9-10 de xuño de 2016
Santiago de Compostela
IV Encontro
Mocidade
Investigadora
Libro de Resumos
EDICIÓN A CARGO DE
Saray Busto Ulloa
Mercedes Conde Amboage
María José Enríquez García
Eduardo Louredo Rodríguez
Lucía Rey Ares
María Estrella Sánchez Rebordelo
IV Encontro Mocidade Investigadora
Libro de resumos
CURSOS E CONGRESOS
DA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE
COMPOSTELA
Nº 228
IV Encontro Mocidade Investigadora
9-10 de xuño de 2016
Santiago de Compostela (España)
Libro de Resumos
Edición a cargo de
Saray Busto Ulloa
Mercedes Conde Amboage
María José Enríquez García
Eduardo Louredo Rodríguez
Lucía Rey Ares
María Estrella Sánchez Rebordelo
2017
UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA
© Universidade de Santiago de Compostela, 2017
Edita
Servizo de Publicacións e Intercambio Científico
Campus Vida
15782 Santiago de Compostela
www.usc.es/publicacions
DOI: http://dx.doi.org/10.15304/9788415876885
ISBN 978-84-15876-88-5
Presentación
Este volume contén os resumos das comunicacións presentadas no IV Encontro da
Mocidade Investigadora da Universidade de Santiago de Compostela, celebrado en
Santiago de Compostela o 9 e 10 de xuño de 2016.
O Encontro da Mocidade Investigadora da Universidade de Santiago de Compostela
vense organizando anualmente dende fai catro anos. Este encontro ten por obxetivo
fomentar a colaboración e intercambio de coñecementos entre os membros dos seus
diversos programas de doutoramento. Nesta edición cóntase ademais coa participación
de estudantes doutras universidades matriculados en programas de doutoramento
interuniversitarios nos que participa a Universidade de Santiago de Compostela.
O IV Encontro da Mocidade Investigadora foi organizado integramente por un grupo de
17 estudantes de distintos programas de doutoramento da Universidade de Santiago de
Compostela. Así mesmo, resultou de gran utilidade a experiencia previa dos membros
da Escola de Doutoramento Internacional que colaboraron neste proxecto.
Nesta cuarta edición contouse coa participación de 295 estudantes de 68 programas de
doutoramento dos cales 155 presentaron comunicacións orais e 73 comunicacións tipo
póster. Realizando unha distribución por grandes áreas realizaronse: 51 comunicacións
na Área de Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas, 70 comunicacións na Área de
Ciencias da Saúde, 72 comunicacións na Área de Ciencias Sociais e Xurídicas e 34
comunicacións na Área de Humanidades. Por outra banda, programáronse dúas
conferencias plenarias e dúas taboas redondas de temas de carácter interdisciplinar.
Os resumos están clasificados segundo o tipo de comunicación (oral ou póster) e de
acordo coa grande área na que se enmarcan.
O Comité Organizador desexa agradecer a participación do estudantado da
Universidade de Santiago de Compostela sen o que non sería posible a celebración deste
encontro. Gustaríanos salientar a alta calidade cientifica dos traballos presentados así
como a iteración entre todos os asistentes e o intercambio de coñecementos.
Agradecementos especiais aos poñentes das sesións plenarias e táboas redondas que, de
xeito desinteresado, puxeron á nosa disposición os seus coñecementos e experiencias
transmitíndoos con grande entusiasmo. Resultarán de grande utilidade para todos os
asistentes ao encontro.
Asimesmo, gustaríanos mencionar ao profesorado dos distintos programas de
doutoramento que voluntariamente se ofreceron a moderar as diferentes sesións de
comunicacións e que foron claves para favorecer a iteración entre todos os participantes.
7
Destacar a axuda recibida do persoal da Escola de Doutoramento internacional e da
Área de Xestión e Valorización de I+D+i do Centro de Posgrao. Finalmente, debemos
dar as grazas á Facultade de Ciencias da Comunicación e á Facultade de Filoloxía por
proporcionarnos os espazos necesarios para a realización deste evento.
Esperamos que o IV Encontro da Mocidade Investigadora resultase unha gran
experiencia para todas as persoas participantes.
Santiago de Compostela, xullo 2016,
O Comité Organizador do IV Encontro da Mocidade Investigadora
8
Comité organizador
Barros Gómez, Lydia
Gómez Román, Cristina
Blanco García, Cristina
Jiménez Morigosa, Cristian
Busto Ulloa, Saray
Louredo Rodríguez, Eduardo
Chapel González, Jose Miguel
Negreira Rey, M. Cruz
Cid Fernández, Alba
Pedreira Sanjurjo, Iria
Conde Amboage, Mercedes
Rey Ares, Lucía
Costoya Mugico, Alejandro
Rodríguez Quijada, Mateo
Enríquez García, María José
Sánchez Rebordelo, María Estrella
García Rodríguez, Matías
Colaboradores
Escola de Doutoramento Internacional, Universidade de Santiago de Compostela
Centro de Posgrao - Área de Xestión e Valorización de I+D+i, Universidade de
Santiago de Compostela
Facultade de Ciencias da Comunicación, Universidade de Santiago de Compostela
Facultade de Filoloxía, Universidade de Santiago de Compostela
Financiadores
Escola de Doutoramento Internacional, Universidade de Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela
9
Moderadores
Sesións paralelas
Cancela Barrio, Javier José
Martínez López, Zeltia
Fanego Lema, María Teresa
Mosquera Losada, María Rosa
Fernández Fernández, Melchor
Palacios Martínez, Ignacio Miguel
Fernández López, Sara
Ponte Iglesias, María Teresa
González Méndez, Amelia
Salgado Castro, Francisco Javier
Leis Fidalgo, José Ramón
Vázquez Cendón, María Elena
Lojo Rodríguez, Laura
Zalvide Torrente, Juan
Martín Cora, Francisco Javier
Conferencias plenarias
Jiménez Morigosa, Cristian
Rey Ares, Lucía
Táboas redondas
Blanco García, Cristina
González Sáenz, Patricia
10
CONTIDO
IV Encontro Mocidade Investigadora
13
Contido
CONFERENCIAS PLENARIAS............................................................. 25
COMUNICACIÓNS ORAIS.................................................................... 29
Ciencias Xurídicas e Sociais .................................................................. 31
LA REVOCACIÓN DEL CONSENTIMIENTO EN LOS CONTRATOS DE CESIÓN DE
DERECHOS DE IMAGEN Y SU INCIDENCIA EN LA VERTIENTE TANTO FUNDAMENTAL
COMO PATRIMONIAL DEL DERECHO A LA PROPIA IMAGEN ............................................ 33
OS CUSTES DA DISPERSIÓN URBANA NA PRESTACIÓN DE SERVIZOS EN GALICIA .... 34
HOW DO WE CHOOSE A DIET? THE INTEGRATION OF VALUES AND EVIDENCE IN
ARGUMENTATION ABOUT DIET ELECTION ........................................................................... 36
BARGAINING AND GENDER PERCEPTION OF MICROENTERPRENEURS IN ECUADOR:
ENTREPRENEURIAL DECISION-MAKING PATTERNS § ........................................................ 38
EFECTOS DE LOS TIPOS DE COMUNICACIÓN EN LAS TRANSACCIONES
COMERCIALES A TRAVÉS DE REDES SOCIALES EN EL SECTOR TURÍSTICO ................. 39
APEGO Y VULNERABILIDAD A LA PSICOPATOLOGÍA DEPRESIVA Y ALIMENTARIA:
ESTUDIO LONGITUDINAL EN ADOLESCENTES DE AMBOS SEXOS .................................. 40
A (IR)RELEVÂNCIA SUCESSÓRIA DA SEPARAÇÃO DE FACTO: VISÃO SOBRE O
DIREITO SUCESSÓRIO PORTUGUÊS E O DIREITO CIVIL DA GALIZA ............................... 42
RECONHECIMENTO E GRADUAÇÃO DOS CRÉDITOS TRIBUTÁRIOS NO PROCESSO DE
INSOLVÊNCIA PORTUGUÊS E ESPANHOL (ANÁLISE COMPARATIVA) ............................ 44
DISCURSOS Y PRÁCTICAS EDUCATIVAS EN LA PLAZA DE ABASTOS DE SANTIAGO
DE COMPOSTELA: REALIDADES, TENSIONES Y CONFLICTOS EN LA SOCIEDAD DEL
CONOCIMIENTO Y LA INFORMACIÓN ..................................................................................... 46
JULGAMENTO MORAL DA JUSTIÇA E VISÕES DE SOCIEDADE ......................................... 48
EVOLUCIÓN DA PRODUCIÓN DE UNIÓN FENOSA NO PERÍODO 1982 - 2007 ................... 50
¿CÓMO INFLUYE EL CONTEXTO EN EL QUE SE PRODUCE LA AGRESIÓN EN LA
DECISIÓN JUDICIAL? UN ESTUDIO SOBRE LA VIOLENCIA DE GÉNERO. ......................... 51
A PERCEÇÃO SOCIAL DO RISCO DE CHEIAS/INUNDAÇÕES EM AMARANTE ................. 53
FRONTEX E DEREITOS FUNDAMENTAIS ................................................................................. 54
RELIQUIAS VIAJERAS. UNA PROPUESTA DE CLASIFICACIÓN ........................................... 55
XURISDICIÓNS ESPECIAIS E CONFLITO DE COMPETENCIAS NA CIDADE DE
SANTIAGO (SÉCULOS XVII-XVIII) ............................................................................................. 57
SCIENTIFIC PRACTICES IN EARLY CHILDHOOD: USE OF EVIDENCE BY THREE &
FOUR-YEAR-OLD CHILDREN ...................................................................................................... 58
NEUROPLASTICIDADE E EDUCACIÓN ..................................................................................... 60
PROTESTA EN TIEMPOS DE CRISIS, COMPARANDO PARTICIPANTES EN LOS PAÍSES
DEL NORTE Y EL SUR DE EUROPA............................................................................................ 62
14
Contido
PROXECTO DE TESE DENDE O ÁMBITO PEDAGÓXICO SOBRE A NOVA EMIGRACIÓN
GALEGA A EUROPA NA ACTUALIDADE. ESTUDO DO PERFIL EDUCATIVO, LABORAL E
SOCIAL ............................................................................................................................................. 63
ESTRUCTURA MULTIDIMENSIONAL PARA EL ANÁLISIS DE LA RESILIENCIA EN
ZONAS AFECTADAS POR DESASTRES NATURALES ............................................................. 65
DOS INVENTARIOS DECIMONÓNICOS PARA EL ESTUDIO DE LA VILLA DE MONFORTE
Y LA TIERRA DE LEMOS EN LA EDAD MEDIA ....................................................................... 66
COMO HERRAMIENTAS
LA UTILIDAD
DE LAS REDES
SOCIALES
INVESTIGADORAS EN EL MARCO MEDIÁTICO ................................................................. 68
OS CASTELOS E A CONFIGURACIÓN DA SOCIEDADE FEUDAL GALEGA ........................ 70
DESEÑO E VALIDACIÓN DUNHA GUÍA PARA A ANÁLISE DE VIDEOXOGOS
EDUCATIVOS .................................................................................................................................. 71
¿QUÉ POLÍTICAS PÚBLICAS SE CONSIDERAN PRIORITARIAS EN ESPAÑA? .................... 72
EL FORMATO FORCE-CHOICE Y EL CONTROL DEL FAKING: UN ESTUDIO
EXPERIMENTAL............................................................................................................................. 74
LOS FONDOS DE CONOCIMIENTO FAMILIAR: UN MODELO PARA LA OPTIMIZACIÓN
EDUCATIVA DE AMBIENTES DE APRENDIZAJE .................................................................... 76
TESOROS HUNDIDOS Y DERECHO ADMINISTRATIVO: DEL CASO ODYSSEY AL
GALEÓN SAN JOSÉ ........................................................................................................................ 78
OS
CIBERMEDIOS
NATIVOS
DIXITAIS
EN
GALICIA.
TENDENCIAS
E
CARACTERISTICAS DUN MODELO EN AUXE ......................................................................... 79
ESTRATEGIAS UTILIZADAS EN LA OBTENCIÓN DE DATOS PARA ANALIZAR LA
REPERCUSIÓN DE LA INNOVACIÓN EN EL CRECIMIENTO ................................................. 81
DIFERENCIAS ENTRE HOMBRES Y MUJERES EN REFLEXIÓN COGNITIVA .................... 83
EL ROL DE LA COMUNICACIÓN EN EL CONFLICTO ARMADO EN COLOMBIA:
ANÁLISIS DEL INFORME DE LA COMISIÓN HISTÓRICA DEL CONFLICTO Y SUS
VÍCTIMAS ........................................................................................................................................ 84
LA CAPACIDAD DE INNOVACIÓN COMO ELEMENTO DE DIFERENCIACIÓN Y ÉXITO.
CÓMO LA AFRONTAN LAS PEQUEÑAS, MEDIANAS EMPRESAS Y GRANDES
EMPRESAS....................................................................................................................................... 86
O SER HUMANO NA MOCIDADE. UN SISTEMA EN EVOLUCIÓN CARA O BEN ESTAR . 88
LA COMPRA PÚBLICA INNOVADORA COMO INSTRUMENTO DE POLÍTICA DE
INNOVACIÓN Y DESARROLLO ................................................................................................... 90
LA CONFLICTIVIDAD SOCIAL EN LA GALICIA BAJOMEDIEVAL: UNA PERSPECTIVA
BASADA EN LA HISTORIA MIXTA COMO HISTORIA GLOBAL ........................................... 92
DIVULGAÇÃO DE INFORMAÇÃO SOBRE RISCOS FINANCEIROS: EVIDÊNCIA EMPÍRICA
NO SETOR BANCÁRIO PORTUGUÊS E ESPANHOL................................................................. 93
EL MODELO SEM EN LAS AULAS GALLEGAS ........................................................................ 94
LA INSERCIÓN DEL ALUMNADO DEL PLAN AFD (2013/2015) ............................................. 95
FACTORES DETERMINANTES DE LA PROTESTA POLÍTICA EN SUJETOS QUE
COMPARTEN LOS OBJETIVOS DE UNA MOVILIZACIÓN ...................................................... 96
VISIBILIDADE E ORGANIZACIÓN DAS MULLERES NO SINDICATO LABREGO GALEGO
........................................................................................................................................................... 98
IV Encontro Mocidade Investigadora
15
LA SENSIBILIDAD MEDIOAMBIENTAL DEL PENSAMIENTO CONSERVADOR
ANGLOAMERICANO CONTEMPORÁNEO ............................................................................... 100
REGULACIÓN DA APRENDIZAXE. UN ESTUDO DE CASO EN REDES SOCIAIS
ACADÉMICAS ............................................................................................................................... 102
DESEÑO DUN PROGRAMA DE DETECCIÓN E FORMACIÓN PARA MOZAS CON ALTAS
CAPACIDADES EN VOLEIBOL EN CATEGORÍA INFANTIL FEMININA ............................ 103
THE DRIVERS OF ENVIRONMENTALLY FRIENDLY BEHAVIOUR OF EMPLOYEES IN
THE WORKPLACE IN THE BANKING SECTOR: COMPARISON OF SPAIN AND GERMANY
......................................................................................................................................................... 105
ESTUDO DO IMPACTO DO PROGRAMA FEDER-INNTERCONECTA DO FONDOTECNOLÓXICO 2007-2013 NA I+D+i DO TECIDO EMPRESARIAL GALEGO. A
PERSPECTIVA DA ESTRATEXIA DE ESPECIALIZACIÓN INTELIXENTE (RIS3) .............. 107
ESTUDO SOBRE O DESEMPEÑO DAS COMPETENCIAS CIENTÍFICAS DE
MODELIZACIÓN E USO DE PROBAS EN FENÓMENOS QUE IMPLICAN CAMBIOS NA
MATERIA ....................................................................................................................................... 109
CEDÊNCIA TEMPORÁRIA DE DIREITOS DESPORTIVOS DE FUTEBOLISTAS
PROFISSIONAIS NOS ORDENAMENTOS
PORTUGUÊS E ESPANHOL (ANÁLISE
COMPARATIVA) ........................................................................................................................... 111
QUE EDUCAÇÃO/EDUCAÇÕES AO LONGO DA VIDA PARA O SÉCULO XXI?
PORTUGAL – UM EXEMPLO... ................................................................................................... 113
EUROPA EN LA ENCRUCIJADA: UNA MIRADA A TRAVÉS DE LA PRENSA ESPAÑOLA
......................................................................................................................................................... 114
LA MEDIACIÓN Y LA CONCILIACIÓN: DOS FIGURAS CON PUNTOS DE FRICCIÓN
DESDE UNA LÓGICA ADR ......................................................................................................... 115
INDAGACIÓN SOBRE ENZIMAS: UN ESTUDIO DE CASO EN 4º DE LA ESO .................... 116
DIAGNOSE DE HABILIDADES DIXITAIS/INFORMACIONAIS NO ALUMANDO
UNIVERSITARIO DA USC PARA A FORMULACIÓN DE DIRECTRICES DE INTEGRACIÓN
E APLICACIÓN NO MARCO HORIZONTE 2020 ....................................................................... 118
LA NO FICCIÓN INTERACTIVA EN LOS CIBERMEDIOS: ADAPTACIÓN DEL REPORTAJE
AL MEDIO DIGITAL ..................................................................................................................... 119
EDUCACIÓN NO FORMAL Y EMPLEABILIDAD DE LA JUVENTUD: EVIDENCIAS DESDE
LA EVALUACIÓN DE DOS PROGRAMAS ................................................................................ 121
LABREGAS E CONFLITIVIDADE SOCIAL NA GALIZA DA PRIMEIRA METADE DO
SÉCULO XX ................................................................................................................................... 123
SUCESIÓN EN LA CORONA DENTRO DEL ORDENAMIENTO JURÍDICO ESPAÑOL ....... 124
Ciencias da Saúde................................................................................. 125
CELULAS TUMORALES CIRCULANTES, PLASTICIDAD FENOTÍPICA Y PRONÓSTICO EN
TNBC .............................................................................................................................................. 127
FACTORES GENÉTICOS IMPLICADOS EN LOS EFECTOS ADVERSOS A LA
RADIOTERAPIA EN PACIENTES CON CÁNCER DE PULMÓN ............................................. 129
CARACTERIZACIÓN BIOQUÍMICA DE YEN1, ENZIMA DE REPARACIÓN DEL DNA..... 131
POSIBLE ASOCIACIÓN DEL SNP RS1800896 DE LA INTERLEUCINA 10 (IL-10) CON EL
DESARROLLO DE CÁNCER DE PRÓSTATA EN UNA MUESTRA DE POBLACIÓN
GALLEGA ...................................................................................................................................... 133
16
Contido
NUEVOS GENES CANDIDATOS DE SUSCEPTIBILIDAD AL CÁNCER COLORRECTAL:
IDENTIFICACIÓN MEDIANTE SECUENCIACIÓN COMPLETA DE EXOMAS .................... 135
MECANISMOS FISIOLÓGICOS RESPONSABLES DE LA RESISTENCIA AL DESARROLLO
DE OBESIDAD POR LA LACTANCIA MATERNA ................................................................... 137
PEZ CEBRA: MEJORANDO LOS XENOTRASPLANTES ......................................................... 139
ENCAPSULACIÓN DEL ACTIVADOR PLASMINÓGENO TISULAR (tPA) EN
ESTRUCTURAS SONO-SENSIBLES ........................................................................................... 140
CREPIDOSTOMUM, TREMATODO DE TRUCHA SALVAJE, COMO INDICADOR DEL
ESTADO ECOLÓGICO DE UN RÍO ............................................................................................. 142
CONSIDERACIONES A TENER EN CUENTA PARA LA DIAGNOSIS DE
ESCUTICOCILIADOS EN PECES PLANOS................................................................................ 144
VALIDACIÓN FORENSE DEL PANEL QIAGEN SNP-ID ......................................................... 146
EL SISTEMA DE REGULACIÓN DE DOS COMPONENTES RSTAB REGULA LA
VIRULENCIA DE PHOTOBACTERIUM DAMSELAE SUBSP. DAMSELAE .............................. 148
RADIAL AND TANGENTIAL MIGRATION PROCESSES SEEM TO TAKE PLACE DURING
THE DEVELOPMENT OF PALLIUM IN A BASAL VERTEBRATE (SCYLIORINUS
CANICULA)..................................................................................................................................... 150
DISEÑO Y CARACTERIZACIÓN FISICOQUÍMICA Y BIOLÓGICA DE BIOCOMPOSITES
OBTENIDOS POR FREEZE CASTING PARA REGENERACIÓN DE TEJIDOS ÓSEOS ........ 152
EL ESTUDIO DE UNA MUTACIÓN EUROPEA DE TGM1: LA MUTACIÓN R396H CRUZA
EL ATLÁNTICO PARA ASENTARSE EN UNA POBLACIÓN ENDOGÁMICA
ECUATORIANA ............................................................................................................................ 154
CCM3 ACTIVA LA VÍA EGFR/ERK5/KLF2 .............................................................................. 156
LA ACCIÓN CENTRAL DE UROGUANILINA REDUCE EL PESO EN RATONES OBESOS
MEDIANTE DIFERENTES VÍAS EFERENTES AUTÓNOMAS ............................................... 158
CARACTERIZACIÓN PRELIMINAR DEL ENZIMA SUPERÓXIDO DISMUTASA DE
PHILASTERIDES DICENTRARCHI ............................................................................................... 160
EL INCREMENTO DE LA TEMPERATURA AMBIENTE REVIERTE LA HIPERACTIVIDAD
EN DOS MODELOS ANIMALES: ABA Y SIH ........................................................................... 162
DESARROLLO DE UN MODELO PREDICTIVO DE LA EDAD INDIVIDUAL DE
APLICACIÓN FORENSE A PARTIR DE UN SET DE MARCADORES DE METILACIÓN DEL
ADN EXTRAÍDOS DE DATOS PÚBLICOS DE METILACIÓN Y DE DATOS OBTENIDOS
MEDIANTE LA TECNOLOGÍA EPITYPER DE AGENA BIOSCIENCE. ................................. 163
PRÁCTICAS DE MANEJO Y EVALUACIÓN DE LA BIODIVERSIDAD EN SISTEMAS
RURALES. ...................................................................................................................................... 165
ER STRESS CONNECTS CERAMIDE-LIPOTOXICITY IN HYPOTHALAMUS WITH
THERMOGENESIS AND ENERGY IMBALANCE ..................................................................... 167
XENÉTICA PSIQUIÁTRICA: ESQUIZOFRENIA, ADICCIÓNS E TRASTORNO OBSESIVOCOMPULSIVO ............................................................................................................................... 170
ANDROGENS; FROM BRAIN TO MUSCLE............................................................................... 172
TERAPIA CELULAR CON CÉLULAS MADRE PLURIPOTENTES INDUCIDAS COMO
NUEVA APROXIMACIÓN TERAPÉUTICA AL ICTUS § ......................................................... 173
ACTIVIDAD MUSCULAR DURANTE EL ESFUERZO ISOMÉTRICO DE MORDIDA EN
TAREAS ASIMÉTRICAS .............................................................................................................. 175
IV Encontro Mocidade Investigadora
17
EFECTO TERAPÉUTICO DA NICOTINA NA ISQUEMIA CEREBRAL ASOCIADA A
OBESIDADE................................................................................................................................... 177
IDENTIFICACIÓN DE XENES RELACIONADOS COA ADAPTACIÓN A DIFERENTES
TEMPERATURAS EN BACTERIAS MARIÑAS PATÓXENAS ................................................ 179
QUORUM SENSING EN ACINETOBACTER BAUMANNII: OPORTUNIDADES PARA EL
DESARROLLO DE NUEVOS ANTIPATÓGENICOS ................................................................. 181
VALORIZACIÓN DE EFLUENTES DE PISCIFACTORÍA E INDUSTRIA CONSERVERA
MEDIANTE ACUICULTURA MULTITRÓFICA INTEGRADA (IMTA) .................................. 182
BÚSQUEDA DE INHIBIDORES DE QUORUM SENSING EN HÁBITATS MARINOS
SINGULARES ................................................................................................................................ 183
RESPUESTA INMUNE FRENTE A ANTÍGENOS QUIMÉRICOS POLIEPITOPICOS
SINTÉTICOS EN DISTINTAS ESPECIES ANIMALES. ............................................................. 184
NEUROPSICOLOGÍA DE LA PERCEPCIÓN Y LA PRODUCCIÓN MUSICAL ...................... 185
MOSTRAS BIOLÓXICAS USADAS EN TOXICOLOXÍA CLÍNICA E FORENSE ................... 187
NUEVOS DERIVADOS DE CURCUMINA-CUMARINA COMO POTENCIALES FÁRMACOS
MULTIDIANA
PARA
EL
TRATAMIENTO
DE
LAS
ENFERMEDADES
NEURODEGENERATIVAS .......................................................................................................... 189
ENCEFALOPATÍA DE CELIA: ESTUDO DA EXPRESIÓN DOS TRÁNSCRITOS DE BSCL2
EN SERES HUMANOS .................................................................................................................. 191
ENVEJECIMIENTO, FRAGILIDAD Y CAÍDAS EN ATENCIÓN PRIMARIA .......................... 193
BÚSQUEDA DE XENES DE PREDISPOSICIÓN A MELANOMA UVEAL BILATERAL ...... 194
A SEROTONINA EXERCE UN EFECTO NEGATIVO SOBRE A CAPACIDADE DE
REXENERACIÓN AXONAL DESPOIS DUNHA LESIÓN DE MÉDULA ESPIÑAL ............... 196
NA PROCURA DE NOVOS FACTORES DE VIRULENCIA DO PATÓXENO EMERXENTE
PHOTOBACTERIUM DAMSELAE SUBSP. DAMSELAE ......................................................... 197
EFECTO TERAPÉUTICO E TERMOMETRÍA CEREBRAL DAS HIPOTERMIAS SISTÉMICA
E FOCAL NUN MODELO ANIMAL DE ISQUEMIA CEREBRAL ............................................ 199
Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas ............................................. 201
LIGHT FIELD PHOTOGRAPHY AND IT’S IMPLEMENTION IN FUNDUS CAMERA ......... 203
MEASUREMENT OF THE REFRACTIVE INDEX
USING
COMMON-PATH
INTERFEROMETERS.................................................................................................................... 205
CÓMO ORDENAR REVISTAS CIENTÍFICAS § ......................................................................... 207
INTERFEROMETRÍA DE LUZ BLANCA ESPECTRALMENTE RESUELTA PARA LA
MEDIDA DE DISPERSIÓN SOBRE UN ESPECTRO AMPLIO ................................................. 209
MULTIESTRUCTURADO DE SUPERFICIES DE MATERIALES BIOCOMPATIBLES CON
LÁSER UTILIZANDO UNA MATRIZ DE MICROLENTES Y EL EFECTO TALBOT ............. 211
ESTUDO E XERACIÓN DE ESTADOS CUÁNTICOS DE LUZ VÓRTICE ENTRETECIDOS EN
FOTÓNICA INTEGRADA ............................................................................................................. 213
EL E-LEARNING COMO SOLUCIÓN PARA LA FORMACIÓN CONTINUA EN PYMES .... 215
SENSORES PLASMÓNICOS DESARROLLADOS A PARTIR DE LITOGRAFÍA DE
COPOLÍMEROS DE BLOQUE PARA LA DETECCIÓN DE CONTAMINANTES
ALIMENTICIOS ............................................................................................................................. 217
18
Contido
PUESTA A PUNTO DE UN PROTOCOLO DE qRT-PCR PARA LA DETERMINACIÓN DE
CITOQUINAS EN CULTIVOS CELULARES DE GANADO VACUNO Y SU APLICACIÓN AL
ESTUDIO DE LA HIPODERMOSIS ............................................................................................. 219
MEIOFAUNA ASSOCIATED TO ZOSTERA BEDS FROM THE RÍA OF RIBADEO (GALICIA,
NW IBERIAN PENINSULA) ......................................................................................................... 220
ECOGRAFÍA ABDOMINAL EN EL CONEJO DE GRANJA Y COMPAÑÍA ............................ 221
FABRICACIÓN DE MICRO-DISPOSITIVOS FOTÓNICOS POR MEDIO DE UNA
TECNOLOGÍA HÍBRIDA LÁSER ................................................................................................ 223
INFERENCIA ESTADÍSTICA EN CURVAS ROC CON COVARIABLES ................................ 225
METODOLOGÍA DE SCREENING PARA LA CARACTERIZACIÓN DE SUSTANCIAS ANTIMICROBIOFOULING ..................................................................................................................... 226
SURNAME PATTERNS IN GALICIA ........................................................................................... 227
CONSIDERAÇÕES SOBRE A PAISAGEM A PARTIR DA PERSPECTIVA PATRIMONIAL:
CONTRIBUIÇÕES PARA A GESTÃO DO TERRITÓRIO .......................................................... 229
ÁNGULOS DE EULER EN EL ESTUDIO DE LAS DISTINTAS DISPOSICIONES DE
COMPLEJOS FULERENO-NANOANILLO ................................................................................. 231
ESTRATEGIAS METODOLÓGICAS PARA EL CONTROL ANALÍTICO DE COLORANTES
EN PRODUCTOS DE CUIDADO PERSONAL, COSMÉTICOS Y PRODUCTOS DE CONSUMO
INFANTIL ....................................................................................................................................... 232
DEVELOPMENT OF TICK-ASSAYS FOR ASSESSING THE OVICIDE ABILITY OF
FILAMENTOUS FUNGI ................................................................................................................ 234
INTEGRATING PERSONALITY INTO UTAUT2: ANTECEDENTS OF ADOPTION AND USE
OF MOBILE BANKING IN LEBANON ....................................................................................... 235
SÍNTESIS DE COMPUESTOS DERIVADOS DE PALADIO. APLICACIONES EN CATÁLISIS
......................................................................................................................................................... 237
NANOPLATAFORMAS BASADAS EN PARTÍCULAS SOBRECONVERSORAS PARA
TERAPIA FOTODINÁMICA DE CÉLULAS CANCEROSAS .................................................... 238
TEÑEN OS ANIMAIS EN ECOLÓXICO MÁIS PARÁSITOS QUE OS QUE ESTÁN EN
PRODUCIÓN CONVENCIONAL? ................................................................................................ 240
ELIMINACIÓN AUTÓTROFA DE NITRÓXENO EN AUGAS RESIDUAIS DE BAIXA
TEMPERATURA E BAIXA CARGA ............................................................................................ 242
PARASITACIÓN POR GARRAPATAS EN CORZOS DE GALICIA: IDENTIFICACIÓN
MOLECULAR DE DIVERSAS ESPECIES DE Borrelia DE INTERÉS ZOONÓSICO............... 244
COMPARACIÓN DA RAZA HOLSTEIN-FRIESIAN EN DIFERENTES SISTEMAS
PRODUTIVOS ................................................................................................................................ 245
ANELACIONES BASADAS EN C-H ACTIVACIÓN CATALIZADAS POR COMPLEJOS DE
RODIO (III) ..................................................................................................................................... 247
IMPROVING DESIGN SMELL DETECTION FOR ADOPTION IN INDUSTRY...................... 249
DESARROLLO DE UN MÉTODO BASADO EN MICROEXTRACCIÓN EN FASE SÓLIDACROMATOGRAFÍA DE GASES ACOPLADA A ESPECTROMETRÍA DE MASAS EN
TÁNDEM PARA EL ANÁLISIS DE FILTROS UV Y SUS PRODUCTOS DE
FOTODEGRADACIÓN EN AGUA ............................................................................................... 250
Humanidades ........................................................................................ 253
IV Encontro Mocidade Investigadora
19
A PROPÓSITO DE LA ICONOGRAFÍA DE LOS CUATRO JINETES DEL APOCALIPSIS EN
ALGUNAS REPRESENTACIONES MEDIEVALES ................................................................... 257
A TOPONIMIA NO NOMENCLÁTOR GALLEGO DO PADRE SOBREIRA ............................ 259
O CORPO NO QUIRÓFANO: FIGURACIÓNS FEMININAS DESPEDAZADAS ..................... 260
ESTUDIO DA ESCULTURA FUNERARIA TARDOGÓTICA: A VERTENTE ATLÁNTICA
GALEGA ......................................................................................................................................... 261
