ist n a t u r g e m , da d e r Gre e in es Volkes, s e i n e r G e s c hi ch t e
u n d s ei n e r g ei s t i g e n B e g a b u n g im a l l g e m e i n e n a u c h d e r Schat z an
S p r i c h w r t e r n ent spri cht . D e m n a c h ist bei d e m k l e i n e n G o t t s ch ee r
Vlklein, das s ei t m a n c h e n J a h r h u n d e r t e n , z w i s c h e n f r e m d e n Vlkern
e i n g e k l e m m t , g a n z d u r c h e i g e n e Kr a ft sich e r h a l t e n hat, n i c h t zu
e r w a r t e n , da es sich m i t s e i n e m S p r i c h w r t e r s c h a t z e m i t groen
N a t i o n e n m e s s e n k n ne . U n d doch ist die Zahl d e r S p r i c h w r t e r u n d
s p r i c h w r t l i c h e n R e d e n s a r t e n b e r r a s c h e n d gro. Es ist m i r a u f
e i n e m k l ei n e n Ge bi et e u n d in k u r z e r Zeit g e l u n g e n , ei ne st at tli che
A n z a h l z u s a m m e l n ; s ic he r h a r r e n n och vi el e des Fi nde rs .
Im f ol g en d e n sei d e r grt e Tei l m e i n e r B eu t e d en F r e u n d e n
al t en V o l k s t u m e s mi tge te il t. Man w i r d d a r u n t e r alten B e k a n n t e n b e
g e g n e n ( h a b e n doch die G o t t s c h e e r m a n c h e s m i t i ns L a n d gebracht!),
a b e r das m e i s t e ist b o d e n s t n d i g o de r t r i t t u n s w e n i g s t e n s in e i g e n
a r t i g e m G e w n d e e n t g e g e n . Da n i c h t j e d e r S p r u c h s a l o nf hi g ist,
v e r s t e h t sich vo n selbst. In Got tes f r e i er N a t u r w a c h s e n k e i n e T r e i b
haus pf la nzen .
I. S p r i c h w r t e r . * )
1. B u d r h n t vrissot, m u a r kl.
(W o d e r H u n d frit, m u er bellen.)

5. Von n u e n in t isc h t g uot schion,


b a itn isc h t got lgn.

von

2. Bio dr u o rb a ita r, sh s b iark z aig .


(W ie d e r A rb eiter, so d a s W erkzeug.)

(Von d e r N he ist g u t schieen, von d e r


F e rn e ist g u t l g en .)

3. Gait g tt s h a sh le, g a it a r s g ra sh le.


(G ibt G ott 's H slein, g ib t e r auch s
G rslein.)

6. Bill glt. n o rra h u b n , sh m ochot a r


an a u tn m o n n z a bip p aro .
(W ill G ott ein en N a rren h a b en , so

4. B enn dr p a ttla r a fs
ra ito t a r p o h e n t.

rsch

kirnmot,

(W en n d e r B e ttle r aufs R o kom m t,


re ite t e r sch n ell.)

m acht er
W itw er.)

einen

a lte n

M ann

zum

7. s v u a rtl tr a ib a ts h o n tb a rc h .
(D e r V orteil tre ib t das H an d w erk .)

*) Zu d e n h ie r v e rw e n d e te n L autzeichen sei fo lg en d es b e m e rk t:
o (v e rk e h rtes e) ist ein v e rk m m e rte s e.
sh = stim m h a fte s sc h (z).
v = w.
b ezeich n et einen zw ischen u n d o lie g e n d en , einen zw ischen ii u n d u
lieg en d en L aut.
A ist Z eichen der L nge. Es ist n u r in w ich tig eren F llen gesetzt.

140

T schinkel.

8, B u a s m i e t p re n n a t, p ra c h i e t za
p lu a s h n .
(W as m ich n ich t b re n n t, b ra u c h ich
n ic h t zu b lasen.)
9. B enns et r g n t, sh tre p flts.
(W en n s n ic h t re g n e t, so tr p flts doch.)
10. Bu shi d r e sh l b e lg a t, p la ib a t h u a r.
(W o sich d e r E sel w lzt, b le ib t H aar.)
11. B enn m on von pra re d a t, k iin m a t ar.
(W en n m an v o m B re n sp ric h t,k o m m t er.)
12. Vr

d a t m m h a it isc h t kuain k ra itle


gabokschn.
(F r die D um m heit ist kein K rutlein
gew achsen.)

13. B enn da ka h in ischt, sh a i s k au b le


a noch.
(W enn die Kuh hin ist, sei s Kalb
au ch noch.)
14. B enn d r vksch da h e n n a h o t gahol
h o l a r da h ia n la in a noch.
(W enn d e r F u c h s die H enne g e h o lt h a t,
hol e r die H h n le in auch noch.)
IB. B iar g iarn gait, d a r vr g at et.
(W er g e rn gibt, d e r fra g t nicht.)
16. Hain n g a ra c h tr k ra iz ar v rissa t n ain n d n a in z ig g arach ta.
(Ein u n g e re c h te r K reuzer frit n e u n
u n d n e u n z ig gerechte.)
17. B iar vll re d at, l g n t vll.
(W er viel sp rich t, l g t viel.)
18. Dr m a tr u a tn sch m eck et p e ssa r bia
L u aib o ch a r da p ru a tn .
(Der M utter A tem sc h m e c k t b e sse r als
L aib ach er B raten .)
19. S h b e sc h trsc h da p fu a ita k ria g n t sh i a fn
za n a .
(D er S c h w e ste rn H em d en zan k en sich
a u f dem Z aune. U n v e rtr g lic h k e it
d e r S c h w e ste rn .)
20. A utr m ischt u n d au ta d iarn a h e n t n isch
ntz p ai h a sh a.
(A lter Mist u n d alte M gde tau g e n n ich t
b e im H ause.)
21. J e d r p a ttla r l b at sh a in sch to b .
(Je d er B e ttler lo b t se in en Stab.)
22. B enn m on p r u a t za m ash a issa t, b e n n
sh ai m ilich m o ch n t, b e n n da mH a f n
bo ssr p rin n a t, lo c h a t g tt dr h iar
(W enn m an B ro t zum Mus it, w enn
sie Milch ab sch m alzen , w enn die M hb
au f dem W a sse r a b b re n n t, lac h t G ott
d e r H e rr.)

23. O llai g h a it ta t k u a in g at.


(A lle J h h e it tu t kein g u t)

'J.

24. B iar sh m lrh a t, d a r vuarat.


(W er sc h m ie rt, d e r fhrt.)
2B. B enn d r shm id a zonga ho t, p re n n a t
a r shi et.
(W en n d e r Schm ied ein e Z ange h a t,
b re n n t er sich nicht.
26. P e ssa r a lausch p a i k ra ta b ia guar
n isc h .
(B esser eine L aus b eim K ra u t a ls gar
n ich ts. Zum B e is p ie l: B e sse r ein
m ag e rer A usgleich als gar nichts.)
27. D ar h u n g rig e re d a t von p ru a ta .
(D er H ungrige re d e t vom B rote.)
28. D ar sh o tta bua et, b ias dan h n grigon
giat.
(Der S a tte wei n ich t, w ie es dem
H ungrigen geh t.)
29. Z bian h rta sch tu ain a m la n t et.
(Zw ei h a rte S tein e m ah le n nicht.)
30. Da g a sc h p e tta vollat g iarn in p ash n .
(Das G esptt fllt g e rn in den B usen =
es f llt g ern auf den S p tte r zurck.)
31. Dr ngl d ru a n a t a m ia rs c h t h in trs h in .
(D er F in g e r [N ag el] d ro h t z u erst
n a c h r c k w rts. W er n d e rn eine
G rube g r b t, fllt oft se lb st hinein.)
32. A gatai sh a v in n at a b u a rm dreck.
(Eine gute Sau findet ein en w arm en
D r . . .)
33. 's uai isc h t g a sc h aita r bia da h e n n a.
(D as Ei ist g e sc h e ite r als die H enne.)
34. B u

dar

z n ic h ta

et

konn

g aru aich n ,

sc h ic k e t a r a pta.
(Wo d e r T eu fel [zu n ic h te ] n ich t h in
re ic h e n k a n n , d o rth in sc h ick t er
ein en B oten.)
35. A g a sc h a itr vollat tiaf.
(Ein G escheiter fllt t i e f )
36. B e n n 's in esh l za gat giat, g iat a r a fs
a isch tonzn.
(W enns dem E se l zu g u t g eh t, g e h t e r
aufs Eis tanzen,)
37. A bin tsch ig ai offe tria b a t a g ruaai locka.
(Ein k lein e r F ro sch t r b t eine groe
L ache.)
38. Dr sh b a ig a r b r t et gakluait.
(D er S chw eiger w ird n ic h t geklagt.)

S p ric h w rte r u n d sp ric h w rtlich e R e d e n sa rte n im G o ttsc h ee r V olksm unde.

141

39. Ar s c h t sh Vnmm, a a r h ia re t 's


grosch bo k sch n in zan pfaifn.
(E r is t so d u m m , da er h rt d a s Gras
w ach sen den Z au n pfeifen.)

53. A pasffaiton b a ih a t m on m it a vadr


h a ia aus.
(E inem Besoffenen g e h t m an m it einer
F u h r H eu a u s dem W ege.)

40. Pai d r n o c h t isc h t jedai ke sh b u e rz.


(B ei d e r N ach t is t jed e Kuh schw arz.)

54. A rt d r kotzn to ta gashuait.


(E r h a t d e r K atze P a tin g esag t
h ei t , es von e in em T ru n k e n e n , d e r
s e in e r S inne n ic h t m e h r m ch tig ist.)

41. D ar t m m isc h ta p a e r h o t de gria isch tn


iarepfle.
(D er d m m ste B a u er h a t d ie grten
E rd p fe l. D er D um m e h a t das
Glck.)
42. B ues v r g et d a r p lin te lim s ge.
(W as frag t d e r B linde um s A uge.)
43. A tint r m ain h e te pin i h ia r.
(U n te r m einem H ute b in ich H err.
b e r das Meine k a n n ich n a c h G ut
d n k e n v e rfgen.)
44. D r sc h e n k a r h o t shi ze sh m rn itn afn
aishe d rsh lu g n .
(Der S chenker h a t s ic h zu Jo h an n i
[ S o n n m itte n ] auf dem E ise e r
schlagen.
45. Dos is c h t a sh le c b tr p a ttla r, b a r et
u a in h a sc h m ug m aidn.
(Das is t ein sc h le c h te r B e ttle r, der n ich t
ein H aus m eid en k an n .)

55. Mon p r c h et s trg le uanzascbgn,


la is vackle.
(Man b r a u c h t n ic h t das T r g le in anzu
sc h a u en , n u r d a s Schw ein, um die
W a rtu n g zu b e u rte ile n .)
56. L o n g sc h o m gia, p a h e n t kim m .
(L angsam g e h , sch n ell k o m m =
m it W eile.)

57. A r m o c h a ts m au l b a ita r af, bia m o n s


n u a t ischt.
(E r m a c h t d e n M und w e ite r auf als es
n o tw e n d ig ist.)
58. P l a t is c h t e t bossr.
(B lu t is t n ic h t W asser.)
59. Bia g a llh n , sh g ak iarat.
(W ie g elieh en , so z u r c k g e g e b e n .= W ie
d u m ir, so ich dir.)
60. s h v n ie sc h p tta t s k essale.
(D er T o p f s p o tte t d e n K essel.)

46. Mit d m o n is et g a t k ts c h n zo
d rsh lu g n .
(Mit dem ist es n ic h t g u t S ch lan g en zu
e rsch la g en = m it dem is t n ic h t g u t
K irsc h e n e sse n .)

61. A n a ia r p s h n k ra t gat.
E in n e u e r B esen k e h rt gut.)

47. Mit d m o n is e t gat pirn za p ru a tn .


(Mit dem is t es n ich t g u t B irn e n zu
b ra te n .)

63. D ar t m m a t s glicka.
(Der D um m e h a t das Glck.)

48. G alm on isch t k u a tm o n .


(G u tm an n is t K otm ann. D ie Gte
w ird m it S chim pf u n d S p o tt b e za h lt.)
49. Da krcka v in n at in schtll.
/ 0 (Die K rcke fin d et ih re n Stiel.)
50. B enn da kotza pain schpacka isch t, o ttr
v rissa t shi.
1
(W enn die K atze beim S peck ist, d a n n
frit sie.)
51. H intn noch g ia n t da k r m p n r sc h u n d
da g a tn r tr.
(H in te rh e r g e h e n die k ru m m e n R osse
u n d die g u te n R te.)
52. Bu d r vgl a sv liah at, vliahat a r g iarn hin.
j (W o d e r Vogel ausfliegt, -dort fliegt er
g e rn hin.)

Eile

62. A t m m r m u arn , a gaschaifr tog.


(Ein d u m m e r M orgen, ein g e sc h eite rT ag .)

64. B rn t sh a i g aig n , b a h r tonzn.


(W e rd e n .sie geigen, w e rd en w ir tanzen.)
65. P e ss a r a h n ta a p u a in , bia a sc h tu ain .
(B esser dem H u n d e ein en K nochen als
ein en Stein.)
66. B e n n s shackle voll isc h t,
h s h lts
p a n tle b.
(W en n d e r Sack voll ist, ru ts c h t das
B n d ch e n ab.)
67. Dr leffl tr g a t et zan u arn .
(D er L ffel tr g t n ic h t zu d e n O h ren ,
je d e r Lffel ist gut, jed e r f h rt
zum M unde.)
68. A je d r b a g h o t an o n d ra i schtruaa.
(E in je d e r W eg h a t eine a n d e re Strae.)
69. B iar k u a in iara , h o t ku ain schonta.
(W er kein e E h re h a t, h a t keine S chande.)

T sc h in k e l.

142

(E in Stein, d e r oft
tr g t n ic h t Moos.)

70. N ochn sc h a a r is za sc h p u ata za la itn ,


(Nach dem H agel ist es zu sp t zu lu ten .)
71. B enn u a in da k tsch a paiat, m u m on
ir kpf aflegn.
(W enn ein en die S chlange g e b isse n h a t,
m u m an ih re n Kopf au fleg en ; z. B.
w enn m an a b e n d s zu viel g e tru n k e n
h a t, m u m an n c h s te n T a g d e n
K atzenjam m er w ieder d u rc h W ein v e r
treib en .)
72. s h ia rn sh g n sc h t e t vr da h ia rrn za
tr g n .
(Das H re n sa g e n ist n ic h t vor die
H e rren [B eam ten] zu brin g en . Aufs
bloe H re n sa g e n d a rf m an n ich t
zum G ericht laufen.)
73. A sc h lu a in , d a r vll v rta
tr g a t et m iasch.

b e rtra g e n

w ird,

74. S h a u h n is et a bag gat in dr hell.


(A llein is t es n ic h t einm al in der H lle

gut-)
75. B uas dai gruaa klgga n im m at, p rin g a t
d ai gruaa b.
(W as d ie groe Glocke nim m t, b rin g t
die groe Bageige. S te rb e n
h e ira te n .)
76. Dan u a rm a k int, d a n ra ic h n a rin t.
(Den A rm en ein Kind, den R eich en ein
R ind.)
77. s isc h t m ir nisch m s g a lt, s v ra ssa n ts
et a b a g da h ian d r.
(E s is t m ir nich ts um s Geld, es fresse n s
n ic h t ein m al die H h n er.)

b r t ib rtr g n ,

II. V e i - g 1 e i c h e.
1. D i-oschtascht, bia b e n n
du h a r
b a rsc h t gavoll v o n a k a rsch p o n a .
(Du ra s te s t, wie w en n D u von einem
K irschbaum e h e rab g e fallen w rest.)

9.

A r g iat bia af n u a ia r.
(E r g e h t w ie a u f E iern.)

10. Ar m a laid n bia d a r kolta sch tu ain .


(Er m u leiden w ie d e r k a lte Stein.)

2. D b u a rta sc h t du, bia dr kn a fs bossr.


(Du w a rte st hier, w ie der k n [F a lk en
a rt] aufs W asser. N ach d e r M einung
d e r L eu te so ll d e r k n se in en D urst
n u r m it R e g e n w a sse r stillen.)
3. Ar b u a rta t bia a h aftlm o ch ar.
(E r w a rte t wie ein H aftelm ach er.)
4. Dr p u a rta b o k sc h a t m on b ia d a n u a rm o n
da g rse h ta .
(D er B a rt w ch st ih m , wie dem A rm en
die G erste re c h t sc h tte r.)
5. A r z ittr t bia af a sc h p isse .
(Er z itte rt wie a u f e in em Spiee.)
6. A r ts a tin n a bia d r p ck s in sh lin t.
(Er h a t s d rin n e n w ie d e r B ock s
U n sch litt, h e i t es von einem ver
sc h lo sse n e n , h in te rh ltig e n M enschen.)
7. Ar sc h a g a t bia da ka pain n a ia n
tu a ra .
(E r sc h a u t w ie die K uh b eim n e u e n
T or.)
8. Ar b u a sh vll bia a ka von a m schk a itn n .
(E r wei so viel w ie eine K uh von
e in e r M uskatnu.)

11. A r sh b itzat bia a sh m o lz p a ttla r bia


a l b rb rs c h t.
(Er sc h w itzt wie ein S c h m alz b ettle r
wie ein e L eb e rw u rst.)
12. A r tr g a t s m m a
jngn.

bia

da

kotza

de

(E r tr g t es h e ru m w ie die K atze die


Ju n g e n .)
13. A r isc h t s h a u b rs c h t bia d r sch t ck in
bolda.
(E r ist se lb st w ie d e r S tock im W alde,
das heit, er ist von a lle r W e lt ver*
lasse n .)
14. U arm bia a k irch m a sch .
(A rm wie eine K irch m au s.)
15. A r p at af bia a h a ftlm o c h a r.
(E r p a t a u f w ie ein H a ftelm a c h er.)
16. Ar g iat bia d r A ndr in trm a.
(E r g e h t wie d e r A n d re a s im T raum e.)
17. A r sc h tin k e t
p ra ita le .

bia

an

e n g lta sc h a ,

(E r stin k t wie ein Iltis W iesel.)

S p ric h w rter u n d sp ric h w rtlich e R e d e n s a rte n im G o ttsc h ee r V olksm unde.

18. A r sh lu fd t big a ra isch tg .


(E r sc h l ft w ie ein F ia ch sb n d el, das
l n g e re Z eit auf dem R asen liegt,
dam it es teilw eise in F u ln is b e r
gehe.)
19. A r g ia t big dg re m m s m it n ugsch.
(E r g e h t wie d ie R a b en m it dem A as.)

3,

20. Voll b (s a n ga.


(Voll w ie. ein Auge.)
21. Ar h u b a t sh i bia a tan k isch ai panka.
(Er h lt sich wie ein u m g e d re h te r
S ch u h .)
22. Ar a ila t bia da guai af n klrtog.
(E r eilt wie die Gei a u f d e n K irchtag.)
23. Shi g iat bia da guai ahfn an a p r d a .
(Sie g e h t wie eine Gei auf einem
B re tte .)
24. Ar lo ch at, bia b e n n a r a n o lts hav aish n
h ia t vnn.
(Er lac h t, wie w enn e r ein a lte s H uf
eisen g e fu n d e n h tte.)
25. Ar h u b a t shi bia a t d lsh o ck
h u a rn bia b e n n
ar
p a e h h iat v rassn bia
p ra itig o n b r b ie b e n n
g esch ta b r km bia d r
m ftlgrzlain.

p lv rham m r,
b en n a r
a r af da
h u a n a in

(Er h lt sich, wie ein D uelsack


P u lv e rh o rn wie w enn er E isenfeil
sp n e, P ech h tl g efre ssen wie
w enn e r B rutigam
w re wie
w enn r zum G astm ahl gekom m en
w re w ie d e r H ahn im M ehlgefe.)
26. Ar g ia t bia d r h u a n a ahfn
grzlain .

an

a m l-

(Er g e h t wie d e r H ahn a u f einem M ehl


gefe.)
27. Ar lu a in a t shi a f bia d r pck af d r
sc h ta d n .
(E r ric h te t sich e m p o r wie d e r Bock
auf d e r S ta u d e .)

(Sie ist na wie eine F a rn k ra u ts c h n itte rin


F le d e rm a u s Aas.)
32. Shi lac k at shi, bia b e n n shi hnig h ia t
v ra s s n .
(S ie leck t sich, wie w en n sie H onig g e
fre sse n h tte .)
33. Ar isc h t vu aist, bia b e n n an da paian
h ia tn zaspickn.
(E r is t fett, wie w enn ihn die B ienen
z ersto c h en h tte n .)
34. A rt a kpf bia a m u an a schtiar.
(E r h a t einen Kopf wie d e r Mond [fett]
S tie r [er b e g re ift schw er].)
35. A r sc h t u a n g ap lu ash n bia a n offa.
(E r ist au fg eb lasen wie ein Frosch.)
36. Ar sc h t a sh draf, bia d r v risching
a fs sholz.
(E r ist so d a ra u f v e rsesse n , wie das
S chaf aufs Salz.)
37. Keck bia a bonza.
(Keck wie ein e W anze.)
38. Shai ric h tn t sh i bia z r kna.
(Sie rich ten sich w ie z u r T rau u n g .)
39. Ar re d a t bia a z arissn d r d c h ta r.
(Er re d e t wie ein z e rrisse n e r A dvokat.)
40. Dos isch t im on sh vil bia a tia risc h to n
g a t m u arn .
(D as is t ihm so viel, wie einem T au b e n
d e r Gru : g u te n M orgen.)
41. s s c h tia t m on
km m ait.
(E s p a t ih m
K um m et.)

uan,
w ie

bia

29. Ar is c h t ianig bia a vrisch in g .


(E r is t faul w ie ein Schaf [F rischling].)
30. A r s h n n a in t bia a v risc h in g .
(E r so n n t sich w ie ein S chaf.)
31. Shi isc h t n o ss bia a p fu a rm a rin
vldrm atiseh asch .

e in e m

h u an

H ah n

s
das

42. Ar h o n g a t bia d r h n t an a bfda.


(E r h n g t wie der H u n d
[S tran g e] F le ch treis.)

an

einem

43. Ar h o u g a t bia d a r l trisc h a glbn.


(E r h n g t wie d e r lu th e risc h e G laube.)

44. A r v rissa t s b u a rt, bia


28. Ar vu aim t bia a piar.
(E r sc h u m t wie ein E b er.)

143

dr

hnt

ku aslo ch .
(E r frit d a s W o rt, w ie d e r H u n d das
Gekotzte, d a s heit, e r n im m t sein
W o rt zurck.)
45. s is c h t a d iarn
grschn.

bia

sh a

(Es is t ein M dchen wie eine Sau um


einen G roschen.)

144

T schinkel.

46. A r t a p ru s c h t bia an kscha


lliazkvr.
(Er. h a t eine B ru st w ie e in O chs
M aikfer.)

64. Ar h u b a t shi, bia b e n n m on da h ia n d r


s p r u a t h iatn v ra ssn .
(Er h lt sich, wie w enn ihm die H bner
das B ro t g e fre ssen h tte n .)

47. D sc h t a znga bia a m ilklachl.


(Du h a s t ein e Z unge wie ein M hl
schw engel.)

65. T m m bia da n o c h t bia a pfnd


sc h tru a b bia n a in tga r g n b a ttr.
(D um m wie die N ach t wie in P fu n d
S tro h wie n e u n T age R e g e n
w e tte r.)
66. A r sch g a' bia a gadrcka.itr an
u g a s c h tra in a itr pilich.
(E r sc h a u t wie ein g e d r c k te r ein a b
gezogener B ilch = wie jem a n d , der
dem E rstick en n a h e ist.)

48. s giat bia a hsh n g ajo g d .


(Es g e h t w ie a u f e in e r H asenjagd, z. B.
w e n n vor einem B egen a lle s fleiig
a rb eite t.)
49. Ar giat bia a jo g d h n t,
(E r g e h t wie ein Ja g d h u n d .)
50. D gn h e n t g ria a r bia d r m ga.
(Die A ugen sin d grer als d e r M agen.)
51. S h b r bia plail.
(Schw er wie Blei.)
52. Ar sc h ra ia t bia a z o n tp ra c h e r li lar.
(Er sc h re it wie ein Z n h n b rec h ar
H irt.)
53. Ar sc h tia t bia a h a b n se h t k .
(E r s te h t w ie ein H aubenstock.)
54. Dicka bia a voss.
(D ick w ie ein Fa.)
55. M ugr bia a zaim sch tack .
(M ager wie ein Z aunpfahl.)

67. Ar k a ia t bia diarn a.


(E r k a u t wie D ornen,)
68. A r g iat, bia
da
sc h tru a a shain
g a h ia rait.
(E r geht, als ob d ie S tra e ih m ge
hrte.)
69. I m g dos sh b ian g bia a ro sc h ain a i
kraipa.
(Ich m ag das so w enig wie ein P fe rd e
kndel.)
70. Ar issa t bia a d ra s c h a r

m ra r

h ta r.

56. Shi s c h t d rra, a shi bl p rin n a it.


(Sie ist m ag e r, da sie leicht b re n n e n
w iirde.)

(E r it wie ein D re sc h er M eerer


H irt.)
71. Ar trin k s t bia a p irsc h tn p in ta r.
(E r tr in k t wie ein B rste n b in d e r.)

57. S c hssig bia a g atai sha.


(S ch u ssig wie eine g u te Sau.)

72. A r sc h a i a t bia a m rar.


(E r sch . . . wie ein M eerer.)

58. A r h u b a t bia d r zig a in ar m it d r zong.


(E r h lt w ie' d e r Z ig eu n er m it d e r
Z ange, das heit, e r h lt fest.)

73. Shi is s a t bia a p fu a rm a rin .


(Sie it wie eine F a rn k ra u ts c h n itte rin .)

59. Ar g iat sh a itlin g bia d r h ta r m it n


kn schpn.
(E r g e h t sc h ief [ n a c h d e r S e ite ] wie
d e r H irte in den H olzschuhen.)
60. Shai k m a n t z an o n d r b ia da viksba in s
L uaiboch.
(Sie kom m en zusam m en, wie die F c h se
n a ch L aibach. D o rth in w e rd en sie
von ganz K rain zusam m en g etrag en .)

74. Shi sc h t sh z u arn ig , a sh i h ia t


gap r n , benn m on sha h iat uangozintn.
(Sie ist so zornig, da sie g e b ran n t
h tte , h tte m an sie a ngezndet.)
75. S h o tt bia a bonza.
(S a tt wie eine W anze.)

61. Ar giat m m a bia d a r z h n ta p r a d r.


(Er g e h t u m h e r w ie d e r z eh n te B ruder,
sa g t m an , w e n n jem a n d
plan lo s
h e ru m irrt.)

76. S h o tt, bia b e n n a r h a m m r h ia t v ra ssn .


(S a tt, als ob er E isen fe ilsp n e gefressen
h tte .)
77. A n u a sh a bia a km pf.
(Eine N ase wie eip K um pf [W etzste in
gef].)
78. Agn bia da peeb ara.
(Augen wie die B echer.)

62. Shi lts h n t bia da sh a a tin p u a n . '


(Sie h o rc h t wi die S au in d e n B ohnen.)

79. U arn bia an eshl.


(O h re n wie ein E sel.)

63. Ar sh itza t du bia a h afa n g liek a,


(Er sitz t d a wie ,ein H aufen Unglck.)

80. Z enda bia ra ch n z en d a .


(Z h n e w ie die e in es R echens.)

S p ric h w rter u n d sp ric h w rtlich e R e d e n s a rte n im G o ttsch eer V olksm unde.


81. Viaa bia da schtapfla kllkn.
(Fe wie die S telzen lan g e Stbe
m it einem Griffe.)
82. An a rseh bia a n vn.
(E in A . . . . w ie ein O fen.)
83. A znga bia s K rpfnvold bia a
k tsch a .
(E ine Z unge w ie's K rapfenfeld [lan g es
D orf] wie eine Schlange.)
84. A r g g a bia a prgga.
(E in R cken w ie eine B rcke.)
85. A h o lsc h bia a k ran aich .
(Ein H als w ie ein K ranich.)

95. S h a c h n bia in vatil p!rn.


(S u c h e n wie in fa u le n B irnen.)
96. Ar sc h t vrua, bia b e n n a r a r sc h h iest
pakm .
(E r is t froh, als ob er ein Pferd b e
k o m m en h tte .)
97. G ash n t bia a pfaffrkiarn.
(G esund wie ein P fefferkern.)
98. A r giat, b ia b e n n a h e n n a tr n k n s
v rissa t.
(Er g e h t, w ie w enn eine H enne M u tter
k o rn frit.)
99. S c h u a rta t bia an vnlch.
(Z ah n lo s wie ein O fenloch.)

86. A kpf b ia a shbainschoff.


(E in K opf w ie ein Schw einschaff.)

100. A r v o lt in bia da vliaga in s m asch.


(Er f llt h in ein w ie die F liege in s
Mus.)
101. Ar sh in g a t vausch bia a kotza.
(E r sin g t f a ls c h .w ie ,e in e K atze.).

87. A m aul bia a h o ftu ar.


(E in M und wie ein H oftor.)
88. Gha bia s vaiar.
(Jh, a u fb ra u se n d wie d a s F e u e r.)

102. V uaist, b is b e n n a r m it n ssk iarn b a r


g a m e sc h tn .
(F e tt, als ob e r m it N ukrnern g e
m s te t w re.)

89. L onkschom bia a shnacka.


(L an g sam w ie eine Schnecke.)
90. A z u arn bia a hasch.
(E inen Z o rn w ie ein H aus.)
91. H uarig bia a p r k otzndreck.
(H a a rig w ie ein B a r K a tze n d r . . ,)
92. Volsch bia a kotza.
(F alsch wie eine Katze.)

103. A r s c h t r u a t bia a k ra p sa bia a


p rm o n .
( E r .is t ro t wie ein K rebs wie ein
T ru th a h n .)
104. Ar g iat bia dr h n t von k n itla .
(Er g e h t wie d e r H und vor dem Stocke.)

93. Vlaiig bia a p aia.


(Fleiig wie eine B iene.)

105. I m a lfn, bia b e n n i h r verkfn.


(Ich m u lau fe n , w ie w enn ich v e r
k a u ft w re.)

94. P ischig bia a h n t.


(H interlistig w ie ein H und.)

III.

146

Bildliche Redensarten.

1. Ar n im m at von sh a in d r p a n k n m ua.
(E r n im m t n a ch seinen S c h u h e n [slow.
opanke] Ma.)
2. A r n im m et sh a in d gn in de h o n t.
(E r n im m t se in e A ugen in die H and
= er schm t sich.)
3. Ar sc h t m on as d r p ttn .
(Er ist jen e m [dem T eufel] aus
B u tte , e r g n z e : e n tsp ru n g en .)

der

4. S chgn tu e, a e t da m gga m l tr g s t
n t d r shl b o ssr.
(S c h a u , da n ic h t die Mcke Mehl tr g t
u n d d e r E sel W asser. W en n beim
S terzkochen w enig M ehl und viel
W asser z u g e sc h tte t w ird.)
5. Shai p lu a sh n t in uain h u a rn .
(Sie b la se n in ein H o rn .)
Z e its c h rif t f r s te r r . V o lk s k u n d e , X I I .

6. A r k ia ra t s b o ss r af sh a in nasch.
(E r len k t d a s W asser a u f seine R inne.)
7. D u 't m i g tt d r h ia r a d rc h s gruaa
v a n sc h tr gash h n .)
(Da h a t m ich G ott der H err a u c h d u rc h s
groe F e n ste r g e se h en .
Z. B.
w enn
der
ein stig e G eliebte,
der
schlielich eine a n d e re h e im f h rte,
sich s p te r als sc h le c h te r E h em an n
e n tp u p p t )
8. Af da n u a sc h a p in tn .
(Auf die N ase b in d en .)
9. Ar tr g a t in a n g l da k essa noch.
(E r tr g t dem T ro tte l die T a s c h e nach.)
10.

Ar k im m a t von g m a m a it afs riazoch.


(E r k o m m t vom G ru m m et auf die B esen, h e id e . = E s g e h t a b w rts m it ihm .)

10

T sch in k el,

146

11. Da grim m laisha v ra ssn t mi.


(Die L u se d e s G rim m es fre s s e n m ich
= ich h a b e groen E ifer zu etw as.)

25. Da Are afziahn.


(Die U h r aufziehen. W enn e in e r den
Schleim aus der N ase zu rckzieht.)

12. Da lblaisha v ra ssn t m i.


(Die L use des Lobes fre s se n m ich.
W er gelobt w ird, n d e rt sich bald zum
S chlechteren.)

26. Da r sc h r c h n t zigarn.
(Die P fe rd e ra u c h e n Z igarren. W en n
sie l n g e re Z eit ohne F u tte r vor dem
H ause ste h e n m ssen.)

13. s m aul in a . . . laihn.


(D en M und dem A . . . le ih e n =
brech en .)

e r

27. Shai tru g n ln in t tn gartle.


(Sie tra g e n ihn auf den F rie d h o f
P a tin G rtlein].)

14. Ih r da zenda sch ..............


( ber die Z hne s c h
brechen.)

e r

15. A rt sh a in bgn in s tr c k n a gaschbn.


(Er h a t se in en W agen ins T rockene
g e sc h o b en .)
16. A r lu a at m iar e t zacha.
(Er l t m ich n icht an die R eihe kom m en.
Z eche im S inne von : R eihe.)
17. Ar g ia ts g alt m itn ra c h n a is b o ssr
shachn.
(Er g e h t s Geld m it dem R echen au f'
W asser su c h e n . Z. B. W enn m an
jem an d em Geld le ih t, d e r sch o n ganz
h erab g ek o m m en ist.)
18. s isc h t a p r a tt za vll afn docha.
(Es ist ein B re tt zuviel auf dem D ache
= es is t ein H o rc h er zu v i e l ; b e
so n d e rs von K indern.)
19. 's mau! m it a p u a sc h ta sh e c b n .
(Den M und m it e in e r S ch w ein sb o rste
su ch en . W en n jem a n d g a r n ich ts
spricht.)
20. In h tin tn a slaitn .
Den H unden a u sl u te n . W enn je m a n d
m it den B einen sch len k ert.)
21. U aim on a sc h tu ain in g u arta pl.
(E inem einen S tein in den G arten w erfen.
Je m an d e m etw as G utes erw eisen,
o h n e da es d e r a n d e re m erkt. A uch
d as G egenteil kann es b ed eu ten ,)
22. Dr vn is c h t z an o n d r gapr sch tn .
(D er O fen ist zu sa m m en g e st rz t.
W en n eine F ra u e n tb u n d e n w urde.)
23. A r g iaat h aftlain.
(E r giet H afteln. W en n einem der
S peichel vom M unde rin n t.)
24. Ar p r e n n a t p ro m p ain .
(E r b re n n t B ran n tw ein . W en n es
e in e m bei K lte aus d e r N ase tropft,)

[der

28. s isc h t e t a fn h a rzn gabokschn.


(Es ist n ich t a u f dem H erzen gew ach sen ,
sa g t m an, w enn jem and eine Gabe
n icht a n z u n e h m e n w agt.)
29. A r t vll hirsh a.
(E r h a t viel Geld [H irse].)
30. s h a rz a h o n g a t a n a zb irn v u ad n .
(Das H erz h n g t an einem Z w irn fad en .
W en n einem d e r S chreck in die
G lieder fhrt.,)
31. I hon an gaflarm t.
(Ich h a b e ih n geohrfeigt [gefirm t].)
32. Ar g a it m on zigainarhbr.
(Er gib t ihm Schlge [Z igeunerhafer].)
33. Du 't a p iin ta i b e n n a a k iarn le vtinn.
(Da h a t eine b lin d e H en n e ein K rnlein
gefu n d en .)
34. D m asch t noch vll k n e lla in ganzalain
assn.
(Du m u t n o ch viel K ndel Sterz
essen.)
35. Shai m o c h n t klrtog.
(Sie m achen K irchtag =

L rm .)

36 H u a r a f'n zend bbn.


(H aare auf den Z h n e n h ab en .)
37. Ar t longa ngla.
(Er h a t lange F in g e r =

e r stieh lt.)

38. In lfpo n trsc h ra ib n .


(Den L aufpa u n te rsc h re ib e n
m an d e n fortjagen.)

je

39. E t a h u a r schian.
(N icht ein H a ar schieen.)
40. I b r t m on in p u a rta a fd rn .
(Ich w erde ih m den B a rt a u f d re h n =
ich w erde ihm den H e rrn zeigen.)
41. I b rt m on za sch n p fn gabn.
(Ich w e rd e ihm zu sc h n u p fen geben =
ih m u n te r die N ase reiben.)
42. Da v iarsh n a sreck n .
(Die F e rse n a u sstre ck e n =

ste rb en .)

S p ric h w rter u n d sp ric h w rtlich e R e d e n s a rte n im G o ttsc h ee r V olksm unde.

43. s k r n a t m on k u ain h u a n a no ch .
(Es k r h t ih m kein H a h n nach.)
44. Ar t e t s baia afn gn.
(E r h a t n ich t das W eie a u f d e n A ugenf
sa g t m an, w enn je m a n d im Begriffe
ist, eine D um m heit zu begehen.)
45. A r kim m at m a r a fn t la r.
(E r kom m t m ir auf d e n T eller.)
46. Da k re n k n g v rissa t v lu aisch .
(Die K rnkung frit F leisch .)
47. Ar is c h t h a in t m it d a n g a ta n k n vaa
a fg asch tian .
(E r ist h e u te m it dem lin k e n Fue a u f
g estanden.)
48. I h o n m on a n gl gakailat.
(Ich h a b ihm e in e n N agel eingeschlagen
= h a b e ihn versch w rzt.)
49. Shai b rn t e t holz af im on kliab n .
(Sie w e rd e n n ic h t H olz a u f ihm sp a lte n .
Z. B. w enn jem an d A ngst vor einem
s tre n g e n D ie n sth errn hat.)

IV.

Scherzhafte

14?

50. A r re d a t nisch um a grschn.


(E r sp ric h t n ich ts um einen G roschen,
sa g t m an , w enn jem a n d gar n ich t
o d e r n u r au sw e ich e n d a n tw o rte t.)
51. Ar s c h t m on et a ziaha vraind.)
(E r is t ihm kein e Z ehe verw andt.)
52. J an e t n ia rrisc h a sh b a m m la in v rassn.
(Ich h a b e n ich t
gefressen.)

n rrisc h e Schw m m e

53. A r giat a fn hlzbaga.


(E r g e h t auf dem H olzw ege.)
54. A r issa t m it a m m aisch gabelain.
(E r i t m it d e r G abel d e r M utter =
d e n H nden.)
55. Du s c h t
m ochat.

m it

d bid r a villaisch b ag ga-

(Da h a a t D u w ie d er den W eg eines


F llen s [einen b erfl ssig en W eg, U m
weg] g e m a ch t.)

Wendungen.

1. A lo n g ai b u rsc h t, a k rz as g a p att.
(Eine lange W u rst, ein. k u rz e s G ebet
h a b e n die M nner gerne.)

(Er d enkt, es ist n u r ein E sel im G rase.


W en n je m a n d m eint, e r trag e auch
ein so lc h es Kleid wie d e r an d ere.)

2. A uhar shitz af da vaiga, o ttr sh ih a sc h t


d V enedig.
(S e tz dich h e ra u f auf die F eige, d an n
sie h st d u V enedig! sa g t m an oft,
w enn m an jem a n d die F e ig e zeigt.)

7. D rai b ga sh g a t m on in a p u an m ll.
(D reim al sag t m an in einer B o h n en
m hle.)

3. B ia r m g d a n g h n b u a s !
(W er k an n dem J h e n [G eschw inden]
etw as a n h a b e n ? So sa g te die
Schnecke, als sie n a ch sieb en jh rig er
W an d e ru n g vom B au m e fiel.)
4. D b rs c h t d e n n a r re d n , b e n n da h ia n d r
b rn t sh u aich n .
(Du w irst d a m a ls re d e n , w an n die
H hner p r
w e rd en , also : du
h a s t zu schw eigen.)
5. D p a k im m asch t m iar holz a fn pggl
bia p ru a t a fn tisch.
(Du b e k o m m st m e h r Holz auf den
R cken als B ro t a u f den T isch , sa g t
m an , w enn ein M dchen m it einem
au sg e la ssen e n B u rsch en H e ira t a n
rich tet.)
6. Ar denkat,
g ru a sh a.

s isc h t lai u a in eslil in

8. Shi ra d a t vll, b en n d r tog long ischt.


(Sie r e d e t viel, w enn d e r T ag lan g ist.)
9. s b r t schon b fd r gat, pis d b rs c h t
h a iro tn .
(Es w ird schon w ie d e r g u t, bis du
h e ira te n w irst.)
10. B en n zbian b a ib r n t zbian g e n sh n zan o n d rk m a n t, isc h t dr kfrtog vrtik.
(W enn zwei W eib er u n d zw ei G nse
Z usam m enkom m en, is t d e r K irchtag
fertig .)
11. Da kechin sc h t et za val, shi ta t in s
m al.
(Die K chin ist n ich t zu faul, sie tu t in
s Maul.)
12. Da b rlt isc h t e t a tin a k ra tg u a rtn .
(Die W e lt ist n ic h t in einem K ra u t
g arten.)
13. An o n d ra i m a tr t a n o c h a liabas
kind.
(E ine a n d e re M utter h a t au ch noch ein
liebes Kind.)

10*

T sch in k el.

148

(W a r u m

1 4 . D o s g ia t ih r s p a s c h t le .
(D a s

geht

b er

den

D as

B a st.

s c h o n zu a rg .)

27. Ze

(E in e r o h n e K n o c h e n =
g ia t,

dr

in

to n z n

w e n n je m a n d t r g e d a h in g e h t .)

(Z u W e ih n a c h t e n h a b e n ih n d ie F lie g e n
e r b is s e n .)

E in e b e im K r b is s e tz e n g e b r a u c h t e
R e d e n sa r t;

d a m a ls

m u

m an

l g e n ,

30. I hon

(I c h h a b e e u c h

1 8 . B g ia s c h t d u h i n ?
la i g ia in h n ta in

a . . . .,

o ttr

(D e r M a g e n s c h w a b b e lt ih m w e n n er
h u n g r ig is t.)

(W o g e h s t d u h in ? D e r N a s e n a c h .
dem

H unde

in

den

3 2 . A s r e d , a d e t a k r p f p e k im m e s c h t .

A . . . . , d a n n k o m m s t d u in k e in D o r f.)

(A u s r e d ,

1 9 . B g ia s c h t d u b i n ?
P is a f da k ia r a .
(W o g e h s t d u h i n ?
auf

s ie b e n p o ln is c h e J a h r e

3 1 . D r m g e k l n k a z e t m o n .

k im m a s c h t d u in k u a in d u a r f !
geh,

p ln is c h a i ju er e t m ia r

n ic h t m e h r g e s e h e n .)

D r n u o sb n n o c h .

nur

a i s h ib n

g esh h n .

s o lle n d ie K r b iss e g e d e ih e n .)

da

Du

k e in e n

K ropf

be

k o m m s t .)

P id a fn K le c k .

3 3 . I n h a t in k ia s h e tz n .

B is z u r W e n d e .

(D e n H u t

d e n K le c k [H e x e n b e r g in

K r o a tie n ].)

den

K h en

setze n .

D en

H u t n ic h t a u f h e b e n w o lle n .)
3 4 . M on b u a s dr n u a s h n e t a n s u art.

20. B uas tr g a sc h t d ?

(M an w e i d e r N a s e n ic h t a n s E n d e .

B uas e t m u g g ia n .

M an s o l l d e n T a g n ic h t v o r d e m A b e n d

( W a s t r g s t .d u ? W a s

n ic h t

gehen

lo b e n .)
3 5 . I i a u s , b u a s s h i p c k a t, la i k ir r o n k l e t.

k a n n .)

(I c h e s s e a l l e s , w a s s ic h b ie g t , n u r W e i

21. B u e s?

d o r n n ic h t .)

B u a s d v ia r tn h o s c h t g u a !

W as

du

v o r ig e s

Jahr

ge

3 6 . D a s h a t in z o p f a h in .
(D ie S a u h a t d e n Z a p fe n fo r t. W e n n

g e s s e n h a st!)
sh a i

pai

in s c h ,

dr

v k sch

d e r W ir t k e in e n W e in m e h r s c h e n k e n

p a in

k a n n o d e r w ill.)

h ia n d r .
(G o tt s e i b e i u n s ,

der F u c h s

bei

den

3 7 . A r s c h t e t a s c h p lv r b a r t.
(E r i s t k e in e n S c h u P u lv e r w e r t.)

H h n e r n .)

3 8 . D ar k o n m ia r b ia p irn p r u a tn .)

2 3 . S c h g , a d i dr h u a n a e t k in k a t.
(S c h a u ,

a is h e

(G ib d ie F e a u f d ie A c h s e l, s a g t m a n ,

(D e r P l r r e r h a t d e n F u a b g e b r o c h e n .

2 2 . G o tt

a fn

2 9 . Z e b a in o c h t n h o n t n d e v lie g n drpL ssn.

1 7 . D r p f o r r a r 't in v s g a p r c h n .

(W a s?

s h m m itn

2 8 . A h in tu e d e v is e a f d o k s c h l.
, n ic h t

e r w is c h t.)

B is

W e il

e r fr ie r e n .)

et

a . . ,

d r b is c h a t.

G eh,

zurck ?

(Z u r S o n n e n w e n d e a u f d e m E is e t a n z e n

d e r W in d .

fr a c k

(E r g e h t, d a d e r F r a c k d e n A

G ia,

du

g a v r ia sh n .

1 5 . U a in d r u a n in p u a in d r .

16. Ar

sch a u st

ic h r c k w r ts k e in e A u g e n h a b e !)

is t

d a d ic h

dem Fue

s t t.

der H ahn

(D e r k a n n m e h r a ls B ir n e n b r a te n .)

n ic h t m it

Schau ,

da d u

3 9 . s ' g i a t ib r b a r t s c h n d dr le n g a .

n ic h t b e tr u n k e n v o n d e r G e s e lls c h a f t

(E s g e h t qu er u n d g e r a d e b e i gro em

[ H o c h z e it] n a c h H a u s e k o m m s t .

H u n g e r .)

2 4 . E t h b e t m r s v r lb l, in t e t s in k lb l.
( N e h m e t e s m ir n ic h t b e l,

gebt

4 0 . A p li n t r m a d o s s h h n .
(E in B lin d e r m u d a s s e h e n .)

e s in

d e n K b e l.)

4 1 . D r k p f is c h t g a s c h a ita r b ia da b a in r b a .
(D e r K o p f i s t g e s c h e it e r

2 5 . B e s c h p is c b t d ?

reb e,

A m m a is c h d n t a t t a is c h .
( W e s s e n b i s t d u ?

D e r M utter

d e s V a te r s.)
2 6 . B a i s c h g a s c h t .d h i n t r s h i n ?
B a i i h in t n n is c h g p h o n !

und

sa g t m an ,

w enn

a ls d ie W e in
je m a n d

n ic h t

s o v ie l tr in k t, d a er b e r a u s c h t is t.)
4 2 . D a i in b in t an o n d r a i in s h in t .

( D ie s e in
d e n S in n .)

d e n W in d

e in e a n d e r e in

Kleine M itteilungen.

149

II. ^leine lilleilu n gen .


Z u r S te u e r d es L u x u s .
V on K a r l
b e r V o r s c h r ift e n

oder

A. R o m s t o r f e r ,

S a lz b u r g .

g e s e t z lic h e B e s t im m u n g e n ,

w e lc h e

s ic h

g eg en den b er

m ig e n L u x u s d e s V o lk e s k e h r e n u n d d e m s e lb e n d u r c h o ft g a n z e m p fin d lic h e S t r a f e n z u
b e g e g n e n tr a c h te n , b e s it z e n w ir a u s fr h e r e n Z e ite n , in s b e s o n d e r e a u c h a u s d e m A lte r tu m ,
z a h lr e ic h e N a c h r ic h te n . D ie B e w e g g r n d e , d e n e n d e r a r t ig e b e h r d lic h e o d e r la n d e s h e r r lic h e
V e r b o te ,

w e lc h e

h a u p t s c h lic h

gegen

e in e

a llz u

groe

A u ssch m ck u n g

der

K le id u n g
V ie lfa c h

w a r e n n ic h t

m o c h t e m a n d ie u e r e n S t a n d e s u n t e r s c h ie d e

d u rc h d ie e tw a ig e F r e ih e it j e d e s e in z e ln e n

in d er W a h l
B e s tr e b e n ,
F lle n

der T racht

n ic h t

v e r w is c h e n l a s s e n ;

h u fig

d ie V e r s c h w e n d u n g s s u c h t h in la n z u h a lt e n ,

w erd en

r e l ig i s e o d e r s it t li c h e Z w e c k e

im m e r

d ie g le ic h e n .

S t e ll u n g n e h m e n , ih r e n U r s p r u n g v e r d a n k e n ,

m gen

d ie V o r s c h r if t e n d e m

e n tsp r u n g e n s e i n ;

d ie

A u s t r e ib u n g

in

des

z a h lr e ic h e n

H o ff a r t s t e u fe ls

b e i s p i e l s w e i s e m a g e b e n d g e w e s e n s e in . U n te r d ie s e n V o r s c h r ift e n lit te n fr e ilic h e in z e ln e


G e w e r b e ; in u n s e r e r Z e it, w e lc h e g e r a d e d a s G e w e r b e t u n lic h s t z u s c h t z e n u n d z u h e b e n
t r a c h te t, w r e d e s h a lb e in V e r b o t d e s L u x u s n ic h t l e i c h t d e n k b a r , im G e g e n te il p r o te g ie r t
m a n ih n im I n t e r e s s e d e s H a n d w e r k e s , d e r H a u s - u n d F a b r ik s in d u s tr ie s o w i e d e s H a n d e ls .
A n d e r e r s e it s w ird d u r c h d ie G e s e t z g e b u n g fr e ilic h d e m
in a n d e r e n B e la n g e n a u f tr e t e n d e n L u x u s

w e n ig e r w o h l in d e r K le id u n g a ls

in d ir e k t g e s t e u e r t ,

u n d z w a r d u r c h E in f h r u n g

im m e r n e u e r L u x u s s t e u e r n , d ie a lle r d in g s le d ig lic h fis k a lis c h e n Z w e c k e n z u d ie n e n h a b e n .


E s lie g t m ir e in D o k u m e n t a u s d e m 1 7 . J a h r h u n d e r t v o r , d a s d e n L u x u s b e tr ifft u n d s ic h
u n te r h n lic h e m in e in e m a lt e n W e r k e v o r fin d e t. N a c h d e m d a s s e lb e d e m v o lk s k u n d lic h e n
F o r s c h e r im m e r h in e in b e s o n d e r e s I n t e r e s s e b ie t e t , m g e e s im n a c h s t e h e n d e n m it g e t e ilt
w erd en:
E in e s E . R a h ts d e r o S t a d t B r a u n s c h w e ig E d i c t u m :
D ie A b s c h a ffu n g d e H o ffa r th s / u n d in s o n d e r h e it

des

w e is e n le in e n k n u p p e ls / b e

tr e ffe n d . B r a u n s c h w e ig / g e d r u c k t d u r c h C h r isto f! F r ie d r ic h Z illin g e r n / A n n o 1 6 4 9 .


W ir B r g e r m e is te r u n d R aht, d e r o S t a d t B r a u n s c h w e ig / s e h e n u n d e r f a h r e n / n i c h t
o h n e son d erb ah ren

V erd ru

u n d U n w ille n / w ie

H o ffa r th / u n g e a c h t e t / w a s d a r w ie d e r

auch

a llh ie in d ie s e r S ta d t / d ie le id ig e

a u s G o tt e s W o r t v ie lf lt ig

g e p r e d ig e t u n d e r in n e r t /

a u c h d a b e y d ie s e n a n n o c h w e h r e n d e n n a h r lo b s e n s c h w ie r ig e n Z e ite n / f a s t j e d e r m a n n /d e r
o b lie g e n d e n s c h w e r e n A u s g a b e n h a l b e r / s ic h n ic h t w e n ig

b e k la g e t, / u n d

d e r G e ld - m a n g e l

so

v o r a n g e se tz e t

d e m h t ig e n L e b e n s

s ic h

d e r o g e s t a lt d ie U b e r h a n d

w ir d / d e r e n t w e g e n

z u b e fle i ig e n /

m b

h ie r b e y b e r a ll

v ie lm e h r e in e s C h r is tlic h e n

g r o e U r s a c h h t t e / n u m e h r o v o n ta g e z u t a g e /

n e h m e n w il / d a

ih r e r v ie le b e r

ih r e n S in n d u n d G e b h r in

K le id u n g e n s ic h h e r f r th u n / u n d s o lc h e K le id e r tr a g e n / d ie ih n e n k e in e s w e g e s g e b h r e n
a u c h u n te r n d e r n / u n d in s o n d e r h e it m it d e m u n n t h i g e m / w ed er fr die tiitz e noch
K alte D ienenden / u n d a ls o g a n tz u n d g a r b e r fl ig e m w eisen leinen Knppels / e in e n
s o lc h e n b e r m u th t r e ib e n / d a s ie d a s s e lb e / je k o s tb a r e r s ie e s n u r b e k o m m e n k n n e n / z u
k a u fte n u n d z u t r a g e n / k e in B e d e n c k e n h a b e n / n ic h t a n d e r s / a l s w e n n s o lc h e H o f f a r t h /u n d
s o u n n o t h ig e b e r m h t ig e G e ld S p ilt- u n d V e r s c h w e n d u n g / v o r G o tt

k e in e S n d e / s ie

d e s s e n a u c h b e y e h r lic h e n L e u t e n s o n d e r b a r e n R u h m u n d E h r e h e t t n .
W a n n u n s a b e r / a ls e in e r C h r is tlic h e n O b r ig k e it / s o lc h e m h o ffftr tig e m / G O t t u n d
M e n s c h e n m i f llig e m / a u c h z u e in e s j e d e n u n d d e r s e in ig e n s e lb s t e ig e n e m V e r d e r b u n d
N a c h t h e i l / u n a u s b l e i b l i c h g e r e ic h e n d e m U n w e s e n / s o
z u w e h r e n / tr a g e n d e n A m b t s h a lb e r o b li e g e t

und

v ie l im m e r m g l i c h / z u s te u r e n u n d
g e b h re t.

A ls th u n w ir h ie r m it a lle n

u n d je d e n U n s e r n B r g e r n / B r g e r in n e n / u n d a n g e h o r ig e n / u n d s o n s t m n n ig lic h e n / so
m b u n s e r t w ille n b illic h tlm n u n d la s s e n s o lle n / e r n s t lic h
e in j e d w e d e r

in s

g e m e in

s ic h

a lle s d e s s e n / w a s

g e b ie t h e n / u n d w o lle n / da

I h m S t a n d ts h a lb e r

g e z i e m e t / u n d I h m s o l c h e s v o r h in g e n u g s a m b e k a n d t / a u c h n ic h t
g n t z lic h b e y e r n s t e r w illk r lic h e r S tr a ffe

e n t h a lt e n s o lle .

zu

tr a g e n n ic h t

u n w is s e n d s e y n k a n /

I n s o n d e r h e it

a b e r w o lle n w ir

IBO

a lle s

Kleine M itteilungen.

w eise leinen Knppels h ie m it d e r g e s t a lt a b g e s c h a f f e t u n d v e r b o th e n h a b e n / da

z w is c h e n h ie r u n d n c h s t
v o n s o lc h e r Z e it an

k n fftig e n A d v e n t I s ic h d e s s e n

h ie fS r d e r

e in je d e r o h n ig m a c h e n / u n d

n ie m a n d / e s s e y M a n n e s - o d e r W e ib s - P e r s o n / h o h e n o d e r

n ie d r ig e n S t a n d e s / w e d e r a n K r a g e n / H a n d k la p p e n / S c h le y e r n o d e r H a u b e n / S lir n t c h e r n /
H e m b d e n / M tz e n u n d d e r g le ic h e n / k e in w e i le in e n K n p p e ls

m e h r tr a g e n s o lle / d a n n

u n s e r e M a r c k tm e iste r u n d W c h te r h ie r m it b e f e h lic h t s e y n s o lle n / d a r a u ff fle i ig a c h tu n g


zu geb en .

U n d / w e r d ie s e m U n s e r m V e r b o h t z u w id e r h a n d e ln / u n d

A d v e n t s - Z < i \ \ . a n / e in ig w e i L e i n e n

K n p p e ls

von

o b e r w h n te r

tr a g e n w ir d / E r s e y M a n n e s - o d e r W e ib s -

P e r s o n / s o ll a lle u n d je d e m a h l s o o fft s o l c h e s v o n ih n e n b e s o h ie h e t / a u ff u n s e r e r B r c h e s t u b e n u m b e in e n M arek u n e r l lic h b e s tr a fft w e r d e n . E b e n e r m a s s e n w ir s o lc h e s a lle s a u c h


v o n d e n K is s o n -B r e n / u n d a lle m n d e r n d e r g le ic h e n Z e i g e / w i e
o d e r k a n / v e r s ta n d e n / u n d

es N ahm en h ab en m ag

d a s s e lb e h ie m it e b e n m ig / b e y o b g e s e t z t e r S tr a ff V e r b o h te n

h a b e n w o lle n . M e in e n w ir e r n s t lic h / u n d

w ir d

s ic h e in j e d w e d e r g e h o r s a m lic h h ie r n a c h

z u a c h t e n / u n d f r B e s c h im p fu n g u n d S c h a d e n z u h t e n w is s e n .

a u ff u n s e r m

S ig n a tu m

N e u -S ta d t-R a h th a u se / d en 10. O c t o b r i s A n n o 1 6 4 9 .

S c h m a lz als B re n n s to ff f r L a m p e n .
V o n P r o f. D r. 0 s w a 1 d v . Z i n g e r 1 e, C z e r n o w itz .
In m e in e m

A u fs a tz e b e r a lt e B e le u c h t u n g s m it t e l ( Z e its c b r . d e s V e r e in e s f. V o lk s

k u n d e 1 8 9 9 , S . B7)

habe

ic h

darauf

tz ta le s s t a t t d e s B r e n n le s
G ebrauch

im M itte la lt e r

a u fm erk sa m

a u c h S c h m a lz

e in e

g e m a c h t,

verw end et

im K ir c h e n a r c h iv

w ir d

da

in B a u e r n h u s e r n

und

a ls

z u G u fld a u n

B e le g

b e fin d lic h e

f r

des

d essen

U rkunde

vom

J a h r e 1 4 3 8 a n g e f h r t. D a z u g e b e ic h n u n w e it e r e N a c h w e is e .
E in U r b a r v o n W ie s b e r g

a u s d e m A n f n g e d e s 1 5 . J a h r h u n d e r te s (U rb . N r. 3 d e s

I n n s b r u c k e r S t a tth a lte r e ia r c h iv s , B l. 2 2 4 b ) v e r m e r k t:
Item
rast

in

l e w c h t e n
j r le ic h

ist

d a z s m a l c z ,

c h a p p e l

cze

d a z S a n d E r a s e m c z g e h o r t ,

Wisberg,

da

mit

man

die

der

ka p p e l

da
be-

sol.

Item

von

das

der
des

er s t e n n

g e u a l l e n

ain

s c h t

s m a l e z

c z u P la t ls ,

daz

alle

ir

sol.

Item

daz

Item

Kr is ta n

h u e l

ainer

ege r den

ob

W i s b e r g

S n e y d e r
ob

dem

geit

alle

a b A b a d i l l

ir

geit

ain s c h o t t

alle

iar

ii

smalcz.

s c h o tt

smalcz

h o f l e i n .

In d e m W e r k e D e r d e u t s c h e A n te il d e s B is t u m s T r i e n t I, 1 4 0 , w ir d e b e n fa lls v o n
e in e m S c b m a lz z in s e z u g le ic h e m Z w e c k e
Z u r U n te r h a lt u n g

des

e w ig e n L ic h te s

f r d ie K ir c h e z u T a n a s im V in s tg a u
m u te

je d e r H o f

e in e

b e r ic h t e t :

b e s t im m t e A n z a h l M arch

S c h m a lz z u f e s t g e s e t z t e r Z e it e in lie f e r n a ls j h r lic h e n Z in s v o n e in e r s o g e n a n n t e n K ir c h e n
k u h , e in B e le u c h t u n g s b e it r a g , w e lc h e r b is z u r j n g s t e n a llg e m e in e n G r u n d e n tla s tu n g f o r t
d a u e r te .

U m d ie s e s F r p fa n d n ie in V e r g e s s e n h e it

g e w is s e n h a f t
b e r a lle s

g e so r g t;

d enn w urde

e in I n v e n ta r

e in B a u e r n h o f

a u fg en o m m en ,

kom m en

z u la s s e n ,

w a r d d a f r s e h r

a u f d em K o n k u rsw eg e veru ert u n d

u m e s z u v e r s te ig e r n ,

so m u te e in e

der b e ste n

K h e a ls K ir c h e n g u t u n v e r le t z t b le ib e n ; w u r d e e in H o f s o n s t v e r k a u ft, s o w u r d e d ie K uh
d e m K u fer u n e n t g e lt lic h b e r g e b e n m it d e m o n u s , d a s a u f d e m H o fe h a f t e n d e S c h m a lz
f r d a s e w ig e L ic h t a n d e n K ir c h e n p r o p s t g e tr e u lic h a b z u lie f e r n .
D em nach

s c h e in t

in

a lte r Z e it

s c h ie d e n e n U r s a c h e n d e m T a lg e

in K ir c h e n a m p e ln

v o r z u z ie h e n

w ar,

h u fig S c h m a lz ,

das

g e b r a n n t w o r d e n z u s e in ,

aus

ver

b eson d ers

w o h l a n O r te n , d e r e n A b g e le g e n h e it d e n B e z u g d e s le s e r s c h w e r te .
D a e s a u c h a u e r T ir o l a ls B r e n n m a t e r ia l b e n t z t w u r d e ,

b e z e u g t d a s R t s e l im

S tr a b u r g e r R t s e l b u c h (1 6 . J a h r h .):
Ein l e b e n d i g e r uff e i m

t o d t e n

Und

thet,

als

S t ar b

der todt

la c h e n

der l e b e n d i e g k

uff

der

sa,

stedt.

151

K leine M itteilungen.

A n tw o r t:
Der

todt

l e b e n d i g e r

ist

ist
ein

ein

D ie s R t s e l is t s e h r a lt,
b e r lie f e r t e n D i s p u t a t i o
Vidi
mo r itu r

k l u m p e n

b r e n n e n d e r
es

f in d e t

Pipini

m o r t u u m

s ic h

cum

s e d e n t e m

oder
sch on

in

eim

tiegell,

der

docht.
in d e r

u n te r

d e n W e r k e n A le u in s

A lb in o

u n d la u t e t h i e r :

s u p e r

vi v u m

et

in

risu

mortui

v i v u s ( s ie h e Z e its c h r . f. d e u t s c h . A lt. X IV , 5 4 2 , 5 5 3 ).

