Bronisław Sitek WSGE | 165 166 | WSGE The legal security and vertical multilayer of legal systems Bezpieczeństwo prawne a wertykalna wielowarstwowość systemów prawnych Prof. Zw. dr hab. Bronisław Sitek wyższa Szkoła Gospodarki euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie bronislaw.sitek@gmail.com Abstract he legal security has become one of the basic criteria of quality of life of individuals and whole society. he current concept of consistency and transparency of legal systems is slightly disrupted due to economic globalization. Modern economy, based on new technologies and continuous innovation, requires uniform application of law by phenomenon of synergy, especially in the interpretation area. here are even eforts taken in creating one European Civil Code. But this is not the right way. It is necessary to implement process of harmonization of interpretation of legal acts. hat phenomenon is a consequence of vertical overlapping of legal regulations (of European Union, national and international). Added to this is the issue of over-legislation. In this reality, behind organs, which create and apply law, arises new challenges. Such a phenomenon has already occurred before - in Roman law - created on the basement of law of nations, praetor law and ancient civil law. herefore it is necessary to introduce new methods of interpreting the law, which will slowly allow to replace traditional legal systems and will provide adequate security level. KeywoRDS: European Union law, Roman law, over-legislation, interpretation of the law, application of the law wprowadzenie Globalizacja odciska swoje piętno we wszystkich wymiarach życia, w tym również na szeroko rozumianej idei prawa, błędnie utożsamianej z masą przepisów o charakterze normatywnym. Zacieśnienie pojęcia prawa do przepisów prawnych rodzi u wielu przekonanie, że doskonałość ca- WSGE | 167 łego systemu opiera się na ilości, nie zaś na jakości. Według nich normy prawne winny być liczne, tak aby obejmowały jak najwięcej obszarów życia społecznego i pojedynczego obywatela, powodując nadmierną ingerencję w jego życie. Ponadto, postuluje się, aby przepisy prawne były zgodne z zasadami moralnymi, wspólnymi dla wszystkich narodów. Do takiej idei doskonałego prawa odwoływali się m.in. Rousseau i Montesquieu. Podczas rewolucji francuskiej zaś postulowano, aby prawo było sprawiedliwe, słuszne, jasne w swoich sformułowaniach, spójne. W XX wieku doszedł jeszcze postulat racjonalności prawa. Podsumowując, można powiedzieć, że w tradycyjnej optyce pozytywistycznej koncepcji prawa uregulowania normatywne powinny tworzyć spójny i logicznie uporządkowany system prawny w obrębie każdego państwa. W konsekwencji tego w nauce prawa wskazuje się na rodzący się kryzys nauki prawa, powiązany z przeakcentowaniem postulatów głoszonych od XVII wieku. Do istotnych przyczyn tego kryzysu należy zaliczyć pojawienia się w XX wieku nowych systemów prawnych, nakładających się na siebie horyzontalnie i wertykalnie. Z punktu widzenia tego opracowania znaczenie ma ten drugi wymiar . Wertykalne nakładanie się systemów prawnych rozpoczęło się wraz z wprowadzeniem w XX wieku ujednoliconych międzynarodowych norm technicznych. Tym samym zapoczątkowano istnienie systemu normatywnego o charakterze ponadnarodowym, nie tylko norm technicznych czy regulacji dotyczących stosunków między państwami. Zaczęły powstawać normy prawne regulujące stosunki gospodarcze zachodzące między podmiotami prawnymi, ale również i osobami izycznymi pochodzącymi z różnych krajów. Ponadto cechą charakterystyczną wertykalnego nakładania się systemów prawnych jest powstanie dużej ilości ośrodków tworzących własne systemy prawne, np. ONZ, Unia Europejska, Międzynarodowa Organizacja Pracy, NATO i inne. Regulacje prawne proponowane przez te organizacje najczęściej wchodzą do wewnętrznych systemów prawnych w drodze ratyikacji czy implementacji. W konsekwencji pojawia się zjawisko masowości regulacji prawnych czy też nadprodukcji norm prawnych pochodzących z różnych systemów prawnych. W tej optyce coraz trudniej dostrzegać spójności i przejrzystości systemu prawnego. Coraz trudniej jest mówić o poznawalności tychże uregulowań prawnych oraz ich interpretacji według dotychczasowych zasad i reguł stosowanych w wewnętrznych systemach krajowych. W tej nowej rzeczywistości prawnej XXI wieku trudność z poznaniem, interpretacją 168 | WSGE i stosowaniem reguł prawnych, pochodzących z różnych systemów prawnych, mają nie tylko zwykli ludzie, podmioty gospodarcze, ale również i organy stanowiące i stosujące prawo, zwłaszcza sądy. 1. Pojęcie bezpieczeństwa prawnego