ESTUDO PRELIMINAR DAS ACTITUDES LINGÜÍSTICAS EN MÉXICO ............................. 262
GRANULARIDADE E NIVEIS DE ABSTRACCIÓN NO ESTUDO DA FACULTADE DA
LINGUAXE: O CASO DO ‘SALTO’ CUALITATIVO ENTRE HUMANOS E ANIMAIS ......... 264
GRAMMATICAL ILLUSIONS: WHAT ARE THEY, AND HOW CAN THEY PROVIDE A
BETTER UNDERSTANDING OF THE HUMAN LANGUAGE CAPACITY? .......................... 265
ESTUDO DA ALTERNANCIA CAUSATIVA EN PARES VERBAIS DO GALEGO:
PRIMEIROS RESULTADOS ......................................................................................................... 267
TRES PIONEIROS DA TECNOLOXÍA DO SON E A LUTERÍA ARTESANAIS EN SANTIAGO
DE COMPOSTELA ........................................................................................................................ 268
A ICONOGRAFIA DE S. BENTO NO NOROESTE PENINSULAR ........................................... 270
INTRODUCCIÓN A HISTORIA DA ARTE DO GRAFFITI E POST-GRAFFITI EN GALICIA271
PROCESOS DE DESENVOLVEMENTO FÓNICO EN ETAPAS TEMPERÁS: UNHA
APROXIMACIÓN .......................................................................................................................... 272
LA REALIDAD INTERMEDIAL EN EL LENGUAJE VIDEOLÚDICO ..................................... 273
ESTUDO COMPARATIVO DAS OBRAS LITERARIAS E PICTÓRICAS DE WILLIAM BLAKE
E ALAN MOORE............................................................................................................................ 274
CINE DE PAPEL. FRANCISCO DE GOYA NOS PROXECTOS NON FILMADOS ................. 275
ALGUNHAS CONSIDERACIÓNS SOBRE A RESISTENCIA DA TOPONIMIA AO CAMBIO
LINGÜÍSTICO. ............................................................................................................................... 276
DEVELOPMENTS IN CONTEMPORARY POPULAR ROMANCE FICTION: LISA KLEYPAS
AND WOMEN’S BONDING ......................................................................................................... 278
LOS GREMIOS EN SANTIAGO DE COMPOSTELA: UNA PROPUESTA METODOLÓGICA
DE ESTUDIO .................................................................................................................................. 279
A DIACHRONIC BEHAVIORAL PROFILE STUDY OF NEAR-SYNONYMS IN AMERICAN
ENGLISH: ADJECTIVES AS A CASE IN POINT ....................................................................... 280
UM TESOURO RECUPERADO: A PARTITURA DE EVANGELINO TABOADA .................. 282
ANÁLISIS ICONOGRÁFICO DE LAS LAUDAS GALLEGAS CON “TOCADO DE ROLLO” DE
MUSEO ARQUEOLÓGICO E HISTÓRICO DEL CASTILLO DE SAN ANTÓN (A CORUÑA)
......................................................................................................................................................... 283
CUENTOS DE HADAS, METAMORFOSIS Y ANIMALIZACIÓN. UN ESTUDIO DE LOS
RELATOS CORTOS DE ANGELA CARTER .............................................................................. 284
EL MUSEO DIOCESANO DE ZAMORA: UN EFICAZ MODELO DE GESTIÓN Y DIFUSIÓN
PATRIMONIAL EN LA PROVINCIA ECLESIÁSTICA DE VALLADOLID. ............................ 286
O CONTACTO LINGÜÍSTICO EN ZONAS ESTREMEIRAS DE GALICIA ............................. 288
MAPAS MENTAIS: A PERCEPCIÓN DOS FALANTES SOBRE OS DIALECTOS DO GALEGO
§ ....................................................................................................................................................... 290
PÓSTERS ................................................................................................. 293
20
Contido
Ciencias Xurídicas e Sociais ................................................................ 295
FUTURE OF EUROPE AND DEMOGRAPHIC COMPLEXITIES .............................................. 297
PERSPECTIVAS CONCEPTUALES SOBRE LA VIOLENCIA DE GÉNERO ........................... 299
RECONSIDERACIÓN DE LOS ROLES DEL TUTOR DE PRACTICUM EN EL GRADO DE
MAESTRO DE EDUCACIÓN PRIMARIA, UNA APROXIMACIÓN A SUS ESTILOS............ 300
MENORES INFRACTORES EN ESPAÑA: DELITOS Y MEDIDAS .......................................... 301
REINCIDENCIA EN VIOLENCIA DE XÉNERO: ANÁLISE EMPÍRICA.................................. 302
VIOLENCIA FILIO-PARENTAL: A HIPÓTESE DA BIDIRECCIONALIDADE DA VIOLENCIA
......................................................................................................................................................... 304
LA PRUEBA PERICIAL PSICOLÓGICA EN CASOS DE ABUSO SEXUAL INFANTIL:
HUELLA PSÍQUICA Y CREDIBILIDAD DEL TESTIMONIO ................................................... 305
¿ES POSIBLE INTERFERIR EN LA RECONSOLIDACIÓN DE LOS RECUERDOS
AVERSIVOS EN UNA SOLA SESIÓN? § .................................................................................... 306
A REFORMA DO ICMS COMO PRESSUPOSTO À HARMONIZAÇÃO DO MERCOSUL ..... 307
PRUEBA PERICIAL PSICOLÓGICA EN MALTRATO SEXUAL INFANTIL .......................... 309
AN APPROACH TO PERSONAL PENSION PLANS’ DRIVING FORCES. ARE SPANIARDS
PREPARED? ................................................................................................................................... 310
RELACIÓN DE PAREJA DE LOS HIJOS DIVORCIADOS ........................................................ 312
PROGRAMAS DE PREVENCIÓN DEL ACOSO ESCOLAR. EXPERIENCIAS DESDE EL
ENFOQUE DE LA EDUCACIÓN NO FORMAL (ENF) Y LA PARTICIPACIÓN JUVENIL.... 313
Ciencias da Saúde................................................................................. 315
CHARACTERIZATION OF DENDRITIC CELLS GENERATED FROM THE MYELOID CELL
LINE MUTZ-3: USE IN AUTOIMUNITY..................................................................................... 317
ESTRÓGENOS Y ENFERMEDAD HIPERPLÁSICA DE TIROIDES ......................................... 319
ANTIFUNGAL ELECTROSPUN FIBERS BASED ON CYCLODEXTRIN POLYMERS ......... 321
ESTUDO DA CALIDADE DOS PARTES DE LESIÓNS EN CASOS DE VIOLENCIA DE
XÉNERO ......................................................................................................................................... 323
INFLUENCIA DE LA PÉRDIDA ÓSEA PERIODONTAL SOBRE EL CANAL
NASOPALATINO: ANÁLISIS EN CBCT..................................................................................... 325
PROPIEDADES REOLÓGICAS DEL PLURONIC® F127 EN COMBINACIÓN CON OTROS
EXCIPIENTES DE INTERÉS FARMACÉUTICO ........................................................................ 326
INVESTIGATION OF STRUCTURAL DETERMINANTS OF LIGAND-BIASED SIGNALING
IN SEROTONIN 5-HT2A RECEPTOR.......................................................................................... 328
TECNOLOGÍA SUPERCRÍTICA APLICADA AL DESARROLLO DE SCAFFOLDS PARA
REGENERACIÓN ÓSEA ............................................................................................................... 330
ST2 SOLUBLE E IL-33 COMO BIOMARCARDORES DE FIBROSIS INTERSTICIAL
AURICULAR EN FIBRILACION AURICULAR ......................................................................... 331
EL PAPEL DE LA UROGUANILINA EN LA REGULACIÓN DEL PESO CORPORAL POR EL
TRACTO GASTROINTESTINAL ................................................................................................. 333
EVAR, PRESERVANDO HIPOGÁSTRICAS. PRESENTACIÓN DE UN CASO TIPO D DE LA
CLASIFICACIÓN EUROSTAR .................................................................................................... 335
GCK-III NEW FUNCTIONS IN METABOLISM .......................................................................... 337
IV Encontro Mocidade Investigadora
21
IDENTIFICACIÓN DE BIOMARCADORES PLASMÁTICOS PARA LA DETECCIÓN
TEMPRANA DE MUERTE SÚBITA EN UNA FAMILIA QUE PRESENTA UNA MUTACIÓN
EN EL GEN DE LA LAMIN A/C................................................................................................... 339
METODOLOGÍA Y ANÁLISIS DE LAS FRECUENCIAS DEL INDEL IV53 DEL P53 (PIN3) Y
SU POSIBLE RELACIÓN CON EL CÁNCER DE PRÓSTATA .................................................. 341
DESARROLLO DE UN NUEVO TEST ELISA ULTRASENSIBLE PARA EL DIAGNÓSTICO
DE LA FASCIOLOSIS ................................................................................................................... 343
SEARCHING FOR THE HUMAN VGF-DERIVED NEUROPEPTIDE TLQP-62 RECEPTOR . 345
CARACTERÍSTICAS MORFOMÉTRICAS DEL FORAMEN MENTONIANO SEGÚN EL
ESTADO DENTAL. ANÁLISIS MEDIANTE TOMOGRAFÍA COMPUTARIZADA DE HAZ
CÓNICO .......................................................................................................................................... 347
PERSIGUIENDO LO OCULTO: DESARROLLO DE UN PROTOCOLO DE ESTUDIO DEL
PROTEOMA DE BAJO PESO MOLECULAR DEL SUERO ....................................................... 349
BÚSQUEDA DE NUEVAS DIANAS ANTITROMBÓTICAS MEDIANTE EL ESTUDIO DEL
PROTEOMA PLAQUETARIO EN OBESOS ................................................................................ 351
TM1(CRE/ERT2)Hoch/
ESTUDIO DEL MODELO DE RATÓN B6;129S-SOX2
J Y B6.129X1TM1(EYFP)Cos
GT(ROSA)26SOR
/J EN EPITELIO DE TRÁQUEA Y ESÓFAGO .................... 352
ANALYSIS OF THE DEVELOPMENT OF THE INNER EAR OF SHARKS THROUGH
IMMUNOHISTOCHEMISTRY, IN SITU HYBRIDIZATION AND MICRO-CT IMAGING..... 354
BIOMARCADORES SALIVARES PARA TUMORES DISTANTES DA CAVIDADE ORAL . 356
FIRST REPORT OF ZOONOTIC GIARDIA DUODENALIS ASSEMBLAGES AND
CRYPTOSPORIDIUM SPP. IN FREE-LIVING WILD LIZARDS FROM GALICIA § ................ 358
EVALUACIÓN DE CICLODEXTRINAS COMO PORTADORES DE FÁRMACOS
ANTIFÚNGICOS EN EXTRUSIÓN POR FUSIÓN ...................................................................... 360
STANDARDIZATION OF TRANSFECTION TECHNIQUES USING THE PLASMID PCHR2EYFP AND OF LIVE-DEAD ASSAY IN MURINE RETINAS .................................................... 362
REGULATION OF CHEMERIN AND CMKLR1 BY NUTRITIONAL STATUS, LEPTIN, AGE,
GENDER AND POSTNATAL DEVELOPMENT IN WHITE ADIPOSE TISSUE ...................... 364
EFFECTS OF THE HYDROPHOBIZATION ON CHITOSAN-SIRNA NANOPARTICLES,
OBTAINED BY AN ALKYLATION REACTION, AS SUITABLE CARRIERS FOR GENE
THERAPY ....................................................................................................................................... 365
Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas ............................................. 367
PROCESOS DE OXIDACIÓN AVANZADOS EN LA REGENERACIÓN DE AGUAS.
EVALUACIÓN FRENTE A CRYPTOSPORIDIUM ..................................................................... 369
ESTUDIO DE LA INTERACCIÓN DE SULFONATOCALIX[6]ARENO CON SURFACTANTES
BOLAFORM MEDIANTE DESPLAZAMIENTO DE UNA SONDA FLUORESCENTE ........... 371
INFLUENCIA DA MORFODINÁMICA LITORAL NO TRÁFICO PORTUARIO ..................... 373
GELATINAS COMESTIBLES PARA DISTRIBUIR ESPORAS DE HONGOS PARASITICIDAS
......................................................................................................................................................... 374
FOLDON-DIRECTED
STEREOSELECTIVE
ASSEMBLY
OF
CHIRAL
Fe
(II)
METALLOPEPTIDES .................................................................................................................... 375
DTMofLabTe. ALGORITMO DE FILTRADO PARA LA IDENTIFICACIÓN DE PUNTOS
TERRENO EMPLEANDO DATOS LIDAR .................................................................................. 377
22
Contido
STABILITY OF CLIMBAZOLE IN ULTRAPURE AND WASTEWATER SAMPLES UPON UV
AND UV/H2O2 TREATMENTS: KINETICS STUDY AND TRANSFORMATION PRODUCTS
ELUCIDATION .............................................................................................................................. 379
TÉCNICAS DE PREDICIÓN BASEADAS EN MODELOS DE REGRESIÓN CUANTIL ......... 381
ONDE ENRAÍZAN AS DIFERENZAS TERRITORIAIS DA MOBILIDADE DE TERRAS?:
MOVÉNDONOS ALÉN DOS PRECEPTOS CLÁSICOS ............................................................. 383
ESTUDIOS EXPERIMENTALES DE TINTURA DE TEJIDOS SINTÉTICOS PARA LA
PREPARACIÓN DE MUESTRAS DE REFERENCIA § .............................................................. 385
REACTIVIDAD DE PALADACICLOS DERIVADOS DE FERROCENILIMINAS ................... 387
COMPARISON OF DIFFERENT ANHYDROUS METHODS FOR THE PREPARATION OF
POLYMERIC WAFERS ................................................................................................................. 388
SINTESE E CARACTERIZACIÓN DUN PILAR[5]ARENO ZWITTERIONICO ...................... 389
SYNTHESIS, CHARACTERIZATION AND PURIFICATION OF SUBNANOMETRIC AG AND
CU CLUSTERS IN WATER .......................................................................................................... 390
ESTUDIO DE LA EXPOSICIÓN A CONTAMINANTES PROCEDENTES DE LOS
MATERIALES EN CONTACTO CON ALIMENTOS .................................................................. 391
EL DESARROLLO RURAL SOSTENIBLE Y LAS ENERGÍAS RENOVABLES EN GALICIA:
PASADO, PRESENTE Y FUTURO ............................................................................................... 393
COMPUESTOS CICLOPALADADOS CON FOSFINAS DERIVADAS DEL FERROCENO.... 395
SELECTIVE SOLVATION IN ANS-CB7 INCLUSION COMPLEXES ...................................... 396
HIGH RESOLUTION MASS SPECTROMETRY (HRMS) EVALUATION OF NITRATE
EFFECTS IN THE PHOTODEGRADABILITY OF CYPRODINIL ............................................. 398
COALITION FORMATION IN A MULTI-AGENT INVENTORY PROBLEM WITH TWO
ACQUISITION COSTS .................................................................................................................. 400
GESTIÓN DE PROYECTOS MEDIANTE EL MÉTODO DE LA CADENA CRÍTICA ............. 401
UNA NUEVA METODOLOGÍA AVANZADA PARA LA DETERMINACIÓN DE QUINCE
FILTROS UV EN COSMÉTICOS MEDIANTE EXTRACCIÓN CON LÍQUIDOS
PRESURIZADOS SEGUIDA DE CROMATOGRAFÍA LÍQUIDA ACOPLADA A
ESPECTROMETRÍA DE MASAS EN TÁNDEM ......................................................................... 403
Humanidades ........................................................................................ 405
GENDER VIOLENCE AND FEMALE BONDING IN 1970S AMERICAN WOMEN’S
THEATRE ....................................................................................................................................... 407
A PARTIR DE AGORA O POEMA NADA ANUNCIA: REVISIÓN CRÍTICA DA
INTERDISCURSIVIDADE DA POESÍA ÚLTIMA COS MEDIA ................................................ 408
GUATTARI E O IRREDUTÍVEL ESTÉTICO: FORMULAR NOVAS FILOSOFIAS DA
CRIAÇÃO PARA ALÉM DAS ESTRUTURAS ............................................................................ 409
LA EDUCACIÓN DEL ALUMNADO SORDO EN GALICIA: HACIA UN MODELO
LINGÜÍSTICO PLURILINGÜE E INTEGRADOR §.................................................................... 410
ARNADO, COMUNIDAD DE CANTO Y HABLA ...................................................................... 412
DIAGNÓSTICO DE LA GESTIÓN AMBIENTAL DEL TURISMO EN COLOMBIA Y ESPAÑA.
ESTUDIO DE CASOS .................................................................................................................... 414
SINAIS DE IDENTIDADE DO POBO GALEGO-VENEZOLANO, AS VOLTAS COA
DIVERSIDADE DACORDO CON OS POSTULADOS DE CLAUDE LEVI-STRAUSS ........... 415
IV Encontro Mocidade Investigadora
23
Índice de autores/as ................................................................................. 419
CONFERENCIAS
PLENARIAS
IV Encontro Mocidade Investigadora
27
Neste congreso ademais das 155 comunicacións orais e 73 comunicacións tipo
póster tiveron lugar as seguintes conferencias plenarias e táboa redondas:
Conferencia plenaria I: Como publicar estratéxicamente?
• Dª. María Loureiro García. Profesora Titular de Fundamentos da Análise
Económica. Facultade de Ciencias Económicas e Empresariais.
• Dª. Ofelia Rey Castelao. Catedrática de Historia Moderna. Facultade de Xeografía
e Historia.
• D. Carlos Diéguez González. Director Comisario do Centro de Investigación en
Medicina Molecular y Enfermedades Crónicas (CiMUS).
Táboa redonda I: Como afrontar unha estadía de investigación
•
•
•
D. José María Tubío Sánchez. Doutor Enxeñeiro Agrónomo. Investigador do
G.I.-1934-TB Laboratorio do Territorio.
Dª. Sina Menrad. Representante do Servizo Alemá de Intercambio Académico
(DAAD).
D. Xulio Manuel Maside Rodríguez. Coordinador do Grupo de Xenómica
Comparada e Evolución Molecular.
Táboa redonda II: Porfin son doutor/a, e agora que?
•
•
•
•
Dª. Teresa Bernal Cortegoso. Xefa do Departamento de Servizos e
Observatorio de Innovación. Axencia Galega de innovación (GAIN). Xunta de
Galicia.
D. Alfredo Bermúdez de Castro. Director científico da Unidade Mixta RepsolITMATI. Instituto Tecnolóxico de Matemática Industrial.
D. Víctor Álvarez Santos. Socio fundador e CEO da spin-off SITUMTechnologies.
D. Senén Barro Ameneiro. Presidente de RedEmprendia. Catedrático da área
de Ciencia da Computación e Intelixencia Artificial.
Conferencia plenaria II: Como trazar unha carreira investigadora de éxito
•
D. Ángel Carracedo Álvarez. Coordinador do Grupo de Investigación
Medicina Xenómica, Director da Fundación Pública Galega de Medicina
Xenómica (Consellería de Sanidade - Xunta de Galicia), do Centro Nacional de
Xenotipado e do Instituto de Medicina Legal de Santiago.
COMUNICACIÓNS ORAIS
Ciencias Xurídicas e Sociais
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
33
LA REVOCACIÓN DEL CONSENTIMIENTO EN LOS
CONTRATOS DE CESIÓN DE DERECHOS DE IMAGEN Y SU
INCIDENCIA EN LA VERTIENTE TANTO FUNDAMENTAL
COMO PATRIMONIAL DEL DERECHO A LA PROPIA IMAGEN
J. Ammerman Yebra*
(* julia.ammerman@usc.es)
Facultad de Derecho. Universidade de Santiago de Compostela.
La reciente Sentencia del Tribunal Supremo, Sala de lo Civil, de fecha 21 de abril de
2016 [1], declara nula, por abusiva, la cláusula de un contrato de cesión de derechos de
imagen por permitir a la cesionaria continuar utilizando la imagen de una modelo
después de la finalización del contrato. En este caso, la demandante había revocado su
consentimiento – e incluso reiterado la revocación – a que persistiese el uso dado a su
imagen. Los argumentos expuestos por el Tribunal en la resolución del caso nos
servirán de punto de partida para analizar la cuestión de la revocación del
consentimiento en los contratos de cesión de derechos de imagen, y la incidencia de tal
revocación no solo en el aspecto puramente patrimonial del derecho a la propia imagen,
sino también en su dimensión de derecho fundamental. Ello nos llevará a estudiar, por
una parte, la relación entre los aspectos constitucionales y civiles de este derecho de la
personalidad y su delimitación con otros derechos cercanos – en especial con el derecho
al honor y con el derecho a la intimidad personal y familiar–, analizando tanto lo dicho
en la LO 1/1982 [2] como en el art. 18 CE. Y por otra parte se cuestionará el carácter
extrapatrimonial que tradicionalmente se ha dado a los derechos de la personalidad. En
este sentido, se incidirá en el acusado incremento del valor económico de estos
derechos, especialmente en relación con la imagen o voz de personas con un marcado
perfil público, cuyos rasgos identificativos tienen un valor económico considerable,
como es el caso de la modelo de la citada sentencia.
Palabras clave:
derecho, imagen, contrato de cesión, consentimiento, patrimonialidad.
Agradecimientos:
María Paz García Rubio, Catedrática de Derecho Civil de la USC.
Marta Otero Crespo, Profesora contratada doctora de la USC.
Referencias:
[1] Sentencia del Tribunal Supremo, Sala de lo Civil, de 21/04/2016, Ponente D.
Francisco Marín Castán, ID CENDOJ 28079110012016100262.
[2] Ley Orgánica 1/1982, de 5 de mayo, sobre protección civil del derecho al honor, a la
intimidad personal y familiar y a la propia imagen.
34
IV Encontro Mocidade Investigadora
OS CUSTES DA DISPERSIÓN URBANA NA PRESTACIÓN DE
SERVIZOS EN GALICIA
D.A. Arias Prado*
(* diegoalberto.arias@usc.es)
G.I.-1934-TB Laboratorio do Territorio (LaboraTe). Universidade de Santiago de
Compostela.
O concepto de dispersión urbana segue a ser actualmente moi discutido [1]. Pola contra,
existe consenso encol ás súas externalidades, que son económicas, medio ambientais e
sociais. Unha delas é o aumento dos custes dos servizos ós que teñen que facer fronte as
administracións que os prestan.
No caso de España, Hortas Rico et al. teñen investigado este problema [2]. Tratando
estatisticamente as liquidacións dos presupostos de milleiros de municipios, confirman a
hipótese que relaciona dispersión urbana con sobrecustes.
Na nosa opinión, a principal eiva das devanditas investigacións é que non se mide a
dispersión urbana, que se asimila a baixa densidade de poboación; tampouco se fai
ningunha consideración cualitativa. O caso de Galicia é especial: por unha banda, a
dispersión urbana data de finais do século XII [3]; por outra, malia que só aporta a
España o 6% do total da poboación e superficie, alberga o 49% das entidades de
poboación.
Os autómatas celulares son unha ferramenta moi utilizada na modelización do
crecemento urbano. Un autómata celular representa un espazo bidimensional mediante
celas cadradas, tendo cada unha delas un estado. Consta tamén dun conxunto de regras
de transición de estado destas a partires do estado das veciñas. A actualización do
estado das celas é simultáneo e faise aplicando estas regras en pasos de tempo discretos.
En Galicia, os autómatas celulares téñense utilizado para simular o crecemento da vila
de Ribadeo (provincia de Lugo) [4]. Os resultados obtidos presentan unha notable
coincidencia co crecemento urbano real.
Buscamos relacionar numericamente dispersión urbana e custes de servizos. Primeiro,
crearemos un algoritmo para medir a dispersión urbana; despois, simularemos o
crecemento urbano con autómatas celulares, o que permitirá obter fotos fixas da
dispersión para un número de anos suficiente; finalmente, a partires destas fotos fixas e
mailos presupostos municipais, acharemos as relacións buscadas.
Palabras clave:
dispersión urbana, urban sprawl, custes servizos, autómata celular, Galicia.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
35
Referencias:
[1] B. Bhatta, S. Saraswati, D. Bandyopadhyay. Urban Sprawl Measurement from
Remote Sensing Data. Applied Geography, 30 (2010) 731–740.
[2] M. Hortas Rico e A. Solé-Ollé. Does Urban Sprawl Increase the Costs of Providing
Local Public Services? Evidence from Spanish Municipalities. Urban Studies, 47
(2010) 1513–1540.
[3] J.C. Sánchez Pardo. Una Propuesta de Análisis Geohistórico de Las Aldeas
Tradicionales Gallegas. Cuadernos de Estudios Gallegos, 54 (2007) 103–134.
[4] A.M. García Lamparte. Análisis de los factores que condicionan la expansión de un
núcleo urbano costero mediante simulación con autómatas celulareres. Santiago de
Compostela, 2011.
36
IV Encontro Mocidade Investigadora
HOW DO WE CHOOSE A DIET? THE INTEGRATION OF
VALUES AND EVIDENCE IN ARGUMENTATION ABOUT DIET
ELECTION
P. Brocos*, M.P. Jiménez-Aleixandre
(*pablo.brocos@usc.es)
Grupo de Investigación RODA. Departamento de Didáctica das Ciencias
Experimentais. Facultade de Ciencias da Educación. Universidade de Santiago de
Compostela
Introduction. Our research project aims to investigate how students integrate evidence
and values in their argumentation and decision-making about Socio-Scientific Issues
(SSI), or controversial scientific issues of social relevance [1]. In our study we address
the topic of diet election (vegetarian vs omnivorous). The study draws from the
literature on argumentation as a scientific practice [2,3]. We address the following
questions:
1) How are integrated values and scientific evidence in the argumentation and the
decision-making process about the diet election dilemma?
2) What are the criteria and arguments that drive students’ decisions about diets?
Methods. The approach is qualitative. Data collection includes written products and
recordings of the oral debates. Participants: pre-service primary and secondary teachers.
The discourse is analyzed with rubrics constructed in interaction with data, according to
constant comparative analysis [4]. Another data collection, currently on the design
stages, is planned for the next year in secondary schools.
Preliminary results. 74 pre-service primary teachers participated in the pilot study,
working in small groups. During a 90 minute session which was part of a teaching
sequence about argumentation, they had to construct an argument about which diet
would be better, considering information about 5 dimensions: ecological, ethical,
nutritional, economic and cultural. 7 reports proposed an omnivorous diet, 10
omnivorous with reduced animal products consumption and 3 proposed a vegetarian or
vegan diet. 10 reports weaved their reasoning through an explicit convergence, and only
4 presented no signs of convergence. We found a diversification of criteria: 10 groups
considered all five dimensions, and 16 considered 4 or more. Knowledge was the most
used source of justifications, followed by Values and Experiences. Groups proposing
different diets showed differences in the distribution of justifications through subject
areas.
Conclusions. A progression is documented from generic principles towards an
enactment of more sophisticated and specific criteria. The discourse analysis shows a
dynamic interplay between values and scientific data in building inferences and claims.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
37
The differences in the distribution of justifications point towards a relationship between
different patterns of prioritization of the subject areas and the outcomes of the decisionmaking process.
Keywords:
argumentation, vegetarianism, diets, nutrition, sustainability.
Acknowledgements:
Work supported by the Spanish Ministry of Economy and Competitiveness (MINECO),
code EDU2012-38022-C02-01.
References:
[1] T.D. Sadler. Informal reasoning regarding socioscientific issues: A critical review of
research. Journal of research in science teaching, 41(2004) 513-536.
[2] Achieve. Next generation science standards: For states, by states. Washington D.C.,
2013.
[3] M.P. Jiménez Aleixandre. 10 Ideas Clave. Competencias en argumentación y uso de
pruebas. Barcelona, 2010.
[4] B.G. Glaser and A.L. Strauss. The discovery of grounded theory: strategies for
qualitative research. London, 1967.
38
IV Encontro Mocidade Investigadora
BARGAINING AND GENDER PERCEPTION OF
MICROENTERPRENEURS IN ECUADOR: ENTREPRENEURIAL
DECISION-MAKING PATTERNS §
N. Cadena Palacios*
(*nattycadena@yahoo.com)
Instituto Universitario de Estudos e Desenvolvemento de Galicia. Universidade de
Santiago de Compostela
Understanding decision-making process of microentrepreneurs becomes particularly
relevant in Ecuador where microenterprises (from 1 to 9 employees) represent 95% of
all the business in the country of which 55% are run by women and are the main source
of income for almost 42% of entrepreneurs. The aim of this paper is to determine factors
that influence decision-making outcomes within the enterprise for men and women
entrepreneurs using Structural Equation Modeling for categorical variables. Due to the
lack of information at a national level, we have conducted a cross-sectional survey and
gather information of 783 microentrepreneurs from the northern region of Ecuador in
2013 and asked who decides over main aspects for their business. Preliminary results
show reliabity and validity of the construct of bargaining output and measurement
invariance by sex. Determinants at individual, household, institutional and enterprise
level where consider for both man and women entrepreneurs of which being married
has a negative effect while the perception of having equal economic contribution has a
positive effect over decision-making outputs for both men and women entrepreneurs
reflecting a bargaining process within the enterprise. Factors such as age of the
entrepreneur has a positive effect and living in a household with higher wealth index
influence negative the decision-making process of women entrepreneurs whilst for men
roles perception of men being the breadwinners in the household affects their decisions
within the enterprise. Researcher choices of how to treat joint-decisions may affect the
effect of major determinants of decision making outputs and further research is required
to understand bargaining mechanism and bargaining outputs.
Keywords:
entrepreneurship, decision-making process, structural equation modeling, categorical
responses.
Acknowledgement:
This research was partially supported by a grant of Secretaría Nacional de Ciencia,
Tecnología e Información del Ecuador - SENESCYT. We thank Cooperativa de Ahorro
y Crédito Mujeres Unidas who provided information about microenterprises in
particular to staff-members who collaborate during fieldwork as well as students from
the Universidad de Otravalo.
§ Premio á mellor comunicación oral da Área de Ciencias Xurídicas e Sociais.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
39
EFECTOS DE LOS TIPOS DE COMUNICACIÓN EN LAS
TRANSACCIONES COMERCIALES A TRAVÉS DE REDES
SOCIALES EN EL SECTOR TURÍSTICO
Z. Camoiras Rodríguez*
(*zaira.camoiras@usc.es)
Facultade de Ciencias Económicas e Empresariais. Universidade de Santiago de
Compostela.