A u c h in H e r z o g M a x im ilia n s
g l a u b e n
mit

s c h m a l t z

wich

von B ayern

L a n d t g e b o t t

e tc ., M n c h e n 1 6 1 1 , is t v o n t e g e l -

schmaltz,

v n s c h l e t

oder

ode r

a n d e r m

wider

die

aber-

s c h e r b e n l i e c h t e r,

a n m a c h e n ,

so

sie

d ie R e d e ( s ie h e P a n z e r ,

B e itr a g z u r d e u t s c h . M y th o lo g ie II, 2 8 1 ).
D ie K ir c h e n a m p e ln
b ei

den

im

H au se

m gen

v erw en d eten

m it

dem F e tt

L am pen

w ar

in d e r R e g e l a u s g e g o s s e n w o r d e n s e in
d ie s

k e in e s w e g s

a llg e m e in ,

( D e u t s c h . W o h n u n g s w e s e n , S. 1 2 4 , 2 7 9 ) a n n im m t , d e r F a ll.

D a s S c h m a lz

w u r d e g e w h n lic h a u f d ie h u fig s e h r fla c h e S c h a le

oder

g e le g t

w ie

H eyne

o d e r d e r T a lg

g e s t r ic h e n ,

w ie ic h e s

s e lb s t in T ir o l g e s e h e n h a b e u n d w o r a u f a u c h d ie F a s s u n g d e s a n g e z o g e n e n R ts e ls d e u t e t .

Z u m M a is in g e n .
V on
D ie s e r

auf

E d w i n

Z e l lw ek er ,

h e id n is c h e F e ld k u lt e 1)

L e ip n ik ,

zu r ck g eh en d e B rau ch

fin d e t

s ic h

p a r a lle l b e i

D e u t s c h e n u n d S la w e n . D o c h l t s ic h in s o f e r n e e in e D iffe r e n z ie r u n g d u r c h f h r e n , a ls d ie
S la w e n u r s p r n g lic h b lo d a s T o d a u s t r a g e n k e n n e n ,2) w h r e n d d ie D e u t s c h e n a u e r d e m
d e n B r a u c h d e s M a is in g e n s , id e s t e in B e s in g e n d e s M a i (n a c h G rim m W B . V I, 1 4 7 3 ,
e in e m it

a lle r h a n d E m b le m e n

g e z ie r t e F ic h t e o d e r T a n n e )

besa en .

Mir

s c h e in t

das

a u s d e r v e r s c h ie d e n e n F o r m d e r d e u t s c h e n u n d t s c h e c h is c h e n M a i h e r v o r z u g e h e n , d e n n
d ie d e u t s c h e n e n ts p r e c h e n g a n z d e r v o n G rim m g e g e b e n e n B e s c h r e ib u n g d ie E m b le m e
s in d b u n t e P a p ie r s c h le if e n ,

e in e P u p p e

is t

n ie

in r e in d e u t s c h e n G e g e n d e n

a m M a i

z u fin d e n , u n d w e n n e s d o c h v o r k o m m t, s o s in d e s M a ib u m c h e n a u s d e n t s c h e c h is c h e n
O r ts c h a fte n a m H e ilig e n b e r g b e i O lm tz , w o s ie m a s s e n h a f t e r z e u g t w e r d e n u n d d a n n g a n z
N ordm hren

b is

an

d ie

s c h le s is c h e

G renze

b u m c h e n s in d m it e in e r P u p p e g e z ie r t,

b ersch w em m en .

d ie

nach

D ie T s c h e c h e n tr a g e n a ls o h e u t e n o c h d e n T o d
der

a lte

f h ren
k r a ft.

B rau ch

aber
D as

w urde

d e s A u str a g e n s

nu r

d ie

d e u tsch e

erst

sp te r

B r a u c h v e r m is c h t .

an

in

auf

den B um chen

v ie le n O r te n

g e s c h m c k t e P fla n z e ,
T o d a u str a g e n

is t

t s c h e c h is c h e n

vom

u m h er,

v e r s c h w u n d e n is t.

w en n auch

D ie D e u ts c h e n

k e im e n d e n N a tu r -

F a i s i n g e n g e tr e n n te r B r a u c h

G egenden

m it

d ie s e m

M ai

den T od b ed eu tet.

a ls o d a s S y m b o l d e r n e u

e in

g e m is c h t s p r a c h ig e n

D ie

m e in e n U m fr a g e n

und

dem

und

s la w is c h e n

D e n n d ie D e u ts c h e n k a n n te n z w a r in S it te , B r a u c h u n d L ite r a tu r e in

B e s ie g e n d e r w in t e r lic h e n M ch te, e in N ie d e r w e r fe n d e s W in t e r d r a c h e n s , e in e V e r n ic h tu n g
d e r W in t e r r ie s e n ,
ja a u c h
e in e n

bei

d o c h g e s c h a h d ie s in S d d e u ts c h la n d a m F e s t d e s h e ilig e n G e o r g , d er

d e n S la w e n

ganzen

M onat

d ie R o lle

s p te r

a ls

d e s n o r d is c h e n T h o r s p ie lt,

d a s M a is in g e n ,

das

am

am 2 4 . A p r il,

S o n n ta g

L ta r e

a ls o

um

s ta ttfin d e t.

D a g e g e n w a r e in e K o llisio n d e s M a is in g e n s m it d e m s la w is c h e n F e s t, d a s a m S c h w a r z e n
S o n n t a g ,

a ls o

a c h t T a g e s p te r ;

s ta ttf a n d ,

sch on w eg en

d e s T e r m in s le ic h t

m g lic h .

D a s d e u t s c h e F e s t fie l in d ie M ittfa s te n .3) D ie K ir c h e fix ie r te e s w e g e n d e r N e u b e k e h r te n


um

d e s O m e n s w ille n (F r e u e D ic h !) a u f L ta r e ,

S o n n ta g J u d ic a ,

den

d r itt e n S o n n ta g

vor

O s te r n .

d e r S c h w a r z e S o n n t a g , a ls o d e r z w e it e vor O s te r n , w a r a b e r

d e s t s c h e c h is c h e n B r a u c h e s , d e n n e r w a r J a h r e s e n d e , r e s p e k t iv e J a h r e s a n fa n g ,

D er

d ie Z eit
d e n n b is

in s s e c h z e h n t e J a h r h u n d e r t b e g a n n b e k a n n tlic h n ic h t n u r b e i d e n S l a w e n 4) d a s J a h r m it
4) W . M a n n h a rd : W a ld - u n d F e ld k u lt e , 1 9 0 4 , p . 1 5 6 .
2) J. L ip p e r t: C h r is te n tu m , V o lk s g la u b e u n d V o lk s b r a u c h , B e r lin 1 8 8 2 , p. 6 1 6 .
3) J. S c h e ib l e ; D a s K lo s te r , VII. B d .,
p. 832.
4) a. a, 0 . , p . 8 4 6 .

S t u ttg a r t 1 8 4 7 ;

F. N o r k : D e r F e s tk a le n d e r

1B2

Kleine M itteilungen.

d e m M rz.6)

S o la g e in e z e it lic h e K o llis io n n a h e ,

a b e r n ic h t n u r d ie s e ,

auch

der

N am e

g a b z u r V e r m is c h u n g A n la . D e r d e u t s c h e , b e z ie h u n g s w e is e la te in is c h e N a m e L a e t a r e h n e lt
d e m ts c h e c h is c h e n le t o ( S o m m e r , k r o a t i s c h : lje ta , J a h r e ), u n d s o w u r d e n w o h l a u c h d ie
B e z e ic h n u n g e n G ru n d z u r V e r s c h m e lz u n g d e r B r u c h e . Im V o lk s b e w u t s e in m u te n ja d a s
T t e n d e s W in t e r s ( T o d a u s t r a g e n )
w ie s o v e r k n p ft s e in .

und

d a s B e w ilik o m m e n d e s S o m m e r s

U n d n o c h e in G r u n d k a m h in z u ,

w u r d e n b e s c h e n k t s ie lie e n s ic h lie b e r
m a n g in g a ls o a n b e id e n S o n n t a g e n

an

s in g e n .

d e r u r s p r n g lic h e n E ig e n a r t e in g e t r e t e n is t,

zw ei
D a

a ls

e in e

der

(M a is in g e n ) so

k o n o m is c h e .

an

D ie S n g e r

e in e m S o n n t a g b e s c h e n k e n ,

s o lc h

v o llk o m m e n e V e r w is c h u n g

z e i g t u n s d a s F o lg e n d e .

w ir d in m a n c h e n G e g e n d e n s m e r t n ic e , T o t e n s o n n t a g , 6) g e n a n n t .

D e r S o n n t a g L ta r e
D ie t e c h n is c h e n A u s

d r c k e s in d b e i b e id e n V lk e r s c h a f te n f a s t g le ic h . D e r T s c h e c h e s a g t jiti s M a je m , d er
D e u ts c h e a n s in g e n g e h n ,

u m d e n ,M a i g e h e n ,

m it d e m ,M a i g e h e n .

in t s c h e c h is c h e n L ie d e r n d ie G e s t a lt d e s h e ilig e n G e o r g (J if i),

d essen F est

W ir fin d e n

ja

e ig e n t lic h

e r s t e in e n M o n a t s p t e r fie l, u n d d ie s e l b e U n s ic h e r h e it b e z e u g t d e r U m s ta n d , d a in d e n
E lb u f e r d r fe r n

d a s T o d a u s t r a g e n a m L ta r e - S o n n ta g

s t a t t f in d e t .T)

A b e r n ic h t n u r d ie

F e s t z e i t is t s c h w a n k e n d u n d v e r w is c h t, a u c h v o n S in n u n d B e d e u t u n g d e s B r a u c h e s w e i
d a s V o lk n ic h t s m e h r ,

d e n n a llg e m e in v e r b r e it e t is t d ie M e in u n g ,

a n u r M d c h e n m a is in g e n g e h e n ,

d ie s e n

d u rch

q u iv a le n t

f r d a s S e h m e c k o s t e r n g e k n

s c h e in lic h ,

da

nur

M dchen

der

l t a r e s in g e n ,

d e r B r a u c h w o lle ,

da

d ie d a m it v e r b u n d e n e B e s c h e n k u n g e in
K n ab en

w e il

b ie te n .

der

Mir

e r s c h e in t e s w a h r

F r h lin g s a n fa n g

das

F est

der

fr u c h tb a r w e r d e n d e n E r d e , a ls o d a s F e s t e in e r w e ib lic h e n N a tu r g o tt h e it is t .
V ie lfa c h s in d s c h o n d ie T e x t e d e r L ie d e r g e s a m m e lt,

doch

z e ig t

ih r e g r o e h n

lic h k e it a u c h h ie r d ie V e r m is c h u n g u n d V e r w is c h u n g d u r c h d ie B e r h r u n g u n te r e in a n d e r ,
d o c h s e i m ir g e s t a t t e t , e in ig e V a r ia n te n n a c h z u t r a g e n .
S tern b erg ,

E n g e ls b e r g

und

dem

A . P e t e r 8) u n d W . M l l e r 9) b e r e it s
K n a b en W u n d e r h o r n 10)
D er S tern b erg er T ex t
z w e i Z e ile n

m it

d e r B it t e

abgedruckt hab en ,

m it g e t e i lt e n

s c h lie t

s ic h

um

D ie m e is te n V e r s e d e r L ie d e r a u s

u m lie g e n d e n G e b ir g e d e c k e n
und

am

e in e n

m it V e r s e n

e n g ste n

an

S ech ser

s ic h m it s o lc h e n ,

w e lc h e

t e ilw e is e a u c h m it e in e m in d e s
aus

e in e m

S t e r n d r e h e r lie d . n )

d e n R m e r s t d t e r 12) T e x t ,

a n f g t.

R ckt

d e m er

d e r A n g e s u n g e n e n ic h t

h e r a u s , s o f o lg t d e r S p o ttv e r s :
K lb e r h o o r u n d Z ie g e n h e it ,
E i d a n H a u s s e in g e iz ic h e L e i t !
O d e r n o c h d e u t lic h e r :
W e n n ic h w a r d o s J o h r e r la b e n ,
W a r ic h s H a u s m it D r e c k b e k la b e n !
Z u d e m R m e r s t d t e r T e x t k o m m e n im S t e r n b e r g e r G e b ie t a u er d e m a n g e g e b e n e n
S c h lu n o c h f o lg e n d e S t r o p h e n :
W o h lg e t a n
Is w o h lg e t a n ,
J e z g r e if e i d ie T o s c h e n ,
N e h m a H a m p f l13) G r o s c h e n !
G a t n a K la n n u n d n ie d a n G r u a s e n (M e l. III),
D ie g r u a s e n h a n u n s n a u s g e s t u a s e n !
G a t u n s , g a t u n s, lo t t u n s z ie h n ,
M ir w o lln h e it n o c h w e t t e r z i e h n .
6) V e r g l. in d e m M a ilie d a u s d e m K u h l n d c h e n b e i W . M lle r ( s ie h e u n te n A n m . 9 ),

p. 3 5 6 . W o s w e in s c h m r d a n h e r o ffs n a ie J o e ?
6)
7)
8)
)
l0)
)
12)
13)

B ei N ork, a . a. 0 . , p. 8 4 8 .
I n d ie s e r Z e its c h r if t, X I, p . 3 8 .
V o lk s t m lic h e s a u s s t e r r e ic h is c h - S c h le s ie n , T r o p p a u 1 8 6 2 , p . 8 9 ff.
B e itr g e z u r V o lk s k u n d e d e r D e u t s c h e n in M h ren , W ie n b e i G r a e se r , 1 8 9 3 .
e d . G r ie s e b a c h ( J u b il u m s a u s g a b e ) , L e ip z ig 1 9 0 6 , p . 8 3 7 ( F r h lin g s u m g a n g ).
D a s e lb s t p . 8 3 3 f.
W . M lle r , a. a . 0 . , p . 2 6 1 .
H a n d v o ll.

Kleine M itteilungen.

153

U n d z w is c h e n z w e i B e r g e n d a g e h t d er W in d ,
D a w ie g t M a ria d a s J e s u k in d .
S ie w ie g t e s m it ih r e r s c h n e e w e i e n H a n d ,
D a k o m m t d e r E n g e l, b r in g t s W ic k e lb a n d .11
D ie le t z t e S t r o p h e is t o ffe n b a r s p te r e n U r s p r u n g e s . S ta tt d e s V e r s e s : E in e g o ld n e
K e tt l ie g t u m d a s H a u s im R m e r s t d te r T e x t u n d d e r fo lg e n d e n

t r e te n

m it u n t e r z w e i

V a r ia n te n e in :
D ie S c h s s e l h o t a n g o ld ic h e n R a n d (M el. I.),
D ie K c h in h o t s ic h s L o c h v e r b r a n n t
M it d e m g l h r ic h e n E is e n ,
S ie w ill m e r s n ic h t g e w e i s e n .
O der:
D ie S c h s s e l h a t a n g o ld i c h e n R a n d ,
D ie K c h in h a t s ic h n O r s c h v e r b r a n n t,
A u f d e r h e i e n K o c h e l,
D er W ir t m u d r b e r l o c h e n ,
A lle V a r ia n te n

d ie b e id e n R a c h e s tr o p h e n

a u s g e n o m m e n s ta m m e n a u s d e m

M u n d e d e s M a u r er s R a im u n d J a n k e , 6 4 J a h r e a lt, s e it f n fz ig J a h r e n V e r fe r tig e r v o n M ai
bum chen.

Im S t e r n b e r g e r S ta d tb e z ir k a u e r b u n g ,

p f la n z e n

s ic h

d ie s e V a r ia n te n v e r

e in z e lt in d e r G e b ir g s b e v lk e r u n g fo r t.
E s f o lg e n d ie lt e r e n ,

v o n J a n k e g e b r a u c h te n ,

b la u e r F i n g e r h u t g a n z v e r d r n g te n M e lo d ie n .

h eu te

d e r M e lo d ie n I u n d II s t a m m e n a u s d e m R m e r s t d t e r

d u rch

d ie M e lo d ie B la u e r ,

D ie u n t e r d e n N o t e n s t e h e n d e n T e x t w o r t e
T e x t . 14)

Mel. I.

P S

D e r M a i, d e r M a i i s

w in .te r -g r n ,d ie

E n - g e r - le n s in - g e n i m

H im -m e ] s c h n .

Mel, .
K le i-n e

F isc h -le n ,

k le i-n e

F isc h -le n

s c h w im - m e n

in

den

T e ic h - le n .,

Mel.DI.

s
G a t d a n K la n n u n d

n ie d a n G r o - n , d ie

G r o - n h a n m ic h

w e g - g e - sto - n ,

I n E n g e ls b e r g sin d a u er d e n R m e r s t d te r n n o c h f o lg e n d e S t r o p h e n g e b r u c h lic h :
D a s M d c h e n is t g a r w in t e r s t o lz
S ie s e t z t s ic h a u f d a s Z im m e r h o lz
U n d la t ih r T c h e l f li e g e n
A n R e ic h e n m c b t s ie k r i e g e n .
O der :
S ie (s e il, d ie W ir tin ) s o l l S o n n t a g fr h a u f s t e h n ,
F le i ig in d ie K ir c h e g e h n ,
S o ll s ic h s e t z e n a u f ih r e n O rt,
S o ll fle i ig h r e n a u f G o tte s W o r t !
A u f G o tte s W o r t u n d P r e d ic h ,
W ir s in d m it e in a n d e r le d ig ,
W ir s in d m it e in a n d e r r e ic h
U n d s in d e in a n d e r g l e i c h !
14) V id e A n m e r k u n g

12.

154

Kleine M itteilungen.

U nd s c h lie lic h :
E in e M u tter h a t e in G a r te n g r n
U n d e in e T o c h t e r d r in n e n s t ie h n ,
S ie s t e h t in v o lle r B l t e n ,
D e r lie b e G o tt m c h t s ie b e h t e n .
A ll

d ie s e V a r ia n te n

verd anke

ic h

den

l ie b e n s w r d ig e n

B em h u n gen

d e s H e r rn

c a n d . ju r. W ilh e lm E t t e l ( N e u h o f b e i B rn ).
D e r fo lg e n d e , a u s R e ic h e n b e r g s t a m m e n d e T e x t z e i g t d e u t lic h

d ie V e r b in d u n g d e s

M a is in g e n s m it d e m T o d a u s t r e ib e n :
M ai lie b e r M a i!
B e s c h e r u n s R o s u n d T lie i (?),
E in e g u t e B o tte r m e c k e n ,
D a m e r k n n d ie K u c h e n k le c k e n .
S c h ie h a u s , S e h ie h a u s ,
G u c k t e in e s c h ie n e J u n g fe r r a u s ,
W ir d s ic h w o h l b e d e n k e n ,
W ir d u n s w o h l w a s s c h e n k e n !
E i S c h o c k , z w e i S c h o c k ,
H u n d e r t G e ld e n d r e n n e (?).
J u d h o m m e r n a u s g e t r ie b e n ,
L ie b e r S u m m e r , b r e n g m e r n .w ied er Mai
S t e c k m e r n e i d ie A r n (? ),
D a m e r r e ic h u n d s e lig w a r n !
D ie h im m lis c h e K r n
W ir d a lle s b e lo h n !
D e r h ie r g e n a n n t e J u d e w ird in e in e m a n d e r e n s c h le s is c h e n L i e d l5) j d e g e n a n n t.
D ie A b le it u n g :
k o n n te

ic h

j t u n e

aber

b is

(W in te r r ie s e ) ,
je tz t

k e in e

j t e ,

fin d e n .

j d e ,

j u d e is t a ls o s e h r n a h e lie g e n d ,

D er J te

is t

B e le g e

d e m V o lk s b e w u ts e in l n g s t e n t

s c h w u n d e n , d a f r tr a t d e r n h e r lie g e n d e , a b e r s in n lo s e A u s d r u c k j u d e e in .
T s c h e c h is c h e T e x t e z u m M a isin g e n s in d m ir n u r z w e i b e k a n n t g e w o r d e n .
In O lm tz u n d U m g e b u n g w e r d e n f o lg e n d e V e r s e g e s u n g e n :
S m r tn , s m r tn n e d la ,
K a m k lic e p o d la .
D a la j s e m jic h d a la
S v a t m u J ifi.
S v a t y J if i c h o d l k n m
P o to m

v n e c e k veze n m ,

K n m tim O lo m o u c k im p a n m ,
A tim L ip n ic k im p a n m n ie .
S v a t y J if l c h o d i k n a m
A z e m o d m ik ,
A b y tr v a r o s lla , t r v a z e le n ,
V se lija k k v iti,
Go s e v p o li s v itl,
M o d r a lle lu j a . 15)
Z u d e u tsc h :

T o te r , to t e r S o n n t a g ,

wo

h a t s ie (n m lic h

d ie E r d e ) d ie S c h l s s e l

h i n g e g e b e n ? I c h h a b s ie d e m h e ilig e n G e o r g g e g e b e n . D e r h e ilig e G e o r g k o m m t z u u n s
und

b r in g t

un s K rnzchen,

er

b r in g t

s ie

u n s O lm tz e r M d c h e n

und

d e n L e ip n ik e r n

n ic h t s . D e r h e ilig e G e o r g k o m m t z u u n s u n d s p e r r t d ie E r d e a u f, d a m it d a s G ras w a c h s e ,
d a s g r n e G r a s, v e r s c h ie d e n e B lu m e n , d ie a m F e ld e s c h im m e r n , b la u e L ilie n !
15) S c h e ib le s K lo s te r VII. (s . o .), p. 8 3 7 .
16) Iris g e r m a n ic a .

15B

K leine M itteilungen.

D e r L e ip n ik e r T e x t la u t e t f o lg e n d e r m a e n :
S m r tn , s m r tn n e d l a !
K a m j s i k lic e p o d la .
D a la jse rn j e d a la
S v a t m u J ifi.
S v a t f J ifi c h o d l p o p o li,
P o p o li o d e m l- k z e m i,
A b y tr v a r s tla v e li,
J a k k v lt i m o d r !
A lle lu ja !
K d e s ta k d lo u h o b y la ?
U s tu d a n k y , u d u n a jk y n o h y ,
R u c e m ila .
C im s je u t ir a la ? L is t e k e m ,
L is t e c k e m m o d r y m p a p lr e k e m .
Z la t p a n l c h o d i,
D o a tu s e s tr o ji.
P ak do k a p se s h n e
Z la t y g r o s v y t h n e .
A c h V y m il p a n ic k o ,
D a r u jte m i v a ji k o ,
D a r u jte m i je g t v ic e
A i n a z la t

s tfe v ic e .

In d e u t s c h e r b e r s e t z u n g :
T o te r , to t e r S o n n t a g !

W o h in h a s t d u d ie S c h l s s e l g e g e b e n ?

h e ilig e n G e o r g g e g e b e n . D e r h e i l i g e G e o r g g e h t b e r d a s F e l d ;

d e n B o d e n a u f, d a m it d a s G r a s w a c h s e u n d a lle r le i b la u e B lu m e n !
s o la n g e ?
W o m it

B e im B r n n le in ,

h ast

P a p ie r c h e n .

du

bei

der D o n a u

s i e a b g e w is c h t ?

h a b ic h

d ie

M it d e m B l ttc h e n ,

Fe,

m it

D ie g o l d n e F r a u g e h t, z ie h t d ie K le id e r a n .

I c h h a b e s ie d e m

a u f d e m F e ld e s p e r r t er
L ilie !

W o w a rst du

d ie H n d e

dem

B l ttc h e n ,

D a n n g r e ift

g ew a sch en .
d e m b la u e n

s ie in d ie T a s c h e

u n d z ie h t e in e n g o l d n e n G r o sc h e n h e r a u s . A c h , S ie g u t e F r a u , s c h e n k e n S ie m ir e in E i,
s c h e n k e n S ie m ir n o c h m e h r , b is a u f d ie g o ld n e n S c h u h e !
B e id e T e x t e s c h e in e n u n v o lls t n d ig ,

d o c h w a r m e h r n ic h t z u e r f o r s c h e n .

d e u t s c h e n T e x t e n z e ig e n s ie k e in e V e r w a n d ts c h a ft.

D as

M otiv

des

Mit d e n

h e ilig e n G e o r g w ir d

in k e in e m d e u t s c h e n M a ilie d g e f u n d e n . D o c h d r f te d a s M o tiv v o n e in e m s p t e r e n F e s t
a u f d e n m it d e m S o n n ta g J u d ic a v e r b u n d e n e n B r a u c h b e r tr a g e n w o r d e n s e in .

V in s c h g a u e r als re is e n d e K o m d ia n te n ,
V on A d a l b e r t
S e lte n fin d e t

m a n in e in e m L a n d e

S i k o r a, In n sb ru ck .
s o v ie l e

v e r s c h ie d e n e V o lk s ty p e n

E in e d a v o n s t e lle n d ie V in s c h g a u e r o d e r V in s c h g e r v o r ,
m it W e ib u n d K in d ,

d ie

w ie in T ir o l,

h e u t z u t a g e a ls K a r r n e r le u te

ih r e g a n z e H a b e a u f e in e m z w e ir d e r ig e n K a r r en m it s ic h f h r e n d ,

d a s L a n d d u r c h z ie h e n u n d s ic h m it B e s e n b in d e n , K o r b fle c h te n e tc . u n d ,
s e in k a n n , m it B e t t e l e r n h r e n .

S ie

w enn es gerad e

s in d in d e r T a t d ie Z ig e u n e r T ir o ls u n d a ls s o lc h e

w e it u n d b r e it b e k a n n t u n d a u c h b e r c h tig t .* )
V o n e in e m b is h e r n o c h n ic h t b e k a n n te n E r w e r b s z w e ig d ie s e r V in s c h g a u e r b e r ic h te n
e in ig e e r h a lte n e A k te n s t c k e a u s d e m E n d e d e s 1 8 . J a h r h u n d e r ts . Im W in te r

ta t e n

s ic h

m e h r e r e G ru p p en v o n H a n d w e r k e r n z u s a m m e n u n d z o g e n im L a n d e h e r u m , um s ic h b is
z u m F r h ja h r

d u rch

ih r e n U n te r h a lt z u
w id m e t e n .

d ie A u ff h r u n g

v e r d ie n e n ,

von

S c h a u s p ie le n

in v e r s c h ie d e n e n P r iv a t h u s e r n

w h r e n d s ie d e n b r ig e n T e il

des

Jahres

ih r e m

D e r U r s p r u n g d ie s e s B r a u c h e s is t a u s d e n A k te n n ic h t z u e r s e h e n ,

* ) V e r g l. d ie a u s g e z e ic h n e t e C h a r a k te r is tik
a k t ig e r T r a g d ie K a r r n e r le u t .

d ie s e s V lk le in s

in

B e r u fe
w e il v o r

S chn herrs

e in

156

K leine M itteilungen.

1 7 8 3 n ie d ie R e d e v o n d ie s e n V in s c b g e r S p ie l e n is t.

A u s d e r u e r u n g d e s K r e is a m te s

M era n , d a d ie s e L e u te s c h o n b e y M a n s g e d e n k e n a ls K o m d ia n te n h e r u m g e r e is t s e ie n ,
l t

s ic h w o h l v e r m u te n ,

da

es

s ic h

da um

a m E n d e d e s 1 8 . J a h r h u n d e r te s d u r c h

e in e n s e h r a lte n B r a u c h h a n d le ,

d ie B e h r d e n

u n te r d r c k t w o r d e n is t.

d er erst
V ie lle ic h t

h a b e n d ie im g a n z e n L a n d e s e it d e n lt e s t e n P a s s io n s s p i e le n * ) s e h r e ifr ig u n d ) a llg e m e in
g e p f le g t e n V o lk s s c h a u s p ie le a ls B e i s p i e l g e w ir k t,
sogar

noch

auf

d ie S p u r

zu

noch

v ie lle ic h t

a u c h k a n n u n s d ie s e r B r a u c h

v ie l lte r e n K o m d ie n a u ff h r u r ig e n

v o r l u fig is t a b e r d ie fr h e r e Z e it n o c h

z u w e n ig

a u f g e h e llt ,

in T ir o l l e i t e n ;

u m m e h r a ls V e r m u tu n g e n

a u f s te lle n z u k n n e n . W h r e n d s ic h d ie L a n d e s b e h r d e m it d e n V o lk s s c h a u s p ie le n s c h o n
s e it

dem Jahre 1 74 6

A u fm e r k s a m k e it
K o m d ia n te n
l n d is c h e n
d a m a ls

n h er

des

g e le n k t,

a ls

e s b e r e it s

zu

erst

1783

K a is e r J o s e f II.

S c h a u s p ie le r t r u p p e n

v e r p flic h te t,

g e a c h te t

b e s c h f t ig t e u n d s ie ih r e r A u f s ic h t

G u b e r n iu m s

A u s k u n ft

w e it e r s

auf

b er

d ie s e
d ie

v e r la n g te .

in

T ir o l

D as

g e f llig e r V e r a n la s s u n g

u n t e r s t e llt e ,

h e r u m z ie h e n d e n

w urde

h eru m w an d ern d en

K r e is a m t

d ie

V in s e h g a u e r

B ozen

f h lt e

d ie A n z e ig e z u t h u n ,

au s
s ic h

d a u n

d u rc h z w e y J a h r e s o w o h l a llliie r a ls in d e m b r ig e n K r e isb e z ir k d ie

A u ff h r u n g d e r s o g e n a n n t e n V in s c b g e r S p ie le e in g e b o t h e n h a b e , g le ic h w o b le n a lle n V e r
neh m en

nach

s ic h

d ie s e L e u t h e

O r te n b e t r e t t e n l a s s e n .

Zum

noch

h in u n d w ie d e r ,

b e s o n d e r s in d e n a b g e le g e n e n

b e s s e r e n V e r s t n d n is d ie s e r A n z e ig e m u g e s a g t w e r d e n ,

d a d ie V o lk s s c h a u s p ie le v o n 1 7 5 1 b is 1 7 6 5 v o n K a is e r in M aria T h e r e s ia v e r b o te n w a r e n
u n d 1 7 7 2 n e u e r d in g s v e r b o te n w o r d e n s in d ; o b w o h l d ie B e h r d e s t r e n g d a r a u f s a h , d a
d a s V e r b o t n ic h t b e r tr e te n w e r d e , w a r ih r d o c h d ie s e A rt d e r K o m d ia n te n e n tg a n g e n .
D a s K r e is a m t M er a n

g ib t

in

s e in e r v o m

G u b e r n iu m

a u f d ie e r w h n te A n z e ig e h in v e r

la n g t e n R e c h t f e r t ig u n g d ie E r k l r u n g d a l r :

N ie m a ls is t m a n d a r a u f v e r f a lle n , d a d ie s e

S p ie le r

w e il

u n te r

G a u k le r ,

d ie

v e rb o th e n e n

g e h r te n ,

d ie

u n te r

C h a r la ta n s u n d d e r g le ic h e n n ic h t z u r e c h n e n ,

D a s G u b e r n iu m

a n tw o r te te

nun

a u f d ie s e n B e r ic h t :

der

R u b r iq u e K o m d ia n te n ,

b e y n e b e n s au ch I n l n d e r 1s in d .

N u n v e r d ie n e d a s K r e is a m t n ic h t

m in d e r a ls d i e s e u n s c h ic k s a m r a is o m e v e n d e G e v ic M s o b n g k e it z u G lu m s ( s ie h e u n t e n ) e in e
n a c h d r u c k s a m s te A h n d u n g ,
A u ff h r u n g

da

d e r S c h a u s p i e le

D a s K r e isa m t

hat

d em n ach

in

d en en H and w erkern
s e lb e n G e g e n d e n

d ie s e n M i b ra u ch

des

G e r ic h t G lu r n s u n d M als

h ie r u m z u z ie h e n g e s t a t t e t

b e y V e r m e id u n g

m it

w ord en sey.

e ig e n e r V e r a n t w o r t u n g

m it a lle m E r n s t a ls o g le ic b a b z u s t e lle n , u n d d e r O b r ig k e it d ie b is h e r v e r h n g t e N a c h s ic h t
u n d e in f lt ig e B e u r t e ilu n g

d ie s e s G e g e n sta n d e s a u f d a s s e h r fe s te zu v e r w e is e n .

D e r h ie r e r w h n te B e r ic h t d e s S t a d t- u n d L a n d r ic h t e r s z u G lu rn s, d e n d a s K r e is
am t M eran

du rch

e in ig e B e m e r k u n g e n

e r w e it e r t b e r s e n d e t

h a tte ,

z e ic h n e t am b e s te n

d e n C h a r a k te r d ie s e r S p ie le u n d a u c h d ie S t e llu n g , w e lc h e d ie O b r ig k e it ih n e n g e g e n b e r
e in g e n o m m e n

h a t,

w e sh a lb

ic h

ih n ,

ergn zt

du rch

d ie B e m e r k u n g e n d e s K r e is a m te s ,

s e in e m W o r tla u t e n a c h h ie r w ie d e r g e b e . b e r d ie B e s c h a f f e n h e it d e r V in s c h g e r S p ie le h a b e
e r zu b e r ic h te n : 1.
r e c h t s c h a f fn e
r e c h t z u f e r t ig e n
V erb e eru n g
g e is t lic h e n
auf

D a s d ie S p ie la u ffie h r e n d e n d ie e h r lic h s te L e u te s e y e n ,

A u ffle h r u n g
im S t a n d e

d e r S it t e n

und

oder

Z e u g n i e n

s in d .

von

d e r g a n z e n S tr e c k e ,

2 . F ie h r e n s ie s o lc h e S t c k e a u f,

ab seh en ,

g le ic h w ie

s ie

so

w ie s ie ih r e
s ie b e s u c h e n ,

w e lc h e d u r c h a u s a u f

s o lc h e b e r u ff n e r m a e n in K l s te r n , v o r

a n s e h n lic h s t e n C iv ilfa m ilie n a u ffie h r e n . 3 . F ie h r e n s ie ih r e S t c k e w e d e r

f f e n t lic h e n P l tz e n ,

r u ffe n ,

du rch

noch

a u f T h e a t e r a u f,

e in g e la e n w e r d e n (K r e is a m t:

m a h lig e s V e r la n g e n

in P a r tic u l r H u s e r n ,

s o n d e r n in d ie Z im m e r ,

w o h in s ie b e -

, D ie s e p f le g e n g e is t lic h e S p ie le n u r a u f j e d o r d in a r ie

f r 3 6 kr. u n d 2 Ma W e in a u f z u

f h r e n 1). 4 . S in d s ie k a in e v e r b o r g n e L a n d s t r e ic h e r , s o n d e r n b le ib e n b e y d e r o r d e n tlic h e n
L a n d s tr a e ,

v e r b le ib e n

in S t d t

b e s t e n L e u te n a c h s ie s c h ic k e n .

und

D r ffe r

o ff e n b a r

und

5. D a s s ie e in f l t ig e S t c k e

s in d

so b e k a n n t,

d a s d ie

(d a s K r e is a m t B o z e n h a t te

in e in e r A n z e ig e g e s a g t : ,d a s ic h u n m g lic h v o r g e s t e lle t w e r d e n m a g , w as. f r e in f lt ig


und

u n s e r e R e lig io n s e lb s t l c h e r lic h m a c h e n m e n d e S t c k e v o n d ie s e n L e u th e n a u f -

g e f h r e t w e r d e n 1), d a s is t s it t li c h e u n d w e d e r G a u k e le y e n n o c h G a la n te r ie v o r s t e lle n , d a s
is t

w ahr;

das

aber

d ie

s it t lic h e E in fa lt

d a s E x iliu m v e r d ie n e ,

*) S ie h e W a c k e r n e ll: A lt d e u t s c h e P a s s io n s s p ie le in T ir o l.

kan

e in V o r s c h la g

d er

'157

Kleine M itteilungen.

U e b e r k lu g h e it s e y n . 6. b e r d ie s e n s in d a ls o d ie U r s a c h e n ,

w a r u m s ie g e d u lt e t w u r d e n ,

w e il d ie P o l ic e y g e s e t z e d ie e h r lic h e H a u s u n te v h a H u n g e n b is h e r n o c h n ie m a h ie n e in g e b o t h e n
h a t. 7. D ie b e k la g t e a b e r d u r c h ih r e c o m is c h e S p ie le n u r Z e it v e r ir e ib e r in P r iv a th u s e r n
abgeben;
K le y d e r

ih r T h e a tr e
und

is t

P a a r U n s c h lit t k e r t z e n ,
ic h

s ie

a ls

der B o d e n

e in e n V o r h a n g ,

der

f o lg l ic h

und

e in V o r h a n g ( K r e is a m t :

e in e S c e n e v o r s t e llt ,

kan

d ie W in t e r fin a n c ie r s

m it

s ic h ') ;

s ie

,tr a g e n

s ie d e r P r u n c k a u c h n it g e f h r lic h m a c h e n .

b e tr a c h te n ,

denn

s ie

s in d

e in ig e

d ie I llu m in a tio n e in

ih r e r

b is

8 . M us

(K r e is a m t:

,H a n d w e r k e r r n a n s p e r s o h n e n ) in d e r B a n d e (d e r e n e s , w ie d a s K r e is a m t b e r ic h te t, d a m a ls
z w e ie g e g e b e n h a t ), u n d e in e r e r s p a r t s ic h o h n g e f h r 2 0 fl.,
u n d a u f d ie U n t e r h a lt u n g ih r e r F a m ilie v e r w e n d e n

s o s ie n a c h H a u s e b r in g e n ,

( s ie h e u n te n

d a s G e su c h v o m J a h r e

1 7 9 3 ). 9. I c h w r d e a ls o w e d e r b illig n o c h k lu g g e h a n d e lt h a b e n , w e n n ic h d e n e n a r m e n
L e u te n
e in

e in e n s o u n a n s t ig e n ,

G e ld

zu

g e w in n e n ,

e in g e b o t h e n
f h r u n g

h tte .

a n s t ig

und

10. U n d
gew e en

u n r c k d e n k lic h e n Z e ite n
w e n ig s t e n s

m u s te

a r b e it s lo s e n

Z e it

s ie

kann
w re,

a llz e it

um

d e n e n a u s w e r t ig e n P r iv a t s s e l b s t a n g e n e h m e n T itu l
in

das

d ie s e n

o h n e h in

a lle n

B rod

g e ld d r f ftig e G e r ic h t

noch beyrcken,

a ls

L e u te

bew erb en ,

zu

w enn

b r in g e n
ih r e A u f

g e w i a b g e w i e n w o r d e n s e y n .

an seh en ,

um

dem

w e lc h e

b er B o tz en ,

s ic h

g e m e in e n

D a s K r e is a m t f g t n o c h h in z u ,

v o n V in s tg a u

d as,

w r d e n s ie v o n d e n e n p o li t is c h e n A u f s ic h t e n d e r s e it

b e s u c h t e n O r ts c h a fte n

n it b e r l s tig z u w e r d e n .
M an sged en k en

und
s o lc h e s

zur

11. Ich

W in t e r s -

W eesen

du rch

das

den

is t

B e tte l

d a d ie s e L e u te s c h o n b e y

B r ix e n u n d a u c h z u w e ile n b is n a c h e r P u s t e r -

th a ll g e h e n ; * ) d a m it b r in g e n s ie d a s M o n a t D e z e m b e r , J e n n e r u n d h a lb F e b r u a r z u , u n d
d a r m it

e r w e r b e n s ie s ic h n ic h t n u r f r d e n W in te r ,
W ir

seh en

a ls o

aus

d ie s e n

s o n d e r n a u c h f r s F r h ja h r B r o d .

A n d e u tu n g e n ,

w ie

w e it

herum

K o m d ia n te n b e k a n n t u n d j e d e n f a lls a u c h b e lie b t w a r e n ; v ie lle ic h t


g a n z T ir o l

b e k a n n t;

d e n n im J a h r e 1 7 9 2

s p ie lt e n

s ie

auch

d ie s e

w aren

V in s c h g e r

s ie

im K r e is b e z ir k

s o g a r in

O b e r in n ta l

u n d e r h ie lte n d a z u v o m d o r t ig e n K r e is a m te e in P a t e n t a u f z w e i M o n a te .
D ie n c h s t e F r a g e ,
w urden,
R ede,

is t

von

w as

n och sch w erer zu


denen

f r S t c k e

e ig e n t ic h v o n d ie s e n K o m d ia n te n a u f g e f h r t

b e a n tw o r te n .

nach A ngabe

des

H ie r w a r v o n g e is t lic h e n S c h a u s p ie le n d ie

K r e is a m te s B o z e n

d ie

R e lig io n

s e lb s t

l c h e r lic h

g e m a c h t w e r d e n k o n n t e ; o ffe n b a r s in d d a m it S t o ffe a u s d e n H e ilig e n le g e n d e n g e m e in t,


da

m an

s o lc h e S t c k e

a llg e m e in

a ls g e is t lic h e S c h a u s p i e le z u b e z e ic h n e n p fle g te .

W ir

d r f e n u n s a b e r n ic h t d u r c h d e n A u s d r u c k c o m is c h e S p i e l e (P u n k t 7 d e s a b g e d r u c k t e n
B e r ic h t e s )

zur A n n a h m e

d e r g le ic h e n
d eu tu n g

a u fg e f h r t

und

w urde

v e r l e it e n

w orden

la s se n ,

s in d ;

d a

auch

der A u sd ru ck

h u m o r is t is c h e S p ie le ,

P ossen

s o g a r b e i d e n P a s s io n s s p i e le n s e h r h u fig a n g e w e n d e t ;

k a n n ic h m ic h n ic h t d e r V e r m u tu n g e r w e h r e n ,

und

h a t t e d a m a ls e in e g a n z a n d e r e B e

d a ,

g le ic h w o h l

w e n n d ie s e r B r a u c h s c h o n a u s v ie l

lte r e n Z e ite n s t a m m e n s o llt e , v i e lle ic h t fr h e r e in m a l F a s t n a c h t s p ie le a u f g e f h r t w u r d e n ,


nach

d eren V erb ot

d ie

S t e ll e e r s e t z e n m u te n .

a ls B a u e r n k o m d ie n
D ennoch

b le ib t

so

b e lie b te n

g e is t lic h e n S c h a u s p ie le

ih r e

a u c h . in d ie s e m F a l le z w is c h e n d e n V in s c h g e r

S p ie le n u n d j e n e n V o lk s s c h a u s p ie le n e in U n t e r s c h ie d , d a f r d ie le t z t e r e n , w ie a u s z a h l
r e ic h e n S p ie lr e c h n u n g e n

u n d R o lle n v e r z e ic h n is s e n

e n tn o m m e n

w erd en

kann,

m e is t e n s

e in e s e h r g r o e A n z a h l v o n D a r s te lle r n b e n t ig t w u r d e , w h r e n d h ie r d o c h n u r f n f b is s e c h s
M n n e r s p ie lt e n . D a s o b e n z itie r te U r te il d e s K r e is a m te s B o z e n b e r d ie S t c k e , d ie e in f ltig
s e ie n u n d u n s e r e R e lig io n s e lb s t l c h e r lic h m a c h e n m s s e n ,
da

d a m a ls

b e r e it s

e in e

G e b ild e te n s t a t t g e f u n d e n

e n t s c h ie d e n e T r e n n u n g

m u s o a u fg e fa t w e r d e n ,

d e s V o lk s g e s c h m a c k e s

h a t u n d d a d ie s e d e s h a lb ,

w ie

von

d ie m e is t e n A k te n

dem

d er

a u s d ie s e r

Z e it b e w e is e n , s e h r g e r in g s c h t z ig a u f d ie B a u e r n k o m d ie n h e r a b s a h e n , d ie n o c h w e n ig e
D e z e n n ie n v o r h e r a u c h d e n o b e r e n S t n d e n V e r g n g e n b e r e i t e t h a t t e n . I c h g la u b e d e s h a lb ,
d a

d ie V in s c h g e r

d a m a ls

nur

u n d M als s e lb s t h u fig d a r g e s t e ll t
lic h e s B a u e r n s p ie l ,

s o lc h e S t c k e

a u fg ef b r t h a b en ,

w o r d e n s in d (z u m B e i s p i e l in

1 7 9 0 D a s L e b e n d e s h e ilig e n P a n k r a z ,

d ie ja a u c h in G lu m s

G lu r n s 1 7 8 1 e in G e is t

in M als 1 7 8 3 D ie h e ilig e

H ir la n d a , 1 7 9 3 Z e n s u r ie r te K o m d ie n ).
*) B e s o n d e r s a b e r im E ts c h - u n d E is a c k t a l, w ie d a s K r e is a m t B o z e n b e r ic h te t.

Kleine M itteilungen.

158

In

der

behrde

E r le d ig u n g

des

B e r ic h t e s

d ie s e n V in s c h g e r S p ie le n

V o lk s s c h a u s p ie le
w e lc h e m

v e r b o te n

Jahre

w illig u n g .

w aren ,

w ie d e r u m

So

e r g in g

d ie

es

h ab en

w ir

b e r e its

e r h ie lt e n

d ie s e

S t e ll u n g

K o m d ia n te n

a llg e m e in e E r la u b n is

1791

d ie

der

den

e r t e ilt

auch

w orden

M a u r e r g e s e lle n P e t e r E d e r

und

nach

w ar,

K r e is a m t

B ozen ,

K o m d ia n te n
b r ig e n

zu

das

s ic h

b e h a n d e ln

K r e is b e z ir k e

zu

d ie

hab e,

K o m d ia n t e n

sogar

u m

v e r f a l l e n ,

K o m d ia n te n is t d ie A u ff h r u n g
Jahre 179 3 b esch w ert

V o r s c h r ift

s ic h

Johann

w ie

es

d ie

in

d ie B e

L adurner,

1792

e r h lt

G esu ch e

d ie s e r

d a d u r c h in k e i n e U n g le ic h f r m ig k e it g e g e n d ie

d ie

W e is u n g :

D en

h e r u m z ie h e n d e n V in s c h g a u e r

d e r K o m d ie n in d e n H u s e r n n ic h t zu g e s t a t t e n .

d ie s e s

e in P a t e n t

e r b itte t,

1790,

n ie

d e r e n N a m e n im m e r w ie d e r in d e n G e s u c h e n u n d B e r ic h t e n g e n a n n t s in d .
das

L an d es

g e g e n b e r k e n n e n g e l e r n t ; o b w o h l d a m a ls n o c h a lle

K r e isa m t,

da

e r t e i lt w o r d e n

von

s e i,

d e m j e n ig e n

im

O b e r in n ta l

Im
den

w o r a u f le t z t e r e s d e n A u ftr a g e r h lt,

d ie s e S c h a u s p i e le z u v e r b ie t e n .
A ls le t z t e N a c h r ic h t
E d er,

Johann

L adurner,

von

d ie s e n V in s c h g e r S p ie le n fa n d ic h e in G e su c h d e s P e te r

B e n e d ik t W a ln f e r

v o r e in e m J a h r e d e n W in t e r h in d u r c h
a u f f h r e n d r f e n :
e n tf e r n e n ,

vom Jahre 1 793,

w ie

1. S in d s ie a lle M a u r er u n d P ia u c h a r b e ite r , w o s ie s ic h h ie m it d u rc h

d e r W in t e r s z e it w e n ig
H au se

u n d J o h a n n S tr o b l

b e y f o lg e n d e K o m d ie n (? ) a u s f o lg e n d e n G r n d e n

oder

und

n ic h t s

das

v e r d ie n e n k n n e n ;

zu r S o m m e r s z e it

d u rch

w enn

s i e a ls o 2 . s ic h n ic h t v o n

s a u r e r A r b e it

e r o b e r te d e n W in te r

h in d u r c h n ic h t ih r e r s t r k e r a n g e w a c h s e n e n F a m il a lle in b e r la s s e n k n n e n , so e r w a r te t
s ie n ic h t s a n d e r e s b e y d e r m a lig e m p fin d s a m e r T h e u e r u n g a ls d ie d r c k e n d s t e N o th , u n d
dab ey

noch

der

K in d e r r u f e n :
H un ger

s t ille n

d a r b e r h in

in

e in e m V a te r h e r z

V a te r , M u tte r ,
kann.

s ic h

tie f

w ir k e n d e S c h m e r z ,

w enn

s e in e

un erzohnen

g e b t u n s B r o d t, u n d k e in e s a u s ih n e n n ic h t ih r e n e ig e n e n

H e r u n d h e r h a b e n s ie s ic h 3 . m it T h e a t e r s t c k e n e r n h r e t , u n d

noch

e i n i g e s G e ld

e rsp a r e t,

d ie s e s

a ls o a u f e in m a l e n tb e h r e n ,

w rde

ih n e n u n d b e s o n d e r s h e u e r d r e im a l s c h w e r f a lle n . 4 . K n n e n s ie s ic h r h m e n , s ic h j e d e r
z e i t s o b e t r a g e n z u h a b e n , d a w id e r ih n e n n ie e in e K la g e w a r ,
w o s ie d ie v o r ig e n J a h r e n s ic h 'p r o d u z ie r t
E n d lic h

hab en

h ab en ,

w ie d e r u m

s ie 5. s o lc h e S t c k e a u s g e w h le t ,

u n d s ie in a lle n O rten ,

gut

a u fg en o m m en w erd en .

d ie n ic h t d a s m in d e s t e A n s t ig e e n t

h a lt e n , u n d g e w ie s m it a lle n B e y f a ll w r d e n a u f g e n o m m e n w e r d e n . O b w o h l d e r B r g e r
m e is te r z u M als e in g u t e s L e u m u n d s z e u g n i s
das

K r e isa m t

im

O b e r ir in ta l

das

G esu ch

n ir g e n d s w o a n d e r s t a ls in d e m W o h n s it z
von

der

b e tr e ffe n d en

T h e a te r st c k e n
n ic h t

e r t e ilt,

V o lk e s

zu

den

da

O r ts o b r ig k e it

a u s s t e l lt
m it

m a n v o n S e it e

B e d in g u n g

d e r L a n d r ic h te r u n d

b e f r w o r te n ,

d e r O b r ig k e it e n s p ie le n d r fte n ,

nach

ehevor

e r f o r d e r lic h e n G o n s e n s

A u ff h r u n g

und obw ohl

der

d e r s e lb e n

e in z u b o h le n

zu r

da

s ie

und je d e sm a l

E in s ic h t

v o r g e le g te n

h t t e n , w ir d d ie B e w il lig u n g

d e r L a n d e s s t e lle d e n s c h d lic h e n H a n g d e s g e m e in e n

d e r S c h a u s p ie le

v ie lm e h r

zu

tilg e n ,

a ls

d u rch

d ie

m it

ih r e n

K o m e d ie n h e r u m z ie h e n d e n H a n d w e r k s le u te n n o c h m e h r z u r e itz e n g e s in n e t i s t .
Z u m S c h l s s e s e i n o c h e in B e r ic h t v o m J a h r e 1 7 9 1 e r w h n t,
g e m a c h t w ir d ,
(e in H a in z l* )

da d ie P r ie s t e r z u A u e r im P fa r r y id u m
a u f f ie h r e n w o llt e n ;

und

zw ar

s o llte

in d e m d ie A n z e ig e

u n te r s ic h e in V in s c b g e r S p ie ll

S a lo m o n

G eners

(1 7 3 0 8 8 )

a k tig e s S c h a u s p i e l E r a s t u n d z u r N a e h k o m e d ie d e r B e t l s t u d e n l a u f e in e m
z u g e r ic h te n T h e a t e r g e g e b e n w e r d e n ,

h ie r z u

s ie

aber

n ic h t a llg e m e in ,

e in

o r d e n tlic h

so n d ern nur

b e s s e r e F a m ilie n v o n H a u z u h a u j e d o c h u n e n d g e lt lic h in v it ie r t e n . A k t r s s in d 4 P r ie s te r ,
2 w e lt lic h e P e r s o h n e n u n d 2 K n a b e n , d ie G e is tlic h e n v e r m u m m e n s ic h n it n u r in v e r
s c h ie d e n e n C h a ra k ter
s ic h

auch

u n d V e r k le id u n g e n

in W e ib s b ild e r u m

und

g e m s ih r e r s p ie lle n d e n R o lle , s o n d e r n k le id e n

s t e lle n s o p o s s i e r lic h e F ig u r e n v o r .

h ie r d ie B e z e ic h n u n g d ie s e r A u f f h r u n g e n a ls V in s c h g e r S p ie l e ;

I n t e r e s s a n t is t

d o c h k a n n ic h m ir d e n

Z u s a m m e n h a n g n ic h t r e c h t e r k l r e n .

*) N a c h
K o m d ie ,
g e b r a u c h t.

S c h m e lle r ,

N a c h s p ie l;

doch

B a y r is c h e s
w ir d

es

W r te r b u c h
auch

bei

I,

1138,

im

v e r c h t lic h e n

J e s u it e n k o m d ie n

und

S in n e :

S c h u ls p ie le n

Kleine M itteilungen.

159

Z u r K ra in e r V o lk s k u n d e . .
V o n D r. O t t o

J a u k e r.

(M it 1 3 T e x t a b b ild u n g e n .)
b e r D ie k r a in is c h e V o lk s k u n s t a u f d e r W ie n e r A u s s t e ll u n g h a n d e lt e in A u fs a tz
d e s j e t z ig e n L e ite r s d e s k r a in is c h e n L a n d e s m u s e u m s , D r. W a lte r m i d . * ) W h r e n d b is h e r
h a u p ts c h lic h d e n v o r g e s c h ic h t lic h e n u n d r m is c h e n F u n d e n e in g r o e r P la tz e in g e r u m t
w u r d e , w e n d e t D r. S m id s e in e A u f m e r k s a m k e it
ih m d a s M u seu m

s c h o n e in r e i c h e s M a teria l

a u c h v o lk s k u n d lic h e n D in g e n z u ,

s o da

in k u rz e r Z e it v e r d a n k t u n d d ie S a m m lu n g

a u c h n a c h d ie s e r S e ite v e r v o lls t n d ig t w ir d . A ls Z w e c k d e r A u s s t e llu n g w ir d e s b e z e i c h n e t ,


n ic h t n u r e in e n g e s c h ic h t lic h e n b e r b lic k d e s B a u e r n g e w e r b e s

zu

geben,

son d ern

auch

z u z e ig e n , w e lc h e F o r m e n s e lb s t in d e r m o d e r n e n Z e it e in e F o r tb ild u n g v e r tr a g e n . L e id e r
g e s t a t t e t d a s M a te ria l n o c h n ic h t ,

d e n b e r a ll n a c h w e is b a r e n r o m a n is c h e n

u n d g e r m a n i

s c h e n E in fl s s e n a u f a lle n G e b ie te n n a c h z u g e h e n , d o c h s in d A n s tz e b e r a ll z u b e m e r k e n .

F ig . 6 4 65. B e m a lte O s te r e ie r a u s K r a in .

D ie a u f d e r W ie n e r A u s s t e ll u n g v e r t r e te n e n B a u e r n a r b e it e n
T e i le

a u s d e n S a m m lu n g e n

M u seu m s

W ort ersparen.

v e r d ie n t,

von

f r s t e r r e ic h is c h e V o lk s k u n d e in W ie n .

a n g e g e b e n e n S a m m lu n g e n
w e ite r e

d es L an d esm u seu m s,

D ie

w e n ig e n

Es

S t r a h ls
is t in

s ta m m e n z u m g r te n

u n d S a d n ik a r s

und

des

d ie s e r Z e its c h r if t v o n d e n

s c h o n e in m a l d ie R e d e g e w e s e n * * ) u n d ic h k n n te m ir je d e s

A lle in

D r . S m id

O s te r e ie r , d ie

das

hat auch
M u seu m

E ig e n e s
besa ,

a u s g e s t e llt ,
s in d

das B ea ch tu n g

z u e in e r

in te r e ss a n te n

S a m m lu n g v o n e t w a a n d e r th a lb h u n d e r t S t c k e r g n z t w o r d e n . D e r W e c h s e l in d e r F a r b e
u n d Z e ic h n u n g f llt h ie r a u f : g e o m e t r is c h e M u ste r u n d L in ie n z g e w e c h s e ln m it s t ilis ie r t e n
P f la n z e n - u n d H e r z f o r m e n . (F ig . 6 4 6 7 .)
D azu
M o d e ln .

kom m t

H ie r s p r ic h t

noch

e in e

groe A n zah l von G ebcken

aus

s ic h d ie r e ic h e P h a n t a s ie u n d d ie F r e u d e

E s k o m m e n w o h lb e k a n n te F o r m e n v o r : d a s L e b k u c h e n h e r z ,

fr e ie r H a n d

un d nach

a n v ie le m S c h m u c k a u s .

d a s W ic k e lk in d ,

d e r B u tz e

m a n n m it d e n K in d e rn im K o rb e, V o g e lfo r m e n e tc . S ie w e r d e n a u s R o g g e n m e h l g e b a c k e n ,
z u d e m o f t a u c h W e iz e n m e h l k o m m t;
n e lk e n ,

M u sk a tn u u . s . w .

f e r n e r n im m t

m an

n o c h H o n ig ,

P fe ffe r , G e w r z

D ie L a k e r B a u e r n s t o e n d a s g e b a c k e n e B r o t n o c h m a ls u n d

b a c k e n e s d a n n w ie d e r . (F ig . 6 8 7 0 .)
* ) K r a jn sk a n a r o d n a u m e t n o s t n a D u n a js k i r a s t a v i, im S l o v a n 1 9 0 6 ,
S. 3 - 8 .
* *) J a u k e r : b e r v o lk s k u n d lic h e S a m m lu n g e n in K r a in X ., 1 9 0 6 , S. 1 6 8 ff,

H e ft 6,

160

K leine M itteilungen.

M d c h e n g e b e n im F a s c h in g z u m Z e ic h e n ih r e r N e ig u n g d e n B u r s c h e n b e im T a n z e
s o lc h e B r o t e , d a h e r d ie H e r z fo r m , m it d e n A n fa n g s b u c h s ta b e n d e s M d c h e n n a m e n s g e z ie r t.
D ie . B r o t e , d ie in d e n B u d e n v e r k a u ft w e r d e n , h a b e n m e is t r e l ig i s e M o tiv e : H e r z , K e lc h ,
K reuz,

T a u b e m it lz w e ig .

In d e r G e g e n d

g e b a c k e n u n d m it B n d e r n

g e sc h m c k t,

von D razgoe

d ie

dann

von

w erd en

e ig e n e

k le in e B r o te

d en M dchen d en B u rsch en an

d e r B r u s t b e f e s t ig t w e r d e n .
O b d ie s e h e r k m m lic h e n F o r m e n d e n s o g e n a n n t e n G e b ild b r o te n e n t s p r e c h e n , w a g e
ic h n ic h t z u e n t s c h e id e n .
R e ih e

g e d ie g e n e r

und

fin d e n

d ie s e G e g e n s t n d e

v o lk s t m lic h e n N a m e n ,
u n d G ebruche,

d ie

N a c h d e m H o fr a t M ax H fle r

g r n d lic h e r A r b e ite n

v e r d o p p e lt e s I n t e r e s s e .

d e r K u ltz e it e n ,

s ic h

daran

in

d ie F r a g e

n e u e r e r Z e it

L e id e r

f e h le n

h ie r

a n d e n e n s ie b e r e ite t w e r d e n ,

k n p fe n .

V ie lle ic h t

in

d e r K u ltg e b c k e

g ib t

uns

e in e r g a n z e n

b e h a n d e lt

h a t,

d ie A n g a b e n

d er

d ie A n s c h a u u n g e n

e in e z u s a m m e n h n g e n d e

F i g . 6 6 6 7. B e n in lte O s te r e ie r a u s K r a in .

D a r s te llu n g
fa r b ig e r
A uf

dem

50 c m

d ar b er

L ic h t.

H o c h z e its k u c h e n
a lte n

V on

groem

(p o g a a ),

E ic h e n t is c h

der

von 1771

im D u r c h m e s s e r u n d is t 2 6 c m

d ie m it r o te n ,

b la u e n ,

is t

e tw a

1 -3 8 m

hoch

und

is t

hat

er

P la tz

j e d e n f a lls e in m o n s tr s e r ,

im

L a n d esm u seu m

g e fu n d e n .

g r e l l

a u s g e s t e l l t is t .

D e r K u c h e n s e lb s t m i t

h o c h . D a r a u f s in d d a n n e in e M e n g e S t b e g e s t e c k t ,

g e lb e n P a p ie r b lu m e n ,

a u s G o ld b le c h u n d a u s g e s c h n i t t e n e n ,
G anze

In te r esse
g e g e n w r t ig

R s c h e n , K e tte n ,

b u e r lic h
s ie h t

so

B ndern,

m it F h n c h e n

b e m a lt e n B ild e r n g e s c h m c k t s in d .

e tw a w ie d e r K o p f s c h m u c k

D as

e i n e s W ild e n

h u p tlin g s a u s . A u c h o r n a m e n t ie r te n K se g ib t e s . (F ig . 7 1 7 5 .)
V o n K le id u n g s s t c k e n

s in d

n a m e n t lic h

d ie

v ie le n G o ld h a u b e n

zu e r w h n e n ,

d ie

n u n d a s M u seu m b e s it z t . D ie Z e it d e r E n t s t e h u n g d ie s e r M o d e i s t u n b e k a n n t ; d ie lt e s t e n
s ta m m e n a u s d e m 1 6 . J a h r h u n d e r t.
s c h ie d

der

Form

r e ic h g e s c h m c k t,

i s t lo k a l.
der

g e s c h n it t e n e O r n a m e n te

ganze

S ie

hab en

n ic h t s s p e z if is c h

D e r b r e ite R a n d (d ie F o r m )
S to ffg r u n d

m it G o ld b e d e c k t,

m it G old o d e r S ilb e r b e r z o g e n .

F o r m e n a u s S a m t m i t G o ld stic k e r e i. S p te r w ir d d ie F o r m
sch w arzen

S a m ts

tr itt v e r s c h ie d e n fa r b ig e r G r u n d .

is t

K r a in is c h e s ,

der U n te r

z u r Z e it M aria T h e r e s ia s

darauf

as

B au m schw am m

N a c h M aria T h e r e s ia
in d iv id u a lis ie r t,

N eben

an

le ic h te r e

S t e lle

des

d e n G o ld h a u b e n g ib t e s a u c h

T r a u e r h a u b e n in S c h w a r z .
Z u d e n E ig e n t m lic h k e it e n d e r G e w a n d u n g g e h r e n n a t r lic h d ie g e s t ic k te n H e m d e n
G r te l

u n d S c h n a lle n ,

S e id e n k le id e r

und T a sc h e n u . s. w .

B e z e ic h n e n d u n d in t e r e s s a n t

K leine M itteilungen.

161

is t d a s m it b e s o n d e r e r S o r g fa lt a u s g e s t a t t e t e K o p ftu c h (p e c a ). Z u r Z e it V a lv a s o f s w a r e s
d ie A llta g s k o p fb e d e c k u n g . R e ic h v e r z ie r t is t d ie h e r u n t e r h n g e n d e c,k e d e s T u c h e s , h ie r
f in d e t e in S tr a u s tilis ie r t e r B lu m e n P la tz , d ie s o g e n a n n t e R o s e . D a s M u ste r b e s t e h t z u m
g r te n T e i le a u s s t ilis ie r t e n P f la n z e u fo r m e n , d ie im S tra u o d e r in s o n d e r b a r e n S p ir a le n
g e b ild e t s in d . R o s e n u n d N e lk e n , L ilie n , F a r r e n k r u te r s in d v e r t r e te n . D ie P e t s c h e is t m it
T ll- , K l p e l- o d e r e in f a c h e n S p itz e n

e in g e fa t,

F ig . 68. V e r z ie r te s H e r z ( L e b k u c h e n ) , K r a in .

