Από τον : Κυριάκο Γατουρτζίδη

Εισαγωγή

Το Ενωσιακό Δίκαιο είναι ένα δίκαιο το οποίο απορρέει από το συνδυασμό των εθνικών δικαίων των κρατών μελών της ΕΕ, δημιουργεί ως τέτοιο μια νέα έννομη τάξη. Κάθε έννομη τάξη έχει έναν πρωταρχικό, έναν υπέρτερο νόμο, το Σύνταγμα. Το Ενωσιακό Δίκαιο είναι ουσιαστικά υπέρτερο των επιμέρους εθνικών δικαίων αλλά όχι συγκρουόμενο αυτών. Οι Συνθήκες, δηλαδή, διαδραματίζουν έναν ρόλο τρόπον τινά υπερεθνικού συντάγματος. Η εθνική κυριαρχία, ωστόσο, πρέπει να διαφυλάσσεται, η ΕΕ δεν είναι –μέχρι στιγμής- ένα ομοσπονδιακό κράτος αλλά μια χαλαρότερη ένωση κρατών -Ευρωπαϊκό Σύνταγμα δεν υπάρχει. Το γεγονός ότι οι Συνθήκες προϋποθέτουν παραχωρήσεις και συμβιβασμούς εκ μέρους των Sυνταγμάτων των επιμέρους κρατών, ώστε να επιτευχθεί η επιδιωκόμενη εναρμόνισή τους με αυτές, οδηγεί αυθόρμητα τον καθένα στην εκφορά της φράσεως: Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, αλλά κάτι τέτοιο τυπικά δεν υφίσταται· η αμηχανία που προκύπτει καθιστά απαραίτητα τα εισαγωγικά ώστε ορθώς να γίνει λόγος για «Ευρωπαϊκό Σύνταγμα». Σημασία δεν έχουν οι λέξεις τόσο αλλά, ότι το Ενωσιακό Δίκαιο διαπνέεται από ένα συνταγματικό κύρος, μια συνταγματική νοοτροπία και έτσι ελεύθερα μπορεί κάποιος να μιλάει για ευρωπαϊκό συνταγματισμό.

Η Γέννηση ενός όρου

Στο Ενωσιακό Δίκαιο, το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τον πιο προοδευτικό χαρακτήρα μεταξύ των θεσμικών οργάνων έχει το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής ΔΕΕ). Το τελευταίο έθεσε τα θεμέλια του –άτυπου- όρου «Ευρωπαϊκός Συνταγματισμός». Στην, ίσως, ιστορικότερη απόφασή του Van Gen en Loos έκρινε ότι «Η Κοινότητα αποτελεί νέα έννομη τάξη διεθνούς δικαίου…» ενώ σύντομα αφαίρεσε την λέξη «διεθνούς» (υπόθεση Les Verts)· όπως κάθε έννομη τάξη έτσι και η εν λόγω επόμενο είναι να διέπεται από έναν, έστω εν ευρεία εννοία, συνταγματισμό.

Ωστόσο, δεν πρόκειται για ένα ευρωπαϊκό συνταγματισμό ο οποίος αντίκεται στα επιμέρους εθνικά συντάγματα. Αντίθετα, αποτελεί απόρροια αλληλεπίδρασης και συγκερασμού των συνταγμάτων των κρατών μελών. Βασικές αρχές που αντιπροσωπεύουν τη δομή της ΕΕ συνιστούν η κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ ένωσης και κρατών μελών, η υπεροχή των κανόνων δικαίου της έναντι των εθνικών και η προστασία των πολιτών της μέσω νομικών εγγυήσεων.