Las redes sociales (social media) juegan en la actualidad un papel muy significativo en
la sociedad. Dada su popularidad, no es de extrañar que las empresas estén cada vez
más interesadas en la forma de capturar el valor económico de los millones de
interacciones sociales en las que os consumidores participan cada día.
Como el comercio electrónico sigue evolucionando cara a una actividad de mayor
interacción social, las empresas están dirigiendo su atención al fenómeno conocido
como “comercio social”. A pesar de la importancia del tema, las empresas apenas
cuentan con guías en este ámbito de actividad, ya que existen pocos análisis sobre los
aspectos que contribuyen al uso efectivo de las redes sociales. Aparece entonces la
necesidad de ayudar a llenar este vacío existente en la literatura.
En este trabajo, se trata de analizar y comparar la influencia que diferentes tipos de
comunicaciones por parte de las empresas tienen sobre la intención de compra,
comunicación boca-oído, comunicación boca-oído electrónica, conocimiento de marca
por parte de los consumidores, entre otras. En este análisis se tiene en cuenta el efecto
moderador de las características personales de los individuos, el tipo de plataforma
empleada por las empresas en la comunicación, así como el tipo de producto turístico.
La metodología empleada en el análisis empírico consiste en una serie de escenarios a
través de los que se simulan de forma realista y controlada diferentes situaciones a
afrontar por los individuos de la muestra, permitiendo así medir de forma precisa las
reacciones de los sujetos experimentales ante cada situación (plataforma, comunicación
y tipo de producto turístico diferentes). La muestra empleada está constituída por
estudiantes universitarios, que pertenecen al rango de edad de mayor uso de las redes
sociales. Este análisis y comparación permite un mayor conocimiento del tema, que
puede proporcionar importantes implicaciones empresariales.
Palabras clave:
social media, Social commerce, Word of Mouth, Electronic Word of Mouth.
40
IV Encontro Mocidade Investigadora
APEGO Y VULNERABILIDAD A LA PSICOPATOLOGÍA
DEPRESIVA Y ALIMENTARIA: ESTUDIO LONGITUDINAL EN
ADOLESCENTES DE AMBOS SEXOS
L.C. Cortés García*
(laura.cristina.cortes.garcia@gmail.com)
Facultade de Medicina. Universidade de Santiago de Compostela
Existe evidencia, fundamentalmente en adultos, de la frecuente comorbilidad entre
depresión y trastornos de la conducta alimentaria, tanto a nivel clínico como subclínico
[1], lo que hace sospechar la existencia de una diátesis común en el desarrollo de ambas
alteraciones. Hasta el momento, la literatura indica que las dimensiones de personalidad
de sociotropía (dependencia emocional) y autonomía (autocrítica) están asociadas a
problemas depresivos y alimentarios [2] y a la presencia de un apego inseguro [3]. Sin
embargo, se desconocen los efectos y las trayectorias conjuntas que siguen estas
variables.
El objetivo general de esta investigación es averiguar el papel que desempeñan las
dimensiones de sociotropía y autonomía en la relación entre distintos vínculos (madre,
padre, iguales) y tipos de apego y el desarrollo de alteraciones depresivas y alimentarias
(a nivel subclínico) en adolescentes de ambos sexos. Este objetivo se explorará tomando
como referencia una etapa de alto riesgo evolutivo: el tránsito de la preadolescencia a la
adolescencia, así, se supera algunas de las limitaciones más recurrentes en la
bibliografía.
Participan en el estudio 982 escolares (49% chicas). Se administra un protocolo de
evaluación en 4 momentos, cada 2 años, en el período 2006-2012. Las edades medias de
la muestra en cada evaluación son: M=10.7 (SD=07), M=12.8 (SD=0.7), M=14.9
(SD=0.8) y M=16.4 (SD=0.8).
Además de los análisis de tipo transversal pertinentes, se utilizarán modelos multinivel
[4] para explorar las trayectorias conjuntas de las variables de interés a lo largo del
tiempo. Los análisis de mediación se ejecutarán con el método de Monte Carlo [5] y la
moderación con el procedimiento de Preacher [6].
El carácter longitudinal del estudio permitirá despejar algunas de las incógnitas todavía
no resueltas, respecto al papel que juegan el apego y las dimensiones de personalidad en
el origen de la psicopatología depresiva y alimentaria.
Los resultados de esta investigación aportarán información novedosa y relevante, a nivel
teórico, mejorando la comprensión de los procesos transdiagnósticos que subyacen en el
desarrollo de la psicopatología depresiva y alimentaria y, a nivel aplicado, en el ámbito
de la prevención, identificando el momento idóneo y las variables diana para la
intervención.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
41
Palabras clave:
apego, sociotropía, autonomía, conductas alimentarias anómalas, síntomas depresivos,
adolescencia.
Referencias:
[1] Kessler, R.C., Chiu, W.T., Demler, O. y Walters, E.E. Prevalence, severity and
comorbidity of 12 month DSM-IV disorders in the National Comorbidity Survey
Replication. Archives of General Psychiatry, 62, (2005) 617-627.
[2] Jackson, T., Weiss, K., Lunquist, J. y Soderlind, A. Sociotropy and Perceptions of
Interpersonal Relationships as Predictors of Eating Disturbances Among College
Women: Two Prospective Studies. The Journal of Genetic Psychology, 166, (2005)
346-359.
[3] Eggert, J., Levendosky, A. y Klump, K. Relationship among attachment styles,
personality characteristics and disordered eating. International Journal of Eating
Disorders, 40, (2007) 149-155.
[4] Raudenbush, S. y Bryk, A. Hierarchical Linear Models: Applications and Data
Analysis Methods (Advanced Quantitative Techniques in the Social Sciences). Chicago,
2002
[5] Preacher, K. J., y Selig, J. P. Advantages of Monte Carlo confidence intervals for
indirect effects. Communication Methods and Measures, 6(2), (2012) 77–98.
[6] Preacher, K. J., Curran, P. J. e Bauer, D. J. Computational tools for probing
interactions in multiple linear regression, multilevel modeling, and latent curve analysis.
Journal of Educational and Behavioral Statistics, 31(4), (2006) 437–448.
42
IV Encontro Mocidade Investigadora
A (IR)RELEVÂNCIA SUCESSÓRIA DA SEPARAÇÃO DE FACTO:
VISÃO SOBRE O DIREITO SUCESSÓRIO PORTUGUÊS E O
DIREITO CIVIL DA GALIZA
D. Leiras*
(*dleiras@ipca.pt)
Universidade de Santiago de Compsotela. Docente no Instituto Politécnico do Cávado e
do Ave.
A separação de facto constitui uma das possíveis situações de crise matrimonial, senão a
mais comum, atendendo à desformalização que a caracteriza. Importa analisar se esta
situação influi, como acontece com o divórcio ou a separação judicial de pessoas e bens,
na atribuição ex lege ao cônjuge supérstite de direitos sucessórios.
O Código Civil Português e a Lei de Direito Civil da Galiza (Lei n.º 2/2006, de 14 de
junho) apresentam diferentes soluções a este respeito: o legislador português optou por
não incluir a separação de facto nas causas de afastamento do cônjuge supérstite na
sucessão legal (sucessão legitimária e sucessão legítima), tal como decorre dos artigos
2133.º, n.º 3 e 2157.º in fine [1]; enquanto a Lei de Direito Civil da Galiza prevê que o
cônjuge sobrevivo não tem direitos legitimários caso à data da abertura da sucessão
estivesse separado de facto do de cujos (art. 238.º).
Claramente, no ordenamento jurídico português, dá-se primazia à existência de um
vínculo conjugal válido, desvalorizando-se o estado em que se encontravam as relações
conjugais . Por sua vez, o legislador galego (à semelhança do legislador do Direito
comum espanhol) não se contentou com a existência de um vínculo conjugal válido,
exigindo a normalidade das relações conjugais [2].
Agora bem, a relevância atribuída à separação de facto em matéria sucessória implica
considerações quanto às características que essa situação deve comportar para
efetivamente determinar a não atribuição ao cônjuge supértite dos direitos sucessórios
previstos pela lei a seu favor, v.g. que, somente, as cessações efetivas de convivência
que apresentem uma certa estabilidade devem ser consideradas, devendo ser rejeitas
situações esporádicas e insignificativas. Neste âmbito, o principal problema da solução
introduzida na Lei de Direito Civil da Galiza trata-se de uma questão de prova, quer da
existência da situação de separação de facto no momento da abertura da sucessão, quer
das características dessa situação.
Palabras clave:
separação de facto, cônjuge supérstite, (ir)relevância sucessória.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
43
Referencias:
[1] R. Capelo De Sousa, Lições de Direito Das Sucessões, Coimbra, 2012.
[2] E. Corral García. Consecuencias de La Separación Y El Divorcio En Los Derechos
Sucesorios Del Cónyuge. Madrid, 2007.
44
IV Encontro Mocidade Investigadora
RECONHECIMENTO E GRADUAÇÃO DOS CRÉDITOS
TRIBUTÁRIOS NO PROCESSO DE INSOLVÊNCIA PORTUGUÊS
E ESPANHOL (ANÁLISE COMPARATIVA)
S.L. Dias*
(* saraluisdias@hotmail.com)
Assistente convidada no Instituto Politécnico do Cávado e do Ave. Facultade de
Dereito.Universidade de Santiago de Compostela
Atento o aumento significativo do número de processos de insolvência em que os
créditos tributários, de natureza pública e indisponível, assumem uma enorme
relevância, parece-nos pertinente analisar de que forma são reconhecidos e graduados
estes créditos, uma vez que tal irá influir directamente nas possibilidades que o Estado
tem ou não de os recuperar.
Para a preparação deste tema foram estudadas as leis falimentares e tributárias, a
doutrina portuguesa e espanhola que já estudou esta matéria, tendo, ainda, sido
analisadas algumas decisões jurisprudenciais sobre o tema.
Serão graduados como créditos sobre a massa insolvente os créditos cujo facto gerador
do imposto ocorra após o momento da declaração de insolvência, devendo analisar-se
casuisticamente as operações económicas sujeitas a imposto para determinar as que
foram praticadas após tal data [1-2]. Todos os tributos que dimanamde uma obrigação
tributária originada antes da declaração de insolvência, mesmo os que ainda não se
encontrem liquidados e ou vencidos, de acordo com as leis tributárias, devem ser
considerados créditos sobre a insolvência e, assim, reclamados pela Autoridade
Tributária. Também as dívidas tributárias objecto de pagamento prestacional ou as
relativas à aplicação de sanções tributárias (relativas a infracções praticadas antes da
data da declaração de insolvência) devem ser reclamadas.Os créditos tributários
reclamados poderão ser graduados como garantidos (no caso, por exemplo, de créditos
que beneficem de um penhor ou de uma hipoteca), como créditos privilegiados
(prevendo a lei portuguesa a extinção, no processo falimentar, de alguns privilégios
creditórios do Estado), como comuns ou até como subordinados (como sucede, na Ley
Concursal, para os créditos relativos a multas ou outras sanções pecuniárias).
Concluímos que a qualificação do crédito como sendo sobre a massa ou sobre a
insolvência depende do momento da constituição do facto tributário que originou tal
dívida de imposto, devendo a Autoridade Tributária reclamar todos os créditos
constituídos antes da data da insolvência, os quais serão diferentemente graduados.
Palavras-chave:
crédito tributário, insolvência, privilégios, garantias.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
45
Referências:
[1] P.M. Thomás Puig. La posición de la Administración Tributaria y el crédito
tributario en el proceso concursal, Madrid, 2011.
[2] S.L. DIAS. O crédito tributário no processo de insolvência – breves considerações.
Revista Fiscal, 3 (2013) 8-22.
46
IV Encontro Mocidade Investigadora
DISCURSOS Y PRÁCTICAS EDUCATIVAS EN LA PLAZA DE
ABASTOS DE SANTIAGO DE COMPOSTELA: REALIDADES,
TENSIONES Y CONFLICTOS EN LA SOCIEDAD DEL
CONOCIMIENTO Y LA INFORMACIÓN
G. de Andrade Silva*
(*gilgleidekika@gmail.com)
Grupo de investigación SEPA de la Facultad de Ciencias de la Educación, línea de
investigación en desarrollo comunitário. Universidade de Santiago de Compostela
El proyecto se centra en el estudio de los discursos y las prácticas educativas [1]
generadas en la Plaza de Abastos de Santiago de Compostela [2], configurada como un
espacio económico, social y educativo “tradicional” integrado en el contexto
sociocultural y económico de la sociedad del conocimiento y la información [3]. Una
situación que da lugar a múltiples realidades que no están exentas de tensiones y
conflictos [4] entre unas formas de vida, modelos económicos, discursos y prácticas
educativas ancladas en la tradición que necesariamente deben encajar en las
singularidades de la sociedad contemporánea. El objetivo central de la tesis es conocer y
sistematizar los discursos y las prácticas educativas de los múltiples agentes de la Plaza
de Abastos para comprender las dinámicas cognitivas y sociales que permiten
configurar un espacio de vida que transita entre la tradición y la modernidad, además de
conocer sus estrategias para mantenerse y proyectarse en el tiempo. La metodología
aplicada para este trabajo será el estudio etnográfico [5], que implicará conocer en
profundidad los discursos y las prácticas educativas que subyacen en las acciones de la
vida cotidiana, en la visión del mundo y las expectativas de los agentes sociales de la
Plaza de Abastos de Santiago de Compostela.
La realización del presente plan de investigación tiene una relevancia significativa en
diversos niveles: primero, implica un esfuerzo académico importante para recuperar y
sistematizar el conocimiento que se ha desarrollado en este espacio de vida; segundo,
los datos que resulten de la investigación pueden servir para proyectar de forma más
sostenible la perviviencia económico y cultural de la Plaza de Abastos, que aporta un
plus de conocimiento en el desarrollo de la tradición de la ciudad de Santiago de
Compostela; tercero y último, el estudio puede reforzar el carácter económico de la
Plaza de Abastos, en cuanto pretende conocer y sistematizar las capacidades cognitivas
y las prácticas educativas que influyen en el desarrollo de las actividades
socioeconómicas.
Palabras clave:
Plaza de Abastos de Santiago de Compostela, Educación Social, Etnografía.
Referencias:
[1] G. Araoz Alfaro. Educación y Política. Buenos Aires, 1929.
[2] C. Lisón Tolosana. Antropologia cultural de Galicia. Madrid, 1979.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
[3] M. W. Apple. Educación y poder. Barcelona, 1987.
[4] J. M. Bernard. Lógica y estrategias de la exclusión. Valencia, 2001.
[5] A.P. Hammersley. Etnografía: métodos de investigación. Barcelona, 1994.
47
48
IV Encontro Mocidade Investigadora
JULGAMENTO MORAL DA JUSTIÇA E VISÕES DE SOCIEDADE
P.L. Moreira*, J. Rique, J.M. Sabucedo
(*pollyanadelucena@gmail.com)
Universidade Federal da Paraíba. Universidade de Santiago de Compostela
O contexto social e político brasileiro tem favorecido, nos últimos três anos, a
realização de mobilizações e protestos com dois objetivos principais: obter uma melhor
qualidade dos serviços básicos que devem ser oferecidos à população e manifestar o
repúdio dos cidadãos com relação aos desvios de conduta ética dos governantes.
Considerando este contexto social e político pergunta-se se a qualidade do julgamento
moral das pessoas tem sido um aspecto motivador da participação política. Nesse
sentido, e com base na teoria do desenvolvimento moral de Kohlberg [1], o presente
trabalho propõe a construção de um modelo de visões de sociedade por meio do qual
busca-se compreender o tipo de sociedade que as pessoas almejam, como elas atuam
para atingir essa sociedade e quais os elementos envolvidos nas suas ações. Para a
construção deste modelo está sendo realizado um estudo correlacional com jovens
universitários brasileiros (N = 109; M idade = 23,79; DP = 4,41) e espanhóis/ Galícia (N=
201; M idade = 19,45; DP = 2,09), onde se investigará a relação entre as variáveis
julgamento moral [2], ideologia política [3], identidade social [4], percepção de injustiça
[5], saliência política pessoal [6], percepção de eficacia [7], ativismo [8], identidade e
comprometimento com o ativismo [9] e significado da vida [10]. As análises iniciais,
realizadas para as duas amostras, revelaram índices de confiabilidade satisfatórios para
todas as escalas. Verificou-se para os dos grupos uma predominância de pensamento
pós-convencional; a defesa de uma ideologia voltada para os ideias de liberdade e de
igualdade; uma forte identidade social; uma percepção de existência de injustiça social
mais relacionada à coletividade que ao indivíduo; uma elevada tendência a atribuir um
significado pessoal a eventos políticos; índices moderados de ativismo e de
comprometimento com o ativismo; uma baixa percepção de eficácia das ações para a
promoção de mudança social e um elevado significado da vida. Análises de regressão e
de modelagens de equações estruturais serão realizadas para a testagem do modelo
proposto nas duas amostras. Considerando que as análises iniciais indicaram que,
mesmo em sociedades distintas, as duas amostras podem ser caracterizadas da mesma
forma, espera-se encontrar um modelo semelhante para estes dois grupos de jovens.
Palabras-chave:
julgamento moral, comportamento social; ativismo politico.
Agradecimentos:
CAPES – Coordenação de Aperfeiçoamento de Pessoal de Nível Superior, Ministério da
Educação, Brasil; Programa de Pós-graduação em Psicologia Social, Universidade
Federal da Paraíba, Brasil; Programa de Doutorado em Processos Psicológicos e
Comportamento Social, Universidade de Santiago de Compostela, Espanha.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
49
Referências:
[1] L. Kohlberg. Essays on Moral Development. The Psychology of Moral
Development: The Nature and Validity of Moral Stages. San Francisco, 1984.
[2] C. P. S.Camino, J. Rique, J. Ribeiro e R. M. Araújo. Construção e validação de uma
medida de julgamento moral (1996). (Relatório de pesquisa entregue ao CNPq).
[3] G. Evans; A. Heath e M. Lalljee, M. Measuring left-right and libertarian
authoritarian values in the British electorate. British Journal of Social Psychology, 47
(1996) 93–113.
[4] M. van Zomeren; T. Postmes e R. Spears. On conviction’s collective consequences:
Integrating moral conviction with the social identity model of collective action. British
Journal of Social Psychology, 51(2012) 52–71
[5] B. Klandermans, B; J. van der Toorn e J. van Stekelenburg. Embeddedness and
Identity: How Immigrants Turn Grievances into Action. American Sociological Review,
73 (2008) 992–1012.
[6] L. E. Duncan e A. J. Stewart. Personal political salience: The role of personality in
collective identity and action. Political Psychology, 28 (2007) 143–164
[7] M. J. Hornsey, L. Blackwood, W. Louis, K. Fielding, T. Morton, K. Mavor; A.
O’Brien; K. E. Paasonen; J. Smith & K. M. White. Why Do People Engage in
Collective Action ? Revisiting the Role of Perceived Effectiveness. Journal of Applied
Social Psychology, 36 (2006) 1701–1722.
[8] S. Moskalenko e S. McCauley. Measuring Political Mobilization: The Distinction
Between Activism and Radicalism. Terrorism and Political Violence, 21 (2009), 239260.
[9] M. Klar e T. Kasser. Some benefits of being an activist: Measuring activism and its
role in psychological well-being. Political Psychology, 30 (2009) 755–777.
[10] C. Peterson, N. Park, M. E. P. Seligman. Orientations to happiness and life
satisfaction: The full life versus the empty life. Journal of Happiness Studies, 6 (2005)
25–41.
50
IV Encontro Mocidade Investigadora
EVOLUCIÓN DA PRODUCIÓN DE UNIÓN FENOSA NO
PERÍODO 1982 - 2007
A. Dios Vicente*
(*outes.bk@gmail.com)
Departamento de Historia e Institucións Económicas. Facultade de Ciencias
Económicas e Empresariais. Universidade de Santiago de Compostela.
A evolución eléctrica é unha variable fundamental para entender o comportamento
dunha economía. Unión fenosa, como empresa de relevancia no sector eléctrico estatal,
terá unha importancia significativa nesta evolución. A segunda empresa do sector en
termos de produción na súa fundación, no ano 1982, conta cun mix eléctrico orientado
cara o fuel-oil e nun proceso de diversificación orientado ao carbón e á enerxía nuclear.
Dende este punto evolucionará de xeito substancial tendo en conta as mudanzas
externas e a evolución da propia lóxica das utilities no contexto internacional.
O presente estudo trata de realizar unha análise descriptiva da toma de decisións en
termos de produción de Unión Fenosa, como empresa eléctrica de relevancia nun
contexto de crecente liberalización.
No estudo observamos un forte incremento de produción en termos absolutos, se ben
este incremento é menor á media do sector. Do mesmo xeito, a evolución do mix muda
radicalmente en dous períodos, un inicial até 1990 e un final a partir dos anos 2000,
trasladando a produción dende unha forte importancia do fuel-oil cara o carbón
inicialmente e o gas natural ao final do período analizado.
Esta toma de decisións é congruente ca evolución global do sector dada a evolución de
custos no período analizado: o crecente prezo do fuel ao inicio do periodo sumado ao
elevado custo nuclear provoca o fomento do carbón. Por último, o segundo período
expansivo oriéntase cara o ciclo combinado mediante gas natural para aproveitar un
menor custo fixo das novas plantas e o menor efecto contaminante do gas sobre o
carbón.
Palabras chave:
Unión Fenosa, utilities, electricidade.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
51
¿CÓMO INFLUYE EL CONTEXTO EN EL QUE SE PRODUCE LA
AGRESIÓN EN LA DECISIÓN JUDICIAL? UN ESTUDIO SOBRE
LA VIOLENCIA DE GÉNERO.
M. Domínguez Fernández1*, I.M. Martínez-Silva2, F. Vázquez-Portomeñe3, M.S.
Rodríguez-Calvo1
(* mercedes.dominguez@usc.es)
1
Departamento de Anatomía Patológica y Ciencias Forenses. Universidade de Santiago
de Compostela
2
Departamento de Estadística e Investigación Operativa. Universidade de Santiago de
Compostela
3
Instituto de Criminología. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. La violencia de género es un problema complejo que no sólo depende de
características individuales, sino que está determinado por la combinación de
diversos factores personales, situacionales, sociales y comunitarios [1]. Algunos de
ellos, como el consumo de alcohol [2,3] o la presencia de armas en el hogar [4],
aumentan el riesgo de sufrir este tipo de violencia. El objetivo de este estudio es definir
el contexto en el cual se produce la agresión y analizar si existe o no una relación entre
este y la decisión judicial.
Material y Métodos. Se realizó un estudio retrospectivo de los casos clasificados
como violencia de género por la Fiscalía de Santiago de Compostela entre los años
2005 y 2012. Se recogieron diversas variables (lugar de la agresión, presencia de
testigos, uso de armas, consumo de alcohol), además del fallo judicial. Posteriormente
se realizó un análisis descriptivo y comparativo.
Resultados. Se incluyeron en el estudio 580 expedientes, de los cuales el 68,62%
concluyeron con sentencia condenatoria. En maltrato tuvo lugar en el domicilio en el
65,52% de los casos. El 61,03% de las agresiones fueron presenciadas por terceras
personas y en el 17,59%, había menores de edad presentes. Se utilizaron armas en el
11,03% de los casos y el alcohol estuvo presente en el 42,51%. Hemos encontrado una
relación estadísticamente significativa entre los casos en los cuales la decisión judicial
fue la condena del agresor y diversas variables como la presencia de testigos
(p=0,0098), sobre todo menores (p=0,0004) y el uso de armas (p=0,0205).
Conclusión. Es común que los casos de violencia de género se lleven a cabo en el
domicilio. Muchos de ellos son presenciados por terceras personas, lo que se relaciona
de forma significativa con la decisión judicial, al igual que otros factores como el uso de
armas. Conocer las características del contexto en el cual se llevo a cabo la agresión nos
permite evaluar las políticas existentes y diseñar medidas de prevención más eficaces.
Palabras clave:
52
IV Encontro Mocidade Investigadora
violencia de género, contexto, agresión, Medicina legal.
Referencias:
[1] R. Jewkes. Intimate partner violence: causes and prevention. Lancet, 359 (2002)
1423-1429.
[2] A. Puente-Martínez, S. Ubillos-Landa, E. Echeburúa y D. Páez-Rovira. Factores
de riesgo asociados a la violencia sufrida por la mujer en la pareja: una revisión de
meta-análisis y estudios recientes. Anales de psicología, 32 (2016) 295-306.
[3] M.E. Trias, C. Martín-Fumadó, A.M. Taranilla, R. Trias, X. Bernal y M.C.
Rebollo-Soria. Descriptive study on gender-based violence: analysis of 404 cases.
Revista Española de Medicina Legal, 39 (2013) 7-11.
[4] J.C. Campbell. Health consequences of intimate partner violence. Lancet, 359
(2002) 133-136.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
53
A PERCEÇÃO SOCIAL DO RISCO DE CHEIAS/INUNDAÇÕES
EM AMARANTE
A. Monteiro, C. Coelho, V. Delgado*
(* delgadovmd@gmail.com)
Faculdade de Historía e Xeografía. Universidade de Santiago de Compostela
O trabalho que aqui apresentamos tem como título “A Perceção Social do Risco de
Cheias em Amarante”. O seu enfoque assenta fundamentalmente em compreender a
forma como os habitantes desta cidade, em particular os da zona ribeirinha, vivem os
episódios de cheia com que se debatem frequentemente.
O estudo centra-se nas pessoas que, ano após ano, têm de lidar com este risco. Que
perceção têm dele? Que medidas tomam para gerir a situação de crise?
As cheias fazem parte da história desta cidade, causam danos financeiros e muitos
transtornos. Entretanto a pressão urbana junto às margens do rio Tâmega mantem-se. A
atual Ponte de São Gonçalo (Monumento Nacional desde 1910), por exemplo, resulta
da reconstrução de uma ponte anterior que, nesse mesmo local e quase ironicamente,
colapsou devido às cheias no dia 10 de fevereiro de 1763.
Os resultados dos 237 inquéritos por questionário que fizemos aos habitantes da União
das Freguesias de Amarante (São Gonçalo), Madalena, Cepelos e Gatão permitiram-nos
perceber um pouco melhor esta relação ambígua e quase paradoxal. Por outras palavras,
ajudaram-nos a compreender, por que motivo esta população mantem uma atração, já
ancestral, por estas zonas ribeirinhas, mesmo sabendo que praticamente todos os anos
as águas do rio galgam as margens.
Esta familiarização com o risco pode, por um lado, conduzir a uma perceção mais
suave dos seus efeitos nefastos. Por outro, a experiência adquirida por esta população,
ao longo de gerações, tem permitido não só contornar e ultrapassar os inconvenientes
resultantes das cheias, como também tirar o máximo partido da proximidade ao rio,
enquanto elemento paisagístico singular.
Assim sendo, constatamos que este conhecimento leigo não deve ser menosprezado e
pode constituir-se como uma mais-valia para os responsáveis pelo planeamento e
ordenamento do território, não tanto pela sua sistematização ou objetividade, mas sim
pelo pragmatismo que lhe está inerente.
Palavras-chave:
cheias, conhecimento leigo, percepção, riscos, vulnerabilidade.
54
IV Encontro Mocidade Investigadora
FRONTEX E DEREITOS FUNDAMENTAIS
C. Durán Suárez*
(* carlos.duran@usc.es)
Universidade de Santiago de Compostela
A Axencia Frontex é a axencia da Unión Europea que actúa no ámbito da xestión
integrada e o control das fronteiras externas da Unión. En funcionamento desde 2005,
asumiu no inicio unhas competencias modestas e complementarias das dos Estados
membros, reducidas no plano operativo á mera coordinación da actuación dos Estados e
á posta en común de medios humanos e equipos técnicos a despregar nas fronteiras
exteriores sometidas a fortes presións migratorias. Con todo, unha vez demostrada a súa
utilidade, as funcións de Frontex foron aumentando progresivamente e o seu papel en
relación co control das fronteiras marítimas cobrou cada vez maior importancia. Mais
paralelamente tamén aumentaron as críticas relativas ao respecto dos dereitos humanos
nas súas operacións, en especial nas operacións marítimas de vixilancia de fronteiras en
augas internacionais e de terceiros Estados. A proxección das actividades de Frontex
sobre ámbitos de actuación socialmente sensíbeis e que son obxecto dun importante
seguimento polos medios de comunicación e a opinión pública, determinou que ante as
acusacións de se realizaren expulsións colectivas de persoas contravindo o principio de
non-refoulement nas operacións de Axencia, as institucións comunitarias iniciasen o
debate de cómo garantir que ditas funcións se desenvolveran conforme aos estándares
internacionais en materia de dereitos humanos. Como resposta, adoptáronse o
Regulamento 1168/2011 (que creou a Oficina de Dereitos Fundamentais e o Foro
Consultivo e dispuxo a elaboración dun Código de Conduta e dunha Estratexia de
Dereitos Fundamentais) e o Regulamento 656/2014 (que deu cobertura legal aos labores
de coordinación da vixilancia, detección e interceptación fóra das augas territoriais da
Unión realizadas pola Axencia, dotando ao sistema dunha interpretación común sobre as
obrigacións internacionais existentes en materia de busca e salvamento marítimo).
Constitúe o obxecto primordial da presente comunicación a análise da evolución de
Frontex nestes últimos anos no relativo ao respecto dos dereitos fundamentais, da
efectividade das melloras introducidas, e das funcións da Oficina de Dereitos
Fundamentais. Ademais, analizarase tamén o encaixe e a importancia que a protección
dos dereitos fundamentais poida ter na Axencia Europea da Garda de Fronteiras e
Costas, chamada a substituír nun futuro próximo a Frontex.
Palabras clave:
Unión Europea, control de fronteiras, Dereitos Humanos.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
55
RELIQUIAS VIAJERAS. UNA PROPUESTA DE CLASIFICACIÓN
R. Fandiño Fuentes*
(*raf.fuentes@hotmail.es)
Departamento de Historia del Arte. Facultad de Geografía e Historia. Universidade de
Santiago de Compostela.
El origen del culto a las reliquias hemos de buscarlo en los primeros siglos del
cristianismo, en el culto a los restos de aquellos individuos que habían dado su vida por
la defensa de la fe cristiana: los mártires [1]. Aunque en un primer momento se
conservó la costumbre occidental de la no profanación de la tumba, progresivamente –
sobre todo a partir del siglo VI de nuestra era- se fue imponiendo la práctica oriental de
trasladar y dividir los cuerpos de aquellos seres ejemplarizantes a los ojos de Dios [2].
Pronto comenzó también la búsqueda de aquellos objetos que habían estado en relación
con la vida de Cristo, de su madre o de los Apóstoles. En este sentido, el descubrimiento
de la Vera Cruz por parte de Santa Helena marcaría el punto culminante en este proceso.