Od pewnego czasu niezwykle ważnym składnikiem treści idei prawa, a także instrumentem interpretacji prawa oraz jego tworzenia jest bezpieczeństwo prawne . Pojęcie bezpieczeństwa to zaliczane jest do tzw. pojęć niedookreślonych. W innych językach pojęcie bezpieczeństwa prawnego wyrażane jest jako certezza del diritto (język włoski), sécurité juridique (język francuski) Rechtssicherheit (język niemiecki) i legal certainty (język angielski). Kwestia bezpieczeństwa prawnego była przedmiotem licznych opracowań krajowych i zagranicznych. Wronkowska o bezpieczeństwie prawnym napisała, że: Podstawową rolą, jaką w koncepcjach pozytywizmu prawniczego wyznaczano prawu, było stwarzanie stanu bezpieczeństwa prawnego, wyrażającego się w tym, że system musiał być dostatecznie stabilny i opierać się na uporządkowanym systemie wartości naczelnych (…), a przy tym miał być jasny i możliwie zupełny, dając podstawę do przewidywania decyzji podejmowanych na podstawie tworzących ten system norm . Jest to koncepcja tradycyjna, według której bezpieczeństwo prawne zależy wyłącznie od istnienia doskonałego systemu, spójnego i zrozumiałego. Koncepcja ta nie przystaje do nowych zjawisk, zwłaszcza nakładania się różnych systemów prawnych na siebie. z kolei według Engischa bezpieczeństwo prawne, obok sprawiedliwości i efektywności, stanowi jedną z podstawowych zasad każdego systemu prawnego: Allenthalben machen sich in der Rechtsordnung Reibungen bemerkbar zwischen den allerhöchsten Grundsätzen jeden rechts, nämlich den Grundsätzen der Gerechtigkeit, der Zweckmäßigkeit und Rechtssicherheit . Mówiąc o bezpieczeństwie prawym, konieczne jest rozwiązanie podstawowej kwestii, a mianowicie, czy bezpieczeństwo prawne dotyczy wszystkich gałęzi i dziedzin prawa, i to niezależnie od systemu prawa, z którego konkretne normy prawne się wywodzą? Czy można zatem mówić o bezpieczeństwie prawnym w prawie cywilnym, karnym, administracyjnym lub w procesie karnym, cywilnym czy administracyjnym? Nie wchodząc zbyt głęboko w tę kwestię, można stwierdzić, że bezpieczeństwo prawne przenika cały obszar uregulowań normatywnych, zarówno uregu- WSGE | 169 lowań przynależących do systemów pozytywistycznych, jak i metaizycznych (religijnych czy etycznych). Bezpieczeństwo prawne różnie kształtuje się w obrębie poszczególnych gałęzi czy dziedzin prawa. Obszar uregulowań prawnych posiada bowiem szczególne cechy w zależności od gałęzi czy dziedziny prawa. Inna więc będzie treść bezpieczeństwa prawnego w obrębie prawa karnego, inna w prawie cywilnym. Każda gałąź prawa posiada odmienne imperatywy mające wpływ na treść bezpieczeństwa prawnego, począwszy od najbardziej znanych, takich jak rozkazy i nakazy, typowe dla prawa karnego i administracyjnego, poprzez sankcję nieważności w prawie cywilnym . Główną i podstawową przyczyną współczesnego zachwiania bezpieczeństwa prawnego jest nadproduktywność uregulowań prawnych, pochodzących z różnych systemów prawnych. W literaturze prawniczej można spotkać się z poglądem, według którego naproduktywność regulacji prawnych jest podobna do nadmiernej podaży pieniądza, co w konsekwencji prowadzi do destabilizacji równowagi rynkowej. Negatywne skutki nadproduktywności prawa uwidaczniają się po stronie samego systemu prawnego, jak i podmiotów stosujących prawo. Od strony systemowej nadproduktywność prawa uderza w bezpieczeństwo prawne i powoduje takie skutki, jak: •powstawanie coraz to nowszych ośrodków produkcji prawa, pochodzących z odmiennych systemów prawnych, budowanych na dość zróżnicowanej bazie aksjologicznej; •zmiany systemowe, zwłaszcza odejście od spójności systemu prawnego; •odchodzenie od uregulowań o charakterze ogólnym do uregulowań kazuistycznych, zwłaszcza w prawie Unii Europejskiej, stąd mówi się o wejściu w fazę dekodyikacji prawa; •brak należytej kontroli nad procesem legislacyjnym, wywołanej kwestią nie do końca jasnej hierarchii ustawodawców; •tworzenie norm prawnych w różnych językach, posługiwanie się zróżnicowaną terminologią, a z tym związane są kwestie coraz bardziej skomplikowanej interpretacji przepisów i norm prawnych. Od strony podmiotowej zaś nadproduktywność prawa może powodować następujące skutki: 170 | WSGE •trudności w stosowaniu prawa przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji); •coraz słabsze rozpoznanie obowiązujących uregulowań prawnych przez obywateli i podmioty prawne; Przedmiotem tego opracowania jest ukazanie zagrożeń bezpieczeństwa prawnego od strony interpretacji norm prawnych nakładających się na siebie wertykalnie systemów prawnych. W szczególności zostaną poruszone kwestie dwóch systemów prawnych, a mianowicie prawa rzymskiego i prawa unijnego (wspólnotowego) poprzez pryzmat orzecznictwa luksemburskiego (TS). 