Z u r B a u e r n k u n s t g e h r e n a u c h d ie M a le re ie n a u f S p ie g e lg la s . S ie s o lle n a u s D e u t s c h
la n d d u r c h 'F r e is in g is c h e K o lo n is t e n in d ie L a k e r G e g e n d g e b r a c h t w o r d e n s e in ,

w o s ic h

d ie V o r fa h r e n d e s M a le rs P e te r Z m ite k n o c h d a m it b e fa te n . E s s in d m e is t H e ilig e n b ild e r ,


w ie s ie f r d e n H a u s a lta r d e s B a u e r n b e s tim m t
s in d ; doch

kom m en

auch

G e l b d e b ild e r

v o to ) u n d M a r t e r ld a r s te llu n g e n

(e x

v o r ; d ie A u s

f h r u n g is t z ie m lic h r o h u n d b u r is c h . D ie s e lb e
A r t d e r D a r s te llu n g w ie a u c h d ie V e r w e n d u n g
s t ilis ie r t e r P fia n z e n fo r r n e n fin d e n w ir z u m T e il
g e tr e u lic h

w ie d e r

B ie n e n s t c k e ,
in

der

in

S t ic k e r e i

D r. S m id ,

der

in

den

der

S t ir n b r e t t e r n

B e m a lu n g

der

T cher

s e lb s t

T ru hen,

und

H aub en .

B ie n e n z c h t e r

e in b e s o n d e r e s A u g e n m e r k

der

der

is t,

hat

a u f d ie o r ig in e lle n

D a r s t e llu n g e n a u f d e n S tir n b r e t te r n g e r ic h te t.* )


D ie

S it te ,

d ie s e

S t ir n b r e t t e r

g e s c h ic h t lic h e n

und

V o lk s le b e n

sch m cken,

von

zu

O b e r k r n te n ;

m it

r e l ig i s e n ,

D a r s t e llu n g e n

d ie

aus

e r s tr e c k t

p a n n o n is c h e n

F i g . 70. V o g e l ( L e b k u c h e n ) , K r a in .

dem
s ic h

b er

S lo w e n e n

K r a in

k en n en

und
s ie

d ie

n ic h t.

an gren zen d en

T e ile

V orh errsch en d

s in d

*) W . S m id : D e r b ild lic h e S c h m u c k d e r K r a in e r B ie n e n s t c k e . M itt. d. M u s e a l


v e r e in e s f. K rain 1 9 0 5 , S . 1 0 3 ff. V e rg l. J. W e s t e r : K r a in is e h e S t ir n b r e t te r d . B ie n e n s t c k e
u n d u n s e r e F o lk lo r e . S lo v a n 1 9 0 6 , S . 2 3 ff.
Z e its c h rif t f r s te r r . V o lk s k u n d e . X I I .

11

162

K leine M itteilungen.

r e lig i s e S t o f f e : J o b a u f d e m M isth a u fe n (e r s o ll d e r e r s t e B i n e n z c h t e r g e w e s e n
d e r B ie n e n p a tr o n S t. A m b r o s iu s , S c h ild e r u n g e n

aus

der

s e in *),

b ib lis c h e n G e s c h ic h te . D a n e b e n

k o m m e n a u c h B ild e r a u s d e r L a n d e s g e s c h ic h t e v o r : d e r S tu r m a u f d ie F e s t e S is s e k (1 6 9 3 ) ,
aus

d e m G illier E r b f o lg e s t r e it (Jan "V itovec),

g e m ld e n u n d B ie n e n s t c k e n

fin d e n w ir

aus

d e n F r a n z o s e n k r ie g e n .

A uf

den

G las--

o ft d ie D a r s te llu n g d e s F l d n ig g e r B a r o n s ,

a u f d ie B itte n d e s h e il. A n to n v o n P a d u a a u s d e r H lle k o m m t,

um

d er

f r d ie R ic h tig k e it

e in e r g e le is t e t e n Z a h lu n g e in z u s t e h e n .
D a n e b e n fin d e n w ir a u c h s a t ir is c h e S to ffe : d ie T e f e ls w s c h e , d a s Z u n g e n s c h le if e n ,
d a s fu r c h t s a m e S c h n e id e r le in ,

der

h o n ig n a s c h e n d e B r u . s . w .

s ta m m t v o n 1 7 7 0 ., D i lt e r e n S t ir n b r e t te r

s in d

z u m T e ile

D ie

lt e s t e . D a r s te llu n g

a u c h p la s t is c h a u s g e a k b e ite t.

miA
1
(

'4

F ig . 71. L ffe l m it g e s c h n itz te m S t ie l .

F ig . 7 2 7 5. V e r z ie r te S c h a f k s e ( S e it e n a n s i c h t u n d D ra u fs ic h t)

H a u s i n d u s t r ie

n e b s t H o lz m o d e ln z u r V e r z ie r u n g s o lc h e r. S t e in e r A lp e n in K r a in .

in

den

Z u m S c h l s s e

S t e in e r A lp e n .

noch

e in ig e B e m e r k u n g e n :

h u s e r n s e h e n w ir J o b a u f d e m M isth a u fe n ,
z o r n ig e s W e ib . D r

e in ig e n S t ir n b r e t te r n

d e r M usik, d e r b e id e n S p ie le r ;

s e in

a u f d e m M isth a u fe n u n d

k e if e n d e s W e ib

erm a h n te

ih n ,

D a g r iff er u n te r d ie A c h s e l u n d w a r f d e n M u sik a n te n

s ie h a ls b a ld in G o ld s t c k e v e r w a n d e lt e n .
u m e tw a s .

von B ie n e n

ih m z w e i a u e r n m u s ik a n t e n u n d e in

S m id e r fu h r d a r b e r v o n e in e m s e h r a lte n M a n n e f o lg e n d e D e u tu n g :

J o b sa , m it A u s s a tz u n d U n g e z ie f e r b e d e c k t ,
b e z a h le n .

A uf

neben

erfreu te

s ic h a n

d ie S p ie le r a u c h zu

e in ig e W r m e r z u ,

d ie

D ie F r a u , d ie d a s g e s e h e n h a t te , b a t ih n a u c h

W ie d e r g r iff e r u n te r d ie A c h s e l u n d w a r f ih r e in ig e W r m e r z u ;

a b e r d ie s e

v e r w a n d e lt e n s ic h in B ie n e n , d ie d ie F r a u z e r s ta c h e n .
D ie f r K r a in

s o b e z e ic h n e n d e n M a jo lik a k r g e

m it

dem

g e s c h w e if t e n R a n d e u n d

d e m tr a d it io n e lle n D o p p e la d le r , d e r b r ig e n s a u f S t ic k e r e ie n , P f e ife n k p f e n , B ie n e n s t c k e n
u.
den

s. w . v o r k o m r n t, s p ie le n n o c h h e u t e e in e R o lle .
E lte r n

g e r e ic h t .

m it g e g e b e n

A uch

w enn

und

bei

d ie B r a u t

der G eb u rt
ih r

B r u tig a m s e in M in ia tu r k r g e lc h e n

e in e s

n e u e s H e im

g e r e ic h t , m it

W illk o m m s p e n d e t .

*) S iehe d e n Schlu d e r A b h andlung,

E in s o lc h e r K r u g w ird d e r B r a u t v o n
K in d e s w ir d
b e tr itt,

dem

s ie

w ir d

ih r
ih r

daraus
von

e in T r u n k

d e n E lte r n d e s

d e n v e r s a m m e lt e n G s te n d e n

E th n o g ra p h isc h e C hronik ans sterreich.

163

S o n n e n - und M o n d e s fin s te rn is .
V o lk s g la u b e n d e r R u m n e n in d e n K a r p a th e n d e r B u k o w in a .
M itg e te ilt v o n E l i a s

W e s l o w s k i ,

K im p o lu n g .

V ie lle ic h t n o c h a u s d e r h e id n is c h e n Z e it s t a m m t b e i d e n R u m n e n d e r A b e r g la u b e ,
da e s e in e g r o e S n d e

s e i,

b e i M o n d lic h t

z u s p in n e n .

S p in n e n d e n n o c h F r a u e n o d e r

M d c h e n b e i M o n d lic h t, d a n n w e r d e n ih n e n d ie g e s p o n n e n e n F d e n b e i N acht, v o n e in e r
A rt D r a c h e n h e im lic h e n t w e n d e t . D ie s e D r a c h e n h e i e n im V o lk s m u n d e V ir c o la c i, h a b e n
ehern e

H u n d s k p fe

und

s in d

d ie

e r b it t e r t s t e n

F e in d e

der

M e n s c h h e it .

In

m an ch en

G e g e n d e n w ird b e h a u p t e t , d a d ie s e b s e n G e s c h p fe d e n L in d w r m e r n h n lic h , je d o c h
seh r

h lic h

s in d .

Ih r L eb e n sz w e c k

is t ,

d ie S o n n e u n d d e n M on d zu v e r n ic h t e n ,

w o

d u r c h a u c h d ie M e n s c h h e it z u g r u n d e g e h e n m te .
W e n n m a n a u f d e r E r d e H e r b s t f d e n s ie h t , d a n n e r z h le n s ic h d ie a lte n W e ib e r ,
d a d ie V ir c o la c i w ie d e r e in e n A n g r iff a u f e in e n d e r g e n a n n t e n H im m e ls k r p e r u n te r
n o m m e n h a b e n . D ie F d e n , w e lc h e d e n F r a u e n u n d M d c h e n , d ie b e i M o n d lic h t g e s p o n n e n
h ab en ,

e n tw e n d e t

w urden,

w erd en

b is

z u r S o n n e o d e r b is z u m M o n d g e s p a n n t .

A uf

d ie s e n F d e n k le t t e r n d a n n d ie b e s c h r ie b e n e n G e s c h p fe , b is s ie ih r Z ie l e r r e ic h t h a b e n .
I st S o n n e n - o d e r M o n d e s fin s te r n is e in g e t r e t e n , d a n n e r z h l t m a n ,

d a s ic h S o n n e

o d e r M o n d in e in e r k r it is c h e n L a g e b e fin d e n . E s i s t e in u n t r g e r is c h e s Z e ic h e n , d a e in
H a u p ta n g r iff d e r V ir c o la c i

auf

e in e s

d ie s e r G e s t ir n e

e r f o lg t

is t .

D ie H im m e ls k r p e r

s e h e n d a n n w ie b lu tr o te S c h e ib e n a u s u n d b e fin d e n s ic h in e in e m s e h r e r r e g te n Z u s ta n d e .
S t e ll t

m an

s p ie g e ln ,

e i n e M o lter

dann

m it W a s s e r

b em erkt

so

m an auch,

a u f,

d a

s ic h S o n n e o d e r M on d d a r in w ie d e r

w ie d ie V ir c o la c i a u f e in e n

e r w h n te n H im m e ls k r p e r , je n a c h d e m

o d e r d en n d ern der

S o n n e n - o d e r M o n d fin s te r n is is t, s t r z e n u n d u n

a u f h r lic h b e i e n .
Z u m G l c k v e r b r e n n e n

s ic h

d ie s e G e s c h p fe im m e r d e r a r t,

da s ie n a c h k u r z e r

Z e it ih r e n A n g r iff a u f g e b e n m s s e n , v o n Z e it z u Z e it j e d o c h d e n s e lb e n w ie d e r e r n e u e r n .
S o llt e ih n e n e in m a l g e lin g e n , w a s s ie a u c h b e z w e c k e n ,

d ie S o n n e o d e r d e n M on d

g a n z z u v e r n ic h t e n , d a n n m te a u c h d ie W e lt z u g r u n d e g e h e n .

W e ltu n te rg a n g .
V o lk s g la u b e n d e r R u m n e n in d e n K a r p a th e n d e r B u k o w in a .
M itg eteilt, v o n E l i a s
N a c h d e m G o tt
S u le n

a u f.

d ie E r d e

M i g e s tim m t

W e sl o w s ki ,

g e sc h a ffe n ,

je d o c h

sp te r

s te llte
du rch

er

K im p o lu n g .
s ie

auf

sech s

m c h t ig e

g o ld e n e

d e n S n d e n f a ll d e r M e n s c h h e it,

w o llt e

d e r S c h p fe r d ie E rd e g a n z z e r s t r e n u n d s c h ic k t e s ic h a n , d ie S u le n , a u f w e lc h e n d ie
E rd e

ru h te,

zu

u n te r s g e n .

S c h w a n k e n g e r ie t .
e n ts ta n d
D urch

d ie

Z w ei

S u le n

w aren

b e r e its

a b g e s g t,

a ls

d ie

E rd e

in s

H ie r d u r c h e r g o s ic h d a s M e e r w a s s e r b e r d ie E r d o b e r f l c h e u n d e s

S n d flu t,

d u rch

d a s W e h k la g e n

w e lc h e

un d Jam m ern

der
der

g r te T e i l
M e n s c h h e it

d e r M e n s c h h e it
g e r h r t,

lie

zugrund e

der

S c h p fe r

g in g .
von

s e in e m V o r h a b e n , d ie E r d e g a n z z u z e r s t r e n u n d d ie M e n s c h h e it z u v e r n ic h t e n , a b , s a n n
je d o c h

nach,

w aren ,

geb h ren d

in

w ie

er

d ie

v ie r T e u f e l,

b e s tr a fe n

u n g eh eu re F isc h e

m it

k n n te .

w e lc h e a n d e m S n d e n f a ll d e r M e n s c h e n s c h u ld
N a c h la n g e m

g o ld e n e n S c h u p p e n ,

lie

S in n e n v e r w a n d e lt e G ott d ie T e u fe l
s ie

auf

d ie

b r ig g e b lie b e n e n v ie r

g o ld e n e n S u le n a u f s t e lle n u n d a u f ih r e n R c k e n s t e l l t e e r d ie E r d e .
F isc h e

zu r S tra fe

d ie E r d e

a u f ih r e n R c k e n

tr a g e n .

W enn

So

m s s e n d ie s e

s ic h e in e r d ie s e r F is c h e

d a n n u n d w a n n r h r t o d e r e in e F l o s s e b e w e g t , d a n n e n t s t e h t e in E r d b e b e n . E in e r d ie s e r
F i'sc h e

is t

s c h o n z u g r u n d e g e g a n g e n u n d u m d a s J a h r 2 0 0 0 w ir d a u c h e in z w e it e r z u

g r u n d e g e h e n , d a n n is t a u c h d a s E n d e d e r W e lt n a h e . D ie W e lt k a n n a b e r a u c h fr h e r
zu gru n d e
e in e r

den

gehen.
and eren

D ie

b r ig

g e b lie b e n e n F i s c h e h a s s e n e in a n d e r s e h r , u n d d a t r a c h te t

z u v e r n ic h t e n .

M e n s c h h e it n ic h t s G u te s

zu

S o llt e n

e r w a r te n ,

s ie e in m a l in S t r e it g e r a t e n ,

d ie E r d e

m te

s t r z e n u n d

dann

hat

d ie

z e r tr m m e r n , u n d

k e in S t u b c h e n w r d e d a n n v o n ih r b r ig b le ib e n .

11*

164

E th n o g ra p h isc h e C hronik a u s sterreich .

III. Ethnographische Chronik aus sterreich.


Das Bauernhaus in sterreich-Ungarn und seinen
Grenzgebieten.
V on d e m d u r c h den V e r b a n d d e u t s c h e r In ge n ie u r- u n d A r c h i
t e k t e n v e r e i n e im J a h r e 1894 a n g e r e g t e n gro en W e r k e , e i n e r g e n a u e n
D a r s t e l l u n g des B a u e r n h a u s e s i m d e u t s c h e n Ge bi et e in Mi tteleuropa,
si nd be r ei t s d e r s c h w e i z e r i s c h e u n d s te r r e i c h i s c h e Teil v o l l s t n di g
e r s c h i e n e n , w h r e n d d e r r e i c h s d e u t s c h e in Taf el n u n d T e x t d e r Voll
e n d u n g n a h e ist. Das G e s a m t w e r k m a c h t d u r c h s e i n e n U m f a n g
s owo h l als a u c h d u rc h die sorgfl ti ge A u s f h r u n g e in en a u s g e z e i c h n e t e n
E i n d ru c k . Die groe Zahl von g e n a u bis in die l et zt en E i n z e l h e i t e n
g e z e i c h n e t e n , aus allen w i c h t i g e n G e g e n d e n m i t Ge sc hi ck a u s
g e w h l t e n H u s e r n stellt das W e r k , w a s I n h a l t u n d A u s s t a t t u n g ahbetrifft, a n die v o r d e r s t e Stelle aller b i s h e r i g e n e i n s c h l g i g e n
Ar be ite n. Au c h b i s h e r e i n g e h e n d b e h a n d e l t e Gebi et e e r f ah re n n och
w e i t e r e E r g n z u n g e n , z a h l r e i c h e u n b e k a n n t e o de r v e r b o r g e n e F o r m e n
w e r d e n a n s L i e h t g e z o g e n u n d alles ist in e i n h e i t l i c h e r v e r e i n b a r t e r
F o r m von g e s c h i c k t e n H n d e n w i e d e r g e g e b e n . W h r e n d m a n sich
f r h e r m e i s t m i t m e h r od. r w e n i g e r g e l u n g e n e n Sk iz zen in z a h l r e i c h e n
Zei ts chr if ten u n d oft s c h w e r z u g n g l i c h e n A u s g a b e n b ehe lf en mute,
s i n d die Z e i c h n u n g e n n a c h g e n a u e n A u f n a h m e n in g e n g e n d e r
Gre m i t allen E i n z e l h e i t e n von v o l k s k u n d l i c h e m o d e r k n s t l e r i s c h e m
W e r t e von b e r u f e n e n Kr ft en a u s g e a r b e i t e t u n d in e i n e m W e r k e
v e r e i n i g t w o r d e n . Die V e r e i n e h a b e n sich in d e r A u s w a h l d e r
G e g e n s t n d e d u r c h a u s n i c h t von e n g h e r z i g e n S t a n d e s i n t e r e s s e n l eiten
lassen, s o n d e r n h au p t s c h l i c h das V ol k s k u n d l i c h e u n d die v o l k s t m
li chen Zi e r f o r m en h e r a n g e z o g e n u n d die a u s d r c k l i c h e B e d i n g u n g
gestellt, da n u r l ter e F o r m e n s p t e s t e n s bis Mitte des v o r i g e n
J a h r h u n d e r t e s in B e t r a c h t g e z o g e n w e r d e n drfen. F r das S t u d i u m
des B a u e r n h a u s e s ist d a d u r c h ein W e r k g es chaffe n w o r d e n , w e l c h e s
fast l c ke nl o s e in e n b e r b l ic k b e r die B a u e r n h u s e r vo n g a n z Mi ttel
e u r o p a e r la ubt .
W i r wo l le n u n s g e g e n w r t i g n u r m i t d em W e r k e des s t e r
re ic hi sc hen I ng e n i e u r - u n d A r c h i t e k t e n v e r e i n e s D a s B a u e r n h a u s
i n s t e r r e i c h - U n g a r n u n d s e i n e n G r e n z g e b i e t e n be
fassen. V on d en 75 Ta f el n ent fa lle n u n t e r a n d e r e m a u f O b e r s t e r r e i c h
u n d K r n t e n j e 7, S t e i e r m a r k u n d Tirol j e 8, a u f B h m e n 16, w h r e n d
die u n g a r i s c h e n D e u t s c h e n u n d die S i e b e n b r g e r S a c hs e n m i t z u
s a m m e n 5 Taf el n v e r t r e t e n sind.
Ei ne w i c h t i g e F r a g e w a r die F o r m des Textes. D e r s el b e k o n n t e
e n t w e d e r als bloer B eg l e i t e r d e r Taf el n auf gefat w e r d e n u n d h t t e
d a m i t m a n c h e B e q u e m l i c h k e i t b e i m f l cht i gen S t u d i u m d e r P l n e

E th n o g ra p h isch e Ghronilf a u s sterreich.

165

ge bot en. Da b ei w r e n a b e r n i ch t n u r z a hl rei che W i e d e r h o l u n g e n


n t i g g e w o r d e n , s o n d e r n das G e m e i n s a m e d e r g a n z e n A r b e i t w r e
n i c h t h e r v o r g e t r e t e n . J e n e r g ro en Zahl e r n s t e r e r Les er, die es auf
t ieferes E i n d r i n g e n in d en G e g e n s t a n d , die H e r s t e l l u n g des Z u s a m m e n
h a n g e s in d e r e r d r c k e n d e n M ann ig fa lt i gk ei t , die S o n d e r u n g in
be st i m m t e , von u e r en Ei nfl ssen u n d S t a m m e s h e r k u n f t h e r r h r e n d e
G r u p p e n a b g e s e h e n hat ten, w r e n i ch t s b r i g g e b li eb e n, als sich m h
selig a u s d e m u m f a n g r e i c h e n Stoffe s e l b s t die n t i g e n F o lg e r u n g e n
zu zi ehen, ei ne Arbei t, d e r sich f r e i g e n e Z we c ke n u r w e n i g e u nt r zo g e n h t t e n , w o d u r c h d e r W e r t des W e r k e s ei ne b e d e u t e n d e E i n
bue er li t ten htte. Die Ve r fa ss e r des T e x t e s (Dr. M. H a b e r l a n d t u n d
A. Dachler) w a r e n si ch d a h e r b e r d e n e i n z u s c h l a g e n d e n W e g bal d
klar, u n d n a c h d e m i h n e n d e r A us s chu des V e r e i n e s n u r i m U m f a n g e
g e w i s s e B e s c h r n k u n g e n auf erl egt , s o n s t a b e r die A n o r d n u n g des
T e x t b a n d e s b e r l a s s e n hat te, b es ch lo s se n sie, e i n e in ges chic ht li che r,
e t h n o g r a p h i s c h e r , t e c h n i s c h e r u n d k u n s t g e s c h i c h t l i c h e r B e z i e h u n g all
gemeine systematische Behandlung der Bauernhuser auszuarbeiten,
w o b e i a b e r a u c h die E i n z e lh e it e n B e r c k s i c h t i g u n g f inden mut en.
D e r erste, g e s c hi ch t li ch e u n d e t h n o g r a p h i s c h e Tei l e r r t e r t die
a l l g e m e i n e n F r a g e n , b r i n g t e i n en Abri d e r G e sc h i c h t e u n d die
L i t e r a t u r d e r B a u e r n h a u s f o r s c h u n g . H i e r au f w i r d die B e v l k e r u n g de r
Mon ar c hi e g es chi lde rt , schlielich die Art d e r B e s i e d e l u n g b e i d e r R e i c h s
teile, a b h n g i g von V ol k sa r t u n d a n d e r e n u e r e n Einflssen, d a r ge le gt .
D e r z w e i t e Tei l des T e xt e s b e r Anl age, H e r s t e l l u n g u n d Zi er
f or me n des B a u e r n h a u s e s m u t e a u f G r u n d d e r P l ne, T e x t a b b i l d u n g e n
u n d von s ec hs Tex tt af el n b e r alle t y p i s ch en B a u e r n h a u s f o r m e n d er
Mo na r chi e in l og is che r E n t w i c k l u n g bis in die l et z t e n E i n z e l h e i t e n
Vordringen. Doch w u r d e a u c h h i e r von d e r a l l g e m e i n e n B e h a n d l u n g
a u s g e g a n g e n u n d im R a h m e n d e r s e l b e n alles W i s s e n s w e r t e geb rach t.
W i e s ch o n e r w h n t , ist d a d u r c h die F o r s c h u n g b e r b e s t i m m t e
H u s e r e t w a s e r s c h we r t , da die E i g e n t m l i c h k e i t e n d e r s e l b e n m ei s t
a n m e h r e r e n S te lle n z u s u c h e n sind. N u n b r a u c h t d e r g e b t e H a u s
f o r s c he r in d e r R e g e l ei ne sol che B e g l e i t e r k l r u n g f r e i n z e l n e Huser
nicht, h a t d a g e g e n d en Vorteil, da e r m i t e i n e m m a l g a n z e R e i h e n
h n l i c h e r H u s e r o d e r E i n z e l h e i t e n k e n n e n lernt. Die h n l i c h k e i t
an vielen, b e s o n d e r s b e n a c h b a r t e n H u s e r n ist oft so gro, da n u r
e i n z e ln e A b w e i c h u n g e n , b e m e r k t w e r d e n mu te n. D a m i t ist m i t e i n e m
S c h la ge die V e r w a n d t s c h a f t v e r s c h i e d e n e r Ge bi et e k largel egt .
Die l ei t end e R i c h t s c h n u r w a r bei H u s e r n , E i n r i c h t u n g e n u n d
K u ns t f o r m e n , vom A l l g e m e i n e n ins B e s o n d e r e z u g e h e n, die gl ei ch en
E r s c h e i n u n g e n in v e r s c h i e d e n e n L n d e r n u n d z u v e r s c h i e d e n e n Zeiten,
a b e r a u c h w i e d e r die r tl i chen A b w e i c h u n g e n f e s t z u l e g e n s owi e i hre
U r s a c h e n u n d die H e r k u n f t k l a rz u st el le n . Schlielich ist j e d e n u r
h a l b w e g s b e a c h t e n s w e r t e E i n z e l h e i t d e r P l n e an b et r e f f e nd er Stelle
h e r v o r g e h o b e n u n d d a be i m i t h n li ch e n z u s a m m e n g e s t e l l t .

166

E th n o g ra p h isc h e C hronik a u s sterreich,

Di es e r V o r g a n g ist bei d e m g e g e n w r t i g e n S t a n d e d e r Hausf o r s e h u n g u n b e d i n g t ntig. Die A n h u f u n g des seit J a h r e n g e s a m m e l t e n


h c h s t u m f a n g r e i c h e n Stoffes g l ei c ht e i n e m r i es i ge n u n g e o r d n e t e n
W a r e n l a g e r , de ss e n R e i c h t u m n i c h t l ei ch t zu e r m e s s e n ist, des s en
M n g e l ebenfal ls n u r bei u e r s t m h s a m e m S u c h e n z u t a g e t ret en .
Die B i nz ei f o r s c h u n g ist n u r Mittel z u m Zwe ck u n d bis j e t z t z u w e n i g
zur Verallgemeinerung ausgentzt worden. Henning hat am Beginne
d e r I l a us f or sc hu ng , j ed enf a ll s a u f G r u n d u m f a n g r e i c h e r Vo ra r b e i t e n ,
die uns, w i e es s cheint, u n b e k a n n t g e b l i e b e n sind, ei ne H a u s e i n t e i l u n g
n a c h S t m m e n getroffen, w e l c h e als L e i t f a d e n d i e n e n k o nn t e, l ei der
a b e r v on v ie le n N a c h f o l g e r n o h n e Anla bei sei t e g e s c h o b e n w u r d e .
I m v o r l i e g e n d e n W e r k e ist a uf G r u n d von u m f a s s e n d e n B e o b a c h t u n g e n
di e E i n t e i l u n g H e n n i n g s b e i b e h a l t e n w o r d e n , da sie d e n V e r h l t n i s s e n
d e r W i r k l i c h e i t v o l l k o m m e n e n t s p r i c h t u n d von d e n G e g n e r n a uc h
n i c h t d e r g e r i n g s t e V e r s u c h g e m a c h t w u r d e , sie w i r k s a m zu b e
k m p f e n o d e r e t w a s a n d e r e s an i h r e Stelle z u setzen.
A u f G r u n d l a g e d i es e r Ei n t e i l u n g , die zu gl ei ch d e r S t a m m e s
g e s c h i c h t e en ts pri ch t, w u r d e in d en Te xt t af e ln die E n t w i c k l u n g des
G r u n d r i s s e s von den e i n f a c h s t e n B'ormen bis z u r G e g e n w a r t d u r c h
g e f h r t u n d dabei st et s au f n o c h b e s t e h e n d e Beispiele h i n g e w i e s e n .
D u r c h d i es en V o r g a n g k o n n t e in die s on s t v e r w i r r e n d e Men ge
vo n B e s c h r e i b u n g e n ei ne b e r s i ch t l i c hk ei t g e b r a c h t w e r d e n , die j e d e m
L e s e r ges tat t et , n i c h t n u r j e d e n Grundr i, s o n d e r n a u c h E i n z e lh e it e n
u n d K u n s t f o r m e n j e d e r Art m i t l e i ch t er M he an die r ic ht i ge Stelle
e i n z u r e i h e n . E b e n s o b e q u e m w i r d es sein, b e r j e d e n G e g e n s t a n d
d a s W i c h t i g s t e z u e r f ah re n . N u r in j e n e n Fl len, w o b e s t i m m t e
H u s e r o d e r L a n d s t r i c h e s t u d i e r t w e r d e n sollen, w i r d es m i t u n t e r
n t i g sein, sich des R e g i s t e r s zu bedi en en.
Ei n e B e i g a b e des Buches, w e l c h e d a z u d i en e n wi rd , die b e r
si cht g a n z b e s o n d e r s zu e r le i ch t er n, ist die z u m e r s t e n m a l in d i e s e m
U m f a n g e v e r s u c h t e K a r t e al ler H a u s f o r m e n v on st e r r e i c h - U n g a r n ,
in w e l c h e r n i c h t n u r di es e n a c h d e r g e w h l t e n E i n t e i l u n g d e r
F o r m e n , s o n d e r n a u c h di e V o l k s s t m m e u n d z a h l r ei c he a n d e r e E i g e n
t m l i c h k e i t e n in i h r e n G r e n z e n d ar g e s t e l l t sind, als: W a l d h u f e n ,
Einzelhfe, die u n g a r i s c h e n P u te n- u n d He rr sc ha f ts g eb i et e, F a c h w e r k
u n d v e r s c h i e d e n e Zi erformen. Im T e x t ist d a z u ei ne e i n g e h e n d e B e
s c h r e i b u n g d e r H a u s g e b i e t e d u r c h g e f h r t w o r d e n , w o d u r c h ei ne
grndliche bersicht u n d Zusammenfassung zerstreut vorkom m ender
F o r m e n e r m g l i c h t wi rd.
I m Ka pi tel H e r s t e l l u n g des B a u e r n h a u s e s s ind alle E i nz e l
h ei t en, w i e dies a uc h bei a n d e r e n A b t e i l u n g e n g e s c h e h e n ist, n a c h
G e b ie te n a b g e g r e n z t b e s c h r i e b e n , b e z i e h u n g s w e i s e das V o r k o m m e n
v e r m e r k t , u n d es ist w i e bei den H a u s f o r m e n die E n t s t e h u n g d e r
let zt en, m o d e r n e n F o r m e n au s d e n u r s p r n g l i c h e n a n g e g e b e n . Hi er
w i r d b e s o n d e r s d e r s t u f e n w e i s e F o r t s c h r i t t in d en H e iz a n l a g e n

E th n o g ra p h isc h e C hronik aus sterreich .

167

s o wo h l d e r Zeit n a c h als a u c h von L a n d zu L a n d i n t e re ss i er en , fr


d es s en D a r s t e l l u n g in d e r Mo na r ch ie g e r a d e z u M u st er be is p ie le vorliegen, w e l c h e ei ne u n u n t e r b r o c h e n e R e i h e v o m e i nf a ch s te n H e r d
f e ue r bis z u m m o d e r n e n S p a r h e r d auf z us t el l en e r la u b e n . D e sgl ei ch en
w i r d a u f die in h n l i c h e r W e i s e b e h a n d e l t e n , k a u m w e n i g e r m e r k
w rdigen Beleuchtungsanlagen verwiesen.
Na c h S c h i l d e r u n g d e r m i t d e m B a u e r n h a u s e z u s a m m e n h n g e n d e n
Ba ul i ch k ei t en u n d d e r re li gi s en A n l a g e n ist ein b r e i t e r R a u m de r
B a u e r n k u n s t g e w i d m e t , die z w a r g r t en t e i l s d e r V e r g a n g e n h e i t a n
g eh r t, doch i m m e r h i n als G r u n d l a g e d e r S c h u l k u n s t vieles I n t er e s se
bietet. Au ch h i e r l assen sich alle St uf en v o m s e l b s t er f i n de n de n
B a u e r bis z u m K u n s t h a n d w e r k e r verfol gen. Mit d er A n f h r u n g d er
b e m e r k e n s w e r t e s t e n H a u s i n s c h r i f t e n u n d d e r v ol k s t m l i c h e n B e n e n
n u n g e n schliet das Buch.
Anton Dachler.
S t d tis c h e s M u s e u m in F re iw a ld a u . E n d e 1 9 0 5 b e z o g d ie s e s u n te r d e r e ifr ig e n
u n d s a c h v e r s t n d ig e n L e it u n g
m u s e u m s e in n e u e s H e im ,
P fa rr e r N e u g e b a u e r

d e s H e r rn R e d a k te u r A d o l f

bei

w e lc h e r G e le g e n h e it

Kettner

der O bm ann

s t e h e n d e L o k a l

d e s M u s e u m s k o m ite e s

s e h r b e m e r k e n s w e r t e W o r te b e r d ie B e d e u tu n g v o lk s k u n d lic h e r

O r t s m u s e e n s p r a c h . D a s M u s e u m v e r f g t j e tz t b e r d r e i h b s c h e R u m e . In d e m e r s te n
b e fin d e n s i c h W a ffe n ,
M n z e n s a m m lu n g e n ,

E r in n e r u n g e n
im z w e it e n

G e sc h irr u . s . w ., im

d r itt e n

an

d ie

d a m a ls

d ie T r a c h t e n ,

a lle r le i

d ie

e h r w r d ig e r

b e s t a n d e n e N a t io n a lg a r d e u n d d ie
s c h n e S a m m lu n g

H a u s r a t,

d a r u n te r

v o n G l se r n u n d
auch

d ie

W ie g e ,

in w e lc h e r e in s t D r. P r ie n itz , d e r B e g r n d e r d e s W a s se r h e ilv e r f'a h i e n s , g e le g e n .


!

E g e rl n d e r V o lk s k u n d e .

E g e r l a n d
E ger)

hat

(B l tte r

w ie d e r

E rw h nt s e i e n :
U m fa n g 'u n d

e in e R e ih e

D as

D er

n o r d g a u is c h e S p r a c h g e b ie t in

A u sd eh n u n g

des

v o n J. H a h n ,

Johann

(1 9 0 5 )

d e r Z e its c h r if t U n s e r

herau sgegeb en

b e a c h t e n s w e r t e r A b h a n d lu n g e n
m it

von

und

B hm en,

n o r d g a u is c h e n D ia le k t e s

v o lk s t m lic h e n P f la n z e n n a m e n s k u n d e
D ic h tu n g

IX . J a h r g a n g

f r , E g e r l n d e r V o lk s k u n d e ,

A lo is J o h n in

A u fs tz e

g e b r a c h t.

v o n A lo is J o h n

(G r e n z e n ,

e in e r K a r te ), B e i t i g e

v o n P r o f e s s o r M a iw a ld , H a n s H e ilin g

S e n s e n s c h m id

D e u t s c h b h m e n , v o n f P r o f e s s o r P a u d le r .

aus

E ger,

d er

e r ste

zur

in S a g e

und

B uchdrucker

ans

I n d ie W e lt d e r S it t e n u n d B r u c h e g e h r e n

d ie A u fs tz e : M a ib r u c h e im A s c h e r G e b ie t v o n K. A lb e r li, H o c h z e its - u n d T o te n b r u c h e
v o n .P r o f e s s o r B a c h m a n n ,
S t u n d e v o n A lo is J o h n .

B e g r b n i.-b r u c h e

aus

J e c h n itz

B e it r g e z u r K e n n tn is

der

von

A . F ie tz .

D ie

n o r d g a u is c h e n M u n d a rt

g o ld e n e
lie fe r n

d ie P r o fe s s o r e n L l u n d S c h ie p e k , D r. G e r b e t u n d H a h n , d ie g e s c h ic h t lic h e n S a g e n d e s
E g e r la n d e s v e r z e ic h n e t A lo is J o h n , b e r E g e r l n d e r G e b ild b r o te h a n d e lt H o fr a t D r. H fler .
D e n V o lk s a b e r g la u b e n b e r h r e n d ie A u fs tz e : H e r d u n d H e r d g e r t e v o n A lo is J o h n u n d
H a b e r d itz l, d e r M iltig a u e r .W u n d e r d o k t o r v o n P r o fe s s o r S o m m e r t . R a n k s H e im a t s c h ild e r t
J. B la u . A u er r e i c h h a lt ig e n

K le in e n M itte ilu n g e n u n d B c h e r a n z e ig e n fin d e t s ic h n o c h

e in e

S it t e ,

A n z e ig e

des

B u ch es:

B rau ch

u n d V o lk s g la u b e

im

d e u tsc h e n W e stb h m e n

v o n A lo is J o h n (P r a g , C a lv e 1 9 0 5 ) d u r c h P r o f e s s o r H a u ffe n .
D e r k r z lic h b e g o n n e n e X . J a h r g a n g
d e m E g e r la n d e ( m it 2 T a fe ln ) v o n A lo is J o h n ;
Jahre 1742,

S o n n ta g

u n d M o n ta g

b r in g t im 1. H e f t : L n d lic h e B a u t e n a u s
e in h i s t o r i s c h e s L ie d

im V o lk s g la u b e n

v o n K fe r l,

a u f E ger au s dem

D e r S ie b e n s c h r itt v o n

D r. H e r m a n n , W in t e r id y ll v o n B a c h m a n n , U m fr a g e b e r k r im in e lle n A b e r g la u b e n v o n D r.
H e llw ig ,

a u e r d e m K le in e M itte ilu n g e n ,

B c h e r a n z e ig e n ,

B e r ic h t e

a u s E g e r l n d e r V e r

e in e n u n d a n d e r e s . H e ft 2 u n d 3 is t a ls F e s t s c h r if t a n l lic h d e r f n fu n d z w a n z ig j h r ig e n
J u b e lf e ie r d e s E g e r l n d e r V e r e in e s in W ie n e r s c h ie n e n ;
in d e r F e r n e

und

d e s V e r e in e s

s e lb s t ,

d ie B e d e u t u n g

d e sse n W e se n , W erd en

d e s E g e r l n d e r s

u n d G e s c h ic h te w ir d in

E th n o g ra p h isc h e C hronik a u s sterreich.

168

e in e r R e ih e a n z ie h e n d e r A u ls tz e v o n D r. L . B u b e r l, P r o t. P is tl, A n to n T r e ix le r g e s c h ild e r t ,
d e m s ic h n o c h
M en ge

E r n st u n d H u m o r a u s d e r K n e ip z e itu n g d e s V e r e in e s a n s c h lie t m it e in e r

k s t lic h e r B e i t r g e

in

d er

M u n d a rt.

V o lk s k u n d e K a r ls b a d s u n d d e r U m g e b u n g

H e ft 4 u n d 5 (K a r ls b a d e r H e ft)

g e w id m e t

und

u n d b e r 1 0 0 T e x t b ild e r n V o lk s k u n d lic h e s

a u s K a r ls b a d ,

u n d H o f,

S it t e

G a r te n ,

T racht

N a m e n u n d O r ts k u n d e

und

und

V o lk s k u n s t,

s te llt

so

und

e n t h lt
B e itr g e

B rau ch ,

e in e V o lk s k u n d e

in

im

is t d e r

b e r 3 0 A u fs tz e n

b er N ahrung, H aus

A b e r g la u b e ,

K le in e n

f r

V o lk s lie d e r ,

d ie

K a r ls b a d e r

L a n d s c h a f t dar.
D a s H e ft w ir d a u c h in e in e r S o n d e r a u s g a b e e r s c h e i n e n ;

w e it e r s w ir d

e in e v o lk s

k u n d lic h e M a p p e m it 2 7 K u n s tb l tte r n ( le t z t e r e z u b e z ie h e n b e i H . J a c o b in K a r ls b a d ) zu r
A u sgab e

g e la n g e n .

e r f o lg e n .
gnge

E in e

beson d ere

A n z e ig e

d ie s e s H e f t e s

s o ll

nach

dem

E r s c h e in e n

D a s S c h lu h e ft w ir d P e r s o n e n - u n d S a c h r e g is t e r b e r s m t lic h e z e h n J a h r

von

U n s e r E g e r la n d (1 8 9 7 b is 1 9 0 6 ) b r in g e n u n d z u g le ic h z e ig e n , w e lc h r e ic h e

F lle v o n M a te r ia l in d ie s e n z e h n J a h r g n g e n f r E g e r l n d e r V o lk s k u n d e g e s a m m e lt u n d
a u f g e z e ic h n e t w u r d e .

K u ltu rh is to ris c h e

A u s s te llu n g

5 . A u g u s t w ir d in E is e n s t e in
v e r a n s t a lt e t e
2.

e in e v o n

aus

k u lt u r h is t o r is c h e A u s s t e llu n g

S e p t e m b e r w h r e n w ir d .

In d em

d em

B h m e rw a ld e

d em u erst

w ir

aus

dem

in

E is e n s te in .

Am

r h r ig e n V e r e in D e u ts c h e H e im a t
B h m e r w a ld e

ih r e E r f f n u n g

e r ffn e t,

f r e u n d lic h s t

w e lc h e

begren,

b is

b e h a lt e n

w ir u n s e in e a u s f h r lic h e W r d ig u n g d e r s e lb e n n a c h e r f o lg t e r B e s ic h t i g u n g v o r .

V o lk s k u n d lic h e S a m m lu n g e n in N ie d e r s te rr e ic h . In d e m k r z lic h e r s c h ie n e n e n
T t ig k e it s b e r ic h t
Jahr 1905,

der

w e lc h e r

v e r d ie n s t v o lle n

e in

K r a h u le t z - G e s e lls c h a f t

u e r s t s y m p a t h is c h e s

B ild

von

der

in

E ggen burg

lie b e v o lle n

und

f r

das

w e it a u s

g r e ife n d e n T tig k e it d ie s e s V e r e in e s g e w h r t, h a t D r . E u g e n F r i s c h a u f , d e r b e k a n n t e
S a m m le r

und

a u s g e z e ic h n e t e

K enner von

N ie d e r s t e r r e ic lis V o lk s tu m ,

e in e n s e h r w e r t

v o lle n b e r b lic k b e r M u se e n u n d S a m m lu n g e n i n N ie d e r s te r r e ic h a u f G ru n d u m fa e n d e r
U m fr a g e n u n i m it U n te r s t tz u n g d e r B e z ir k s h a u p t m a n n s c h a f t e n g e lie f e r t . D e r Z w e c k d er
A r b e it w a r , w ie D r. F r is c h a u f s ic h u e r t, in e r s t e r L in ie d e n B e s u c h d e r h e im a t lic h e n
S c h t z e z u e r le ic h t e r n u n d

zu

heben,

in d e m

d ie A u fm e r k s a m k e it d e s g r o e n P u b lik u m s

a u f d ie im L a n d e N ie d e r s t e r r e ic h b e f in d lic h e n S e h e n s w r d ig k e it e n g e le n k t u n d d e r I n h a lt
d e r S a m m lu n g e n s o w o h l,

a ls

w e ite r e r L in ie

e in e n

w urde

an

d ie B e s u c h s z e it e n u n d - M o d a lit te n
m g li c h e n

Z u s a m m e n s c h lu

M u s e e n u n d S a m m lu n g e n z u d e m Z w e c k e g e d a c h t , u m

der

m it g e t e ilt w u r d e n .

In

n ie d e r s t e r r e ic h is c h e n

d e r in e r s c h r e c k e n d e r W e i s e g e r a d e

in u n s e r e m I v r o n la n d e v o r w r t s s c h r e it e n d e n V e r n ic h t u n g d e r h e im a t lic h e n K u ltu r , d u r c h
P f le g e d e r H e im a t k u n s t, S c h u t z d e r h e im a t lic h e n D e n k m le r u n d E r h a ltu n g v o lk s k u n d lic h e r
G e g e n s t n d e im V o lk e s e lb s t m it v e r e in t e r K r a ft e n t g e g e n z u t r e t e n , e in e f r L o k a lm u s e e n
w ic h t ig e r e u n d d a n k b a r e A u fg a b e , a ls d ie A n h u fu n g d e r G e g e n s t n d e im M u s e u m .
Im

fo lg e n d e n s e ie n a u s d e r Z u s a m m e n s t e llu n g

w e lc h e b e r v o lk s k u n d lic h e G e g e n s t n d e

Dr. E . F r is c h a u f s d ie S a m m lu n g e n ,

a u s N ie d e r s t e r r e ic h v e r f g e n ,

h erau sgeh ob en .

1. B a d e n b e i W i e n : M u s e u m d e r n ie d e r s t e r r e ic h is c h e n L a n d e s f r e u n d e .
2 . D r e is t e t t e n (B e z ir k W ie n e r - N e u s t a d t ) : G a s tw ir t L e o p o ld S c h e r r e r .
3 . D r o s e n d o r f (B e z ir k H o r n ) : F r a n z K ie lin g , I n g e n ie u r .
4 . E g g e n b u r g (B e z ir k H o r n ) : K r a h u le lz -M u s e u m .
5 . G a r s (B e z ir k H o r n ) : M a r k tg e m e in d e .
6 . H o lla b r u n n : G e m e in d e .
7 . K lo s te r n e u b u r g : C h o r h e r r e n s tif t,
8 . K o r n e u b u r g : S t d t is c h e s M u s e u m .
9 . K r e m s: S t d t is c h e s M u se u m .
1 0 . K r e u z e n s t e in : G raf H a n s W iic z e k .
11 . M e lk : S t a d t g e m e in d e .
1 2 . M is t e lb a c h : S t d t is c h e s M u s e u m .
1 3 . M d lin g : M u s e u m s v e r e in .
1 4 . N e u s t a d t (W ie n e r - ) : S t a d t g e m e in d e .

L ite ra tu r der. ste rreich isc h e n V olkskunde.

.169

15 . P o y s d o r f (B e z ir k M is t e l b a c h ) : V in z . K u d e r n a t s c h , S a t t le r m e i s t e r .
1 6 . R o s e n b u r g (B e z ir k H o r n ) : E r n s t G raf H o y o s - S p r in z e n s t e in .
1 7 .. S t o c k e r a u : S t a d tg e m e in d e .
1 8 . W a id h o fe n a. d. Y b b s : M u s e a lv e r e in .

19. Z w e t t l: S t a d tg e m e in d e .
2 0 . Z w e t t l: Z is t e r z ie n s e r s t if t .

H a u p tv e rs a m m lu n g

des

G e s a m tv e re in e s

der

d e u ts c h e n

G e s c h lc h ts -

und

A lte rtu m s v e re in e in W ie n v o m 2 4 . b is 2 8 . S e p t e m b e r 1 9 0 6 .
S e it e 1 1 0 d e s la u f e n d e n B a n d e s d ie s e r Z e its c h r if t

fin d e t

s ic h

e in e v o r l u fig e M it

te ilu n g b e r d ie s e b e v o r s t e h e n d e T a g u n g , d e r e n V . S e k t io n d e r V o lk s k u n d e g e w id m e t s e in
w ir d . D a s s o e b e n a u s g e g e b e n e P r o g r a m m v e r z e ic h n e t f r d ie s e V . A b t e ilu n g :
1. B e r ic h t e b e r M e th o d e

u n d E r fo lg d e r B a u e r n h a u s f o r s c h u n g v o n D r. M. H a b e r -

la n d t , P r o f. D r. R . M er in g er in G raz, A . D a c h le r , P r o f. D r. 0 . B r e n n e r i n W rzb u rg .
2 . C h a r a k te r is tik d e r A ip e n j o d le r v o n P r o f. D r. J. P o m m e r .
3 . A n tr a g v o n R . W o s s id lo

in W a r e n ,

b e tr e ffs G r n d u n g

e in e r

b ib lio g r a p h is c h e n

Z e n t r a ls t e lle f r V o lk s k u n d e .
4 . A n tr a g v o n D r . 0 . L a u ffe r in F r a n k fu r t a . M ., b e tr e ffe n d n d e r u n g d e s N a m e n s
d e r V . A b te ilu n g .
D e r O r ts a u s s c h u (P r o f. D r. 0 . R e d lic h , V o r s it z e n d e r , K u s to s D r. M. V a n c s a , S c h r ift
f h r e r )

e r b it t e t

s c h r if t lic h e A n m e ld u n g

s a m m lu n g b is z u m 1 5 . S e p t e m b e r

d e r T e i ln e h m e r ( B e itr a g K

an H errn

D r.

L.

Bittner,

4 . ) z u r H a u p tv e r

W ie n , I. M in o r ite n p la tz ,

S ta a ts a r c h iv .

iV. Literatur

der sterreichischen Volkskunde.


1. Besprechungen:

3.

B u n te

H a fn e rk e r a m ik

d e r R e n a is s a n c e

in

den

s t e r r e ic h is c h e n L n d e r n

s t e r r e ic h o b d e r E n n s u n d S a lz b u r g . B e i b e s o n d e r e r B e r c k s ic h t ig u n g ih r e r B e z ie h u n g e n
z u d e n g le ic h z e it ig e n A r b e ite n d e r N r n b e r g e r H a fn e r . V o n A lfr e d W a l e h e r R itt e r v o n
Molthein,

K u s to s d e r K u n s t s a m m lu n g e n

v e r la g v o n G ilh o fe r & R a n s c h b u r g .

d e s G r a fe n W ilc z e k . W ie n 1 9 0 6 . K o m m is s io n s

M it 1 0 B e ila g e n , 1 4 0 T e x t a b b ild u n g e n

u n d 2 5 F o l io

ta f e ln , z u m e is t in F a r b e n d r u c k . F o l. V III, 1 2 1 S . G e d r u c k t b e i A d o lf H o lz h a u s e n in 3 0 0 n u m
m e r ie r t e n E x e m p la r e n .* )
D ie s e s h e r r lic h e W e rk is t in j e d e r B e z ie h u n g e in u n g e w h n lic h e s E r e ig n is d e r F a c h
lit e r a tu r .

U n g e w h n lic h

d u r c h d ie F lle n e u e r ,

g e s ic h e r t e r

u n d w e it a u s g r e if e n d e r A u f

s c h l s s e , d ie e s a u f e in e m n o c h s e h r w e n ig d u r c h s u c h te n u n d u n k la r g e b lie b e n e n W is s e n
s c h a f t s g e b ie t e b e ib r in g t ; u n g e w h n lic h d u r c h d ie m u s t e r h a f t e G r n d lic h k e it u n d S t r e n g e
d e r M eth o d ik ,

d ie

h ie r

e in e m G e g e n s t a n d

z u te il w ir d , d e r

d ie D o m n e

z a h lr e ic h e r ,

w is s e n s c h a f t li c h u n g e s c h u lt e r A m a te u r s u n d S a m m le r b is h e r z u m e is t s e h r d ile t ta n tis c h
b e u r t e ilt u n d b e h a n d e lt w o r d e n i s t ;

und

u n d fr e ig e b ig e n B ild e r s c h m u c k ,

d ie b e h a n d e lt e n

der

u n g e w h n lic h

m it t e lb a r v o r d ie A n s c h a u u n g d e s L e s e r s s t e llt .
F a c h a u to r it t

und

g l c k lic h e n F o r s c h e r

auf

v o r a lle m

d u r c h d e n h e r r lic h e n

G e g e n s t n d e z u m g r te n T e il u n

D a

dab ei

d e m G e b ie te

der V erfa sser,

den

w ir a ls

d e r G e s c h ic h te u n s e r e r e in

h e im is c h e n K e r a m ik l n g s t v e r e h r e n , p e r s n lic h m it u n g e w h n lic h e r M u n ifiz en z d ie g r te n


O p fe r zu b r in g e n

h a t te ,

i s t je d e m E in g e w e ih t e n k la r .

w is s e n s c h a f t lic h e r L e is tu n g s k r a ft,
h ie r

an

e in e n G e g e n s ta n d

k n s t le r is c h e r S o r g f a lt

g e w e n d e t,

der

e in

b is h e r

D ie s e
und
noch

u n g e w h n lic h e n O p fe r

an

fin a n z ie lle m A u fw a n d s in d
w e n ig

o d e r fa s t g a r n ic h t

*) D ie A b b ild u n g e n 7 6 9 8 s in d d e m v o r lie g e n d e n W e r k e e n t n o m m e n ; f r d ie
g t ig e b e r la s s u n g d er K lis c h e e s s in d w ir H e r r n A lfr e d v . W a lc h e r z u v e r b in d lic h s t e m
D a n k v e r p flic h te t,
D. R e d .

170

L ite ratu r d e r sterreich isch en V olkskunde.

s t u d ie r t e s K a p ite l d e r G e s c h ic h t e d e s v o lk s t m lic h e n s t e r r e ic h is c h e n K u n s t g e w e r b e s d a r
s t e llt. M it R e c h t n e n n t d e r V e r f a s s e r s e in B u c h d e n e r s t e n V e r s u c h e in e r G e s c h ic h te d e r
H a fn e r k e r a m ik in O b e r s t e r r e ic h u n d S a lz b u r g w h r e n d d er R e n a is s a n c e p e r io d e . b e r d ie

F i g . 76. S i e g e l d e s H u f n e r s "Wolf-

F i g . 77. S ie g e l d e s H a f n e r s W o lf

F ig . 7 8 . S ie g e l d e s H a f n e r s J r i g

g a n g S to c k h e r in S t e y r . 1556.

g a n g S t a d l e r in S t e y r . 1544.

L o i n d l in S t e y r . 1544.

F ig . 79. S ie g e l d e s I i a f n e r s J r i g

F i g . 80. S ie g e l d e s H a f n e r s F l o r i a n

F i g . 81. S ie g e l d e s H a f n e r s W o lf

L o in d l in S te y r . 1555.

G r u b e r in S t e y r . 1555.

g a n g P i e r s a c k h in S t e y r . 1544.

F i g . S2. S ie g e l d e s H a f n e r s W o lf
g a n g P i e r s a c k h in S te y r. 1555.

F ig . 84. T o n b e c h e r ,
g la s ie rt.

b la u

O b e r s te r r e ic h ,

und

g r n

um

1550.

F i g . 85. T o n b e c h e r , b u n t g la s ie rt,
F ig . 83. S ie g e l d e s H a f n e r s P e t e r

S a m m lu n g E u g e n v . M ille r - A ic h h o lz .

W in n t e r m a ir in S t e y r . 1555.

m it L s te r r e f le x . S d l. O b e r .ste rr e i c h , y e r m u l l. E n n s . B e g in n e n d e s
16.

J a h rh u n d e rt.

S a m m lu n g

A.

W a lc h e r R i tt e r v. M o lth e in .

B e t e i lig u n g d ie s e r A lp e n l n d e r
u n d O fe n g r u p p e

b e s ta n d e n

an

b is h e r

d er

f r S d d e u t s c h la n d

b lo V e r m u tu n g e n u n d

so

c h a r a k te r is t is c h e n G ef-,

d ie v o r h a n d e n e F a c h lite r a tu r

n a n n te u n s S a lz b u r g , V c k la b r u c k u n d G m u n d e n a ls m g lic h e r w e is e in B e t r a c h t k o m m e n d e

L ite ra tu r der ste rreich isc h e n V olkskunde.

F a b r ik a t io n s s t t t e n . D e m g e g e n b e r h a t n u n v. W a l c h e r

171

d u r c h S tu d iu m a r c liiv a lis c h e n

M a te r ia ls a u s s t d t is c h e n u n d p r iv a te n A r c h iv e n s o w ie a u s Z u n f tla d e n ( h c h s t in t e r e s s a n t e s
M a te ria l a n H a f n e r o r d n u n g e n is t d a v o n in d e n B e ila g e n I X m it g e t e ilt), d u r c h d ie U n te r
s u c h u n g d e r F u n d s t e lle n , d u r c h S c h e r b e n f u n d e , d u r c h e in e v llig e B e h e r r s c h u n g d e s e in
s c h l g ig e n S a m m lu n g s m a t e r ia ls u . s . w .

zum

e rste n m a l

e in s o e r s c h p f e n d , a ls m g lic h

g e h a lt e n e s B ild d e r in O b e r s t e r r e ic h u n d S a lz b u r g e r z e u g t e n H a fn e r g e s c h ir r e u n d fe n a u fg e b a u t , w o b e i d ie B e z ie h u n g e n z u r N r n b e r g e r H a fn e r k e r a m ik

d u rc h d ie Z u w e is u n g d e r

F i g . 86. A u s T o n in L e b e n s g r e n u s g e f h r te F i g u r d e r 'M a r i a . O b e r s te r r e ic h j u m 1500.


A u g u s tin e r s tif t S t. F l o r i a n .

s o g e n a n n t e n H ir s c h v o g e lk r g e a n

d ie N r n b e r g e r H a fn e r fa m ilie P r e u n in g (v e r g le ic h e d e s

V e r f a s s e r s A u s f h r u n g e n in K u n st u n d K u n s t h a n d w e r k ,
J a h r g a n g 'V I I I , S . 1 3 4 b is 1 4 2 ) u n d

J a h r g a n g V II, S. 4 8 6 b is 4 9 5 ,

d ie P r o v e n ie n z g e w is s e r

b u n te r H a fn e r g e s c h ir r e d e r

F r h r e n a is s a n c e in a n a lo g e r R ic h t u n g ih r e K l r u n g g e f u n d e n h a b e n .

F i g . S7. S ie g e l d e s H a n d w e r k e s d e r H a f n e r in

F ig . SS. S ie g e l d e s H a n d w e r k e s d e r H a f n e r in

W e ls . U m 1600.

E n n s . U m 15S0.

D e n a n z a h lr e ic h e n F u n d e n u n d E n td e c k u n g e n b e r a u s r e ic h e n I n h a lt d e s W e r k e s
a u c h n u r a u s z u g s w e is e w ie d e r z u g e b e n , is t u n m g lic h ; e s m u g e n g e n , d u r c h e in e k u r z e
C h a r a k te r is tik d e r s ie b e n A b s c h n it t e

d es W erk es

auf

d ie

so

u m s ic h t ig g e f h r t e U n te r

s u c h u n g h in z u w e is e n .
D e r I. A b s c h n itt b e h a n d e lt d a s H a f n e r g e w e r b e d e r S ta d t S t e y r . W ir e r h a lt e n E in
b lic k in d ie d o r tig e n Z u n f to r d n u n g e n
g a b e z a h lr e ic h e r M e is t e r s ie g e l

der

S t a d t,

d ie R e ih e n f o lg e

d e s 1 6 . J a h r h u n d e r ts ) ,

e in e h e r v o r r a g e n d e S t e ll e e in g a n o m m e n h a b e n ;
d e r S t e y r e r b u n t g la s ie r t e n G e f s s e u n d S c h s s e l n

u n te r

w oran

d e r M e is te r (m it B e i

w e lc h e n d ie S c h e u c h e n s t u e l

s i c h e in e k r it i s c h e B e s p r e c h u n g

s c h lie t .

A u e r o r d e n tlic h

le b e n d ig is t

172

L ite ra tu r d e r ste rreich isc h e n . V olkskunde,

d a s k u lt u r h is t o r is c h e B ild d ie s e s K u n s t b e tr ie b e s d e r S ia d t S te y r g e s c h il d e r t . D ie s c h a r f e
H a n d h a b u n g d e r Z u n lt s o r d n u n g , d ie A b w e h r u e r e r K o n k u r re n z , d e r V e r k e h r d e r M e iste r
u n te r e in a n d e r u n d d e r A u s ta u s c h ih r e r E r z e u g n is s e u n d H o h lfo r m e n n a c h a u s w r t s , w o v o r !
h ie r m a n n ig f a lt ig d ie R e d e is t, s t e lle n h c h s t c h a r a k te r is t is c h e Z g e d e r Z e it d ar.
Im II. A b s c h n itt fin d e n d ie H a fn e r im K r e m sta l,

m it

ih r e n G e f e n m it R e lie f a u f

la g e n i n : A rt d e r A r b e ite n d e s N r n b e r g e r H a fn e r s P r e u n in g , B e s p r e c h u n g . D e r III, b e fa t
s ic h m it d e n

H a fn e r a r b e ite n

d e r S t d t e W e ls

und

E n n s (G e f e

m it S a n d a n w u r .f.

B e

z ie h u n g e n zu N r n b e r g , R e ih e n f o lg e d e r M eiste r ), d e r IV . m it d e m N o r d e n O b e r s t e r r e ic h s
( B e t e ilig u n g V c k la b r u c k s , d a s H a fn e r z e n tr u m in F r a n k e n b u r g ).
V o m S a lz k a m m e r g u t e r f a h r e n d ie W e r k s t tte n in G m u n d e n , im S a lz a c h ta le u n d in
H a lle in

a u s f h r lic h e

b u r g is c h e n

B esp rech u n g

A r b e ite n

und

(V ),

n a m e n t lic h

w orauf
der

der

V I. u n d V II. A b s c h n it t

b e r h m te n

O fe n k e r a m ik

den

s a lz

S a lz b u r g s

und

I*

F i g . 89. F e l d fla s c h e a u s H a f n e r to n . O b e r s te r re ic h , 16. J a h r h u n d e r t , z w e ite H lfte .


S a m m lu n g F ig d o r i n W ie n .

O b e r s t e r r e ic h g e w id m e t s in d . D ie e in s c h l g ig e n Z u w e is u n g e n v. W a lc lie r s w ir d s c h w e r lic h
je m a n d in Z w e if e l z ie h e n k n n e n , s o v o r s ic h t ig u n d u m s ic h t ig , a u f G ru n d d e s b e r h a u p t
s o r e ic h a ls m g lic h b e r b lic k te n M a te ria ls sin d s ie g e m a c h t.
Es w re nur seh r zu w n sch en ,

d a in h n lic h e r W e is e , w ie d ie s e H a fn e r k e r a m ik

d e r R e n a is s a n c e a u c h d ie b r ig e n k e r a m is c h e n Z w e ig e ,

n a m e n t lic h d ie B a u e r n m a jo lik e n

d e r s t e r r e ic h is c h e n A lp e n l n d e r e in e r h n lic h e n k u n s t k r it is c h e n u n d h is t o r is c h e n D u r c h
a r b e itu n g u n t e r z o g e n w e r d e n . A u e r v e r h e i u n g s v o lle n A n f n g e n ( z u m e is t d u r c h G. S itte )
is t d a r b e r n o c h s e h r w e n ig
f r d e r t w o r d e n .

g e fo r sc h t

N ie m a n d w r e

und

b e r u fe n e r ,

a u s A r c h iv e n

w ie

u n s e in e s o lc h e

S a m m lu n g e n

zu ta g e g e

h c h s t n o t w e n d ig e u n d e r

w n s c h te D a r s te llu n g zu s c h e n k e n , a ls d e r k e n n tn is r e ic h e u n d e ifr ig e H e r r V e r f a s s e r , d e r
d u r c h d a s v o r lie g e n d e W e r k

s ic h

in d ie R e ih e

d e r e r s t e n A u to r it te n a u f k e r a m is c h e m

G e b ie t in s te r r e ic h g e s t e ll t h a t.
4.

G e sc h ic h te

u n d H u s e r c h r o n ik

D r . M. H a b e r l a d t .

d e r . S t a d t M d l i n g . V o n D r. K arl G i a n n o n i .

im A n h n g e

v o n D r .-K a r l S c h a l k .

M it e in e r G a s s e n -

H e r a u sg e g e b e n von der S ta d t

g e m e in d e : M d lin g . M d lin g .1 0 0 5 . V e r la g d e r .S la d t g e m e in d e M d lin g .

L ite ra tu r d e r sterreich isch en V olkskunde.