Después del Edicto de Milán (313), con la desaparición de las persecuciones a los
cristianos, santos y confesores pasarían a centrar la atención de los fieles… y
consecuentemente, también comenzaron a interesar las reliquias de aquellos, pues se
entendía que igualmente a través de ellas se podía obtener la intermediación de la
divinidad [3 y 4]. Con el paso de los siglos se hicieron frecuentes las peregrinaciones a
aquellos lugares en los que se albergaban importantes reliquias. Dentro de la
cristiandad, Jerusalén, Roma y Santiago de Compostela [5] se convertirían en las
principales metas de peregrinación, pero no las únicas, y como ejemplo baste citar los
casos de San Sernín de Toulouse, San Martín de Tours o de San Nicolás de Bari.
Santuarios aquellos que vivirían un importante auge en los siglos de la Edad Media,
época sin duda de mayor esplendor para el culto a las reliquias.
Aquellos despojos, lejos de mantenerse estáticos en un determinado lugar, comenzaron
a moverse por Europa con cierta libertad, escapando muchas veces del control
eclesiástico. Proponemos como motivos explicativos de esos “movimientos” los que
siguen:
1) motivaciones de tipo litúrgico;
2) motivaciones de tipo bélico;
3) motivaciones de tipo profiláctico;
4) motivaciones “de mejora piadosa”;
5) motivaciones de tipo afectivo;
6) otras motivaciones.
Palabras clave:
reliquias, devoción, peregrinación, Edad Media.
Referencias:
[1] H. Delehaye. Les origenes du culte des martyrs. Bruselas, 1933.
56
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] J. Guerra. El problema de la traslación de Santiago. Reliquias-recuerdo. La
inviolabilidad de las tumbas en los primeros siglos. Compostellanum, (1957) 109-146.
[3] J.A. Iñiguez. El altar cristiano. De los orígenes a Carlomagno. Pamplona, 1978.
[4] J. A Iñiguez, El altar cristiano. De Carlomagno al siglo XIII. Pamplona, 1991.
[5] VV.AA. En olor de santidad. Relicarios de Galicia [catálogo de exposición].
Santiago de Compostela, 2004.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
57
XURISDICIÓNS ESPECIAIS E CONFLITO DE COMPETENCIAS
NA CIDADE DE SANTIAGO (SÉCULOS XVII-XVIII)
M. Fernández Armesto*
(* monicaarmesto@hotmail.com)
Grupo de Investigación de Historia Moderna, G.I. 192. Facultade de Dereito.
Universidade de Santiago de Compostela
A pluralidade de xurisdicións resulta unha realidade tan patente como pouco coñecida
tanto pola historiografía modernista coma pola historiografía xurídica actual. Fronte ó
principio –teórico- da igualdade legal sobre o que se fundamentan os ordenamentos
xurídicos da Europa contemporánea, a sociedade estamental dos séculos modernos
tomaba a súa base no privilexio xurídico que, óbice do amparo rexio, supuña unha vía
alternativa á xurisdición ordinaria. Mentres a meirande parte da poboación recibía
xustiza exclusivamente perante os tribunais do rei, outros múltiples sectores
amparábanse en procedementos e vías especiais que o privilexio lles brindaba. Ó
contrario do que puidese parecer, este non xurdía do estamento, senón de situacións
particulares ou pertenza das persoas a corporacións ou institucións determinadas.
Malia ser inherente a multitude xurisdicional á sociedade do Antigo Réxime, abraia o
pouco que se coñece sobre unha cuestión que lle afectou tan amplamente ó devir
coletivo. Na medida en que, se ben no século XVIII se contaron até 18 xurisdicións para
2.500 habitantes na Coruña, aínda falta unha exploración sobre o catálogo dos arquivos
santiagueses de cara dexergar o número de xurisdicións habidas aquí naquela altura. Ó
tempo de identificar as xurisdicións operantes sobre un mesmo espazo -neste caso,
Santiago-, a análise da documentación xudicial producida polos diversos tribunais
débelle atender, alén do estudo procesual, á interacción entre xurisdicións especiais –
conflitos de competencias-, a súa posta en relación con xurisdicións de novo cuño –a
Intendencia de Galicia, dende 1716- e a propia xustiza real –xulgados ordinarios e Real
Audiencia-.
Porén, a falta dunha investigación global en xurisdicións especiais non permite coñecer
as características, nin tampouco en exceso a funcionalidade, das mesmas. Estas
xurisdicións, que a finais do século XIII se reducían a tres –eclesiástica, mercantil e
universitaria-, víronse multiplicar ó longo da Idade Moderna, chegando no caso da
xurisdición eclesiástica a conformar vía ordinaria e vía especialísima de xustiza dentro
da propia especialidade xurisdicional. En tanto que outras, Cruzada e Hospital Real,
revestiron unha dobre natureza de xurisdición real e eclesiástica. Conformadoras do
espazo de poder, as xurisdicións especiais serán abordadas no presente estudo a través
dunha metodoloxía multidisciplinar entre Historia e Dereito.
Palabras clave:
especialidade xurisdicional, xustiza ordinaria, sociedade estamental, cidade de Santiago,
conflitos de competencias.
58
IV Encontro Mocidade Investigadora
SCIENTIFIC PRACTICES IN EARLY CHILDHOOD: USE OF
EVIDENCE BY THREE & FOUR-YEAR-OLD CHILDREN
S.F. Monteira*, M.P. Jiménez Aleixandre
(*sabela.fernandez.monteira@usc.es)
Grupo RODA. Departamento de Didáctica das Ciencias Experimentais. Facultade de
Ciencias da Educación. Universidade de Santiago de Compostela.
The full doctoral study aims to characterize features of young children’s engagement in
scientific practices, for which there is little research compared to higher educative
levels. Our perspective is that science is a set of practices [1]. Argumentation is set as
one of the scientific practices both in the NRC [2] and PISA [3] framework.
Argumentation involves evaluation of scientific evidence. Using evidence to support
claims has been shown to be a difficult task, even for high school students [4]. A study
with 3 to 5-year-old children set in a non-formal science workshop [5] showed they
were able to revise their models using evidence. The main objectives of the full study
are: a) To examine the evolution along the three years in the use of evidence and the
meanings about what constitutes evidence, and b) to examine the role of purposeful
observation in young children’s engagement in scientific practices. The design is a
longitudinal case study, accompanying a class of 23 students, 3 to 6 year old, and their
teacher along the three years of Early Childhood Education (ECE). Here, preliminary
results from the first year are presented. Children in ECE-1 (3-4 years of age) are able to
engage in argumentative talk, gathering data and supporting claims with appropriate,
although not necessarily sufficient, evidence. Still, we found a greater number of claims
(204) than evidence statements (44) used to support them. We found two levels of
sophistication in the use of evidence: level one, descriptive statements close to data, to
which most of evidence belong to (34); and level two, which involves evaluative
judgments: comparison of data (9 cases) or connecting claim and evidence through
justification (1 case). The great majority of evidence statements (32) correspond to data
gathered through purposeful observation: a special kind of observation which has a
clear focus, is guided by the teacher and explicitly discussed [6]. It reveals to be a
powerful tool to engage in the argumentation practice at these ages.
Keywords:
early childhood education, use of evidence, purposeful observation.
Acknowledgements:
To the teacher and her students. Contract grant sponsor: Ministerio de Economía y
Competitividad (MINECO), project code: EDU2012-38022-C02-01.
Sabela F. Monteira’s work is supported by a BES-2013-062873 MINECO scholarship.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
59
References:
[1] J. Osborne. Scientific practices and inquiry in the science classroom. In: N. G.
Lederman and S.K. Abell (Eds.). Handbook of research on science education.
NewYork, 2014.
[2] National Research Council. A Framework for K–12 Science Education: Practices,
crosscutting concepts, and core ideas. Washington D.C., 2012.
[3] OECD. PISA 2015 Assessment and Analytical Framework: Science, Reading,
Mathematic and Financial Literacy, PISA. Paris, 2016.
[4] M.P. Jiménez Aleixandre, A. Bugallo and R.A. Duschl. “Doing the lesson” or
“doing science”: Argument in high school genetics. Science Education, 84 (2000) 757–
792.
[5] J. Plummer and A. Ricketts. Engaging preschool-age children in multimodal
evidence-based explanations for astronomy phenomena during museum programs. In:
2016 NARST Annual International Conference. Baltimore, 2016.
[6] S.F. Monteira and M.P. Jiménez-Aleixandre. The practice of using evidence in
kindergarten: The role of purposeful observation. Journal of Research in Science
Teaching. (2015).
60
IV Encontro Mocidade Investigadora
NEUROPLASTICIDADE E EDUCACIÓN
A. Fuentes Canosa*, E. Fernandez Rey, D. Facal Mayo
( *adela.fuentes@rai.usc.es)
Métodos de Investigación e Diagnóstico en Educación. Psicoloxía Evolutiva e da
Educación. Universidade de Santiago de Compostela
Durante as duas décadas pasadas produciúse unha eclosion da investigación en
Neurociencia Cognitiva vinculada a diferentes aspectos da teoría e a praxe Educativa [1]
Aínda que foron numerosas as voces que incidían na disparidade de niveis
epistemolóxicos e metodolóxicos destas áreas de coñecemento [2] , xurdiron tamén
dende finais do sXX propostas científicas e académicas que avogaron pola construción
de pontes transdisciplinarias e canles comunicativas entre Neurociencia e Educación [3]
[4] : Neuroeducación , Neurociencia Educativa, ou Mente, Cerebro e Educación refiren
á diversidade de terminoloxías coas que emerxen as propostas transdisciplinarias que
proveen de novos marcos para encadrar a investigación educativa. Un dos núcleos
temáticos clave dentro destes enfoque é a Neuroplasticidade [5] , propiciando a
reconceptualización da aprendizaxe como a formación de conexións neurais en
resposta aos estímulos procedentes do ambiente, e da Educación, que baixo este prisma,
implicaría un deseño controlado dos estímulos, creando un contorno de aprendizaxe
específico mediante unha regulación externa e controlada dos estímulos, e garantindo
unha liña de actuación que posibilita a construción dunha arquitectura cerebral básica
para os procesos de aprendizaxe requeridos polo contorno educativo [6] e [7] . A
capacidade educativa para influenciar o desenvolvemento de redes neurais específicas é
clave para os procesos de aprendizaxe escolar e contraporíase ás visións tradicionais
dun potencial cognitivo estático e fixo nos aprendices [8] : os debates en torno á
posibilidade dunha educación Cognitiva rexurden con forza no marco integrador de
cognición e emoción que xorde na Neurociencia Cognitiva [9][10] . Unha Educación
que apoie o desenvolvemento das redes que subxacen en procesos cognitivos
específicos, como o da atención executiva, revertiría non só en melloras asociadas a
ditos procesos senón que tamén implicaría o desenvolvemento de destrezas de
autorregulación emocional e do comportamento[11] [12] .
Nesta proposta de investigación vinculada a un proxecto de tese en Educación da
Universidade de Santiago de Compostela, preténdese estabelecer un marco teórico
coherente coas evidencias científicas que vinculan a Neuroplasticidade á teoría e praxe
educativa. Cunha intención de firme arraigo nos obxectivos marcados polas actuais
políticas educativas, este proxecto articularase mediante a proposta da implementación
curricular da Competencia Clave Aprender a Aprender.
Palabras clave:
neuroplasticidade, educación, neurociencia e educación, educación cognitiva.
Referencias:
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
61
[1] A.N. Meltzoff, P.K. Kuhl, J. Movellan, T.J. Sejnowski. Foundations for a new
science of learning. Science, 325 (2009) 284-288.
[2] J . T . Brue. Education and the brain: A bridge too far. Educational researcher, 26
(1997) 4-16.
[3] S. Varma, B.D. McCandliss, D.L. Schwartz. Scientific and pragmatic challenges for
bridging education and neuroscience. Educational Researcher, 37 (2008) 140-152.
[4] S. Benarós, S.J. Lipina, S. Segretin, M.J. Hermida, J.A. Colombo. Neurociencia y
educación: hacia la construcción de puentes interactivos. Revista de neurología, 50
(2010) 179-186.
[5] P.H. Jones. Introducing neuroeducational research: Neuroscience, education
and the brain from contexts to practice. Routledge, 2009.
[6] H. Koizumi. The concept of ‘developing the brain’: a new natural science for
learning and education. Brain and Development, 26 (2004), 434-441.
[7] H. Koizumi. Developing the brain: A functional imaging approach to learning
and educational sciences. In A. Battro, K. Fischer, & P. Lena (Eds.), The educated
brain. Cambridge University Press. Cambridge, 2008.
[8] P. Adey, B. Csapó, A. Demetriou, J. Hautamäki, M. Shayer. Can we be intelligent
about intelligence?: Why education needs the concept of plastic general ability.
Educational Research Review, 2 (2007), 75-97.
[9] J.A. Gray (1990). Brain systems that mediate both emotion and cognition.
Cognition & Emotion, 4 (1990), 269-288.
[10] C. Blair. School readiness: Integrating cognition and emotion in a neurobiological
conceptualization of children's functioning at school entry. American psychologist, 57
(2002), 111.
[11] M.I. Posner, M.K. Rothbart (2005). Influencing brain networks: implications for
education.Trends in cognitive sciences, 9 (2005), 99-103.
[12] M.R. Rueda, M.I. Posner, M.K. Rothbart. The development of executive attention:
Contributions to the emergence of self-regulation. Developmental neuropsychology, 28
(2005) 573-594.
62
IV Encontro Mocidade Investigadora
PROTESTA EN TIEMPOS DE CRISIS, COMPARANDO
PARTICIPANTES EN LOS PAÍSES DEL NORTE Y EL SUR DE
EUROPA
C. Gomez-Román*, J.M Sabucedo
(* cristina.gomez@usc.es)
Universidade de Santiago de Compostela. M. Alzate - Fundación Universitaria Luis
Amigó, Colombia
Las medidas de austeridad implementadas en Europa han provocado un incremento en
el número de protestas y han movilizado a gente que no era habitual en este tipo de
acción colectiva. Sin embargo, esas medidas no han afectado por igual a todos los países
europeos. Los países del sur, como España e Italia, las han sufrido de forma más
importante que los países del Norte, como Bélgica o los Países Bajos.
Queremos conocer las semejanzas que existen entre las razones a participar teniendo en
cuenta esa diferencia geográfica, pero también el historial de movilización de los
participantes, esto es, si son ocasionales (gente que no participa frecuentemente) o
habituales (gente que participa de forma regular) en acciones de protesta colectiva.
En nuestro estudio, empleamos un diseño 2x2 definido por la región europea donde
tiene lugar la manifestación (Norte vs. Sur) y el historial de movilización (ocasionales
vs. Habituales). Nuestra muestra consiste en 297 participantes: (53.5% hombres: edad
M=46, DT=12.6).
Nuestros resultados muestran que ocasionales y habituales difieren en términos de
confianza, satisfacción con la democracia, posicionamiento ideológico, ira e identidad.
También encontramos diferencias significativas en los motivos de participación, siendo
los países del sur los que muestran menos confianza y satisfacción con la democracia,
menores niveles de identidad y un posicionamiento ideológico más a la izquierda.
Además, los análisis muestran que la interacción entre ambos factores (país e historial
de movilización) afecta a la confianza.
En el trabajo discutimos los resultados obtenidos con otros recogidos en estudios
previos.
Palabras clave:
anti-austeridad, contexto político, Europa, historial de movilización, motivos para
participar, protestas.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
63
PROXECTO DE TESE DENDE O ÁMBITO PEDAGÓXICO SOBRE
A NOVA EMIGRACIÓN GALEGA A EUROPA NA
ACTUALIDADE. ESTUDO DO PERFIL EDUCATIVO, LABORAL
E SOCIAL
M. González Blanco*
(*maria.gonzalez23@rai.usc.es)
Grupo de Investigación Terceira Xeración. Facultade de Ciencias da Educación.
Universidade de Santiago de Compostela
Esta comunicación presenta as características principais do proxecto de tese que
comezamos este curso (2015/2016) no Programa de Doutoramento en Educación na
Universidade de Santiago de Compostela e que levaremos a termo dentro do grupo de
investigación Terceira Xeración baixo a dirección e supervisión do profesor Vicente
Peña Saavedra e a profesora Mª Esther Olveira Olveira.
Hogano a «Gran Recesión» [1] é un dos factores que está influíndo de forma directa na
decisión de emigrar de moitas persoas e, máis concretamente do colectivo da mocidade,
posto que é un dos sectores sociais afectado polas consecuencias negativas desta crise
económica (alta taxa de paro, precariedade laboral, etc.).
Ante este panorama de inestabilidade socioeconómica, decidimos centrar o tema da
indagación na análise da emigración da xuventude galega a Europa na actualidade
dende o ámbito pedagóxico. Neste senso, a investigación pretende profundar no
coñecemento do perfil educativo, laboral e social do colectivo emigrado, tratando de
discernir con detalle que formación, que estudos, que cualificación profesional, que
emprego e que relacións sociais posúen as persoas que integran estes novos fluxos
emigratorios.
Trátase dun estudo fundamentalmente descritivo, feito polo cal a metodoloxía
empregada é de carácter cualitativo e as ferramentas metodolóxicas que deseñaremos
serán entrevistas en profundidade e cuestionarios.
Neste momento atopámonos nunha primeira fase de sondaxe das fontes, revisión
bibliográfica e documental arredor das diferentes publicacións que existen sobre a
temática tanto en Galicia como no resto de comunidades de España e doutros países de
Europa.
Agardamos que a tese contribúa a incrementar o corpus de coñecemento no eido
educativo sobre a emigración e que os resultados que academos poidan servir para
artellar propostas educativas en harmonía coas demandas e necesidades identificadas ao
longo da investigación.
64
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
emigración, mocidade, educación, Galicia, Europa.
Agradecementos:
O meu máis sincero agradecemento ao Grupo Terceira Xeración pola boa acollida que
me brindou dende o comezo e especialmente ao profesor Vicente Peña Saavedra e á
profesora Mª Esther Olveira Olveira polo seu labor de orientación e de ánimo no
desenvolvemento deste proxecto de investigación.
Referencias:
[1] E. Sánchez Montijano, X. Alonso Calderón. Nuevos Flujos y Gran Recesión. La
emigración en Cataluña, España y la UE. Barcelona, 2014.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
65
ESTRUCTURA MULTIDIMENSIONAL PARA EL ANÁLISIS DE
LA RESILIENCIA EN ZONAS AFECTADAS POR DESASTRES
NATURALES
G. Herrera Enríquez*, G. Rodríguez Rodríguez
(*giovanni.herrera@rai.usc.es)
Facultade de Ciencias Económicas y Empresariales. Universidade de Santiago de
Compostela.
En 1999, la ciudad turística de Baños de Agua Santa en Ecuador fue evacuada debido a
la inminente erupción del volcán Tungurahua, el 90% de este territorio se encuentra en
una zona de alto riesgo sísmico y volcánico, la evacuación destruiría la principal
actividad económica que es el turismo, los habitantes en contra de las disposiciones
gubernamentales deciden retornar y se ven en la necesidad de adaptarse a las nuevas
condiciones que les ha obligado un proceso eruptivo que lleva más de 15 años, durante
este tiempo la ciudad desarrolla procesos adaptativos que en este trabajo se lo explican
desde el paradigma de la resiliencia y el modelo heurístico de panarquía siendo éste el
principal objetivo. La resiliencia es comprendida como una propiedad emergente de los
sistemas adaptativos complejos que les permite aprender, auto organizarse y adaptarse
sin cambiar sus funciones esenciales cuando han sido expuestos a shocks internos o
externos, en este caso; impactos producidos por un desastre natural. Con el fin de
analizar el comportamiento resiliente de la zona de estudio se propone una estructura
multidimensional de variables basada en el análisis multicriterio difuso.
Palabras clave:
desastres naturales, impacto económico, turismo.
Agradecementos:
Al Municipio del cantón Baños de Agua Santa - Ecuador. La Universidad de las Fuerzas
Armadas ESPE (Ecuador). Secretaria de Gestión de Riesgos (Ecuador).
66
IV Encontro Mocidade Investigadora
DOS INVENTARIOS DECIMONÓNICOS PARA EL ESTUDIO DE
LA VILLA DE MONFORTE Y LA TIERRA DE LEMOS EN LA
EDAD MEDIA
L.M. Ibáñez*
(*luismanuel_91_1@hotmail.com)
Departamento de Historia Medieval e Moderna. Universidade de Santiago de
Compostela
Recoge este breve resumen una propuesta de comunicación, extracto de la tesis
intitulada La villa de Monforte y la tierra de Lemos en la Edad Media, que se encuentra
en su segundo año de estudio.
La que fuera capital del ferrocarril gallego es una ciudad de largo recorrido histórico.
Acrópolis coronada por tres elementos de poder de origen medieval (monasterio,
autoridad municipal y condado) que vigilan desde su atalaya una llanura proyectada de
modo equisdistante, es el centro de la tierra de Lemos, cuyos más ancianos origenes los
encontramos en plumas clásicas como las propias de Plinio y Ptolomeo[1]. Ello da
testimonio de una larga duración, estable y cambiante, con pocos parangones en el
contexto peninsular.
La metodología utilizada en el proceso de investigación acoge diversas vías. Sin
embargo, tanto por el momento en que se encuentra el estudio como por la naturaleza
del encuentro, entendemos especialmente atractivo para la comunicación los dos
inventarios decimonónicos inéditos con que contamos. Por razones que hoy
desconocemos, en 1801 fue realizado un inventario de los fondos archivísticos que por
entonces acogían las casas consistoriales de la villa; apenas 32 años más tarde, durante
el Trienio Liberal, se hacía lo propio con los pertenecientes al cenobio benedictino de
San Vicente del Pino. Ambas compilaciones, desconocidas hasta la actualidad,
constituyen una foto fija previa a la Guerra de la Independencia y la desamortización,
respectivamente, y a sus consecuentes destrucciones y dispersiones.
El estudio de ambos, imagen topográfica y orgánica de lo que eran dos de los tres
poderes locales clave en los momentos finales del Antiguo Régimen, nos permite
aportar resultados desde la Edad Media. Los más interesantes, sin duda, los vinculados a
la imagen del territorio y la información de tipo archivístico, permitida merced a la
estabilidad de muchos expedientes durante centurias, algo imposible desde la
actualidad, mermados por las propias destrucciones y pérdidas y muy usualmente
fragmentados y separados, bien por ellas mismas, bien por técnicas archivísticas
alternativas.
Palabras clave:
Monforte, poder, monasterio, concejo, medieval, inventarios.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
67
Referencias:
[1] G. Vázquez Rodríguez-Sueiro. Historia de Monforte y su Tierra de Lemos. Excmo.
Concello de Monforte de Lemos, Monforte de Lemos, 1990.
68
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA UTILIDAD DE LAS REDES SOCIALES COMO
HERRAMIENTAS INVESTIGADORAS EN EL MARCO
MEDIÁTICO
D. Lago Vázquez*
(*dianalago20@gmail.com)
Facultad de Ciencias de la Comunicación. Universidade de Santiago de Compostela
La transformación del universo mediático con la llegada de las redes sociales y la Web
2.0 no solo ha reconfigurado el quehacer periodístico sino también el investigador. La
comunidad investigadora trata de solventar la incertidumbre que rodea el campo de la
información y la comunicación en la nueva era digital y para ello es imprescindible el
estudio de las redes sociales y sus efectos. Sin embargo, su reciente aparición implica
un vacío en cuanto a metodologías, teorías y herramientas de análisis que favorezcan
esta labor y eviten la ambigüedad en los resultados [1]. Esta investigación hace un
recorrido por las principales metodologías, cualitativas y cuantitativas, de análisis de
redes sociales dentro del ámbito informativo y comunicativo. Para ello se recoge una
muestra de los trabajos académicos publicados en los últimos cinco años
correspondientes a esta temática y que incluyen el análisis de alguna de las dos redes
sociales más populares: Twitter y Facebook [2]. El objetivo es estudiar en cada uno de
los trabajos los instrumentos utilizados para extraer, medir e interpretar los datos que
proporcionan estas redes digitales. Se trata de analizar el modus operandi y las
tendencias actuales de las investigaciones sobre redes sociales para comprobar su grado
de utilidad como herramientas investigadoras.
Los resultados de la investigación muestran un predominio de las metodologías
exploratorias y de observación no participante. Aunque se utilizan algunas herramientas
online y de acceso gratuito (Fanpage Karma, Twitter Following, etc.), no existen
técnicas consensuadas ni especializadas que garanticen un máximo de veracidad ni que
reduzcan el tiempo de recogida de datos. Por esta razón, el ámbito de la investigación
debe encontrar un sistema metodológico que permita aumentar el nivel de estudios y su
calidad para que redes como Facebook o Twitter sigan contribuyendo a entender a la
audiencia. Así mismo, se propone como alternativa la aplicación de las metodologías
propias del Análisis de Redes Sociales (ARS) [3] [4] [5] –comunes en investigaciones
del campo de las ciencias sociales- para la extracción y visualización de datos de
Facebook y Twitter y con las que autores como Torres Nobel [6] ya han empezado a
trabajar.
Palabras clave:
redes sociales, investigación, Twitter, Facebook, medios de comunicación, metodología.
Agradecimientos:
Universidad de Santiago de Compostela, Grupo de Investigación Novos Medios y
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
69
Red Internacional de Investigación de Gestión de la Comunicación (XESCOM).
Referencias:
[1] M. Menéndez Arroyo, I. Sádaba Rodríguez. Metodología de la investigación
social. Técnicas innovadoras y sus aplicaciones. Editorial Síntesis . Madrid, 2012.
[2] IAB Spain. VI Estudio Redes Sociales Enero 2015. En: http://www.iabspain.net/wpcontent/uploads/downloads/2015/01/Estudio_Anual_Redes_Sociales_2015.pdf
[3] C. Lozares Colina. La teoría de redes sociales. Papers: revista de Sociología, 48
(1996), 103-126.
[4] L. Sanz Menéndez. Análisis de redes sociales: o cómo representar las estructuras
sociales subyacentes. Apuntes de Ciencia y Tecnología, 7 (2003) 21-29.
[5] J. L. Molina. El análisis de redes sociales: una introducción. Barcelona, 2001.
[6] L. C. Torres Nabel. ¿Quién programa las redes sociales en Internet? El caso de
Twitter en el movimiento #YOSOY132 en México. Revista Internacional de Sociología,
73 (2015) e010.
70
IV Encontro Mocidade Investigadora
OS CASTELOS E A CONFIGURACIÓN DA SOCIEDADE FEUDAL
GALEGA
C. Lixó Gómez*
(*carlos.lixo@usc.es)
Departamento de Historia Medieval e Moderna. Facultade de Xeografía e Historia.
Universidade de Santiago de Compostela.
Esta comunicación presenta un modelo de investigación, concretado na elaboración da
nosa tese doutoral en marcha, que analiza o momento histórico no cal xurdiron os
castelos en Galiza. Queremos saber cando se comezaron a construír castelos en
territorio galego, quen foron os seus promotores e cales eran as súas funcións no marco
das relacións de poder. E nada disto se pode entender sen termos presente a complexa
mudanza social e política que deu en configurar a sociedade feudal.
A metodoloxía fundamental do noso traballo consiste na análise crítica da
documentación proveniente dos séculos que estudamos (VIII-XIII), que se conserva
esencialmente nos tombos documentais catedralicios e monásticos. A escaseza relativa
de fontes obriga a unha revisión especialmente coidadosa de cada unha das referencias
encontradas. Por outra parte, para o estudo da proxección territorial, valémonos non só
da prospección de campo, senón de ferramentas online como os visores xeográficos do
IGN e o IET.
Contamos xa con tres bases de datos completas nas que se recollen todas as mencións a
fortificacións que aparecen en tres das maiores coleccións documentais galegas
altomedievais: o tombo do mosteiro de Samos, os e Sobrado e o tombo A da Catedral de
Santiago de Compostela. Tamén localizamos no territorio varios emprazamentos.
Até o momento levamos detectada unha aparición relativamente tardía dos castelos.
Parecen gañar relevancia social a partir do século XI e sobre todo no XII, sendo
enclaves de poder onde recaen as tensións entre nobreza e coroa ou entre nobreza e
nobreza. As funcións de baluartes defensivos ante ameazas externas, ou ofensivos,
como se percibe noutros espazos máis determinados pola fronteira, parecen en Galiza
secundarias. Por outra banda, faise evidente nas fontes a grande relevancia social das
fortificacións antigas, os castros, na organización territorial e na configuración do
espazo campesiño.
Palabras clave:
castelos, Galiza medieval, sociedade feudal.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
71
DESEÑO E VALIDACIÓN DUNHA GUÍA PARA A ANÁLISE DE
VIDEOXOGOS EDUCATIVOS
S. López Gómez*
(*lopezgomezsilvia@gmail.com)
Facultade de Ciencias da Educación. Universidade de Santiago de Compostela.
Na comunicación descríbese o proceso de deseño e validación dun instrumento para
avaliar as características pedagóxicas, lúdicas, técnicas e funcionais de videoxogos
creados con intencións educativas.
A metodoloxía utilizada estruturouse en diferentes fases, entre as que destaca o deseño
do instrumento e o emprego do xuízo crítico externo como un dos criterios que se tivo
en conta durante o proceso de validación da guía, conseguindo polo tanto unha visión
externa do instrumento por parte de especialistas en videoxogos, educación e
tecnoloxía, así como por futuras pedagogas e pedagogos.
Como resultado do proceso obtívose unha guía práctica composta por 202 ítems
estruturados en torno aos seguintes ámbitos ou bloques temáticos: Identificación do
videoxogo; Materiais que complementan o videoxogo; Información lúdica-pedagóxica;
Características técnicas; Análise do deseño instrutivo; Análise da aplicación didáctica;
Análise do mundo de ficción; Análise do sistema de regras; Análise da Usabilidade e
interactividade e Valoración global.
O instrumento pretende por unha banda, avaliar os videoxogos educativos xa
desenvolvidos (existe un desequilibrio entre o lúdico e o educativo?; a que obxectivos
do currículo escolar ofrecen resposta?; cales son as súas funcións?) facilitando desta
maneira as labores de selección e utilización destes recursos nos centros escolares. Por
outra, axudar ás empresas, editoriais e institucións a desenvolver novos e mellores
videoxogos educativos.
Esta guía de avaliación de videoxogos, é o instrumento base dunha tese doutoral
iniciada no curso 2013/2014 dentro do Programa de Doutoramento en Educación da
Universidade de Santiago de Compostela (USC). A investigación céntrase en
recompilar, describir e analizar os videoxogos desenvolvidos na Galiza.
Palabras chave:
videoxogos, guía, avaliación, educación.
72
IV Encontro Mocidade Investigadora
¿QUÉ POLÍTICAS PÚBLICAS SE CONSIDERAN PRIORITARIAS
EN ESPAÑA?
A.M. Martínez Damea*
(*andreamaria.martinezdamea@gmail.com)
Departamento de Ciencia Política y de la Administración. Universidade de Santiago de
Compostela
Casi todos los teóricos que tratan este tema están de acuerdo en que el ciclo de las
políticas públicas consta de 5 fases básicas: definición del problema, puesta en la
agenda, toma de decisión, implementación y evaluación. Aunque otros autores
establecen más fases en la elaboración de políticas, las más básicas y las que más se
estudian son éstas.