2. Bezpieczeństwo prawne w prawie rzymskim Pojęcie bezpieczeństwa prawnego nie było znane prawu rzymskiemu. Nie oznacza to, że problemy związane z tym postulatem były obce tej kulturze prawnej, kulturze, która na trwałe podbiła kontynent Europejski. W literaturze romanistycznej znajdują się przykłady opracowań autorów zajmujących się problematyką bezpieczeństwa prawnego w prawie rzymskim, np. Biscardi , Sirks czy ScaranoUssani . Dla współczesnego pokolenia prawników, a tym bardziej współczesnego pokolenia cywilizacyjnego, nie jest znany fakt, że to, co obecnie nazywa się prawem rzymskim, w rzeczywistości składało się z kilku systemów prawnych, będących rezultatem dość różnorodnych źródeł produkcji prawa, które rozwijały się na przestrzeni wieków. Podstawową informację o horyzontalnym nakładaniu się systemów prawnych w antycznym Rzymie zawiera tekst pochodzący z Instytucji Gaiusa, prawnika żyjącego w II w. po Chr. G. 1.1: Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur: Nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. Quae singula qualia sint, suis locis proponemus. Z powyższego tekstu wynika, że najstarszą warstwą prawa rzymskiego było iuscivile, zwane też jako prawo kwirytalne, którym posługiwali się obywatele rzymscy. Było to prawo bardzo surowe, silnie powiązane z pier- WSGE | 171 wiastkiem religijnym, dzięki czemu niepisane normy prawne były przekazywane z pokolenia na pokolenie w formie ustnej. Forma modlitewna budowy tych przepisów prawnych gwarantowała bezpieczeństwo prawne. Nic więc dziwnego, że pierwotnie znawcami prawa rzymskiego byli kapłani. Otwarcie się Rzymian na handel z innymi ludami było jednocześnie przyzwoleniem na recepcję obcych rozwiązań praw do wewnętrznego systemu prawa rzymskiego. Terminem określającym prawa obce było pojęcie iusgentium. Prawnicy rzymscy dość uczciwie wskazywali, które instytucje pochodziły z prawa narodów. Przykładem takiej instytucji jest chociażby umowa sprzedaży (emptio-venditio) . Rozwój gospodarczy, ale też polityczny, w dużej mierze spowodowany wojnami punickimi, które toczyły się w III wieku przed Chr., w konsekwencji dokonał znacznego rozwoju urbanizacyjnego i cywilizacyjnego Rzymu. Pierwotnie niewielka osada stała się centrum nowego świata, który przyciągał do siebie kupców ze wszystkich stron świata. Dla potrzeb obrotu gospodarczego konieczne było tworzenie nowych norm prawnych przez dość zróżnicowane ośrodki produkcji prawa, o czym pisał również Gaius . G. 1.2: Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium. Dla potrzeb rozwijającego się handlu w 367 r. przed Chr. utworzono urząd pretora miejskiego (praetorurbanus), do kompetencji którego należało rozstrzyganie sporów cywilnych pomiędzy obywatelami rzymskimi (civesromanorum). W 242 r. przed Chr. Został powołany do życia urząd pretora peregrynów (praetorperegirinus), służący do rozstrzygania sporów pomiędzy cudzoziemcami lub obywatelami a cudzoziemcami. W ten sposób powstała nowa grupa przepisów prawnych zwanych prawem pretorskim (ius honorarium). Prawo pretorskie wspomagało, uzupełniało lub wspierało dawne iuscivile. Ważnym źródłem produkcji uregulowań prawnych były ustawy (lex) zgromadzeń ludowych (comitia) oraz zgromadzeń plebejskich (plebiscita). W zakresie prawa publicznego duże znaczenie miały uchwały senatu (senatusconsulta). W okresie cesarstwa ważnym, a z czasem jedynym źródłem prawa stały się konstytucje cesarskie (lex). Cechą charakterystyczną dla rzymskiego systemu prawnego była prawotwórcza działalność jury- 172 | WSGE sprudencji rzymskiej. Opracowania kwestii prawnych przez prawników rzymskich (prudentes) mogły być podstawą do rozstrzygnięć sądowych. Obecnie takiej praktyki nie stosuje się w prawie kontynentalnym . Wraz ze wzrostem liczby prawników oraz rozbieżności interpretacji zdarzeń i przepisów dawnego prawa, nierzadko sprzecznej, pojawiła się kwestia cytowania ich rozwiązań w sądach. Oktawian August wprowadził zasadę, że w sądach mogli być przywoływani tylko ci prawnicy, którzy otrzymali uznanie cesarza (iusrespondendi). W okresie poklasycznym zaś cesarz Teodozjusz II w 426 r. Wydał konstytucję o cytowaniu, w której ustalił zasady powoływania się w sądach na rozstrzygnięcia opracowane przez jurysprudencję rzymską okresu klasycznego . Przedstawione w zarysie problemy związane z nakładaniem się na siebie warstw normatywnych, pochodzących z różnych epok, źródeł i często odmiennych systemów aksjologicznych, pozwoliło na stworzenie systemu ponadczasowego, systemu, który stał się fundamentem dla