Παρατηρήθηκε μάλιστα μια τάση για επίσημη συνταγματοποίηση των Συνθηκών. Το 2004 υιοθετήθηκε η λεγόμενη Συνταγματική Συνθήκη, η οποία ως ιδέα εγκαταλείφθηκε μετά την μη επικύρωσή της από την Γαλλία και την Ολλανδία. Η ισχύουσα συνθήκη της Λισαβόνας (2009), όμως, ενσωμάτωσε σχεδόν στο σύνολό της την προαναφερθείσα παραλείποντας στοιχεία και όρους που έπλητταν ιδιαίτερα το εθνικό αίσθημα κάθε λαού, όπως η αναφορά σε έναν κοινό υπουργό εξωτερικών.

Αξίες της Ένωσης

Σε κάθε νέα συνθήκη της ΕΕ οι αρχές στις οποίες στηρίζεται διαρκώς εμπλουτίζονται. Έτσι στο πλέον άρθρο 2 της Συνθήκης για την ΕΕ (στο εξής ΣΕΕ) διακρίνεται ο έντονα ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της έννομης τάξης της ΕΕ. Πρόκειται για έναν σκληρό πυρήνα αξιών τις οποίες ένα κράτος θα πρέπει να σέβεται για να προσχωρήσει στην ένωση (άρθρο 49 ΣΕΕ) αλλά και να μην παραβιάζει ως κράτος μέλος για να μην υποστεί κυρώσεις (άρθρο 7 ΣΕΕ). Οι αξίες αυτές τρόπον τινά απαρτίζουν μια δέσμη πολιτικών και συνταγματικών αρχών οι οποίες διαμορφώνουν την ταυτότητα του ενωσιακού δικαίου.

Να αναφερθεί ότι ολόκληρος ο Χάρτης των Θεμελιωδών δικαιωμάτων, ο οποίος είναι εκτός κειμένου των συνθηκών μεν ισόκυρος δε των συνθηκών, εμπεριέχει δικαιώματα, ελευθερίες και αρχές που εξειδικεύουν την υποχρέωση πίστης στις βασικές ενωσιακές αξίες. Επομένως, δε διευρύνει το πεδίο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου παρά μόνο το αναλύει. Το δικαίωμα σε μια δίκαιη δίκη και στην αποτελεσματική δικαστική προστασία επί παραδείγματι συνιστά έκφανση της αρχής του κράτους δικαίου που αναφέρεται στο άρθρο 2 ΣΕΕ, μιας αρχής που έχει θα έλεγε κανείς έχει θέση συντάγματος μέσα στο σύνταγμα.

Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια

Στο άρθρο 9 ΣΕΕ αναφέρεται η ευρωπαϊκή ιθαγένεια. Η τελευταία δεν αντικαθιστά παρά μόνο συμπληρώνει τις επιμέρους ιθαγένειες των ευρωπαίων πολιτών έχοντας απλώς έναν παρακολουθηματικό χαρακτήρα, για αυτό και επικρίθηκε από κάποιους θεωρητικούς. Αυτό όμως είναι αξιακά δευτερεύον, και χρονολογικά σύγχρονο, μπροστά στα ουσιαστικά δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών.

Άμεση ισχύς

Το κυριότερο από τα δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών είναι η δυνατότητα που έχουν να επικαλούνται, ασκώντας τα αγώγιμα δικαιώματά τους έτσι, απευθείας διατάξεις ενωσιακού δικαίου στα εθνικά δικαστήρια, τα οποία μεταξύ των άλλων οφείλουν να υπακούουν στις επιταγές του ενωσιακού δικαίου και να βαδίζουν στον δρόμο που το ΔΕΕ χαράζει. Εκτός αυτού οι ευρωπαίοι πολίτες μπορούν να ασκήσουν προσφυγές, υπό προϋποθέσεις, στα ίδια τα όργανα της ΕΕ. Ακρογωνιαίος λίθος των διαδικασιών αυτών είναι η άμεση ισχύς των κανόνων του δικαίου της ένωσης, είτε πρόκειται για σαφείς, πλήρεις, αυτάρκεις και ανεπιφύλακτες διατάξεις των συνθηκών (υπόθεση Van Gen den Loos) που αφορούν τους ιδιώτες, χωρίς να προβλέπουν μέτρα εφαρμογής είτε για διατάξεις διεθνών συμφωνιών αφού διερευνηθεί το πνεύμα, η οικονομία και η διατύπωση τους (υπόθεση International Fruit Co) είτε για οδηγίες των οποίων η προθεσμία για επικύρωση από τα κράτη μέλη έχει λήξει τη στιγμή που οι ίδιες είναι πλήρεις, σαφείς και αυτάρκεις χωρίς ανάγκη λήψεως μέτρων εφαρμογής που να αφορούν τον πυρήνα του σχετικού δικαιώματος.