Un problema que se establece a la hora de determinar la prioridad de búsqueda de
soluciones a los problemas públicos es: qué tema es más importante o, dicho de otra
manera, cuál es el asunto que tiene más urgencia de determinar una solución rápida e
inmediata. Cada autor establece sus propios criterios sobre la inscripción en la agenda
de los problemas prioritarios a tratar en cada caso: Cobb y Elder (1972) establecen dos
tipos de agenda que se diferencian básicamente en el nivel de competencias que tenga el
nivel de gobierno que tenga que priorizar los asuntos públicos, sea gobierno central,
regional o local, también Anthony Downs (1972) que establece 5 fases por las cuales un
problema público debe pasar para poder estar incluido en la agenda pública y demás.
Pero el problema en la actualidad y sobre todo en el caso español, no es sólo saber
priorizar los temas a solucionar de manera rápida y eficaz, sino saber a quién o quiénes
van a favorecer las soluciones ofrecidas por parte del Estado y también si esas
soluciones van a tener duración a largo plazo, independientemente del partido político
que acceda al gobierno o si sólo tiene la duración limitada que es cada cuatro años
cambiar de manera continuada las políticas públicas y si hay coincidencia de prioridad
de problemas entre la sociedad y el Estado, ya que a la clase política pueden tener otras
prioridades a solucionar que no tienen por qué coincidir con el electorado, por ejemplo:
problemas económicos, políticas educativas, sanidad, seguridad social y otros.
Palabras clave:
políticas públicas, Administración Pública, sociedad.
Agradecimientos:
Al profesor Miguel Anxo Bastos Boubeta, por su magisterio y dedicación.
Referencias:
[1] S.S. Nagel. Public Policy: Goals, Means and Methods, St. Martin´s Press, New
York, 1984.
[2] T . R . Dye. Understanding Public Policy, Prentice Hall, Englewood Cliffs, 1992
[3] I. Meny e J.C. Thoenig. Las Políticas Públicas, Ariel, Barcelona, 1992.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
73
[4] J. Subirats. Análisis de políticas públicas y eficacia de la administración, INAP,
Madrid, 1992.
74
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL FORMATO FORCE-CHOICE Y EL CONTROL DEL FAKING:
UN ESTUDIO EXPERIMENTAL
A. Martínez*, S. Moscoso, J.F. Salgado
(*alexandra.martinez@usc.es)
Grupo de Investigación de Recursos Humanos y Rendimiento. Facultad de Relaciones
Laborales. Universidade de Santiago de Compostela.
El faking es definido como la tendencia de los sujetos a manipular voluntariamente las
respuestas a los instrumentos evaluativos (por ejemplo, cuestionarios de personalidad)
[1]. Es decir, los sujetos pueden distorsionar sus respuestas para proyectar una imagen
que les ayude a obtener una valoración más favorable. Según el modelo de los efectos
del faking [2], este fenómeno actúa aumentando la media de las puntaciones (faking
bueno) y reduciendo la desviación estándar, lo que provoca una restricción en el rango
en la distribución de las puntuaciones. Por tanto, el faking da lugar a una
homogeneización artificial de las muestras. Dado el impacto que este sesgo tiene sobre
las puntuaciones de personalidad, han sido diversas las investigaciones que han
intentado plantear cómo controlar este fenómeno [1]. En ese sentido, los cuestionarios
de elección forzosa (Forced-Choise Questionnaires) representan un posible método
para afrontar este problema. Se trata de cuestionarios ante los que el candidato se ve
obligado a elegir entre elementos de similar deseabilidad, haciendo más difícil la tarea
de responder de modo socialmente deseable [3].
El objetivo de esta investigación es analizar el grado en que el uso de cuestionarios de
elección forzosa controla el faking en un entorno de selección de personal. Para llevar a
cabo este estudio, se utilizó el cuestionario QI5F-Tri y se empleó un diseño inter-sujeto
compuesto por dos muestras de participantes. La primera muestra (N=89) contestó de
forma honesta al cuestionario y la segunda (N=89) respondió en condiciones que
motivaban a cometer faking. Los resultados indican que el formato Foced-Choice
reduce globalmente el faking en un setenta por ciento en comparación con los resultados
obtenidos en estudios previos [4]. Los resultados de esta investigación, así como sus
implicaciones para la práctica profesional, serán discutidos.
Palabras clave:
faking, personalidad, cuestionarios de elección forzosa, procesos de selección.
Referencias:
[1] J.F. Salgado. Personalidad y deseabilidad social en contextos organizacionales:
implicaciones para la práctica de la psicología del trabajo y las organizaciones. Papeles
del Psicólogo, 26 (2005) 115-128.
[2] J.F. Salgado. A theoretical model of faking effects on personality measures:
empirical findings and implications for research and assessment of personality at work.
International Journal of Selection and Assessment, in press (2016).
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
75
[3] D.N. Jackson, V.R. Wroblewski y M.C. Ashton. The impact of faking on
employment tests: does forced choice offer a solution? Human Performance, 13 (2000)
371-388.
[4] C. Viswesvaran y D.S. Ones. Meta-analyses of fakability estimates: implications for
personality measurement. Educational and Psychological Mesaurement, 59 (1999) 197210.
76
IV Encontro Mocidade Investigadora
LOS FONDOS DE CONOCIMIENTO FAMILIAR: UN MODELO
PARA LA OPTIMIZACIÓN EDUCATIVA DE AMBIENTES DE
APRENDIZAJE
G. Míguez Salina*
(*gabrieladolores.miguez@rai.usc.es)
Grupo de Investigación ESCULCA. Departamento de Teoría de la Educación. Historia
de la Educación y Pedagogía Social. Facultad de Ciencias de la Educación.
Universidad de Santiago de Compostela
En la comunicación que nos ocupa, presentamos el proyecto de Tesis de Doctorado que
se está desarrollando en el Departamento de Teoría de la Educación, Historia de la
Educación y Pedagogía Social, y que tiene como principal objetivo la inclusión del
enfoque de los Fondos de Conocimiento en los centros educativos gallegos.
Actualmente, son cada vez más los estudios académicos que aseguran que en la base del
éxito escolar, se encuentra una buena relación entre familia y escuela [1]. En este
sentido, la presente propuesta tiene como finalidad mejorar dicha relación a partir de la
incorporación conjunta de los “Fondos de Conocimiento”, entendidos estos como
“cuerpos de conocimientos histórica y culturalmente desarrollados y habilidades
esenciales para el funcionamiento y bienestar tanto de familias como de individuos” [2],
y el “Capital Cultural” definido por Pierre Bourdieu (1979) como “todo lo que se
adquiere en las familias cultivadas, las historias de los padres, la lectura de libros, etc.,
todos adquiridos de forma inconsciente como pre-saberes, unos tienen más que otros, y
esto provoca que la reproducción de las desigualdades se lleve a cabo mediante la
transmisión del capital cultural” [3], en aulas de 6º de Educación Primaria y 1º de ESO
de centros escolares previamente seleccionados.
Para ello, será necesaria la colaboración de profesores/as en su papel de educadores/as,
alumnos/as en su papel de investigadores, y familias en su papel de portadoras de un
saber que se busca legitimar. En este contexto, la metodología a utilizar será de tipo
cualitativo-descriptivo, cuya principal herramienta para el trabajo de campo será la
etnografía, como recurso facilitador del estudio de entornos socioculturales y familiares.
Mediante la introducción de dicho enfoque en consonancia con la teoría de la
reproducción social de Bourdieu, esperamos poder reconocer y legitimar una serie de
conocimientos ligados al entorno familiar y comunitario, que en la actualidad siguen sin
recogerse en el currículo escolar, al no estar relacionados con las prácticas culturales
socialmente hegemónicas. Así, se prevé que sea posible contribuir con la reducción de
las desigualdades académicas entre los/as alumnos/as.
Palabras clave:
fondos de conocimiento, capital cultural, familia, escuela, currículo.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
77
Agradecimientos:
Al Grupo de Investigación ESCULCA, por su apoyo y colaboración tanto en la
planificación como en el desarrollo de la presente Tesis de Doctorado.
Referencias:
[1] M.A. Santos-Rego, M. Lorenzo-Moledo. La participación de las familias
inmigrantes en la escuela. Un estudio centrado en la procedencia. Revista de Educación,
350 (2008) 277-300.
[2] P. Bourdieu. Los tres estados del capital. Sociológica, 5 (1979) 11-17.
[3] N. González, L. Moll, C. Amanti. Funds of Knowledge. Theorizing practices in
households, communities, and classrooms. Estados Unidos, 2005.
78
IV Encontro Mocidade Investigadora
TESOROS HUNDIDOS Y DERECHO ADMINISTRATIVO: DEL
CASO ODYSSEY AL GALEÓN SAN JOSÉ
R. Miranda Gonçalves*
(*ruben.miranda@usc.es )
Universidade de Santiago de Compostela
El patrimonio cultural subacuático es un tipo de patrimonio cultural que, actualmente,
no se encuentra regulado por ninguna ley específica en nuestro país. A nivel
internacional sólo existe una norma que regule dicha protección. Se trata de la
Convención sobre la Protección del Patrimonio Cultural Subacuático aprobada en 2001
por la UNESCO y que entró en vigor en el año 2009. Es una norma internacional que no
puso solución al conflicto ya que no se lograba ningún consenso para su aprobación. Se
trata de un catálogo de recomendaciones y valores que no entra en el verdadero fondo
del asunto. Prueba de ello está en que solamente la han ratificado 46 Estados de los 193
miembros de la UNESCO.
España, aunque ratificó esta Convención en el año 2005, sigue sin tener una norma
específica en la que se regule la protección del patrimonio cultural subacuático. No
obstante, como el patrimonio cultural subacuático es un tipo de patrimonio cultural,
pueden aplicársele algunas disposiciones de nuestro ordenamiento jurídico:
Constitución Española o la Ley de Patrimonio Histórico Español, pero en ninguna de
ellas se hace referencia a la protección concreta del mismo, por eso es necesaria una
normativa específica que lo proteja ya que la actual legislación española se muestra
insuficiente para dar respuesta a la protección del patrimonio cultural subacuático.
En nuestro país no está claro el reparto competencial en esta materia. No sabemos si es
competencia del Estado, de las Comunidades Autónomas o incluso de los municipios.
Deben delimitarse los órganos de las Administraciones Públicas con competencias en la
materia para esclarecer de una vez por todos los órganos competentes en la materia.
Ante cualquier caso de expolio, daño etc., en España no tenemos establecido ningún
régimen de infracciones y sanciones específico, por lo que es una laguna que debemos
atajar.
Palabras clave:
patrimonio cultural subacuático; Convención UNESCO 2001, reparto competencial;
dereito administrativo.
Agradecimientos:
Al Dr. Luis Míguez Macho, director de mi tesis.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
79
OS CIBERMEDIOS NATIVOS DIXITAIS EN GALICIA.
TENDENCIAS E CARACTERISTICAS DUN MODELO EN AUXE
M.C. Negreira Rey*
(*cruz.nr@hotmail.com)
Universidade de Santiago de Compostela
A realidade social e económica dos últimos anos trouxo consigo unha serie de
mudanzas nos medios de comunicación, que evolucionaron cara novos modelos
organizativos, de produción e difusión de contidos. Nesta nova realidade mediática, os
cibermedios acadan unha maior presenza en relación aos medios tradicionais,
converténdose en importantes espazos de influencia comunicativa e de participación
cidadá.
En Galicia, cando xa se cumpriron dúas décadas do lanzamento do primeiro diario
dixital, non é difícil observar un crecemento continuo do número de cibermedios
nativos dixitais. Nacen como espazos que procuran unha maior diversidade e liberdade
informativa, tanto no referente ao ámbito xeográfico, coma na liña editorial, na
especialización temática ou no idioma. Ademais, é nestes cibermedios onde o
xornalismo cidadá ou participativo está máis presente, fomentando espazos de
participación nas redes sociais e sendo os propios cidadáns os impulsores de moitos
nativos dixitais.
O obxectivo desta comunicación é o estudo actual en profundidade desta realidade
mediática, que aborda as características e as tendencias dos cibermedios nativos dixitais
en Galicia. A investigación fundaméntase nun traballo exploratorio en canto á
identificación e localización destes nativos dixitais. Mediante a aplicación de técnicas
cuantitativas e cualitativas analízase a relevancia dos nativos dixitais no conxunto do
ecosistema mediático galego e identifícanse as características e as tendencias propias
destes cibermedios.
Deste xeito, o carácter da investigación é claramente descritivo, identificando e
medindo as características dos nativos dixitais en canto ao tipo de medio, a
especialización temática, o ámbito xeográfico, o idioma, a profesionalización ou o grado
de participación. Isto permite establecer correlacións entre os medios para a definición
de tendencias identificativas dos medios que só contan con edición dixital.
Palabras clave:
cibermedios, nativos dixitais, xornalismo, comunicación, Galicia.
Agradecementos:
Este texto foi elaborado no marco dos traballos de investigación do grupo Novos
Medios financiados co Proxecto de I+D+i “Usos y preferencias informativas en el
nuevo mapa de medios en España: Modelos de periodismo para dispositivos móviles”
80
IV Encontro Mocidade Investigadora
(referencia CSO2015-64662-C4-4-R) del Ministerio de Economía y Competitividad del
Gobierno de España.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
81
ESTRATEGIAS UTILIZADAS EN LA OBTENCIÓN DE DATOS
PARA ANALIZAR LA REPERCUSIÓN DE LA INNOVACIÓN EN
EL CRECIMIENTO
M. Nogueira Moreiras*
(manuelange.nogueira@rai.usc.es)
Department of Finance and Accounting. Faculty of Economy and Business. Research
group: Valoración Financiera Aplicada. Universidade de Santiago de Compostela.
Siguiendo las recomendaciones del Manual de Frascati [4], las medidas
tradicionalmente empleadas por la literatura como proxies de la innovación han sido los
gastos de I+D, como medida del input, y las patentes, como medida del output. Sin
embargo, tales variables presentan diversas ventajas e inconvenientes que, dificultan el
acercamiento a la verdadera dimensión de la innovación empresarial.
Con el objetivo de resolver estos problemas han aparecido otras fuentes de indicadores
recogidos a través de diversas encuestas que tratan de proporcionar información sobre la
introducción de los distintos tipos de innovación en las organizaciones. Estas fuentes
parten en su mayoría de los conceptos y recomendaciones introducidos en el Manual de
Oslo [5] con la finalidad de estandarizar la “medición” del proceso innovador en las
empresas [2].
Esta información, a su vez, ha sido usada en la literatura empírica para explorar las
relaciones entre el resultado empresarial y los procesos innovadores en las empresas, a
través del uso de diversas estrategias empíricas.
El objetivo de este trabajo es analizar dichas estrategias, a través del prisma de las
ventajas e inconvenientes de las encuestas de innovación utilizadas, para plantear cual
es la estrategia empírica más apropiada en cada circunstancia para estudiar la relación
entre la innovación y el crecimiento empresarial.
La principal conclusión es que existe un problema a la hora de poder fusionar los datos
con otras variables procedentes de otras fuentes de información. La anonimización de
las empresas es uno de los principales impedimentos para ello. Si las encuestas se
pudiesen fusionar sería más fácil poder construir modelos dinámicos de la innovación, y
poder encontrar las variables que se encuentran detrás de los bajos R2 que se obtienen
[1, p. 97-98], como regla general, cuando se estudia la relación entre innovación y
crecimiento y que son debidos en parte a lo que [2] atribuyen a las características de las
encuestas de innovación, esto es, a las variables cualitativas, a las variables censuradas,
datos subjetivos, la calidad de las variables y los problemas de endogeneidad debido a la
presencia de datos cross-section en lugar de datos en panel.
Palabras clave:
innovación, crecimiento, encuestas de innovación.
82
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecimientos:
El autor quiere agradecer el apoyo de sus directoras, Sara Fernandez López y Milagros
Vivel Búa y al departamento de investigación Valoración Financiera Aplicada apoyado
por la Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria (Reference:
GPC2014/015).
Referencias:
[1] A. Coad. The growth of firms: A survey of theories and empirical evidence. Edward
Elgar Publishing. Cheltenham, UK, 2009.
[2] J. Mairesse y P. Mohnen. Intellectual property in services: what do we learn from
innovation surveys?. Patents, Innovation, and Economic Performance, (2004) 227-245.
[4] OCDE: The measurement of Scientific Technical Activities, Frascati Manual 2002.
Proposed Standard Practice for Surveys of Research and Experimental Development.
OCDE, Paris, 2002.
[5] OCDE: Manual de Oslo (3ª edi). OCDE. París, 2005.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
83
DIFERENCIAS ENTRE HOMBRES Y MUJERES EN REFLEXIÓN
COGNITIVA
I. Otero Moral*, S. Moscoso Ruibal, J.F. Salgado Velo
(* inmaculada.otero@usc.es)
Grupo de Investigación de Recursos Humanos y Rendimiento, Facultad de Relaciones
Laborales. Universidad de Santiago de Compostela
Durante las últimas décadas diversos investigadores han diferenciado entre dos tipos de
procesamiento cognitivo, uno que opera de modo rápido, automático y sin esfuerzo,
denominado Sistema 1, y otro más lento, deliberado y reflexivo denominado Sistema 2
[1]; [2]. En relación con esta diferenciación de sistemas de procesamiento, Frederick [3]
propuso el constructo de Reflexión Cognitiva para referirse a la habilidad de inhibir la
primera respuesta intuitiva y activar los mecanismos de reflexión (Sistema 2 de
procesamiento) que permitan encontrar la respuesta correcta. Una cuestión a estudiar a
este respecto es si hombres y mujeres difieren en Reflexión Cognitiva. Por ello, el
principal objetivo de este estudio es analizar si existen diferencias entre hombres y
mujeres en Reflexión Cognitiva. A estos efectos, se ha utilizado el TRC [3]; [4] como
medida de Reflexión Cognitiva. El TRC es una medida compuesta por 14 ítems entre
los que se incluyen los tres ítems originales de Frederick [3]. La muestra utilizada se
compone de 115 alumnos de la Universidad de Santiago de Compostela, procedentes de
diversas titulaciones, de los cuales el 43.50 % son hombres. La edad promedio de la
muestra es de 22.61 años. Globalmente, los resultados indican que existen diferencias
significativas en función del sexo F(1,113)=11.746, p=.001. De acuerdo con los
criterios de Cohen [5], estas diferencias corresponden a un tamaño del efecto moderado
(d=. 644). De este modo, estamos en condiciones de concluir que los hombres son más
altos en Reflexión Cognitiva que las mujeres, en el sentido de que éstas tienden más a
responder con la idea que instantáneamente les ofrece la mente, mientras que los
hombres son más capaces de inhibir la impulsividad de su mente y chequear la
respuesta. Los resultados del estudio y sus implicaciones son discutidos en el mismo.
Palabras clave:
reflexión cognitiva, diferencias por sexo, TRC, impulsividad.
Referencias:
[1] D. Kahneman. Pensar Rápido, Pensar Despacio. Macmillan . Barcelona, 2011.
[2] K.E. Stanovich, R.F West. Individual differences in reasoning: Implications for the
rationality debate. Behavioral and brain sciences, 23 (2002) 645-665
[3] S. Frederick. Cognitive reflection and decision making. Journal of Economic
perspectives, 19 (2005) 25-42.
[4] J.F. Salgado. Development and validity of the Test of Cognitive Reflexion.
Department of Organizational Psychology. Santiago de Compostela, Unpublished.
[5] J. Cohen. Statistical Power Analysis for the behavioral Sciences. Academic Press .
London, 1977.
84
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL ROL DE LA COMUNICACIÓN EN EL CONFLICTO ARMADO
EN COLOMBIA: ANÁLISIS DEL INFORME DE LA COMISIÓN
HISTÓRICA DEL CONFLICTO Y SUS VÍCTIMAS
M. Parada Bernal*
(* angelmiguelangel@gmail.com)
Facultade de Humanidades. Universidade de Santiago de Compostela
En el contexto de la Mesa de Conversaciones de los diálogos de paz entre el Gobierno
Nacional de Colombia y la guerrilla de las FARC-EP (Fuerzas Armadas
Revolucionarias de Colombia – Ejército del Pueblo), que tiene lugar en La Habana,
Cuba, desde el año 2012; se presentó un acuerdo entre las partes el 5 de agosto de 2014,
con el fin de “establecer la Comisión Histórica del Conflicto y sus Víctimas (CHVC)
con el objetivo de contribuir a la comprensión de la complejidad del contexto histórico
del conflicto interno”. A partir del informe de dicha comisión denominado
“Contribución al entendimiento del conflicto armado en Colombia” [1] publicado en el
año 2015, se realiza un análisis de los principales postulados que allí se expresan en
relación con el campo comunicativo, resaltando los rasgos característicos más
relevantes que se sustentan en los diferentes artículos y relatorías.
En la investigación se aborda específicamente lo referido a las prácticas comunicativas
en la configuración histórica del conflicto armado, al realizar un acercamiento a la
dinámica de producción y reproducción del orden simbólico en este escenario,
posibilitando evidenciar la forma como se otorga significado a los acontecimientos, a la
vez que se proyectan horizontes de sentido en la opinión pública; aspecto que es
abordado a partir del análisis crítico del discurso, pues como señala Rodríguez, M.
(2009): “Los discursos representan estructuras de pensamiento y de poder y el análisis
del discurso revela estas estructuras y ubica el discurso en unas relaciones históricas,
culturales y sociales más amplias.” [2]
En este sentido, el estudio se fundamenta en la posibilidad de develar la pretensión de
diversos sectores económicos, políticos, sociales, culturales y comunicativos, de
posicionar un imaginario determinado del conflicto en la sociedad, a través de la
interpretación, representación y circulación de discursos en relación con los
acontecimientos que se han presentado en el contexto histórico de desenvolvimiento del
conflicto armado en Colombia.
A partir de lo anterior, se destacan elementos que permiten sugerir consideraciones en el
plano de la comunicación y los medios en escenarios de confrontación bélica, así como
también, en relación con procesos de paz.
Palabras clave:
comunicación, conflicto armado en Colombia, paz, comisión histórica.
Agradecimientos:
Programa de Doctorado en Estudios Culturales: Memoria, Identidad, Territorio y
Lenguaje. Tutor: Dr. Xaquín Rodríguez Campos.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
85
Referencias:
[1] Comisión Histórica del Conflicto y sus Víctimas. Contribución al entendimiento del
conflicto armado en Colombia. Bogotá, 2015.
[2] M. Rodríguez. Estudios culturales y de los medios de comunicación. Bilbao, 2009.
86
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA CAPACIDAD DE INNOVACIÓN COMO ELEMENTO DE
DIFERENCIACIÓN Y ÉXITO. CÓMO LA AFRONTAN LAS
PEQUEÑAS, MEDIANAS EMPRESAS Y GRANDES EMPRESAS
F.J. Pedraza García*
(*pedraza.garcia@gmail.com)
Facultad de Económicas y Empresariales. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. En la economía actual caracterizada por la fuerte competencia, el impacto
de la sociedad digital y la globalización, el conocimiento es uno de los recursos
intangibles más preciados para cualquier empresa, ya que el adquirir ventajas
competitivas actualmente no sólo se puede explicar por la posición de mercado sino por
la dificultad de replicar los activos de conocimiento [1] [2] y [3]. Sin embargo, la
dificultad en la identificación y valoración de los mismos está siempre presente, y es
mucho mayor para el caso de start-ups, pequeñas y medianas empresas, las cuales se
enfrentan a este reto de crear y dedicar recursos a la innovación, tratando de
optimizarlos, siendo uno de los principales retos y desafíos que han de enfrentar este
tipo de organizaciones así como el caso de países menos desarrollados
Metodología. Para la realización de este trabajo se ha realizado una revisión de la
literatura para enmarcar y plantear la hipótesis. Seguidamente se han tomados datos
cruzados de panel de las encuestas de innovación de OCDE y de CIS (Comunity
Innovation Survey) para los periodos comprendidos entre 2002 y 2014. Posteriormente
se ha tratado de identificar los activos principales que intervienen sobre la capacidad de
innovación.
Resultados. Los resultados del análisis empírico de los datos de panel muestran como la
capacidad de innovación y la rentabilidad que se obtiene de la misma por parte de las
empresas depende de un conjunto de factores muy heterogéneo y que en un principio no
parecen tener una relación directa. Sin embargo, factores como la generación de
conocimiento, la cooperación y colaboración, la gestión de recursos humanos, el modelo
educativo nacional o la localización geográfica , presentan una incidencia positiva y
significativa de la innovación en las empresas.
Conclusiones. La colaboración internacional en trabajos de investigación y desarrollo ha
abierto una nueva vía de trabajo en el ámbito de la I+D que hacen que esta se alinee
junto con los nuevos de la economía global.
Además se confirma el punto de interés en el tándem educación- innovación como clave
en las actividades de I+D futuras de un país y el retorno efectivo del mismo.
Palabras clave:
innovación, Econometría, gestión del conocimiento, KPI.
Referencias:
[1] R.M. Grant. Towards a knowledga- based theory of the firm. Strategic Management
Journal, 17 (1996) 109-122.
[2] V. Salas. Economía y gestión de los activos intangibles. Economía Industrial, 307
(1996) 17-24.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
87
[3] D.J. Teece. Strategies for managing knowledge assets: the role of firm structure and
industrial context. Long Range Planning, 33 (2000) 35-54.
88
IV Encontro Mocidade Investigadora
O SER HUMANO NA MOCIDADE. UN SISTEMA EN EVOLUCIÓN
CARA O BEN ESTAR
B.M. Penas López*, M.J. Méndez Lois
(*b_penas@hotmail.com)
Programa de Doctorado en Equidade e Innovación en Educación. Universidade de
Santiago de Compostela
En [1] apuntan que a “elección das prácticas de investigación dependen das preguntas
que se fan, e as preguntas dependen do seu contexto”. Por iso, a doctoranda, aínda sen
ter definido ao cento por cento o obxecto da tese, si ten clarificado a pregunta da
investigación, que é a seguinte: Que estratexias educativas poden usarse coa mocidade
para o desenvolvemento do ser humano equilibrado?
Esta pregunta respóndese desde un compoñente filosófico (ser humano equilibrado) e
un compoñente educativo situado no paradigma crítico:
“A sociedade está feita de seres humanos sensibles, pensantes e as súas interpretacións
do mundo deben ser estudadas”, [1], e na pedagoxía sistémica (o ser humano
equilibrado é un sistema e como tal a afectación de calquera dos seus elementos racionais, emocionais e corporais-, inflúe na estabilidade do conxunto).
“A finalidade da Pedagoxía Sistémica é atopar as ordes naturais, para que cada cal
ocupando o seu lugar poida crecer, aprendendo e integrando o que necesita para a vida e
desenvolvendo así unha misión social”, [2].
A investigación metodoloxicamente adoptará unha metodoloxía cualitativa combinada
con técnicas cuantitativas na primeira fase de identificación.
As fases das que consta o estudo empírico serán, aproximadamente as seguintes:
Identificación dos hábitos que provocan desequilibrios vitais na mocidade
universitaria (cambios corporais, baixa autoestima, malestar vital,…), a través de
instrumentos como cuestionarios, nomeamentos, entrevistas,…
Establecemento do plan de traballo individual e grupal cunha selección de
suxeitos que queiran voluntariamente participar do estudo.
Adestramento nas estratexias educativas deseñadas para o cambio de hábitos
(pendente de decidir).
Traballo persoal de reflexión individual dos suxeitos participantes supervisado
pola investigadora a través dos seus diarios persoais e/ou relatos autobiográficos.
Cualificación, análise e extracción de conclusións e construción de significados
para os suxeitos participantes.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
89
Palabras clave:
Mocidade, ben estar, equilibrio, xestión emocional.
Agradecementos:
Ao Coordinador do Programa de Doutoramento en Equidade e Innovación Educativa,
Prof. Dr. Felipe Trillo Alonso; á directora da tese: Profa. Dra. Mª José Méndez Lois e ao
titor da tese: Prof. Dr. Miguel Zabalza.
Referencias:
[1] K.N. Denzin, e S.Y. Lincoln. The Sage Handbook of Qualitative Research.
Thousand Oaks, Sage Publications, 2005.
[2] C. Ventura Obrador. Pedagogía Sistémica. 2007.
90
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA COMPRA PÚBLICA INNOVADORA COMO INSTRUMENTO
DE POLÍTICA DE INNOVACIÓN Y DESARROLLO
M.C. Peñate Valentín*, M.C. Sánchez Carreira
(* mariaconcepcion.penate@rai.usc.es)
Facultad de Ciencias Económicas y Empresariales. Universidade de Santiago de
Compostela
Este proyecto de tesis tiene como principal objetivo estudiar la compra pública
innovadora (CPI) como potencial instrumento de política de innovación y desarrollo.
La actuación del sector público desde la perspectiva de la demanda es relevante, tanto
por su dimensión como por su potencial efecto impulsor sobre las actividades
económicas. Tradicionalmente la literatura no le ha prestado atención, al centrarse en la
perspectiva de la oferta. El sector público también actúa como consumidor,
representando la compra pública el 13% del PIB en la OCDE. La importancia de la
compra pública varía según el país y el sector de actividad, destacando en actividades
como defensa, salud o medio ambiente.
Además de su efecto directo, puede utilizarse como instrumento de política de
innovación e incluso de desarrollo. En los últimos años, el análisis de la perspectiva de
demanda adquiere importancia debido al impulso que recibe este instrumento,
fundamentalmente en el marco de la UE.
Entre los objetivos de la CPI se incluyen fomentar la innovación en el sector privado,
mejorar la eficiencia en el sector público y estimular el desarrollo regional.
La CPI es un instrumento complejo en el que intervienen sector público y privado, así
como la interacción entre esos dos ámbitos. Asimismo, la normativa y los
procedimientos son determinantes para la efectividad de la CPI. Por ello, constituye una
oportunidad para promover la innovación e incluso el desarrollo regional, aunque este
último aspecto no siempre se puede aprovechar, teniendo en cuenta las restricciones
normativas, como sucede en el ámbito de la UE.
El análisis empírico se centrará en el estudio de casos que permitan contrastar la
hipótesis de si la CPI puede funcionar como instrumento de política de innovación y si
puede potenciar el desarrollo en el ámbito regional y local. Se trata de identificar
aquellos elementos que facilitan la efectividad de la CPI, así como los que la dificultan
para poder contribuir a un diseño más efectivo de la misma. Asimismo, se analizará la
información estadística de fuentes oficiales como Eurostat, la OCDE o la UE.
Palabras clave:
compra pública innovadora, demanda pública, regulación, política de innovación,
desarrollo económico.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
91
92
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA CONFLICTIVIDAD SOCIAL EN LA GALICIA
BAJOMEDIEVAL: UNA PERSPECTIVA BASADA EN LA
HISTORIA MIXTA COMO HISTORIA GLOBAL
X.N. Pereira Ocampo*
(*callabresso@gmail.com)
Grupo de Investigacións Historiográficas. Facultade de Xeografía e Historia.
Universidade de Santiago de Compostela.
Introducción. El estudio de la conflictividad social ha afrontado desde hace más de 40
años diferentes vías de análisis. No obstante, el tratamiento que la participación de la
gente común recibía en buena parte de los trabajos presentaba una serie de
incongruencias manifiestas. Destacan la excesiva importancia que se le concedía al
ámbito estructural o los problemas propios de la escuela de Annales. A consecuencia de
ello, buena parte de los trabajos actuales destacan por su carácter cerrado y
ensimismado; esto es la falta de una visión de conjunto, de modo que trataremos de
apostar, en la realización de nuestro proyecto, por el camino contrario, mediante la
adopción de una perspectiva basada en lo que se ha denominado como historia mixta
como historia global. Buscamos con ello, desde el inicio del proyecto, reflejar una
explicación integradora resultado de la combinación de diferentes elementos: fuentes,
métodos, especializaciones o sujetos.