europejskiej kultury prawnej na wiele wieków . Stało się to możliwe dzięki stosowanym sposobom interpretacji (metoda topiczna) przepisów prawa w celu ich praktycznego stosowania oraz pozostawienie przez długi okres czasu niczym nieograniczonej dynamiki rozwoju regulacji prawnych. Proces ten został praktycznie zatrzymany przez kodyikację edyktu pretorskiego a następnie przez kodyikację justyniańską. Podstawową dynamiki rozwoju prawa rzymskiego była nie tyle nowelizacja, lecz stopniowe eliminowanie przepisów poprzez ich zapomnienie (desuetudo), zwłaszcza tych, które nie dostawały do nowych wymogów ekonomii . Najbardziej właściwe było stosowanie metody topicznej, która pozwalała na poszukiwanie najlepszego rozwiązania prawnego z wielu istniejących dla danego stanu faktycznego . Dogmatyka prawnicza, obecnie powszechnie dominująca metoda prawnicza, nie zniewalała otwartych umysłów prudentes na nowe rozwiązania i nowe doświadczenia. To właśnie stosowanie interpretacji przepisów prawa, powiązanej z dynamiką otaczającego świata, zwłaszcza z rozwojem ekonomii, dawała możliwość racjonalnego stosowania prawa z zachowaniem reguł bezpieczeństwa prawnego dla podmiotów stosujących prawo . Stąd słusznie zauważa Giaro, że: … aktualna faza rozwoju europejskiego prawa prywatnego niewątpliwe otwiera przed romanistyką „stosowaną” ciekawe perspektywy badawcze i umożliwia jej wniesienie własnych impulsów do dyskusji europeistycznej . WSGE | 173 3. Bezpieczeństwo prawne w świetle orzecznictwa unijnego Wielowarstwowość prawa rzymskiego oraz związane z tym kwestie interpretacyjne i dogmatyczne pozwalają nam zwrócić się w kierunku prawa unijnego, wcześniej zwanego prawem wspólnotowym. Prawo Unii Europejskiej, jako prawo nadrzędne i jednocześnie subsydiarne wobec prawa wewnętrznego państw członkowskich, tworzy własny system prawa. Regulacje prawne znajdujące się w ramach tego systemu odnoszą się przede wszystkim do kwestii publicznoprawnych, niemniej jednak od lat dziewięćdziesiątych coraz częściej Unia ingeruje w sprawy dotychczas typowe dla prawa prywatnego. Z punktu widzenia bezpieczeństwa prawnego najważniejszą jednak kwestią jest liczba regulacji prawnych oraz różne sposoby implementacji prawa unijnego do systemów wewnętrznych państw członkowskich . Wiadomo przecież, że liczba tych regulacji wyłącza możliwość jego poznania przez przeciętnego obywatela. Ponadto, nie jest możliwe też odróżnienie przez statystycznego obywatela Unii aktów prawnych bezpośrednio obowiązujących od tych, które wymagają transpozycji. To z kolei rodzi kolejne pytanie o rozpoznawalność ważności regulacji w oparciu o zasadę subsydiarności działania Unii. W perspektywie nakładania się prawa unijnego na krajowe, do czego dochodzą jeszcze normy prawa międzynarodowego, których stroną jest Unia lub dane państwo członkowskie, trudno jest mówić o spójnym i przejrzystym systemie prawnym, a tym samym bezpiecznym systemie prawnym. Dotyczy to zarówno prawa krajowego, jak i prawa unijnego. Dla zobrazowania koncepcji bezpieczeństwa prawnego prawa unijnego zostaną przeanalizowane konkretne orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości. 3.1. Bezpieczeństwo prawne a spójność prawa unijnego Interpretacja przepisów prawa winna być pewna, czyli dość jednoznaczna. W sprawie C 421/10 (6 października 2011) TE orzekał w sprawie FinanzamtDeggendorf przeciwko Markusowi Stoppelkampowi, działającemu jako syndyk w postępowaniu upadłościowym dotyczącym majątku Haralda Raaba. Sprawa dotyczyła określenia miejsca opakowania świadczeń usługodawcy zamieszkałego w tym samym kraju co usługobiorca, lecz mającego siedzibę działalności gospodarczej w innym kraju. Wnioskowano o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie wykładni art. 21 ust. 1 lit. b) szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG z dnia 174 | WSGE 17 maja 1977 r. W sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich w odniesieniu do podatków obrotowych – wspólny system podatku od wartości dodanej: ujednolicona podstawa wymiaru podatku (Dz.U. L 145, s. 1), zmienionej dyrektywą Rady 2000/65/WE z dnia 17 października 2000 r. (Dz.U. L 269, s. 44, zwanej „szóstą dyrektywą”). W tym wyroku najważniejsze jest stwierdzenie zawarte w pkt. 34, w którym stwierdza się, że najwłaściwszą interpretacją przepisów prawa jest ta, które daje największe bezpieczeństwo prawne. Nie zostały jednak określone strony tego bezpieczeństwa, np. strony umowy, czy też chodzi o interes państwa. Bezpieczeństwo prawne implikuje, że stosowanie prawa winno być możliwe do przewidzenia przez adresatów normy prawnej, zwłaszcza w zakresie prawa podatkowego. Takie