173

A u s A n l a d e r J a h r t a u s e n d f e i e r , w e l c h e d i e S t a d t M d lin g 1 9 0 4 f e s t l i c h b e g i n g , i s t
d ieses sch n e und g ed ie g e n e W erk en tsta n d en , das w rd ig ste M on u m en t,

das aus solch

s e lt e n e m A nla a u fg er ic h te t w e r d e n k o n n te . D ie se G e s c h i c h te e in e s der lte ste n Orte der


M onarch ie
S chalk

ist

unter

hilfreich

den

k u ndigen

H nden

ihres

gelehrten V erfassers,

z u r S e i t e g e s t a n d e n , d a s w a h r e M u s te r e i n e r

dem

Dr. Kar l

ortsgesch ich tlich en M on o

g r a p h i e g e w o r d e n . D i e u m f a s s e n d e p r a g m a t i s c h e D a r s t e l l u n g a lle r L e b e n s u e r u n g e n u n d
K ulturfaktoren

ein es G e m e in w e se n s,

w ie

sie in d ie s e r

p r a ch tv o llen S ta d tg e sc h ic h te m it

g r t e m G l c k v e r s u c h t w o r d e n , i s t e i g e n t l i c h e t w a s N e u e s .
Karl G i a n n o n i

selb st

V o r r e d e ( S . III) s a g t :

ber

T reffen d sp rich t sich D oktor

die A u fg a b en einer O r ts g e s c h ic h te

Stellt der

ein z e ln e Ort

im m er

aus,

B o d e n s da r , a u f d e m s i c h d a s G e s c h e h e n e p h y s i s c h v o l l z i e h t , u n d i s t
m ittelbarer A nteil

w e n n e r in d e r

nu r ein en k le in e n A u ssch n itt des


d em n a ch sein u n

an den u eren E reig n issen der p o litisch en G esch ich te

b e s c h r n k t...,

F ig . 90. F e ld f la s c h e a u s H a f n e r t o n . O b e r s te r r e ic h . U m 1 5 6 0 .
S a m m lu n g F i g d o r in W ie n .

so ist

dagegen

die B ezieh u n g

zu d en k u ltu r g e sc h ic h tlic h e n F a k to r en

eine

w eit gleich

m igere. D ie se in den V ordergrun d zu rcken, geb ietet die h eu tig e G esch ich tsau ffassu n g
w ie b erhau pt so b eso n d ers
vielfach g e ra d ez u

f r d i e O r t s g e s c h i c h t e ,

zum Typus

N ic h t als e in e D arb ietu n g

f r

aller

ein e R eih e

auf M dling

wobei

sich je n e der S ta d t M dling

v e rw a n d te r O rtsindividualitten
b e z g lich en N a ch rich ten

gestaltet.

w o llte ich d essen

G e sc h ich te s c h r e ib e n , so n d e r n a ls e in e D a r s te llu n g der h is to r is c h e n E n t w i c k l u n g

des

O rtes . . . , es ist versu ch t, d e n Z u s a m m e n h a n g der E rs c h e in u n g e n u n d ih re w e ch se ls eitig e


B e d i n g t h e i t d a r z u l e g e n . D i e s e u n g l e i c h s c h w i e r i g e r e A u f g a b e is t, w i e b e r e i t s g e s a g t , v o m
V erfasser gerad ezu
n a m en tlich
und

m u ste r h a ft g elst.

d a s VI. K a p i t e l

K a p i t e l XI

Fr

(Z ustnd e

(D ie G e m e in d e

im

die

engeren In teressen

der V olk sk u n d e sind

d e s M a r k te s u m d i e M itte d e s 1 5 . J . a h r h u n d e r t e s )

a b s o lu ten Staate) leh r reich un d a n r e g u n g sv o ll.

Das

M a rk tb il d , d i e R i e d e n n a m e n , d i e g r u n d h e r r l i c h e n V e r h l t n i s s e u n d E i n r i c h t u n g e n , d ie L a g e
d e r E r b b e s i t z e r u n d G le t t e r ( H u s le r ) , d a s Z n f t e - u n d Z e c h e n w e s e n ,
M aut-

und Straenwesen,

Pfarre

sch lich

di e

aus

die

betreffenden

R echts-

und

D arstellu n gen

volksku ndlichem

Interesse

G erich tspflege,
gew hren

zur

H and

auch
nim m t,

der

e ndlich die
dem,

der

M a r k tv e r k e h r ,
G eschichte

das

Buch

d er

hau pt

alle n th a lb e n A ufschlu

und

174

L ite ratu r d e r ste rreich isc h e n V olkskunde.

Anregung.

Fr

die

H ausforsch ung

ist

der

S.

25

zitierte

B ericht

K a u f m a n n e s M o n d in D a p e r b e m e r k e n s w e r t , d e r n o c h 1 5 1 2 e r z h l t ,
Stdte

a lle a u s H o l z b a u t e n b e s t n d e n ( S a n u t o , Diarii 1 5 , 1 3 ) .

z e ig t. noch
alten

b erw ieg en d

frnk ischen T ypus.

im

1 8.

Jahrhundert

die

D ie

v on H alb w alm d ch ern

Huser-

Das

ita lien isch en

Straenbild M dlin gs

und

berragten

des

d a i n s t e r r e i c h d i e
G eh ftan lagen

sch m alen

des

G iebelseilen

sind d e r Strae z u g e k e h r t u n d der T o r b o g e n d e s H o f e in g a n g e s v e r b in d e t m it d e m W o h n


hau s hufig

das

kle in ere W irtsch a ftsg eb u d e ,

w elch es

P re h a u s (A b b ild u n g ein er alten

F i g . 9 1 . T i n te n z e u g m it b u n t e n G l a s u r e n . O b e r s te r r e ic h . 1 6. J a h r h u n d e r t , z w e ite H l f t e .
S a m m lu n g F i g d o r .

ty p isch en W e in p resse

auf

d em in teressa n ten

a l t e n S t i c h M e d l i n g a n a c h M er ia n , 1 6 4 9 ,

T a f e l VIII, d i e g a n z h n l i c h d e r i m T e x t b a n d d e s W e r k e s : D a s B a u e r n h a u s in s t e r r e i c h U n g a r n u n d s e i n e n G r e n z g e b i e t e n v o n A. D a c h l e r a u s K r i t z e n d o r f a b g e b i l d e t e n W e i n p r e s s e
[ 1 7 4 7 ] is t, S. 1 6 8 d a s e l b s t ) un d' S t a ll e n t h l t ; d i e H a u s e i n g a n g e l i e g e n i m H o f e , d e r l a n g

a W

r-4SSia

Fig. 92 n n d

93. G r n g la s ie rte K a c h e ln m it d e n D a r s te l lu n g e n e in e s K r e tin s u n d d e s P r o p h e te n M a le a c h i.

V o n e in e m O f e n a u s R a u r is . N a c h 1500. S a l z a c h t a l e r W e r k s t t t e n . S a m m l u n g F i g d o r .

u n d s c h m a l z w is c h e n den b e id e n G eb u d en hinluft, d a n n in d e n Garten u n d sch lie lic h


in d e n W e in g a r te n b e r g e h t,

ein e A n lage,

d ie s i c h

t y p i s c h in a l l e n W e i n o r t e n d e s Ge-

bir gsran d es w iederh olt.


D a s W e r k i s t m it e i n e r F l l e w e r t v o l l e r u n d n o c h s e h r w e n i g b e k a n n t e r A b b i l d u n g e n
geschm ckt

un d bereichert,

die

zum groen T eil

aus

den S ch tzen

des

niederster

r e i c h i s c h e n L a n d e s a r c h i v s u n d d e r L a n d e s b i b l i o t h e k s t a m m e n u n d a u c h b e i d i e s e m A n la
b e d a u er n la s se n , da die F lle d ie s e s a lte n to p o g r a p h is c h e n B ild e r m a te r ia ls m a n g e ls ein es
n i e d e r s t e r r e i c h i s c h e n L a n d e s m u s e u m s n o c h s o w e n i g g e w r d i g t u n d z u g n g l i c h is t. E in

L ite ratu r der sterreichischen Volkskunde.

175

W o r t m a g zum Sch lu d ie ses B er ic h tes, der nu r eine s e h r fl ch tige D a r ste llu n g vo n d e m


reichen

und

ged iegen en

Inhalt

des

v o rliegen den

W erkes

s c h w a n k e n d e n Z u k u n ft d es M dlinger O stsrn u seu m s g e lten ,


K orrelat zu

d iesem

vielleich t k n nte,

literarisch en D en k m a l
wenn

z u w e n d e n w ollten.

die

ber

kann,

der M dlin ger V e rg a n g en h e it

b e r u f e n e n Kreise

Der B erich t

geben

noch

der

d a s in g e w i s s e r H i n s i c h t ein
sein so llte und

d e m M u seu m m e h r tatkrftiges I n te r e s se

das M dlinger M useum ,

der

in dieser Z eitschrift,

B a n d XI. S. 4 1 f. e r s c h i e n e n is t, v e r s c h l e i e r t m i t W o h l w o l l e n d e n w a h r e n S a c h v e r h a l t , d a
n m l i c h d a s O r t s m u s e u m d a s e l b s t a u c h n i c h t i m e n t f e r n t e s t e n a n d ie H h e d e s G e s c h i c h t s
b e w u t s e in s hera n reich t, w e lc h e s die S ta d t d u rc h die H e r a u s g a b e der v o r lie g e n d e n O rts
g eschichte

bewhrt

e in ig e m

und

und

b ew iesen

e n e r g i s c h e m

hat.

Der

B eric h ter sta tte r

au sgieb igerer U n ter st tz u n g der S ta d tg em ein d e,


w rd igeres Lokal

F i g . 94.

sorgen

m te,

ist

b erzeu gt,

d a

bei

V orgeh en , bei w ir k lic h e m I n te r e s s e f r die S a c h e m it


die vor

a l l e m f r e i n g e r u m i g e r e s u n d

d a s ^ M d lin g e r O r l s m u s e u m

auf

e in e n ' g a n z a n d e r e n

F i g . 95. U n g l a s ie r te K a c h e l m it F a l k n e r i n .

G r n e T i r o l e r K a c h e l m it d e r W a p p e n

fig u r d e r L f le r v o n P u x e h a u s e n , b e z . 1596.

S t a d t S a l z b u r g , u m 1510.

O f e n a u f B u r g K r e u z e n s te in .

S a m m l u n g A lf r e d W n lc h e r R i t t e r v . M o lth e in .

Sta nd g eb ra ch t w e r d e n k n n te , als e s ihn g e g en w rtig , u fw e is t.


n ic h t m e h r sein w o lle n als ein O r t s m u s e u m ,
.sein em

v o lk s k u n d lic h e n B e s ta n d

w eit

F reilich m te es auch

w h r e n d e s g e g e n w r t i g , w e n i g s t e n s in

ber, sein en , lo k a le n I n te r esse n k re is hin ausgreift.


D r . M. H a b e r l a n d t.

5.

D e r V o lk s m u n d ,

Band I :

Sin gw eisen, g e sa m m e lt von F. T s c h i s c h k a

s t e r r e i c h i s c h e

V o lk slie d e r

u n d J. M. S c h o t t k y ,

nach

m it ihren

der zw eiten

v e r b e s s e r t e n u n d v e r m e h r t e n A u f l a g e . H e r a u s g e g e b e n v o n D r. Fr. S. K r au . L e i p z i g 1 9 0 6 .
D e u tsch e V erlagsaktien gesellsch aft.
U n ter dem T itel:

D er

Volks m und

B eitr g e zur V o lk s fo r sc h u n g h e r a u s z u g e b e n .

b egin n t

D r . Fr. S. K r au

Den Beginn m acht

vergriffenen v e r d ie n stv o lle n V o lk s lie d e r sa m m lu n g

von T s c h is c h k a

alte

und neue

e in N e u d r u c k d e r l n g s t
u n d Schottky,

w elch e

tro tzd em s o z u s a g e n zum t g lich en B ro t der V o lk slied erfo rsch er u n d -S a m m le r g e h r t hatte.


E s ist erfreulich,

s i e n u n s o b e q u e m z u r I-Iand z u h a b e n .

Sachlich ist b er d iese l n g st

gew rd ig te und studierte S a m m lu n g k au m m ehr etw a s zu sagen .


P u b lik ationsreih e n a c h E r s c h e in e n der n c h s te n B n d c h e n zurck.

W ir

kom m en

a u f d ie

- a b

17(5

L ite ra tu r der . sterreichischen V olkskunde.

6.

S p ra c h v e r g le ich u n g

und

U r g esc h ic h te .

L in g u istisch -h isto risc h e

zu r E r f o r s c h u n g d e s i n d o g e r m a n i s c h e n A l t e r t u m s . V o n 0 . S c h r d e r .
arbeitete

A uflage.

I.

Teil:

Zur

G eschichte

D r it t e ,

Beitrge

neu be

und M ethode

der

lin g u istisch -h isto risch en

u n d A rbeiten

auf

d ie sem G ebiete

F o r sch u n g . Jena 1906. H e r m a n n C osten oble.


N a c h 15 J a h r e n einer

an K m p fen

Z eit e rs c h e in t der hier v o r lie g e n d e

erste T eil

der

dritten

neu

v o n S p r a c h v e r g l e i c h u n g u n d U r g e s c h i c h t e in v l l i g e r U m a r b e i t u n g , w o b e i d a s
g e w i c h t a u f e i n e v e r t i e f t e K ritik

der M ethode

und d e r Z iele

der

reichen

b ea rb eiteten A uflage
Schw er

au s der lin gu istisch en

F ig , 96. B u n tg la s ie r te B ild ta f e l a u s H a f n e r t o n , O b t r s t e r r e ic h . B e z e ic h n e t 1600.


S a m m l u n g e n G r a f W ilc z e k .

P a l o n to lo g ie h e r v o r g e g a n g e n e n ju n g en W is s e n s c h a f t der in d o g e r m a n isc h e n A lte r tu m sk u n d e


g e le g t wurde.

E s h a n d e l t s i c h i n d i e s e r u m e in

Sprachforschung

und Sachforschung,

an

w elch

i m m e r i n n i g e r e s Z u s a m m e n w i r k e n voir
letzterer

auch die v e r g leic h e n d e V olks

k u n d e i h r e n v o l l g e m e s s e n e n A n t e i l z u n e h m e n b e r u f e n is t. Mit R e c h t w ir d v o n S c h r d e r
in d ie ser B ezieh u n g
v erw iesen ,

der a n

auf R udolf M e r i n g e r s
d e r U n i v e r s i t t Graz

G rndung eines M u s e u m s

aus

energische

und u m fassende B em hu ngen

diesem B e str eb e n

heraus

bereits

an

d ie

f r i n d o g e r m a n i s c h e A l t e r t u m s k u n d e g e g a n g e n is t, w o z u u n s e r e

G e s e l l s c h a f t u n d i h r M u s e u m d i e b e s t e n W n s c h e a u s s p r i c h t u n d b e r e i t w i l l i g s t i h r e Biif'e
anb ietet.
zurck.

W ir k o m m e n n a c h A b sch lu d e s S c h r a d e r sc h e n W e r k e s n o c h m a ls auf dasselL e


Dir M. H a b e r 1 a n d t.

L ite ratu r der sterreichischen V olkskunde.

7.

V o n d a r W ie g e bis zu m G ra b e .

E in B e i t r a g

177
zur

s c h s is c h e n V olkskun de.

Im A u ftr g e d e s V e r e in e s f r s c h s is c h e V o lk s k u n d e h e r a u s g e g e b e n v o n P r o fe s s o r O skar
Seyffert.

7 2 T a f e l n in B u n t - u n d S c h w a r z d r u c k .

V e r l a g v o n M. G e r l a c h & W i e d l i n g .

W ien 1906.
D e r im J ah re 1 8 9 7 g e g r n d e te V erein

fr

s ch sisc h e V olk sk u n d e

hat

e s sich zu

s e i n e r A u f g a b e g e m a c h t , in s e i n e m M u s e u m d e n S c h t z e n d e r s c h s i s c h e n V o l k s k u n s t . e i n e
H e im s t tte zu schaffen.
Sam m lu n g des

D as vorliegen de W e rk bringt n u n

g e n a n n te n V ereines e in e A u s le se

H erkunft oder v on solch en ,


erw orben haben.
europa,
17.

nich t
R eich

i n f r e ie r R e i h e n f o l g e a u s d e r

G egenstnden

D ie E n tw ic k lu n g dieser K u n st k a n n m a n leider,

w eit

zu m eist

die in S a c h s e n u n d s e in e n G r e n z g eb ieten

verfolgen .

Stcke aus dem

Jahrhu ndert gibt uns ab er s ch o n g e n g e n d

beute.

von

16. J a h r h u n d e r t

s ch sisch er

sich H eim atrechte

w i e b e r a l l i n M it t e l
sin d ganz s e lt e n ; , das

k u ltu rh isto risch e und k n stlerisch e A u s

t r e t e n d a s 1 8 . u n d s e l b s t v e r s t n d l i c h e r w e i s e d a s 19. J a h r h u n d e r t a u f , u n d

d ie m e iste n S a m m lu n g en w erd en ih re B est n d e d iesen Jahrhu nderten verdanken.

F i g . 97. K le in e s

W e ih w a s s e r b e c k e n ,

F i g . 9 8, K a c h e l m it d e r h e ilig e n F a m ilie .

b u n t g la s ie rt. O b e r s te r r e ic h , u m ' 1600.

V o n e in e m O f e n im S a lz b u r g e r M u s e u m . B e g in n e n d e s 16. J a h r h u n d e r t

S a m m lu n g A . W n lc h e r R itt. v .M o lth e in .

D ie

vorlieg en d e

B e s itz e r: M u s e u m

schne

Publikation

. V e rla g e s M. G e r l a c h & W i e d l i n g i n W i e n ,
d in g s sehr u n geord n ete
K unst

verdanken,

w ie

und

textlich

auch das

Karolino-Augusteum in

d e s f r d i e V o l k s k u n s t

dem

v llig

begeisterten Kunst-

w ir s c h o n die r eic h e

ungengende

bekan nte W erk

S a lz b u r g .

und schne,

Pu blik ation :

aller

V olkstm liche

von 0 . S c h w in d ra zh eim :

D eutsch e

.B a u ern k u n st (m it zah lreich en A bbildun gen ), fhrt u n s n u n in d u r c h w e g s ta d e llo se n , m eist


prachtvollen u n d

m u s te r g iltig e n B ildern

H aus

und H au srat der S a c h sen vor und greift

da b ei b e z g lic h der P r o v e n ie n z der b e ig e b r a c h te n D in g e b e g r e iflic h e r w e is e v ielfach a u c h


auf b h m is c h e s G ebiet ber,

wodurch

d a s W e r k f r u n s

e in e n e rh h te n W ert gew innt.

. V o r a n s t e l l e n v ie r R a u e r n h a u s a u f n a h m e n v o n W i e d e r s b e r g , M e b a c h b. Pi., R u p p e r t s g r n
und

Friedersd orf,

d ie

charakteristische T y p e n

allerd in gs
der

mehr

w egen

ih r e r

dekorativen

schsischen B auern bausform

W irkung

gew hlt w orden

denn

sin d ;

als

daran

r e i h e n s i c h in b u n t e r A b w e c h s l u n g g r o e r u n d k l e i n e r H a u s r a t , K o s t m s t c k e , S t i c k e r e i e n ,
Hauben

und H a u b en b estan d teile,

w en d isch e V o lk selem en t

Sachsens

Z eitschrift fr sterr. V olkskunde. X I I .

religise
kom mt

V olk sk u n st,

S p ielzeu g

zum V orsch ein

u.

s.

w.

Auch

das

u n d in m a n n i g f a c h e n D i n g e n
12

L ite ratu r der sterreichischen V olkskunde.

d e s H a u s r a te s zur D ar ste llu n g. W e n n so b e im D urcH blttrn d ie s e s ds b u e r lic h e L e b e n


Sachsens

vop d er'W ieg e

b is

zum G ra b e b e g le ite n d e n B ild erb u ch es

der k n stle risc h e

B l i c k e r f r e u t u n d a n g e r e g t b e r d e n n a i v e n K u n s t s i n n u n d d i e h o h e G e s c h i c k l i c h k e i t , d ie
sich hier allerw rts a u s sp r e c h e u , d ah in gleitet, so verm it d o c h der w isse n s c h a ftlic h e B e
trach ter sch m erzlich das b eg leiten d e
ih re Z u sa m m e n h n g e

rcken

u n d erk lren de W or t,

wrde,

w elch es

a l l e d i e s e D i n g e in

d as u n s b er ih r e zeitlich e u n d ty p isch e S tellung,

b e r i h r e O r n a m e n t i k , i h r e V e r w e n d u n g u. s. -w. g e n a u e r e n B e r i c h t b r c h t e . D i e H e r a u s
g e b e r s o l c h e r B i l d e r w e r k e s o l l t e n s i c h ' d i e S a c h e w ir k lic h n i c h t s o l e i c h t m a c h e n , s o n d e r n
auch dem textlich en T eil

S orgfalt un d In te r esse z u w e n d e n .

D ie W irk u n g so lch er P u bli

k a tio n e n a uf d e n a u s b e n d e n K un stsin n ist p r o b le m a t is c h ; sicher d a g e g e n der w is s e n s c h a ft


liche-' G e w i n n f r d ie V o l k s k u n d e ,

w enn man

ihr

das Studiu m

T extaufschlu erleichtern w ollte.

8 . E. F ritze: D o r f b i l d e r .
S.

derselb en

durch reich en

D r. M. H a b e r l a n d t .
Mit

5 0 A b b ild u n gen

und

ein er

bersichtskarte.

D . M e i n i n g e n 1 9 0 6 . K o m m i s s i o n s v e r l a g B r c k n e r & R e n n e r . 1 0 0 S. P r e i s K
D er du rch s e in e a rch ologisch en S tu d ien

K reisen

bekannte V erfasser

bearb eitet

3.

b e r T h r i n g e n u n d H e s s e n in w e i t e r e n

in vorliegen d em W erk eh en die W eh rk irch en und

D o r fa n la g e n im m ittle r e n T e ile d e s G r o h e r z o g tu m s S a c h s e n -M e in ig e n ,

d e m G ebiete d tr

ob e ren W erra, z u m k lein en T eile auch in d as M aingebiet b erg r eifen d . E ine z u s a m m e n


h n g e n d e D a r ste llu n g der dort n o c h z a h lreich e r h a lte n e n W eh rk irch en m it ihren M auern,
B astion en ,
(G aden)
und

Trm en

f r

die

und

den

der B erichterstatter

wre

nur

in n en

an

die W e h r m a u e r

ein z e ln e n B a u e rn h u se r
hat vor

zu w nschen,

a n g e le h n te n V orratskam m ern

is t ln gst ein W u n sc h

ein ig e n M onaten

einige

der F a c h leu te g e w e s e n

dieser

A n la g en

besucht.

Es

d a d i e s e B e h a n d l u n g n o c h e i n g e h e n d e r u n d d a n n a u f K o s t e n

d e s z w eit en T e ile s , der F lu rstu d ien g e s c h e h e n wre.


Es

gibt

dort

auch

vollstnd ig

u m m a u e r te D rfer,

wo

d i e E i n w o h n e r d i e M it te l

dazu aufbringen kon nten

o d e r a u c h v o n d e r H e r r s c h a f t o d e r K ir c h e u n t e r s t t z t w u r d e n .

M angels

nur die K ir c h h fe b e fe stig t,

dessen

B u r g .w ar .

wurden

Man

letzteres

i n s t e r r e i c h , S i e b e n b r g e n u n d a u c h in a n d e r e n L n d e r n ,
gew a lt

nicht

sch tzen.

nur,

wo

im

D orf k eine

fin d et s o lc h e A n la g en im D e u ts c h e n R e ich in v ersc h ie d e n e n G eg en d en ,

im stan de

A nla

dazu

war,

die

k lein en

Orte

vor

b e r a l l d o r t, w o d i e S t a a t s

R au b rittern

und

W egelagerern

g a b e s in D e u t s c h l a n d s c h o n i m M i t t e l a l t e r g e n u g ,

zu

da der erste

L an d frie d e n bereits im 12. J a h r h u n d e r t g e g e b e n w urde. G egen grere H e e r e s a b te ilu n g e n


sin d die W eh rk irch en

nur

sch w er zu h a lten g ew esen .

als T e ile gr o e r s tr a te g isc h e r P l n e a n z u s e h e n ,

E s ist d a h er k a u m z u l ssig ,

w ie e s hier v e r t r e te n w ird ,

sie

w o r b e r im

W e i t e r e n n o c h d i e R e d e ist.
Der V erfasser

sucht

regelm ig

zu

begrnden,

da

inn erhalb

d e s M auerringes

e h e m a l s s t a t t d e r K ir c h e e i n e B u r g s t a n d , d e r e n B e r c h f r i e d d e r s p t e r e K i r c h t u r m w u r d e
und

daher

m eist

berzeugend,
zeugt

f r

aus

ein e

und

ueren

G rnden.

rein bu erliche A n lage.

stam m en,

die

Lage

B ew eise

die

z u r s p t e r e r b a u t e n K i r c h e n i c h t p a t.
inn eren

doch

in

den

entw eder

Der T u r m

m eisten Fllen
m an gelh aft

kann

bestanden

sin d

D ie B e w e is e dafr sin d n ich t

Schon

oder

die

E in rich tu n g

feh len .

v o m A n f a n g an e i n W a r t t u r m d e r K i r c h e n f e s t u n g u n d

g e w e s e n sein.

D ie T r m e s te h e n als s o lc h e m e is t in der O str ic h tu n g ,

auf B esch ie u n g

g edient

haben

sollen ,

kaum
ist

angenom m en w erden kann.


bei

den

k lein en

Gaden

h a t u n d fr d e r e n a n d e r w e i t i g e

berhaupt

a u c h w ir k l i c h
sich t

der

a u c h v o n e i n e r l t e r e n K ir c h e
D erselb e

kann

z u g l e i c h K ir c h t u r m
daher

ein e R ck

Da die T r m e a ls W o h n u n g

A bm essungen

bei

groen

M auerstrken

nicht m glich .
Der

klassische B o d e n

f r W e h r k ir c h e n

ist S ie b en b r g en ,

wo

die A n la g en allein

v o n d e n G e m e in d en g e m a c h t w u rd en , d a die d o r tig e n S a c h s e n k e in e G r u n d h e rr e n h a tten.


E s gibt dort so g a r rein e Z u flu ch tsb u rgen der B auern .
aus d em 1 5 . u n d 16. Ja h rh u n d ert sta m m e n ,
kirchen da s V orbild

abgegeben

haben,

Nachdem

d ie s e B a u t e n d o c h erst

k n n te n im m e r h in die th r in g is c h e n W e h r

w elch

le tz te r e - i n

die Z e it

d es Z w isch en reich es

o d e r z w i s c h e n d e n T o d Ka rl IV. u n d d e m L a n d f r i e d e n M a x I. f a l l e n k n n e n . E i n e g e i s t i g e

L ite ra tu r d e r ste rreich isc h e n V olkskunde.

V erb indu ng m it D eu ts ch la n d

haben

die S a c h s e n

stets

aufrecht

179
erh alten

und

vie le ihrer G e istlic h e n u n d L e h r e r b e z o g e n od e r sie dort s tu d ieren la s s e n .


Im

zw eiten T eile

der A b h an d lu n g

von dort

b e m h t s i c h d e r V e r f a s s e r e if r ig s t ,

in s e i n e m

G e b i e t e s l a w i s c h e R u n d d r f e r z u f i n d e n u n d in g e w i s s e r V e r b i n d u n g m i t d e n W e h r k i r c h e n
zur A u fs te llu n g
seiten s

e in e s M ilit r g r e n z la n d e s in

der D e u t s c h e n

W erragegend

im

oder Slaw en

1 0.

zu

Jahrhundert

den Z eiten

bentzen.

lngst

b eendet.

b e s ie d e lt, d a k ein e O r ts n a m e n dafr z e u g e n .

der

sla w isc h e n G renzkm pfe

D iese K m pfe
D iese

war

waren

jedoch

berhaupt

n ie

i n der

slaw isch

D ie B e s ie d lu n g e in ig e r Orte a u f W ind m a g

durch S la w e n g e s c h e h e n sein , d o c h sch on u n ter deu tsch er O berhoheit.


R und linge

sin d

g ew i s la w is c h e E in r ic h tu n g au erhalb d e u t s c h e r H e rrsch aft und

im w e s t l i c h e n G renzstreifen d e s S la w e n la n d e s von L b e c k s tlic h der E lb e u n d th r in gi


s c h e n S a a le b is B u d w e is z u fin d en.
nur ein er e in en R und ling,
sondern

der S a a le

der H a u sstellen

im

und

sch ied en artige

in

im Innern
gleich en

m eist

doch

A n alogien

ein e

um
liie r

ein en

m ute,

annehm en,

K ir c h e

knnen

eine

D ie

im G e b ie t der W erra,

i s t d i e k e i l f r m i g e G e s t a lt

m it W ehrb auten ,

R und ling

und T eich

f r

die

zu

sehen.

b rigen F lu rp l n e

befin dlichen

slaw isch er

e b e n e n Platz

W ir
da

die
kein

nicht

Dort

der, z u g e h r i g e n A c k e r f e l d e r

sp te re A nlage.

h o c h g e le g e n e K irche

Die

liegt

alten W e n d e n la n d e .

jedenfalls

kann

u n b ed in g t
haben

z e h n F lu r p l n e n d e s W e r k e s b rin gt aber
dieser

der Fortsetzung

ist

Straen.

strahlenfrm ig,

den
und

zw eifellos

H e r r e n b o f . im In n ern
In ne r n, d e s O r t e s

Von

L ich ten ta n n e,

f r

rund

H user

stehen

gesucht

werden,

d ie

Der

zeigen

im

herum

ver

zwar

fter

da

dieser

freien H a u s tie r e und der

m e is te n der m itgeteilten Flurkarten nach

breite O rtsstra e

u n d ein e

am E n d e d e r se lb e n erh h t

g e l e g e n e K i r c h e d i e a lt e A n l a g e w ar . A u f d e r A n h h e w a r w a h r s c h e i n l i c h i n d e r H e i d e n
zeit eine u m z u m te Z u flu ch tssttte od er E rd burg w ie in N ied er ster re ieh ,
K ir c h e n

m itten

D orEes l i e g e n .

oder
D ie

neben

vorg esch ich tlich en E rdw erken

auf A nhhen

n c h s te V e rgr eru n g g e s c h a h w o h l u m die K irche,

B e w o h n e r m i t H a b e u n d V ie h a m l e i c h t e s t e n r e t t e n k o n n t e n .
s ta n d e n sta d t h n lich e A nlagen.

w o zahlreich e
am Ende des
w o h i n s i c h d ie

B ei w eiterem A usb au ent

E in D o r f w i e R o t h a u s e n i s t w e g e n s e i n e r a u e n r u n d e n

G estalt d e s ' P l a n e s n o c h k e in s la w isc h e r R u n d lin g .


Q ueien feld

ist

gew i

auch kein R u n d lin g .

E n t w e d e r w ar e s im A n f a n g nur eine

Z eile n e b e n d e r (w a h r s ch ein lic h ) h h e r g e l e g e n e n K irch e


z w is c h e n , den Z eilen
G em ein d ea n la g en ,

eine

b reitere D orfgasse

Schwem m e,

spter

liegen

W irtsh a u s

o d e r e s ist s c h o n ursprnglich

gelassen

und

worden,

w o r a u f K irche,

H andw erkerbuser

entstand en ,

w i e d i e s : e b e n f a l l s in N i e d e r s t e r r e i c h h u f i g v o r k o m m t . W a l l d o r f i s t i n s e i n e r n r d l i c h e n
H lfte

ein

a l t d e u t s c h e s D o r f,

durch

zah lreich e T e ilu n g e n

und E in sch ieb u n g en regellos

g e w o r d e n u n d h a t k e i n e S p u r s l a w i s c h e r E i n w i r k u n g i n s ic h .
A u f S. 7 5
darber G esagte

sind
ist

die F lu r en von
unbegrndet

( s la w is c h e ) R u n d l i n g s a n l a g e
licher
und

f r e ie r R e i c h s l l e c k e n
auerdem

von
und

Milz

und

und

auch

vier

anderen

un richtig.

Milz

selten er V o llk o m m en h eil


zeigte

die

stdtisch e E rw eiterun gen .

e rk l r t.

alte D o r fg a sse
D ie F lur

O rten
w ir d

dargestelli. . D as
v o m V e r f a s s e r als

D er Ort war k a ise r

vo n der Kirche g e g e n O s te n

ist ech t a ltd eu tsch , m it der T e ilu n g

der G em a rkun g , in G e w a n n e , w e lc h e d u r c h ih r e g ro e A n z a h l die o ftm a lig e V e rg r e r u n g


bew eisen .

D ie C h r o n ik

b e r Milz

nich t ern st g e n o m m en w erd en .

vom Jahre 1751

vom

dam aligen P a sto r

D a g e g e n s i n d d i e a n d e r e n O r te H i n d f e l d

E icha, L in d e n u n d S c h le c h ts a r t n e u e r e G r n d u n g e n , d o c h n ic h t w ie
W ald h u fen , das

ist w e ite , S tra en drfer.

R i c h t u n g in b r e i t e S t r e i f e n g e t e i l t ,
zu g eh rig en Streifen am O rtsbache,
.whrend

in

unserem

F alle

die

doch
so

H ier

ist

liegt

bei

d a

Huser

eng

allerdings
sehr

b eisa m m en

wohl

der V erfasser m eint

die g a n z e Flur n a c h einer

d en W ald h u fen

das Dorf

kann

und besonders

das H aus

in je d e m

lo c k e r u n d l a n g g e s t r e c k t is t,
enlfernt

vom

B esitze

liegen.

V i e l l e i c h t w a r e n e s e h e m a l s W a l d h u f e n d r f e r , d i e i m K r i e g e v e r w s t e t u n d z ur S i c h e r h e i t
n e u u n d z u s a m m e n g e d r n g t erb aut w u rd en , o d e r m a n ,h a t g le ic h a n fa n g s vo n der lock eren
A n la g e d e s O rtes A bsta n d
H ufen

sch lech tw eg

genom m en.

bezeichnen,

ebenso

W ald h u fen
behau ptet

darf

m an

M eitzen

auch
nicht,

n ich t

als fr n k isc h e

da W a l d h u f e n

stets

n a ch B ese itig u n g s la w isch er F lu ren g e m a c h t w urden. Im G egenteil sagt der N am e sch on,

12*

180

L ite ra tu r der sterreich isch en V olkskunde.

d a s ie a u f W a l d b o d e n e n t s t a n d e n .

Es

kam

f t e r vo r,

N i e d e r l a s s u n g ih r S t r a e n d o r f a n s c h l o s s e n u n d i h m

G erm anen k o n n te n allerd in gs a u c h das R u n d lin gsd orf,


bernehm en,

da F rank en an

den

ein e

slaw isch e

s la w is c h e n N a m e n belieen. D ie
doch

k eine

s la w isc h e F lurteilung

w e i l s i e d e m i n ih r e r S i p p e n v e r f a s s u n g l i e g e n d e n G r u n d s a t z d e r r e g e l m i g

v o r g e n o m m e n e n N e u v e r te ilu n g der Flur w id e r sp ra c h , w e lc h e la n g e Z eit h in d u r c h G e s a m t


eigen tu m

der M a rk g en o sse n sc h a ft w a r. A u c h

pa t

d ie

k eilfrm ige Form

der slaw isch en

G r u n d st c k e n ic h t z u ihrer B ew irts'chaflungsart.
D i e s t u f e n f r m i g e A n l a g e d e r H u s e r i m P l a n d e s D o r f e s E i c h a (S . 7 6 ) e r g a b s i c h
daraus,

da

die B a u s te lle n

vor

d e m H a u s b a u geteilt w a r en u n d sch r g zur G asse, b e

z ie h u n g s w e is e d em B a c h e la g e n . E s d rfte k a u m A b s ic h t g e w e s e n sein , da die A u s s ic h t


n a c h e i n e r R i c h t u n g z w a r e r l e i c h t e r t , n a c h d e r a n d e r e n j e d o c h v e r s p e r r t is t. O h n e s c h i e f e
S tirn m a u e r ist die S a c h e gar n ic h t an d er s z u m a c h e n .

Von

9.

n o rd is c h e r V o lk s k u n s t.

K un st in S k a n d in a v ie n , S c h le s w ig -H o ls te in ,
sow ie

in

H ollan d.

G esam m elte

A n to n

Beitrge

zur

D a c h l er.

Erforschung

in d e n K s t e n l n d e r n

der

volkst m lichen

d e r O s t- u n d N o r d s e e

A u f s t z e , h e r a u s g e g e b e n v o n Ka rl M h 1 k e, G e h e i m e r

B a u r a t . Mit 3 6 0 T e x t a b b i l d u n g e n .

B erlin

1906.

W i l h e l m E r n s t & S o h n . ( P r e i s M. Er .)

In f n f u n d d r e i i g g e h a l t v o l l e n A u f s t z e n a u s D e n k m a l p f l e g e , Z e i t s c h r i f t f r B a u
w e s e n un d a n d er e n Z eitschriften w e r d e n

v o n v e r s c h ie d e n e n V erfassern,

w orunter auch

d e r H e r a u s g e b e r , a l t e B a u e r n - u n d S t a d t h u s e r in B a u a r t u n d E i n r i c h t u n g , B a u d e n k m a l e
d e r G oti k u n d R e n a i s s a n c e

und besonders

die

v o lksku ndlichen M useen der angef hrten

L n d er gesch ild ert.


Im ganzen

germ a n isch en N orden,

wozu

in

g ew issem

Sin n e

auch N ied ersach sen

g e h r t , h a t s i c h d u r c h d ie A b h a l t u n g d er R m e r , d i e s p t e B e k e h r u n g z u m C h r i s t e n t u m ,
d ie a b s e i t i g e L a g e u n d

daher

die

a l t e s V o l k s t u m in j e d e r A r t u m

geringere B eteilig u n g an

m ehrere

Jahrhunderte

den

lnger

verheerenden

K riegen

au frechterhalten

a ls

in

M itte l- u n d S d d e t s c h l a n d . D e r N o r d e n b e w a h r t e u n s d a h e r d ie g e r m a n i s c h e M y t h o lo g i e !
uralte

Gebruche,

B auw eise,

H eizu n g

und

jedenfalls

auch M enschen,

die

den

alten

G e r m a n e n in v i e l e m n h e r s t e h e n a l s d i e D e u t s c h e n . D i e s h a t t e z u r F o l g e , d a i h r e E i g e n
t m lic h k e iten s c h o n seit m e h r a ls h u n d e r t Jahren z u m S tu d iu m a nregten. S e ith er sind die
L n d e r in dieser R ich tu n g stets an der Sp itze g e w es e n .
E s i s t l e i c h t e i n z u s e h e n , d a a u f

ein em

l e g e n h e i t z u r B e o b a c h t u n g a lt e r B a u w e i s e

sow enig

d u rch w h lten B o d en reich e G e

u n d S a m m l u n g v o n H ausrat,

v o n M u s e e n is t, m e h r a l s s o n s t i n E u r o p a .

also zur A nlage

H ierber bringt das vorlieg en d e W erk reich

l i c h e B e l e h r u n g . I m J a h r e 1 8 7 2 b e g a n n D r. A r tu r H a z e l i u s m i t d e r A n l a g e d e s N o r d i s c h e n
M u s e u m s i n S t o c k h o l m , in e i n e r Z e i t , a l s m o d e r n e E i n f l s s e i m I n n e r n
k a u m z u v e r s p r e n w a r e n . 1 8 9 1 u n d 1 8 9 2 f i n g er a n
erw erben

und

zu

ein em

F r e i l u f t m u s e n m ,

m it

interessa n te

A u fstellu n g

D i e s e i n S k a n s e n b e i S L o c k h o lm b e f i n d l i c h e A n l a g e i s t e i n z i g

des Landes noch

alte B a u e rn h u s e r z u

im F reien ,
in

zu verein igen .

ih r e r A r t,

in d em

dort

b erh a u p t N atur u n d V olkstum v o n S c h w e d e n auf e n g e m R a u m e d argestellt w u r d e n ; das


Ganze ist m it e in e m V olk sp ark v e r b u n d e n .

N a ch d ie s e m M uster sind , m it B e s c h r n k u n g

a u f H a u s b a u u n d E i n r i c h t u n g , a u c h i n S c h l e s w i g - H o l s t e i n m e h r e r e F r e ilu f lr r iu se e n , w i e in
M eldorf u n d H u su m , e n ts ta n d en ,

whrend m an

i n K ie l

ber

d ie V o r b e r e i t u n g e n

auch

s c h o n h i n a u s is t, a u e r d e m g i b t e s d o r t n o c h a n d e r e k l e i n e r e V o l k s m u s e e n . H a m b u r g h a t
sein em
A lton a

groartigen
a ls

K unstgew erbem useum

H aup tstadt

der

eine

volkst m liche

Provin z S c h le s w ig -H o ls te in

m it

A b teilu n g

U n tersttzun g

m itte ln ein p r c h tig e s M useu m a m s c h n s t e n P latz der S t a d t errichtet,

a ngegliedert,
von

Staats

w orin eine s y s t e

m atisch e S a m m lu n g von gleichartig a u sgef h rten B a u e rn h a u sm o d e lle n , B au ern stu b en un d


T ra c h te n g r u p p e n der P rovin z a u fg e s te llt ist. S eh r reich ist das F le n s b u r g e r K u n s t g e w e r b e
m u s e u m a n M b e ln ,

v o m M it t e la lt e r

a n g e f a n g e n , d e s g l e i c h e n in T e x t i l a r b e i t e n d e s H a u s

fl e i e s , w h r e n d e i n e S a m m l u n g v o n B a u e r n s t u b e n i m W e i k e ist.
D i e F r e i l u f t m u s e e n - n a c h d e m M u s te r v o n S t o c k h o l m s in d
D nem ark nachgeahm t

worden,

whrend

in

eine

A n lage

am

auch

g r o a r t i g s t e n i n C h r is t ia n ia , w o

L illeh a m m er,

180 k m

nrdlich

in N o r w e g e n
m an 1881

v o n C h r is t ia n ia ,

und

begann,

b esieh t.

In

L iteratu r d e r ste rreich isc h e n V olkskunde.

S c h w e d e n is t auer d e m S to c k h o lm e r n o c h d a s zu L a n d
F r e ilic h tm u seu m zu e rw h n e n .

181

in e in e m V o lkspa rk befin dliche

In K o p e n h a g e n i s t e in s o l c h e s

auf

breiter G rundlage

in

A u s b ild u n g begriffen.
E s t a u c h t a u c h h ie r w i e d e r d i e F r a g e auf, o b n u r e i n H a u p t m u s e u m o d e r z u g l e i c h
auch viele O r ts m u s e e n w n s c h e n s w e r t s eie n .
d a n n w r e n s ie s c h d l i c h ,

wenn

die

An un d fr sich

k lein en M useen

dem

m a c h e n k n n t e n , w a s in S c h l e s w i g - H o l s t e i n w e g e n d e r F l l e
n ich t der F a ll zu se in sch ein t.

M an f i n d e t

dort,

m u s e e n der V ersch lep p u n g viel w irk sam er


d er selb en ein en g u ten berblick der

da

durch

Sachen

b e d e u t e n d e n E intrag

der S a m m l u n g s g e g e n s t n d e

entgegengetreten

w ertvollen

g e w i letz te r es ; un d nur

groen
ein

e n g e s N e t z v o n O r ts

wird,

ihres

da

r e c h t e n A u g e n b lic k zur E r w e r b u n g n ic h t le ic h t v e r p a s s e n k n n e n .
sch r n k en sich s eh r richtig a u f ih re
d e r e n H a u p t o r t s ie a u f g e s t e l l t s i n d ,

nchste U m gebun g
w ie

zum B eispiel

auch

B ezirk s

von

die L eiter

haben

und

den

D iese O rtsm u seen b e

b e s o n d e r e m Charakter,

das M useu m

i n M e l d o r f f r

in
das

b e k an n te D ith m a rsc h e n -L a n d , d ie e h e m a ls stolze B au ern rep u b lik .


D ie g n s t i g e n V e r h l t n i s s e f r d i e S a m m e l t t i g k e i t i n S c h l e s w i g - H o l s l e i n
d a h e r , d a d i e

kernhaften,

selb stb ew u ten B ew o h n e r

trotz

des

stam m en

u n sch ein b aren uern

i h r e s H a u s e s u n d ih r e r e i n f a c h e n L e b e n s w e i s e w e n i g s t e n s i n e i n e m G e m a c h e , d e r P e s e l ,
e i n e d e n M it te ln d e s B e s i t z e r s e n t s p r e c h e n d e s o l i d e F r a c h t e n t w i c k e l n
t u n g in p e i n l i c h e r S a u b e r k e i t h a l l e n , w e il s ie , w e n n a u c h
d a s S t a a t s z i m m e r d e s H a u s e s is t.

und

m anchm al

D ie E inrichtu ng b e s te h t

aus

die E inrich

bew ohnt,

zugleich

e in e m K u n stg u o fen m it

m e s s in g e n e r verzierter S tulpe u n d oft d e m h lz e r n e n k u n stv o ll g e s c h n itz te n Heck, erstere


zur B ed eck u n g der

w r m e n d e n S p eisen ,

letzteres

zum T rocknen

n a s s e r S toff e .

B etten sin d in W a n d n isch en u n tergebracht,

zu

zur S eite

hngen

verzierte

B ettw rm er, unter d e m T isch e

z ierlichen F eu er k ie k e n

S c h r n k e s i n d o ft p r c h t i g

stehen

die

geschn itzt,

schn

als F u w rm er.

d i e V o r h n g e u n d a n d e r e n S t o ffe

bera ll ist der so lid e G e sc h m a c k h o ll n d is c h e r A rbeit zu e rk en i en.


im A lton aer M useum der b er
vielleicht n ich t

o h n e G r und

der W ie g e

ein S y m b o l

des K in des
der

reich

M utterliebe

k a t h o l i s c h e n L n d e r n w i e T i r o l u n d b e i d e n T s c h e c h e n s c h w e b t in
e in a u s einer E ierschale u n d P ap ierflgeln h e r g e s te llt e r V o g e l als
G eistes. D ie erste r e S itte ist w a h r sc h e in lic h u r s p r n g lic h e r

und

D ie

g e s t ic k t,

E igen t m lich berhrt

s c h w e b e n d e P elik an ,

h in geb en den

D ie

kupferne

w orin

sehen

man

will.

In

der M itte der Stube

S in nbild

des

heiligen

bei d e n K ath oliken v ie l

leicht um g ed eu tet w orden.


E in seh r
B e r g e n , ein

interessantes M useum

Denkm al

der

ist

das

letzte H a u s

des

m ittelalterlich en O stseegroniacht,

alten

der

H a n s a k o n t o r s in

Hansa,

charakteristische E inrichtu ng, w ie s o lc h e v o n L o n d o n u n d A n tw e r p e n

eine

hchst

b is N o w g o r o d , d e n

r t l i c h e n U m s t n d e n a n g e p a t , b e s t a n d e n . E in s o g e n a n n t e s B e r g e n z i m m e r , d i e E i n r i c h t u n g
e i n e s s o l c h e n H a u s e s i s t in L b e c k a u f g e s t e l l t w o r d e n .
Andere

A ufstze

han d eln

von

sch w edischen

und

n o rw eg isch en Bauernhusern,

w elch e u n s m a n c h e M erkm ale l n g s tv e r g a n g e n e r Z eiten b e w a h r e n ,

s o die

e in s tig e n R a u c h l c h e r in der D a c h fl c h e u n m itte lb a r b e r der S tu b e


lich ten bei m a n g eln d e n F en stern . D och
s o n d e r s d ie S p e i c h e r e i n i g e Z i e r f o r m e n ,

haben

nur

w en iger

die

die

norw egisch en

sch w edischen,

an

S t e l l e der

v o r h a n d en en Ober
Huser

doch

und

m achen

be
a lle

d u r c h i h r e U m r i s s e u n d d ie u e r e G l i e d e r u n g e i n e n s e h r g n s t i g e n E i n d r u c k .
In e i n e m A r t ik e l s i n d d i e a l t e n , g r t e n t e i l s h l z e r n e n G r a b d e n k m a l e i m K i r c h h o f e
v o n P r e r o w b e i S t r a l s u n d b e s c h r i e b e n . In d e n K u n s t f o r m e n g l e i c h e n s i e d e n e n a u s S t e in .
E in ig e R o k o k o ste in e m it J a h r e sz a h le n

aus

d e r M it te d e s

19. J a h rh u n d ertes

lasse n

e in e

W ied erv erw en d u n g verm uten.


In den reich en V ierlanden,

dem H am burger B a u ern la n d e,

w elch es

die b e s ta u s g e -

s t a t t e t e n n i e d e r s c h s i s c h e n B a u e r n h u s e r e n t h l t , h a t s i c h e i n e a lte , im s d l i c h e n D e u t s c h
l a n d i t a l i e n i s c h e T e c h n i k e r h a l t e n , e i n e i g e n a r t i g e r K r a t z p u t z ( S g r a f fito ) , w e l c h e r h i e r w a h r
sch ein lich b o d e n st n d ig ist.

S ch w in d razh eim

e r k l r t

sie

m it der K ratztechnik a ltg e r m a

n i s c h e r A s c h e n u r n e n v e r w a n d t . A u c h in H e s s e n - N a s s a u , F r a n k e n , d a n n v o n B r a n d e n b u r g
b is in die L a u sitz b e g e g n e n

wir

einer

h n lich en T echn ik,

w elch e

d e n V e r f a s s e r a n die

g e r m a n i s c h e U r z e it e r i n n e r t , I m s e i h e n G e b i e t u n d in g e r i n g e r e m M ae an e i n i g e n

Orte n

182

L iteratur, der; sterreich isch en .Volkskunde.:

in S c h le s w ig -H o ls te in

finden

.wir in d e n K i r c h e n

ber

d e m s c h n g e sc h n itzten G estuhle

a u f d e r M n n e r s e i t e h c h a u f r a g e n d e e i s e r n e , :m i t b u n t e n , F a r b e n u n d V e r g o l d u n g g e s c h m c k t e
H utstnder.

D ie M a n n i g f a l t i g k e i t

der F o r m e n

S p ir a l e n , D r e h s t b e , V e r s c h l i n g u n g e n , T i e r e ,

ist

eine

u n glaublich e,

m e n sc h lic h e Figuren,

Ranken,

B lu m en ,

m a n ch m a l seh r reich

g eglied ert; g e b e n Z eu g n is d e s e in s tig e n h o h e n K u n stsin n e s der Schlosser. D ie E n ts te h u n g


l t s i c h b is i n s 1 8 . J a h r h u n d e r t v e r f o l g e n , g e h t j e d o c h b i s i n s 1 7. z u r c k .
D e n Schlu d e s B u c h e s
w ie dies
m acht,

blich

is t,

ber

bild en

S treifz g e 'durch A lt - H o lia n d .

d en au erordentlich en R e in lic h k eitssin n

d e r d o c h g e w i k i n e s c h l e c h t e E i g e n s c h a f t is t,

W e n n m a n s ic h ;

der

H olln der lustig

b e r s i e h t .m an,

da - er n u r d e r

S c h l u p u n k t e i n e r s t a r k e n t w i c k e l t e n V o r l i e b e f r e i n e d e m V e r m g e n a n g e m e s s e n e r e i c h e
l i n d - s o l i d e A u s s t a t t u n g d e r W o h n u n g Ist-,

o h n e dam it geradzu

b r sten zu w o llen ;

da e s

s o S i t t e is t. In d e m r e i c h e n L a n d e , : w o G e l d m i t t e l u n d a u s g e z e i c h n e t e K u n s t b e g a b u n g - s i c h
z u s a m m e n f a n d e n , w a r e n d a h e r d i e B e d i n g u n g e n f r d ie E n t w i c k l u n g e i n e s t r e i c h e n K u n s t
g e w e r b e s v o r h a n d e n , w e l c h e s . s e i n e n E in f l u b e r d i e b e n a c h b a r t e n G e b i e t e d e s d e u t s c h e n
R heins

und

dem ganzen Norden

-bis

n ach R uland

ausdehnte.

N ach d em uern des

h o l l n d i s c h e n H a u s e s u n d - d e n s c h m a l e n f i n s t e r e n G n g e n i s t m a n h o c h b e r r a s c h t 1 b e r
d ie in g e s c h n i t z t e r T f e l u n g ;

farbiger

K achelverk leidung

prangenden

W nde,

die

reich

a u s g e sta tteten M bel un d K a m in e u n d d a s-p r c h tig e S ch a u g esch irr an den W n d en .


berhm te

K sestad t E d am

h a t ein d o itig e s B r g er h a u s angekau ft

h o ll n d is c h e r A r t e in g e r ic h te t.' In te r e s sa n t sind die H o f j e s ,


arm e m it lauter ein zeln en Z ellen
lie g e n d e m Schlafrau m .

D ie

um

Stadt

e in en H of,

H in d elop en

an

M u s e e n d ie s t a r k - b e g e h r t e n H i n d e l o p e r S t u b e n .
I n n e r e alter H u ser,

das

b rigens

jed e

und

Stiftu ngsh user

m it .K am in stu b e

der Z u id ersee

D ie S t a d t w a r

in

fr S t a d t

und

H ollan d

ein st reich,

darber
l ie f e r t

f r

w esh alb das

nur aus Vorhaus und W o h n zim m er besteht,

Kam in z u g le ic h z u m H e iz e n u n d K o c h e n dient,

D ie

als M useu m alt-

w o der

b e h a g lic h u n d fa s t reich a u s g e s ta t te t ist.

D i e N e i g u n g d e s ' H l l n d e r s f r e i n w h l e i n g e r i c h t e t e s H e i m g e h t b i s in d i e U n t e r s t e n
K reise. A u c h bei r m e re n F isc h e r n u n d A rbeitern w e r d e n H u s e r
K r fte n ve rz ie r t, a u e n u n d i n n e n m i n d e s t e n s

m it

und W obnrum e nach

l e b h a f t e n F a r b e n g e s t r i c h e n (d a n o c h

v ie l H o lz b a u v o r k o m m t), die W o h n r m e m it s e lb s t v e r z ie r te n T extilarb eiten

geschm ckt.

D ie s c h n e S tu b e des V e rm g lic h e n ist w e n ig s t e n s als s c h m a le 'P r u n k k a m m e r v o r h a n d en .


Trotz des W eltverkehres,

dr

S e lb s tg e f h le s die T ra c h ten

ber

das L a n d 'h in w e g g e h t ,

sin d

in fo lg e

d es bu erlichen

a u f d e m L a n d e n o c h s ta r k v e r b r e it e t .

D i e in d e m B u c h e n o c h v o r f i n d l i c h e n k u n s t g e s c h i c h t l i c h e n A u f s t z e e m p f e h l e n w ir
den F ach m n n ern .

In h o lle m Grade

ab er' seien

die F r e u n d e

der V o lk sk u n d e

auf den

r eich en In h a lt m it den vielen und' gu ten A b b ild u n gen a u fm erk sam gem acht.
A n to n

10.

D a i c h l er.

D r . W i l l i P e l e r . D a s a l t s c h s i s c h e B a u e r n h a u s in s e i n e r g e o g r a p h i s c h e n V e r

6 T a feln , 1 O r iginalp lanzeich nun g, u n d 4 K arten.

b r e i t u n g . . Mit 1 7 1 A b b i l d u n g e n i m T e x t ,

B r a u n s c h w e i g 1 9 0 6 . F r ie dr .; V i e w e g & S o h n . P r e i s g e b . M. 1 0 . .
D a s W e r k g r n d e t s e in e e in g e h e n d e n Studien
p ersn lich er A n sch a u u n g

u n d .E r h e b u n g .

; .

a u f .u m fan greiche F o r s ch u n g sa rb eiten ,

D er-E in leitu n g

folg en 70 Seiten

f r L i t e r a tu r ,

2 3 b e r da s W e s e n d e s a lts c h s is c h e n H a u s e s, h ie r a u f m e h r a ls 100 b er die F e s t s t e ll u n g


der g e o g r a p h is c h e n H a u sg r en ze n , zu e in e m

g r o e n T e i l d ie H a u s h e s c h v e i b u n g e r g n z e n d .

.Die d a f r a u f g e w e n d e t e A r b e i t a n R e i s e n u n d A u f n a h m e n
A rt ist m it R c k sic h t
D as (allm hliche
spter

von

gebrach t.

auf

V ersch w in d en

der

e i n z e l n e n S i e d l e r n , gebracht
Das

H ausform
wurde,

H a u s . s e lb s t i s t , s o , vielfach

w ichtigsten

i s t , d ie . F e s t s t e l l u n g .d e r

der V ergleich - m it der S p r a c h g r e n z e ,


da

auf

einer

l n g eren

m in d esten s dort

beide

k eine

w esentlich e

so w eit

:Strecke

im

hat

und

sprach licher

eine seh r groe.

O sten, . w o h in

g ew i

beh a n d elt

n i c h t m e h r z u e r w a r t e n is t. - D o c h f i n d e t m a n
Am

tech n isch er

eine a n g e d e u tete a n d erw eitig e B esch ftig u n g

sie

viele, U m s t n d e

worden,

da

doch

nur

-mit,

sich

w esentlich

Neues

ein e F lle v o n in ter e ss a n ten E inzelheiten.

jetzigen
dies

und

eh em aligen

eben, noch

zusam m enfallen ,

V ernderung

gegen

die

H ausgrenze

und

m g l i c h is t. D i e T a t s a c h e ,
l t

uns

sch lie en ,

d a

u rsprnglichen V erh ltnisse

L ite ratu r d e r sterreich isch en V olkskunde.

stattgefu nden
u n d K assel
grenze

hat.

fast

Das

a l t s c h s i s c h e H a u s b e g l e i t e t d ie S p r a c h g r e n z e z w i s c h e n B a r m e n

genau

bedeutend

183

b erein stim m en d .

Von B a rm en

nrdlich er un d der Z w isc h e n r a u m

gegen W esten

b eider,

wo

liegt

auch

d i e Ha'us-

niederfrnkiscbe

M u n d a r t e n h e r r s c h e n , s c h e i n t d e r I n d u s t r i e z u m O p f e r g e f a l l e n z u s e i n . A l l e r d i n g s i s t im
n r d lich a n s to e n d en , g leichfalls

s eh r in d ustriellen R u h r g e b ie t n o c h d as s c h sis c h e H aus

v o r h a n d en . D ie V e rd r n g u n g drfte also m e h r d u rc h die v o n S d e n k o m m e n d e n F ra n k en


g e s c h e h e n s e i n , w o b e i d ie I n d u s t r i e g e w i a u c h s t a r k
d a s H a u s s o g a r b e r d i e S p r a c h g r e n z e in e i n e m
V on G t t i n g e n b i s a n d ie a l t e n W e h d e n s i l z e
fa lls zur s c h s i s c h e n S p r a c h e das H au s.
gebirge

an,

wo

in

der U rzeit

g e fu n d e n h a b e n drfte.

des

m itgew irk t hat.

k lein en G ebiete

stlich

D erselb e

B ei K assel reicht

h in aus.

Im L andstrich

der th r in g isch en S a a le fehlt e b e n

gehrt

zum

s ch sisch en Sta m m es

grten T e ile d em H arz

kaum

Auch e ig n et sich das s ch sisc h e H aus

eine B esie d lu n g

statt

f r d a s G e b i r g e w e n i g e r ,

e b e n s o n i c h t fr g e s c h l o s s e n e D r fe r , w e l c h e d i e s p t e r b e s i e d e l n d e n G r n d h e r r e n b e v o r
z u g t e n . D ie H u s e r a u s d i e s e r G e g e n d
Geprge,

w i e S e i t e 1 8 4 u n d 18B

zu

tragen th rin g isch es,


s e h e n is t.

N ied ersach sen in der V olksfreiheit s ie d e lte n ,

b e z ie h u n g s w e is e frnk isches

Es ist also a n z u n eh m e n ,

die S ta m m e s-

da d o r t ,

a u c h H a u s g r e n z e ist,

1w o

sow eit

s ie n i c h t v o n a u e n g e s t r t w u r d e .
D er B erich tersta tter m c h t e nur darauf b in w els e n , da er eine h n lic h e A rb eit ber
N ie d e r ster re ich g e m a c h t

hat,

w elch e

an N ic h te isen b a h n re isen

wohl

m in d esten s

e b e n s o groe W e g l n g e erfordert h a t und d e n S chlu g e sta tte te ,

da

von Bayern

grten T eil

allein,

w ie

bis

Franken besied elt wurde.

d a h in -an gen om m en ,

sondern

zum

A n to n

11.

V a ity r
sow ie

auch von

( S i e h e B l t t e r d e s V e r e i n e s f r L a n d e s k u n d e von- N i e d e r s t e r

r e i c h , 1 8 9 7 . )

S aga z it

e in e

d ie ses L a n d nicht

G udm undsson:

Die

P r i v a t w o h n u n g

te ilw e is e im b rigen N o r d e n .

Dachler.

auf

Isla n d

D e u t s c h v o n I. G. P o e s t i o n .

in der

Mit

v ie le n Illu stration en .
D e r V e r l a g v o n G e o r g M lle r in M n c h e n h a t d i e A b s i c h t , o b i g e s W e r k e r s c h e i n e n
zu lassen .

D a a b e r z u r S i c h e r u n g d e s U n t e r n e h m e n s e s n o t w e n d i g is t, d a d e r V e r k a u f

v o n m i n d e s t e n s 1 5 0 E x e m p l a r e n g e w h r l e i s t e t ist, s o e r g e h t h i e r m i t a n a l l e I n t e r e s s e n t e n
die B itte, d a s E r s c h e in e n d e s W e r k e s d u rc h S u b sk rip tio n zu e r m g lic h e n .
A ls

das W erk im J a h r e 1 8 9 9

in

d n isch er S p ra ch e ersch ien ,

w u r d e e s von der

g e s a m t e n K r it ik w r m s t e n s b e g r t . A l l e b e r u f e n e n B e u r t e i l e r (W . G o l t b e r , R. H e n n i n g ,
Kr. K a a l u n d , ' E;

M ogk ,

Johann

Steensdrup

und

andere)

w aren

b ereinstim m en d

der

U e b e r z e u g u n g , d a e i n B u c h v o r l i e g t , d e s g r t e n L o b e s w e r t .
In

den

liegen d e

letzten D ezenn ien

u n gem ein

hat

zugenom m en.

G eschichte d es W o h n h a u ses a n g e ste llt


la n g en

einstellen,

aber das I n te r esse an e in e m W erk e w ie das vor

Fast

in

ganz Europa w urden Forsch ungen

b e r d ie

u n d es m u te s ic h in w e it e r e n K r e ise n d a s V er

e i n B u c h w i e d a s V a lt y r G u d m u n d s s o n s i n d e u t s c h e r b e r s e t z u n g z u

b esitzen . D ie se m oft ge u e r te n W u n s c h e is t die V e rla g s b u c h h a n d lu n g e n tg e g e n z u k o m m e n


b ereit.

ber die Z u s t n d ig k e it d e s l n g s t r h m lic h st b e k a n n te n K e n n e r s der n o r d is c h e n

Sprachen

und

der

nordischen

K ulturw elt,

I. G. P o e s t i o n ,

a ls

bersetzer

d rfte

eine

bersetzung

sein,

w e ite r e B e m e r k u n g b erfl ig sein .


Das W erk
sondern

w ird

w ird

von

aber

in

deutscher A usgabe

V a lty r G u d m u n d s s o n

teztlich

nich t

und

in

blo

eine

bezug

auf

das

Illustrations-

m aterial w e se n tlich b ereich ert w e rd en .


M ge

die-, d e u t s c h e

bersetzung

P oestions

F o r s c h e r s d e n W e g i n d ie W e l t l i t e r a t u r e r f f n e n !

-dem

W erke

des

a u sgezeich n eten

184

M itteilungen aus dem V erein u n d dem M useum f r sterreichische V olkskunde.