Metodología: pese al mayor peso que le otorgamos a determinadas especialidades –
hablamos fundamentalmente de esa “mixtura” que el doctor Barros denomina historia
social de las mentalidades- tratamos de promover de forma simultánea una mayor
pluralidad de las mismas en función de las necesidades que nuestra investigación
marque – elementos de la historia del derecho, historia política, historia de la
marginación, componentes de la oralidad o diferentes historias especializadas-.
Entendemos que solo así la construcción cobraría pleno sentido para alcanzar síntesis
globales en un esfuerzo interdisciplinar pero también, en un nivel conscientemente
intradisciplinar, en un trabajo que refleja intentos explicativos y no descriptivos, así
como un punto de vista cualitativo y cuantitativo.
Resultados y conclusiones: Un enfoque global y mixto, alejado de interpretaciones
tradicionales permite apreciar mejor como lo individual se mezcla con lo colectivo, lo
político con lo social, lo real con lo imaginario o como la visión diferente a las fuentes
arroja resultados hasta ahora no contemplados. Estudiamos un viejo tema desde una
nueva perspectiva, buscando así, aportar nuestro grano de arena para acabar con la
fragmentación historiográfica imperante, obtener una visión más conciliadora para con
nuestra disciplina así como una mayor proyección social de nuestro trabajo.
Palabras clave:
historiografía, Galicia, conflictividad, Edad Media.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
93
DIVULGAÇÃO DE INFORMAÇÃO SOBRE RISCOS
FINANCEIROS: EVIDÊNCIA EMPÍRICA NO SETOR BANCÁRIO
PORTUGUÊS E ESPANHOL
M. Pinto Amaral*
(*marco.amaral@rai.usc.es)
Departamento de Fundamentos de Análise Económica. Faculdade de Ciências
Económicas e Empresariais. Universidade de Santiago de Compostela.
As instituições bancárias estão sujeitas a diversos tipos de riscos, incluindo os riscos
financeiros, que podem resultar na probabilidade de ocorrência de impactos negativos,
materializados por riscos de crédito, de mercado e de liquidez.
A presente investigação tem por objetivo analisar, por um lado, o nível de divulgação
sobre os riscos financeiros, praticado pelas instituições bancárias a operar no sistema
financeiro português e espanhol, assim como avaliar a sua extensão nos períodos
durante e após a crise financeira, e, por outro lado, aferir sobre os fatores determinantes
dessa mesma divulgação.
Neste âmbito foi efetuada uma análise de conteúdo aos Relatórios e Contas daquelas
instituições bancárias, relativamente ao período compreendido entre 2002 e 2015, ou
seja, desde a introdução da moeda única – o euro, tendo sido construído um índice de
divulgação com base nas recomendações do Comité de Supervisão Bancária de Basileia
(CSBB) e nas exigências contidas nas Normas Internacionais de Relato Financeiro do
IASB. Ainda, como forma de analisar os fatores determinantes do nível de divulgação
de informação desenvolveu-se um modelo de regressão linear múltiplo.
Os resultados preliminares demostram que o nível de divulgação sobre os riscos
financeiros é elevado sendo a divulgação sobre o risco de liquidez, em geral, a mais
desenvolvida. Os resultados preliminares revelam também a influência do período após
a crise financeira no aumento da média do nível de divulgação, ou seja, os valores
obtidos revelam que durante o período da crise financeira (2006-2008) e no início do
pós-crise financeira (2009) as instituições bancárias tiveram a preocupação de aumentar
substancialmente o nível de divulgação sobre riscos financeiros, tendo nos períodos
posteriores conseguido manter em geral, esse mesmo nível de divulgação. Em termos de
requisitos do Comité de Basileia e das Normas Internacionais de Relato Financeiro,
constata-se que o nível de divulgação, é ligeiramente superior para as normas
internacionais emanadas pelo IASB. Concluiu-se ainda que as variáveis rendibilidade,
qualidade do crédito, liquidez, eficiência operativa e produtividade se apresentam
estatisticamente significativas na explicação do grau de divulgação dos riscos
financeiros.
Palavras-chave:
riscos financeiros, índice de divulgação, determinantes de divulgação, setor bancário.
94
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL MODELO SEM EN LAS AULAS GALLEGAS
M. Placer García-Rodeja*
(* m.placer.garciarodeja@gmail.com)
Facultad de Psicología. Universidade de Santiago de Compostela
El modelo de orientación al logro del Siegle y McCoach se presenta como una nueva
posibilidad para intentar comprender el bajo logro, entendido éste como una diferencia
continuada y no sostenida por dificultades en el aprendizaje, entre el potencial de
aprendizaje que se espera de un alumno (declarado por sus profesores o diferentes
profesionales de la educación, estimado por diversas pruebas objetivas…) y su
rendimiento verdadero a nivel escolar. Para ello, centra su atención en las expectativas
globales de éxito del alumno basadas en la percepción de apoyo que declara, en la
valoración que le da a la tarea o a la meta y a la confianza que él mismo tiene de sus
propias capacidades de cara a esa tarea. Estas tres variables, unidas a las estrategias de
afrontamiento que el alumno presente (autorregulación), funcionarían como llave para
presentar una óptima motivación de logro y un rendimiento académico adecuado al
potencial del alumno. Por otro lado, el Schoolwide Enrichment Model, de Reis y
Renzulli, (en adelante SEM) se presenta como un plan organizativo de enriquecimiento
e intervención educativa que busca ir más allá de la atención exclusiva a las altas
capacidades (área donde con más frecuencia se realizan este tipo de programas), siendo
su filosofía el ser aplicado de forma global, teniendo en cuenta a todos los miembros de
la comunidad educativa, de manera que cualquier alumno que presente un interés por
según qué materia o tema, pueda beneficiarse de él.
Como continuación del proyecto Talento 3.0 de formación de docentes en el modelo
SEM, llevado a cabo de manera conjunta por la Fundación Barrié y la Unidad de
Atención Educativa en Altas capacidades (USC) y avalado por la “Consellería de
Educación de la Xunta de Galicia”, se pretende introducir este modelo de
enriquecimiento en una selección de centros escolares públicos y concertados de nuestra
comunidad autónoma, para comprobar su eficacia, así como el efecto que éste tiene en
el bajo logro, dentro del marco que nos proporciona el Modelo de Orientación al Logro.
El objetivo de esta comunicación es presentar una síntesis del plan de investigación
longitudinal que se llevará a cabo a partir del 2016-2017, y que servirá como base de
una tesis doctoral.
Palabras clave:
SEM, bajo logro, enriquecimiento.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
95
LA INSERCIÓN DEL ALUMNADO DEL PLAN AFD (2013/2015)
O. Queiruga Santamaría*
(* olayaqueiruga@hotmail.com)
Facultad de Ciencias de la Educación. Universidade de Santiago de Compostela.
Según la normativa del Plan AFD (Acciones formativas dirigidas prioritariamente a
personas desempleadas) de la Xunta de Galicia, se considera a un alumno como
insertado cuando cumple los siguientes requisitos:
- La inserción sea por un período mínimo de seis meses a jornada completa o tiempo
equivalente, en el caso de que no sea jornada completa.
- La inserción se realice en una ocupación relacionada con la familia profesional a la
que pertenece la especialidad impartida.
Sin embargo en esta comunicación analizaremos los datos de ocupación, considerando
por ocupados, aquellos alumnos que se encuentran contratados o fueron contratados a
jornada completa una vez finalizaron la acción formativa y la ocupación desempeñada
esté relacionada con la familia profesional a la que pertenece la especialidad cursada.
Para poder llevar a cabo este estudio se realizó, una vez terminada la formación teóricopráctica un seguimiento de la inserción laboral del alumnado participante en diferentes
acciones formativas del Plan AFD de la Xunta de Galicia de las familias profesionales
de edificación y obra civil, energía y agua y electricidad y electrónica entre los años
2013 y 2015.
Palabras clave:
Inserción, Ocupación Plan AFD, Edificación y Obra Civil, Energía y Agua, Electricidad
y Electrónica.
96
IV Encontro Mocidade Investigadora
FACTORES DETERMINANTES DE LA PROTESTA POLÍTICA EN
SUJETOS QUE COMPARTEN LOS OBJETIVOS DE UNA
MOVILIZACIÓN
L. Quintana Morales1*, M. Alzate García2, J.M. Sabucedo Cameselle1
1
(*lquintanamorales@gmail.com)
Universidade de Santiago de Compostela
2
Fundación Universitaria Luis Amigó
Introducción. La teoría de los marcos de acción colectiva atribuye especial importancia
a la construcción social de la protesta y plantea que los movimientos sociales
proporcionan unos marcos (identidad, injusticia y eficacia) que hacen posible la
participación en ésta [1]. Otras variables sociodemográficas, ideológicas o psicosociales
también influyen en la dinámica de la protesta y en la participación futura, y su
presencia e intensidad diferencia a quienes se movilizan y a los que no. El objetivo de
esta presentación es analizar a potenciales participantes, averiguar qué les diferencia o
asemeja de quienes se movilizan.
Método. La muestra estuvo compuesta por 778 personas participantes y no participantes
durante las llamadas “Marchas de la Dignidad”, realizadas en España en 2012. A los
sujetos seleccionados se les aplicó un cuestionario, relativo a los motivos de la
movilización. Posteriormente se conformaron tres grupos: participantes con medias
afines a los objetivos de la movilización, no participantes con afinidad media o alta a los
objetivos de la movilización, y no participantes con afinidad baja. Se realizó un anova
de un factor y posteriormente un análisis de regresión logística.
Resultados. El anova mostró diferencias significativas entre los tres grupos respecto a
las variables sociodemográficas, posicionamiento ideológico, y en los motivos
psicosociales para participar. Dentro de los grupos que comparten los objetivos de la
movilización, los que participaron presentan puntuaciones significativamente más altas
en orientación ideológica de izquierdas, identificación, eficacia, obligación moral,
pertenencia, activismo pasado, emociones positivas e intención de participación futura.
El análisis de regresión indica que tres de las variables contribuyen a clasificar
correctamente al 86% de quienes participan frente a quienes no lo hacen pero comparten
objetivos; son el posicionamiento ideológico, el activismo pasado y la pertenencia a
organizaciones.
Conclusiones. Los movimientos sociales pueden llegar a influir sobre la vida política de
las sociedades, de ahí el interés por conocer qué factores inciden sobre los potenciales
participantes. En esta presentación observamos que lo que les diferencia de quienes sí
participan radica en asuntos modificables como el afianzamiento de la ideología, el
activismo pasado o la pertenencia a organizaciones.
Palabras clave:
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
97
acción colectiva, cambio social, factores de la protesta.
Agradecimientos:
A Mónica y a José Manuel.
Referencias:
[1] C. Fernández, J. Romay, M. Rodríguez, J.M. Sabucedo. Redes sociales y marcos de
acción colectiva. Sociológica: Revista de pensamiento social, 4 (2001) 37-58.
98
IV Encontro Mocidade Investigadora
VISIBILIDADE E ORGANIZACIÓN DAS MULLERES NO
SINDICATO LABREGO GALEGO
R. Raso*
(*rebeca.raso@rai.usc.es)
Departamento de Lóxica e Filosofía Moral. Universidade de Santiago de Compostela
Este traballo parte do entendemento de que os movementos sociais ocupan un espazo
intermedio entre o que son os procesos individuais e comunitarios da vida cotiá e os
procesos sociopolíticos no sentido mais amplo do Estado e das institucións
transnacionais [1]. Un lugar estratéxico de deconstrución e construción de significados e
prácticas que están relacionadas cos procesos de transformación social, nos que as
mulleres son habitualmente invisibilizadas. O Sindicato Labrego Galego (SLG), como
organización do movemento campesiño galego, tense destacado por levar a cabo
iniciativas que buscan superar os desafíos impostos polo sistema sexo-xénero que
dificultan a coherencia entre o seu discurso e práctica no camiño cara a xustiza social.
Unha delas é a defensa da soberanía alimentaria desde perspectivas feministas, como
alternativa ao modelo capitalista e patriarcal de produción-reprodución e consumo;
identificados como responsables pola falta de recoñecemento das mulleres como
suxeitos políticos e de dereitos e a distribución desigual dos recursos e dos medios de
produción como a terra. A través deste discurso, o SLG ten dado indicios de ir más alá
da promoción da participación das mulleres nos espazos público/políticos como práctica
exclusiva no alcance da xustiza. Evidencian as contradicións e conflitos que se
establecen na relación público-privado [2] ao facer visíbel a dicotomía entre o papel
historicamente designado ás labregas como responsables polos traballos produtivos,
reprodutivos e de coidado da unidade familiar e comunitario, mentres os homes se
ocupan das principais transicións económicas agrícolas e gandeiras, ademais da esfera
pública campesiña. Algúns dos avances das conclusións dese traballo, aínda en curso,
apuntan a un estreitamento da relación entre o Sindicato, como espazo público de
participación política e o espazo privado, da Casa, lugar onde se concreta o modelo de
produción-reprodución e se determinan os traballos, os tempos, poderes e
responsabilidades de cada individuo pertencente a ela. Nese sentido, tamén se visibiliza
a condición de inseparabilidade das demandas distributivas e de recoñecemento na loita
pola xustiza social [3].
Palabras clave:
labregas, movementos sociais, sistema sexo-xénero.
Agradecementos:
A miña titora M.X. Agra Romero.
Referencias:
[1] C. Tilly e L.J. Wood. Los movimientos sociales, 1768-2008: desde sus orígenes a
Facebook. Barcelona: Crítica, 2009.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
99
[2] I.M. Young. La Justicia y la política de la diferencia. Trad. Silvina ÁLVAREZ.
Madrid: Cátedra : Universitat de València : Instituto de la Mujer, 2000.
[3] M.X. Agra Romero. El alcance de la justicia y las complejas desigualdades de
género. In: C. Muñoz Sánchez et al. (Eds.). Género y ciudadanía : revisiones desde el
ámbito privado : XII Jornadas de Investigación Interdisciplinaria. Madrid: Universidad
Autónoma de Madrid, Instituto Universitario de Estudios de la Mujer, 1999.
100
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA SENSIBILIDAD MEDIOAMBIENTAL DEL PENSAMIENTO
CONSERVADOR ANGLOAMERICANO CONTEMPORÁNEO
E.R. Rodríguez Fontenla*
(* elena.r.fontenla@gmail.com)
Departamento de Ciencia Política y de Sociología (GI-1161-Equipo de investigaciones
políticas). Facultad de Ciencias Políticas y Sociales. Universidade de Santiago de
Compostela.
En las últimas décadas, en un escenario de constante reorganización del espacio
ideológico, la gran mayoría de los partidos políticos y gobiernos de los distintos
espectros ideológicos de las sociedades políticas occidentales han incorporado en sus
discursos buena parte de las preocupaciones medioambientales propugnadas desde el
ecologismo, destacando dentro de este fenómeno, la existencia de una sensibilidad
ecologista en el ámbito conservador [1].
En este sentido, este estudio tiene como objeto el interrogarse sobre qué bases teóricas
se funda un pensamiento conservador de las cuestiones medioambientales, qué tipo de
variantes es posible identificar, así como qué limitaciones y posibilidades prácticas y
teóricas tiene la adyacencia ideológica entre el pensamiento político verde y el
conservador. Para ello nos centraremos en el estudio de los textos teóricos de los autores
más destacados dentro de la variante conservadora angloamericana a partir de mediados
del siglo XX. Asimismo, se manejará un enfoque de investigación que maneje como
premisas metodológicas y teóricas el entendimiento de los textos de pensamiento
político en su dimensión contextual [2], la concepción de las ideologías en términos
morfológicos [3] así como discursivos [4] y el reconocimiento del impacto de las
emociones en la configuración de los desarrollos cognitivos de las ideologías políticas.
Entre los resultados de esta investigación podemos destacar que la variante
conservadora más próxima a una adyacencia intelectual y emocional con el pensamiento
político verde sería la tradicionalista. Así, por una parte, hemos de subrayar que un
análisis de las ideologías que no tenga en cuenta sus estructura morfológicas no permite
apreciar una cierta adyacencia entre los fundamentos del pensamiento político verde y
del conservador tradicionalista. Unos fundamentos derivados de un legado teórico y
emocional compartido en torno a las concepciones de la sociedad moderna y de la
economía capitalista así como de una cierta adyacencia en los significados otorgados a
conceptos como naturaleza, cambio y tradición.
Sin embargo, habremos de concluir afirmando que la presencia de ciertos elementos
conceptuales y teóricos imposibilita la total coexistencia, sobre todo en términos de
acción política, entre ambas manifestaciones ideológicas, reflejándose así la tensión
entre ecologismo y medioambientalismo [5].
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
101
Palabras clave:
conservadurismo, ecologismo, pensamiento político verde, ideologías políticas
contemporáneas.
Referencias:
[1] B. Pilbeam. Natural allies? Mapping the relationship between conservatism and
environmentalism. Political Studies, 51 (2003) 490-508
[2] Q. Skinner. Lenguaje, política e historia. Buenos Aires, 2007.
[3] M. Freeden. Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach Oxford, 1996.
[4] E. Laclau, C. Mouffe. Hegemonía y estrategia socialista. Madrid, 1987.
[5] A. Dobson. Green political thought. Londres, 2000.
102
IV Encontro Mocidade Investigadora
REGULACIÓN DA APRENDIZAXE. UN ESTUDO DE CASO EN
REDES SOCIAIS ACADÉMICAS
A. Rodríguez Groba*
(*ana.groba@usc.es)
Departamento de Didáctica e Organización Escolar. Facultade de Ciencias da
Comunicación. Universidade de Santiago de Compostela.
A autorregulación da aprendizaxe adquire cada vez máis valor nun mundo onde se
estimula unha aprendizaxe permanente. Neste novo panorama educativo búscase que o
estudante sexa protagonista do proceso de ensino-aprendizaxe [1]. Esta investigación
analiza os procesos de regulación do alumnado universitario que teñen lugar cando se
utiliza como contexto unha rede social de carácter académico e unha proposta de ensino
que busca un papel activo do alumno [2].
Preséntase un estudo de caso dunha materia de Pedagoxía na Universidade de Santiago
de Compostela, onde se analiza a relación entre tres eixos fundamentais: a proposta de
ensino, a rede social académica e as habilidades de regulación do alumnado na súa
dimensión social. Para iso foron usados: o cuestionario MSLQ [3] co obxectivo de
analizar as estratexias de aprendizaxe e motivación dos estudantes; técnicas de Learning
Analytics que arroxasen luz sobre as interaccións do alumnado; e unha análise da
estrutura de ensino exposto pola docente.
Os resultados evidenciaron que aqueles estudantes que teñen unha mellor valoración no
cuestionario (MSLQ) tenden a establecer máis conexións con outros, situándose
no centro de gráficos creados a partir das interaccións. Ademais, a medida que
avanza a materia as marxes vanse diluíndo, sendo cada vez máis o alumnado que
participa deses intercambios. Estes achados permítennos poñer de relevo a importancia
do contexto na regulación da aprendizaxe e o lugar que ocupa a colaboración no seu
desenvolvemento.
Palabras clave:
redes sociais académicas, regulación da aprendizaxe, analítica do aprendizaxe.
Agradecementos:
Contratada polo Programa de Formación de Profesorado Universitario (Resolución do
22 de agosto de 2014, publicada no BOE o 4 de Septembro de 2014, FPU2013-03036).
Referencias:
[1] R. Azevedo, D.C. Moos, J.A. Greene, F.I. Winters y J.G. Cromley. Why is
externally-facilitated regulated learning more effective than self-regulated learning with
hypermedia? Educational Technology Research and Development, 56 (2008) 45-72.
[2] C. Coll y C. Monereo. Psicología de la educación virtual. Madrid, 2008.
[3] P.R. Pintrich, W.J. McKeachie, D.A. Smith, R. Doljanac, Y.G. Lin, M. NavehBenjamin, T. Crooks y S. Karabenick. Motivates strategies for learning questionnaire.
Michigan, 1998.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
103
DESEÑO DUN PROGRAMA DE DETECCIÓN E FORMACIÓN
PARA MOZAS CON ALTAS CAPACIDADES EN VOLEIBOL EN
CATEGORÍA INFANTIL FEMININA
M. Rodríguez Quijada*
(* mateo.rodriguez@rai.usc.es)
Departamento de Teoría da Educación, Historia da Educación e Pedagoxía Social da
Universidade de Santiago de Compostela.
Un dos principais promotores da periodización do adestramento deportivo, Bompa [1],
considera que unha das claves dos grandes logros deportivos observables nas diferentes
competicións actuais, é o de conseguir que os mozos/as con altas capacidades para unha
práctica deportiva desenvolvan un adestramento no que as súas habilidades e
capacidades poidan avaliarse e exaltarse.
En vista da importancia que ten o traballo na detección de mozas con altas capacidades
para un deporte, na actualidade existen diversos programas nos que pesa moito a
formación previa do autor ou autores na súa elaboración: por exemplo, se provén do
ámbito da Menciña, o seu programa centrarase nos aspectos antropométricos e do
desenvolvemento biolóxico dos xogadores, mentres que se os seus estudos son do
ámbito das Ciencias do Deporte primará a execución dos xestos técnicos [2]. Debido á
falta de estandarización ou de puntos comúns na maioría de programas, a formación, a
experiencia, as ideas e, en moitos casos, a intuición da persoa encargada de seleccionar
aos xogadores máis aptos van ter demasiado peso na elección dun determinado
programa, ocasionando que, no caso de que se escolla un programa diferente, os
resultados probablemente tamén sexan diferentes.
O obxectivo principal desta tese doutoral é o seguinte: realizar o deseño dun programa
eficaz de detección e formación para adolescentes con altas capacidades en voleibol en
categoría feminina.
En canto aos obxectivos que se pretenden conseguir coa investigación levada a cabo
nesta tese doutoral, son os seguintes:
Analizar e concretar os elementos básicos que debe posuír un programa de
detección de adolescentes con altas capacidades en voleibol para categoría
feminina, atendendo a:
Elementos da análise antropométrico das adolescentes.
Xestos técnicos a incluír no programa.
Adaptación e desenvolvemento durante o xogo.
Aspectos psico-sociolóxicos.
104
IV Encontro Mocidade Investigadora
Deseñar un programa para a formación de xogadoras con altas capacidades para
voleibol en categoría infantil feminina, con especial atención a:
Preparación física.
Elementos técnicos.
Aspectos tácticos
Educación en valores.
Palabras clave:
altas capacidades deportivas, mulleres, voleibol, deporte.
Referencias:
[1] T. Bompa. Periodización: teoría y metodología del entrenamiento. Barcelona, 2003.
[2] O. Contreras Jordán. La detección temprana de talentos deportivos. Cuenca, 1998.
[3] L. Matveyev. Periodización del entrenamiento deportivo. Madrid, 1977.
[4] M. A. Monge Muñoz. Los complejos tácticos básicos (KB) y específicos (KE) en
voleibol. A Coruña, 2003.
[5] J. Weineck. Entrenamiento total. Barcelona, 2005.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
105
THE DRIVERS OF ENVIRONMENTALLY FRIENDLY
BEHAVIOUR OF EMPLOYEES IN THE WORKPLACE IN THE
BANKING SECTOR: COMPARISON OF SPAIN AND GERMANY
N. Saifulina*
(*nailya.saifulina@gmail.com)
Department of Human Resources. Faculty of Economy and Business Administration.
Universidade de Santiago de Compostela.
Taking into account the importance of improving organizational environmental
performance, the current study examines the drivers of environmentally friendly
behaviour of employees in the workplace (WEFB) of a banking sector in Spain and
Germany. The obtained findings may add knowledge to this field since previous
investigations have paid little attention to the determinants of WEFB in the public
sector. Providing employees with information to develop environmentally friendly
behaviours at work could support those organizations interested in improving their
environmental performance.
Green behaviour by employees is among the behaviour studied under the notion of
sustainable HR (human resources) [1,2,3,4]. The sustainable HR can be defined as
human resource management activities aimed at meeting the company’s and the
community’s optimal present needs without jeopardizing the possibility to meet future
needs [5]. Since sustainability issues and green policies are becoming the key factor for
the competitiveness of companies nowadays, the application of the sustainability
concept to the HR is a critical must-do in organizational greening process.
HR managers are in a preferable position to promote the sustainable development of
organizations [6]. Their decisions affect the employees’ activities and HR managers
could significantly change the employees working environment through behavioural
patterns [7]. Hence, they may be able to boost the positive environmental activities of
the employees through HR management.
The objective of the current investigation is to develop and test a research model to
analyse and underline the factors that affect the environmentally friendly behaviour of
the employees in the workplace. Considering that the majority of existing investigations
focus on a managerial level of WEFB [8], rather than on the employee level, the study
contributes to fill a gap in this field. The interest of comparing two various countries is
in different developmental patterns of HR function of those countries influences by
WWII, political regimes, crisis, entering to EU, etc [9].
The PhD thesis is under working process and advances would be presented.
106
IV Encontro Mocidade Investigadora
Keywords:
corporate social responsibility, green human resources, environmental management,
sustainability, employee behaviour.
Acknowledgement:
The author of the current PhD thesis would like to thank Professor Adolfo Carballo
Penela (Department of Economics and Business Administration, USC) for his careful
guidance and supervision, immeasurable support and priceless pieces of advice during
working process.
References:
[1] S. App, J. Merk and M. Büttgen. Employer Branding: Sustainable HRM as a
Competitive Advantage in the Market for High-Quality Employees. Management
Revue, 23 (2012) 262-278.
[2] I. Ehnert. Sustainability and human resource management: reasoning and
applications on corporate websites. European Journal of International Management, 3
(2009) 419-438.
[3] S.E. Jackson, D.W.S. Renwick, C.J.C. Jabbour and M. Muller-Camen. State-of-theArt and Future Directions for Green Human Resource Management: Introduction to the
Special Issue. Zeitschrift Für Personalforschung / German Journal of Research in
Human Resource Management, 25 (2011) 99-116.
[4] A. Warhurst. Sustainability Indicators and Sustainability Performance Management
(MMSD project of IIED No. 43). Warwick, 2002.
[5] S. Mariappanadar. Sustainable human resource strategy. International Journal of
Social Economics, 30 (2003) 906-923.
[6] D.E. Hitchcock and M.L. Willard. The Business Guide to Sustainability: Practical
Strategies and Tools for Organizations. London, 2009.
[7] S.K. Parker, U.K. Bindl and K. Strauss. Making Things Happen: A Model of
Proactive Motivation. Journal of Management, 36 (2010) 827-856.
[8] R. Lülfs and R. Hahn. Corporate Greening beyond Formal Programs, Initiatives, and
Systems: A Conceptual Model for Voluntary Pro-environmental Behavior of
Employees. European Management Review, 10 (2013) 83-98.
[9] I. Brunstein. Human resource management in Western Europe. Berlin, 1995.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
107
ESTUDO DO IMPACTO DO PROGRAMA FEDERINNTERCONECTA DO FONDO-TECNOLÓXICO 2007-2013 NA
I+D+i DO TECIDO EMPRESARIAL GALEGO. A PERSPECTIVA
DA ESTRATEXIA DE ESPECIALIZACIÓN INTELIXENTE (RIS3)
D. Sande Veiga*, X. Vence Deza
(*diego.sande@rai.usc.es)
Departamento de Economía Aplicada. Grupo ICEDE. Universidade de Santiago de
Compostela.
Esta investigación nace da relevancia das políticas económicas de innovación como
instrumento para o desenvolvemento social e económico a nivel rexional [1], sendo
xeradoras de emprego, crecemento [2], coñecemento [3] e, de forma máis xeral,
benestar presente e futuro.
As políticas económicas deben ser coherentes coas vantaxes competitivas e as
prioridades estratéxicas, coa fin de maximizar o potencial de desenvolvemento baseado
no coñecemento de calquera rexión [4]. Esta é a postura defendida desde a Unión
Europea para a elaboración e aplicación das estratexias de especialización intelixente.
Esta estratexia será a base sobre a que se establecerán os investimentos dos Fondos
Estruturais para o período de programación 2014-2020, como parte da Estratexia
Europa 2020 para o crecemento e o emprego.
Non só é relevante este estudo pola avaliación do impacto en si das políticas, senón
que ademais permitirá detectar e anticipar problemáticas á hora da implantación no
territorio dos Fondos Europeos de cara ao período 2014-2020.
Neste contexto comezamos esta análise estudando o Programa Innterconecta
pertencente ao Fondo Tecnolóxico 2007-2013, política plurirrexional de innovación que
absorbe para Galicia -rexión obxectivo Converxencia da Unión Europea- o 40% dos
fondos estatais nas dúas convocatorias efectuadas ata o momento [5]. Para o estudo
deste programa empréganse unha serie de obxectivos intermedios que servirán como fío
condutor para acadar a meta proposta, entre eles: deducir a existencia de demanda real
de financiamento para innovación no tecido produtivo galego, analizar a tipoloxía de
redes que se configuran entre os participantes no programa, estudar o equilibrio
territorial na realización dos proxectos e na participación empresarial así como o sector
de actividade ao que pertencen as empresas involucradas, estudar as interrelacións
producidas entre as empresas e, por último valorar a adecuación da planificación
estratéxica e xestión do programa Innterconecta. Preténdense acadar as recomendacións
oportunas na procura dun deseño máis conveniente das políticas de innovación
rexionais, evitando as problemáticas detectadas.
108
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
I+D+i, especialización intelixente, economía da innovación, desenvolvemento rexional,
cambio tecnolóxico.
Referencias:
[1] P. Brujin, A. Lagendijk. Regional Innovation Systems in the Lisbon strategy.
European Planning Studies, 13 (2005) 1153-1172.
[2] C. Freeman. Dodgson/Rothwell Eds. Handbook of Industrial Innovation. Aldershot,
UK, 1994.
[3] P. Cooke, L. Leydesdorff. Regional Development in the Knowledge-Based
Economy: The Construction of Advantage. Journal of Technology Transfer, 31 (2006)
5-15.
[4] D. Foray, J. Goddard, X. Goenaga, M. Landabaso, P. McCann, K. Morgan, e outros.
European Comission. Guide to Research and Innovation Strategies for Smart
Specialisations (RIS3). Brussels , 2012.