Τα δικαιώματα που προκύπτουν από μη επικυρωμένες οδηγίες οι πολίτες δεν μπορούν να τα επικαλεστούν μεταξύ τους, σε οριζόντιο επίπεδο. Τότε και εφόσον υπάρχει σύνδεσμος μεταξύ της μη επικύρωσης και της ζημίας του ιδιώτη, αυτός δύναται να ζητήσει αποζημίωση από το κράτος που παρέλειψε τις υποχρεώσεις του (υπόθεση Francovich).

Όλα αυτά συντείνουν στην κοινοτική μέθοδο, στην εκ του δικαίου ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και σε μια διαρκώς στενότερη ένωση των λαών.

Οικονομική κρίση

Η οικονομική κρίση επέφερε ανάγκη συμμετοχής του ΔΝΤ στα προγράμματα διάσωσης των οικονομικά ασφυκτιούντων κρατών μελών. Η Τρόικα είναι δεδομένο ότι δεν χαίρει δημοκρατικής νομιμοποίησης και προάγει αρχές που απάδουν με τις αξίες της Ένωσης. Περαιτέρω αν και η Ένωση είναι βασισμένη σε μια υπερεθνική ιδεολογία τα κράτη κατέφυγαν σε τακτικές εκτός του ενωσιακού δικαίου μέσω διακυβερνητικών συμφωνιών, όπως το Δημοσιονομικό Σύμφωνο. Με λίγα λόγια, όπως παρατήρησε ο J. Snell η ανάγκη διαχείρισης της κρίσης «συντήρησε την εθνική κυριαρχία και εξασφάλισε μια πιο λειτουργική Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) παραμερίζοντας τη συμμετοχική δημοκρατία όπως και βασικά πολιτικά δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών».

Ουσιαστικά οι πολίτες έχουν επιβαρυνθεί λόγω πολιτικών που ποτέ δεν ενέκριναν και σφαλερώς έχει δημιουργηθεί η αντίληψη ότι μόνη λύση είναι η αποχώρηση από την Ένωση. Αυτή είναι μια διαδικασία που διακηρύττουν τα εθνικιστικά κόμματα κάθε κράτους. Τα τελευταία διαρκώς κερδίζουν έδαφος· παραπλέυρως από ότι φαίνεται εισέρχονται στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, ένα όργανο που λαμβάνει καίριες αποφάσεις για το μέλλον των ευρωπαίων πολιτών αλλά και της ίδιας της ΕΕ. Πλήττεται εν ολίγοις ο πυρήνας του ευρωπαϊκού συνταγματισμού.

Το ζήτημα της αποχώρησης

Οι συνθήκες της ΕΕ έχουν υπογραφεί έχοντας αόριστη χρονική διάρκεια. Οι ιδρυτικές μάλιστα (της ΕΟΚ) συνθήκες καθιστούσαν πρακτικά ανέφικτο να αποχωρήσει κράτος μέλος από αυτές. Ο ευρωπαϊκός συνταγματισμός βασίζεται σε μια ιδεολογία· στην αυτοτέλεια της Ένωσης η οποία ασκώντας τις παραχωρημένες από τα κράτη αρμοδιότητες έχει δικό της δικαιοδοτικό και νομοπαραγωγικό σύστημα, επιβάλλοντας και απονέμοντας, στα υποκείμενα της, δηλαδή σε κράτη μέλη και πολίτες, υποχρεώσεις και δικαιώματα. Οι πολλές κρίσεις, ωστόσο, οικονομικές, προσφυγικές και πολιτικές δημιούργησαν σκέψεις για αποχώρηση από κάποια κράτη μέλη. Έτσι, στη συνθήκη της Λισαβόνας συμπεριελήφθη το άρθρο 50 ΣΕΕ προβλέποντας τη δυνατότητα αποχώρησης. Η τελευταία, όμως, είναι μια διάταξη που προβληματίζει.