Mitteilungen aus dem Verein und dem Museum fr sterreichische


Volkskunde.
a) Ve rei n.
1. S u b v e n tio n e n .
A n S u b v e n t io n e n u n d S p e n d e n s in d auer d e n b e r e its a u s g e w i e s e n e n e in g e la u f e n :
K

8 0 0 ' von

der

n ied ersterreich isch en

h o h en n ied er sterreich isch en L andtag,

H andels- und G ew erbekam m er, K


1 0 0 '

l a u c h t i g s t e n H e r r n L u d w i g V ik t o r , K

2 0 0 v o m

v o n S e i n e r k. u. k. H o h e i t d e m d u r c h

1 0 0 v o m B a n k h a u s S. M, y. R o t h s c h i l d .

2 . S u p p le m e n th e ft IV .
D a s S. 1 1 0 d i e s e r Z e i t s c h r i f t a n g e k n d i g t e S u p p l e m e n t h e f t IV, e n t h a l t e n d : G e b ild b r o t e z u r O s t e r z e i t v o n Dr. M ax H f l e r ( m i t 1 0 3 A b b i l d u n g e n a u f
D er H err A u to r h a t
die V erein sleitu n g

den

6 T afeln), ist ersc h ie n e n .

n a m h a ften D ruckkostenzuschu von K

den w rm sten

u n d verb in d lich sten

Dank

500'

auch

an

geleistet,

wofr

d ie s er Stelle au s

s p r i c h t . D e r k. k. S c h u l b c h e r v e r l a g h a t 1 0 2 E x e m p l a r e d i e s e s H e f t e s b e z o g e n . W i r b i t t e n
d i e p. t. M it g lie d e r ,

denen das H eft

zugekom m en

ist

und

die

den B etrag

von K

2 -

hierfr n och n ic h t e in g e s e n d e t h a b en , d e n s e lb e n g e f llig st u m g e h e n d an die V e re in sk a n zlei


( l /4 W i p p l i n g e r s t r a e 3 4 ) b e r m i t t e l n z u w o l l e n .

3 . J a h re s v e rs a m m lu n g .
A m 7. A p r i l d. J. f a n d im g r o e n S a a l e d e s H o t e l V i k t o r i a
stark

besuchte

Jah resv ersa m m lu n g

Kom m erzialrat O s k a r E d l e n

unter

dem

V orsitze

des

die

diesjhrige seh r

H errn

V izeprsidenten

v. H o e f f t s t a t t . N a c h E r l e d i g u n g d e s J a h r e s b e r i c h t e s , d e s

M u seu m sb erich tes u n d K a ssen b erich tes pro 1905, w e lc h e u n ter leb h aftem Beifall ein h ellig
g en eh m ig t

wurden,

fand

g elungene A uffhrun g

durch

M itglieder

des V ereines

d e s H e x e n s p ie le s (von

D eutsch e

K r im m l i. T a u e r n )

H eim a t
statt.

W ir

eine

sehr

sind

den

H e r r e n D r. Gro, F i c h t n e r , R e i s e n b i c h l e r , K a l b a c h u n d Z i m m e r m a n n f r i h r e v o r t r e f f l i c h e n
L e i s t u n g e n z u v e r b i n d l i c h s t e m D a n k v e r p f lic h t e t .

Museum.

b)

1. M u s e u m s a rb e ite n .
I n d e n M o n a t e n Mai b is Juli d. J. w u r d e
Z uziehung der reich en ,

vom

D irek tor

Dr.

M. H a b e r i a n d t

m eh r ere ta u se n d N u m m ern u m fa ss e n d e n N eueinlufe

Jahre eine vollstnd ige u n d du rchgreifende N eu a u fs te llu n g


w e lc h e sich a u s n a h m s lo s a u f alle S c h a u k s t e n erstreck te.

unter

der letzten

der S a m m lu n g v o r g en o m m e n ,
N ur d u rch die u er ste B a u m

a u sn tzu n g w ar es m g lich , d en v o r h a n d e n e n R e ich tu m zur w is se n s c h a ftlic h e n B e n tz u n g


e n t s p r e c h e n d u n t e r z u b r i n g e n . In d e n

n c h s te n M onaten w ird n u n eine g e n g e n d e E tik et

tie r u n g der S a m m lu n g e n erfolgen .

2.

A u s s te llu n g e n .

F r d i e s t e r r e i c h i s c h e A u s s t e l l u n g in L o n d o n 1 9 0 6 w u r d e a u f b e s o n d e r e n W u n s c h
d e s k. k. E i s e n b a h n m i n i s t e r i u m s e i n e s o r g f l t i g a u s g e w h l t e K o l l e k t i o n v o n G e g e n s t n d e n
der

sterreich isch en

V olk sk u n st

a b teilung zur V erfgung g estellt

(aus
und

allen
von

sterreich isch en

Dr.

F r it z

gebracht, E b e n s o w urde au f d r in g e n d en W u n sc h
un d G e w er b e k a m m e r eine en tsp r e ch en d e A u s w a h l
a u s d e n A l p e n l n d e r n u n d D a l m a t i e n f r

die

Lndern)

f r

d ie

R eise

B e n e s c h in L o n d o n zur A u fste llu n g


der

von

n ied erster re ich isch en


volk sk n stlerisch en

H andels

E rzeugnissen

M ailnd er A u s ste llu n g (R eisea b teilu n g ) zur

V erf g u n g gestellt.

3 . A b n d e ru n g d e r E in tritts g b U h re n Ins M u s e u m .
D e r A u s s c h u h a t i n s e i n e r S i t z u n g a m 3 0 . A p r il d. J. b e r V o r s c h l a g d e s D ir ek to r s
Dr. M. H a b e r i a n d t b e s c h l o s s e n ,

d en E intrittsp reis

an W o c h e n ta g e n

m it den E in tr ittsg e b h r e n der a n d e r e n W ie n e r S a m m lu n g e n a u f K


gegen um den
zu

b esich tigen,

in

berein stim m u ng

1 ' z u e r h b e n ,

breitesten S ch ich ten der B e v lk e ru n g G eleg en h eit zu g eb en ,


den

E intrittsp reis

an

Sonn-

K in d erk arten k o sten an W o c h e n ta g e n 20 h .

Schlu d e r R e d a k tio n : 10. A u g u st 1906.

u n d Feiertagen

auf

10 h

zu

da

das Museum
erm igen.

I. Abhandlungen und grssere Mitteilungen.


D e r Kampf um die Passionsspiele in Tirol
im 18. Jahrhundert.
Von

A d a lb e r t

S i k o r a,

Innsbruck.

Bere it s i m 15. u n d 16. J a h r h u n d e r t w u r d e n z u St erzi ng , Hall,


Bozen, Brixen, T r i e n t u n d Caval ese P a s s i o n s s p i e l e auf gefhrt ;*) es
ist n i c h t sicher, ob sie sich in d i es er Zeit a u c h sch on in a n d e r e n
O r t e n d e r P fl ege e r f r e u t e n o d er ob di ese e r s t d u r c h das Beispiel
j e ne r , w o die Spiele zu B e g i n n des 16. J a h r h u n d e r t e s i h r e Blte
e r r e i c h t hat ten, z u r N a c h a h m u n g a n g e r e g t w o r d e n sind. Im 18. J a h r
h u n d e r t w e n i g s t e n s , au s w e l c h e r Zeit die zuv e rl l ic he n u n d zieml ich
v o l l s t n d i g e n N a c h r i c h t e n b e r die V o l k s s c h a u s p i e l e stammen,**)
w u r d e n v e r h l t n i s m i g in den g e n a n n t e n O rt e n viel s e l t e n e r (mit
Ausnahme
des B r i x e n e r
Gebietes,
ber
das
n o ch
spezielle
F o r s c h u n g e n a ng e s t e l l t w e r d e n ) P a s s i on s sp i el e auf gefhrt , als in den
k l e i n e r e n G e m e i n d e n a u f d e m L a n d e . Zu r b e r s i c h t seien die Orte,
w e l c h e h i e r b e r h a u p t in B e t r a c h t k om me n, n a c h i h r e r g e o g r a p h i s c h e n
L a g e a n g e f h r t : I. I n n t a l (Oberi nnt al ): Na uders j Fi, Ried, Imst,
Arzl, Silz, Zirl; U m g e b u n g - I n n s b r u c k : Ilt ting, Arzl ; U n t e r i n n t a l :
T h a u e r , Hall, Mils, S ch wa z , J en ba c h, R a t t e n b e r g , Kufstein, Kitzbichl.
II. B r e n n e r g e b i e t : P a t s ch , Matrei, S t e r z i n g , Brixen, Ka st e lr u th ,
Vls, U nt e r i nn . III. E t s c h t a l : Mals, L a n a , S ar nt al , P a s s ei er , K a l t e m ,
Kurt at sc h, D e u ts c hm et z , F ol ga rei t h. IV. P u s t e r t a l : Mhl bach,
B runeck, Niederdorf, Sillian u n d Mhlen.
In d e n m e i s t e n d i e s e r Ort e w u r d e n die P a ss i o n s s p i e l e e i n e m
G e l b de zufolge, also j ed enf a ll s schon seit l a n g e r Zeit, in r e g e l m i g e n
Z e i t r u m e n auf gefh rt . Das Volk ma d e r A b h a l t u n g d e r s e l b e n oft
die gl ei che W i r k u n g be i w i e d en G o t t e s d i e n s t e n , B i t t g n g e n etc.
g e g e n E l e m e n t a r e r e i g n i s s e , S e u c h e n etc.,***) w a s z u der A n n a h m e b e
recht i gt , da das Volk di es e P a ss i o n s s p i e l e w i e a u c h viele a n d e r e
Vo l ks sch au spi el e m i t Stoffen au s den H e i l i g e n l e g e n d e n n i c h t als eine
U n t e r h a l t u n g , s o nd e r n als A n d a c h t auffate, als go tt g ef ll i ge W e r k e ,
d e n e n sie s o g a r m a n c h m a l m e h r W i r k u n g z u s c h r i e b e n als den k i r c h
l ich en Zer e mo n ie n. Diese Auffassung, die w o h l a n f a n g s von der Geist
l ichkei t m i t der Absicht, sich d a d u r c h ei n w i r k s a m e s Hilfsmi tt el z ur
*) J. E. W a c k e r c e l l : A l t d e u t s c h e P a s s i o n s s p i e l e a u s T i r o l (Graz 1 8 9 7 ) .
**) In d e n B e s l n d e n d e s k. k. S t a t t h a l t e r e i a r c h i v s in I n n s b r u c k .
***) I c h h a b e b e r d i e s e s T h e m a e i n e k l e i n e S t u d i e

T h e a t e r u n d A b e r g l a u b e n in

B h n e u n d W e l t , J a h r g . VII, H e i t 1 9 , v e r f f e n t l i c h t .
Z e its c h rif t f r o s te r r. V o lk s k u n d e . X I I .

13

Sikora.

186

l eb ha f t e r e n E i n p r g u n g d e r c h r is t l i c he n L e h r e n zu schaffen, e i n g e
pfl anzt w o r d e n wa r , e r h i e l t sich i m Vol ke n o ch bis z u m E n d e des
18. J a h r h u n d e r t e s , o b w o h l die Zeit d e r A u f k l r u n g a u c h die h h e r e
Ge is t li chk ei t m i t sich g e z o g e n h at t e, so da diese e b e ns o w i e die
B e h r d e n die A n s i c h t ver tr at , da die P as si on ss pi el e, da sie m i t den
g e r e i n i g t e n R el i gi ons be gr if fe n n i ch t b e r e i n s t i m m t e n , n i c h t m e h r als
A n d a c h t e n o de r ki rchl i ch e Z e r e m o n i e n g e l t en k n n t en , a u s d e n e n sie
do ch u r s p r n g l i c h h e r v o r g e g a n g e n w a r e n . A l le r d i n g s h a t t e n sich a u c h
d i es e S piel e vo n d er Zeit i hr es A u f k o m m e n s an g e w a l t i g v e r n d e r t
u n d sich a u s den E v a n g e l i e n t e x t e n , die m i t v er t e i l t en Rol len v o r g e
t r a g e n w u r d e n , z u f r ml i ch en D r a m e n en t wi ck e lt , in w e l c h e sich
d a n n in d e r Zeit n a c h i h r e r h c h s t e n Bl te allerlei d e r b e v o l k s
m i ge E l e m e n t e e ins chl iche n, die das Volk d u r c h U n t e r h a l t u n g m e h r
an
die P a ss i o n s s p i e l e fesseln
sollten ( Teufel ss zenen, G r t n e r
s z e n e n etc.); es ist k a u m a n z u n e h m e n , da die T e x t e bis z u r Mitte
des 18. J a h r h u n d e r t e s in d i es e r R i c h t u n g i r g e n d e i n e V e r b e s s e r u n g u n d
L u t e r u n g e r f a h r e n h a b e n, o b w o h l doch s o n s t V e r n d e r u n g e n m i t
i h n e n v o r g e g a n g e n sein m s s e n , da i m 18. J a h r h u n d e r t d as g a n z e
Spiel z u m e i s t an e i n e m Tag, j a s o g a r an e i n e m N a c h m i t t a g h a t t e
a b g e h a l t e n w e r d e n k n n e n , w h r e n d n och im 16. J a h r h u n d e r t g e
w h n l i c h z w ei bis drei, j a e i n m a l (151.4) s o g a r s i eben T a g e d a z u n t i g
waren.
Von d e n s o g e n a n n t e n figuri er ten Ka rfre it a gs p ro ze ss i on en , die
i m 18. J a h r h u n d e r t in Ti rol fast a l l g e m e i n in V e r b i n d u n g m i t den
P a s s i o n s s p i e l e n g e b r u c h l i c h w a r e n , ist a u s d e r l tes ten, b i s h e r
e r f or sc ht e n Zeit no ch ni cht s b e k a n n t ; d och h a b e ich Urs ache, zu v e r
m u t e n , da di ese U m g n g e * ) ein s e h r al ter B r a u c h g e w e s e n sind.
An di esen P r o z e s s i o n e n b e t e i l i g t e n si ch n i c h t n u r di e g a n z e Ge is t
lichkeit, die B r u d e r s c h a f t e n u n d b r i g e n r e l ig i s en V e r e i n i g u n g e n ,
s o n d e r n a uc h die g a n z e n D a rs t e l l e r des P a s s i o ns p ie l es in i h r e n Kos tmen,
in G r u p p e n g e o r d n e t , die d e r H a n d l u n g des Spieles e nt s p ra c h e n , u n d
s o g ar a u c h i hr e Rol len v o r t r a g e n d . E t w a s h n l i c h e s w a r e n die in Bozen
g e b r u c h l i c h g e w e s e n e F r on l e i c h n a m s p r o z e s s i o n * * ) u n d die U m z g e
d e r k o s t m i e r t e n D a rs t e l l e r a n d e r e r Vol ks s cha us pi e le von d e r B h n e
in die Ki rc he u n d zurck, di e e r s t z u E n d e des 18. J a h r h u n d e r t e s
verboten wurden. .
Bis z u m J a h r e 1751 e r f r e u t e n sich die V o l k s s ch a us pi e le u n d m i t
i h n e n die P a s s i o n s s p i e l e u n d K a r fr e i t a g s p r o z e s s i o n e n e i n e r v o l l s t n di g
u n g e s t r t e n Pflege. Als a b e r K a is e r i n Mar ia T h e r e s i a von d i es en
Spiel en u n d n a m e n t l i c h d a v on K e n n t n i s e rhie lt, da sie aus e i ne r
e i n g e b i l d e t e n A n d a c h t o d e r V e r l o b n u s a u f g e f h r t w r d e n , erlie sie
a m 5. J u n i 1751 das V e r b o t s o l c h e r S c ha u s p i e l e u n d befahl, da die
*)

S i e h e e i n e S c h i l d e r u n g v o n A. P e r n t h a l e r i n d e n M i t t e i l u n g e n u n d F o r s c h u n g e n

z u r G e s c h i c h t e T i r o l s u n d V o r a r l b e r g s ' 1, II, 2 .
**) S i e h e F e r d i n a n d e u m s - Z e i t s c h r i f t , 4 9 . B d . , F r o n l e i c h n a m s b r u c h e in A l t h o z e n ,

D er K am pf um die P a ssio n ssp iele in T irol im 18. J a h rh u n d e rt.

Geis tl i ch kei t h g u e t e P r e d i g e n u n d K i n d e r l e h r e n a n s t a t t d e r s e l b e n halten,


fol gpar a n d u r c h die L e u t h e z u r w a h r e n A n d a c h t a n h a l t e n solle, w e i l
es ein J rr w o h n u n d s i n d li ch er A b e r g l a u b e n sei, sol chen Spiel en die
A b w e n d u n g d e r S tr afen Got tes z u z u s c h r e i b e n , u n d da d e r a r t i g e Ge l bd e
von d e r Ge is t li ch ke it in w a h r e A n d a c h t s b u n g e n u m z u n d e r n seien.
D a m i t ist d e r S t a n d p u n k t Mar ia T h e r e s i a s b e r e i t s c h a r a k t e r i s i e r t :
i h r V e r b o t r i c h t e t e sich d a m a l s n i ch t so s e h r g e g e n di e A u f f h r u n g e n
d e r Vo l ks s ch a u s p i e l e selbst, als g e g e n i h r e A uf f a s s u n g als reli gi se
H a n d l u n g e n , u n d b e t r a f v i el l ei cht sogar, o b w o h l sie n i ch t speziell
g e n a n n t sind, in e r s t e r L i n i e di e P a s s i o ns s pi el e, w e i l in e i n e r V e r
o r d n u n g v o m J a h r e 1752 b e r die Tage, a n d e n e n b e r h a u p t k ei n e
T h e a t e r v o r s t e l l u n g e n s t a t t f m d e n durf ten, a u c h die g an z e F a s t e n z e i t
bis z u m Mi t twoch n a c h O s t e r n a u s g e n o m m e n ist.*) Das Volk j ed o c h
wo ll t e d e n Begri ff d e r P a ss i on s sp ie le u n d K a r f r e i t a g s p r o z e s s i o n e n
n i c h t m i t den B a u e r n k o m d i e n z u s a m m e n g e w o r f e n w i s s e n u n d
s u c h t e sich t rot z di eses V e r b o t e s i m m e r n och die E r l a u b n i s d a z u a u s
z u w i r k e n , w o d u r c h die L a n d e s b e h r d e v e r a n l a t w u r d e , f ol gen de V e r
o r d n u n g im S i n n e des k a i s e r l i c h e n V e r b o t e s a m 14. Mrz 1752 au s
e i g e n e r M a c h t v o l l k o m m e n h e i t zu e r l a s se n:
Ei n ig e S t d t e u n d G e m e i n d e n seien in d em i r r s a m e n W a h n ,
da d as E r l s u n g s w e r k n u r d u r c h e in en offenen t h e a t r a l i s c h e n
Au fz u g in B e g l e i t h u n g d e r e n Geil eren u n d G r e u t z z i c h e r e n e i ni ch e n
E i n d r u c k w i r k e n kn ne, d a r a u f verfallen, s ich g e g e n s e i t i g in d er
p r u n k v o l l e n A u s s t a t t u n g d e r Z e r e m o n i e n b e r t r e f f e n zu wol len, w o z u
die Zinsen v on k i r ch l ic he n S ti f t u n g e n u n d d a s Geld de r L e u t e v e r
w e n d e t w r d e n . Da bei s ei en an d e m Tage, w e l c h e r d e r - a n d c h t i g s t e n
B e t r a c h t u n g des L e i d e n s C hri st i g e w i d m e t sei n sollte, die Ki rc hen
l ee r g e s t a n d e n , w e il sich das Volk von n a h u n d fern m e h r e r s aus
Vo r w i z al i n n e r l i c h e n A n d a c h t s t r i e b h e r a n d r n g t e , u m d en A u f z ug
zu s ehe n, d a g e g e n a b e r die W i r t s h u s e r m i t des to m e h r G st en a n
gef ll t g e w e s e n , so da d or t u n d a u f den S t r a en s e h r oft theils a n
stig, t hei ls u n a n s t n d i g e u e r u n g e n v o r k a m e n , w a s e b e n so w ie
d as iberflig eu e r li ch e G e p r n g e u n d die t h e a t r a l i s c h e n V o r
s t e l l u n ge n d e m w a h r e n D i e n s t Gottes n i c h t f r de rl i ch sein kon nt e.
De sha lb w e r d e a l l g e m e i n e n E rn s te s b e r e i t s f r d en n c h s t e n K a r
f r ei ta g i m E i n v e r s t n d n i s m i t d er g e i st l i c h en V o r s t e l l u n g die bl ich
g e w e s t e Exh ibi ti on n e b s t d e n e n Geil er en u n d C r e u t z z i e c h e r e n a uc h
a n d e r e n z u F u s g e h e n d e n o d er b e r i t t e n e n v e r k l a y d t e n P e r s o h n e n
ein fr all emal v e r b o t e n u n d sei d u r c h e i n e n g a n z e in fa chen B et
g a ng , an d e m sich w i e z u I n n s b r u c k s m t l i c h e B e w o h n e r z u b e
t ei li ge n h t t e n, z u er set zen.
*) A u c h d e r U m s t a n d ,

da

in

der V ero r d n u n g v o m J ahre 1765,

m i t w e l c h e r die

V o lk s s c h a u s p ie l e w ie d e r a llg e m e in e rla u b t w u rd en , a u s d r c k lic h alle c o m is c h e n Auftritte,


in w e lch en

von G la u bensgeheim nissen

einige V orstellu ng

geschichet,

in V erfolg

deren

b e r e i t s b e s t e h e n d e n k a i s e r l i c h e n V e r b o t h e n a u s g e n o m m e n w u r d e n , b e w e i s t d ie S t e l l u n g
n a h m e Mari a T h e r e s i a s g e g e n d i e A u f f a s s u n g d er S p i e l e a l s A n d a c h t e n .
13*

188

Sikora.

Mit d i e s e r V e r o r d n u n g , die, w i e w i r s e h e n w e r d e n , b ei m Volk


a u f k r f ti ge n W i d e r s t a n d g e s t o en ist, b e g a n n d e r K a m p f u m die
P a s s i on s sp i el e z w i s c h e n d e m Volk u n d d e r Behrde, d e r sich als
k u l t u r h i s t o r i s c h ue rs t i n t e r e s s a n t e r w e i s t u n d m a n c h tiefen Ei nbl ick
in die Seel e des Vol kes g e w h r t . Bis z u m E n d e des 18. J a h r
h u n d e r t e s ist k e i n e von, b ei d en P a r t e i e n z u m endgltigen S ie ge g e
k o m m e n , u n d w e n n sich das Vol k da u n d d o rt den Ma regel n d er
B e h r d e g e b e u g t hat, so w a r di es doch n u r ein Wa ff e ns ti l ls ta n d,
n a c h w e l c h e m d e r K a m p f i m m e r w i e d e r von n e u e m e n t b r a n n t e .
Z u m e i s t b e g n g t e sich w o h l d as Volk dami t, b e h a r r l i c h fast
j e d e s J a h r hei d e r L a n d e s b e h r d e u m die E r l a u b n i s zu den
P a ss i on s sp ie le n a n z u s u c h e n , w e n n es a u c h i m m e r w i e d e r mi t d e m
H i n w e i s a u f die V e r b o t e a b g e w i e s e n w u r d e . Aber in e i n z e l n e n F l l en
k a m es s o g ar zu e r n s t e r e n b e r t r e t u n g e n , i n d e m sich das Volk ei nfach
b e r die b e s t e h e n d e n V e r o r d n u n g e n h i n w e g s e t z t e o de r sie g a r m i t Tr ot z
u n d H a r t n c k i g k e i t m i a c h t e t e u n d sich sel bst n a c h B e s t r a f u n g e n
d e n s e l b e n n i c h t fgte. G e r a d e d ie se r l e t z t e r e n U m s t n d e w e g e n
tei lt sich d e r K a m p f in z w e i groe A b s c h n i t t e : im er s te n h a b e n sich
n u r z w e i G e m e i n d e n ( N a u d e r s 1754/55 u n d K a l t e m 1760/61) d a r an
in h e r v o r r a g e n d e r W e i s e b e t e il i gt u n d die B e h r d e h a t d en W i d e r
s ta n d m i t s t r e n g e n Mitteln zu u n t e r d r c k e n gewut, d e r z w e i t e A b
s c h n i t t ist d a g e g e n d u r c h ei ne g anz s o n d e r b a r e Na ch si cht , U n e n t
s ch l o s s e n h e i t u n d R a t l o s i g k e i t d e r B e h r d e n u n d d u r c h die b e r a u s
z h e u n d h a r t n c k i g e B e t e i l i g u n g m e h r e r e r G e m e i n d e n (17fc) 1
bis 1798) c h a r a k t e r i s i e r t . In d e r Z w i s c h e n z e i t h a t t e sich das Volk
r u h i g e r d e m ' V e r b o t g ef g t ; n a m e n t l i c h w h r e n d d e r R e g i e r u n g
K a is e r Josefs II. s chi en d e r H a n g des Vol kes z u m T h e a t e r s p i e l e n i m
a l l g e m e i n e n fast g a n z e in g e s c h l a f e n z u sein, freilich n u r u m gl ei ch
n ac h des Kaisers T o d e zu n e u e m u n d im V e r h l t n i s zu f r h e r noch
viel r e g e r e m L e b e n zu e r w a c h e n .
Es g a b n u r g a n z w e n i g e Orte, die sich d u rc h das V e r b o t sofort
v e r a n l a t s ahe n, n i c h t m e h r a n die A u f f h r u n g d e r P a ss i o n s s p i e l e
z u d enk en . (Das Spiel w u r d e z u m Beispiel in Fi u n d Silz 1748, zu
Arzl i m O b e r i n n t a l 1749 z u m l e t z t e n m a l a bge hal ten. ) D a g e g e n h a b e n
die b r i g e n G e m e i n d e n z h e r a n den al ten B r u c h e n f e s tg e ha lt en ,
wie wir sehen werden.
Die o b en z it iert e V e r o r d n u n g s p ra c h e i g e n t l i c h m e h r von den
fi gu ri er ten K a r fr e i t a g s p r o z e s s i o n e n als von d e m P as s i o n s p i e l e selbst.
Die n c h s t e F o lg e d av o n w a r die, da das Volk m ei n t e , n u r die
e r s te r en , n i c h t a b e r die l et z t e r e n sei en v e r b ot e n, u n d d e sh a lb w i e d e r
h o l t bat, a n s t a t t d e r P r o z e s s i o n n u r das P a s s i o ns s pi e l a bh a l t e n
z u d rf e n (zum Beispiel L a n a 1755, I m s t 1756, S c h w a z 1757, K u f
s t ei n 1759 u n d m e h r e r e Or te i m P u s t e r t a l 1765). Di ese U m n d e r u n g
wurde in d en m e i s t e n F l l en n i c h t e r l a u b t ; bei d e n S t d t e n a b e r
m a c h t e die L a n d e s b e h r d e d a r i n u n d b e r h a u p t b ez g li c h d e r

D er K am pf um die P assionsspiele in T iro l im 18. Jahrhundert,.

189

B e w i l l i g u n g de r Vol ks s cha us pi e le d u r c h e in ig e J a h r e ei ne A u s n a h m e ,
die vi el lei cht a u c h viel d az u b e i g e t r a g e n hat, da die L a n d g e m e i n d e n
n i c h t z u r R u h e g e k o m m e n sind.
S chon bald n ac h d e r P u b l i z i e r u n g des k a i s e r l i c h e n V e r b o t e s
h a t t e n sich n m l i c h v e r s c h i e d e n e S t dt e a u f d en W o r t l a u t d e r V e r
o r d n u n g b er ufen, die n u r die B a u e r n k o m d i e n v e r b o t e n htte.
A n f a n g s lie die L a n d e s b e h r d e di es e A u s n a h m e n i ch t gelten. Doch
s cho n in d e m G e s u c h e d e r B r g e r s c h a f t u n d S a l z b e a m t e n zu Hall
von 1754 hei t es, o b w o h l k ei n e w e i t e r e a mt l i c h e N a c h r i c h t d a r b e r
zu f inden ist, da sie d u r c h z w ei J a h r e die K a r f r e i t a g s p r o z e s s i o n in
d e r v o r g e s c h r i e b e n e n W e i s e a b g e h a l t e n u n d de r E r l a u b n i s g em
das b i t t e r e L e i d e n C hri st i in e in e n e i n g e s c h r n k t e n Ort vorges tell t
h t t e n. In de r T a t w u r d e i h n e n a uc h d i e s m a l das Gesuch, a n h e u r
w i e d e r a m h. W e i c h e n p f i n s t a g ( G r n d o n n e r s t a g ) u n d C h a r f t e u t a g in
e i n e n e i n g e s c h r n k t e n O r t h d en P a s s i o n Christi, w e l c h e r n i c h t von
g e m e i n e n P a u r s v o l k b , s o n d e r n blo von d e n e n B r g e r n , Salz- u n d
M n z a m t s b e a m t e n d e p e n d i e r e t , o h n e allen s t r e p i t u o d e r ffentlichen
Aufzug, v o r n e m b l i c h a b e r m i t V e r m e y d u n g al ler r g e r n u o d e r A n
st i gk ei t u n d z u e i n e r s ol che n Zeit, da i m m i n d e s t e n in Di en st
Got tes w a s v e r h i n d e r e t w e r d e n solte, v o rs t e l l e n zu d r f en , sogleich
bewil li gt. In d e r g l ei ch en W e i s e , n u r m i t d e r A b n d e r u n g , da w o h l
in d e r F as t e n z e i t , ni ch t a b e r in d e r K a r w o c h e g es pi el t w e r d e n drfe,
e r h i e l t e n auch i m n c h s t e n J a h r e die S t d t e Hall u n d R a t t e n b e r g die
E rl a u b n i s , w h r e n d a us n i c h t a n g e f h r t e n G r n d e n die S ta d t S t e r z i n g
u n d die P a s s i o n s b r u d e r s c h a f t zu S c h w a z a b g e w i e s e n w u r d e n , w el che
E n t s c h e i d u n g a u c h n och ei ne k a i se r l i c he V e r o r d n u n g bes tt igt e.
T r o t z d e m b er ie f sich die L a n d e s b e h r d e n o c h in i h r e m G u t ac h te n
v o m 23. April 1755, d u r c h das sie v e r s u c h t e , die Ka i s e r i n z u r Au f
h e b u n g des S c h a u s p i e l v e r b o t e s zu b e w e g e n , dar auf, da die Einb i e t h u n g sol ch t h e a t r a l i s c h e r b u n g e n a u d r c k l i c h n u r a u f das
L and und den gemeinen Baursmann vorgeschrieben, denen Stdten
a b e r n i e m a h l e n difllige B e w i l l i g u n g e n t z o c h e n w r e . Ob w o h l n u n
d a r a u f ei ne k ai s er li c he V e r o r d n u n g a u f die f r h e r e n Ve r b o t e h i n w i e s
u n d sie a u f r e c h t e r h a l t e n w i s s e n wollte, v e r h a r r t e die L a n d e s b e h r d e
d e n n o c h bis 1759 no ch bei i h r e m G r u n d s t z e , die S ch aus pi el e, selbst
d i e j e n i g e n r e li gi s en C h a r a k t e r s w i e die P a s s i o ns s pi el e, den S t d t e n
z u e r la u be n. De r S t a d t Hall w u r d e es .1756 u n t e r d en f r h e r e n B e
d i n g u n g e n bewil li gt, i m J a h r e 1759 b a t e n die L e u t e n a c h h e r noch,
die P a ss i o n s s p i e l e so w i e zu S c h w a z a u f l h r e n z u drfen, w o r a u f den
S t d t e n Hall, S c hw a z, Ku fs te in u n d S t e r z i n g g e s t a t t e t w u r d e , n ac h
d e m v o r g e s c h r i e b e n e n e i n f a ch en U m z u g die V o r s t e l l u n g d es L e i d e n s
u n d S t e r b e n s C hri st i m i t l e s t d e r e n a n s o n s t g e w h n l i c h g e w e s t r e d e n d e n
F i g u r e n , a u c h s y mb o l i s c h e r Aufzgen so a b z u h a l t e n , da a b e r d a
d u r c h d e r k i rc hl i ch e G o t t e s d i e n s t n i c h t v e r n a c h l s s i g t w e r d e . Doch
sch on '1760 u n d 1762 w u r d e n die S t dt e Kufstein u nd Ki tzbi ch l w e g e n

190

Sikora.

d e r A n w e s e n h e i t d er p r eys is ch en P r i s o n n i e u r s a b g e w i e s e n , u n d
o b wo h l 1764 die K a r f r e i t a g s b r u d e r s c h a f t z u S c h w a z in i h r e m G e su c h e
d a r a u f h i n wi e s , da fr di e A u f f h r u n g d er P a ss i o n s s p i e l e Ablsse
u n d P r i v i l e g i e n vo n m e h r e r e n P p s t e n u n d a u c h ei ne S t i f t u n g v o r
h a n d e n seien, u n d da d u r c h die P as s io n ss p ie le m a n c h e r Seel e g ro er
N u z e n z u d e e n He yl ver s ch af f et w o r d e n ist, w e l c h e n d e r g e m e i n e
des L e s e n s u n k u n d i g e M an n d u r c h dergl. m i t n a s s e n A u g e n a n
s e h e n d p e r s h n l i c h e n V o r s t e l l u n g e n m i t e i n e r o h nv e r g e l i c h l e b e n
d i g e n E i n p r g u n g des L e i d e n s u n d S t e r b e n s C h r i st i das J a h r gleichw o h l e n e i n m a h l h i n d u r c h zu s chpf en G e l e g e n h e i t findet, u n d da
f e r n e r das Volk des V e r b o t e s w e g e n g an z tros tl os u n d m i v e r g n g t
sei, r g e r l i c h e R e d e n d e s h a l b g e f h r t u n d sel bs t s ei n e E i n l a g e n
z u r c k g e f o r d e r t h abe, w u r d e die A b h a l t u n g des Spieles w e d e r in
S c h w a z n o ch in Kufst ein e r la ubt , u m d i es en V o r s t e l l u n g e n ber al l
auf e i n m a h l e n den W e g a b z u s c h n e i d e n . Es ist h i e r also, ein J a h r
b e v o r die a l l g e m e i n e S p i e l e r l a u b n i s w i e d e r g e g e b e n w u r d e , ei n U m
s c h w u n g in d e r S t i m m u n g d e r L a n d e s b e h r d e e i n g e t r e t e n , die, w i e
g e r a d e das A u s n e h m e n d e r S t d t e vo n d e m V e r b o t bewei st , die
V ol k s s c h a u s p i e l e e h e r b e g n s t i g t h at t e, w e n n sie a u c h j e d e s von
L a n d g e m e i n d e n e i n g e r e i c h t e Ge su c h o h n e w e i t e r s a b z u w e i s e n pflegte.
De r A b w e i s u n g h a b e n sich w o h l a u c h viele G e m e i n d e n o h n e
W i d e r s t a n d g e b e u g t : P a t s c h 1752, Zirl 1755, I m s t u n d H t ti n g
1756,") N i e d e r d o r f 1757, Arzl be i I n n s b r u c k 1759, Fi u n d Folgar e i t h 1772, D e u t s c h m e t z 1777, Sillian 1792, H t t i n g 1792 u n d 1797**)
u n d Mils bei Hall ( Ges uch des P f ar r er s) 1799.
A b e r n i c h t b e r a l l n a h m das Vol k das V e r b o t so r u h i g u n d
w i d e r s t a n d s l o s auf, o d er es k m m e r t e sich in e in i g e n F l l e n b e r
h a u p t w e d e r u m das V e r b o t n o ch u m die s ch on 1746 e r l a s s e n e Vor
schrift, da die E r l a u b n i s z u d en Spiel en von d e r B e h r d e z u h ol en
sei. L e t z t e r e s s c h e i n t a b e r da r in s e i n e n G r u n d g e h a b t z u h ab e n, da
m a n die P a s s i o n s s p i e l e als re li gi s e H a n d l u n g n i c h t u n t e r d en v e r
b o t e n e n B a u e r n k o m d i e n v e r s t a n d e n h a t o d er v e r s t e h e n wo ll te; so
h a t z u m Beispiel R i e d im O b e r i n n t a l 1760 a n g e s u c h t , das Spiel
w i e d e r u m a m C h a r f re yt a g v o r st el l en zu d rf en, u n d 1753 w u r d e
zu Matrei das Spiel u n d di e P r o z e s s i o n gleich v or hi n a bg e h a l t e n .
O b w o h l d or t bei d i es e r G e l e g e n h e i t d as V e r b o t n e u e r l i c h k u n d
g e m a c h t w o r d e n wa r , wo l l t e i m n c h s t e n J a h r e d e r d o rt i ge P f a r r e r
u n t e r d e m V o r w a n d e e i n e r m n d l i c h e n E r l a u b n i s das Spiel a m P a l m
s o n n t a g u n d K a r f r e i t a g w i e d e r au f f hr en , n a c h d e m er b e r e i t s z wei
ffent li che P r o b e n i m R a t h a u s a b g e h a l t e n hatte. In K u r t a t s c h h a b e n
1754 die L e ut e , weil a u c h zu S al u rn g es pi el t w o r d e n war, das P a s s i o n s
spiel a u f g e f h r t u n d r e c ht f e r t i gt e n sich, als sie an d as V e r b o t e r i n n e r t
w u r d e n , damit, da w e d e r von d e r G e m e i n d e noch von S ti f t u n g e n
*) In H t t i n g p f l e g t e m a n d a s P a s s i o n s s p i e l a l l e s i e b e n J a h r e a u f z u f h r e n .
**) D a s S p i e l s o l l t e z u g u n s t e n d e r A r m e n u u d d e r K ir c h e a u f g e f h r t w e r d e n .

D er K am p! um die P assio n ssp iele in T iro l im 18. Ja h rh u n d e rt.

191

das Geld d a z u g e n o m m e n u n d a u c h di e Go tt es di en st e d a d u r c h n i ch t
v e r h i n d e r t w o r d e n seien, w o d u r c h sie also d en V o r s c h r i f t e n G e n g e
g el e i s t e t h t t e n. In L a n a u n d P a s s e i e r w u r d e n och 1764, w e i l die
L e u t e auf d i e s e r v ol l kh or ne ne n P r o ce s s i on s e h r ver sehen, a u c h die
Ge is tl i chk ei t s e h r vieles z u r A u f m u n t e r u n g b eyt ra ge t , Spiel u n d
P r o z e ss i on , o h n e u m E r l a u b n i s zu f r ag en , au fg ef h rt , u n d 1770 h a t
d e r P f a r r e r zu L a n a bei d e r L a n d e s b e h r d e di e E r l a u b n i s e r w i r k e n
wo ll en , w h r e n d m a n in P a s s e i e r d en R i c h t e r d a r u m b a t u nd, weil
d i e s e r k e i n e b e s t i m m t e A n t w o r t er tei lt e, das Spiel ei nfach auffhrt e,
w o r a u f d e m R i c h t e r e i n e Strafe von fl. 10 a u f e r l e g t w u r d e . Zu
J e n b a c h v e r a n s t a l t e t e 1767 ein v e r a b s c h i e d t e r F e l d j g e r ein P a s s i o n s
spiel, n a c h d e m er sich die E r l a u b n i s d a z u v o m P f l e g e r zu R o t ho lz g eho lt
hat te. Hi er w u r d e a b e r n icht dieser, s o n d e r n d e r V e r a n s t a l t e r m i t
e i n e r Strafe von fl. 30 be le gt ; da er j ed o c h w e d e r di es e n o ch das
e i n g e n o m m e n e Geld, das n a t r l i c h fr die A u s l a g e n a u f g e g a n g e n
war, z a h le n ko nn t e, g a b si ch das G u b e r n i u m schlielich m i t fl. 15
z u f r i ed en u n d d r o h t e f r d en W i e d e r h o l u n g s f a l l m i t e i n e r d r e i
w c h e n t l i c h e n Zuch th au ss tra fe.
Es ist b r i g e n s n i c h t zu v e r w u n d e r n , da das V e r b o t so w e n i g
G e h r fand, n a m e n t l i c h in d er Zeit, in d e r alle a n d e r e n V o l k s s c h a u
spiele e r l a u b t w a r e n u n d fast a l l e r or t en g e s p i e l t w u r d e n (zum B ei
spiel 1765 bis 1772 u n d 1790 bis 1800); da di ese e r l a u b t e n Spiele
z u m e i s t a u s Stoffen a u s d en H e i l i g e n l e g e n d e n b e s t a n d e n , k o n n t e das
Volk n o ch viel w e n i g e r z w i s c h e n i h n e n u n d d en P a s s i o n s s p i e l e n
u n t e r s c h e i d e n u n d a u c h n i c h t d i es en U n t e r s c h i e d v e r s t e h e n . W i e
w i r g e s e h e n h a b e n , da die L a n d e s b e h r d e d u r c h e i ni g e Zeit den
S t d t e n t ro tz des V e r b o t e s die P a s s i o n s s p i e l e er la ubt e, so h a b e n a uc h
die l et zt en Beispiele g ez ei gt , da sich die O b r i g k e i t e n a uc h n i ch t
i m m e r a n d as V e r b o t h iel ten. D a z u k o m m t noch, da die L a n d
ge i st l i c h ke i t a u s b eg r ei fl i ch en G r n d e n sich n i c h t m i t d e m V e r b o t
b e f r e u n d e n ko nn t e, da es j a a u c h blo v on d e r w e l t l i c h e n B e h r de
er la s se n w o r d e n war, w h r e n d die O r d i n a r i a t e d en Spi el en d a ma ls
n och k ei n Hi nd er n is e n t g e g e n s e t z t e n . D e s h a l b w a r es n a m e n t l i c h i m
P u s t e r t a l s e h r s c h wi e ri g , die L e u t e z u m G e h o r s a m zu bri n ge n,
d a in d e m B r i x n e r T e r r i t o r i u m , z u d e m a u c h die S ta d t
B r u n ec k gehr te, w i e d er d o rt i ge K r e i s h a u p t m a n n 1765 klagte,
noch i m m e r die in v ie le n S t c k e n e i n e r F a s c h u n g g l e i c h e n d e Charf r e y t ag s p r o c e s s i o n e n a b g e h a l t e n w e r d e n , ich g e s c h w e i g e a n d e r e m i t
u n t e r la u ff er . de U n a n s t n d i g k e i t e n , j a dar ff w o h l s ag en, A u s g e l a s s e n
hei ten , w e i c h e von d e n e n mascpiierten J u d e n u n d Teuffeln, auch
P o e n i t e n t e i v e r b e t w e r d e n , so j e d e n e h r l i e b e n d e n Man n e o h n e sich
viel h e r u r z us e he n, a ls ogl ei ch in die A u g e n fallen. Bis 1783 w a r e n
d or t di ese Spiel e no ch n i c h t v er b ot en , u n d das Beispiel vo n Br ix en
u n d Bru eck, w'ohin die L e u t e von allen S ei t e n z u s a m m e n s t r m t e n ,
lie das
olk in d en t i r o li sc h en G e m e i n d e n n i c h t z u r R u h e k o m m e n ,

192

Sikora.

so da n och z u di es er Zeit das K r e i s a m t mit u n g e s t i m e n u m die


E r l a u b n i s a n g e g a n g e n w u r d e , n a m e n t l i c h von d en G e m e i n d e n Toblach,
I n ni ch en , St. L o r e n z e n u n d Kiens. Er s t d a m a l s s c h e i n t sich das
O r d i n a r i a t Bri xen a u f d as E r s u c h e n d es G u b e r n i u m s h in d en I n t e n
t i o n e n u n d A n s i c h t e n d e r w e l t li ch en B e h r d e n a n g e s c h l o s s e n u n d
a u c h in s e i n e m B ez ir k die Spiele e i n g e s t e l l t z u ha be n , w a s n a m e n t
lich d e s h a l b v o r te il h af t war, w e i l d as Volk n i c h t b e g r e i f e n konn te,
da et was, w a s i m f r st bi s ch f li c he n L a n d e als e r l a u b t galt, bei
i h n en g e g e n die g a n z g l ei c h e R el i g i o n v e r s to e n sollte.
De sha lb f i nd en w i r a u c h g e r a d e im P u s t e r t a l ei ne g e w i s s e H a r t
n c k i gk e it . Tr o t z d e r A b w e i s u n g e i n e s G e s u c he s (1756) h i el t e n die
M hl bacl i er im n c h s t e n J ahr e , o h n e e r s t u m E r l a u b n i s z u f ragen,
d as P a s s i o n s s p i e l j ed er z ei t b ey fr ii eh er T a g s t u n d t ab, w h r e n d 1765
die B e h r d e n och r e c h t z e i t i g die V o r b e r e i t u n g e n a b b r a c h In M hl en
( Taufer ert al ) w u r d e 1765 das P a s s i o ns s pi e l au fg ef h rt , ebenso, v om
d o r t i g e n P f a r r e r geleitet, in Sillian, w o h i n die n e u e r l i c h e V e r b o t s
k u n d m a c h u n g zu spt g e k o m m e n wa r. Die L e u t e a u s d i es em u n d
anderen benachbarten Orten hatten nmlich vorher Deputierte zur
K a is e ri n ges chi ck t, w e l c h e die E r l a u b n i s h t t e n a u s w i r k e n sollen.
Maria T h e r e s i a v e r w i e s sie a b e r an die L a n d e s b e h r d e , u n d weil
von d i es er k e i n e E n t s c h e i d u n g e i n l a n g t e , b e d i e n t e n sie sich d e r E r
l e i c h t e r u ng , die i h n e n d e r E r z b i s c h o f von Migazi g eg b e n , das, da
u n d s ofern d e r o r d i n a r i u s loci in der le y B e g e h r e n k e i n B e d e n k h e n
fi nden w r d e , ei n sol ches eo ipso c o n s e n t i e r t sei n solle, h ol t en sie
sich die E r l a u b n i s einfach v o m O r d i n a r i a t in Bri xen. Da d e r R i c h t e r
z u Sillian das Spiel in A n b e t r a c h t ein so a n d e r e n U m s t a n d e s w e d e r
v e r w e h r e n , n o c h a p p r o bi er en wollte, d i k t ie r te i h m die L a n d e s
b e h r d e e i n e Strafe von 20 T al e rn , weil d e r E i n bo t t v e r f n g l i c h e r
h t t e g e s c h e c h e n sollen.
In allen d i e s e n F l l e n h a t t e n sich die L e u t e r u h i g v e r h a l t e n
u n d es w a r a uc h fr die L a n d e s b e h r d e n i ch t n o t w e n d i g , e n e r g i s c h e r
e in zu s c h r e i t e n . A b e r in N a u d e r s u n d K a l t e m n a h m die S ac he
e i ne n e r n s t e r e n C h a r a k t e r a n ; h i e r e r s t k a n n m a n im e i ge nt l ic he n
S i n n e v om K a m p f u m die P as s i o n s s p ie l e sprechen.*)
W e i l 1753 a u f die A b w e i s u n g des G e s u c he s zu N a u d e r s die
A u f f h r u n g des P as s i o n s s p i e l e s u n t e r b l i e b e n w a r u n d d a n n n och im
J u n i d a r a u f ein R ei f die F e l d f r c h t e ver n ic h te te , s a h e n d es die L e u t e
fr ei ne Strafe Got tes a n u n d f hr te n , a u f g e m u n t e r t von i h r e m Pf ar r er ,
1754 das Spiel w'ieder auf, n a c h d e m sie die G e m e i n d e v o r s t e h e r , die sie
w a r n e n wollten, v er spott et , j a e i n e m s o g ar n c h t l i c h e r w e i l e die F e n s t e r
*) A u s f h r l i c h e r h a b e i c h d i e s e b e i d e n F l l e b e r e i t s i n e i n e m A u f s a ? D a s V e r b o t
der V o lk s sc h a u sp ie le (1751) un d s e in e F o l g e n ( . M itteilungen u n d F o r s c h u n g e n

nr G e s c h i c h t e

T i r o l s u n d V o r a r l b e r g s II, 3 ) d a r g e s t e l l t . O b w o h l i c h i n z w i s c h e n n o c h r ei e

V e s M a te r i a l

aufgefunden

habe,

erlaubt

der

b eschran kte R aum

d e sse lb e n n h er darauf e in zu g eh en .

n ic h t ,

noch

einm al

B en tzun g

D er K am pf um die P assio n ssp iele in T iro l im '18. Ja hrhundert..

193

e i n g e w o r f e n h a t t e n . N a c h d e m d er P f l e g e r l a n g e Zeit n i c h t g e w a g t
h at t e, die von d e r L a n d e s b e h r d e b ef o h l e n e U n t e r s u c h u n g a n z u
stellen, z e ig t e e r end li ch a c h t z e h n L e u t e an, w o r a u f die e in e n davo n
m i t Ge ld s tr a fe n von fl. 12, 8, 6, 4 u n d 3 b e l e g t w u r d e n u n d die
a n d e r e n , j e d e r fr sich, d re i T a g e K e r k e r a b b e n mu t en . Auch im
n c h s t e n J a h r e (1755) b t e n die F u r c h t vo r d e m R ei f als Str afe Gottes
u n d d e r Eifer, d a d u r c h calvi ni st isohe E n g a d i n e r z u b e k e h r e n , e in en
s ol ch en Z w a n g a u f die L e u t e aus, da das Spiel t r o t z d e r v o r a n g e
g a n g e n e n B e s t r a f u n g u n d t rot z d e r o b r i g k e i t l i c h e n E r m a h n u n g e n
s o g a r von den schon B es tr af te n w i e d e r a b g e h a l t e n w u r d e . O b w o h l
d e r K r e i s h a u p t m a n n bei b e r s e n d u n g d e r U n t e r s u c h u n g s p r o t o k o l l e
e i n e m i l d e B e s t r a f u n g (den E r s a tz d e r G e r i c ht s ko s te n ) vo rs chlug, e r
h h t e die L a n d e s b e h r d e di ese S tr afe no ch u m fl. 150, w e n n n i ch t
v o r g e z o g e n w r d e , die R d e l s f h r e r z u r B e s t r a f u n g m i t d e m Z u c h t
h a u s b i n n e n v i e r W o c h e n ei nzul ief ern. Die G e m e i n d e w a n d t e sich
a b e r a n s t a t t d e s s e n an die Kais eri n, w e l c h e schlielich die Str afe auf
fl. 50 (die G e ri ch t sk o st en ) mi ldert e. T r o t z d e m m u t e n o ch 1758 au f
d en R a t d es P f l eg er s das S p ie l bu ch a b v e r l a n g t w e r d e n ; di es w a r z w a r
k e in s i c he r es Mittel, die L e u t e v o m P a s s i o n s s p i e l e a b z u b r i n g e n , we il
die G e m e i n d e n e i n a n d e r die T e xt e zu l ei he n pflegten, a b e r in d i es em
Fal le h al f es doch; d e n n e r s t 1766 u n d 1790 v e r s u c h t e m a n w i e d e r die
Erlaubnis dazu auszuwirken.
E t w a s e r n s t e r g e s t a l t e t e sich die S a c h e z u K a l t e m (1760), wo
das w i e d e r h o l t e Ge su c h d e r G e m e i n d e m i t d e m H i n w e i s a b g e w i e s e n
w o r d e n war, da sie sich d en S e g e n Got tes d u r c h w a h r e A n d a c h t s
b u n g e n , n i c h t a b e r mi t d e r g l e i c h e n B l e n d w e r k e r w e r b e n kn nt e.
D u r c h di ese E n t s c h e i d u n g e nt s t a n d , von z w e i Ge is tl i ch en ange fac ht,
ein A u f r u h r g e g e n die Ob ri gke it , w o b e i a u c h d e r R i c h t e r d ur c h
S c h s s e in die W o h n u n g v e r l e t z t u n d s e lb s t d e m K r e i s h a u p t m a n n
n a c h d e m L e b e n g e t r a c h t e t w u r d e . Bei d i e s e r e r r e g t e n S ti m m u n g )
di e v iel lei cht m i t Ur s a c h e w a r z u d e m s p t e r e n M e r a n e r B a u e r n a u f
s ta n d (1762), z og m a n es vor, die U n t e r s u c h u n g h i n a u s z u s c h i e b e n ,
w h r e n d i n d e s s e n vo m O r d i n a r i a t er fol glos die B e s t r a f u n g u n d
V e r s e t z u n g d e r b ei d e n P r i e s t e r v e r l a n g t wmrde. Die U n t e r s u c h u n g
u n d B es t r a f u n g de r R d e l s f h r e r w u r d e von d e r o. . R e g i e r u n g g e
leitet, u n d die L a n d e s b e h r d e ber ic ht et e, e r b i t t e r t d u r c h d en W i d e r
s t a n d d es Or di na ri at s, d e n g a n z e n H e r g a n g a n die Kaiseri n, di e sich
al l er d i n g s n i c h t s e h r l o b e n d b e r die V o r k e h r u n g e n au ss p ra c h, a be r
doch die G e n e h m i g u n g m i t d e m Beisatz erteilte, da d e n j e n i g e n B e
straften, die e i n en R e k u r s e i n b r i n g e n w r d e n , ei ne S t r a f m i l d e r u n g
zu g e w h r e n sei.
In d e r z w e i t e n P e r i o d e des Kampfes, die e r s t m i t d e m l et zt en
D e z e n n i u m des 18. J a h r h u n d e r t e s b e g i n n t , g a b es w o h l k ei n e sol chen
G e w a l t t t i g k e i t e n . Das Volk befleiigte sich im Ge g e n t e i l ei nes r u h i g e n
u n d t a d el l o s e n B e n e h m e n s g e g e n die O b r i g k e i t e n ; a b e r es wa r , als

Sikora.

194

ob die V e r b o t e n i ch t b e s t n d e n , als ob sie n i c h t k u n d g e m a c h t w r d e n


u n d als ob sich d as Volk v o r d e n a n g e d r o h t n S tr a fe n g a r n i c h t
f rcht et e. Au s d e m z h e n F e s t h a l t e n a n d e n al ten B r u c h e n w a r ei n
f a n a t i s c h e r Ei fer d af r e n t s t a n d e n , d e r die L e u t e alles a n d e r e e h e r
e r t r a g e n lie, als den V e r z i c h t a u f die als A n d a c h t e n auf gefaten
P assi onsspiele. Vo n d e r S ei te ist g e r a d e diese P e r i o d e k u l t u r h i s t o r i s c h
s e h r i n t e r e ss a nt , w h r e n d w i e d e r d as b e f r e m d e n d e V e r h a l t e n d e r
L a n d e s b e h r d e w e n i g e r e rfreul i ch a u f u n s w i r k e n mu.
Zu E n d e des J a h r e s 1790 w a r die A n z e i g e g e m a c h t w o r d e n ,
da das Volk zu K a s t e l r u t h * ) u n d i m S a r n t a l * * ) i m n c h s t e n
J a h r e das P a s s i o n s s p i e l u n d die P r o z e s s i o n a b h a l t e n wolle, u n d da
die be r e i t s w i e d e r h o l t k u n d g e m a c h t e n V e r b o t e bei d e m g ro en
H a n g des Vo lk es z u d e r le y Vo rs t e l l u n g en k a u m e t w a s f r u c h t e n
d rf te n, w e n n ni ch t die Ge is tl i chk ei t in g l e i c h e m S i n n e m i t w i r k e .
D a r a u f w u r d e in den d e s h a l b v e r d c h t i g e n O rt e n allen, die sich u n
m i t t e l b a r o d e r m i t t e l b a r a n d en Spi el en b et ei l ige n w r d e n , u n d den
O br i g ke i t e n, w e l c h e n i c h t r e c h t z e i t i g die A n z e i g e m a c h e n w r d e n ,
m i t empfi ndl ichen S tr a fe n g e d r o h t , u n d die O r d i n a r i a t e zu Bri xen
u n d T r i e n t w u r d e n e rs ucht , d u r c h z w e c k m i g e B e l e h r u n g d e r Ge i s t
l ichkei t u n d d u r c h di ese des Vo lk es bei U n t e r d r c k u n g u n d A b s c ha f f u ng
d e r P as s i o n s s p ie l e m i t z u w i r k e n .
Bei al len d i es en V o r k e h r u n g e n m u t e d as K r e i s a m t Bozen d e n
n och b e f r ch t en , da n a m e n t l i c h das b e s o n d e r s f a n a t i s c h e Volk im
S a r n t a l k a u m von den w e l t l i c h e n u n d g ei s tl ic h en V o r g e s e t z t e n z u m
G e h o r s a m ' z u v e r h a l t e n sein wrerde, da des Vo lkes f a n a t i s c h e r Ei fer
s o w e i t geht , da sich vi el e g e u e r e t hab e n, da das g a n z e Glck des
Ge ri cht s von d e n P a s s i o n s v o r s t e l l u n g e n a b h a n g e , u n d da die A u f
f h r u n g mi t Gewal t v e r s u c h t w e r d e n k nn t e, d a Vo l k s fa n a t i s mu s u n d
b e l v e r s t a n d e n e r R e l i gi on s ei fe r b e s o n d e r s in e i n e r von d e r k u l ti vi rt e n
M e n s c h e n k l a s s e e n t f e r n t e n G e g e n d alle Mittel v er ei tel n, die e in en m i t
d e n i r r i g e n Begri ffen des g e m e i n e n Volks n i c h t b e r e i n s t i m m e n d e n
E n t z w e c k e r r e i c h e n sollen. In d e r T a t fand, w i e von m e h r e r e n S ei ten
b e h a u p t e t wi rd , d u r c h das s ch d l i c h e Beispiel d e r G e r i c h t e M h l
b a c h , S t e r z i n g u n d K a s t e l r u t h , die u n b e k m m e r t u m die E r
m a h n u n g e n u n d D r o h u n g e n die V o r b e r e i t u n g e n f o r t g e s e t z t h at t e n,
a u f g e m u n t e r t , a u c h i m S a r n t a l die A u f f h r u n g s t at t (1791), we il
d e r g e m e i n e Man n v e r m g e s e i n e r D e n k u n g s a r t vor Got t s c h l ec h t er
z u sein bef rch tet , w e n n er e i n e m so lch en Beispiele n i c h t folgt u n d
*) E i n G e s u c h

war 1 7 8 3 m it

der W e i s u n g

a b gesch lagen

worden,

sich

das,

so

i h n e n v o n d e m l e y d e n d e n H e y l a n d t v o n d e r C a n t z l v o r g e t r a g e n w ir d t , z u r L e h r u n d A u f
erbauung d ien en zu la s s e n ; als ab er
m an

d e m S p ielfhrer,

worauf

das

S p iel

einem

u n terb lieb .

d e n n o c h V orbereitu ngen

U i n g e l d s w e i n s c h r e i b e r ,
E in

zw eites

G esuch

im

m it

g em a ch t w u rd en , drohte

der

Jahre

Strafe
1766

der

wurde

K assation,
ebenfalls

abgew iesen.
**) D a s G e s u c h v o m J a h r e 1 7 8 2 , d a s w e g e n W a s s e r g e f a h r e n v e r l o b t e S p i e l h a l l e n
zu drfen, w urde abg ew iesen.

D er K am pf um d ie P assionsspiele in T iro l im 18. J a h rh u n d e rt.