właśnie sformułowanie znajduje się w opinii Rzecznika Generalnego z 7 września 2010 r. W sprawie C-270/09 Macdonald Resorts Limited przeciwko he Commissioners for Her Majesty’s Revenue & Customs. Sprawa dotyczy wykładni art. 9 ust. 2 i art. 13 część B lit. b) szóstej dyrektywy Rady 77/388/EWG . Chodzi fo to, że podmioty dokonujące czynności prawnej według określonych przepisów prawnych, czy to unijnych, czy krajowych, muszą być świadome ich obowiązywania, stosowania, ale również i skutków, jakie one rodzą, zwłaszcza w zakresie zobowiązań podatkowych. Bezpieczeństwo prawne może być również inspiracją do dokonania uzupełnienia lub zmiany w ustawodawstwie unijnym czy państw członkowskich. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku dyrektywy 80/987/ EWG z dnia 20 października 1980 r. W sprawie ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy. Dyrektywa ta została uzupełniona art. 8a przez dyrektywę 2002/74/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. Art. 8a ust. 1 stanowi, że Jeżeli przedsiębiorstwo prowadzące działalność na terytorium co najmniej dwóch państw członkowskich jest niewypłacalne w rozumieniu art. 2 ust. l, instytucją odpowiedzialną [za zaspokojenie] roszczeń pracowników [z tytułu kwot] pozostających do zapłaty jest instytucja [mająca swoją siedzibę] w tym państwie członkowskim, na terytorium którego [pracownicy ci] pracują lub zwykle pracują . Kwestia zabezpieczeń pracowniczych na wypadek niewypłacalności pracodawcy powróciła w sprawie C-477/09 Charles Defossez przeciwko Christianowi Wiartowi, działającemu w charakterze syndyka masy upadłościowej spółki SotimonSarlorazOice national de l’emploi (fonds de fermetured’entreprises) i CGEA de Lille. W opinii Rzecznika Generalnego Paola Mengozziego z 17 listopada 2010 r. stwierdzono, że zdaniem Komisji WSGE | 175 nowy artykuł miał gwarantować niezbędne bezpieczeństwo prawne, skonsolidować prawa pracowników zgodnie z kierunkiem wskazanym przez Trybunał w wyroku w sprawie Everson i Barrass oraz zapobiec sytuacjom, które mogą doprowadzić do negatywnych kolizji pomiędzy przepisami . Bezpieczeństwo prawne występuje również w kwestiach związanych z transpozycją unijnych aktów prawnych lub innych (międzynarodowych) do wewnętrznych (krajowych) systemów prawnych. Transpozycja bowiem zakłada pełne przejęcie elementów aktu pierwotnego, z dostosowaniem jego do kultury prawniczej danego państwa. Jedynie częściowa transpozycja może rodzić konlikty prawne. Taka sytuacja miała miejsce w m.in. W Luksemburgu, w sprawie C-526/08 Komisji Europejskiej przeciwko Wielkiemu Księstwu Luksemburskiemu. Sprawa dotyczyła transpozycji dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. o ochronie wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego . Przedmiotem sporu było wyłączenie nawozów sztucznych z okresu zakazu rozsiewania nawozów. Tylko częściowa transpozycja normy unijnej do wewnętrznego systemu prawa luksemburskiego jest sprzeczna z zasadami bezpieczeństwa prawnego. W tym przypadku chodzi o nierówne traktowanie zarówno samych rolników stosujących naturalne i sztuczne nawozy, jak i producentów nawozów sztucznych, którzy na rynku mieli tym samym silniejszą pozycję. Stąd też w 89 pkt. opinii Rzecznika Generalnego z 28 stycznia 2010 r. Zostało wyrażone stanowisko, że okresy zakazujące wysiewania nawozów zawierających azotany obejmują zarówno nawozy naturalne jak i chemiczne . 3.2. Bezpieczeństwo prawne w perspektywie podmiotów stosujących prawo (osoby prawne i fizyczne) Organy administracji publicznej są zobowiązane do takiego stosowania prawa, aby osoby prawne czy izyczne czuły się bezpieczne. Taki wymóg ma zastosowanie, zwłaszcza gdy dokonywana jest kontrola czy innego rodzaju inspekcja. W tej perspektywie o bezpieczeństwie prawnym jest mowa w opinii Rzecznika Generalnego Yvesa Bota, przedstawionej 5 maja 2011 r. Sprawa dotyczy zakresu warunku określonego w art. 22a dyrektywy Rady 89/552/EWG , zgodnie z którym programy telewizyjne nadawane z państwa członkowskiego nie powinny zawierać żadnych treści nakłaniających do nienawiści ze względu na rasę, płeć, religię lub narodowość. W pkt. 80. opinii znajduje się stwierdzenie, według którego przepisy winny być jasno sformułowane. Spełnienie tego wymogu przez ustawodawcę eu- 176 | WSGE ropejskiego, a także w tym przypadku niemieckiego, gwarantuje swobodny przepływ programów telewizyjnych i zapewnia bezpieczeństwo prawne nadawców telewizyjnych. Nadawcy winni mieć możliwość dokładnego poznania skutków kontroli przeprowadzanej przez właściwe organy państwa członkowskiego, w którym mają siedzibę, w stosunku do uprawnień zastrzeżonych dla państw członkowskich będących odbiorcami . Kwestia bezpieczeństwa prawnego występuje również w przypadku wystąpienia sprzeczności pomiędzy przepisami prawnymi. Wówczas mamy do czynienia z brakiem przejrzystości przepisów prawnych. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku sprawy C-120/08 BayerischerBrauerbundeV przeciwko Bavaria NV [wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Bundesgerichtshof (Niemcy)]. Przedmiotem sprawy był konlikt pomiędzy wykładnią art. 13 ust. 1 lit. b) oraz art. 14 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 510/2006, jak również art. 17 rozporządzenia Rady (EWG) nr 2081/92 – Kolizja między chronionym oznaczeniem geograicznym zarejestrowanym zgodnie z uproszczoną procedurą określoną w art. 17 rozporządzenia nr 2081/92 a międzynarodowym znakiem towarowym. Artykuł 17 został uchylony rozporządzeniem nr 2081/92 Rady (WE) nr 692/2003 ze skutkiem od dnia 24 kwietnia 2003 r. Rzecznik Generalny w swojej opinii z dnia 16 września 2010 r. napisał: Procedura uproszczona przewidziana w art. 17 rozporządzenia […] nr 2081/92 w zakresie rejestracji nazw już chronionych bądź ustanowionych poprzez używanie w państwach członkowskich nie przewiduje prawa sprzeciwu. Przepis ten należy skreślić ze względu na bezpieczeństwo prawne i przejrzystość. Z uwagi na spójność należy również skreślić przepis o pięcioletnim okresie przejściowym przewidzianym w art. 13 ust. 2 w przypadku nazw zarejestrowanych na mocy art. 17, jednak bez uszczerbku dla wyczerpania tego okresu w odniesieniu do nazw już zarejestrowanych. Bezpieczeństwo prawne to nie tylko przejrzystość i spójność systemu prawnego, które ma zapewnić ustawodawca i organy stosujące prawo, ale to również obowiązek ciążący na spółce handlowej i jej władzach. W sprawie C-97/08 P. Akzo Nobel NV i in. przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich chodziło o ustalenie okoliczności, w jakich spółka dominująca ponosi odpowiedzialność za naruszenie kartelowe swoich spółek zależnych. Rzecznik Generalny w swojej opinii z 23 kwietnia 2009 r. stanowi, że dla skutecznego egzekwowania prawa konkurencji konieczne są jasne reguły. Zasada domniemania, taka jak uznana przez Trybunał w wyrokach w ww. sprawach AEG i Stora, która zezwala Komisji jako organowi ochro- WSGE | 177 ny konkurencji na przypisanie spółce dominującej odpowiedzialności za naruszenie kartelowe jej spółki zależnej, w której kapitale spółka dominująca ma 100% udziałów, zapewnia bezpieczeństwo prawne i jest łatwa do stosowania w praktyce . 3.3. Bezpieczeństwo a przykłady oderwane Bezpieczeństwo prawne może wymagać wprowadzenia nowych regulacji, a to ze względu na to, że dawne nie są już wystarczające. Taka sytuacja miała miejsce przy rozpatrywaniu sprawy C 262/06 Deutsche Telekom AG przeciwko Republice Federalnej Niemiec. Zmiana nie oznacza jednak wcale natychmiastowego uchylenia dotychczasowych przepisów, lecz utrzymanie dotychczasowych do czasu wdrożenia nowych. Rzecznik generalny w swojej opinii z 28 czerwca 2007 r. postanowił, że: Przyjęcie „nowych ram regulacyjnych” dotyczących sektora telekomunikacyjnego zostało podyktowane troską o bezpieczeństwo prawne i zapewnienie bezkonliktowego przejścia ze stanu przeszłego do przyszłości. Przyjęcie tego przepisu jest uzasadnione, ponieważ pełna operacyjność nowego systemu wymaga opracowania i wprowadzenia w życie skomplikowanych procedur, z udziałem różnych podmiotów, które powinny być należycie koordynowane. Konieczne zatem jest ustanowienie terminu gwarantującego stabilność systemu . Bezpieczeństwo prawne zawiera się również w zasadzie ustawowej określoności czynów zabronionych i kar. Zasada ta zapewnia bezpieczeństwo prawne każdemu, gwarantując mu, że jego zachowanie będzie przedmiotem postępowania karnego tylko wtedy, gdy naruszy on przepisy krajowe, które wcześniej zakwaliikowały to postępowanie jako przestępstwo. Takie stanowisko znajduje się w opinii Rzecznika Generalnego z dnia 12 września 20006 r. przedstawionej w sprawie C-303/05 Advocatenvoor de Wereld VZW przeciwko Leden van de Ministerraad. Przedmiotem sporu była interpretacja art. 2 ust. 2 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi. W pkt. 102 tejże opinii rzecznik pisze, że zasada bezpieczeństwa prawnego jest odzwierciedleniem pewności prawa w zakresie prawa karnego. Jest ona emanacją jednej z podstawowych wartości, jaką jest wolność osobista. Obywatele muszą zawczasu mieć świadomość, od jakich czynów powinni się powstrzymywać oraz do jakich konsekwencji prowadzi ich popełnienie (lex previa). Zachowania przestępne muszą być deiniowane w sposób ścisły i