Προβλέπει μια διετή διαδικασία ανασφάλειας και διαρκών μεταβολών για το αποχωρούν κράτος. Επιτρέπει την άνευ όρων αποχώρηση, έτσι ένα τυχόν δικτατορικό κράτος αποχωρώντας από την ένωση θα καθίστατο πλέον ανεξέλεγκτο και οι πολίτες του άμοιροι ενωσιακής υπεράσπισης. Επιπλέον, οι διαφορές από τη διαδικασία εισχώρησης (άρθρο 49 ΣΕΕ) φανερώνουν έναν καθαρά πολιτικό χαρακτήρα και όχι νομικό όπως συμβαίνει στην εισχώρηση. Να αναφερθεί ότι κατά τη διαδικασία αποχώρησης το κράτος που επιθυμεί να αποχωρήσει λογίζεται ως «τρίτο» έχοντας όμως τις ίδιες υποχρεώσεις που θα είχε ένα κράτος μέλος. Δύο ακόμη αρνητικά είναι ότι με τη γνωστοποίηση της επιθυμίας αποχώρησης η διαδικασία που εκκινείται φαντάζει μη αναστρέψιμη ενώ, αφού ολοκληρωθεί, το αποχωρήσαν πλέον κράτος, σε μια πιθανή μετέπειτα προθυμία για επανένταξη δεν χαίρει κανενός πλεονεκτήματος σε σχέση με ένα κράτος που δεν υπήρξε ποτέ μέλος.

Το πνεύμα της διάταξης αντίκειται αρχών του ευρωπαϊκού συνταγματισμού, αν και συνιστά ίσως μια μέση λύση ανάμεσα στην ανάγκη διαφύλαξης της αυτονομίας της Ένωσης, της κρατικής κυριαρχίας των κρατών μελών της και της ασφάλειας δικαίου.   

Ευρωβαρόμετρο

Η ευρωπαϊκή επιτροπή διεξάγει επίσημη δημοσκόπηση κυρίως για να διαμορφώσει την στάση των πολιτών απέναντι στην Ένωση. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα σε τρία χρόνια από το 2007 έως το 2010 αυτοί που εμπιστεύονταν την ΕΕ κατέστησαν μειοψηφία στο σύνολο του πληθυσμού των ευρωπαίων πολιτών. Παράλληλα η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων τα έτη 2011 και 2016 θεωρούν την ΕΕ αναποτελεσματική, αισθάνονται ότι η ΕΕ βρίσκεται μακριά τους και ότι δεν λαμβάνει υπόψη τα συμφέροντα των επιμέρους κρατών. Το επίπεδο δυσαρέσκειας φαίνεται σε γενικές γραμμές γεωγραφικά (ουσιαστικά οικονομικά) κατανεμημένο. Πιο δυσαρεστημένοι παρουσιάζονται οι μεσογειακοί λαοί, εν ακολουθία οι λαοί της κεντρικής Ευρώπης και τέλος οι χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά. Χαρακτηριστικά το 2018 πάνω από το 60% των Ελλήνων απάντησε ότι η ΕΕ βρίσκεται σε λάθος κατεύθυνση ενώ στο Λουξεμβούργο το ποσό κυμαινόταν από 25 έως 47%.