196

h i e r d u r c h ei ne s e i n e m W a h n e n a c h g o t t g ef ll i ge H a n d l u n g u n t e r
lt, w o v o n a nd e re , die er e b e n d e w e g e n f r ei frige C h ri s t e n hlt,
d u r c h die b e s o r g t e L a u i g k e i t d e r W e l t sich n i ch t a b h a l t e n lieen.
Das G u b e r n i u m schlo sich d e m V o r s c h l a g d es O r d i n a r i a t s zu
T r i e n t an, die L e u t e d e r m a l e n m i t al ler G l mp f i gk ei t zu b e h a n d e l n
u n d bis auf. das z u k n f t i g e J a h r i h r e s I r r t h u m s z u bel eh r en , u n d
e rs ann, u m den U n g e h o r s a m ni cht so g a n z u n g e a h n d e t h i n g e h e n zu
lassen, e in e n g a n z r affi ni ert en P l a n : w h r e n d die w e l tl i ch e O br i g ke i t
die U n t e r s u c h u n g g e g e n die R d e l s f h r e r v o r n e h m e , sollte die Ge is t
l i c hk ei t d e m Vo lk e n a h e l e g e n , da es, u m d e r B e s t r a f u n g z u e n t
g e h e n , ei ne a u s sol chen M n n e r n , die bei d e r G e m e i n d e A n s e h e n
u n d Z u t r a u e n bes it ze n, b e s t e h e n d e D e p u t a t i o n v on d re i o d e r vier
Kpfen an das K r e i s a m t s chi cken solle, w e l c h e i m N a m e n d e r G e
m e i n d e d en U n g e h o r s a m a b b i t t e n u n d feierl ich v e r s p r e c h e n mt e,
s ich in Z u k u n f t den V e r o r d n u n g e n z u fgen, u n d d a n n sollte d e r
K r e i s h a u p t m a n n d er D e p u t a t i o n b e d e u t e n , da er es z w a r n i c h t hei
d i e s e r A b b i tt e b e w e n d e n l as sen k n n e , -weil i h m be fohle n w o r d e n ,
die U n t e r s u c h u n g g e g e n die An s t i f t er b e h u f s i h r e r B e s t r a f u n g v o r
z u n e h m e n , da er sich a b e r f r sie v e r w e n d e n wolle. U nd d a n n
wol lt e die L a n d e s b e h r d e d u r c h die N a c h s i c h t d e r v e r d i e n t e n Strafen
das Volk auf d e m g e l i n d e s t e n W e g e z u r F o l g s a m k e i t b r i ng en .
Das alles w a r r e c h t schn u n d fein a u s g e d a c h t u n d h t t e viel
l ei cht a u c h Erfolg g eh a b t , w e n n n i c h t die H a u p t s a c h e a u s g e b l i e b e n
w r e : die De p u ti e r t e n e r s c h i e n e n n m l i c h ni cht !
Das r i ch t ig s te w r e w o h l g e w e s e n , g lei ch a u f die er ste An ze ig e
h in b e s t i m m t e S tr afe n fr die b e r t r e t e r fe st zus et ze n. A n s t a t t des se n
w a r, a u c h no ch viel z u s pt u n d z u e i n e r Zeit, in d e r die V o r
b e r e i t u n g e n z u m Spiele s cho n i m b e s t e n G a n g e sei n m u t en , w i e
ob en schon erw'hnt , n u r g a n z a l l g e m e i n g e d r o h t u n d an be f oh l en
w o r d e n , die An st i ft er a us f in di g zu m a c h e n . G e r a d e di eses l et zt er e
w a r , w i e alle O b r i g k e i t e n b e r e i n s t i m m e n d m el den, ein D i ng d e r
Unm gl i ch kei t , w e il alle B a u e r n ei nes S i n n e s w a r e n u n d sich schon
b ei G e l e g e n h e i t e in es V i e h m a r k t e s in B ozen v e r a b r e d e t h at t en , die
P a ss i o n s s p i e l e a b z u h a l t e n , we il a u c h zu B o ze n u n d I n n s b r u c k s e hr
oft Kom d i en u n d O p e r n mit a l l e r h a n d t w e lt l i c h e n U n t e r h a l t u n g e n
a u f g e f h r t w u r d e n , w h r e n d sie die V o r s t e l l u n g des L e i d e n Christi
n u r aus Anda cht , o h n e m i n d e s t e n I n t e r e s s e v o r n e h m e n , d a d u r c h ein
g u t e s W e r k a us fhren, die E h r e Got tes b ef r d e r n u n d die S n d e r
b e k e h r e n , w e il diese V o r s t e l l u n g e n viel m e h r a u f i h r e S i n n e w r k e n ,
als die b r i g e n A n d a c h t e n in d en K i r c h e n u n d die g e m a h l e n e V o r
s t e l l u n g e n daselbst. Es w a r d e r Ge is t li ch ke it u n d d en O b r i g k e i t e n
u n m g l i c h , die V o r b e r e i t u n g e n zu v r h i n d e r n , j a d e r Pfleg'er zu Vls
u n d s ei n e F r a u s o w i e die F r a u G e r i c h t s s c h r e i b e r i n zu K a st e l r u t h
u n d a n d e r e P e r s o n e n m u t e n s o g ar K l e i d e r h e r l e i h e n , w e il es ni cht
r a t s a m g e w e s e n wre, d e r g l e i c h e n Bi tt en z u v e r s a g e n , d a diese L e u t e

196

Sikora.

e i n en i m m e r ver f ol gen w r d e n u n d die A m t i e r u n g w e g e n Mang els


an Z u t r a u e n ge wi s e h r e r s c h w e r t w r d e . U nd so h a t t e n die Au f
f h r u n g e n zu M h l b a c h am P a l m s o n n t a g u n d d e n F r e i t a g v orher,
z u K a s t e l r u t h a m P a l m s o n n t a g u n d G r n d o n n e r s t a g , zu V 1 s
a m G r n d o n n e r s t a g u n d O s t e r m o n t a g u n d im S a r n t a l a m K a r f r e i t a g
u n d O s t e r d i e n s t a g s t at t g e f u n d e n .
W e l c h e S c h w i e r i g k e i t e n es m ac h t e , die L e u t e au fz uk l r e n, m a g
d e r B er i c h t des K u r a t e n zu M h l ba ch ze igen, d e r sich, u m das Zu
t r a u e n s e i n e r G e m e i n d e n i ch t g a n z zu v e r s c h e r z e n , k u r z w e g we i g e r t e ,
sei ne B e m h u n g e n for tz us et zen, da er d a m i t n ic ht s a n d e r e s a u s
g e r i c h t e t hat t e, als da die A n s t a l t e n no ch ei fr ig er f or t g e s e z e t
w u r d e n , u n d er bald ein H a l b- L ut h er , b al d ein F r e y m a u r e r hei en
mute, d e r die V e r e h r u n g des L e i d e n s Christi zu v e r h i n d e r n sucht.
A u c h das Volk z u r v e r l a n g t e n A b b i t t e z u b e w e g e n , w a r s e h r s ch we r.
O b w o h l in K a s t e l r u t h das V e r s p r e c h e n g e g e b e n w o r d e n war, w u r d e
es n i c h t erfllt, u n d di e L e u t e zu Vls a n t w o r t e t e n t ro t z i g i h r e m
P f a r r e r , da sie als das k l ei ns t e G e r i ch t n i ch t w ol l e n die er s te
sein, abz ubi tt en, i n d e m sie a u c h die leztn g e w e s e n , di eses Spiel a uf
zuf hren . W e i l n u n das B r i x n e r D o m k a p i t e l m i t d e m H i n w e i s
a u f di es e S c h w i e r i g k e i t e n d e n V o r s c h l a g m ac h t e , in Z u k u n f t e r st
n a c h K u n d m a c h u n g des V e r b o t e s die M i t w i r k u n g d e r Ge is tl ichkei t
zu v e r l a n g e n , d a m i t die Ge is tl ichkei t n i ch t Ge f ah r luft, sich bey
d e m Vo lk e v er hat , die Befehle a b e r u n w i r k s a m zu m ac h e n , blo
w e i l sie m i t i h r e n B e l e h r u n g e n d e n p ol iti sch en v o r a u sg eh t , a n t
w o r t e t e das G u b e r n i u m z ieml ich empfi ndl ich, da die P a ss i o n s s p i e l e
ber ei ts v or ln gs t , u n d z w a r s ch on u n t e r d e r R e g i e r u n g Maria T h e r e s i a s
s e lb s t n a c h d e m W u n s c h d e r H e r r n Bischfe u n d d e r v e r n n f t i g e n
S e e l s o r g e r a l l g e m e i n v e r b o t h e n w o r d e n , u n d f gt e d i es en P a s s u s
von n u n an al l en E r l s s e n bei.
Da also die D e p u t i e r t e n n i c h t e i n t r a f e n u n d die L a n d e s b e h r d e
doch ni cht d a r b e r h i n w e g g e h e n wollte, weil de r u n b e s t r a f t e u n d
u n g e a h n d e t e U n g e h o r s a m b e r h a u p t n ie Gutes, in d e m v o r l i e g e n d e n
Fal l e a b e r a u c h s i ch er die a l l g e m e i n e b e r t r e t u n g d e r V e r o r d n u n g
in d e r F o l g e w i r k e n w r d e u n d w e il m a n die von ei n ig en Ge is t
l ichen u n d O b r i g k e i t e n v o r g e s c h l a g e n e W i e d e r e i n f h r u n g d es B r a u c h e s
n i c h t g e s t a t t e n wollte, lie das G u b e r n i u m d e n G e m e i n d e v o r s t e h e r n
k u n d m a c h e n , da fr di eses e r s t e m a l m i t V e r h n g u n g d e r Strafe
r c k g e h a l t e n w e r d e , w e i l m a n die b e r t r e t u n g au f e i n e i r r i ge Auf
f a s s u n g d e r E r l a u b n i s zu d e n V o l k s s ch a us pi e le n u n d a uf eine bel
v e r s t a n d e n e Ga t t u n g v on A n da c ht z u r c kf h re , da a b e r in Zu ku n ft
g e g e n die An f hr e r, u n d z w a r a l i v o r d e r s t g e g e n die G e m e i n d e
v o r s t e h e r u n d sel bs t g e g e n die Ob ri gke it , w e n n sie sich e i n e m diesflligen A n t r a g e n i ch t g e h r i g w i d er s e t z t , m i t u n n a c h s i c h t l i c h e r Str afe
f r g e g a n g e n w e r d e n w r d e . D e m A u f t r g e g e m m u t e n die
G e m e i n d e v o r s t e h e r n a c h V e r l e s u n g di es er V e r o r d n u n g i hr e u e r u n g e n

D er K am p! um die P a ssio n ssp iele in T iro l im 18. J a h rh u n d e rt.

z u P r o t o k o l l g e b e n u n d v e r s i c h e r t e n ber al l, an d en Sp ie l en w e d e r
t e i l g e n o m m e n z u h a b e n n och a uc h in Z u k u n f t t e i l z u n e h m e n ; a b e r
b e z g l i c h des V e r h a l t e n s d e r b r i g e n G e m e i n d e g e n o s s e n wo l lt en sie
durchaus keine Garantie bernehmen.*)
Es w a r also, da d as Volk an s e i n e m B r a u c h e f e s t z u ha l t en e n t
s chl os sen war, die G e m e i n d e v o r s t e h e r k e i n e V e r a n t w o r t u n g b e r
n e h m e n w o l l te n u n d w e d e r die O b r i g k e i t n och das K r e i s a m t zu
i h r e m S c h u t z e u n d z ur e n e r g i s c h e n D u r c h f h r u n g d e r Befehle die
n t i ge Macht h i n t e r sich h at t e n, d u r c h a u s k e i n e G e w h r d af r v o r
h a n d e n , da z u Os t er n 1792 die Verbot e r e s p e k t i e r t w r d e n ; u n d
m a n sollte d e m n a c h g l au b e n , da di es al les sch on g e n g t h t te,
s c h r f e r e Maregel n zu e rgrei fe n, u m d e m Volke die L u s t zu v e r
r i n g e r n o d e r z u n e h m e n , sich in d i es e r A r t u n d W e i s e b e r die
b e s t e h e n d e n G e se t ze h i n w e g z u s e t z e n .
Bis z u m A n f a n g des Mrz w a r w i r k l i c h n i ch t s von S pie l
v o r b e r e i t u n g e n zu e n t d e c k e n . D a n n a b e r k a m d e r P f l e g e r z u Vls
darauf, da d o rt g a nz g e h e i m die A n s t a l t e n g et rof fen w u r d e n , u n d
l u d sofort die b e i d e n S p i e l f h r e r vor, u m sie z u m G e h o r s a m zu
e r m a h n e n . Die S t i m m u n g des Vo lk es c h a r a k t e r i s i e r t sich a m b e s t e n
d a d ur c h , da sich n i c h t n u r diese z w e i M nne r , s o n d e r n a u c h die
m e i s t e n Mi ts pi e le n de n v o m V o r j a h r e i m P f l e g g e r i c h t e in f a n d e n u n d
n a c h d e m sie sich v o r h e r d a hi n g e e i n i g t h a t t e n , e r k l r t e n , da sie das
V e r h a l t e n d e r b r i g e n O rt e a b w a r t e n u n d falls a u c h d ort g es pi el t
w r d e , a uc h d as Spiel a b h a l t e n wol lt en. O b w o h l i h n e n d e r K r e i s
h a u p t m a n n n o ch a u s e i n a n d e r s e t z e n lie, da es i h n e n ni e ei ne Strafl i n d e r u n g m a c h e n w r d e , w e n n sie d as Spiel a u c h n u r d a n n auf
f h r e n w r d e n , w e n n es von n d e r n aufg'efhrt w e r d e n sollte, da
r e ch t sc ha f fe ne M n n e r u n d U n t e r t h a n e n sich doch ni e m i t d e m alienfll igen V e r g e h e n e i n e s n d e r n e n t s c h u l d i g e n , o d e r i h r V e r g e h e n
a n d u r c h b e d e c k e n k n n e n , w u r d e das P a s s i o n s s p i e l zu V l s ,
K a s t e l r u t h u n d i m S a r n t a l t a t s c h l i c h w i e d e r auf gef hr t. Die
B e r i ch t e d e r O b r i g k e i t e n g e b e n b e r die n h e r e n U m s t n d e i n t e r
e s s a n t e Aufschlsse.
In Vls w a r e n die G e m e i n d e v o r s t e h e r von d e n S p i e l en de n
s t r m i s c h a uf g e f o r d e r t w o r d e n , i h n e n im Fal l e e i n e r B e s t r a f u n g zu
helfen, w a s a u c h alle bis a u f z w e i v e r s p r ac he n . Im S a rn t a l h a t t e n die
L e u t e i hre S p i e l v o r b e r e i t u n g e n so g e h e i m zu treffen ge wut, da
d e r P f l e g e r e r s t a m T a g e v o r h e r er fuhr, da a m K a r fr e i t a g die
A u f f h r u n g stattfinde. Die S p i e lf h re r d i e s e r d re i Ort e u n d i hr e
*)

D ie

ein en

(S arn tal)

erklrten,

a llg em ein e N e ig u n g des ganzen V olkes

da

man

ein erseits

zu d ie s er A n d a c h t

ein e

versp hrt,

ausnehm ende

und

a n d ererseits

aber

k e i n e F e h l e r o d e r U n a n s t n d i g k e i t e n e n t d e c k e t h a t , d i e a n d e r e n ( K a s t e l r u t h ) m a c h t e n z u r
B ed in gu n g,

d a

auch andersw o

nich t g e sp ielt w erd en drfe,

und

zu V ls ga b en sie zu

P r o t o k o l l , d a s i e s i c h b e i e i n e r al lE ll ig e n W i e d e r h o l u n g d e r b e r t r e t u n g n i c h t w e n i g e r
a l s z u E x e c u t o r e s b r a u c h e n l a s s e n , s o n d e r n a l l e s d i e s e s z ur w e i t e r e n V o r k e h r u n g a n h e i m
s t e l l e n .

198

S ikora.

u n z h l i g e n A n h n g e r w a r e n e i n v e r s t a n d e n , m i t d i es em P a s si o ns s pi el e
zu i h r e r u n d al ler N a c h b a r n , j a so vi el er a u s w r t i g e n Z u s ch a u e r
u n b e s c h r e i b l i c h e n F r e u d e j h r l i c h f or tz ufahr en, u n d j e d e r von i h n e n
w a r g an z s i c h t b a r s e h r stolz darauf, e i ne o d e r m e h r e r e P e r s o n e n
m i t u n e r m t i d e t e n Eifer b e s t m g l i c h s t v o rz u st el le n , u n d sich g l e i c h
w o h l bey d e n m ei s t e n Z u s c h a u e r n u n g e h e i c h e l t e n Beyfall ffentlich
zu e r w e r b e n . Ei ne st ei l s h a t t e das Vol k die A n s c h a u u n g , da es
d u r c h d i es e Spiele z ur V e r m e h r u n g d e r c h r is t l i c he n A n d a c h t u n d
E h r e Got tes s e h r vieles bei t ra ge , w e s h a l b n i e m a n d zu b e r z e u g e n
sei, da j e m a n d d u r c h d e r le y so b e r t r i e b e n e , t hei ls u n a n s t n d i g e ,
j a zi ml ich a b g e s c h m a c k t e V o r s t e l l u n g e n g e r g e r e t w e r d e n kn nt e,
w e n n er a n d e r s ein k a t h o l i s c h e r Christ, u n d n i c h t ein K e t z e r o d e r
g a r F r e y m a u r e r u nd F r e y g e i s t w r e , a n d e r n t e i l s s t t z t e n sie sich
d ar auf, da bei d e n A u f f h r u n g e n kei n Geld v e r s c h w e n d e t w e r d e , da
die R e q u i s i t e n be r ei t s v o r h a n d e n seien, da i m G e g e n t ei l d e r G e
m e i n d e n u r Vo rt ei le d a r a u s e r w a c h s e n , w e il m e h r b ar e s Geld, ab
s o n d er l i c h b e y d en 3 Do rf wi rt en als bei j e d e m V i e h m a r k t e von d en
A u s w r t i g e n i m G e r ic ht e z u r c k g e l a s s e n w e r de .
b r i g e n s w a r doch ei n s c h w a c h e s Z ger n d e r L e u t e v o r de r
V e r b t s i i b e r t r e t u n g v o r h a n d e n , i n d e m n m l i c h eine G e m e i n d e auf
die a n d e r e m i t d e m B e g i n n e w a r t e t e . I m S a r n t a l en dl i ch m a c h t e m a n
den e r s t e n Schritt, i n d e m d o rt s cho n a m K a r f r e i t a g die H a u p t a u f
f h r u n g st at tfand, w h r e n d m a n in Vls e r s t n a c h l a n g e m B e d e n k e n
u n d e i n i g e r U n e n t s c h l o s s e n h e i t a m G r n d o n n e r s t a g (von 1 bis 5 Uhr)
ei ne H a u p t p r o b e abhi el t, be i d e r n a c h des P f l e g e r s S c h t z u n g zi rka
1400 Z u s c h a u e r aus al len n c h s t g e l e g e n e n Ge ri ch t en , a u c h vi el en
von d e r S t a d t Bozen, w o die m e i s t e n K l e i d u n g s s t c k e b e r e i t w i l l i g s t
g e l i e h e n w o r de n , a n w e s e n d w a r e n . Die e ig en t li ch e A u f f h r u n g .des
die v o r z g l i c h s t e n T h ei l e des v on den E v a n g e l i s t e n b e s c h r i e b e n e n
L e i d e n s u n d S t e r b e n s Christi u m f a s s e n d e n P a s s io ns s pi el es n eb s t den
h e r g e b r a c h t e n Vor- u n d Z w i s c h e n s p i e l e n aus d e m al ten T e s t a m e n t e
fa n d er s t a m O s t e r m o n t a g a u f d e m P l a t z e v or d e r P f a r r k i r c h e s t at t
bey e i n e m s on s t h i e r u n g e w h n l i c h e n Zul aufe von w e n i g s t 2500
M e n s c he n a u s v e r s c h i e d e n e n S t a n d e s k l a s s e n , u n d m e i s t a u s w r t i g e n
Ort schaft en. Abe r A u s s c h r e i t u n g e n w i e S tr e i t u n d R a u f h n d e l o de r
g a r B e s c h d i g u n g e n a n L e i b s g l i e d e r n etc. h a b e n sich d abe i n i c h t
e r e ig n et , w i e d e r P f l e g e r b eo b a c h t e t e, d e r sich d e s w e g e n g l ei c h w o h l
st t s in d e r N he, u m den al lenfalls a u s b r e c h e n d e n U n o r d n u n g e n m i t
den a n w e s i g e n G e r i c ht s v er pf i i ch t e n b e h e n d z u s t eu er n , aufhielt,
o bs ch on e r s el b st h e u e r von be yd e n V o r s t e l l u n g e n gefli ssent li ch
w e d e r w a s sah, n och hrt e, h a u p t s c h l i c h s ei n e O h r e n m i t d e m
w i d e r w r t i g e n A n h r e n des s e h r e k e l ha f te n S in ge n s o d e r R e i m e n s
b ey d e n s o g e n a n n t e n K n i t t e l v e r s e n (aus w e l c h e n d e r mei st e, folglich
e l e n d e Spi el te xt o de r Aufsatz z u s a m m e n g e s e h m i e d e t ist) z u v e r
s chonen.

D er K am pf um die P a ssio n ssp iele in T iro l im 18. J a h rh u n d e rt.

199

Als a u c h in K a s t e l r u t h d as G e r c h t v on d e n b r i g e n Auf
f h r u n g e n eintraf, w u r d e dort s chn el l die B h n e e r r i c h t e t u n d a m
O s t e r d i e n s t a g das Spiel mi t u n v e r g l e i c h l i c h g r e r e r P r a c h t u n d
K o s t e n a u f w a n d e als z u Vls vo r z i r k a 4500 Z u s c h a u e r n aufgefhrt ,
w o r a n sich n o ch ei ne P r o z e s s i o n d e r S p i e l p e r s o n e n , t e i l w e i s e zu
Pferd, schlo. D e r P fl eg er von Vls, d e r di es e S c h i l d e r u n g gibt, b e
m e r k t e d a n n noch, da w a h r s c h e i n l i c h s t w e n i g s t n o ch ein h a lb es
J a h r h u n d e r t zu v e r s t r e i c h e n ht te, bis bey d e m g e m e i n e n Vol ke n ac h
v e r f e i n e r t e n G e s c h m a c k e d e r g l e i c h e n e r e r b t e u n d v e r j h r t e Voru rt he il e, o d er e i n g e s c h l i c h e n e Mi sbruc he, v i el l ei ch t a m e h e s t e n d u r c h
e in e in d e n n u n v e r b e s s e r t e n Trivial- u n d D o r f s ch u l en z u hoff ende
A u f k l r u n g d e r n och m i n d e r v e r d o r b e n e n L a n d j u g e n d g e h e m m t u n d
w o n i ch t gnz li ch , doch m e i s t e n t h e i l s a b g e s t e l l e t w e r d e n k nn en .
Es ist n u n n a c h all d e m V o r a n g e g a n g e n e n u n b eg r ei fl i ch , w ie
d as G u b e r n i u m in d i e s e m J a h r e w i e d e r von d e r G e is t li ch ke it v e r
l a n g e n k o nn t e, a u f die L e u t e so e i n z u w i r k e n , da di es e b i n n e n sechs
W o c h e n D e p u t i e r t e z u r A bb i t t e i h re s U n g e h o r s a m s z u m K r e i s a m t e
s c h i ck e n sollten, w a s i m V o r j a h r e b e r ei t s so kl gl ich f e h l g e s c h l a g e n
hat te, a n s t a t t n u n m e h r a n d e r e Mar egel n z u e r g r ei f e n o d e r sich
w e n i g s t e n s d e r a n u n d f r sich g u t e n I de e d es K r e i s h a u p t m a n n e s
a nz us chl i e en , da die Geis tl ichen, als die b e s t e n K e n n e r u n d doch
g e w i s s e r m a e n auch V e r t r a u t e n des Volkes, den O r d i n a r i e n V o r
s ch l g e m a c h e n sollten, a u f w e l c h e W e i s e das Vol k von s e i n e m
H a n g e a m b e s t e n a b g e b r a c h t w e r d e n k nn t e. O b w o h l m a n scho n im
V o r j a h r e m i t e r n s t l i c h e n Strafen g e d r o h t h a t t e , griff m a n w i e d e r zu
d e m g l ei ch e n Mittel u n d bef ahl a u c h w i e d e r die U n t e r s u c h u n g g eg e n
die Ans ti ft er (!).
D e r Erf olg di es er Ma regel n ist n a c h j e d e r R i c h t u n g hi n n a t r
lich w i e d e r a us g e b li e b e n . Die D e p u t i e r t e n e r s c h i e n e n n i c h t u n d
n i e m a n d l e i st et e Abbitte, di e An s ti ft er u n d R d e l s f h r e r k o n n t e n n i c h t
e r h o b e n w e r d e n , o h n e e i n e fr ml iche U n t e r s u c h u n g a n z us te l le n , w a s
die O b r i g k e i t e n w e g e n des a l l g e m e i n e n A u f s e h e n u n d gr o e r Geh i g k e i t k e i n e s w e g s r a t s a m fa nd en . N u r d e r P f l e g e r v on Vls
n a h m sich d e r S a c h e e r n s t e r an, i n d e m e r V e r h r e a ns t e l l t e u n d
f r d en Fall, da d e m W u n s c h e des Vol kes n i c h t n a c h g e g e b e n
werden u n d die P a s s i o n s s p i e l e v e r b o t e n b l e i b e n sollten, d e r B e h r d e
d e n Vo rs c hl ag m ac ht e , g l e i ch z u A n f a n g d e r n c h s t e n F a s t e n z e i t ein
n e u e r l i c h e s V e r b o t m i t F e s t s e t z u n g d e r Z u c h t h a u s s t r a f e a u f e ini ge
W o c h e n fr die H a u p t s p i e l f h r e r u n d d e r m i n d e s t e n s d r e i t g i g e n
K e r k e r s t r a f e bey s c h m a l e r Azung, fr die Mi thel fer u n d m e i s t n u r
F i g u r a n t e n o h n e U n t e r s c h i e d des Geschl echt s, S t a n d e s u n d Alters,
fr die z u m Mi l it r di en st e a n w e n d b a r e B u r s c h e a b e r d e r s e l b e n u n g e
s u m t e b e r g e b u n g a n das n c h s t g e l e g e n e M i l i t r k o m m a n d o zu
e r l a s s en u n d m i t d e s s e n B e i s t an d a u c h w i r k l i c h u n n a c h s i c h t l i c h
d u r c h z u f h r e n . W o l l t e m a n also d as V e r b o t a u f r e c h t e r h a l t e n , so

200

Sikora.

w a r e n di es e V o r s c h l g e gewi s e h r v e r n n f t i g u n d lieen n och a m


e h e s t e n e i n e n Erfolg hoffen. Doch s c h o n das K r e i s a m t wo ll t e dav on
n ic ht s wi ss en, da doch i m W i e d r i g e n i m m e r d as g e m e i n e Volk in
d e r W i d e r s e z l i c h k e i t sich V e r d i e n s t f r d en H i m m e l z u e r w e r b e n
g laubet , u n d v i el l ei ch t a u c h v on m a n c h e n Geist li chen, b e s o n d e r s im
B r i x n e r i s c h e n d a r i n b e s t r k t w e r d e n drfte. U nd das G u b e r n i u m
v e r l a n g t e diesmal , weil m a n n o c h e i n m a l v e r s u c h e n will, die s t ra f
b a r e n G e m e i n d e n d u r c h g t i g e W e g e z u d en s c h u l d i g e n G e h o r s a m
z u r c k z u f h r e n , v on d e n G e m e i n d e v o r s t e h e r n e i n e s chr if tl iche
A b b i t te u n d das Ve r sp r e c h e n , fo r ta n d e m Ve r b o t e F o l g e zu leisten,
w o f r m a n i h n e n V e r z e i h u n g a n g e d e i h e n lassen wolle. Zu g l e i c h e r
Zeit h a t t e sich a b e r das K r e i s a m t auch m i t den b e t r e ff e nd en S e el
s o r g e r n in d as V e r n e h m e n zu set zen, u n d i h n e n di ese Gna den sb e z e i g u n g m i t d e m e zu erfnen, da sie die Vo r s t e h e r d e r G e m e i n d e n
d u r c h i h r e n Zu s pr uc h e r i n n e r n wol l en , d a m i t sie diese G n a d e d a n k
b a r s t a n e r k e n n e n u n d si ch z u m G e h o r s a m f g e n sollen.
A u c h d i es m al l a u t e t e n die E r k l r u n g e n d e r G e m e i n d e v o r s t e h e r
n i c h t a n d e r s als im Vorj ah re, w e s h a l b das K r e i s a m t s e i n e b er e it s
g e m a c h t e n V o r s c h l g e a u f r e c h t e r h i e l t ; d e n n o c h lie es das G u b e r
n i u m bei d e m E r s u c h e n an die O r d i n a r i a t e b e w e n d e n , d u r c h die
Ge is tl i chk ei t au f das Vol k b e l e h r e n d e i nw i r l t en z u lassen, o b w o h l
die B e w e g u n g in d i e s e m J a h r e
n och
an Verbreitung z u g e
n o m m e n hat t e.
D e n n die M h l b a c h e r , w e l c h e im Vo rj a hr e be r ei t s das V e r b o t
b e r t r e t e n h a t t e n , w a r e n w i e d e r n a h e d ar an , das P as s i o n s s pi e l au f
z u f h re n, u n d w u r d e n e b e n s o w i e die L e u t e z u M h l e n n u r d u r c h
das s t r e n g e V o r g e h e n des K r e i s a m t e s P u s t e r t a l u n d d e r u n t e r
g e o r d n e t e n O b r i g k e i t e n d a r a n v e r h i n d e r t ; freilich d rf te k n f t i g h i n
a u c h a n d e r s w o k ei n sol ches Spiel st at tfi nden, w'enn m a n die L e u t e
in den G r e n z e n des G e h o r s a m s e r h a l t e n wollte. In S t e r z i n g
d a g e g e n h a t t e n die E r m a h n u n g e n n i ch t s g e n t z t ; o b w o h l si ch a n f an gs
die Znft e d e r S c h m i e d e u n d S c h u h m a c h e r d e m V e r b o t e f g e n wol lt en,
h i e l t e n d e n n o c h die B c k e r ei ne P r o b e ab, u n d als die O b r i g k e i t alle
z u s a m m e n r u f e n lie, u m i h n e n n o c h m a l s d a s Spiel z u v er bi et en ,
wo l lt en e i ni g e die E r l a u b n i s e r p re ss en , u n d ei ni ge si nd den Seel
s o r g e r m i t G r o b h e i t e n u n d e mp fi nd li ch en R e d e n b e g e g n e t ; kurz, es
w a r ein h a r t n c k i g e r Z u s a m m e n h a n g d eu t li ch w a h r z u n e h m e n , k r a ft
w e l c h e n m i t e i n a n d e r g e sp i el t u n d a uc h m i t e i n a n d e r den sich we i c h i m m e r
e r f o l g e n d e n S tr a fe n u n t e r w o r f e n w e r d e n wollte, w o b e i m a n sich
a u c h d a r a u f berief, da n i c h t alle z u s a m m e n g e st r a ft w e r d e n k n nt e n.
Die O b r i g k e i t v e r m o c h t e n u r d u r c h z u s e t z e n , da sich vom M ag i st ra t
bis a uf d en R a t s d i e n e r u n d e i n e n R a t u n d von den a n g e s e h e n e r e n
L e u t e n n i e m a n d akt iv an d e r A u f f h r u n g beteiligte, u n d m u t e Z u
s ehe n, w i e die V o r b e r e i t u n g e n eifrig b e t r i e b e n w u r d e n , w o z u E x e m p t e
u n d H o n or a t io r es d en S p i e l e n d e n K l e i d u n g s s t c k e etc. l ieh en u n d

Der K am pf um die P a ssio n ssp iele in T irol im 18. J a h i h u n d e rt.

201

sel bs t au s Ki r c h e n P a r a m e n t e n v er a b f o l ge t w u r d e n ; ja, die D e u t s c h


o r d e n s h a u s v e r w a l t u n g , die s el bs t ei ne G e r i c h t s o b r i g k e i t ist, h a t ihre
P f e r d e h e r g e l i e h e n , i h r e n K n e c h t d e r S c h m i e d e z u n f t z u m V o r r ei t er
gel as se n, H a r n i s c h e aus d e r R i s t k a m m e r e r l a u b e t , s oga r n a c h dem
Spiele e in e n J a u s e n g e g e b en . Die L e u t e g i n g e n sel bs t a u f dem
L a n d e h e r u m , u m die B a u e r n g e g e n die Ak a th o l i k e n a u f zu he tz e n
u n d b es ch im pf te n u n d m i h a n d el t e n j e n e M i t b r g er , die sich g e g e n
die A u f f h r u n g a u s s p r a ch en . U n d so w u r d e , o b wo hl in f r h e r e n
J a h r e n g e g e n d r e i h u n d e r t L e u t e mi tsp iel t en, d i e s m a l m i t z i r ka h u n d e r t
Da r s t e l le r n a m G r n d o n n e r s t a g a u f e i n e m auf ffentlichen Blatze
e r r i c h t e t e n T h e a t e r das Spiel b e g o n n e n u n d s el be s T a g s d a r a u f
m i t D u r c h z i e h u n g d e r g a n z e n S t a d t u m 11 U h r V o r m i t t a g c ont i nu ir et ,
sohin N a c h m i t t a g g e g e n 4 U h r g e e nd ig t . N a c h d e r a n b e fo hl en en
u n d n u r n a c h u n d n a c h b ey g u t e n G e l e g e n h e i t e n v o r g e n o m m e n e n
U n t e r s u c h u n g s c h l u g d e r S t a d t r i c h t e r k r pe r li ch e Z c h t i g u n g e n
fr die H a u p t t e i l n e h m e r als a b s c h r e c k e n d e s Beispiel fr die a n d e r e n
v o r ; j ed o c h a u c h h i e r h a t sich d as G u b e r n i u m , da aus d e r U n t e r
s u c h u n g erhel let , da kei n b s er Vorsat z, s o n d e r n v i e l m e h r ei ne b e l
v e r s t a n d e n e G a t t u n g v on A n d a c h t u n d z u m T h e i l die von d e m d or ti ge n
D e c h a n t v e r s p r o c h e n e A s s i s t e n z l e i s t u n g d ie se lb e n z um U n g e h o r s a m
u n d B e g e h u n g di es er g e s e t z w i d r i g e n H a n d l u n g v e r l e it et habe, u n d
w e il die L e u t e vor d e m K r e i s h a u p t m a n n A b b it t e g el e i s t e t ht t en ,
b e w o g e n g e s e h en , f r d i e s m a h l G n a d e v o r w a l t e n zu lassen, somit
d e n U b e r t r e t t e r n l ediglich d u r c h i hr e Ob ri gke it , d e m D e c h a n t a be r
d u r c h das O rd i n a r i a t di es es i hr V e r g e h e n n o c h m a h l s m i t al lem Er ns te
v e r w e i s e n u n d die v e r d i e n t e Strafe m i t A n d r o h u n g d e r V e r d o p p e
l u n g d e r s e l b e n im W i e d e r h o l u n g s f l l e n a c h s e h e n zu lassen.
I m n c h s t e n J a h r e b es ch lo ss en die M h lb ac he r , d u rc h De p u ti e r t e
b e im G u b e r n i u m u m die E r l a u b n i s z u bi tten, u n d g a b e n d e n a n d e r e n
G e r i e h t e r n d e n T a g an, an w e l c h e m diese a b g e h e n sollten, d a mi t
sie sich i h n e n a n s c h li e e n k n n t e n , w o r a u f z u K a s t e l r u t h zw lf bis
v i e r z e h n B a u e r n den P f l e g e r b e s t r m t e n , i h r G e s u c h bei de r L a n d e s
stelle z u b e f r w o r t e n , o b w o h l e r i h n e n vorstellte, da e r dies n i ch t
t u n k n n e u n d drfe.
Gl ei chz ei tig w u r d e n a u c h w i e d e r b e r a l l die V o r b e r e i t u n g e n
g et rof fen; u n d d e r F r s t b i s c h o f zu T r i e n t klagt, da, da von s eite d er
Ge is tl i chk ei t alles g e t a n w o r d e n sei, es n i c h t s ei n e S ch ul d ist, w e n n
a n h e u t die O r d i n a r i a t s m a c h t s o g ar bey d i es en berhaupt s d u m m e n
Volke -so g e r i n g s c h t z i g u n d u n w i r k s a m g e w o r d e n . Alle E r m a h
n u n g e n f r u c h t e t e n nichts, weil, w i e d e r Pfl eger im S a r n t a l g a nz ri cht i g
b e m e r k t e , n o ch k e i n e b e s t i m m t e n St raf en f e s t ge s e t zt w o r d e n waren,
u n d w e il die a l l g e m e i n e S t i m m u n g des g a n z e n Vol kes doch so s eh r
fr den P a s s i o n l autet, da m a n o h n e Gefahr, als M r t y r e r d e r W a h r
h e i t g e s t e i n i g e t zu w e r d e n , s e i n e G e s i n n u n g e n n i c h t ffentlich a m
T a g e l eg e n darf.
Z e its c h rif t f r s te r r. V o lk s k u n d e . X I I .

14

202

Sikora.

Den D e p u t i e r t e n w u r d e z w a r i h r e R e i s e v e r b o t e n u n d den
b r i g e n j e d e S tr a f e n a c h g e s e h e n , w e n n sie von der Auffhrung- abs t nd en . Dies h a t t e a b e r n u r in K a s t e l r u t h e in e n Erfolg, o b w o h l die
d o r t i g e n L e u t e in g ro er A n z a h l d e m Spiele im S a r n t a l b e i w o h n t e n ;
die b r i g e n lieen sich a b e r w i e d e r n i c h t e i n s c h c h t e r n .
N u n sollten die G e m e i n d e v o r s t e h e r v om K r e i s a m t e v o r g e l a d e n
u n d z u r A n z ei g e d e r An s ti ft er g e z w u n g e n w e r d e n , w o g e g e n sich
a b e r de r K r e i s h a u p t m a n n m i t A n f h r u n g e i n e r R e i h e von G r n d e n ,
d a r u n t e r , da es den u n s c h u l d i g e n V o r s t e h e r n n u r Kos ten v e r u r s a c h e n
w r d e u n d di ese k a u m i hr e M i t b r g e r z u m Z w e c k e d e r B e s t r a f u n g
a n z e i g e n w r d e n , w e n n sie di es e b e r h a u p t a n g e b e n k n n t e n , a u s
sprach. O b w o h l n u n die L a n d e s b e h r d e d e r A n s i c h t w a r , da es
Pflicht d e r G e m e i n d e v o r s t e h e r g e w e s e n w r e , die b e r t r e t u n g h i n t a n
z u ha lt e n, u n d da di ese f r die V e r g e h e n i h r e r G e m e i n d e v e r a n t w o r t
lich u n d also n ich t so g a n z s chul dl os seien, g a b sie doch fr d i es mal
d e n Kampf auf: Man wi ll d a r b e r als ei ne g e s c h e h e n e S a c h e h i n a u s
g eh e n, folglich d e m K r e i s a m t e h i e m i t a u f t r ag en , da es in R c k s i c h t
d e r v or g e s t e l l t e n Kos ten von E i n b e r u f f u n g d e r A u s s c h s s e a b k o m m e n ,
die w e i t e r e von d e m K r e i s a m t e v o r g e s c h l a g e n e , n u r M i s m u t h u n d
U n z u f r i e d e n h e i t u n t e r d en L e u t e n v e r b r e i t e n d e U n t e r s u c h u n g u n d
Be st ra f fu n g u n t e r b l e i b e n , u n d l edi gl ic h m i t e i n e r d u r c h die O b r i g k e i t
in d e r G e m e i n d e ffentlich zu v e r l a u t b a r e n d e n s ch arfen A h n d u n g die
Sach e g e g e n d e m a b g e t h a n s eyn solle, da bey e i n e m k n f t i g derley
v e r b o t h s w i d r i g e n U n t e r n e h m e n i m m e r die G e m e i n d e v o r s t e h e r z ur
H a f t u n g u n d u n n a c h s i c h t l i c h e n Strafe w r d e n g e z o g e n w e r d e n .
Die W i r k u n g d i es e r N a c h g i e b i g k e i t blieb nat rl ich, w i e v o r a u s
z u s e h e n war, n i c h t aus : Im J a h r e 1794 v e r s u c h t e n die G e m e i n d e n zu
K a s t e l r u t h u n d M hl bach, m i t e i n e m Maj es t t s ge su c h fr sich u n d die
b r i g e n G e m e i n d e n die E r l a u b n i s z u den P a ss i o n s s p ie l e n a u s z u w i r k e n .
O b w o h l sie a b g e w i e s e n w u r d e n , f h r t e n sie d e n n o c h bis a u f M h l
b a c h , wo a n s t a t t des s en die e r l a u b t e Ko md ie v om M a r t e r t o d des
h ei l ig en Kass ian v o r g e s t e l l t w u r d e , das P a s si o ns s pi el a u f (im S a r n
t a l a m Ka rf re it ag , z u K a s t e l r u t h a m 16. u n d 17. April). Die e i n
d r i n g l i c h e n M a h n u n g e n d e r O b r i g k e i t e n w a r e n in die L u f t g e s p r o c h e n
u n d die b e a b s i c h t i g t e B e s c h l a g n a h m e d e r Ko s t me , R e q u i s i t e n etc.
w a r d a r a n g e sc h ei t e rt , da die L e u t e sich sel bst die K o s t m e a n
schafften u n d alles a n d e r e von d en v e r s c h i e d e n s t e n S ei t en a us l ieh en .
D a r a u f h i n e r r t e r t e d e r K r e i s h a u p t m a n n zu Bozen in e i n e m
i n t e r e s s a n t e n G u t ac h te n , das h i e r l e i d e r s ei ne s U m f a n g e s w e g e n n i c h t
w i e d e r g e g e b e n w e r d e n k a n n , m i t g r o e m S c ha r fs i nn u n d a uf G r u n d
s e i n e r E r f a h r u n g e n u n d B e o b a c h t u n g e n , da d i es en w i e d e r h o l t e n
b e r t r e t u n g e n die E i g e n s c h a f t e n e in es V e r b r e c h e n s , als b s e r Vorsat z
u n d f r ei er Wi l le, fehlen, u n d w e l c h e St raf en f e s t g e s e t z t w e r d e n
m te n, u m si ch e in e n Erfolg v e r s p r e c h e n z u k n n e n , i n d e m e r v o r
schlug, den G e m e i n d e n d u r c h ei n g a n z e s J a h r n u r die Hlfte d e r

D er K am pf um die P a ssio n ssp iele in T iro l im 18. J a h rh u n d e rt.

203

so ns t g e w h n l i c h zu v e r t h e i l e n d e n V i e h a u s f u h r p s s e z u verabfolgen,
oder, da k rp e rl ic h e Z c h t i g u n g n i c h t m gl i c h sei, G e l d st r a fe n von
fl. 100 bis fl. 150 z u g u n s t e n d e r O r t s a r m e n o d e r d er P f a r r k i r c h e n zu
di kt ieren. Doch das G u b e r n i u m fa n d di ese V o r s c h l g e von im Verhl tni g e g e n d a s V e r b r e c h e n z w a r s e h r m i g e n S tr afen in d e r A u s
b u n g e i n i g e r U nb i l l i gk e it u n d b e s o n d e r e n B e d e n k e n u n t e r w o r f e n ,
w e il solche Ge ld st ra fen von d e r G e m e i n d e d u r c h W s t u n g s s t e u e r n
a u f g e b r a c h t w r d e n u n d d e s h a l b a u c h U n s c h u l d i g e d a r u n t e r z u l ei den
h t t e n u n d w e i l d u r c h E i n s c h r n k u n g d e r V i e h a u s f u h r p s s e das
W i r t s c h a f t s w e s e n g e s c h d i g t u n d n u r zu A u s s c h w r z u n g e n Anla
g e g e b e n w r d e . Und g e g e n d e n n e u e r l i c h e n A u f t r a g z u e i n e r U n t e r
s u c h u n g a n Ort u n d Stelle g e g e n die R d e l s f h r e r u n d di ejenigen,
w e l c h e K o s t m e b e s i t z e n o d er h e r g e l i e h e n h a b e n, p r o t e s t i e r t e de r
n e u e K r e i s h a u p t m a n n zu Bozen, w e i l d a d u r c h das g a n z e Ge r ic ht
u n r u h i g , u n z u f r i e d e n u n d v iel lei cht g a r zu A u s s c h w e i f u n g e n u n d
Exce ss en v e r l e i t e t w r d e , w a s b ey d e r m a l i g e n Zei ten u n d bey s ei n e r
s o ns t g u t e n D e n k u n g s a r t von s e h r b e d e n k l i c h e n F o l g e n seyn k nnt e,
z u d e m a u c h d u r c h ei ne sol che U n t e r s u c h u n g , wo b e y der* U n t e r t h a n
sich n ie als s c h u l d i g e r k e n n e n , s o n d e r n sich v i e l m e h r in s e i n e n s t a n d
h a f te n un d , w i e er glaubt , g u t e n R e l i g i o n s b e g r i f f e n g e k r n k t h al t e n
w r d e , das K r e i s a m t d as in g e g e n w r t i g e n Zei ten so s e h r n t i g e Zu
t r a u e n g nz li c h v e r li e r en , in a n d e r e n w i c h t i g e m G e g e n s t n d e n ni cht s
b e w i r k e n u n d zuletzt sich g a r k o m p r o m i t t i e r e n w r de . De sha lb
w u r d e d en G e m e i n d e n w i e d e r n u r g e d r o h t , i m W i e d e r h o l u n g s f l l e
die A n z e i g e an d en Ka i s e r zu m a c h e n u n d sie d a n n d e r a l l e r h c h s t e n
Un gn a de , a us z us e t z e n , w h r e n d die O r d i n a r i a t e e r s u c h t w u r d e n , d a r a u f
z u s eh en, da die Geistlichkeit, w e l c h e die i h r z u g e k o m m e n e n
O r d i n a r i a t s - A n o r d n u n g e n n i c h t m i t d e m g e w n s c h t e n Ei fer in E r
f l l u n g z u b r i n g e n g e s o r g e t h a b e n drfte, b ei d e r A b h a l t u n g des
Vo lkes von s o l ch em U n g e h o r s a m k r ft ig e r m i t w i r k e u n d a u c h V o r
s ch l g e z u m E r s a t z d e r P a s s i o n s s p i e l e m ac h e .
Diese Mar egel n b l ie be n a u c h im J a h r e 1795 g r t en te il s erfolglos.
Die M h l b a c h e r h a t t e n sich z w a r m i t e i n e m Ge su c h u m E r l a u b n i s
b e g n g t , d a g e g e n w u r d e zu K a s t e l r u t h w i e d e r u n d n e u e r d i n g s
zu U n t e r i n n a u f d e m R i t t e n das P a s s i o n s s p ie l au f ge f hr t, o b w o h l
d e r l e tz te r en G e m e i n d e v o m K r e i s a m t i m F a l l e d e r U n t e r l a s s u n g v e r
s p r oc h en w o r d e n war, d a h i n zu w i r k e n , da i h r e b e r ei t s w i e d e r h o l t
a b g e w i e s e n e Bitte u m N a c h s i c h t d e r S u m m e , w e l c h e i h r e P f a r r k i r c h e
d e m B r u d e r s c h a f t e n f o n d s sch ul det e, b e w i l l i g t w e r d e , d a m i t sie die
Ki rc he r e p a r i e r e n l as s en k n n te . O b w o h l also d e r K r e i s h a u p t m a n n
die L e u t e bei e i n e r s e h r e mpf in dl i ch en Sei te g e p a c k t h a t t e d e nn
e r w u t e gut, wi e viel d e r G e m e i n d e an d e r G e w h r u n g d i es er Bitte
g e l e g e n w a r wol lt en sie l i e b e r i hre K i r c h e u n r e p a r i e r t , u n d
d e m F o n d e ein Ka pit al von 601 fl., als d e r R e l ig io n d i es en n a c h
i h r e m S i n n e h ei li gen, u n d fr i hr e F a m i l i e u n d i h r e n G t er n so

204

Si k ora.

z u t r g l i c h e n Di ens t s ch u l d i g bl ei ben, i n d e m sie die a u c h d e n Thallsb e w o h n e r n vol lend s b e k a n n t e n f r a n z s i sc he n G e s i n n u n g e n , die H a r t


n c k i g k e i t des Kri eges, die T h e u e r u n g d e r L e b e n sm it t el , k u r z alle
g e g e n w r t i g sich h u f e n d e n P l a g e n d e r V e r n a c h l s s i g u n g d er u e r
l i ch en R e l i g i o n s g e b r u c h e z us c hr i e b e n , u n t e r w e l c h e n das P a s s i o n s
spiel e i n e r d er e r s t e n u n d a u c h d er l bl ic hs te n ist.
Das G u b e r n i u m e r s t a t t e t e n u n e i n e n a us f h r l i c h e n B er i c h t an
d en Hof u n d e r r t e r t e d ar in e i n g e h e n d die F r a g e d e r Be st ra f un g :
K r pe r s t r a f e n k n n t e n d a z u f hr en , da die Ge st r af ten von der
g a n z e n G e m e i n d e als Opfer d e r g em e i n s c h a f t l i c h e n g u t e n Sache u n d
als Mr tyr er d e r R el i gi on a n g e s e h e n u n d w o h l g a r i h r e V e r t e i d i
g u ng , o de r w e n n es n t h i g s eyn sollte, i hr e t h t i g e Bes chi i tzun g z ur
Pfl icht d e r G e m e i n d e g e m a c h e t w e r d e n d rf te ; a n d e r e r s e i t s w r d e
den H a u p t a n f h r e r n eine Geldst rafe von d e m g a n z e n Ge r ic ht v e r
g t e t w e r d e n , die sich a m w e n i g s t e n ei ne Strafe v e r d i e n e t h ab en .
Ein H o f de k r et vom 15. Mai 1795 g ab n u n f ol gend e V e r h a l t u n g s m a
r e g e l n : Straflos g e b l i e b e n e r ff ent li cher w i e d e r h o l t e r U n g e h o r s a m
ist von d e m s c hl i m s t e n Beispiele. F s si nd d a h e r 2 od er 3 d er v o r
z g l i c h s t e n R d e l s f h r e r bey den in d e m G e r i c h t K a s t e l r u t h u n d zu
U n t e r i n n l ez th in a u f g e f h r l e n P a s s i o n s s c h a u s p i e l e n auf ei ne s c h i c k
liche A r t zu g l e i ch e r Zeit v or das K r e i s a m t zu rufen, u n d in der
K r e i s s t a d t bei d o r t i g e n L a n d g e r i c h t e m i t 2 t g i g e n Ge fngni bei
W a s s e r u n d Brod, w e n n l e t z te r es das Al t er u n d die G e s u n d h e i t der
F r e v l e r e rla ubet , a bz u st ra fe n , u n d sofort m i t e i n e m e r n s tl i ch e n Zu
s p r u c h e zu ent lassen. Man findet fr gut, di ese S tr afe in d e r K r e i s
s t a dt aus d er U r s a ch e vo ll zi ehen zu lassen, w e i l bey V o l l z i e h u n g
d e r s e l b e n in d e m W o h n o r t e d i e s e r R d e l s f h r e r ein Z u s a m m e n l a u f
von f a n a t i s c h e n M e n s c he n sich e r e i g n e n k nn t e. In d e r F o l g e ist
d e m A u s s c h s s e b e y d e r G e ri ch t e das d i e ss ei t ig e Mifallen b e r i h r e n
U n g e h o r s a m g e g e n die g ei s t l i c he n u n d w e l t li ch en B e h rd e n, w o v on
sie ni ch t S e e g e n , s o n d e r n Str afe des H i m m e l s zu g e w a r t e n h tt en ,
z u e r k e n n e n zu geb e n, u n d d a nn ist d a r a u f zu d e n k e n , d i es en P a s s i o n s
s pielen e i n e a n d e r e m i t den r e i n e n Rel igion sb egri ffe n v e r e i n b a r l ic he r e Anda c ht , z. B. ei ne P r e d i g t , o d e r ei ne B e t r a c h t u n g b e r das
L e i d e n des Erlsers, e in v e r s t n d l i c h m i t d er Ge is tl ichkei t zu s ubs t it ui re n,
Den g e h o r s a m e n G e m e i n d e n M h l b a c h u n d S a r n t h a l a b e r ist das d i es
s ei t ige W o h l g e f a l l e n b e r i h r e F o l g s a m k e i t zu e r k e n n e n zu geben.
W e l c h e F o l g e n n u n die A u s f h r u n g d i es er V e r o r d n u n g h at te,
w e r d e n w i r gl ei ch s ehen. Vor a l l em k o n n t e d e r G e m e i n d e S a r n t a l
n i c h t das a l l e r h c h s t e W o h l g e f a l l e n ausgedrckt , w e r d e n , w e i l es er st
j e t z t a u f k am , da a u c h d or t das Pas s io n ss p ie l w i e d e r a uf g e f h r t
w o r d e n sei, u n d da d e r d o r t i g e P f l eg er w a h r s c h e i n l i c h m e h r aus
F u r c h t v or d e m U n t e r t h a n , als w e g e n Abgang-s e i n e s diefallsigen
b e s t i m m t e n Au ft r ag es die A n z e i g e u n t e r l a s s e n habe. D e m Ge r ic ht
S a r n t a l w u r d e d e s ha l b v om G u b e r n i u m a u f g e t r a g e n , die R d e l s f h r e r

D er K am p! um die P assionsspiele in T iro l im 18. J a h rh u n d e rt.

205

a n z u z e i g e n , den U n g e h o r s a m a b z u b i t t e n u n d fcyerlich zu ve r spr ec he n,


sich von d i es em P a s s io n ss p ie l in Zu ku n ft g a n z zu e n t h a l t e n , w i d r i g e n
falls m a n a u f die K a s s i e r u n g i h r e r Markts- u n d a n d e r e n F r e y h e i t e n
a n t r a g e n we r de .
U nd die u er st v o rs i ch t ig e i n g e l e i t e t e B e s t r a f u n g d e r R d e l s
f h r e r in den z w ei a n d e r e n G e r i c h t e n s c h l u g a u c h g e w i s s e r m a e n
fehl. Das K r e i s a m t h a t t e n ml ich je z w e i L e u t e aus j e d e m Ge ri cht
(Ka st el ru th u n d Ritten) vo rg e la d en , wo v o n e i n e r n i c h t erschien, weil
er ei nen a u s w r t i g e n V i e h m a r k t b es u ch te , u n d d e m Au f t r g e g em
die b r i g e n dre i e in g es p e r r t , z ug l ei c h a b e r a uc h d u r c h Ei lboten die
G e m e i n d e n von de r A r t u n d U r s a c h e der A r r e t i e r u n g u n t e r r i c h t e n
lassen. De m u n g e a c h t e t h a t t e sich d e r R u f v e r b r ei t et , da diese
3 B au e r n in d e r N a c h t e n t w e d e r a us d e m W e g e g e r u m e t , o d er n ac h
I n n s b r u c k ab ge li e fe re t w u r d e n . Es e r s c h i e n e n d a h e r gl ei ch N a c h
m i t t a g s b ey d e m K r e i s a m t e e i ni g e De p u ti e r t e de r G e m e i n d e Unterinn,. die die L o s l a s s u n g d e r A r r e t i e r t e n v e r l a n g t e n und, ob sc ho n sie
von d e m K r e i s h a u p t m a n n m i t d e r s c h i c k s a m s t e n B e l e h r u n g u n d mi t
d e r u e r u n g , da di es e L o s l a s s u n g n i c h t in s ei n e r Macht stehe,
n a c h Ha u se g e s c h i c k t w u r d e n , k e h r t e n sie doch s p t A b e n d s u m
9 U h r z u r c k u n d m e l d e t e n , da sie von der G e me i nd e , w e l c h e sich
h a u f e n w e i s e v or den H u s e r n z u s a m m e n g e r o t t e t , u n d die De p u ti e r t e n
m i t S ch i mp f u n d S c h m h u n g e n b e r h u f e t ht te, g e z w u n g e n w o r d e n ,
n e u e r l i c h n a c h B ot zen sich zu b e g e b e n u n d die A r r e t i e r t e n zu befreyen. Sie v e r s ic h er t e n, da sie das V e r g e h e n d e r Ge me i n d e e r
k e n n e n , u n d alles a n w e n d e n wol len, d a m i t in Zu ku n ft die P a s s i o n s
v o r s t e l l u n g e n u n t e r b l e i b e n , sie g e t r a u e t e n sich a b e r o h n e die A r r e
t i e r t e n n i c h t n a c h H a u s e z u g e h e n, we il die a u f g e b r a c h t e G e m e i n d e
w e i t b e d e n k l i c h e r e S c h ri t te w a g e n drfte. Allein sie w u r d e n von
dem Kreisamte mit nachdrcklichster E rinnerung und W a r n u n g und
m i t d e m B ey sat ze en tl as sen , da sie am f o l g e n d e n T a g e sich n e u e r
lich m e i d e n k n nt en , w o sie d e n n a u c h s ch on u m 6 Uh r frh e r
sc hi en e n, u n d als sie a uf die g e w h n l i c h e A m t s z e i t bes c hi ed en
w u r d e n , u m 8 U h r w i e d e r k a m e n . In E r w e g u n g , da die G e m e i n d e in
i h re n D e p u t i e r t e n i hr en F e h l e r m i t R e u e b ek a n n t e , u n d in d e r w e i t e r e n
R ck si cht , da das K r e i s a m t m i t k ei n e n Mitteln v e r s e h e n wa r , u m
e i n e m b e d e n k l i c h e r e m V e r s u c h e d er G e m e i n d e , d e r sich all er dings
b e s o r g e n lie, zu w i e d e r s t e h e n , h ie lt d e r K r e i s h a u p t m a n n es fr
n th ig, die z u m 2 t g i g e n A r r e s t e v e r u r t h e i l t e n B a u e r n um Y210 Uhr
des 2. T a g e s u n t e r A n h o f f u n g der h c hs t en G e n e h m i g u n g m i t ernstlichster E r i n n e r u n g u n d m i t d e m B eys at ze z u en tl as sen , da dieses
blos i h r e r g e l ei s t e t en A b b i t t e h a l b e r u n d w e g e n d e r fr die Zu k u n f t
z u g e s i c h e r t e n F o l g s a m k e i t g es chehe. D i e s e r V o r g a n g w u r d e m i t
Ii of de kr et v o m 17. Juli 1795 g e n e h m i g t .
Groe S c h w i e r i g k e i t e n b e r e i t e t e d e r Er sa tz d e r P a ss i on s sp ie ie
d u r c h a n d e r e g e e i g n e t e A n d a c h t e n . Die Ge is tl ichen h a t t e n 1791 b er ei ts

20

Sikora.

ver su ch t, a n den s on s t g e w h n l i c h e n P a s s i o n s s p i e l t a g e n ( n a m e n t
lich Karfreit ag) d u r c h d en g a n z e n T a g w h r e n d e A n d a c h t e n in de r
Ki rc he d e m Volke z u m Spiel k e i n e Zeit z u lassen, w e s h a l b die Auf
f h r u n g e n a u f a n d e r e T a g e d e r K a r w o c h e v e r l e g t w u r d e n . Obwoh l
ei n Ge is tl i cher d en v e r n n f t i g e n K o m p ro m i v or sc hl a g , m i t d em a m
b e s t e n b e i d e n T e il en g eh ol fe n g e w e s e n w r e , m ach te , die Spieltexto
ei nfach von allen U n a n s t n d i g k e i t e n etc. zu r e i n i g e n u n d d a n n
die Spiel e u n t e r Auf si ch t der Geist li chkei t u n d O b r i g k e i t z u e r l a u b e n ,
n a h m do ch das G u b e r n i u m d en V o r s c h l a g des O r d i n a r i a t s an, am
K a r fr e i t a g u n d K a r s a m s t a g das h c h s t e G u t a u s z u s e t z e n , u n d gab
d en Auft rag, e v e n t u e l l e V o r b e r e i t u n g e n sofort zu u n t e r d r c k e n .
W e l c h e s von d i es en Mitteln die G e m e i n d e n , w e l c h e sich n a h e z u
f nf J a h r e l a n g kr f t i g g e g e n alle V e r b o t e g e w e h r t h at t e n , end li ch
doch z u m G e h o r s a m g e b r a c h t h a b e n mag , ist aus den A k t e n n i c h t
m e h r z u e r s e h e n ; von da an ist w e n i g s t e n s in di es en Ort en von
k e i n e n P a s s i o n s a u f f h r u n g e n m e h r di e R ed e. Dafr m a c h t e n a be r
h o ch a n d e r e G e m e i n d e n d e r B e h r d e zu schaffen.
S t e r z i n g h a t t e sich, w i e w i r g e h r t h ab e n, schon e i n m a l an
d e m W i d e r s t a n d e beteiligt. Im J a h r e 1798 n u n w u r d e ein n e u e r
l iches Ge s u c h m i t e i n e r W a r n u n g v o r d e r Str afe a b g e w i e s e n . Als
a b e r die B r g e r d e n n o c h d as Spiel a b h a l t e n wo l lt en , es m c ht e
k os ten, w a s es wolle, s et zt e d as K r e i s a m t i m P u s t e r t a l alle Hebel,
freilich viel e n e r g i s c h e r als in d en f r h e r b e h a n d e l t e n Fl len, in Be
w e g u n g , u m das Spiel zu v e r h i n d e r n , u n d b r a c h t e es en dl i ch a uc h
dahi n, da es w i r k l i c h u nt er bl i eb . Die D r o h un g, da d e r M ag i st ra t
u n d die V o r s t e h u n g e n d e r Z nft e bei e i n e r n o c h m a l i g e n W i d e r s e t z
l ich kei t z u r V e r a n t w o r t u n g g e z o g e n w r d e n , s c h e i n t h i e r den W i d e r
s t a n d n i e d e r g e s c h l a g e n z u h ab e n.
Vi el l n g e r a b e r w h r t e w i e d e r d e r K a m p f ipit d e n B r g e r n
von K i t z b i c h l , d e r e n e r st es Ge su c h 1762, n o c h fast z u r Zeit, als
d en S t d t e n a n s t a n d s l o s die B e w i l l i g u n g g e g e b e n w u r d e , aus s e in en
w o h l e r w o g e n e n U r s a c h e n f r d e r m a h l e n a b g e w i e s e n w o r d e n warI m J a h r e 1770 w a r ei ne A u f f h r u n g a u f d e m al h i e i g e n o r d i n a r i
t h e at r o g epl ant , doch e r h i e l t e n die L e u t e n i c h t die E r l a u b n i s dazu,
w e s h a l b sie d en B r a u h a u s s a a l d a z u b e n t z e n wollten. N u r deshalb,
w e i l die A u f f h r u n g z u r N a c h t z e i t g e s c h e h e n sollte u n d w e il d e r
Ort d e r B h n e n i c h t m i t d e r E h r n b i e t i g k e i t e in es so g r o e n G e
h e i m n u s z u s a m m e n p a t e , a u c h s o g ar w e g e n d e r d e s ha l b e n t s t e h e n d e n
F e u e r s g e f a h r m a c h t e das G e r i c h t dav on die Anzeige, w e s h a l b d e m
Magi st rat i m Fal le d e r A b h a l t u n g des Spieles v om G u b e r n i u m ei ne
S tr afe von 100 T al e r n in A u s s i c h t ges tel lt w u r d e ; di ese Maregel h a t
g e w i r k t . Er s t im J a h r e 1792 w o l l t e n die B r g e r w i e d e r das P a s s i o n s
spiel a m dri tt en, v i e r t e n u n d f nf ten S o n n t a g in d e r F a s t e n z e i t a u f
d e m s t d t i s ch en T h e a t e r z u g u n s t e n d e r A r m e n auf fhren, mi t
B e s e i t i g u n g al ler s o n s t bey d er le y V o r s t e l l u n g e n g e w h n l i c h e n

D er K am pf um die P a ssio n ssp iele in T iro l im 18. J a h rh u n d e rt.

207

Mi brauc hen , w o b e y die v o r k o m m e n d e n G e h e i m n e blos u n t e r Musik


b e s u n g e n w e r d e n ; di es es u n d noch ein z w e i t e s A n s u c h e n w u r d e n
n i c h t bewilligt. Im J a h r e 1795 w u r d e ei n von d e r O b r i g k e i t u n d dem
K r e i s a m t (Unt eri nntal ) u n t e r s t t z t e s Gesuch, das Pas si ons tr au er sj si el
in d e r F a s t e n z e i t g e g e n e i n e n B ei t r a g von 24 fl. fr d as s t dt i sc he
A r m e n i n s t i t u t vors tel l en z u drfen, m i t e i n e r s t r e n g e n A h n d u n g
des K r e i sa mt es , w e il es d as v e r b o t s w i d r i g e Ge s u c h n i c h t sofort z u
r c k g e w i e s e n h abe , u n d m i t A n d r o h u n g s t r e n g e r S tr afen a bg e w i e s e n .
O b w o h l di ese E r l e d i g u n g b e d e u t e n d e n e r g i s c h e r a u s s a h als die g e
r a d e z u s c h w c h l i c h e n V e r o r d n u n g e n f r S a r n t a l etc., h a t d e r s e l b e
Spiel fhrer, b e f r w o r t e t v o m M ag i s t ra t u n d d e m R ic ht er , i m n c hs te n
J a h r e doch w i e d e r u m die E r l a u b n i s fr d i e se s u n d die k n ft i g en
J a h r e a n g e s uc ht , i n d e m er a n f hr te , da das P a s s i o n s s p ie l das Volk
bei d e r u n v e r f ls ch t en R el i gi on e rhal te, die Moralitt bef rd ere
u n d da in d e r A n g e l e g e n h e i t des w i e n e r i s c h e n P r o fe ss o rs The ol o gi ae
J a h n e n t s c h i e d e n w o r d e n sei, da m a n d as Volk bey s e i n e n s i n n
lichen Rel ig io n sb e gr if fe n b e la ss e n soll u n d da d e r si nn l ic h e Ku l tu s
z u r E r h a l t u n g des K a t h o l i c i s m u s h c h s t n o t h w e n d i g u n d d e m St aa te
nt zl ich, k e i n e s w e g s a b e r s ch dl ic h seye. T r o t z d e m w u r d e dieses
Ge suc h s o wi e das v o m n c h s t e n J a h r e w i e d e r a b s c h l g i g b e s c hi ed en .
U n d i m J a h r e 1798 k a m die Na ch ri ch t , da di e Ki tzbi chl er t ro tz des
w i e d e r h o l t k u n d g e m a c h t e n V e r b o t e s u n d z u w i d e r des o b r i g k ei t li ch en
E i n b o t h e s z u z w e y m a h l e n ein P assi onsspie], w i e sie v o r g e b e n , z u
E r h o l u n g d e r s ch on vo r d e m V e r b o t h a u f g e w e n d e t e n U n k o s t e n auf
g e f h rt h t t e n. Die O b r i g k e i t stellte sofort ei ne U n t e r s u c h u n g an
u n d s c h l u g d a n n fr die H a u p t p e r s o n e n G e l d st r a fe n von j e fl. 3, fr
die b r i g e n b e m i t t l e t e n A k t e u r s a b e r j e 1 fl. 30 kr. z u r s t d t is ch en
A r m e n k a s s e vor. Doch das G u b e r n i u m s c h i e n n o ch n i c h t g e n u g E r
f a h r u n g e n m i t s e in en V e r f g u n g e n in f r h e r e n J a h r e n g e m a c h t zu
h a b e n ; d e n n es s ah a u c h h i e r die w o h l v e r d i e n t e n St raf en u n t e r
d e r B e d i n g u n g nach, da die D a r s t e l l e r i h r e A b b i t t e u n d i h r V e r
s pr e ch en , in Zu k u n f t g e h o r s a m z u sein, z u P r o t o k o l l g e b e n w r d e n ,
u n d droht e, sie i m n c h s t e n F al le nac h a ll er Sc h r fe d e r Ge se tze
u n n a c h s i c h t l i c h zu z c ht ige n . H ie r h e r r s c h t e a b e r n i c h t ein s ol cher
F a n a t i s m u s w i e bei d e n sch on b e s p r o c h e n e n L e u t e n , w e s h a l b a uc h
die D a rs t e l l e r die A bb i t t e l ei s te te n; n u r e i n B c k e r m e i s t e r w u r d e
e r s t d u r c h die D r o h u n g , da sonst sein G e w e r b e ge s p e r r t u n d er
a u e r d e m n och g e s t r a f t w r d e , d a z u v e r m o c h t .
Dies w a r d e r l et zt e Fall e i n e r W i d e r s e t z l i c h k e i t bis z u m B eg i nn
des n e u e n J a h r h u n d e r t e s . O b w o h l m a n n u n g l a u b e n sollte, da der
K a m p f u m die P a s s i on s sp i el e e nd l i c h doch s ei n E n d e g e f u n d e n
h a b e n mt e, so s c h e i n t d e n n o c h d e m n i c h t so z u sein, we il n och
1816 ein V e r b o t der P as s i o n s s p ie l e e r l a s s e n w e r d e n mute. L e i d e r
fe hle n aus d i es e r Zeit s e h r viele Akt en, so da ei ne w e i t e r e a u s
f h r l i c h e r e D a r s t e l l u n g k a u m m e h r mg li ch w e r d e n drfte.