jednoznaczny (lex certa). Zasada 178 | WSGE bezpieczeństwa prawnego wyklucza stosowanie na polu prawa karnego stosowania wykładni per analogiam, wykładni rozszerzającej in peius, a także działania prawa wstecz . Bezpieczeństwu prawnemu sprzeciwia się jednolitość interpretowania tego samego zapisu normatywnego, bez uwzględnienia okoliczności faktycznych, do których przepis jest stosowany. Takie stanowisko znajduje się wyroku w sprawie C 241/05 Nicolae Bot przeciwko Préfetdu Val-de-Marne. Przedmiotem sprawy było stosowanie zbyt restrykcyjnej wykładni art. 20 ust. 1 Konwencji wykonawczej do układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. między rządami państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec i Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach (Dz.U. 2000, L 239, str. 19, zwana dalej „KWUS”), podpisanej w dniu 19 czerwca 1990 r. W Schengen (Luksemburg). 3.4. Bezpieczeństwo prawne a decyzje administracyjne Bezpieczeństwo prawne jest powiązane z stosowaniem prawa, a zwłaszcza z ideą prawomocności decyzji administracyjnych. Decyzje administracyjne stają się niezaskarżalne po upływie terminu do ich zaskarżenia lub w razie gdy zostaną one utrzymane w mocy po wykorzystaniu wszystkich dróg odwoławczych. Takie rozwiązanie zostało wyrażone w pkt. 72 opinii Rzecznika Generalnego z dnia 16 marca 2006 r. w sprawach połączonych C 392/04 i C 422/04i-21 Germany GmbHoraz ISIS Multimedia Net GmbH & Co. KG przeciwko Bundesrepublik Deutschland. W pkt. 73 Rzecznik stwierdza, że w konsekwencji po upływie terminu do wniesienia środka zaskarżenia decyzja, nawet obarczona wadą, nie może być kwestionowana i wchodzi na stałe do porządku prawnego. Zaś w pkt. 74 twierdzi, że: Niepodważalność prawomocnych decyzji, nawet niezgodnych z prawem, stanowi w związku z tym ogólną zasadę, ponieważ żaden system nie toleruje, aby zgodność z prawem zdarzeń prawnych była rozważana w nieskończoność . Bezpieczeństwo prawne jest także powiązane z działaniami urzędów, np. celnych. Winny one tak procedować, aby podmiotom gospodarczym zapewnić bezpieczeństwo prawne. W tym celu organy celne, ale także i inne, zobowiązane są do udzielania informacji podmiotom gospodarczym, należy domniemywać, że również obywatelom w stopniu zapewniającym bezpieczeństwo prawne. Taki pogląd został wygłoszony w opinii WSGE | 179 Rzecznika w dniu 12 kwietnia 2005 r. W sprawie C-495/03 Intermodal Transports BV przeciwko Staatssecretaris van Financiën . Brak bezpieczeństwa prawnego może być jedną z przyczyn wystąpienia do TS z pozwem o stwierdzenie nieważności decyzji KE. Z wnioskiem o stwierdzenie nieważności decyzji wystąpiła SAEV w dniu 8 czerwca 2001 r. Chodziło o decyzję C (2001) 680 wersja ostateczna z dnia 19 marca 2001 r. Wśród wielu zarzutów stawianych niniejszej decyzji, m.in. naruszenia zasady proporcjonalności, naruszenia zasady rozsądnego terminu postępowania, naruszenia zasady ochrony uzasadnionych oczekiwać, jest również i ten, że decyzja ta nie zapewnia bezpieczeństwa prawnego . Podsumowanie Kwestia bezpieczeństwa prawnego wydaje się być jedną z podstawowych przesłanek standardu życia zarówno jednostki, jak i całego społeczeństwa. Wyłania się ona z procesu globalizacji, który wymusza m.in. tworzenie ponadnarodowych centrów ekonomicznych (rynek amerykański, azjatycki i europejski). Dla sprawnego funkcjonowania globalnego rynku konieczne jest tworzenie norm ponadnarodowych, o charakterze ogólnoświatowym lub kontynentalnym. Do ostatniego rodzaju systemu normatywnego należy zaliczyć prawo unijne, dawniej zwane prawem wspólnotowym. Istnienie prawa międzynarodowego i unijnego powoduje tworzenie się różnego rodzaju kwestii prawnych i systemowych wymagających wyjaśnienia z punktu widzenia krajowych systemów prawnych. Podstawowym problemem jest wertykalne nakładanie się przepisów prawnych oraz kwestia ich interpretacji. W dalszej kolejności nadprodukcja przepisów prawnych powoduje stopniowe odchodzenie od koncepcji spójności i przejrzystości systemów prawnych. Zjawisko wielowarstwowości przepisów prawnych, będących efektem nakładania się na siebie różnych systemów prawnych, miało miejsce w antycznym Rzymie. System prawa rzymskiego składał się bowiem z iuscivile, przepisów, którymi mogli posługiwać się wyłącznie obywatele rzymscy, ale również występowały przepisy iusgentium, czyli prawa narodów. Rzymianie mieli bowiem świadomość, że ich system prawny jest poddawany iniltracji przez rozwiązania pochodzące z obcych systemów prawnych, a w konsekwencji dochodzi do recepcji tych rozwiązań. Ponadto, w ramach prawa rzymskiego istniał dość zróżnicowany system źródeł prawa, np. ustawy