Πρέπει να αναφερθεί ωστόσο κάτι σημαντικό. Η δυσαρέσκεια αφορά στην λεγόμενη «ειδική υποστήριξη» δηλαδή τη στάση απέναντι στην επίδοση των εφαρμοσμένων πολιτικών, διότι η «γενική υποστήριξη» δηλαδή η πίστη στις θεμελιώδεις αρχές της Ένωσης και η αφοσίωση στο συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα ελάχιστα έχουν επηρεαστεί και οι ευρωπαίοι πολίτες δείχνουν αισιόδοξοι με ένα ποσοστό στο 60% σε μέσο όρο να θέλει να παραμείνει στην ΕΕ.

Η απάντηση στην κρίση μέσω των δικαστηρίων

Η λεγόμενη υπεροχή του Ενωσιακού Δικαίου φαίνεται να σχετικοποιήθηκε με πρωτοβουλία των εθνικών δικαστηρίων. Το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας διακήρυξε ότι θα ελέγχει τις πράξεις του Ενωσιακού Δικαίου για να κρίνει αν είναι ultra vires (καθ’ υπέρβαση) αλλά και αν σέβονται τις εθνικές συνταγματικές αρχές. Ανώτατα Δικαστήρια όπως της Τσεχίας και της Δανίας συγκρούστηκαν ευθέως με το ΔΕΕ. Το τελευταίο μπροστά σε μια αναδυόμενη κρίση επέτρεψε άρνηση εφαρμογής Ενωσιακού Δικαίου προς υπεράσπιση του εθνικού συνταγματικού επειδή, συνέχισε, κάτι τέτοιο επιβεβαιώνει την υπεροχή του Ενωσιακού Δικαίου το οποίο έχει γεννηθεί μέσα από τα επιμέρους εθνικά άρα και φύσει αδύνατον να αντίκειται ουσιαστικά σε αυτά.

Επομένως, δεν ερμηνεύεται από εδώ και πέρα μόνο το εθνικό συνταγματικό δίκαιο υπό το πρίσμα του Ενωσιακόυ Δικαίου, αλλά και το ενωσιακό του εθνικού συνταγματικού.

Ο μόνος βιώσιμος δρόμος προς μια ευρωπαϊκή ολοκλήρωση

Το Σύνταγμα είναι προϊόν του λαού που κυριάρχως βούλεται να οργανωθεί σε ένα νομοκρατούμενο κράτος. Λαός είναι σύνολο ανθρώπων με ποικίλα κοινά χαρακτηριστικά. Για να δημιουργηθεί ένα χωρίς εισαγωγικά Ευρωπαϊκό Σύνταγμα θα πρέπει οι ευρωπαίοι πολίτες να νιώσουν πραγματικά και βαθμηδόν ως ένας ενιαίος ευρωπαϊκός λαός. Όπως λέει και το λατινικό ρητό “Quinon proficit deficit”, όποιος δεν πάει μπροστά πάει πίσω. Όλες οι κρίσεις θα είχαν αποφευχθεί αν η Ένωση ήταν ενωμένη συνειδησιακά. Μόλις η Ένωση απαλλαγεί από αυτό το τέλμα και πραγματοποιήσει βήματα προόδου τότε η επίλυση όλων των προβλημάτων θα καταστεί εφικτή, όπως και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Από άποψη δικαιοδοτικού συστήματος οι προδικαστικές παραπομπές και ο διάλογος εθνικών δικαστηρίων και ΔΕΕ αναδύονται σε κάτι παραπάνω από ένα απλώς θεμιτό γεγονός, προωθώντας ένα ενιαίο νομικό σύστημα. Η προδικαστική παραπομπή συνιστά έναν θεσμό που έχει «ξεπεράσει τον εαυτό της».

Πηγές

Ο Ευρωπαϊκός Συνταγματισμός και η κρίση του, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2019 (βασισμένο στην ομώνυμη ημερίδα που πραγματοποίησε το Δ.Π.Θ. σε συνεργασία με το ίδρυμα Konrad Adenauer).