208

E der.

Volkstmliche berlieferungen aus Nordbhmen.


Von R o b e r t E d e r ,

M dlin g.

I.
In N e u s t a d t l bei Frieclland ( Bhmen) l ebt e ich f n f u n d z w a n z i g J a h r e
u n d h a b e im Lauf e d i es er Zeit m a n c h e r l e i in b et re f f d as e l bs t f r h e r br
l i cher v o l k s t m l i c h e r G e b r u ch e , A b e r g l a u b e n . Vo l ks me di zi n , S y m p a t h i e
mi tt el , Z a u b e r s e g e n , K i n d e r r e i m e , S a g e n u. s. w. g e s a m m e l t . Die
Not izen, die ich m i r d a m a l s d a r b e r g e m a c h t habe, l asse ich n u n
folgen. Das S t d t c h e n N e us t ad t l , das z i r ka 5000 E i n w o h n e r zhlt,
f h r t h e u t e d en N a m e n N e u s t a d t an d e r T a f el fi ch t e ; s ons t e r w h n e
ich die n h e r o d e r e n t f e r n t e r l i eg e n d e n , ebenfal ls im F r i e d l n d e r Bezi rk
bef indl ichen Drfer H e i n e r s d o r f , R ck e r s d o r f , W n s c h e n d o r f , S c h n
wald, H e g e w a l d , Lus dor f , W e i s b a c h etc.
H o c h z e i t . Di es elbe fa n d m e i s t n a c h d e r F e l d a r b e i t statt. F r e i l a g
u n d S o n n t a g w a r fr Ho c h z ei t e n a u s g e sc hl o ss en , a uc h sollte sie n i ch t
im Mai s t at t fi nde n u n d das G e s p a n n des H o c h z e i t s w a g e n s d u rf te n i ch t
a us z w ei S c h i m m e l n b es tehe n. Vor d e r Hoc hzei t w a r das Ei n be tt en
B r a u c h ; di e F r e u n d i n n e n d e r B r a u t r i c h t e t e n das Bet t d e r k n f t i g e n
j u n g e n F r a u ein, w o b e i viel Spa g e m a c h t w u r d e , K u c h e n u n d W e i n
du rf te n n i c h t fehlen. So bal d die H o c h ze i t s g st e i m E l t e r n h a u s e de r
B r a u t e r s c h i e n e n w a r e n , w u r d e i h n e n ein Frhst ck, . Kuc hen, W e i n ,
S chnaps , v e r a b r e i c h t ; vo r A b g a n g in die Ki rc he s e t z t e n sich Va te r
u n d M u t t e r i n m i t t e n des Zi mme rs , B r a u t u n d B r u t i g a m k n i e t e n vor
den E l t er n n i e d e r u n d w u r d e n g e se g ne t, . In d e r K i r c h e h a t t e die T a u f
pat i n d e r Braut , Sal zmes te g e n a n n t , die Obl i egen he it , d i ch t h i n t e r
d e m B r a u t p a a r z u s t e h e n u n d b ei d e n das R a u t e n k r n z c h e n aufs
H a u p t z u legen . N a c h d e r T r a u u n g w u r d e ein O p f e r g a n g u m . den
Altar g e m a c h t u n d Geld a u f e in en Te ll er gelegt. Mi tt ler wei l e w u r d e
das H oc h z ei t s m a h l v o rb e re i t et . I m Ga r te n od er Hof w a r s cho n f r h e r
ein B r e t t e r v e r s c h l a g e r r i c h t e t u n d in d i e s e m g es c h l o s s e n e n R a u m
w u r d e n in g r o e n Kessel n a u f o ff enem F e u e r Rindfleisch, G e m s e u n d
Obs t gek oc ht, i n d es im Backofen des H a u s e s die B ra te n z u b e r e i t e t
w u r d e n . Da s F le i s c h w u r d e s ch on vo r d e m K oc hen in H a l b p f u n d
s t c k e g e s c h n i t t e n ; j e d e r Ga st b e k a m ein- o d e r z w e i m a l ein h a lb es
P f u n d vori j e d e r F l e i s c h s p e i s e a u e r den o b li g at en W u r s t z u l a g e n . Zu
j e d e m Gast s tellte die H o c h z e i t s m u t t e r e in e n groe n i r d e n e n Topf,
in. den er die von i h m n i c h t g e n o s s e n e n Spei sen gab, als: se
u n d s a u r e T u n k e , Kra ut , Ape rn (Kartoffeln), W r s t e , Kalbs- u n d
S c h w e i n e b r a t e n , Ri ndfl ei sch, g e b a c k e n e P f l a u m e n u. s. w., j e d e s Ge ri ch t
d u r c h ei ne S ch i ch t e Brot g e t r e n n t . Di esen z u m Schlu d e r Mahl zei t
a n g e f l lt en To pf n a h m n a c h d e m H o c h z e i t s m a h l j e d e r Ga st m i t n ac h
H a u s e ; a b e r a u c h w h r e n d des. Es s e n s g e d a c h t e er. s e i n e r F r e u n d e
u n d s a n d t e i h n e n v on s e i n e m i h m z u g e w i e s e n e n Tei l auf e i n em
T e l l e r ei n o d e r das a n d e r e Ge r ic ht als ..bescheidenes Essen. Au fz u
t r a g e n h a t t e , d e r Plum.ppatsch, so hei t j e n e w i c h t i g e P e r s n l i c h k e i t

V olkstm liche b erlieferu n g en aus N ordbhrnen.

209

bei B a u e r n h o c h z e i t e n , die als H o c h z e i t s b i t t e r die F r e u n d s c h a f t u n d


No be rn sch af t z u r fl uchst e i n zu l a de n, bei d e r Hoc hzei t Spsso zu
m ac h e n , w o h l g e s e t z t e Reden zu hal ten, bei d e m G a s t m a h l zu ser vieron,
die G st e z u d en H o c h z e i t s g e s c h e n k e n zu a n i m i e r e n , d en Da n k a u s
z u sp r ec he n , die Ga b en d er B r au t m i t e r n s t e n o d e r s c h a lk h af te n W o r t e n
in d en Scho z u l eg e n h a t t e u. s. w.
In l t e r e r Zeit w a r dies e i n e d e r O b l i e g e n h e i t e n des Do rf schu l
l e h r e r s u n d b e s t a n d fr di ese L e i s t u n g ein e i g e n e r Tarif. In e i ne r
Spezifikation in betreff des Salario f r d e n S c h u l m e i s t e r in S c h n
w a i d e n a n n o : 1740 finden w i r f ol g en d e d i e sb ez gl ic h e A n s t z e: Von
e i n e r Zusage o d e r Frey t, den T a g z u v o r die Gst e e i nzu la den , u n d
a n s e l b e n die W e r b u n g , A b d a n k u n g u n d a n d e r e g e w h n l i c h e B e d i e n u n g
zu v e r r i c h t e n 1 kr. Vo n e i ne r Hoc hzei t den T a g v o r h e r die Gste
e in zu l ad en , a n s e l b e r d u r c h 2 o d e r 3 Tage, so l a n g e sie w h r e t di e
W erbu n g, Abdankung, m otivierung und gebruchlichen Verrichtung
zu t h u n 30 kr. Die B r a u t h g i e b t n a c h a l t e m G e b r a u c h ein Tiichel
s a m b t e i n e m e i n g e B i n d e (Ei ngebi nde). U n d von A u f w a r t u n g nach
d e r Mahl ze it v on d e n e n Gst en, die g e b r u c h l i c h e auf la ag e den hal ben
Theil. W e n n die H e i r a t h - o d e r Hoc hz ei t -G st e e i n g e l a d e n u n d zul et zt
im K r e t s c h a m b k o m m e n , n a c h d e m U r a l te n g e b r a u c h w i e a n d e r o rt hen ,
ein V^sel o d e r K a n n e Bier zu t ri nk en . S p t e r w u r d e das A m t des
H oc h ze i t s bi t t e r s in ei ne P r o fe ss i on u m g e w a n d e l t u n d ein h i e r z u . g e
e i g n e t e r Mann fa n d h i e r m i t e i n e n E r w e r b , D e m B r a u t p a a r e w u r d e n
j e ein BrotrnftI g e g e b e n , u n d die B r a u t b a n d di es e m i t ro ten
B n d c h e n z u s a m m e n , u m sie . a u f z u b e w a h r e n ; w e n n sie n i ch t
s ch i m m e l t e n , w a r dies ein Zeichen, da die E h e g l ckl i ch bleibe. Bei
d e m H e r u m r e i c h e n des S c h w e i n e b r a t e n d u r c h den P l u m p p a t s c h w u r d e
d u r c h i hn das m i t e i n e m r o t e n B n d c h e n v e r z i e r t e S c h w e i n e s c h w n z c h e n
d e r B r a u t ber r ei ch t, w a s i hm Anla zu S c h e r z r e d e n gab. Na c h d em
Mahl e s a m m e l t e d e r s e l b e die G e s c h e n k e f r di e B r a u t von den G st en
ein, die z u m e i s t in Geld b e s t a n d e n , , u n d b e r g a b di es e d e r Braut,
d a n n g i n g er z u den F e n s t e r n m i t d e n W o r t e n : Nun m u ich amol
s ahn, ob -die dr au en, die u n t e r m F a n s t e r n s ta hn , o w o a s b r a c h t hon,
u n d n i m m t von den . F r e u n d i n n e n d er Braut, die n i c h t g e l ad e n w a r e n ,
die G e s c h e n k e e n t g e g e n ; es s i n d dies m e i s t kl ei ne G a be n fr den
Ha usha ltj a b e r a u c h s ch o n fr den k n f t i g e n K i n d e r s e g e n , als
H u b c h e n , S t r m p f c h e n u. s. w., w o z u d e r P l u m p p a t s c h bei b e r g a b e
an die B r a u t sei ne W i t z e g u t a n b r i n g e n k o n nt e. S ch on w h r e n d des
Es s en s a b e r w a r er fr sich b ed acht , i n d e m er m i t d e m T el l er von
Gast z u Ga st u m ein T r i n k g e l d bat ; schlielich s a m m e l t e er bei den
G st en n o c h m a l s ein,, er t r u g e ine n T el l er m i t e i n e m S an dw i sc he l
u n d w a r di ese Ga be fr die A u f w a s c h f r a u e n b e s t i m m t . A n d e r w r t s
entfiel di ese S a m m l u n g u n d m u t e er,, w i e w i r a u s d e r g e b r a c h t e n
Spezi fi kati on e r s e he n, das, T r i n k g e l d t eilen.
Hufig zog n ac h
d e m H oc h z e i t s m a h l e die Ge se lls chaft ins G a s t h a u s (Kretscham), zu m

210

E der.

H u c h s t b i e r a b e n d u n d w u r d e die Ho chzei t m i t T a n z b ee nd et . Ei n e
B e s o n d e r h e i t u n t e r d en H o c h z e i t s g e s c h e n k e n von sei t en e i n e r a u e n
s t e h e n d e n F r e u n d i n w a r das P a p i e r e n e W i e g e n b a n d , ein zw ei te s
k o n n t e ich in d o r t i g e r G e g e n d t r ot z e if r ige n F o r s c h e n s n i c h t m e h r
auffinden.
H e i r a t s v e r t r g e w u r d e n in B r g e r k r e i s e n in a ll er F o r m a b
gesc hl os se n. Ein He u r a t s Cont ract a u s d e m J a h r e 1781 b e g i n n t
m i t f o l g e n d e n W o r t e n : Ich F r a n t z R e l e r u n d J o h a n n a R i ed el i n
be y d e in u n s e r n l ed i g e n S t a n d e b e k e n n e n a n d u r c h u n d g e b e n zu
w i s s e n J e d e r m n n l i c h b e s o n d e r s a b e r da, w o V on n t h e n , da w i r
g e g e n ein A n d e r a uf r icht i ge L i e b e u n d Affection s p h r e n lassen,
s ofort a b e r a u c h m i t s a m m e n sich zu v e r e h l i g e n Vllig i n t e n t i o n i r e n
u n d e n t s c h l o s s e n h ab e n, W e e n t w e g e n w i r u n s a u c h m i t s a m m e n
z u r V o r h a b e n d e n E h e sich fe s tt g l ic h u n t e r e i n a n d e r V er lob en u n d
Ve rs prec hen , die Zeit u n s e r e s L e b e n s sich zu lieben, G e b h r e n d e s
H a n d z u h a b e n, in k e i n e r Noth z u v er laen, auch alles Gl ck u n d
U ng l c k g e t r e u l i c h m i t s a m m e n A u s z u s t e h e n u n d b e y s a m m e n zu V e r
h a r r en .
N u n folgt die g e g e n s e i t i g e Z u s c h r e i b u n g des V e r m g e n s u n d
z u m Schl us s die U n t e r s c h r i f t e n des B r a u t p a a r e s u n d d e r f nf Zeugen.
J e d e U n t e r s c h r i f t ist d u r c h ein Sie gel bekrftigt, so da di eses
den e r s t e n B u c h s t a b e n d e r U n t e r s c h r i f t l i n k e rs ei t s e t w a s b e r h r t .
Die P e t s c h a f t e n z e ig e n die f nf z ac ki ge Krone , d a r u n t e r F i g u r e n o de r
E m b l e m e , z u m Beispiel: ei n W r f e l m i t d en I ni ti al en s t e h t u n t e r
d e r Krone , li nks u n d r e c h t s b ef in de n sich Dreschflegel, R e c h e n ,
S e n s e n u n d W e t z s t e i n . Di eses Siegel g e h r t e e i n e m K r e t s c h a m s
besitzer.
H e ir a t e t e di e B r a u t n a c h a u s w r t s , w u r d e d e r H o c h z e i t s w a g e n
in al ler O r d n u n g gepa ckt , v o r n e h i n a b e r m u t e n die B et t e n z u s t e h e n
k o m m e n u n d d a r a u f das S p i n n r a d , das oft s ch n g e s c h n i t z t wa r.
U n g e f h r a c h t T a g e n a c h d e r Hochzeit, an e i n e m So n nt ag , fi ndet
sich das j u n g e P a a r bei d e r M u t t e r d e r j u n g e n F r a u ein, u m d or t
das Mut teres sen, e i n e N a c h fe i e r d e r Hochzeit, zu b ege he n.
G e b u r t , T a u f e . In N e u s t a d t l s a gt m a n d e n K i n d e r n , die
j n g e r e n G e s c h w i s t e r k o m m e n a u s d em Zipfelbusch, e i n e m d o r t ig en
W a l d t e i l e , d u r c h d en ein Bchl ei n fliet; in H e i n e r s d o r f a b e r aus
d e m Tei ch e.
Die F r a u in g e s e g n e t e n U m s t n d e n d ar f a u f d e m D a c h b o d e n
ni ch t u n t e r d en W s c h l e i n e n g e h e n, da s o n s t d e r E m b r y o d u r c h die
N a b e l s c h n u r e r w r g t wi r d .
In das er s te K i n d e r b a d l e g t m a n Geld. Die l e e r e W i e g e d ar f
m a n n i c h t in B e w e g u n g set zen, da s ons t das K in d n i c h t R u h e findet.
N a c h d e r Ta uf e findet ein T a u f s c h m a u s statt. Das K in d b e k a m f r h e r
v om T a u f p a t e n m e i s t ein G e l d g e s c h e n k , v er s c h l o s s e n in e i n e m
Pat enbri efei .

V olkstm liche b e rlie fe ru n g e n aus N o rd b h m e n .

211

Solch ein P at en br ie fe i b e s t e h t a us e i n e m m e h r f a c h z u s a m m e n
g e f al t et en P ap ier , au e n ist es m i t f a r b i g e n Bi ldern,
bibl ische
S z e n e n d ar st el le nd , a u s g e s c h m c k t , i n n e n an d en R n d e r n si nd
Bi bel spr ch e, in d er Mitte ei n Vers, fr den T a u f a k t p a s s e nd , g e d r u c k t
u n d d i es e r von d e m P a t e n u n t e r s c h r i e b e n . Es s c h e i n t d e r Br au ch der
P at en bri efp l au s d e m b e n a c h b a r t e n P r e u e n g e k o m m e n z u sein,
u n d d a sol che P at en br ie fe i n i c h t huf ig Vor ko mm en , m g e n ei ni ge
Verse angefhrt werden.
(G esch rieb e n .)

D a s W a s s e r u n d d a s B l u t , s o flo a u s C h r is ti S e i t e n
S o l l l i e b s t e s P a t c h e n dir d i e S e e l i g k e i t b e r e i t e n .
D a s e r s te m a c h t d ic h v o n alle n S n d e n rein,
D as a n d er e w ir d das Pfand der G n ad e G o tt e s seyn ,
1785.
H E R R JESU D e in e L u st ist b e y d en M e n sc h e n - K in d e r n ;
W e n n s i e n i c h t s e l b e r d i c h i n ih r e r L u s t v e r h i n d e r n .
A c h w a s c h e d i e s e s K in d v o n a l l e r U n l u s t r e i n
U n d la s t e t s D e i n e L u s t b e y d i e s e m K i n d e s e y n .
A nno 1786.
W i e h o c h i c h s c h u l d i g b in , d i c h C h r i s t o . f r z u t r a g e n .
S o g e r n e t h u ic lis a u c h . I c h w i l l s a u f G l a u b e n w g e n ,
U nd das G e l b d e z w a r sta tt d e in e r L ip p e n th un,
D o c h m u t d u s e l b s t , s o v i e l d i e M e n s c h h e i t w ir d- z u l a s s e n ,
D ein L e b e n un d d e in T h u n n a c h d e m V ers p r e ch en fassen .
Der B u n d d er w ird gew i au f deiner S e e le n ruhn.
Ich w ill s o n s t l e d ig s ey n , der B r g e r s c h a f t e n t n o m m e n ,
W a s i c h G O t t z u g e s a g t . K a n n i c h n a c h d i e s e r Z e it
D ir w o a n H n d e n g e h n , u n d l t m ir G O t t d a s L e b e n ,
S o w i l l i c h g l e i c h s a m dir h i e r H a n d u n d S i e g e l g e b e n ,
D a i c h dir d i e n n w i l l n a c h a lle r M g l i c h k e i t .
Anno 1786.
(G esch rieb e n .)

M ei n P a t c h e n
T rifft a n dir, m e i n
T r e u e s W n s c h e n e in
S o ls t du der M utter T r o s t
D e s V a t e r s F r e u d e s e in .
1815.
M ein K i n d ! d u b i s t g e t a u f t , d u k a n n s t d i e H o f f n u n g f a s s e n ,
D e in H e ila n d w e r d e dich a u f e w ig n ic h t v e r la s s e n ,
D a s W a s s e r b a d im W ort le g t dich in J e s u S c h o o s ,
D e i n H e i l a n d l i e b e t , d ic h , ja, s e i h e G n a d i s t g r o .
W irst D u nu n frh u n d sp a t a n d e in e n T a u fb u n d d e n k en ,
D ich v o n der S n d e n b a h n ch r istg l u b ig a b zu le n k en
S o w i s s e , d a d i c h e i n s t d e i n H e i l a n d J e s u s C h r is t
Z u r S e e lig k e it e rw h lt, w eil d u ge tau fet bist.
Anno

1815.
V e r s u m e n i e , m e i n K in d , a l s w a h r e r C h r i s t z u l e b e n ,
S o w i r d D i c h G o t t e s G e is t a u c h i m m e r d a r u m s c h w e b e n ,
D i c h l e i t e n , w e n n D u ir rst , D i c h s t t z e n , w e n n D u s i n k s t ,
D ich strken, w e n n D u e in st d e n K elch d e s T o d e s trinkst.

1818.

E der.

212

V e r t r a u e G ott , e r i s t d e in V a t e r !
U n d e h r e J e su rn , d e r d i c h l e h r t !
Der. T u g e n d G e i s t s e y d e in B e r a l h e r
Z u m G l ck , d a s k e i n e Z e i t z e r s t r t.
D ir , G ott , d e r s o g e r n e r f r e u e t ,

G ie b i h m W a c h s t h u m u n d G e d e i h e n ,

E w ig s ein e H uld e rn eu et,

Da es s te ts d a s B s e sch eu en ..

W e i h e n ' d r c h ' d i e T a u f e w ir

Und begl ck e das B em h n ,

D i e s e s K in d , o V a te r , Dir.

E s zum H im m e l zu erziehn .

Strke, Vater, s e in e n G lau b en

La es im m er f r o h b ek enn en ,

L a d e n S p t t e r , i h m n i c h t r a u b e n ,

Da es n ie m a n d v o n

F r o h s e i er, d a e s e i n C hr is t,

N ie m a n d a u f der T u g e n d B ah n

D ir

t r e n n e n

D a D u G o t t , s e i n V a t e r b i s t .

G l c k u n d R u h i h m r a u b e n k a n n .

A nno 1818.
W o h l Dir, w e n n d u d a s B s e f l i e h e s t
U n d u m da s Gute dich b e m h e s t !
D a n n w ir d d ic h G o tt a u f d e i n e n W e g e n
B e g l e it e n m it d e m b e s te n S e g e n .
Er f hre dich auf e b n e r B ahn.
Anno 1818.
A lles Heil und je d e r S e g e n
K o m m t v o m H errn , der nur die F r o m m e n liebt.
. W a n d l e h ie r a u f s e i n e n W e g e n
U n d D u findest r eich en

Segen,

U n d D ein Herz bleib t u n b e tr b t.


A nno 1820.
M ein P a t h c h e n , d ' e s e r T a g is t g r o v o r n d e r n T a g e n ,
D a m a n d i c h , z a r t e s K i n d , z u m TauE bad h i n g e t r a g e n ,
D i e z e i t l i c h e G e b u r t g a b d ir d a s L i c h t d e r W e l t ,
D i e g e i s t l i c h e h a t d ir d a s s c h n e H i m m e l s z e l t
E r f f n e t , w ir s t d u n u n d e m H e i l a n d t r e u v e r b l e i b e n ,
Im G la u b en ih m dein Herz zur W o h n u n g v e rs c h r eib e n :
S o f o l g t d e r e i n s t g e w i d ie f r o h e S e e l i g k e i t ,
D ie dir d e r L e b e n s f r s t d u r c h s T a u f b a d h a t b e r e i t .
A nno 1820.
B e i d i e s e r G ab e r i n n r e d ic h ,
Da D u erk auft bist k ostb ar lic h ,
N ic h t m it S ilb e r u n d G old e roth :
S o n d e r n m it Je su B lu t und T od.
A m T a g e D e in e r W ied ergeb u rt.
D e in e

tr e u e

Pathiji.

1820.

Jeder Patenbrief hat unter dem angefhrten Verse einige Be


gleit- o d e r W u n s c h w o r t e b e i g e d r u c k t u n d ist d a n n m i t d e r U n t e r
schrift des P a t e n o d e r d e r P a t i n v e r s e he n.
T o d . De r Tod w u r d e d e m V i e h u n d d en B i enen im Hause, wo
d e r Todesfal l v o rk a m, aiigesagt. In den S a r g l egt e m a n a u e r He i l i g e n
b i l d e r a u c h d e n K a m m d es V e r s t o r b e n e n . D e m To t en g ab m a n ei ne
Zi t ro ne in die' Hand. Die L e i c h e w u r d e i m Hausf lur a u f g e b a h r t , die
F e g e g e n di e T r e z u g e k e h r t . N a c h - d e m L e i c h e n b e g n g n i s w u r d e
ein T o t e n m a h l v er a b r e ic h t . Au f den F r i ed h f e n fi ndet m a n oft das

V o lkstm liche b e rlie fe ru n g e n au s N orclbbm en.

213

P o r t r t des V e r s t o r b n e n a u f e i n e r P o r z e ll a nt af el g e m a l t u n d an d e m
L e i c h e n s t e i n ei ngef gt . W i e m i r m i t g e t e i l t w u r d e , soll sich a u f ei n em
F r i e d h o f im F r i e d l n d e r Bezi rk ein L e i c h e n s t e i n befinden, d e r das
P o r z e l l a n b i l d n i s in e i n e r m i t e i n e m T r c h e n v e r s e h e n e n Ni s ch e einschliet, u n d ist d a r u n t e r f o l g e n d e r S p r uc h zu lesen g e w e s e n :
W a n d e r e r m a c h d a s T h r l auf,
H ier r u h e t Jakob H asen lauf,
G o t t g e h i h m d ie e w g e R u h ,
W a n d e r e r m a c h d a s T h r l zu !

G e l e g e n t l i c h e i n e r E r b s c h a f t s t e i l u n g w u r d e a u f d e m D a c hb o de n
ei n es H a u s e s in R c k e r s d o r f ei ne R e l i q u i e n k a p s e l g e f u n d e n , die ich
e r w a r b . Di ese b e s t e h t a u s e i n e m o val en Metallreifen, d e r o ben d u r c h
ei ne S c h r a u b e z u s a m m e n g e h a l t e n wi rd. G l se r an b ei d e n Sei ten l assen
d en In h al t s ehen. A u f d e r e i n e n Sei te s i n d kl ei ne P c k c h e n , R e l i
q ui en e n t h a l t e n d , r i n g s u m ein Siegel, a u f S a m t u n t e r l a g e befestigt,
b e r j e d e m P c k c h e n ist ein Zet tel che n m i t d e m N a m e n des Heil igen
a n g e b r a c h t . An d er a n d e r e n Sei te z e i g t sich ein a uf P e r g a m e n t g e
m a l t e r C h r i s t u s k o p f ( Mi ni at urmal er ei ), do ch s c he in t di es es Bild e r st
s p t e r e i n g e f g t w o r d e n z u sein. I n n e n z w i s c h e n b ef in de n sich z w e i
k le ine P a p i e r h l l e n m i t be r s c h ri f t e n u n d Inhalt. Die ei ne e n t h l t
v e r m o d e r t e s Holz u n d die Aufs chri ft besagt, s o w e i t sie z u entziffern
ist, da dies Holz v om S a r g e ( oder W i e g e ? ) d e r h e i l i g e n -Mutter
Gottes sei; die a n d e r e Hlle b i r g t w i n z i g b e s c h r i e b e n e Zettelchen,
u n d aus d e r Au fs ch ri ft d e r E n ve lo pp e ist z u e n t n e h m e n , d a l P d i e s
L uk as z et t el sind.
L u k a s z e t t e l g ab m a n e i n e m S t e r b e n d e n in die Hand, d a m i t er
l ei ch t er s t e r b e n k n n e. Ob d i e s e r B r au c h in d o r t i g e r G e g e n d bl ich
wa r, k o n n t e ich n i c h t er fahren.
Feste.

O s t e r f e s t . Am G r n e n D o n n e r s t a g g e h e n die K i n d e r kl apper n
u n d s i ng en :
K la p p e r , k l a p p e r g r n D o n t s c h ,
B i n e in k l e i n e r K n i g ,
G ebt m er n e zu w enig,
L a t m i c h n e z u l a n g e s t e h n,
Mu a H u s l w e i t e r g e h n.

A m O s t e r m o n t a g r c k e n die N e u s t a d t l e r S c h t z e n aus, zur


E r i n n e r u n g , da Mel chi or von R d e r n im J a h r e 1592 die E r r i c h t u n g
d e r B r u d e r s c h a f t d e r S c h t z e n bewil li gte.
P f i n g s t f e s t . A m z w e i t e n P f in gs t f e i e r t a g e b e g a n n das Kn ig s
od er L us ts ch ie en , d as drei T a g e da ue r te . Noch h e u t e w i r d dieses
F e s t m i t A u s r c k e n u n d Bs ts chi een gefeiert. In f r h e r e r Zeit w a r ein
g ro er V o g e l a u f e i n e r S t a n g e a u f g e r i c h t e t u n d w u r d e m i t Pfei len u n d
Bolzen d a r a u f g es ch o ss en . Ein o de r m e h r e r e W i r b e l des T r o m m l e r s
ze igt e e ine n Bestschu, das K l ap pe r n m i t den T r o m m e l s c h l g e l n

2 i4

Eder.

e ine n F e h l s c h u an. De r best e S c h t z e w a r Knig. Die N e u s t a d t l e r


S c h t z e n g e s e l l s c h a f t b es i tz t no ch ein Bes t aus a l t r Zeit, d as i n so fer ne
i n t e r e s s a n t ist, w e il es a u s d e m a u s d e m N e u s t a d t l e r Z i n n b e r g w e r k e
g e w o n n e n e n Zinn r o h h e r g e s t e l l t ist. N a c h e i n e r d a r a u f bef indl ichen
P r g u n g d rf te n di eses Best die Herrschaft , die S ta d t u n d die Ki rc h e
g e s p e n d e t ha be n . De r S c h t z e n k n i g w u r d e m i t Musik, bei B e g l e i t u n g
d e r S c h t z e n u n d d e r Gste, ins R a t h a u s g ef hr t, d ort pfl egt e er die
S c h t z e n b r d e r zu b e w i r t e n . Als K n i g w a r er n u n f r ein J a h r
k ont ri but io ns f re i, e r h i e l t ein S c h w e i n u n d den N u t z g e n u d e r K n i g s
wi es e.
J o h a n n e s f e s t . Die K i n d e r m a c h e n a b e n d s vor J o h a n n i ei ne
s o g e n a n n t e J o h a n n e s b o c h t od er J o h an n es st r e u . Diese w i r d a u f
d e m E s t ri ch u n t e r g e b r a c h t u n d b e s t e h t aus a b g e zu pf t e n Bl t te rn d e r
J o h a n n e s b l u m e = M ar g a r i t b l u m e , w o r a u f die F i g u r des he il i ge n
J o h a n n e s , in E r m a n g e l u n g d e s s e n ein He il i gen bi l d g e l e g t wi rd. In
d e r F r h hofft das K i n d ei ne Ga b e u n t e r o d e r a uf den B l tt er n zu
finden.
W a l p u r g i s n a c h t . A m W a l p e r n a b e n d g e h e n di e K n a b e n
wa lpe rn, schon v o r h e r h a b e n sie alte Besen g e s a m m e l t u n d di es e
t r a g e n sie n u n a uf A n h h e n , z n d e n sie an u n d s c h w i n g e n sie im
Kreise.
Die Ki rms w i r d a l l e r or t en m i t Essen, T r i n k e n u n d T a n z e n
gefeiert. K i r m s k u c h e n f e hl en in k e i n e m Hause. F r h e r w u r d e a u c h
an d i e s e m F e s t e d e r H a h n e n s c h l a g g ebt . Ein Ha h n w u r d e mi tt el s
e i n e r L e i n e an e in e n P f a h l g e b u n d e n . E i n e r d e r B u r s ch e n, d e m die
A u g e n v e r b u n d e n w a r e n , m u t e sich d r e i m a l i m K re i se d r e h e n u n d
n u n den Hahn , d e r hin- u n d her fi at t ert e, zu e r s c h l a g e n suchen. T r a f
er i h n m i t d r e i S c h l g en ni cht , k a m ein a n d e r e r an di e Reihe. S p t e r
w u r d e ein Top f als E r s a t z fr d e n l e b e n d e n Hahn a u f e in e n Stock
gestlpt.
N i k o l a u s f e s t . Di eses F e s t w u r d e in f r h e r e r Zeit m e h r als
das Chri st fes t gefeiert. Die K i n d e r h i n g e n d e n S t r u m p f a b e n d s an
das F e n s t e r m i t d e m W u n s c h e , da N i k ol au s e t w a s bes chere .
C h r i s t f e s t . In l t e r e r Zeit h a t t e m a n a m W e i h n a c h t s a b e n d
d r e h b a r e H ol z p y r a m i d e n m i t E t a g e n aufgestellt, a u f d i es en s t a n d e n
Li cht er , F l i t t e r w e r k z i e r t e das Ga nze; s p t e r k a m e n die g e p u t z t e n
C h r i s t b u m e an d e r e n Stelle. In d en m e i s t e n H u s e r n h a t t e m a n
Kr ip p en u n d m a n s et zt e e i n e n Stolz darei n, ei ne r e ch t groe Kri pp e
zu besi tzen. Die F i g u r e n w a r e n m e i s t au s Holz g es chnit zt. V o r W e i h
n a c h t e n zog e n K i n d e r von H a u s zu Ha u s u n d f h r t e n , u m ei ne
k le ine Ga be zu e r ha l t e n , ein W e i h n a c h t s p i e l auf. Das e i ne stellte das
C h r i st k in d , das z w e i t e d e n P e t r u s , das dr it t e d e n Rup re c ht , das vi erte
e in e n Schf er dar. Alle w a r e n e n t s p r e c h e n d kos tmi ert . De r T e x t l a u t e t
w i e folgt:

Kleine M itteilungen.

216

Vor der Tre w u rd e gefragt

Da r f das C h r i st k in dl h e r e i n ?

C hristk in d l

F r o h e n Sin n

oder E n g e l :

und

h e i t r e s

L eben,

H e r e i n s c h i c k t m i c h d e r h e i l ' g e C h r is t,

B in v o n l a u t e r L u s t u m g e b e n .

S o ll fragen, o b g ute K inder hier sind,

M orgens

wenn

die

S o n n aufgeh t,

eine

Sonn

aufgeht

O b s i e f le i ig b e t e n u n d s i n g e n ,
So w e r d e n wir

h e i t r e s

Leben,

G u t e n A b e n d , g u t e n A b e n d , z u j e d e r F r is t ,

U n d der T a u im G rase steht,

groe H u ck e brin gen .

T r e ib ich m it v e rg n g te m Sch alle,

W e n n s i e a b e r n i c h t flei ig b e t e n u n d s i n g e n ,

v e rg n g te m S challe,

S o w e r d e n w ir e i n e R u t e b r in g e n .

M eine S c h fle in a us d e m Stalle,

D o c h i c h b i n n i c h t a l l e i n e h ie r,
I c h h a b d e n P e t r u s a u c h b e i m ir .

N a c h d e r g r n e n W i e s e h in , W i e s e h i n ,

P etru s, P etru s, k o m m herein

Wo

ich

ganz

alleine

b in ,

wo

ich

ganz

a l l e i n e bin .

Z u d e n k le in e n K inderlein.
U n d der H und,

Petrus:

d a s t r e u e T ie r , t r e u e T i e r ,

P etru s, P etru s werd' ic h genann t,

B l e i b t d e n g a n z e n T a g . b e i m ir .

I c h t r a g e d i e S c h l s s e l in m e i n e r H a n d ;

U n d d a n n g r e i f i c h in d i e T a s c h e n , i n die
Taschen,

I c h s c h l i e e d e n H i m m e l a u f u n d z u,

W o ich etw a s fin d zu n a s c h e n .

Mari a, Maria, p e i t s c h e zu,


P eitsch e nich t zu gesch w in d ,

E i l i c h d a n n z u r Q u e l l e h in , Q u e l l e h in ,

\ e r s c h o n e d a s a r m e K in d,

W o i c h g a n z a l l e i n e b in .

V e r s c h o n e d a s j u n g e B lu t ,

L a n g m ir B r o t u n d K s h e r f r , K s h e r f r ,

D a s V a t e r u n d M u t t e r n i c h t k r n k e n tut.

0 , w i e l i e b l i c h s c h m e c k t d a s mir.

D o c h ic h b i n n i c h t a l l e i n e h ie r ,

Christkind:

D er R uprich steh t sch o n vor der Tr.


G uten A b en d , g u ten A b e n d , das g e b E uch

R uprich, R uprich, k o m m h e r ein

Gott,

Z u d e n g u t e n K i n d e r le in .

H erein k o m m e ich o h n e S p o tt,


R u p r e c h t

(der zur T r e h e r ein f llt):

V om h o h e n H im m a l k o m m ich her

P l ie t z , P l a t z , F l a d e r w i e s c h ,

U n d b ring a u c h ein e g u te L eh r 1

Mit d e r K a t z e u n t e r n T i s c h ,

E ine gute L e h r ist soviel

Mit d e r M a u s i n d e H l l e ,

A ls w a s m a n w i s s e n u n d s a g e n w il l.

I s d i e a le W e i b e r s t e l l e .
S c h f e r

Drau vor der T r e s te h t ein W a g en ,

(sin gt):

Der ist g e z i e r t m it e d le n Gaben,

O b i c h g l e i c h e i n S c h f e r b i n , S c h f e r bin ,

Er i s t g e z i e r t m i t p f e l u n d N s s ,

H a b ic h

D a r a u s b e s t e h t d e r f r o m m e C h r is t.

doch

recht

frohen

Sin n ,

frohen

S in n ,

II. ^leine Mifeilungen.


D a s V o lk s lie d v o m E is e n b a h n u n g l c k .
M itgeteilt v o n G u s t a v

J u n g b a u e r.

W e l c h s c h n e l l e n F l u g e i n V o l k s l i e d in k u r z e r Z e i t b e r w e i t e G a u e D e u t s c h l a n d s z u
n e h m e n i m s t a n d e is t,
hat 1901 in
V olkslieder

m g e im fo lg e n d en

der Z eitschrift
aus

d es Vereines

ein b e z e ic h n e n d e s B eispiel
f r V o l k s k u n d e X I . ,

d e m G eiselta l b e i^ M e r se b u r g ein L ie d : Hrt,

Schreckenskunde

verffentlicht

und

durch

d ie

beigegeb en en

dartun.

S. 4 6 0 f.,

M. A d le r

unter Zwei

J u n g f r a u n ,

w elch

Anm erkungen

ein

A ufschlu

b e r d i e E n t s t e h u n g d i e s e r V o l k s d i c h t u n g g e g e b e n . U m 1 8 7 0 h e r u m h a l t e s i c h M a ri e S . . .
aus B ergsulza, ein v o n e in e m b e r eits v e rh e ir a te te n M a n n e v e rf h r te s M d ch en ,

zw isch en

Su lza u n d K s e n e in e m h e r a n fa h r e n d e n Z u g e u n te r die R d e r g e w o r f e n u n d so auf d iese


vor sec h s u n d d r e i ig Jahren w o h l n o c h n e u e ,
T o d geh olt.

je tz t a b e r s c h o n g a n z g e w h n l i c h e A r t d e n

D ie s e n traurigen V orfall b e h a n d e lte e in e F rau S c h le g e l,

B uerin aus A u er

s t e d t , in e i n e m L ie d e , w e l c h e s n a c h d e r W e i s e v o n S e h t I h r d r e i R o s s e v o r d e m W a g e n
g e s u n g e n w ir d .

K lein?''M itteilungen;

216.

B.' K ah te stellte" in' d e r Z e i t s c h r i f t A l e m a n n i a VI. ( 1 9 0 5 ) , JHeit 1,


v o n E . M rr ia g e

herausgegebenen

V olksliedern

aus

der

zw ei , den 1902

b a d isch en P fa lz en tn o m m en e

V a r i a n t e n ' d i e s e s L i e d e s a u s H a n d s c h u h s h e i m ( V o r s t a d t v o n H e i d e l b e r g ) u n d a u s K ir c h a r d t
b e i M o s b a c h d e r U r fo r m g e g e n b e r u n d b e l e u c h t e t e
w e l c h e d a s L i e d i m V e r la u f e d e r W a n d e r u n g

die

n icht

v o n Mund

geringen V ernderungen,

z u M und u n d v o n O h r

zu Ohr

erfahren hat.
D ieses Stck n e u e r er V o lk s d ic h tu n g ist n u n auf s e in e m W a n d e if lu g e
a b g e le g e n e n D rfer d e s B h m e r w a ld e s g e k o m m e n ,
O berplan,

w o es,

und

a llg e m e in b ek a n n t ist un d von v ie le n L e u te n b ereits

z e i c h n e t w ir d .

N h ere N achforschu ngen h ab en e r g e h e n ,

e in g e w i s s e r W i l h e l m S c h n e i d e r a u s U h l i g s t a l
s e i n e s M ilil r j a b r e s

gelern t

und

da

bei S a ln a u

zwar

auch

in

die

im G erich tsbezirk

als ein a l t e s L ied b e

vor 'e tw a f nfzehn Jahren

dieses L ied

n a ch sein er H eim k u n ft Freu n d en

in P l a g

whrend

u n d B ek an n ten ber

l i e f e r t b a t , Von w e l c h e n e s w i e d e r w e i t e r v e r b r e i t e t w u r d e , s o d a e s h e u t e e i n e s d e r b e
l i e b t e s t e n u n d b e k a n n t e s t e n L i e d e r z w i s c h e n W a l l e r n u n d Plr itz is t. D o c h w i l d e s n i c h t
m e h r n a c h d e r M e l o d i e v o n S e h t I h r d r e i R o s s e v o r d e m W a g e n ,
hn lich en ,
Brazda

etw as b n k elsn gerisch k lin g en d en W eise

aus O berpian

in z u v o r k o m m e n d st e r W e is e

son d ern n a c h einer

gesungen,

w elch e

aufgezeich n et

bat.

m ir Herr H a n s
D as L ied

selb st

w u r d e n a c h d e m G e s n g e d e r D i e n s t m a g d M arie K c h l a u s D e u t s c h h a i d l n i e d e r g e s c h r i e b e n .
Es la u te t:

, Andante.
'4=
J a - e^g J -

f-

1. Ein Md-chen

noch

von

.........J). J-l jun - gen

Jah -

ren, die

ih - re

Ji
Tat

voll - fll- l-et

f
fah

hat,

sie

soll und

J
-

mu

es

noch , er -

ren, was

fal - sehe

Lieb'

- D a s M d c h e n w a r ja h i n g e r i c l i t e t

fr

Fol - gen

hat.

5- D ie S c h a f f n e r h a t t e n s ie g e s e h e n ,

Durch e in e s Jn glings H eu c h le rei;

S i e b r e m s t e n m it g e w a l t i g e r H a n d ;

I h r H e r z , d a s w a r ja g a n z z e r r i s s e n ,

A llein

S i e f h l t e , d a s i e M u t t e r sei.

Ihr H a u p t r ollt b lu tig in d e n Sa n d .

3- V o n i h r e n E l t e r n g a n z v e r s t o e n ,
G in g s i e d e s S o n n t a g s e i n m a l a u s ;
S i e b a t s i c h s f e s t i n s H e r z

gesch lo ssen ,

N i c h t m e h r z u k e b r n i n s E l t e r n h a u s .
4- S i e g i n g v o n E c k e n b is n a c h B r e m e n ,

der Zug,

d e r b l e i b t n ic h t , s t e h e n ,,

6- A l s i h r e E l t e r n d i e s e r f a h r e n
V o n ih r e r T o c h t e r S c h m e r z e n s t o d ,
Da ra n g en b e id e sich die H nd e
U nd sch rien l a u t : V e rz e ih es G o t t !
7- S i e h a b e n i h r d ie T r g e f f n e t

V on d o r t a n g i n g s i e a u f d e r B a h n ,

U nd h aben sie verzagt gem acht.

W o s i e ih r H a u p t a u f S c h i e n e n l e g t e ,

W e il sie

B i s da d e r Z u g v o n H a m b u r g k a m .

H a t i h r d a s b i t t r e G rab g e b r a c h t .

d e s Jn glings W u n sc h

e r f lle t ,

I n e i n e m H e f t e , i n w e l c h e s d i e B u e r i n A n n a W a g n e r a u s B h m i s c h h a i d l b e i Ober-'
p la n im J ahre 1 9 0 4 alle v o n ihr g e s u n g e n e n L ied er e in g e sc h r ie b e n h a tte ,

fand

ic h d a s

s e l b e L i e d m i t f o l g e n d e n k l e i n e r e n A b w e i c h u n g e n : G e s t z I, Z e i l e 3 , je tz t ( e s ) ; III, 3 , i h r s
( s i c h s ) ; I V, 1, E t e r n ( E c k e n ) ; IV, 2 , v o n S t u n d e a n g i n g s a u f d e r B a h n ; V, 4 , fie l (r o llt ) ;
VI, 1, U n d w i e d i e E lt e r n . . . ;

VI, 2 , . . . T o c h t e r

sch nellsten T o d ;

V I, 3 ,

sie r a n g e n ;

VI, 4, e s ( u n s ) ; VII, 1, W i r ( S i e ) ; VII, 4 , d e r (h a t ) .


U n ser L ied (B)

hat

die

m e iste hnlich keit

m it

der

V ariante

a u s K ir c h a r d t (K),-

d o c h f i n d e n s i c h a u c h E i n z e l h e i t e n , d i e e s n u r m i t - d e r U r f o r m (U) o d e r d e r H a n d s c h u h s h e i m e r F a s s u n g (H) g e m e i n s a m h a t , z u m B e i s p i e l B III, 1. V o n i h r e n E l t e r n . . . ; H 1 1 ,1 . V o m


E l t e r n h a u s . . . ; d a g e g e n U I V , 1 u n d K III, 1. V o m M u t t e r h e r z e n . . .

21?

Kleine M itteilungen.

h n l i c h B IV l i a t H III.

S ie g in g v o n H a m b u r g bis n a c h B re m e n ,
S ie fa te sich d e n h arten P la n ,
S ie w o llt ihr H a u p t auf d S c h ie n e n le g e n ,
Grad wo der Zug v on H am burg kam .

IC IV.

Sie g in g g e r a d n a c h der S ta d t G esen,


W o grad der Z ug v o n H am b urg kam ,
A u f d S c h ie n e n tut sie sich h in le g en ,
D a ih re S c h a n d ein E n d e n a h m .

D a g e g e n U V.

V o n S u l z a g i n g s i e b is n a c h K s e n
U n d b e i S c h u lp fo r ta auf die B a hn,
S ie tat ih r H au p t a u f S c h ie n e n le g en ,
W eil e b e n der Z u g von N a u m b u r g kam .

Schlielich

B V, 2

m it U VI, 2

( s ie

b rem sten

m it

gew a ltig er H and ),

whrend

H IV, 2 (s ie b r e m s t e n e i n e s m i t G e w a l t ) u n d K V, 2 g a r s t a t t g e w a l t i g e r H a n d

m it

G ew alt h e r a n sch reibt.


B em er k e n sw e rt ist n och ,
v e r s c h ie d e n e sin d ,

d a

die S ch lu stro p h en

der

e in z e ln e n V arianten

d i e l e t z t e ( 8 .) v o n U i s t g a n z v e r l o r e n g e g a n g e n ,

die

ganz

v o r l e t z t e (7 .) in

v e r n d e r t e r G e s t a l t n u r m e h r i n IC, w h r e n d in H e i n e im Z u s a m m e n h a n g g a n z s i n n l o s e
W a n d e r s t r o p h e a n g e s c h l o s s e n w u r d e , u n d in u n s e r e r F a s s u n g z w e i s p t e r h i n z u g e d i c h t e t e
G estze,

die aber,

w e il sie den S c h m e r z u n d die R e u e der E ltern sch ild ern , einen ganz

g u ten A bsch lu bilden.

Z u r K r a in e r V o lk s k u n d e .
V o n P r o f. J o h a n n e s

ICostial,

G a p o d is t r i a .

I m l e t z t e n (I V . V.) H e f t e d e s X I I . B d . d i e s e r Z e i t s c h r . v e r f f e n t l i c h t H e r r O b e r l e h r e r
W . T s c h i n k e l in M o r o b itz e i n e h b s c h e S a m m l u n g v o n S p r i c h w r t e r n , V e r g l e i c h e n , b i l d l i c h e n
und sch erzhaften R e d en sa rten aus d em G o ttsch eerln d ch en . U nter den volk st m lich en V er
g le ic h e n (es s in d d e r en 1 0 5 angef hrt) finden s ich viele, die d e n D e u ts c h e n in O b e r steier
m ark,'N iedersterreich u n d K rnten g n z lic h u n b e k a n n t s in d , sich je d o c h m it v o lk s t m lic h e n
V ergleichen

der den G ottscheern

u n m ittelb ar

b e n a c h b a r t e n S lo w e n e n w r tlic h o der fast

w rtlich d e c k e n , w o r a u s m an w o h l a u f E n tle h n u n g sc h lie e n darf, die u n s a n g e s ic h ts der


j a h r h u n d e r t e l a n g e n B e r h r u n g w o h l n i c h t w u n d e r n e h m e n k a n n . D e r G e f e r t i g t e h a t in d e n
F erien 1 9 0 5 u n d 1 9 0 6

in U n t e r - u n d W e i k r a i n

g e z eic h n et, d e ren einige,

ber

130

v o lk st m lich e V ergleich e auf

m it den g o ttsch eerisch en v erglich en ,

obige B e h a u p tu n g vollau f

b esttigen drften. Es sin d folgen d e:


1. S u h k o
(M ager
w u lst

8 . H i t r o , k o bi n a o b l a k p o z v o n i l .'

v e t r n ic a .
[d r r, t r o c k e n ] w i e

der

Stroh

auf dem D a c h e .)

2. S u h ko tr s ka.

p r e k lj a .

sm rt.

(M ager w ie ein P fer d e s k e le tt.


5. U r e n

( h i t e r ) ko f r t a v k a .

(R a s ch [b eh en d] w ie ein K r e is e l)

6. U r e n

(h it e r ) k o v e v e r i c a .

( R a s c h [b eh en d ) w ie ein E ic h h r n c h e n ).
7. U r e n

i o z j-, 1.0 g _

[ w r t l i c h : g e w u n d e n ] w ie

ein B o ck sh o rn .)
1 0. Z v i t k o l i s i c a .

(M a g e r w ie e i n S t e c k e n . )
4. S u h k o k o n j s k a

k o

(V erschm itzt

(M ager w ie ein S p a n .)
3. S u h k o

(R a sch [b eh en d ] w ie das W etterluten.)

9. Z v i t

(h iter) ko b lisk.

( R a s c h [ b e h e n d ) w i e d e r B l i t z .)
Z e its c h rif t f r s te r r . V o l k s k u n d e . X I I .

(P fif f ig [ s c h l a u ] w i e e i n F u c h s . )
1 1 . S it k o k r a v a .
(Satt

w i e e i n e K u h .)

1 2 . S it k o h o b e n ,
(S att

w ie e in e T rom m el.)

1 3. M r z e l k o c u r e k .
(K a l t w i e e in E i s z a p f e n , )
1 4 . M rz el ko p a j s j i g o b e c .
(K a l t

w ie e in e H u n d ssch n a u ze.
15

K leine M itteilungen.

218

3 7 . G l e d a , k o bi g a s k o l o m v rit tigeal.

1 5 . Mrzlo ko v g a d n i .

(E rsch aut, als s tie e m a n ihn m it e in e m

(K a lt w i e i m Ga de rn. *)

P f a h l in d e n H i n t e r n . )

1 6. V r o c e k o v p e k lu .

3 8 . G l e d a m e t a k o z a l j u b l j e n o k o m a c k a miS a.

(H e i w i e i n d e r H lle . )

(E r s c h a u t m i c h s o v e r l i e b t

17. P isa n ko gad.

a n w i e die

K a t z e d ie M aus.

( B u n t w i e e i n e N a t t e r .)

3 9 . Di'zi s e k o l i p o v b o g .

18. L a c e n k o volle.

(E r

( H u n g r i g w i e e i n W o lf. )

macht

ein

G esicht

w ie

e in

aus

L i n d e n h o l z g e s c h n i t z t e r H e r r g o t t .)

1 9 . P l a s lj iv k o z a je e .

40. Drzi s e ko K ristusova n e v e s la .

( F u r c h t s a m w i e e in H a s e . )

(Er

20. Star ko zem lja,

m acht

ein G esich t

[ g e b r d e t s ic h ]

w i e d ie B r a u t C h r is ti .)

( A l t w i e d ie E r d e .)

4 1 . DrZl s e , k o b i j e s i h pil.

21 . Grn k o h u d i c .

(Er

(S c h w a r z w ie der T eu fel.)

m acht

e in

G esicht,

w ie

wenn

er

E ss ig trnke.)
2 2 . M e h k u e n k o rak.
42. D i h a k o s e j m a r , ko s e m e n j z a m u d i .

( W e i c h l i c h w i e e i n K r e b s.).

(E r s c h n a u f t
2 3 . R d e c k o k u h a n rak.

[atm et sch w e r ]

w i e ein

M a r k t b e s u c h e r , w e n n er d e n J a h r m a r k t

( R o t w i e e i n g e s o t t e n e r K r e b s.)

vers u m t.)

2 4 . G l a d e k k o paj sja jaj ea .

4 3 . D i h a k o s ta r m e h .

(G l a tt w i e H u n d s h o d e n . )

(E r s c h n a u f t w i e e i n a l t e r B l a s e b a l g . )

2 5 . V e s e l , k o b i b il v tr e t j ih n e b e s i h .

4 4 . L a z i k o po l .

(L u s tig , w i e w e n n e r i m d r i t t e n H i m m e l

(E r s c h l e i c h t w i e e i n e S c h n e c k e . )

w re.)
45. Pika ko gad.
26. N adlezen (siten ) ko p o d re p n a m uha.

(E r s t i c h t [ m it W o r t e n ] w i e e i n e N a t t e r .)

(L s t ig [ z u d r i n g l i c h ] w i e e i n P l e r d e t l i e g e . )
4 6 . G o v o r i ko r a z t r g a n d o h t a r .
27. T rd ko k am en .

(Er sprich t w ie ein zerrissener A dvokat


[ B a e r n a d v o k a t ] .)

(H art w ie S tein .)
2 8 . P i ja n k o m u h a .

4 7. Govori ko star kle p e te c .

(B etru n k en w ie eine F liege.)

(E r

(S c h ie le n d w ie der linke S ch ch er.)

ein e

alte

R atsch e

(E r s p r i c h t , w i e w e n n e r E l u m e n s e t z t e . )

(Er s c h a u t w i e e i n R a b e n v i e h . )

4 9 . T u s e g o v o r i , k o b i m l a t i c i m la t ili.

3 1 . G l e d a ko i k r a s t p r e s ic .

(H i e r w ir d s o

(E r s c h a u t w i e e i n f i n n i g e s S c h w e i n . )
G l e d a k o v r a g iz k r u g l e .

laut

gesprochen,

a l s ob

D r e s c h e r d r sc h e n .)
5 0 . H o d i , k o hi z a p s e v m a l e n n e s e l .

(Er s c h a u t w i e d e r T e u f e l a u s d e m K r u g.)

(Er g e h t ,

als

ob er [G etreide]

fr

die

H u n d e in d i e M h le t r g e [ l a n g s a m ] ) .

3 3 . G leda ko bivol.
(E r s c h a u t w i e e in B f f e l . )

5 1 . H o d i , k o b i g a s r a t i ti c a lo .

3 4 . G l e d a k o z olj .
(E r s c h a u t iv ie

w ie

4 8 . G o v o r i, k o b i roic e s a d i l .

3 0 . G l e d a k o r a g a fih .

82.

sprich t

[K lapper]).

2 9 . S k i l a s t ko t a l e v i s a h a r .

(E r g e h t , a ls o b e r g r o e N o t h t t e .)
eine

D asselfliege

[b e ll ,

52. H o d i, ko bi bil rezan.

kla r ]. )

(E r g e h t , a l s w r e er v e r s c h n i t t e n . )

3 5. G led a ko star konj n o v e le se .


(E r s c h a u t w i e e i n a l t e r G aul a u f s n e u e

63.

Tor.)
54.

3 6 . G leda ko l is e c b rezo.
(E r s c h a u t , w i e e i n O c h s m i t e i n e r B l s s e .
ein e w eisch eckige Kuh anschaut.)
*) M hd. g a d e r n =
K am in hatte.

H o d i k o p o ja j eih .
(Er g e h t w i e a u f E i e r n . )

un geh eiztes G em ach

H o d i za m a n o ko p e s z a kuzlo.
(Er g e h t

m ir

nach

w ie

der H u n d der

H n d in . )
i m G e g e n s a t z zur K e m e n a t e , w e l c h e e i n e n

Kleine M itteilungen.

5 5 . S m r d i k o t h u r (d e h o r ) .

219

7 4. St oji k o k l a f t r s k o p o l e n o .

(Er s t i n k t w i e e in Il ti s.)

(E r

steht

da

w ie

ein

klafterlanges

S c h e i t H o l z .)

56. S m rd i ko (v)dab (sm rdokavra).

75. S t o j i k o k o l a r s k a k o b i l a ,

.(Er s t i n k t w i e e in W i e d e h o p f . )

(Er s t e h t d a w i e d a s G e s t e l l [d ie A r b e i t s

5 7. T a k j e n a e n s k e k o k o z a n a s ol.
(Er l e c h z t n a c h W e i b e r n , w i e d i e Z i e g e

bank] beim W a g n e r .)
7 6 . L e i, k o b i g a u b il ,

n a c h Salz.)

(E r l i e g t da , a l s o b m a n i h n e r s c h l a g e n

58. Page m u ko p resici sed lo.


(E s s t e h t i h m s o

gut

an,

w ie der Sau

htte.)
77. V lece se ko tam ara.

e i n S a t t e l .)
59. M en ir n s e z a n j t o l i k o ko z l a n s k i s n e g .
(I c h s c h e r e m i c h u m i h n s o w e n i g , w i e

(E r s c h l e p p t s i c h

dahin

w ie

e in G e is t

[G espenst]).
78. V le c e se k o m e g l .

u m d e n vorigjhrigen S c h n ee.)

(E r s c h l e p p t s i c h d a h i n w i e e i n N e b e l . )
60. T olik o

porajtam

zanj

ko

star kon j za

svojo m ater.
(I c h

km m ere

wie ein

m ich

a l t e r G aul

um ih n so w enig,
um

s e i n e M u tt e r .)

79. Izgin e ko kafra.


(Er v e r s c h w i n d e t w i e K a m p f e r . )
8 0 . I z g u b i s e k o v la k a n e v e s t a .
(E r v e r l i e r t s i c h p l t z l i c h w i e d ie B r a u i

61. S k a c e ko norec.

bei den

( E r s p r i n g t w i e v e r r c k t .)

V lach en [U sk ok en ]).

8 1 . P r i d u s a s e ko k o n js k i m e e t a r .

62. Im a tak pukelj ko s old at k an istro.


(E r h a t e i n e n H c k e r w i e e i n S o l d a t e n -

(E r s c h w r t w i e e i n M k le r b e i m P f e r d e
h a n d el.)

lo rn ister.)

8 2 . U s t a o d p i r a k o p o d n a vr a ta .

6 3. I m a l a s k o k i s l o r e p o ,
(E r h a t s o l c h e H a a r e w i e

saure R ben.)

(Er

sperrt

den

M und

auf

w ie

ein

S ch e u n en to r .)

6 4 . I m a z o b k o s t a r e g r a b lje .
( S e i n e Z h n e s i n d w i e e i n a lt e r R e c h e n . )

83. U m iv a se ko m acka.
(E r w s c h t s i c h w i e e i n e K a tz e .)

65. Im a kro f ko dudeljzak.


(E r h a t e i n e n K r o p f g l e i c h e i n e m D u d e l
s a c k .)

8 4 . B e r e , k o bi r ez al.
(Er l i e s t

[ s o flink ],

w i e w e n n er S t r o h

sch nitte.)

66 . I m a u e s a k o t e n a m u l a .

8 5. D ela, ko bi se m u sanjalo.

(Er h a t O h r e n w i e e i n M a u le s e l. )

(Er a r b e i t e t w i e i m T r a u m e . )
67. Im a p o d rap an a usta
(Er

hat

ein en

ko

konjski g ob ec.

zerkratzten

M und

w ie

86 . T r e s e s e ko p e s n a k u z li .
(Er zittert w ie der H u n d a u f der H n d in .)

e in e R o sch n a u ze.)

8 7. V i s i n a b a b i k o s v e t i Ju ri n a k o n j u .

68 . I m a t a k a u s t a k o k o k o s rit.

(E r

(S ein M und is t w ie ein Hlinerafter.)

hngt

am

W eib e

w ie

St .

Georg

auf d em Pferde.)

69. Im a n o s ko otepko.

88 . D e 2 lij e k o t iz s k a fa .

(S ein e N a se g le ic h t ein er M ostb iin e.)

( D e r R e g e n s t r m t w i e a u s e i n e m Sc ha ff.)
7 0. I m a t a k o rit k o s i r o m a k o v o peC.
(S ein G es

is t

so

gro

w ie d er Ofen

7 1 . I m a t o l i k o k r v i k o p o l 2.

9 0 . V o d i s m e o k o li k o P o l j a k m e d v e d a .

(Er h a t s o v i e l B l u t w i e d i e S c h n e c k e . )

hat

soviele

Kinder,

als

Tage

im

7 3. I m a t o l i k o o t r o k k o k ok lj a piset.
hat

s o v ie le K inder,

h e n n e K c h l e i n h a t .)

f hrst

m ich

herum

w ie

ein Pole

91. G ledata s e ko p e s in m ack a.


(S ie

J a h r e s in d . )

(E r

(D u

s e in e n T a n z b r en .)

7 2 . I m a to l i k o ot.rok k o l e t o d n i.
(Er

89. T e m a je ko v rogu.
(E s ist fin ster w ie im H o rn e.)

e in e s A rm en .)

a l s d i e G lu c k

schauen

ein an d er

u n d H und.)
9 2 . J o k a s e k o t o tr o k .
(Er w e i n t w i e e i n Kin d.)

an

w ie

K a tz e

K leine M itteilungen.

220

111.

9 3. S m eje se ko c ig a n b e l e m u kruhu.
(Er

lac h t w ie ein Z ig e u n e r

b eim

An

Kot. )

b li c k w e i e n B r o t e s . )

.112. Z g o b c e m o p l e t a k o k r a v a z r e p o m .

9 4 . Sil i s e k o n i u h a k o n j u v rit.
(E r d r n g t s i c h a u f w i e e i n e F l i e g e in

1 1 3 . J, ko b i v p r e p a d m e t a l ,

9 5 . L a z i k o p o t o l c e n a ku ra.
sch leich t

w ie

ein e

zersch la g en e

(E r i t

[ s o g ie r ig ] ,

w ie w e n n

er

d ie

S p e i s e in d e n A b g r u n d w r fe .)

H enne.)
96. T oliko zna ko krava n a h ob en .

114. H vali s e ko b erac m alh o.

(E r k a n n s o v i e l , w i e d ie K u h t r o m m e l n
k a n n .)

(E r

lo b t

sich

selb st

w ie

der B ettler

sein en B ettelsack.)