ludowe, plebiscyta, prawo pretorskie, konstytucje cesarskie, 180 | WSGE czy w końcu pisma prawników rzymskich. Stworzenie jednolitego systemu prawnego stało się możliwe dzięki stosowaniu odpowiednich metod interpretacji prawa, zwłaszcza metody topicznej (poszukiwanie najlepszego rozwiązania), oraz powolnej eliminacji niedostosowanych do rozwoju ekonomicznego przepisów prawa poprzez desuetudo. W ten sposób zapewniano obywatelom bezpieczeństwo prawne. W Europie, podobnie jak w antycznym Rzymie, mamy do czynienia z nawarstwianiem się prawa unijnego z prawem krajowym. W efekcie dochodzi do różnych konliktów godzących przede wszystkim w bezpieczeństwo prawne. W tym aspekcie znajduje się dość szerokie orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości. Analiza tego orzecznictwa skłania do przyjęcia stwierdzenia, że: -interpretacja przepisów prawa winna uwzględniać okoliczności rozstrzyganej sprawy, co oznacza, że interpretacja podobnych stanów może prowadzić do innych wniosków; -działania organów administracji muszą być możliwe do przewidzenia i poznania przez obywateli, w tym również przez irmy. Obywatel może powołać się na nieznajomość prawa; -bezpieczeństwo prawne może być przyczyną do wystąpienia z żądaniem zmiany konkretnych przepisów prawnych, wprowadzenia nowej regulacji, uchylenia już istniejącej. Bezpieczeństwo prawne stało się obecnie nie tylko ważnym kryterium dobrego prawa, ale również instrumentem interpretacji. References: 1. Avenarius, M. (1993). Savignys Lehre vom interporalen Privatrecht. Göttingen: Wallstein Verlag. 2. Barcik, J. Wentkowska, A. (2008). Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony. Warszawa: C.H. Beck. 3. Beňo, J. (2011). Ochrana medzinárodých investícií internartional protection of investment, Journal of Modern Science, tom. 1.8, s. 125-136. 4. Biscardi, A. (1989). Considerazioni sulla certezza del diritto „in utroque iure”, [w:] „Lex et iustitia” nell’utrumqueius: radici antiche e prospettive attuali. Vatican. s. 227-241. 5. Bretone, M. (2001). Storia del diritto romano, Bari: Editori Laterza. WSGE | 181 6. Cappello, P. La crisi della legge e certezza del diritto, [w:] http://www. tecnichenormative.it/drat/cappello1.pdf [odczyt: 2012-04-09]. 7. Cermi, P. Di Porto, A. Petrucci, A. (2000). Diritto commerciale Romano. Proilo storico. Torini: G. Giappichelli Editore. 8. Dajczak, W. Giaro, T. Longchapms de Berier. F. (2009). Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego. Warszawa: PWN. 9. Dowgier, R. Liszewski, G. Pahl B. (2012). Stanowienie i stosowanie lokalnego prawa podatkowego. Białystok: Temida 2. 10. Engisch, K. (1956). Einführung in das juristische Denken. Stuttgart: Verlag W. Kohlhmmer. 11. Giaro, T. (2007). Interpretacja jako źródło prawa – dawniej i dziś. Studia Prawnoustrojowe, tom 7. s. 243-253. 12. Horak, F. (1969). Rationes decidendi. Entscheidungsbegründungen bei den älteren römischen Juristen bis Labeo. Innsbruck: Scientia Verlag Aalen. 13. Krzykowski, P. (2008). Urzędowe interpretacje prawa podatkowego a system źródeł prawa, Journal of Modern Science, tom 1, s. 62-77. 14. Kupiszewski, H. (1988). Prawo rzymskie a współczesność. Warszawa: PWN. 15. Litewski, W. (2000). Jurysprudencja rzymska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 16. Longchamps de Berier, F. (2005. Summumius summa iniuria. O idelologicznych założeniach w interpretacji starożytnych tekstów źródłowych, [w:] Zeszyty Prawnicze UKSW, tom 5.1, s. 51-68. 17. Pokruszyński, W. (2011). Wstęp do teorii bezpieczeństwa, Journal of Modern Science, tom 3.10, s. 9-20. 18. Pürsünlerli Çakar, E. (2010). Forms of tax resistance and iscal anachoresis, Journal of Modern Science, tom 1.7, s. 39-60. 19. Redelbach, A. Wronkowska, S. Ziembiński, Z. (1992). Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa: PWN. 20. Scarano Ussani, V. (1987). L’utilità e la certezza: compiti e modelli del sapere giuridico in Salvio Giuliano. Ferrara: Università degli Studi <Ferrara>. 21. 21.Sirks, A.J.B. (2002). Sailing in the of-season with reduced inancial risk, [w:] Speculum iuris, Roman Law as a Relection of Social 182 | WSGE and Economic Life in Antiquity. Michigan: he University of Michigan Press, s. 134-150. 22. 22.Sitek, B. (2000). Stosowanie edyktu de nautiis, cauponis et stabularios w Roman Ducht Law,[w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, tom 11, s. 73-80. 23. Sitek, M. (2009). Zasada zrównoważonego rozwoju w optyce trzech pierwszych zasad Karty Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (Business Charter for Sustainable Development), Journal of Modern Science, tom 1.6, s. 79-90. WSGE | 183