[5] D. Sande, X. Vence. Avaliación do programa Feder-Innterconecta I do Fondo
Tecnolóxico en Galicia: empresas beneficiarias e fugas de actividade. ICEDE Working
Paper Series, 12 (2015) 1-28.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
109
ESTUDO SOBRE O DESEMPEÑO DAS COMPETENCIAS
CIENTÍFICAS DE MODELIZACIÓN E USO DE PROBAS EN
FENÓMENOS QUE IMPLICAN CAMBIOS NA MATERIA
V. Sesto Varela*
(*vanessa.sesto@usc.es)
Departamento de Didáctica das Ciencias Experimentais. Facultade de Ciencias da
Educación. Universidade de Santiago de Compostela
Moitos dos desafíos que nos depara o século XXI, tales como a contaminación
ambiental ou a escaseza de recursos, requirirán de solucións innovadoras de base
científica. Polo tanto, resulta imprescindible que a sociedade conte con cidadáns en
condicións de afrontar as investigacións e innovacións necesarias que permitan dar unha
resposta efectiva aos vindeiros desafíos económicos, sociais e ambientais [1]. Para unha
comprensión científica dos sistemas ambientais é fundamental empregar adecuadamente
as explicacións baseadas en modelos para describir os fenómenos macroscópicos en
termos do modelo corpuscular da materia [2]. Ante dito escenario, tanto a competencia
científica como as concepcións dos estudantes sobre a materia, percíbense como
aspectos esenciais na súa formación. Polo tanto, o propósito desta investigación é
estudar a construción de explicacións científicas por parte dos estudantes sobre
fenómenos de transformación da materia, avaliando o grao en que ditas explicacións se
apoian nas probas e observacións efectuadas. A metodoloxía empregada é de tipo
cualitativo; en particular deseñouse un estudo transversal para explorar o progreso da
comprensión dos estudantes sobre a materia ao longo das distintas etapas educativas,
dende Educación Infantil ata os estudos universitarios. Respecto ao deseño da
actividade, os temas seleccionados foron a combustión dunha candea e a
descomposición térmica do azucre [3]. Para a recollida de datos empregáronse
cuestionarios baseados na estratexia POE (Predición-Observación-Explicación) e
gravacións en audio e vídeo. Para a análise dos datos desenvolvéronse categorías en
interacción cos datos e estudos previos. Os resultados preliminares mostran que o 33 %
dos estudantes de Secundaria interpretaron a descomposición térmica do azucre como
unha combustión, o que pon de relevo que a utilización no ámbito científico de termos
como “arder” ou “queimar”, que tamén contan cun significado na linguaxe cotiá, pode
repercutir negativamente nos modelos mentais dos estudantes. Ademais, durante a
discusión sobre a combustión dunha candea, observouse que os estudantes de
Secundaria aplican distintos modelos en función do material no que fixen a súa
atención, como se estivesen tendo lugar de forma simultánea dous fenómenos
completamente independentes. De centrase na cera, empregan o modelo de
modificación; de fixarse no pabío, aplican o modelo de interacción química.
Palabras clave:
transformación da materia, educación, modelos mentais, uso de probas.
110
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecementos:
Este traballo forma parte do proxecto EDU2012-38022-C02-01 financiado polo
Ministerio de Economía e Competitividade.
Referencias:
[1] Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico (OCDE). Pisa 2015.
Draft Science Framework, 2015.
[2] I.Y. Cho e C.W. Anderson. Understanding of matter transformation in physical and
chemical changes: Ecological thinking. National Association for Research in Science
Teaching. San Francisco, 2006.
[3] E. García-Rodeja, F.M. Lorenzo, J.M. Domínguez e J. Díaz. Proyecto AcAb.
Química. Santiago de Compostela, 1987.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
111
CEDÊNCIA TEMPORÁRIA DE DIREITOS DESPORTIVOS DE
FUTEBOLISTAS PROFISSIONAIS NOS ORDENAMENTOS
PORTUGUÊS E ESPANHOL (ANÁLISE COMPARATIVA)
C.V. Silva Batista*
(*carlosbatista10@hotmail.com)
Facultade de Dereito. Universidade de Santiago de Compostela.
Na relação laboral comum, é fenómeno possível, embora não muito frequente, a
cedência temporária de trabalhador.
Este processo de cedência deve-se, por regra, à necessidade de determinada entidade
(em princípio com uma ligação especial ao empregador) ter uma necessidade temporária
que pretende ver suprida, e à possibilidade de a entidade empregadora poder, em
concreto, dispensar o trabalhador por determinado período. Naturalmente, tal processo
obedece a regras específicas, que visam a protecção da posição contratual do
trabalhador.
Na relação de trabalho desportivo, maxime no caso dos futebolistas profissionais, a
cedência temporária de trabalhadores – além de muito mais frequente que nas relações
laborais comuns – tem subjacente um conjunto de motivações que ultrapassam
amplamente as motivações da relação laboral comum, podendo variar desde um
interesse meramente económico por parte de quem cede o atleta, interesses de ordem
desportiva ou, porventura, mesmo interesses de outra índole, como seja fomentar uma
relação de particular proximidade entre clube cedente e cessionário, ou utilizar a
cedência como contrapartida negocial.
Propomo-nos, desde logo, desenvolver cada um destes motivos. Contudo, seja qual for a
motivação para a cedência do atleta, certo é que, contrariamente ao que sucede no
regime comum, no caso da cedência de atletas existe risco sério de haver uma situação no mínimo - desconfortável para todas as partes, dados os interesses potencialmente
conflituantes em questão.
Bom de ver que os problemas de ordem ética e moral são inúmeros, com repercussão
imediata na relação Trabalhador-empregador. Por esse motivo tal situação gera, não
raras vezes, questões e suspeições sobre a própria verdade desportiva.
Procurando compreender como se tem salvaguardado a integridade das competições e
das relações entre as partes iremos analisar e comparar o regime português e espanhol
sobre esta matéria, descortinando quais as soluções actualmente em vigor e qual o
caminho percorrido em cada um deles.
Em conclusão, analisadas as disposições legais concretamente aplicáveis, constatámos
que existe, efectivamente, uma preocupação séria de parte das entidades coordenadoras
112
IV Encontro Mocidade Investigadora
das competições desportivas (nomeadamente das ligas de futebol profissional), a qual
constitui uma previsão concreta que nauralmente há-de revelar nos casos de cedência
temporária dos futebolistas profissionais.
Palabras clave:
cedência temporária de trabalhadores, Contrato de trabalho desportivo, Futebol
profissional.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
113
QUE EDUCAÇÃO/EDUCAÇÕES AO LONGO DA VIDA PARA O
SÉCULO XXI? PORTUGAL – UM EXEMPLO...
F.A. Silva Oliveira*
(*f.fernando.oliveira@gmail.com)
Facultad de Ciencias de Educación. Universidade de Santiago de Compostela
Tendo por base um estudo diacrónico durante o decurso do séculoXX, chegámos no
tempo actual, simultaneamente a um momento de chegada que é também de partida para
algo de novo.
No século XXI, e tendo em conta o contexto actual, a educação ao longo da vida deve
ser um imperativo categórico. Neste contexto é simultaneamente um ponto de chegada,
pelas condicionantes históricas e, também, um ponto de partida para algo de novo. A
importância em falarmos em "educações" de adultos pode justificar-se pela amplitude
actual: desde a alfabetização – literal e simbólica - até à literacia digital, passando pela
formação profissional e de uma educação tendencia para uma cidadania mais plena.
O caso de Portugal, sujeito nos últimos anos a um "Programa de Austeridade" imposto
pela troika FMI, BCE e União Europeia, serve de mote para uma reflexão que é
pertinente face a um crescente desemprego e a uma requalificação necessária e,
sobretudo, nesta área da educação representa o anátema do "atraso" face à Europa do
Norte, quer por questões económicas, bem como por motivos sociais - o analfabetismo
que condicionou o progresso económico e levou a uma menor exigência em termos de
cidadania, onde a democracia foi sempre mais frágil e onde imperou um regime
ditatorial, com similitudes com outros países a norte do Mediterrâneo - Espanha e Itália.
Por conseguinte, se há um peso histórico que funciona como lastro que impede um
maior ritmo, quer a nível da produtividade, quer a nível de qualidade de vida - a
dicotomia entre o interesse social e individual; importa de sobremaneira dar resposta às
várias necessidades, de acordo com os vários perfis individuais - daí a resposta da
certificação, terreno ainda pantanoso, se nos reportarmos à mais recente incursão nesta
área por parte da tutela governamental, já no século XXI, na década passada.
As crescentes amplitudes da civilização hodierna, em quase qualquer domínio do que é
humano exige uma "alfabetização global", aquela na qual os cidadãos tenham a
possibilidade de ler e compreender o Mundo e depois... agir!
Palabras clave:
adultos, literacia, alfabetização, educação ao longo da vida, formação, certificação,
cidadania.
Agradecementos:
Agustín Requejo Osorio, Antonio Martinez, Fernando Cabral Pinto, Maria del Carmen
Moar.
114
IV Encontro Mocidade Investigadora
EUROPA EN LA ENCRUCIJADA: UNA MIRADA A TRAVÉS DE
LA PRENSA ESPAÑOLA
J. C. Tenorio Maciá*
(*teno_trezze@hotmail.com)
Facultad de Ciencias de la Comunicación. Universidade de Santiago de Compostela.
Además de la reciente crisis económica, las instituciones comunitarias han tenido que
enfrentarse a otros desafíos tales como el conflicto en Ucrania, el terrorismo islamista o
la cuestión de los migrantes. Este escenario ha despertado sentimientos euroescépticos e
incluso de marcado antieuropeísmo en sectores de la población de un número
considerable de Estados miembros. Como es evidente, este contexto, si bien común a
los diferentes Estados de la UE, ha sido y continúa siendo objeto de diversas
interpretaciones en función del punto geográfico en que nos situemos. En nuestro caso,
nos interesa acercarnos al relato construido desde España a través de la prensa.
Lo que se persigue analizar en la presente investigación son las características y la
evolución del discurso periodístico de la prensa española sobre la Unión Europea desde
la firma del Tratado de Adhesión de España a las Comunidades Europeas, formalizada
el 12 de junio de 1985, hasta la actualidad, en los primeros compases del año 2016. Para
ello, hemos creído conveniente acotar nuestra investigación al modo en que El País,
ABC y La Vanguardia, tres de los diarios generalistas más leídos en nuestro país y con
líneas editoriales desemejantes (siempre en su edición en papel), han tratado los
periodos más significativos del proyecto europeo desde la inclusión de España en el
mismo.
La presente investigación tiene el propósito de confirmar la tesis que sostenemos desde
un principio: la actual crisis de los refugiados ha supuesto una oportunidad para
comprobar cómo la Unión Europea, si bien ha podido reducirse tradicionalmente a lo
meramente económico, podría encontrar su mayor enemigo en el plano cultural,
identitario. También nos interesa comprobar la relación que, en cada etapa estudiada,
existe entre los tres actores que ocupan el espacio público, esto es, además de los
medios de comunicación (prensa, en nuestro caso), la clase política y los ciudadanos en
su conjunto. Otro de los asuntos clave de nuestra investigación es la figura del
corresponsal en Bruselas. Como complemento al análisis de contenido de los diarios, se
desarrollará una investigación etnográfica de los corresponsales españoles destinados en
Bruselas.
Palabras clave:
prensa, España, Unión Europea.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
115
LA MEDIACIÓN Y LA CONCILIACIÓN: DOS FIGURAS CON
PUNTOS DE FRICCIÓN DESDE UNA LÓGICA ADR
A. Valiño Ces*
(*almudena.valino@usc.es)
Departamento de Derecho Público Especial.Grupo de Investigación: O conflito e os
mecanismos de solución con perspectiva de xénero. Universidade de Santiago de
Compostela.
La mediación es uno de los métodos alternativos de resolución de conflictos −conocidos
internacionalmente como ADR− que, en determinados casos, puede ser confundida con
otras vías, tal es el caso de la conciliación. Ésta última se encuentra a caballo entre la
mediación y el proceso, aun cuando lo cierto es que se asemeja más a la primera, en
tanto constituye un medio autocompositivo en virtud del cual van a ser las propias
partes −en ejercicio de su autonomía de la voluntad y respecto a asuntos de naturaleza
disponible−, las que resuelvan su controversia, con la intervención de un tercero.
En un plano intrajudicial extraprocesal, si bien se trata de dos instituciones facultativas
con características comunes, la realidad muestra que la regulación de la conciliación
posibilita encontrar puntos de fricción con la mediación que, si bien no viene
acompasada con la esencia que se predica de las ADR, sí permite diferenciarlas
claramente.
Así, a modo de reflexión desde una lógica ADR, un primer aspecto que entra en colisión
es el alcance de la intervención del tercero imparcial en la controversia, pues éste en la
conciliación puede proponer, sugerir o plantear alternativas, mientras que en la
mediación no sucede esto. En segundo lugar, el principio de confidencialidad quiebra en
la conciliación, pues el desarrollo de la comparecencia se registra en un soporte
adecuado para la grabación y reproducción del sonido y de la imagen. Por último,
respecto a la fuerza ejecutiva del acuerdo alcanzado en conciliación, cabe manifestar
que el hecho de que éste se formalice en documentos dotados de eficacia ejecutiva
−cuestión que difiere en la mediación− confiere seguridad al procedimiento.
Aun con todo, la posibilidad de que las partes logren un acuerdo por sí mismas o con la
intervención de un tercero −sin necesidad de pasar por un duro proceso judicial−
debiera ser impulsada por los poderes públicos, así como por el resto de agentes
implicados. Por ello, lo más adecuado para promocionar la resolución de conflictos por
estas vías es, sin lugar a dudas, su difusión y conocimiento, junto con la necesidad de
una regulación más precisa.
Palabras clave:
conciliación, mediación, ADR.
116
IV Encontro Mocidade Investigadora
INDAGACIÓN SOBRE ENZIMAS: UN ESTUDIO DE CASO EN 4º
DE LA ESO
M.P. Varela Caamiña*
(*tita.varela@usc.es)
Departamento de Didácticas Aplicadas. Área de Didáctica de Ciencias Experimentais.
Universidade de Santiago de Compostela
Nuestra investigación se enmarca en el proyecto: Prácticas científicas en la enseñanza y
aprendizaje de las ciencias: dimensiones en la transferencia y el desempeño, (proyecto
EDU2015-66643-C2-2-P, Ministerio de Educación, Cultura y Deporte), bajo la
dirección de la Dra. Blanca Puig (Área de Didáctica das Ciencias Experimentais).
La estrategia de actuación incluye la formulación de problemas auténticos mediante
tareas abiertas, en las que la resolución requiere que los estudiantes pongan en marcha
las prácticas científicas, es decir, desarrollar explicaciones a través de modelos,
evaluarlos mediante argumentos y diseñar investigaciones (indagaciones) para dar
respuesta a fenómenos naturales [1]. El objetivo del presente trabajo es analizar las
capacidades del alumnado para diseñar un experimento con el que dar una respuesta al
problema planteado. Para ello, los estudiantes deben realizar diferentes acciones como:
hacer observaciones, plantear preguntas, examinar fuentes de información, planificar
investigaciones, revisar con pruebas experimentales algo conocido, utilizar instrumentos
para obtener, analizar e interpretar datos, proponer respuestas, explicaciones y
predicciones y, por último, comunicar los resultados, según los estándares de NCR [2]
Metodología: centrada en estudios de caso. Analizamos, a partir de transcripciones de
audio, observaciones de campo e informe escrito, cómo los estudiantes diseñan
experimentos para resolver el problema.
Tarea: consiste en la resolución de un problema sobre reacciones enzimáticas, en el cual
deben interpretar las causas por las cuales se detiene la descomposición de agua
oxigenada por acción de la catalasa contenida en muestras vegetal (patata) y animal
(hígado).
Participantes: estudiantes de 4º ESO. En pequeño grupo (3-5 componentes), en situación
real de laboratorio.
Análisis de la indagación (tercer objetivo de la investigación) del grupo E: desde el
principio de la actividad no perciben el problema, diseñan experimentos, pero éstos, no
son acordes con el problema planteado porque investigan las velocidades de reacción,
por tanto, los resultados obtenidos no permiten determinar las causas de la detención de
las reacciones.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
117
Palabras clave:
indagación, resolución de problemas, estudio de caso, enzimas.
Referencias:
[1] J. Osborne. Science teaching methods: A rationale for practices. School Science
Review, 93 (2011) 93–103.
[2] National Research Council (NRC). National Science Education Standards.
Washington, 1996.
118
IV Encontro Mocidade Investigadora
DIAGNOSE DE HABILIDADES DIXITAIS/INFORMACIONAIS NO
ALUMANDO UNIVERSITARIO DA USC PARA A
FORMULACIÓN DE DIRECTRICES DE INTEGRACIÓN E
APLICACIÓN NO MARCO HORIZONTE 2020
C. Varela Prado*
(* carmen.varela@usc.es)
Facultade de Formación do Profesorado (Lugo). Universidade de Santiago de
Compostela.
Planeamos unha investigación de carácter avaliativo sobre o impacto das accións
formativas en competencias dixitais/informacionais (CIcD) levadas a cabo na USC o
longo de cinco anos dirixidas a estudantes de primeiro acceso á Universidade e
comprobar o rendemento no último curso dos seus estudos en todas as areas de
coñecemento. Os obxectivos son: comprobar o grao da aprendizaxe adquirida é aplicada
na vida académica dos estudantes. Comprobar que o programa formativo responde as
tendencia, retos e avances que impón o Horizonte 2020. [1]
Analizase exhaustivamente a literatura específica sobre estes avances na actualidade
para determinar o marco de esixencias que teñen que incorporarse nos modelos
educativos e formativos, así como os comportamentos das novas xeracións e as
metodoloxías docentes. En canto á metodoloxía de traballo, utilizarase un modelo de
investigación avaliativa estándar e como instrumentos: O informe de resultados globais
dos cursos de Competencias en información entre 2011-2015, a enquisa de medida da
aprendizaxe, de integración das competencias e o cadro comparativo de competencias
desenvolvidas nos cursos e o modelo DIJCOMP (UE) [2] adaptado as novas
necesidades.
Dos resultados da segunda enquisa e da análise comparativa entre modelos formativos,
resultarán as conclusións que permitiran facer as recomendacións e marcar as directrices
oportunas para que as competencias informacionais/dixitais se entendan como
integradas e aplicadas nas metodoloxías docentes específicas
baseadas na
investigación, de xeito que os estudantes o longo dos seus estudos universitarios teñan o
requirimento de activar a mente e aprender facendo.
Palabras chaves:
competencias informacionais, pedagoxía activa, Educación superior.
Referencias:
[1] European Commission’s Directorate General for Education and Culture; European
Commission’s Joint Research Centre – Institute for Prospective Technological Studies;
and the New Media Consortium. The NMC Horizon Report Europe. 2014: Higher
education. Brussels, 2014.
[2] A. Ferrari. DIGCOMP: A Framework for Developing and Understanding Digital
Competence in Europe. Luxembourg, 2013.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
119
LA NO FICCIÓN INTERACTIVA EN LOS CIBERMEDIOS:
ADAPTACIÓN DEL REPORTAJE AL MEDIO DIGITAL
J. Vázquez Herrero*, X. López García
(*jorgevazquezh@gmail.com)
NOVOS MEDIOS. Universidade de Santiago de Compostela.
El género de no ficción interactiva encuentra un espacio adecuado para su desarrollo en
la adaptación del periodismo a los medios digitales. La evolución de Internet y su
popularización en la Sociedad en Red facilitan la aparición de nuevos comportamientos
en los usuarios, cuya atención se encuentra más dividida a través de múltiples
dispositivos y numerosos canales simultáneos de información y entretenimiento. Las
transformaciones afectan también al modelo de negocio y la estructura mediática, donde
la innovación se convierte en uno de los pilares para marcar la diferencia en este
entorno.
Los medios de comunicación buscan nuevas formas de transmitir las historias, como ya
ocurre significativamente en The New York Times, The Washington Post o The
Guardian. La apuesta por lo multimedia y la interactividad en la adaptación del reportaje
al medio digital supone uno de los casos más representativos de esta evolución.
En este estudio se ha elaborado una muestra de 150 reportajes publicados por medios de
comunicación internacionales entre enero de 2014 y julio de 2015. En su análisis hemos
observado una producción heterogénea, que proviene fundamentalmente de los países
anglosajones y está caracterizada por el poder visual y la integración de medios sobre
diseños creativos, con amplio aprovechamiento de la hipertextualidad y cesión parcial
de control al usuario.
La constante transformación del reportaje en el ciberperiodismo lo convierte en materia
de estudio dentro de la no ficción interactiva, donde se encuentra el documental
interactivo también en relación con los medios de comunicación digitales.
Palabras clave:
narrativas digitales, no ficción interactiva, reportaje interactivo, reportaje multimedia,
medios digitales, ciberperiodismo, periodismo.
Referencias:
[1] J. Canavilhas (Coord.) Webjornalismo. 7 características que marcam a diferença.
Covilhã, 2014.
[2] E. Domínguez. Periodismo inmersivo. La influencia de la realidad virtual y del
videojuego en los contenidos informativos. Barcelona, 2013.
[3] A. Gifreu. El documental interactivo. Evolución, caracterización y perspectivas de
desarrollo. Barcelona, 2013.
[4] A. Larrondo. La metamorfosis del reportaje en el ciberperiodismo: concepto y
caracterización de un nuevo modelo narrativo. Comunicación y Sociedad, 22 (2009) 5988.
120
IV Encontro Mocidade Investigadora
[5] D. Palau. El reportaje digital. Una apuesta narrativa frente al archivo documental.
Comunicación y Pluralismo, 4 (2007) 67-88.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
121
EDUCACIÓN NO FORMAL Y EMPLEABILIDAD DE LA
JUVENTUD: EVIDENCIAS DESDE LA EVALUACIÓN DE DOS
PROGRAMAS
A. Vázquez Rodríguez*
(*ana.vazquez@usc.es)
Grupo de Investigación ESCULCA. Departamento de Teoría de la Educación, Historia
de la educación y Pedagogía Social. Facultad de Ciencias de la Educación.
Universidade de Santiago de Compostela.
En este trabajo presentamos el estudio que se está llevando a cabo en el Departamento
de Teoría de la Educación, Historia de la Educación y Pedagogía Social centrado en
analizar las competencias que desarrollan los jóvenes a través de su participación en
actividades de educación no formal y su incidencia en la empleabilidad. De lo que se
trata, es de buscar más opciones educativas y laborales para la juventud, un colectivo
fuertemente afectado por la actual coyuntura económica.
Para comenzar, definimos la educación no formal como intencionada y organizada por
un proveedor de educación. Su característica principal es que representa un
complemento de la educación formal de las personas dentro del proceso de aprendizaje
a lo largo de toda la vida [1]. En este sentido, es un proceso voluntario y orientado hacia
lo que el educando quiere aprender y conseguir [2]. Así, la importancia de la educación
no formal resulta en el desarrollo y adquisición de competencias transversales
escasamente desarrolladas por la educación reglada o formal (véase la adaptabilidad,
flexibilidad, creatividad, trabajo en equipo…) que se vuelven primarias en el mercado
laboral al ser, cada vez más, demandadas por los empleadores en la selección de
personal [3].
Desde este supuesto general, nace la preocupación por abordar la evaluación de
iniciativas que generen evidencias directas sobre educación no formal y empleabilidad,
un ámbito escasamente estudiado en el panorama nacional. En concreto, realizaremos
un estudio descriptivo, empleando técnicas tanto cuantitativas como cualitativas con el
objeto de constatar qué competencias del capital humano y social se fomentan en la
juventud a través de su implicación en dos programas en concreto, Iniciativa Xove y
Galeuropa (dirigidos, respectivamente, al emprendimiento y a la movilidad), ambos
promovidos desde la Administración Gallega, frente a los jóvenes que no participan en
tales acciones educativas. Por último, analizaremos qué competencias están siendo más
demandadas desde el mercado laboral y cuáles son los mecanismos más adecuados de
validación de competencias adquiridas en contextos de aprendizaje no formal, todo ello
con el propósito de estudiar mecanismos que contribuyan a incrementar la inserción
laboral de la juventud.
122
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
educación no formal, empleabilidad, juventud, competencias
Agradecimientos:
En primer lugar, agradezco al Grupo de Investigación ESCULCA, su apoyo en el
desarrollo del presente trabajo. Además, también me gustaría dar las gracias a la
Dirección Xeral de Xuventude, Participación e Voluntariado (Consellería de Política
Social, Xunta de Galicia) por el acceso a las bases de datos de los programas objeto de
estudio.
Referencias:
[1] UNESCO. Clasificación Internacional Normalizada de la Educación. Canadá, 2011.
[2] European Youth Forum. Revised Policy Paper on Non-Formal Education: A
Framework for indicating and assuring quality. Belgium, 2011.
[3] M. Souto, D. Ulicna, L. Schaepkens y V. Bognar. Estudio sobre el impacto de la
educación no formal en la empleabilidad de la juventud. Bruselas, 2012.
Comunicacións Orais. Ciencias Xurídicas e Sociais
123
LABREGAS E CONFLITIVIDADE SOCIAL NA GALIZA DA
PRIMEIRA METADE DO SÉCULO XX
L. Vecino Souto*
(*luciavecino_24@hotmail.com)
Departamento Márketing Político, Actores e Institucións nas Sociedades
Contemporáneas. Facultade de Ciencias Políticas. Universidade de Santiago de
Compostela
A valoración do rural galego, independentemente de se somos mulleres ou homes, de
vilas ou de cidades segue a ser de desprezo. O mundo da aldea percíbese como un
mundo sen futuro, abocada á unha case necesaria desaparición para dar paso a unha
sociedade verdadeiramente moderna. Este desprezo faise aínda máis explícito en
relación ás mulleres labregas, por iso é importante estudar o papel das mulleres,
concretamente o das labregas da Galiza xa que foron precisamente elas as que
conservaron na memoria as vivencias dese rural e que non se ven reflectidas nos libros
de historia.
A presente investigación xurde da necesidade de instalar unha nova forma de ver a
realidade das mulleres labregas galegas que nos precederon para entender a realidade
rural dos nosos días e o seu protagonismo social, para profundar na actitude dunha
parte da poboación feminina que non se caracterizou pola pasividade e a súa submisión
aos gobernos caciquís e á Igrexa e que polo tanto tampouco foron aqueles suxeitos
pasivos que o patriarcado durante anos nos fixo pensar.
Falamos polo tanto dunha investigación construtivista, documetal e documentalista empírica, a cal se fundamenta nunha metodoloxía que se basea nun primeiro
achegamento á documentación da época a través das autoras e autores coetáneos. Para
logo, afondarnos na bibliografía específica do tema, facendo un baleirado e unha
revisión dos datos máis relevantes, alén de revisar en arquivos a documentación. E por
último poder analizar os datos segundo categorías para dar resposta á hipótese inicial e
aos obxetivos do traballo.
A realidade á marxe das ideas preconcibidas que poden existir en relación ás labregas é
o papel que xogaron nos conflitos agrarios é que foron elas as que preservaron a
supervivencia de moitas familias galegas, mentras que os seus compañeiros e pais
estaban na emigración. Do mesmo xeito tiveron que defenderse dos abusos eclesiásticos
e señorais, mais o tecido asociativo agrario estaba en mans dos sindicatos católicos.
Tampouco axuda a clarificación da situación o feito de que pasaran 40 anos de dictadura
para rescatar a maemoria real e colectiva destas mulleres.
Palabras clave:
visibilidade, labregas, conflitividade, Galiza, rural.
124
IV Encontro Mocidade Investigadora
SUCESIÓN EN LA CORONA DENTRO DEL ORDENAMIENTO
JURÍDICO ESPAÑOL
A.Villanueva Turnes*
(*alejandro.villanueva@usc.es)
Departamento de Derecho Público y Teoría del Estado. Facultad de Derecho.
Universidade de Santiago de Compostela.
En el momento en el cual se redacta la Constitución Española de 1978 existen 5
problemas a los que se intenta dar solución: el establecimiento de un elenco de derechos
y deberes fundamentales, la sujeción del cuerpo militar a la Ley, las relaciones con la
Iglesia Católica, el elemento territorial del Estado y la Monarquía Parlamentaria. Pues
bien, a excepción del problema territorial, los restantes se han resuelto de forma muy
inteligente y eficiente. Sin embargo, en lo que se refiere a la Monarquía Parlamentaria,
existe un elemento que se pone en duda hoy en día, y es que dentro del Título II de la
Constitución Española de 1978 se proclama en el artículo 57 la sucesión a la Corona
estableciéndose una preferencia del varón sobre la mujer. Lo que pretende la presente
comunicación es determinar si esa preferencia supone, como sostienen algunos autores,
una vulneración del principio de igualdad contenido en el artículo 14 de la Carta Magna.
A su vez, se procederá a explicar por qué a pesar de esta preferencia por la que ha
optado el constituyente de 1978, se ha señalado que no rige en España la conocida Ley
Sálica, sino que se trata de una Ley Agnaticia. Junto con esto se dará una visión
personal sobre la reforma constitucional que se ha propuesto por parte de algunos
partidos políticos con la finalidad de eliminar esta preferencia, señalando su oportunidad
y posibles alternativas de redacción que podrían utilizarse, aunque en la actualidad
carecería de efectos prácticos, puesto que ambas herederas son mujeres.
Palabras clave:
sucesión regia, principio de igualdad, monarquía parlamentaria.
Ciencias da Saúde
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
127
CÉLULAS TUMORALES CIRCULANTES, PLASTICIDAD
FENOTÍPICA Y PRONÓSTICO EN TNBC
M. Abreu2*, P. Cabezas3, A. Abalo1,2, V. Varela1, P. García4, L. Sánchez3, R. López
López1,2, L. Muinelo2
1
(*maabreu20@gmail.com)
Grupo de oncología médica translacional. Instituto de investigaciones biomédicas de
Santiago de Compostela (IDIS). Complexo Hospitalario Universitario de Santiago de
Compostela (SERGAS).
2
Departamento de genética. Facultad de veterinaria. Universidade de Santiago de
Compostela.
3
MD Anderson International Foundation.
A pesar de los avances en prevención, diagnóstico y tratamiento del cancer de mama,
los tumores triple negativo (ER-/PR-/ErB2), presentan un peor pronóstico, caracterizado
por una mayor incidencia de metástasis y resistencia a los tratamientos de
quimioterapia convencional [1] y [2]. Tradicionalmente los estudios para mejorar el
conocimiento sobre la biología de este tipo de tumores han estado enfocados en la
caracterización del tumor primario. Sin embargo, existe una etapa clave en la
progresión tumoral, la presencia de células tumorales circulantes (CTCs) en sangre, el
cual no está suficientemente estudiado.
El presente estudio tienen como objetivo el caracterizar las diferentes poblaciones de
CTCs presentes en pacientes de TNBC, focalizando en los genes implicados en el
proceso de transición epitelio mesénquima (EMT) y el fenotipo stem, con el fin de
identificar nuevos marcadores de CTCs y dianas terapeúticas.
Se has inmunoaislado CTCs procedentes de sangre periférica de 39 pacientes con
TNBC y 30 controles sanos usando partículas magnéticas funcionalizadas con
diferentes anticuerpos (anti-EpCAM, anti-EGFR y anti-CD49). Después de esta etapa
de enriquecimiento de la muestra, se ha procedido al análisis de expresión de un panel
de genes relacionados con plasticidad celular mediante RT-qPCR.
Mediante este método, hemos observado que podemos obtener varias subpoblaciones de
CTCs utilizando anticuerpos adicionales junto con EpCAM. Estás células presentan un
fenotipo de gran plasticidad fenotípica definido por la expresión de varios marcadores
de EMT. A su vez, la expresión de marcadores stem en estas células, refuerza la
hipótesis de la importancia de este fenotipo en la diseminación de este tipo de tumores.