9 7 . I tn a t o l i k o b e s e d k o s e s t o g u b e c d r k o v
(E r

(Er t r e i b t s m i t d e m M u n d w i e d i e K uh
m it d e m S ch w eife.)

d e n A ft e r e i n e s P f e r d e s . )

(Er

P u s c a v s e leZati k o k r a v a drek.
(E r l t a l l e s l i e g e n w i e d i e K u h i h r e n

m a ch t so v iel

G erede,

a l s K o t im

B l t t e r m a g e n is t.

115. O b en a rec m u

ni

prav kot

obeencu

galge.
(N ichts

ist

ih m

recht,

w ie d em

Ge

98. T olik o p o m a g a , ko bi ju da v p e k e l vrgel

h e n k t e n d e r G a l g e n [ n i c h t r e c h t is t] .)

(E s g i b t s o v i e l a u s , w i e w e n n m a n e in e n

116. T ako h lan e (h lastn e) za b e sed o ko p e s

J u d en in d ie H lle w rfe.)'
9 9 . T a k o m i je s t a t
(E r

kom m t

(kos)

za kost.

ko 2aba orehu.

m ir s o l e i c h t

b e i w i e e in

F r o s c h e i n e r N u .)

(E r f r c h t e t

(E r b r u m m t w i e e i n B r i n d e r H h l e . )

w ie

nach

d e m K nochen.)

m ich w ie der T eu fel das

K reuz.)
1 1 8 . V p i j e , d a s e n e s li i g o r e c e g a B o g a .

1 0 1 . G o d e k o p o l h v du plj i.
brum m t

w ie der H und

1 1 7 . B oji s e m e k o h u d i c kr i2a.

100. Gode ko m e d v e d v b rlogu.

(Er

(E r h a s c h t [ s c h n a p p t ] n a c h d e n W o r t e n

ein

B ilch

[S ieb en

(E r s c h r e i t s o , d a m a n d e n b r e n n e n d e n
Herrgott

sch lfer] im B a u m lo c h .)

[D onn er

und

B lit z ]

n ich t

h r t. )
1 0 2 . O s a b e n je ( n o s i s e ) k o p a v .
119. T ep eta se ko dva p elelin a .

(Er i s t h o f f r l i g w i e e i n P f a u . )

( S ie p r g e l n s i c h w i e z w e i H h n e . )
1 0 3 . P r ip r a v lj a s e k o b o l a n srat.
(E r

m acht

K r an k e r ,

so lch e

wenn

U m stn d e

er

die

w ie

groe

e in
N o t '1

120. Rad m e im a ko

b e l e g a grilj a v z el ju.

(E r h a t m i c h s o g e r n e w i e e i n e w e i e
Gril le i m K r a u t. )

v e r r ic h te n w ill.)

121. B rez n jeg a

1 0 4 . O b i r a s e ko m o k r a v r an a.
(E r k l a u b t s i c h a b w i e e i n e n a s s e K r h e .)

ni

nie

ko

brez

(O h ne ih n gibt e s n ic h ts,
1 0 5 . D r zi s e m e k o t a t b ir ic a .

habe na

grm adi.
w ie

es

auf

d e m S c h e ite r h a u f e n o h n e H e x e nichts

(E r i s t m i r s o a n h n g l i c h w i e d e r D ie b
dem Sch erg en .)

g ib t .)
1 2 2 . T i s c l s e d o m a k o grilj z a la js to .

1 0 6 . Z i v i n a s v e t u k o k a p lja n a veji.

(E r

(E r l e b t a u f d e r W e l t w i e e i n T r o p f e n
auf ein e m Z w eige.)

steck t

im m er zu H a u se w ie

eine

K c h e n s c h a b e hin ter der L eiste.


1 2 3 . K o l n e k o licki V la b.

1 0 7 . G o ni (drevl) s e ko m e r ja sec .

(E r f l u c h t w i e e i n U s k o k a u s d e r L ik a.)

(E r i s t l u f i g [ b r n s t i g ] w i e e i n E h e r . )
1 2 4 . T i si pri hii k o M a rk o v p e s .
1 0 8 . G o n i ( d r e v i ) s e k o ku zla .

(D u bist im H a u s [s o w e n ig a n g e s e h e n ]

(E r i s t l u f i g [ b r n s t i g ] w i e e i n e H n d i n )
1 0 9 . R o p o t a k o s ta r m a l e n .
(E r

k lap pert

[spricht

w ie M arkos H u n d .)
125. I m a tak vrat ko vranger.

v ie l]

w ie

a lt e M h le . )
110. Lae se, ko p e s tece.
(Er l g t , w i e e i n H u n d l u f t . )

eine

(E r h a t e i n e n H a l s w i e e in R e i h e r . )
126. T o lik o ga je sra m ko v o lk a strah.
(Er k e n n t k e i n e S c h a m , w i e d e r W o l f
k ein e F u rc h t)

E th n o g ra p h isch e C hronik aus sterreich .


127. G led a ko cuk.

221

1 3 4 . Vozi s e ko s v e t i Elija,

(Er b l i c k t w i e e :n U h u .)

(E r f h r t e i n h e r w i e d e r h e i l i g e E li as.)

1 28. Sp i k o k la d a .

1 3 5 . T a k je k o afn a .

(Er s c h l f t w i e e i n K lo t z .
(E r s i e h t w i e e i n Affe a u s .)
129. P o t re b u je m o te ko p e to k o lo pri vozu.
136. Tuko sta se

( W i r b r a u c h e n d i c h s o w i e d a s f n fte

dreht

sich

w ie

eine

F liege

Hunde

im

1 3 1 . H o d i o k o l i k o d e s e l i b r a t.
geht

einand er

rckw rts

be

sch n ffeln .)

h e i e n B r e i. )

(Er

k o bi p e s p s a v

( S ie k t e n e i n a n d e r so , w i e w e n n die

1 3 0 . S u c e s e k o m u h a v v r e l i k a s i.
(E r

ku snila,

r it p o v o h a l . )

Rad a m W ag en .)

um her

w ie

1 3 7 . V le e s e k o k r a v ja p i z d a .
der

zeh nte

(Es z ie h t sich

B r u d e r .)

[in d ie L n g e ] w i e d er

G e s c h l e c h t s t e i l e i n e r K uh .)

1 3 2 . P o s t a v i s e ko p e t e l i n n a g n o j u ,
(E r s t o l z i e r t e i n h e r w i e

1 3 8 . O k o l i u s t je t a k o u m a z a n k o k o z a p o d

der H ah n auf

repom .

dem K ehrichth aufen.)


(Er i s t u m d e n M u n d s o s c h m u t z i g w i e
133. O na

je

ta k a

gospodin ja,

da

im a

za

e in e Z iege u n ter dem Schw nze.)

p l o t o m s k r in j o p a v riti p in j o .
(S ie is t e in e s o lc h e H ausfrau,

1 3 9 . H o d i , k o b i b il a v s a c e s t a n j e g o v a .

da sie

h in te r d e m Z aun den S c h r e in und im

(Er [ d e r B e t r u n k e n e ] g e h t ,

H i n t e r n d a s B u t t e r f a h a t .)

als ob die

ganze Strae ih m g e h ite .)

III, Ethnographische Chronik aus sterreich.


D e u ts c h e k u ltu rh is to ris c h e A u s s te llu n g f r d en B h m e rw a id zu E is e n s te in
1906.

D er V erein

D eu tsch e

Dr. Eduard S t e p a n s

H e im a t in W ie n ,

der

unter

der

tatkrftigen

Fhrung

s c h o n i n k u r z e r Z e i t g r o e E r f o l g e b e i d e r W i e d e r e r w e c k u n g a lle r

F e s t b r u c h e u n d d e s S i n n e s f r d i e a n g e s t a m m t e A r t
u n ter d em Protektorat Seiner H o h e it

zu

verzeichnen

des F rsten W ilh elm

B rg erm eisters der S ta d t B u d w eis Jo sef T a sc h e k

in

von

hat,

veran staltete

H o h en zoilern

der Z eit vom

und

des

6 . A u g u s t b i s 2. S e p

t e m b e r 1 9 0 6 i n E i s e n s t e i n e i n e b e r a u s r e i c h b e s c h i c k t e k u l t u r h i s t o r i s c h e A u s s t e l l u n g , in
w elch er

das

volkst m liche

Leben

der

deutschen

a u c h ih r e r s l a w i s c h e n N a c h b a r n z u r D a r s t e l l u n g

B h m erw aldbew ohner

gela n g te.

und

teilw eise

D ank der e m s ig e n A rb eit des

A u s s t e l l u n g s k o m i t e e s , a n d e s s e n S p i t z e s i c h H e r r A d o l f E d l e r v. S c h e u r e , G u t s b e s i t z e r in
E ise n stein ,

befand,

gelan g es,

ber

1600

G egenstnde,

t m lich e L eb en von B rger und B au er n a ch


ersch ien ,
selb st,

sein en

durch

w elch e

das

a lt e

volk s

v e rsc h ie d e n ste n Seiten a b g esp ieg elt

aus d e m B e s itz e v o n M u see n und S a m m le r n s o w i e a u s d e n l n d lic h e n K reisen

w elch e

ih r

altes E rb gut

zusam m enzubrin gen ,

ber

w ertesten A u fsch l sse

w elch e

b eib ra ch te.

m it T reue
der

bis

auf d en h eu tig en T a g

bewahrt

au sg eg eb en e A usstellu ngskatalog

D a s M useum

die

haben,

w nschens

f r s t e r r e i c h i s c h e V o l k s k u n d e in W i e n

b e te ilig te sich nur a u s d e m G runde n ich t a n d e m A u sste llu n g s w e r k , w eil s e i n e v e rh ltn is


m ig

geringfgigen B estn de

an B h m e r w a ld s a c h e n

in a n alogen Stcken g en g e n d ersetzt


e in stim m u n g

m it

gew erbem useen

einem

auf

der

v o ra u ssich tlich

v o n a n d e r e r Seite

w e r d e n w r d e n u n d w e i l u n s e r M u s e u m in b e r

letzten V erb andskonferenz der sterreich isch en K un st

gefaten B e s c h l s s e

sich

an t e m p o r r e n A u s s t e l l u n g e n ,

die n ich t einen

rein w is se n s c h a ftlic h e n Z w e c k v e rfolgen , im H in b lic k auf die sich h u fe n d e Z ahl s o lch er


E i n l a d u n g e n , n i c h t . z u b e t e i l i g e n v e r m a g . . Mit d e m w r m s t e n I n t e r e s s e v e r f o l g t e a b e r u n s e r
M useu m s o n st die E ise n ste in e r V eranstaltung un d der B er ic h ter sta tte r
durch einige T a g e

m it

h oh em Interesse

studiert.

M an

kann

von

h a t s ie p e r s n l i c h

einer

nur k u rze Zeit

222

L ite ratu r d e r sterreich isch en V olkskunde,

w hrenden A u sstellu n g b illig er w e ise k ein e m u se a le A n o rd n u n g,

k e i n e e r s c h p f e n d e -Ve r

t r e t u n g d er e i n z e l n e n G e b i e t e v e r l a n g e n : d a s D a r g e b o t e n e w a r in h o h e m G r a d e b e a c h t e n s
w ert

und

gab

b er die V e r b r e itu n g zah lr e ich er

a u c h im B h m e r w a ld e leh rr eich e A u fs c h l s s e .
Vorkommen
(Nr. 4 4 8

der

aus

a u s H olz

dem M useum

gearb eiteten

und

in

das

Z w iesel),

ts c h e c h isc h e Sitte in A n sp r u c h g e n o m m e n e n

volksm iger D in g e

So

in teressieite

m it

B ast

und E inrichtungen

den B erichterstatter das

gebundenen

hu fige V o r k o m m e n

H irten sch alm eien

der

H eiligen G eist-T a u b en

in

g ew h n lich
G laskugeln

f r
ber

d e m S p e is e tis c h e des d e u t s c h e n B h m e r w a ld h a u s e s , die za h lr e ich en p r c h tig e n T r a c h t e n


stcke,

die

schnen

und

a u sg estellte B au ern tisch

w ertvollen E x em p lare
m it

alten H ausrates,

e in g eleg ten Figuren

S ch w a lb en sch w an zk on stru k tion en ).

W enn

w ir

de r a l t e n v o l k s m i g e n H a u s k u l t u r a u c h i m

und

uns

w i e d e r s u b N r. 1 1 9 5

Sprchen,

auch

n ich t

B h m erw a ld e,

w ie

bezeichnet 1706

verh eh len

knnen,

and erw rts,

(m it
d a

bereits

d ie

z w l f t e S t u n d e g e s c h l a g e n h a t , s o i s t e s d o c h e r f r e u l i c h , z u s e h e n , w i e v i e l tr e u b e w a h r t e r
alter B e s itz n o c h im V o lk e s e lb st s c h lu m m e r t u n d w ie m an dies a lte Gut im V o lk e selb st
w ie d e r zu a c h te n lern t,

n a c h d e m die le tz te n J a h rzeh n te

sein er A rt

und

waren.

dieser H in sich t

In

sein em L eb en

w ie

sein em K nnen

einen neu erlich en

d e m B a u e r d i e F r e u d e a n s ic h ,

sy stem a tisch

zu

w ohlttigen W and el

verleid en

f r

den

bem ht

deutschen

B h m e r w a ld a n g e b a h n t zu h a b e n , ist das grte V e rd ien st dieser A u s s t e ll u n g un d s ein er


V eranstalter.

D r . M. H a b e r l a n d t .

D ie W ie n e r T a g u n g d e r 5 . A b te ilu n g d e s G e s a m tv e re in e s
G e s c h ic h ts - und A lte r tu m s v e r e in e ( 2 4 . b is 2 7 . S e p t e m b e r 1 9 0 6 ) .
D ie

5. A b t e i l u n g

des G esam tverein es

der D eu tsch en

v erein e d ien t b e k a n n tlich der P fle g der V olkskunde.


B re n n er

(W rzburg)

hatten

sich

zu

d e r D e u ts c h e n

G eschich ts-

U n ter V orsitz

der W ien er T a g u n g

u n d A lter lu m s-

d e s P r o f . D r. O s k a r

zahlreich e

G elehrte

f u n d e n . U n s e r V e r e i n w a r d u r c h H e r r n V i z e p r s i d e n t e n H o f i a t Dr. V. J a g i c ,
A nton

Dach ler

b ildeten am

und

Dr.

M.

H a b e r la n d t

ersten V erh an d lu n gstage

B ib liograp h ie,

w ofr

von

m ehreren

vertreten.

die A n le g u n g
Rednern

H err

einer

G egenstnde
a llgem ein en

O b erlehrer

ein g e

In gen ieu r

d er B eratu ng

volksku ndlich en

W ossid lo

in W a r e n

a ls

b e s o n d e r s g e e ig n e t in s A u g e ge fa t w u r d e . A llg e m e in a n e r k a n n t w u r d e die N o tw e n d ig k e it
einer A r b e itsk o n z e n tr a tio n auf d ie s e m G ebiete. E in v o n k stlic h e n V or tr a g sp r o b e n d u rchw r z t e r V o r t r a g v o n P r o f. Dr. J. P o m m e r b e r d i e J o d l e r u n d J u c h e z e r

der

s c h e n A lp en l n d e r

D ie F ortschritte

b esch lo

der B a u e r n h a u s fo r sc liu iig ,

den

ih re M eth od e

h a n d lu n g en d es zw eiten T a g es,
ein g eleitete

S tatistik

A. D a c h l e r ,

D r. M. H a b e r l a n d t

B auernhausforderung

der

ersten T ag

an

erfolgreichster W e ise .

Z iele

b ild eten

den

und
A ls

B au ern hausform en
Prof.

erstattete,

Dr. R. M e r i n g e r

F estgabe

em pfingen

der V er

e in R e f e r a t b e r d ie
whrend

versch ied en e
die

sterreich i

G egenstand

w e l c h e m Prof. Dr. 0 . B r e n n e r

deutschen

errterten.

und

in

Ingenieur

Problem e

der

V erh an d lu n gsteiln eh m er

s e ite n s u n s e r e s V e re in e s die als F e s ts c h r ift a u s g e s ta lte te D o p p e ln u m m e r IV V d e s la u fen d e n


J a h r g a n g e s d e r Z e i t s c h r i f t fr s t e r r e i c h i s c h e V o l k s k u n d e .

Iff. Lieratur der sterreichischen Volkskunde.


1. Besprechungen:
12.

R . M e r in g e r :

D as

d e u t s c h e

H a u s

und

sein

Hausrat.

A u s N atur

u n d G e i s t e s w e l t , 1 1 6 . B n d c h e n . Mit 1 0 6 A b b i l d u n g e n . B. G. T e u b n e r . L e i p z i g 1 9 0 6 .
D e r V e r f a s s e r h a t d ie h a u p t s c h l i c h s t e n E r g e b n i s s e d e r B a u e r n h a u s f o r s c h u n g , z u d e r e n
l t e s t e n u n d f r u c h t b a r s t e n F o r s c h e r n er z h l t , in g e d r n g t e r W e i s e z u s a m m e n g e s t e l l t . A n
h e r v o r r a g e n d e r S telle ist da s d e u t s c h e H a u s in s e in e n v e r s c h ie d e n e n A barten b eh a n d elt!
n e b s t b e i w e r d e n a u c h d a s f r a n z s i s c h e , die s d s l a w i s c h e n u n d r u m n i s c h e n H u s e r g e s t r e i f t ,
der In h a lt der R u m e, H ausrat u n d W ir tsch a ftsb a u ten , H eizu n g s- und B e le u c h tu n g s a n la g e n

L ite ratu r der sterreich isch en V olkskunde.

223

und B a u w e ise gesch ild ert. Es fo lg e n n o c h A bstze b er v o r gesch ich tlich e W o h n b a u te n un d


d e r e n B e z i e h u n g e n z u r s p t e r e n Z eit, d i e B e s p r e c h u n g

d e s K l o s t e r p l a n e s v o n S t. Gall e n,

d e r L a n d g t e r o r d n u n g K a r ls d e s G r o e n , d e s H a u s e s v o m 12. b i s 1 5. J a h r h u n d e r t , u n s e r e r
stdtischen W o h n u n g ,

des

bu lgarischen

und

ru m n isch en

H auses

und

e in V e r z e i c h n i s

der l a t e i n i s c h e n L e h n w r t e r b e r H a u s w e s e n .

N a c h d e m d a s B c h l e i n in e r s t e r L in ie z ur

E i n f h r u n g f r M i n d e r e r f a h r e n e b e s t i m m t

und

ist

daher d em vo rg esch ritten en F orsch er

nur w e n i g N e u e s b i e t e n k a n n , w r e e s a n g e z e i g t g e w e s e n , m a n c h e n o c h i m w e i t e n F e l d e
s t e h e n d e A n s ic h te n , w ie die b er d e n v o m V erfasser v e r m u te te n r m is c h e n K a c h e lo fe n und
s e in e V e rk n p fu n g m it d e n e rst im 14. J a h r h u n d e r t sich er n a c h g e w ie s e n e n K achelfen w e g
z u l a s s e n . D a s h i e r b e r v o m V e r f a s s e r m i t g r o e r M h e h e r b e i g e s c h a f f t e M a te rial k a n n n e b s t
den g e istre ic h e n V e rm u tu n g en

d ie T a t s a c h e n i c h t

entkrften,

d a in k e i n e m d e r g r o e n

d e u t s c h e n M u s e e n a u c h n u r e i n S t c k e i n e r s i c h e r r m i s c h e n K a c h e l v o r h a n d e n ist, w h r e n d
s o n s t a l l e B e d r f n i s s e d e s m e n s c h l i c h e n L e b e n s in r e i c h s t e r A u s w a h l u n d v i e l e n E x e m p l a r e n
v o r h a n d e n s i n d . M an d e n k e n u r a n L a m p e n ! D a g e g e n v e r m i t m a n e i n e D a r s t e l l u n g v o n
E i n h e i t s h u s e r n u n d H o f a n l a g e n . D a d i e s e k l e i n e n M n g e l d e r A r b e i t d e s im G e g e n s t n d e
w ohlb ew and erten
b eitragen,

V erfassers

w en ig

E in tra g

d ie B a u e r n h a u s f o r s c h u n g

in

m achen,

ist

einleuchten d.

w e ite n K reisen b e k a n n t

zu

t c h t i g e A b b i l d u n g e n s o r g e n f r g u t e s V e r s t n d n i s .

Sie

w ird

machen.

A nton

dazu

Z ahlreich e

Dacliler.

1 3 . H . W o lfs g ru b e r ( L in z ) : V o l k s t m l i c h e K u n s t a u s 0 b e r s t e r r e i c h.
3 0 B l t t e r i n L i c h t d r u c k . F o l i o . A n t o n S c h r o l l & K o., W i e n .
36 A n sich ten

von Husern,

sterreich isch en S td ten

in

Pltzen

und

P ortalen

sorgfltiger A u sf h ru n g

aus

nach

Linz

und

einigen

ober

prchtigen P h o to g ra p h ien

in

g r o e m M a s ta b e . D e r g r t e T e i l b e s t e l l t a u s R o k o k o a r b e i t e n , w e n i g e s i n d in B a r o c k , je
eine T afel

ist

sin d

m eist

1 6.

wohl

i m S t il

des

lt e r

17. J a h r h u n d e r ts (11)

und

es

sch ein en

und

alle H u se r

der A lt L o u is
m it

X VI.

D ie M auern

r u n d en E ckerkern

aus

dem

J a h r h u n d e r t zu s ta m m e n . E s w a r offenbar n ic h t die A b s ic h t d es H e r a u s g e b e r s , S c h u l

b e isp ie le d e s B arock zu g e b e n , da n u r w e n ig e P o r ta le a u s Linz hier a n n h e rn d e n ts p r e c h e n


w rd en . E s war ih m darum zu tu n, zu zeig en , w ie d a s B arock von d e n G e w erk sm eistern
d e m G e sc h m a ck der d a m a lig e n B a u h e r r e n m u n d g e r e c h t g e m a c h t w u rd e,
D ie D a c h g ie b e l
deckt,

gegen

w odurch

d a h e r d e r T ite l.

die G asse sin d du rch G e sc h o s s e v o r t u s c h e n d e B le n d m a u ern ver

stattlich e

Sch au seiten

entstehen

(T a feln

1 b i s 5,

26

und

3 0 ),

die

O r n a m e n te, m eist v e r s c h lu n g e n e R a n k e n , b e s te h e n seh r oft n u r a u s rie m e n ar tige n , w e n ig


vorsteh en d en , v e rs c h lu n g en en , reinw ei gef rb ten R an k en , w e lch e sich von dem d u nkeln
Sp ritzw u rf sch arf a b h e b e n
B au w eise

(b e s o n d e r s T afel 30).

w o h lh a b e n d e r P rovin zstdte,

zu begren,

da

die

T a f e l 1 0 z e i g t i n d e m H a u s e l in k s d ie

w ie Steyr.

Das E rsch ein en

des W erkes

ist seh r

h i e r v o r g e f h r t e m a l e r i s c h e A b a r t d e s B a r o c k s g e e i g n e t is t,

h a lb w e g s geschickten H n d en a n h eim eln d e,

unter

dem rtlich en G esc h m a ck e un d d e m S t d te

bil d e n t s p r e c h e n d e S c h p f u n g e n h e r v o r z u b r i n g e n u n d damit: d e r z u b e f r c h t e n d e n w e i t e r e n
V erb reitu ng der in den groen S t d te n h e r rsc h e n d e n M o d e in e , w e lc h e den v o llst n d ig en
V erfall

der

K unst

bei A rch itekten und

im

h a r m lo sen P u blik um

gegenzutreten.

bew eist,
A n to n

w irksam enlD sch ler.

14 . B ib lio g r a p h ie d e r V o lk s k u n d e . ( A u s d e n J a h r e s b e r i c h t e n f r n e u e r e d e u t s c h e
L i t e r a t u r g e s c h i c h t e X IV , z u s a m m e n g e s t e l l t v o n O s k a r A r n s t e i n . ) S. 3 6 7 5.
N i c h t w e n i g e r a l s r u n d 1 5 0 0 A r b e i t e n z ur V o l k s k u n d e a u s d e m J a h r e 1 9 0 3 s i n d in
di e se.- v o r t r e f f l i c h e n , V o l l s t n d i g k e i t a n s l r e b e n d e n b i b l i o g r a p h i s c h e n b e r s i c h t , n a c h e i n e m
seh r u m fa sse n d e n S ch em a geord net, zusarn m en gesteilt. Das S c h e m a u m fa t: A l l g e m e i n e s
(G rundlagen,

Prinzipien un d M eth o d e ,

M u s e e n un d V ereine, Z eitsc h r ifte n , B ib liogr ap h ie).

Zusammenfassende

Darstellungen

lieferungen

Stmme,

und

e in z e ln e r

S tn d e

bin dun gen


Bettler,

der

G e s e lls c h a f t

und B ruderschaften,

P rostitution).

S ch tzen ,

R e a lie n

und

Sam mlungen

der

Volksber

L and- und O rtschaften. E i n z e l n e

G lieder

(Frau, A d e l, B a u e rn , B rger, H a n d w er k e r , V e r
Juden,

Fahrende

(H au sb aufo r se h u n g ,

und

Z igeuner,

K rperpflege

und

A rm e

und

Trachten

L ite ra tu r der sterreich isch en V olkskunde.

224

N ahrungsw esen,
S i
und

k lein ere D e n k m ler , G locken, G e i ts c h a fte n , S p ielsa c h e n , V e rsc h ie d e n e s).

11 e .n u n d B r u c h e ( A l l g e m e i n e s , S p i n n s t u b e n , K i r c h l i c h e F e s t e , L n d l i c h e F e s t e

Bruche, V olksfeste,

Stadtrecht,

Tanz,

R echtsprechung

K rankheiten

und

Fam ilien leb en,

und

E pidem ien .

Strafrecht.

R elig i se

R ech tsb ran ch e:

B ruche.

(M yth ologie, H e x e n w e s e n u n d Z auberei,

P rivatrecht,

T rinksitten und G a stb ofw esen ,


V erm isch tes.

C hristliche

D orfrecht,
B adew esen,

. V o lk s g la u b e n

R eligion (H eiligen ve reb ru n g).

N atur:

T i e r e , P f l a n z e n , M in e r a lie n , N a t u r e r s c h e i n u n g e n , V o l k s m e d i z i n , S e g e n - u n d Z a u b e r s p r c h e ,
H im m elsb riefe u n d H llen zw an g. A b e r g l a u b e n :
Schicksalsglaube

und

W ah rsagerei,, Z ah le n ,

aberglaube, T o d u n d T o ten reich ,


K abbala,

S exuelle

Sprche,

A lch im ie,

A strologie, B lut

M o r d k r e u z e u n d T o t e M n n e r , V e r b r e c h e r a b e r g l a u b e ,

V erirrungen,

k lein ere G a ttu n g en :

A llg e m e in e s . B e s o n d e r e G ebiete :

Schatzgrberei,

V erschiedenes).
Sp richw rter

V o lk s d ic h t u n g :

(A llgem ein es,

u n d R e d e n sa r te n , V o lk sr eim e u n d V ierzeiler,

L a u ta u sd e u tu n g e n , In sch r iften , O rtsneck ereien, R tsel, A rb eitslied er u n d S p r ch e ein zeln er


Stnde,
und

K in derlied un d -S p ie l).

G eschichte,

suchungen.

V olk slied :

L iedersam m lungen

V olk st m lich es

A llgem eines,

ein zeln er

L ie d .

V o lk ssch au sp iel.

L eg e n d en . M rchen. V o lk sh u m o r,

m u sik alisch e Seite,

L andschaften,

N am enkunde:

F estlied er,

V olksepos.

Orts- u n d

Q uellen

E inzelunter

Sagen.

Flurnam en,

Berg

n am en , S tra en -u n d H u sern am en , P erso n en n a m en , V erw a n d tsch a ftsn a m en , P flanzennam en.


W ie m a n aus d ie s er Z u s a m m e n s t e llu n g ersieht,
m ir

a ls

e i n n a c h a h m e n s w e r t e s M u s te r

f r

d i e h ie r a r g e f l i r t w u r d e , w e i l s ie

volk sk u n d lich e

b ib liograp h isch e bersichten

e r s c h e i n t , is t d e r g e s a m t e S t o f f d e r V o l k s k u n d e b e r c k s i c h t i g t . I n g e o g r a p h i s c h e r B e z i e h u n g
e r s t r e c k e n s i c h d ie Z u s a m m e n s t e l l u n g e n i n e r s t e r L i n i e a u f d a s d e u t s c h e V o l k s g e b i e t , d o c h
s i n d a u c h d ie e t h n o g r a p h i s c h e n G r e n z g e b i e t e , s o w e i t s i e i n d e u t s c h g e s c h r i e b e n e n A r b e i t e n
E r f o r s c h u n g erfahren h a b en , m itb e r ck sic h tig t. D ie V o lk s k u n d e fo r sc b e r s e ie n m it grtem
N achdruck auf d iese b erau s verd ien stlich en

b ib liograp h isch en

Z u s a m m e n s te llu n g e n auf

m erk sa m g em acht, da das B ed rfnis n a c h solch en , w ie a uch b e i der T a g u n g des D eu tsch en


G eschich ts- u n d A ltertu m sv erein es
tem ber 1906)
M ita r b e ite r
regelm ige

lebhaft

un serer

(V. A b t e i l u n g :

h ervorgetreten

Z eitschrift,

b ib lio g r a p h isch e

ist,

w elch e

in

b ersich ten

h a b en , auf das w r m ste bitten,

V o lk s k u n d e in W ie n .

a llg em ein

besteht.

frheren
ber

die

Jahrgngen

hchst

dan kensw erte,

sterreich isch e V o lk sk u n d e

geliefert

s ich die ser A rbeit im I n te r e s s e der M itforscb er n e u erlich

un terziehen zu w ollen .

15.

2 4 . bis 27. S e p

P e r s n l i c h m c h t e i c h d ie

D r.

D r . M a x H fle r : D a s H e r z

N e u e F o l g e , B a n d V, H e f t 3 4.
a u f d e m G ebiete der G ebild brote,

als

Gebildbrot.

M it 2 0 A b b i l d u n g e n . )
d er

M.

Haberlandt.

( A r c h i v f r A n t h r o p o l o g i e .

D er v ielverd ien te Spezialforscher

i m R a h m e n d i e s e r Z e i t s c h r i f t b e r e i t s in m e h r e r e n

g r u n d l e g e n d e n A r b e i t e n b e r d i e R a u c h n a c h t g e b c k e u n d N e u j a h r s g e b c k e ( B d . IX, 1 5 , 1 8 5 )
W e i h n a c h t s b r o t e ( S u p p l e m e n t h e f t III),
O rtes

ber

die

D reik n igsb rote,

lie g e n d e n A ufsatz

eine Studie

O s t e r g e b c k e ( S u p p l e m e n t h e f t IV)

B r e z e l g e h c k e u . s. w . g e h a n d e l t

ber

hat,

sow ie

anderen

l i e f e r t im

vor

d a s H e r z als G ebild brot, e in e im V o lk sb r a u c h h e u te

n o c h a l l t g l i c h e E r s c h e i n u n g . D e r V e r f a s s e r k o m m t d a b e i z u d e m S c h l s s e , da Eich ein
Zusam m enhang

des

H erzens

als

volk sm ed izin isch es

M aterial

d e s s e n S t e l l u n g a ls V o t i v g a b e u n d G e b i l d b r o t e r g i b t , u n d
einer

der

vielfachen

ab geb la ten

A b lsu ngsform en

des

m it

dem

Opferkult

aus

da w ir e s h i e r b e i s i c h e r m i t
u rsprnglichen M en schenop fers

z u tu n h a b e n . S o s e h r m a n d e n s o n s t i g e n R e s u l t a t e n d e s F o r s c h e r s b e z g l i c h d e r e i n g a n g s
e r w h n t e n G e b i l d b r o t e b e i p f l i c h t e n m u , s o s k e p t i s c h m c h t e ic h m i c h s e i n e n A u s f h r u n g e n
b e r d a s H e r z a l s G e b i l d b r o t g e g e n b e r s t e l l e n . D i e w e n i g e n w ir k l i c h a l t e n n a c h g e w i e s e n e n
H erzgebild brote
gebcke gehen

entstam m en
ber das

dem 15. Jahrhu nderte, die w e n ig ste n der v erb reiteten H e iz -

17. J a h r h u n d e r t

s y m b o lisc h e L ieb esp fn d er,

zurck.

Sie

sind

m eines E rachtens

alle

nur

v o n der H erzfo rm als d e m o r n a m e n t a le n Sin n b ild d er L ie b e

a u s g e h e n d . D e r g e s c h t z t e V e r f a s s e r s t e l l t ia s e l b s t f e s t , d a s i c h d a s H e r z g e b c k n i e m a l s
bei der T o te n fe ie r fin d et, w a s d o c h in e r s te r L in ie der F a ll s ein m te, w e n n e s S u b stitu t
e i n e s u r a l t e n M e n s c h e n h e r z e n o p f e r s s e i n s o l l t e . A u c h d e r U m s t a n d , d a f a s t a l l e g e b r u c h
lichen H erzform en

flchenh afte,

nach

sch em atisch en U m rizeichnun gen

entw orfene und

L ite ra tu r der sterreichischen V olkskunde.

g e b ild e t e M odel- d e r A u s stic h g e b c k e ,


V orbilde des nat rlich en H erzorgan s
da es sich

in

den Herzkuchen

n ich t

selb st

g e w h n lich e

runde F orm en

nach

dem

s i n d , s p r i c h t d o c h a u f d a s d e u t l i c h s t e d af r ,

u n d H e r z b r o t e n u m n i c h t s h a n d e l t , a l s u m d a s in a l t t n

L i e b e s b r i e f e n , in t e x t i l e r V e r w e n d u n g ,
tretende

p la s tis c h

225

H e r z b ild

oder

a u f H o l z s e h n i t z w e r k u. s. w . b e r a u s
H erzsym bol,

m it

d e s s e n H erleitung

h u fig auf

au s der frh

c h r istlic h e n K un st d u rc h k o p tis c h - g y p tisc h e V e rm ittlu n g der g e le h r te V erfasser sich er das


r i c h t i g e g e s e h e n h a t , o h n e d a i c h in d e r L a g e w r e , d e n

b rigen von ihm b eh au p teten

V erb indu ngen u n se r e s H erzbrotes

Kult W a h r sch ein lic h k eit zuzu-

m it dem altg y p tisch en

e r k e n u e n . D i e S t u d i e i s t i m b r i g e n a n r e g e n d u n d in h a l t s v o l l , - w i e a l l e s , w a s

w ir H ofrat

'Dr.. H fler b e r e i t s v e r d a n k e n . H c h s t le h r r e i c h i s t d i e T a b e l l e d e r H e r z f o r m e n a u s a n t i k e n
D a r ste llu n g e n in ih r e r F o r tle itu n g b is auf d e n h e u t ig e n T ag.
16 . D u s a n U u rk ovic : S l o w a k i s c h e

- D r . M. H a b e r l a n d t .

V o l k s a r b e i t e n. (P r a c e lid u n a S eh o .)

H e f t 2. F o l i o . V e r l a g v o n A n t o n S c h r o l l & K o., W i e n .
Auf das E rsch ein en dieser prchtigen,

der reich e n t w i c k e l t e n . s lo w a k is c h e n V olks

k u n s t g e w id m e t e n V e r ffe n tlic h u n g is t in dieser Z eitsc h r ift


d e s 1. H e f t e s b e r e i t s m i t N a c h d r u c k h i n g e w i e s e n w o r d e n .
2. H e f t b e s t t i g t d e n b e r a u s g n s t i g e n E i n d r u c k ,
Herausgebers,

ein es

den

g e le g en tlic h der B esp rech u n g


Das

vor kurzem au sgegeb en e

das U n te r n e h m e n d e s bekan n ten

h o c h b eg a b te n , slo w a k isch en K nstlers,

von

allem

A nfan g

an

auf

volk sk u n d lic h e K reise g e b t hat. D e n In h a lt d ie s e s H eftes b ild e n z e h n z u m T eil in p r c h


tig e m F ar b e n d ru ck a u s g e f h r te T a fe ln , d e r e n V erzeichnis h ie r fo lg e n m g e :

11. B e m a lt e

M b e l a u s K o s t i c . 1 2 . B e m a l t e s B e t t a u s L a n d s h u t . 1 3 . R a t h a u s in R o z n a u . 1 4 . H a u s am
R ingp latz
16.

in

Ronau,

alter

Laubengang

B e m a l t e r H e r d r a u m in Gataj.

in W s e tin .

1 5. G l o c k e n t u r m

in

U nter-B ecva.

1 7 . B e m a l t e s V o r h a u s u n d H e r d r a u m i n Gataj. 1 8 . T e i l

v o n b e m a l t e m H e r d r a u m i n Gataj. 1 9. R o l l b r e t t e r , S p a n n s c h i e n e u n d K l p p e l . 2 0 . M e s s i n g und P erlm u tterspan gen .

V on diesem W erk e w erden ,

vier H efte e r s c h e in e n ,

jedes 10 B ltter e n th alten d .

um fassen.

H eft K

(P reis

pro

7 ' .)

M g e n d ie

w ie d er V erlag

j h r li c h

v ersp roch en en textlich en E rluterungen

nich t allzu la n g e auf sich w arten lassen .

D r . M. H a b e r l a n d t .

1 7. D r . . Z e m m r i c h : S p r a c h g r e n z e
Mit v i e r f a r b i g e n K a r t e n b l t t e r n u n d

ankndigt,

D a s g a n z e W e r k w i r d z ir k a 2 0 H e f t e

und

einer T extkarte.

D e u t s c h t u m

VII.

1 1 6 S.

in B h m e n

V erlag von

F r ie d r i c h

V iew eg & Sohn.


W e n n a u c h s c h o n vor l n g e r e r Zeit e rs c h ie n e n , s o s ei d o c h n o c h n a c h tr g lic h au
d ie s e Schrift

Kern

die

v i e l b e a c h t e t e n A u fs tz e ; b e r

Z u st n d e an d er b m isch en Sp rach gren ze bilden,

die

d e r V e r f a s s e r in d e n J a h r e n 1 9 0 0

un d 1901 im

aufm erksam

gem acht,

deren

die

G lo b u s v e r ffen tlich t hat. E s h a n d e lt sich a b e r n ic h t u m e in e n e in fa c h e n

N eu d ru ck der Aufstze,

es sin d m e h r e re K apitel g an z n e u h in z u g e k o m m e n ,

teilw eise

Von

u m g earb eitet.

Sprachenkarten,

durch

b eson d erem W erte

w elch e

die

sin d

Sprachgrenze

von

d ieb eig eg eb en en
W estbhm en,

die

b rigen

vier

farbigen

N ordw estbhm en,

N o rd o stb h m en und des S d en s und O sten s von B h m e n fe s tg e le g t sch ein en .


D r . M. H a b e r l a n d t .
18.

F ra n z

A ndress:

D e n k m l e r

und .Sagen

im

B ezirk

Dobrzan,

E in B e i t r a g z u r d e u t s c h e n V o l k s k u n d e . 1 9 0 6 . S e l b s t v e r l a g d e s V e r f a s s e r s .
Der

um

graphischen
kreuze,

d ie H e i m a t k u n d e

L eitfaden

M arter ln

eine

von D obrzan verd iente V erfasser

R eihe

s e i n e s W o h n b e z i r k s u. s . w .

a u s d e m V o l k s m u n d e z ur K e n n t n i s ,
T o p ograp hie

und

volksku ndlich

G eschich te

u n d li e f e r t

dieser D en k m ler

m it

b r in g t hier a m to p o

bem erkensw erter


den

sich

daran

D enkm ler,

Shn-

sch lieenden Sagen

d a m i t e i n e n s c h t z e n s w e r t e n B e i t r a g z ur
in W e s t b h r n e n , ,

um

s i c h g e g e n w r t i g d ie V o l k s k u n d e a u f a l l e n G e b i e t e n m i t E r f o l g b e m h t .

deren A ufh ellung


a b

22

]I,

M itteilungen aus dem Verein und dem M useum fr sterreichische V olkskunde.

Mitteilungen aus dem herein und dem Museum fr sterreichische


Volkskunde.
a ) Ve rei n.
1. S u b v e n tio n e n und S p e n d e n .

Au S u b v e n tio n e n u n d S p e n d e n sind auer d e n b e re its a u sg e w iese n e n e i n g e l a u f e n :


K 3 0 0 ' yon Seiner D u r c h la u c h t de m H errn reg. F r s te n Jo h a n n von u n d zu Liechtenstein,
K 100' von d e r E r s t e n sterreichischen Sparkassa, K 1 0 0 ' von H e ir n H ofrat Doktor
S teindachner, K 150' von H e rrn Alfred W a lc h e r Hitler v. Molthein, K 150- von
H e r rn Jaro slav Czech v. Czechenherz, K 5 0 von H e r r n O b e rk u rato r R o b e r t E d e r in
Mdling, K 10 0, von H errn Dr. Albert Figdor,
Sm tlichen S p e n d e rn wird der e rg e b e n ste

un d

w rm ste

Dank

auch ffentlich

a u sg e sp ro ch e n .
2.

D e r S c h rifte n ta u s c h w u rd e eingeleitet mit:

1. Verein D eu ts ch e H e i m a t , W ien.
2. Gese llschaft f r Geschichte des P r o l e s t n n ti s m u s in sterreich.
3.

M ilg lie d e rb e w e g u n g 1 9 0 6 .

V e r sto r b e n sind 9 Mitglieder, a u s g e tr e te n 8 Mitglieder.


N e u e i n g e t r e t e n e M it g lie d e r :

Baar Jakob, Spediteur, Wien.


Bau H., Prof. Dr., T a r n o w .

Medinger H ans E d le r v., B ra u h au s b esitze r,


Wien.

B a c h m a n n J o h a n n , P r o f., L e i t m e r i t z .
,
i-.
i..'

M itteregger E m m a ,
K lagenfurt.

Z en traldirektorsgaltin,

B enesch 1? ritz, Dr., Wien.


,
Tr i

u n i
n 11
F isc he r Karl, -Burgerschullehier, Gablonz
d Neisse
., r. 1 r. r.
n 7Glaser Karl, Prof. i. P., Dr., Wien.

.
Museum tu r V lkerkunde, Berlin.


M useum fr Vlkerkunde, Ham burg.
Neum an A lexander, ffentl. G e s e l l s c h a f t e r ,
w ien

H a ag e n A nn a, H a n a u a. M.
^
^
Hellw ig Albert, Dr., Kpenick bei Berlin.
Himmel Rudolf, O b eringenieur, Wien.
How orka O skar v., Dr., Chefarzt, Wien.
Koch Julius, B a u ra t u n d Architekt, Wien.
Kuziela Zeno, stud. phil., Wien.
Luk asek Josef, k. u. k. F e ld kurat, Zara.
M autner Jeny, Wien.
M autner Konrad, W ie n.

s te r re ic h e r G., In gen ieu r, Wien.


p | nnh a u s e r Wilh., F a b r ik a n t, Wien.
pick ^
ln g e n ie u r u n d k _ k _ Bauadjlmkti
Lusttal.
Sikora A dalbert, Schriftsteller, M hlau bei
I n n sb ru c k .
Volkov T heodor, Prof. Dr., St. P e tersb urg.
Zingerle Oswald v., Prof. Dr., Gzernowitz,
Z ovetti Ugo, Wien.

b) Museum.
1.

M u s e u m s a rb e ite n .

Im Anschlu a n die b ereits auf Seite 184 dieses Ja h rg a n g e s b e sp r o c h e n e n Neu


a u fste llu n g e n in den beiden H a u p ts le n des Museums w urde n im S p t h e r b s t noch die
drei kleine re n N e b en r u m e des M u seum s ein er du rch greifend en N e u aufsle llung unterzogen,
so da n u n m e h r die a lp e n ln d isc h e T r a c h te n a b te il u n g sich u n m it t e l b a r a n die Darstellung
der alpenliidisc hen H a u s k u l t u r a n sc h lie t u n d die S a m m l u n g von Kopfbedeckungen,
H au ben, Grteln u n d Schm uck u n m it t e l b a r n e b e n den u m m e h r e r e F ig u rin en bereich e rten
T r a c h te n zur Aufstellu ng g elangen ko nnte. Dem nchst wird n u n m e h r an die A u s arb e itu n g
eines n e u e n F h r e r s g e g a n g e n w erden, da der ge genw rtige oh n e d ie s fast gnzlich
vergriffen bei der gnzlich v e r n d e r te n A ufstellu ng der S a m m lu n g e n nicht m e h r
e ntspricht. Die E tik e ttie r u n g de r S a m m lu n g fr das Publikum ist in vollem Zuge.

M itteilungen aus dem Verein und dem Museum fr ste rreich isc h e V olkskunde.

4.

227

V e rm e h ru n g d e r S a m m lu n g e n 1 9 0 6 .

E t h n o g r a p h i s c h e H a u p t s a m m l u n g.
17. S a m m l u n g F r a n s S c h e n n e r aus Aussee u n d U m g e b u n g : V erschiedene H a u s
und F e ldg er te , Kacheln, Kruge, Bild er etc., z u sa m m en 51 Stck. Ankauf.
18.
in Platz.

19 . K r u z i f i x , H o l z k r u g ,
fla sch e,
12

Ankauf von F r a u

T isch tu ch , B ru sttu ch , K r a g e n , F ra u em n ied er.

g esch n itz tes

H o lz b ild ,

T on k r ge,

G o d en sch a le,

K u p ferstich

in

Ankauf von H errn M agistratsrat

H olz lffel.

R a h m en ,
L u d w ig

S ch sseln ,

E m ilie F ech ter

B r a n n tw e in
H a lstu ch ,

B a u er n h o sen tr g er ,

L in sb a u er.

20. S a m m l u n g v o n H e r r n A l f r e d W a l c h e r R i t t e r v . M o l t h e i n : Gef m it Z in n
verschlu, T o p f , s e h r gro. Flasche, vierseitig, 3 W e ih b r u n n e n , P l a tt e von einem W eih
b r u n n e n , Feldflasche, Krug, Flasche mit Z innverschlu, 16 K acheln, T inten zeug, T o n
a b d ru ck eines Marzipanmodels. Ankauf.
21.6

F ig u ren

22.

sch rz b a n d ,
M esser,

L ein t ch er

G abel sa m t

stich .

K ette

a u s

b em a lte

Ankauf von F ra u

J.

v.

9 B ild ch e n

ein em

K o p ftu ch ,

S t ck

T eller,

d e r

ge sc hnitzt,
in Mdling.

W eltk u gel,
E d er

19

29.

T a u fw in clel, H o ch z eitsk a m m , R a u fr in g ,

S ch ssel.

A bd r ck e

K r u g

Geschenk des H errn

Jak ob

L eb z elten m o d eln .

Ankauf.

v o n

(F u w a sch u n gsk ru g).

H irten ta sch en sch lo

H a a rn a d el,
b ru n n en ,

W o llb l u el,

T b k dose,

L eib gu rten .

aus Holz,
G a b el,

B eg leitsch ein

f r

A u f
L ffel,

H a n d

in StraZa.

D em eter D a n

H em d ch en ,

a u s Zinn,

U m sch la gtu ch ,

S ch ssel,

H eiligen

H eiligen b ild ,

b em a lter

K u p fe r

in F a hra fe ld,

J a w u r ek

T ausch.
T a b a k b eu tel, B r ille n fu tte r a l,

P u lv e r sch l get,

H a a rtsch m o ggele,

L ffel,

S ch l ssela n h n g er,

t felch en ,

gesch n itz t,

W eih b eck en

26.
27.
28.

G roe

T a b a k b eu tel,

in Napajedl.

L u to w sk y

ob ert

W a ll-

in Stein in Krain.

K ir ch e n g a n g tu ch ,

S ch a len ,

P a p ier,

4 F rb erd ru ck m o d elle,

G eschenk d e s H e r r n P f a r r e r s

gestickt,

fa r b ig e m

T a u fh u b ch en ,

H olz

J o s e f S tele

a u s

G z echen herz.

V er lo b u n g srin g a u s S ilb er,

H olz .

R o sa

u n d

G zech

S tick erei,

a u s

25. M u t t e r g o t t e s a u f
Geschenk des H e r rn R

b ch se,

eisen ,

m it

B ra u tt ch er,

rm elb esa tz ,
b ild .

6 F ig u r en

Ankauf von H errn

O b ersgef

24.

T eig,

4 K lp p elsp itz en ,

w erk sb u rsch en .

23.

a u s

G eschenk von H errn

fa h rtsm iin z e.

B u tterm o d l,

A u gen gl ser,

S ich elm esser,

Ankauf von H e rrn

S terb ek reu z ,

aus Schaffell,
3

aus Holz,

F lieg en h im m el,

in Bruneck.

30. 6 V o t i v b i l d e r aus d e r W a llfa h rtsk irc h e


Geschenk des H errn P f a r r e r s in Grbming.

Maria im

W eih

F eu ersch la g

W o h lgem u t

A m p el
K a r l

M ask e

P in z g a u er M esser,

G od en

S ch rz en gl tter,

G r b e l bei

M ira k el

Grbming.

31. S a m m l u n g von H e rrn R o b e r t E d e r in Mdling: 2 W a l l f a h r t s b e c h e r aus Glas


m itW ac h s b e rzu g , W l l f a h r t s m e d a i l l o n m it W ac h sb o ss ie ru n g aus Reichenhall. 2 K s t e n ,
T r u h e u n d W i e g e aus N ord b h m e n .
32.
33.
34.
35.

de r W a g n e r u n d Sa ttle r a u s Grein. Ankauf.


aus Bronze. Geschenk des H e r r n A l f r e d W o l f r a m .
e r s p i e l z e u g K l u s c h . G e sc h enk des H e r rn P fa rrers D e m e t e r D
b e m a l t e S c h s s e l c h e n aus Klattau. Ankauf d u r c h H e rrn D r . M .

Z u n ftsiegel
P estm n z e
K in d
D rei

Photographien

und

in Strazn.

Bilder,

11. Drei A ufna h m en von B ereitu ng u n d G eb rau c h des


H e rrn

a n

H a b erla n d t.

B risil-T a b k s.

Geschenk des

J o s e f B la u .

12.

36 Ph otog ra phie n

S a lz b u rger

B a u er n h o ch z eit

,c.

Ankauf von Herrn

K a rl

H in tn er.

13.
P erchten.

P in z g a u er

T ra ch ten

mit der Gsellin,

den S p ielleuten

und

den schiacben

228

M itteilungen aus dem V erein und dem M useum f r sterreichische V olkskunde.

14.

N eu ere

15.

sterreich isch -u n g a risch e

S a lsb u rg er

T ra ch ten

16. Zwei Aufnahm en von


17. 9 P h o t o g r a
Geschenk von F r a u M
18.

A lp en h u sern .

p h ien

von

a rielta

T h irrin g.

A n sich tsk a rten

(12 Personen).

N a tio n a ltra ch ten .

Volkstypen,

24 Blatt. Ankauf.

Geschenk von H e r r n

R o b ert

H ochzeitszgen etc. aus

von Arnberg. G eschenk von H errn

K le m e n s

E der.

dem

L un gau .

S ch in lia m m er,

L e h re r in Amberg.
19.
W ilh elm

20.

R u h stein

bei H agensdo rf, Bezirk K om otau.

Geschenk des Herrn

P ro f.

F r a n s

in Pilsen.
S ta ch elgu t

in Vigaun. Geschenk d e r

21. 6 A u f n a h m e n von Engelfiguren u n d


sterreichische Volkskunde.
22. 5

A u fn a h m en

F a ch sch u le

in Hallein.

einem Liebesbrief aus d e m Museum fr

von Sch eib enb ildern. Geschenk des H e rrn

J.

R .

B u n k er.

Bibliothek,
Die V erm ehrung de r Bibliothek b e tru g seit dem letzten Ausweis 51 N um m ern.
D arun ter Geschenke d e r H e r r e n O beringenieur A nton Dachler, Martin Gerlach, Domitius
Stradil, Alfred Walch er R itte r v. Molthein, Karl v. Z im m e r m a n n , Dr. 0 . Lautier, S ta d t
ge m e ind e Mdling, H einrich Ankert.
Z u Beginn des n c h s te n J a h r e s wird in d e r Z eitschrift ein Katalog de r Einzelwerke
u n d der Fachzeitschriften zum Gebrauch der Mitglieder verffentlicht w erden.
5.

B e s u c h d es M u s e u m s .

Korporative B e sichtig ung en erfolgten d u r c h :


14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.

Gewerbliche F ortb ild u n g s sc h u le f r M dchen, IV. Alleegasse 11.


Gewerbliche Fo rtb ild u n g s sc h u le fr Mdchen, II. W ein tra u b e n g a s se 12.
K. u. k. Artillerie-Kadeltenschule.
Korps de r k. k. Sicherheitsw ache.
B rgerschu le, XVII. Geblergasse 31,
5. Sektion des G e sa m tv e r b a n d e s D e utsc her Gesc hichts- u n d A lterlunisvereine.
K unstgew erbliche Sektion des N ie der sterreich isch en Gewerbevereines.

Schlu d e r R e d a k tio n : 30. N o v e m b er 1906.

Sachregister.
A berglaube bezglich de r Passionsspiele, 185.
krimineller, 75.
A c k erba u in S te ie r m a r k , 124. .
Alltagstracht, 23.
A n a sta siah a u b e, 28.
Angeltal, 18.
A usstellung in Eisenstein, 88.
in L o ndon, 88.
B a n k , r u m n isc he, 68.
B a r tt ra c h t d e r Cboden, 28.
B a u ern h a u s, Tirol, 70.
B a u ern k o m d ien j 187.
B e r g b a u im E rzgeb irg e, 47.
Bergfried, 18.
Bescheidessen, 208.
B e s e n v e r b r e n n e n in d e rW a lp u r g isn a c h t, 214,
Bett, ru m n isc h es , 62.
Bibliographie de r Volkskunde, 223.
B ildb reiter, 67.
B o d e n , 73.
B h m e n , 19.
Bollw erke d e r Choden, 18.
B r a u tk itte l ge gen Fraisen, 28.
Buchbeutel, 41.
B u r sc h e n m tz e , 26.
C h ode n , 14, 21.
Christfest, 214.
D e n k m le r in W e s lb h m e n , 225.
Deutsc hes Hau s, 222.
Deutscher H a usra t, 223.
D ialekte im Erzgebirge, 46.
Dingsthle, 137.
D orfw eistm er, 133.
Dreiknigslied in Mhren, 73.
D ie b sa b erg lau b e n , 76.
D iebstalism ane, 77.
E in b e tte n , N o rdb hm en , 208.
Ein gebinde, 209.
Epilepsie, 78.
Erzgebirge, 45.
Estrich, 73.
E xkrem ente, S y non ym e fr, 77.

F a r b e , b laue, 42.
weie, 42.
de r Hosen bei d e n Slawen, 30.
F a rb e n de r Gewandstoffe, 41.
F i s c h o tte r m tz e im E g erlan d e , 43.
F l g e lh a u b e , 40.
Fro h n le ic h n a m s p ro z e ssio n , 186.
G e b e th u c h tra g e n , 41.
G edenkbrett, 118.
Gelbde auf Spiele, 181.
G em eindesteuer, 132.
G e sc h ich tsm u se u m in Olmtz, 851
Goller, 7.
G ra b ru ts ch b re tt, 118.
G re nzw c hter in B h m en , 17.
H a a r k m m e de r C hod innen, 38.
H a a rt ra c h t de r C hoden, 28.
d e r C hodinnen, 38.
H a h n en s ch la g en , N o rd b h m e n , 214.
H alstu ch d e r C ho de n, 28.
H a u s de r R u m n e n , 55.
H a u sin d u str ie n im Erzgebirge, 61.
H e iratsv e rtr g , N o rd b h m e n , 210.
Heizanlage, 73.
Hem d im Zillertal, 5.
H e m d sp a n g e d e r C h o d in n en , 35.
Herd, Tirol, 73.
Herz als Gebildbrot, 224.
als O r n a m e n t, 43.
Hexen in Steierm ark , 127.
Hochzeit in N o r d b h m e n , 208.
H o c hze itsbitter in N o rd b h m e n , 209.
H o c hze itshem d, ru m n isc h e s , 58.
Hochzeitsrock, 32.
H ochzeitstage im B hm erw ald, 90.
H o c h z e its tra c h t der Choden, 42.
Hochzeitswagen, N o r d b h m e n , 210.
Hfe de r Choden, 15, 18.
H olitsche r Majolika, 91.
Hosen der Choden, 29.
H u t de r v e rh eirate te n C hoden, 25.
I g n a z i h u b e r l n , 28.

230

S ach reg ister.

ToUaimesfest, N ord b h m e n , 214.


Jo h a n n e s g a b e n , 214.
Jo h a n n e sstr e u , 214.
Kachelofen, 69.
K am in bank, 69.
K arfreitagsprozessionen, 214.
K a rten leg e rin n en , 78.
Kinderhubchen bei den Ghoden, 22.
K in d e rtr a c h t hei den Ghoden, 22.
Kirms, N o rd b h m e n , 214.
Kittel de r C ho dinn en, 36.
Kleid erordnung, 2 , 81.
Kleid ungsstcke aus Riesenbovist, 27.
Knigsschieen, 213.
K opfbedeckungen g e gen Kopfschmerz, 28.
Kopftuch d e r V erheirateten, 39.
K o rn re m , Tirol, 73.
Krainer V olkskunde, 217.
K u ltu rh isto risc h e Ausstellung, B hm erw ald,
221 .
Klinische F re ib au e rn , 14.
L aden lieg en , 119.
L a n d e sm u se u m in Brn n, 84.
Langrock, 32.
Lederrcke de r Ghoden, 32.
L e h n b a n k , 69.
Leich enzitro ne, N ord b h m e n , 212.
Leibchen der C h odin nen , 36.
L ein w a n d w e b ere i bei den R u m n e n , B8,
L u x u sste u e rn , 149.
Maisingen, 151,
M nn e rhe m d de r Ghoden, 28.
M nnertracht, 3.
Mantel als W rd ez eic h en , 32.
Meineidfo rmen, 76.
Miederleibchen, 6.
Mitgift, r u m n isc h e, 60.
b e rf h ru n g der, 60.
Mbel, r u m n isc he, 55.
Molter als W iege, 64.
M u nda rt in Steierm ark, 125.
Museum fr sterreichische Volkskunde,
97, 111, 226.
M usik instrum ente im E rzgeb irg e, 49.
M utteressen, N o r d b h m e n , 210.
N a h r u n g in Steie rm ark , 123.
Nikolausfest, 214.
Opferpltze, 137.
O rtsm u se u m in Kunewald, 86.
Oste rfestbr u c he, N o rdbhm en, 213.
O tte rm tz e , 26.

Pa ssionsspiele , 156.
in T irol, 185.
Pa tenb rief, 210.
P fa r r b e z irk e , Steie rm ark, 122.
Pfingstfest, N ord b h m e n , 213.
Pfingstreiten, 90.
Pflanzen nam en, 91.
P fo s te n b a n k , 69.
Pfoste n be tt, r um nisc h , 63.
P l u m p p a t s c h , 209.
Polen, 17.
R a b e als K inderbringer, 22.
R a d h au b e , 40.
R e d e n s a r te n , Gottschee, 142,
Reliquienkapsel, N o rd b h m e n , 213.
R g e ngerichte , 131.
R olandsulen, 135.
Rock de r Choden, 30,
Rsselreiten, Mhren, 84.
R u h s t e in e , 128.
Sarg, gem einschaftlicher, 118.
Schaukelwiege, ru m n isc h , 64.
Schemel, 67.
Scherze, 19.
Scherzhafte W e n d u n g e n , Gottsc hee, 142. '
Schlafbank, 69.
Schlafen au f dem B anko fen bei den Ru
m n e n , 62.
Sch m alz la m p e n, 150.
S c h u h e de r Ghoden, 30.
Schulw esen, S te ie rm ark , 122.
S c hw a m m ve rarb e itun g, 27.
Sc h w a n g ers ch a ftsa b erg lau b e , 210.
Sc hw a rze r Sonntag, 151.
Siedlungen im Erzgebirge, 45.
Slowakische Volksarbeiten, 225.
Sllhaus, 70.
Sllrecht, 70.
So n n ta g im B a u e rn le b e n , 24.
S o n n ta g str a c h t, 25.
Speisetische, ru m nisch, 62.
S p ie lw are n in d u s trie im E rzge b irge , 53.
Sp in n stu b e n , ru m nisc he, 59.
Spitzen de r Choden, 43.
Spitzenklppelei im Erzgebirge, 48.
Sprachgrenze, B h m en , 225.
S p ric h w rter, Gottschee, 139.
Krain, 217.
S t a d tm u s e u m in Neutitschein, 85.
Steinkreuze, 130.
W e s tb h m e n , 225.
Stickereien, 43.
d e r Ghoden, 23.

S achregister.

S tick ereien , w eie, 43.

V ergleiche, G o ttsc h e e , 142.

S t h r k p f e n in M h r e n , 8 4.

V i n s c l i g a u e r S p i e l e , 15 5.

S t o c k in B o s n i e n , 3 4 .

V olksfest, M hren , 84.

der C hoden, 33.

V o lk s h e ilk u n d e , 110.

h e i d e n N o r d s l a w e n , 33.

V olkskarten, 91.

in U n g a r n , 3 4.

V olkskun de, S teier m a r k , 122.

S t r o h f l e c h t e n i m E r z g e b i r g e . 5 3.

V olk sk u n st, O b ersterreich , 223.

S t r o h i n t a r s i e n , 66.

V o l k s k u n s t a u s s t e l l u n g 78.

Str m pfe der C hoden, 30.

V olkslied, 215.
V o l k s t r a c h t e n , 1 9.

S t u h l , 6 8.

V o lk s b erlieferu n g , N o r d b h m en , 208.

T a b a k b e u t e l d e r C h o d e n , 29.

V olivtafeln , 21.

T a u fh u b ch en , 22.
T au ser T racht, 22.

W a c h s i n t a r s i e n , r u m n i s c h , 6 6.

T i s c h , r u m n i s c h , 61.

W alp u rgisn ach t, 214.

T o d a n s a g e n d e m V ieh, 212.

W a n d s c h r a n k , r u m n i s c h , 64.

T oten b rett, 173.

W a n d s te ilb r e t t e r , 64.

T o te r Son n tag, 155.

W e i b e r t r a c h t , 4.

T r a c h t , Z i lle r t a le r , 1.

W e ih n a c h tsp y ra m id e n , N o r d b h m en , 214

T r a c h t e n , u n z c h t i g e , 1.

W eih n a ch tssp iel, N ord b h m en , 214.

T r a c h t e n b i l d e r , 3.

W e st e der C h od en , 28.

T rau erfarb en , 42.

W ick elb an d , 22.

T r u h e , r u m n i s c h e , 57.

W i e g e , r u m n i s c h , 6 4.

T r u h e n w i e g e , r u m n i s c h , 6 4.
T s c h e c h i s c h e T r a c h t , 1 4.

Z i e r w e i s e n i m r u m n i s c h e n M b e l, 56.

T u lp e n o r n a m en t bei den C hoden, 32.

Z i g e u n e r k i n d e r r a u b , 7.7.

U n h o ld e n h fe , 126.
V e r e in

110,

f r s t e r r e i c h i s c h e V o l k s k u n d e ,
226.

231

Z ille r t a l, 2.
94,

Z u n d erh au b e, 26.
Z u p a n ( L e i b r o c k ) d e r C h o d e n , 3 1.

Das könnte Ihnen auch gefallen