En conclusión, nuestro estudio evidencia que el aislamiento y la caracterizacion de
CTCs en pacientes con TNBC puede mejorar el conocimiento sobre los mecanismos
principales que regulan la agresividad de este tipo de tumores. Por otra parte indica
que altos niveles de ciertos marcadores tanto EMT con stem, están asociados a un
peor pronóstico en el desarrollo de la enfermedad.
128
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
TNBC, CTC, EMT, Stem, RT-qPCR.
Agradecimientos:
Gracias por la gran ayuda prestada, a todos los integrantes del grupo de oncología
médica translacional del Instituto de investigaciones biomédicas de Santiago (IDIS). En
especial a Laura Muinelo y a Alicia Abalo.
Referencias:
[1] D. Sarrio, C.K. Franklin, A. Mackay, J.S. Reis‐Filho, e C.M. Isacke. Epithelial and
mesenchymal subpopulations within normal basal breast cell lines exhibit distinct stem
cell/progenitor properties. Stem Cells, 30 (2012) 292-303.
[2] W.T. Khaled, S.C. Lee, J. Stingl, X. Chen, H.R. Ali, O.M. Rueda Y M. Stratton.
BCL11A is a triple-negative breast cancer gene with critical functions in stem and
progenitor cells. Nature communications, 6 (2015).
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
129
FACTORES GENÉTICOS IMPLICADOS EN LOS EFECTOS
ADVERSOS A LA RADIOTERAPIA EN PACIENTES CON
CÁNCER DE PULMÓN
M.E. Aguado-Barrera1*, P. Calvo2, B. Taboada2, I. Formoso2, L. Torrado2, A. GómezCaamaño2, R. Lobato3, A. Vega1
1
(*miguelelias.aguado@usc.es)
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica-SERGAS, CIBERER, IDIS
2
Servicio de Oncología Radioterápica, Hospital Clínico Universitario de Santiago de
Compostela
3
Servicio de Radiofísica y Protección Radiológica, Hospital Clínico Universitario de
Santiago de Compostela
Antecedentes. La radioterapia (RT) con o sin quimioterapia es la piedra angular del
tratamiento en pacientes con cáncer de pulmón.[1] Aunque las nuevas tecnológicas han
mejorado la precisión en la radiación de tumores, inevitablemente el tejido sano es
expuesto a radiación. El éxito de la RT depende especialmente de la dosis de radiación,
la cual se ve limitada por la tolerancia del tejido sano adyacente. Se estima que en torno
al 80% de la variabilidad en la respuesta del tejido sano frente a la radiación es
atribuible a diferencias genéticas entre los individuos [2].
Objetivos. Validar potenciales biomarcadores de toxicidad a la radioterapia en pacientes
con cáncer de pulmón.
Metodología. De 429 pacientes examinados con cáncer de pulmón, 210 pacientes
cumplieron los criterios de inclusión. Se recolectaron los datos clínicos del paciente y
los datos dosimétricos del tratamiento de RT. La toxicidad se evalúo en 6 seguimientos,
a los 3, 6, 12, 24, 36 y 48 meses. Se seleccionaron un set de 38 SNPs ubicados en dos de
las vías más relacionadas con efectos adversos a la radiación (genes relacionados con la
inflamación y la vía de reparación de roturas de la doble cadena del DNA), dichos SNPs
fueron seleccionados por estar asociados con toxicidad a RT en estudios GWAS y
validados con una réplica [3-4]. Para el genotipado se utiliza la tecnología de
espectrometría de masas MALDI-TOF (MassARRAY).
Resultados esperados. Una vez validados estos biomarcadores en nuestra población se
incluirán en modelos estadísticos de predicción, los cuales contribuirán a la
personalización de la terapia en pacientes con cáncer de pulmón.
Proyección. Los avances de estos resultados se presentarán en la reunión.
Palabras clave:
Radiogenómica, Efectos adversos, Radioterapia, Cáncer de Pulmón.
Referencias:
130
IV Encontro Mocidade Investigadora
[1] S. Ishikura. Optimal radiotherapy for non-small-cell lung cancer: current progress
and future challenges. Gen Thorac Cardiovasc Surg., 60 (2012) 127-31.
[2] R. A. Gatti. The inherited basis of human radiosensitivity. Acta Oncol., 40 (2001)
702-11.
[3] X. Pu, L. Wang, J. Y.Chang, M. A. Hildebrandt, Y. Ye, C. Lu, H. D. Skinner, N.
Niu, G.D. Jenkins, R. Komaki, J.D. Minna, J.A. Roth, R. M. Weinshilboum, X. Wu.
Inflammation-related genetic variants predict toxicity following definitive radiotherapy
for lung cancer. Clin Pharmacol Ther., 96 (2014) 609-15.
[4] L. Zhao, X. Pu, Y. Ye, C. Lu, J.Y. Chang, X. Wu. Association between Genetic
Variants in DNA Double-Strand Break Repair Pathways and Risk of Radiation
Therapy-Induced Pneumonitis and Esophagitis in Non-Small Cell Lung Cancer.
Cancers (Basel), 8 (2016) iiE23.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
131
CARACTERIZACIÓN BIOQUÍMICA DE YEN1, ENZIMA DE
REPARACIÓN DEL DNA
M.G. Blanco, F.J. Aguado*, V. Hurtado-Nieves
(*franciscojavier.aguado@rai.usc.es)
Centro Singular de Investigación en Medicina Molecular e Enfermidades Crónicas
(CIMUS), Departamento de Bioquímica e Bioloxía Molecular. Universidade de
Santiago de Compostela.
La reparación de las múltiples lesiones que se producen en el DNA es fundamental para
mantener la estabilidad genómica y para la salud del individuo. Cuando alguna de las
rutas encargadas de restaurar la integridad del DNA no funciona adecuadamente, se
pueden derivar múltiples patologías. Asimismo, las rutas de reparación del DNA tienen
gran importancia en la transmisión fidedigna y precisa de la información genética de
una generación a la siguiente.
La recombinación homóloga (HR), es uno de los principales mecanismos para la
reparación de roturas en la doble cadena de DNA (DSB). Este tipo de daño es
particularmente deletéreo, ya que puede llevar a la pérdida de brazos cromosómicos y
aneuploidías y, por tanto, su reparación es esencial .La HR es un mecanismo de alta
fidelidad en la reparación. Implica la invasión de la cadena dañada sobre su cromátida
hermana o cromosoma homólogo, dando lugar a la formación de intermediarios
recombinatorios, que pueden resultar en una conexión estable entre cromátidas o
cromosomas. Una pequeña proporción de estas estructuras ramificadas madura hasta dar
lugar a unos intermediarios de recombinación formados por uniones covalentes de DNA
de cuatro cadenas, denominados uniones de Holliday (HJ). Estas conexiones tienen que
deshacerse a tiempo para permitir una correcta segregación cromosómicadurante la
mitosis. Una de las enzimas involucradas en resolver los intermediarios de
recombinación persistentes en levaduras y en humanos es Yen1/GEN1 [1].
Esta resolvasa está regulada por ciclo celular, de manera que en fase S se encuentra
inactiva, lo que le impide actuar contra intermediarios de recombinación tempranos, y
en anafase se activa, para asegurarse de que los intermediarios de recombinación que
persisten se puedan deshacer para entrar en mitosis [2] y [3].
La actividad de Yen1/GEN1 está estrictamente regulada, y esto tiene razones
biológicas. En nuestro laboratorio contamos con versiones mutantes de estas proteínas
que producen un fenotipo muy deletéreo o incluso letal. Nuestro grupo trata de
investigar cuáles son las razones de este fenotipo en las versiones desreguladas de las
enzimas. El estudio, in vivo e in vitro, de la bioquímica de estas proteínas puede
ayudarnos a comprender el porqué de esta regulación tan estricta.
Palabras clave:
reparación del DNA, recombinación homóloga, uniones de Holliday, DSB, Yen1,
GEN1, ciclo celular.
132
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecimientos:
Gracias a Miguel González Blanco por permitirme formar parte del grupo de DNA
Repair and GenomeIntegrityLab en el CiMUS y comprometerse a dirigirme la tesis.
Referencias:
[1] S.C. Ip, U. Rass, M.G. Blanco, H.R. Flynn, J.M. Skehel, S.C. West. Identification of
Holliday junction resolvases from humans and yeast. Nature, 456 (2008) 357-61.
[2] M.G Blanco, J. Matos, S.C. West. Dual control of Yen1 nuclease activity and
cellular localization by Cdk and Cdc14 prevents genome instability. Mol Cell, 54
(2014) 94-106.
[3] C.L Eissler, G. Mazón, B.L. Powers, S.N. Savinov, L.S. Symington, M.C. Hall. The
Cdk/cDc14 module controls activation of the Yen1 holliday junction resolvase to
promote genome stability, Mol Cell, 54 (2014) 80-93.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
133
POSIBLE ASOCIACIÓN DEL SNP RS1800896 DE LA
INTERLEUCINA 10 (IL-10) CON EL DESARROLLO DE CÁNCER
DE PRÓSTATA EN UNA MUESTRA DE POBLACIÓN GALLEGA
N. Aguín Losada*, N. López Trigo, J.L. Blázquez Caeiro, J. Rodríguez Luis
(*nerea.aguin@gmail.com)
Departamento de Zoología y Antropología Física. Facultad de Biología. Universidade
de Santiago de Compostela.
El Cáncer de Próstata (PCa) es el carcinoma más diagnosticado en España [1] y la
inflamación uno de los factores de riesgo que promueven su desarrollo [2]. En este
estudio se ha analizado un marcador genético-molecular asociado con esta patología, el
SNP rs1800896 en la región promotora de la interleucina 10 (IL-10). Este SNP está
producido por un cambio de G por A, con frecuencias en Europa del 45% para el G [3].
La presencia de uno u otro alelo modifica la funcionalidad de la proteína debido al
aumento o reducción de la angiogénesis así como de la actividad de los macrófagos [4].
La muestra analizada consta de 250 pacientes de PCa y 200 controles sanos
pertenecientes al área geográfica de Galicia. El material de partida consiste en sangre
venosa total, a partir de la cual se ha extraído ADN mediante el protocolo de fenolcloroformo. A continuación, se ha realizado el genotipado de todos los individuos
mediante la técnica de MALDI-TOF y analizado los resultados por medio de
coeficientes OR con sus valores estadísticos correspondientes (χ2; p). Además, se han
calculado los OR ajustados a distintos grupos de edad con su significación
correspondiente.
El rs1800896 se encuentra en equilibrio Hardy-Weinberg en la muestra estudiada y sus
frecuencias alélicas son semejantes a las encontradas en otras poblaciones europeas y de
la Península Ibérica. En cuanto a los OR, el genotipo GG se manifiesta como carácter de
riesgo, mientras que el AA tiene efecto de protección. Su modelo de herencia es de
dominancia-recesividad, teniendo el genotipo AG el mismo efecto protector que el AA.
En la estratificación por edades el genotipo AA parece mostrar un efecto de máxima
protección en el rango intermedio de edades analizadas (entre 65 y 75 años).
Se han observado interesantes patrones de riesgo y protección con este marcador
respecto a la patogénesis del PCa. El alelo A presenta carácter protector frente al
desarrollo de PCa mientras que el alelo G aparece como factor de riesgo. La edad parece
ser también un factor de riesgo a tener en cuenta respecto a esta patología.
Palabras clave:
cáncer de próstata, interleucina-10, estudio casos-control, Galicia, OR.
Agradecimientos:
A los pacientes y controles que forman parte de nuestro estudio, sin cuya participación
la realización del mismo no sería posible.
134
IV Encontro Mocidade Investigadora
Al Centro Nacional de Genotipado de Santiago de Compostela (CeGen) por los avances
tecnológicos utilizados en el genotipado masivo de las muestras.
Referencias:
[1] Sociedad Española de Oncología Médica. Las cifras del cáncer en España. Madrid,
2016.
[2] N. Eiró y FJ. Vizoso. Inflammation and cancer. World Journal of Grastrointestinal
Surgery, 4 (2012) 62-72.
[3] The 1000 Genomes Project Consortium. A global reference for human genetic
variation. Nature, 526 (2015) 68-74.
[4] P. Kesarwani, D.K. Ahiwar, A. Mandhani, A.N. Singh, D. Dalela, A.N. Srivastava y
R.D. Mittal. IL-10−1082 G>A: a risk for prostate cancer but may be protective against
progression of prostate cancer in North Indian cohort. World Journal of Urology, 27
(2009) 389-396.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
135
NUEVOS GENES CANDIDATOS DE SUSCEPTIBILIDAD AL
CÁNCER COLORRECTAL: IDENTIFICACIÓN MEDIANTE
SECUENCIACIÓN COMPLETA DE EXOMAS
M. Álvarez-Barona1*, A. Brea-Fernández2, J. Amigo3, S. Franch-Expósito4, B. Sobrino3,
C. Esteban-Jurado4, S. Castellví-Bel4, C. Fernández-Rozadilla5, A. Carracedo5, C. RuizPonte6
1
(*miriam.alvarez.barona@rai.usc.es)
Grupo de Medicina Xenómica Universidade de Santiago de Compostela. Grupo de
Genética del Cáncer E017 (IDIS). Santiago de Compostela.
2
Grupo de Medicina Xenómica. Universidade de Santiago de Compostela. Grupo de
Genética del Cáncer E017 (IDIS). Centro de Investigación Biomédica en Red de
Enfermedades Raras (CIBERER).
3
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica-SERGAS, Grupo de Medicina
Xenómica, Grupo de Genética C005 (IDIS).
4
Departamento de Gastroenterología. Hospital Clinic. Centro de Investigación
Biomedica en Red de Enfermedades Hepáticas y Digestivas (CIBEREHD). Institut
d'Investigacions Biomèdiques August Pi i Sunyer (IDIBAPS). Universitat de Barcelona.
5
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica-SERGAS. Grupo de Medicina
Xenómica, Grupo de Genética C005 (IDIS). CIBERER.
6
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica-SERGAS. Grupo de Medicina
Xenómica, Grupo de Genética del Cáncer E017 (IDIS). CIBERER.
El Cáncer Colorrectal (CCR) es una enfermedad heterogénea con un componente
genético estimado del 25-30% [1]. Sin embargo, las mutaciones raras de alta
penetrancia responsables del CCR hereditario y las variantes comunes identificadas
hasta ahora no suponen más del 15-20% del riesgo genético. Se postula que parte de
esta ‘heredabilidad perdida’ se debe a variantes raras en nuevos genes de susceptibilidad
[2].
Para la identificación de nuevos genes candidatos de predisposición hereditaria al CCR
realizamos la secuenciación completa de exomas en una cohorte de 20 pacientes no
relacionados, enriquecida genéticamente por diagnóstico de CCR a edad temprana(≤50
años), y que no presentan alteraciones genéticas en los genes Mendelianos de CCR
hereditario.
Del total de las 346.016 variantes genéticas identificadas seleccionamos 263 variantes
raras (MAF≤0.001 para variantes heterozigotas y MAF≤0.01 para variantes
homozigotas) y con pérdida de función (frameshift, stopgain/loss, splicing y missense
de alto impacto funcional). Parte de estas variantes se encuentran en genes implicados
en vías de reparación del DNA y vías de señalización. Sin embargo, a diferencia de
otros estudios recientes en nuestra cohorte no se identifican genes candidatos
implicados en la vía de reparación del DNA de la Anemia de Fanconi.
Para la priorización final de genes candidatos se utilizó una cohorte de validación
externa de 40 exomas de pacientes españoles con CCR familiar. Además, buscamos su
136
IV Encontro Mocidade Investigadora
relevancia clínica y/o biológica en base a su función, pathways relacionadas, datos de
expresión, así como la sobrerrepresentación de variantes raras en genes candidatos y/o
vías comunes. Para confirmar la implicación de nuestros 11 genes candidatos en CCR
vamos a buscar variantes patogénicas en una cohorte de 500 familias con CCR.
Palabras clave:
exoma, cáncer colorrectal, heredabilidad, variante genética.
Agradecimientos:
FPGMX Santiago de Compostela: Clara Ruiz Ponte,
Alejandro Brea Fernández, Personal Técnico
Ángel
Carracedo Álvarez,
Referencias:
[1] M. N. Timofeeva, B. Kinnersley, S. M. Farrington, N. Whiffin, C. Palles, V. Svinti,
A. Lloyd, M. Gorman, L.Y. Ooi, F. Hosking, E. Barclay, L. Zgaga, S. Dobbins, L.
Martin, E. Theodoratou, P. Broderick, A. Tenesa, C. Smillie, G. Grimes, C. Hayward,
A. Campbell, D. Porteous, I.J. Deary, S. Harris, EL. Northwood, J.H. Barrett, G. Smith,
R. Wolf, D. Forman, H. Morreau, D. Ruano, C. Tops, J. Wijnen, M. Schrumpf, A. Boot,
HF. Vasen, FJ. Hes, T. van Wezel, A. Franke, W. Lieb, C. Schafmayer, J. Hampe, S.
Buch, P. Propping, K. Hemminki, A. Försti, H. Westers, R. Hofstra, M. Pinheiro, C.
Pinto, M. Teixeira, C. Ruiz-Ponte, C. Fernández-Rozadilla, A. Carracedo, A. Castells,
S. Castellví-Bel, H. Campbell, DT. Bishop, I. Tomlinson, M. Dunlop, R. Houlston.
Recurrent Coding Sequence Variation Explains Only A Small Fraction of the Genetic
Architecture of Colorectal Cancer. Scientific Reports, 10 (2015) 16286.
[2] R. M. de Voer, M. M. Hahn, R. D. Weren, A.R. Mensenkamp, C. Gilissen, W.A.
van Zelst-Stams , L. Spruijt, CM. Kets, J. Zhang, H. Venselaar, L. Vreede, N. Schubert,
M. Tychon, R. Derks, H. K. Schackert , A. Geurts van Kessel, N. Hoogerbrugge , M.J.
Ligtenberg, R.P. Kuiper. Identification of novel candidate genes for early-onset
colorectal cancer susceptibility. PLoS Genetics, 12 (2016) e1005880.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
137
MECANISMOS FISIOLÓGICOS RESPONSABLES DE LA
RESISTENCIA AL DESARROLLO DE OBESIDAD POR LA
LACTANCIA MATERNA
S. Barja Fernández*1,2, C. Folgueira Cobos1,2,3, C. Castelao Taboada1,2, R. Nogueiras3
Pozo, F. Casanueva4, R. Leis5, L.M. Seoane1,2.
(*sylvia_barfer@hotmail.com)
1Grupo Fisiopatología Endocrina. Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de
Compostela (IDIS). Complejo Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela
(CHUS).
2CIBER Fisiopatología de la Obesidad y Nutrición, Instituto de Salud Carlos III.
3Centro de Investigación en Medicina Molecular y Enfermedades Crónicas (CIMUS),
Universidade de Santiago de Compostela.
4Departamento de Medicina. Facultad de Medicina. Universidade de Santiago de
Compostela.
Departamento de Pediatría. Facultad de Medicina. Universidade de Santiago de
Compostela.
5
Introducción. La obesidad constituye una epidemia mundial con inicio a edades
pediátricas cada vez más tempranas. La nutrición perinatal es uno de los principales
factores de riesgo en el desarrollo de esta patología. Estudios epidemiológicos defienden
el papel protector de la lactancia materna [1], aunque no existen datos conclusivos ni
mecanismos descritos asociados a dicho fenómeno. Por este motivo el principal objetivo
de nuestro estudio ha sido determinar si prolongar el periodo de lactancia materna
protege frente al desarrollo de obesidad inducida por dieta en edad adulta.
Metodología. Como modelo animal se utilizaron ratas Sprague-Dawley macho con
lactancia normal (21 días) o prolongada (28 días) que fueron alimentadas con dieta
estándar o alta en grasa desde el destete hasta la edad adulta. Se monitorizó la
homeostasis energética (ingesta, peso corporal, masa grasa y magra) y se estudiaron
señales plasmáticas relacionadas con la misma. Se realizó el fenotipado metabólico
mediante calorimetría indirecta y se estudió mediante western blot y técnicas
histológicas el metabolismo del tejido adiposo pardo, subcutáneo y visceral.
Resultados. La prolongación del periodo de lactancia materna reduce la acumulación de
grasa corporal asociada a dieta alta en grasa, así como los elevados niveles circulantes
de triglicéridos, colesterol, ácidos grasos libres y leptina en la edad adulta, consecuencia
de (I) la activación del proceso termogénico en el tejido adiposo pardo, (II) la mejora
del metabolismo lipídico del tejido adiposo blanco (incrementando la lipolisis y
reduciendo la captación y acumulación de triglicéridos), y (III) la estimulación del
fenómeno de browning en tejido adiposo subcutáneo.
138
IV Encontro Mocidade Investigadora
Conclusión. Los presentes datos muestran por primera vez que la lactancia materna
prolongada protege frente al desarrollo de obesidad inducida por dieta en edad adulta
actuando sobre el fenómeno de termogénesis y sobre el metabolismo lipídico del
organismo.
Palabras clave:
browning, lactancia, metabolismo lipídico, obesidad, termogénesis.
Agradecimientos:
ISCIII PI15/01272 y PI12/02021 cofinanciado por FEDER, Xunta de Galicia
(10PXIB918273PR), Universidade de Santiago de Compostela, Fundación Mutua
Madrileña, CIBER Fisiopatología de la Obesidad y Nutrición.
Referencias:
[1] A. Singhal, J. Lanigan. Breastfeeding, early growth and later obesity. Obesity
Reviews, 8 (2007) 51-54.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
139
PEZ CEBRA: MEJORANDO LOS XENOTRASPLANTES
P. Cabezas Sáinz*
(*pablo.cabezas@rai.usc.es)
Departamento de Genética. Facultad de Veterinaria. Universidade de Santiago de
Compostela
Introducción. El pez cebra (Danio rerio) es un organismo modelo que ha emergido
como herramienta para la investigación en cáncer, siendo este la segunda causa de
muerte a nivel mundial, por detrás de las enfermedades cardiovasculares. El pez cebra
es un modelo muy útil para el xenotrasplante de células humanas de cáncer y para
estudios de toxicidad de compuestos antitumorales in vivo. Comparado con el modelo
murino, el pez cebra es más rápido, tiene menor coste de mantenimiento y la capacidad
de realizar ‘high throughput screening’, haciéndolo un modelo adaptado a las terapias
personalizadas.
Metodología. Aunque se han desarrollado muchos métodos para la cuantificación
celular dentro del pez cebra basados en la adquisición de imagen, todavía existen cosas
a mejorar. En la técnica de xenotrasplante, es crucial la cuantificación de la
proliferación celular in vivo para estandarizar una futura aplicación preclínica del
modelo. Por ello se han mejorado dos condiciones de la técnica de xenotrasplante:
cuantificación de la proliferación celular in vivo usando ZFtool y optimización de la
temperatura de incubación del embrión de pez cebra. El software desarrollado en
colaboración con el Citius, permite eliminar la autofluorescencia del embrión y
establecer un umbral en el cual sólo las células inyectadas son seleccionadas
automáticamente, de manera que posteriormente, mediante el área y la intensidad de la
fluorescencia, se puede elaborar un índice de proliferación.
Resultados. El análisis de la proliferación de las células tumorales a diferentes
temperaturas (34ºC y 36ºC) dio como resultado una mayor proliferación a 36ºC in vivo,
lo cual se corresponde con lo observado en los estudios realizados in vitro con la
misma línea celular, una temperatura de incubación no demostrada hasta la fecha.
La mortalidad de los embriones no ha sido estadísticamente significativa entre estas
dos temperaturas, situándose en torno al 10%. Así mismo, el programa desarrollado
para cuantificar la proliferación de las células inyectadas con mayor precisión ha
demostrado tanto si hay proliferación como en ensayos con quimioterápicos que
mide eficazmente la proliferación celular.
Palabras clave:
Pez cebra, xenotrasplante, cáncer, imagen.
140
IV Encontro Mocidade Investigadora
ENCAPSULACIÓN DEL ACTIVADOR PLASMINÓGENO
TISULAR (tPA) EN ESTRUCTURAS SONO-SENSIBLES
C. Correa-Paz*, I. López-Loureiro, M. Pérez-Mato, E. López-Arias, M. RodríguezYáñez, S. Arias-Rivas, T. Sobrino, J. Castillo, F. Campos
(*clara.correa@hotmail.es)
Laboratorio de Investigación en Neurociencias Clínicas, Hospital Clínico
Universitario, Instituto de Investigación Sanitarias de Santiago de Compostela (IDIS),
Universidade de Santiago de Compostela.
En España cada año hay 100.000 nuevos casos de ictus, siendo el 80% de naturaleza
isquémica. El único tratamiento farmacológico aprobado para la fase aguda es el
activador del plasminógeno tisular (tPA). No obstante, su uso en la práctica clínica está
limitado a una reducida ventana terapéutica, debido principalmente a transformaciones
hemorrágicas y a su toxicidad [1,2]. Una nueva estrategia para solventar estos
problemas es la encapsulación del tPA en estructuras sono-sensibles, que liberan el tPA
en la región ocluida mediante la aplicación de ultrasonidos (US). Recientemente, en el
campo de la cardiología, se ha desarrollado un sistema de encapsulación mediante el
recubrimiento con gelatina y acetato de zinc. Sin embargo, su aplicación en el campo de
la isquemia cerebral no ha sido demostrada experimentalmente [3].
En este proyecto nos hemos basado en el protocolo publicado para sintetizar el
complejo gelatina-tPA. De esta forma el tPA ve inhibida su actividad hasta que se
revierte mediante la aplicación de US, que rompen el complejo gelatina-tPA.
Para probar su eficacia in vitro hemos cuantificado semicuantitativamente la actividad
del tPA mediante el porcentaje de reducción de peso de coágulos en comparación con
tPA libre. Hemos conseguido disminuir un 50% la actividad del tPA encapsulado y
revertirla mediante la aplicación de US hasta un 80%, en comparación con el tPA libre.
Una vez realizados estos experimentos, hemos administrado el tPA encapsulado en dos
modelos animales de oclusión embolica: un modelo isquémico tromboembólico [4], en
la arteria cerebral media, que reproduce las oclusiones de pequeño vaso, y un modelo de
trombosis en carótida que simula una oclusión de vaso de gran calibre.
En ambos modelos in vivo hemos observado que la administración de tPA encapsulado
junto con la aplicación de US aumenta el número de animales que reperfunden,
comparado con la administración de tPA no encapsulado. Esto representa una
prometedora estrategia para aumentar la eficacia del tratamiento trombolítico.
Palabras clave:
isquemia cerebral, activador del plasminógeno tisular, modelo tromboembólico.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
141
Referencias:
[1] W.J. Powers, C.P. Derdeyn, J. Biller, C.S. Coffey, B.L. Hoh, E.C. Jauch.
2015 American Heart Association/American Stroke Association Focused Update of the
2013 Guidelines for the Early Management of Patients With Acute
Ischemic Stroke Regarding Endovascular Treatment: A Guideline for Healthcare
Professionals From the American Heart Association/American Stroke Association.
Stroke, 46 (2015) 3020-3035.
[2] W. Hacke, M. Kaste, K.R. Less, Z. Medeghri, T. Machning, D. Schneider.
Thrombolysis with alteplase 3 to 4.5 hours after acute ischemic stroke. The New
England Journal of Medicine, 359 (2008) 1317-1329.
[3] H. Kawata, Y.Uesugi, T. Soeda, Y. Takemoto, J.H. Sung, K. Umaki. A new drug
delivery system for intravenous coronary thrombolysis with thrombus targeting and
stealth activity recoverable by ultrasound. Journal of the American College of
Cardiology, 60 (2012) 2550-2557.
[4] C. Orset, R. Macrez, A.R. Young, D. Panthou, E. Angles-Cano, E. Maubert. Mouse
model of in situ thromboembolic stroke and reperfusion. Stroke, 38 (2007) 2771-2778.
142
IV Encontro Mocidade Investigadora
CREPIDOSTOMUM, TREMATODO DE TRUCHA SALVAJE,
COMO INDICADOR DEL ESTADO ECOLÓGICO DE UN RÍO
S. Couso Pérez*, E. Ares Mazás, H. Gómez Couso
(seila.couso@rai.usc.es)
Departamento de Microbiología y Parasitología. Facultad de Farmacia. Universidade
de Santiago de Compostela.
La Directiva Marco del Agua 2000/60/CE establece indicadores biológicos,
fisicoquímicos e hidromorfológicos para determinar la calidad del agua, definida como
“estado ecológico”. En el caso de los ríos, entre los indicadores biológicos se
encuentran la composición y la abundancia de las faunas ictiológica y bentónica de
invertebrados [1]. Los macroinvertebrados bentónicos son aquellos que viven asociados
a distintos sustratos de un sistema acuático, generalmente adheridos a su superficie y
que por su tamaño pueden ser observados a simple vista y retenidos en redes de luz de
malla inferior a 500 µm [2]. Por otra parte, algunos de estos macroinvertebrados no solo
forman parte de la cadena trófica de los peces, sino que también actúan como
hospedadores intermediarios en la biología de ciertos helmintos parásitos, como son los
moluscos, los efemerópteros y los anfípodos en el ciclo biológico del trematodo
Crepidostomum, parásito gastrointestinal de trucha [3]. En este estudio, se presentan los
resultados obtenidos sobre la presencia de Crepidostomum spp. en ejemplares de trucha
salvaje (Salmo trutta) capturados en el río Furelos durante la temporada de pesca de
2015 (15 de marzo - 31 de julio). De un total 191 muestras analizadas, se detectaron
adultos y/o huevos de este helminto en 144 truchas (75,4%). Considerando los tramos
de pesca en los que se divide el río estudiado, se observó una mayor prevalencia en la
zona acotada (80,2%) con respecto a los dos tramos de pesca libre, en los que las
prevalencias fueron muy similares (68,3% y 67,7%). Además, teniendo en cuenta la
edad estimada de los ejemplares analizados [4], se comprobó que la prevalencia
aumentó con la edad. Así, se detectó la infección en un 67,2% de las truchas menores de
2 años, mientras que un 77,2% y un 89,5% de los ejemplares de 2-3 años y mayores de
3 años, respectivamente, estaban parasitados. La presencia del trematodo
Crepidostomum en Salmo trutta está relacionado con la abundancia relativa de los
macroinvertebrados bentónicos que actúan como hospedadores intermediarios. Por
tanto, la prevalencia de este parásito en truchas salvajes podría ser indicativa del estado
ecológico del río.
Palabras clave:
Crepidostomum, Salmo trutta, macroinvertebrados, estado ecológico.
Agradecimientos:
Los autores agradecen a la Asociación de Troiteiros do Río Furelos su colaboración.
Estudio financiado por la Xunta de Galicia (GPC2014-069).
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
143
Referencias:
[1] European Parliament & Council. Directive 2000/60/EC of the European Parliament
and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action
in the field of water policy. Official Journal of the European Communities, 327 (2000)
1-73.
[2] M.A. González González y F. Cobo Gradín. Macroinvertebrados de las aguas dulces
de Galicia. A Coruña, 2006.
[3] K. Bukhmann y J. Bresciani. An introduction to parasitic diseases of freshwater
trout. Frederiksberg, 2001.
[4] J. Sánchez-Hernández, M.J. Serviá, R. Vieira, S. Barca-Bravo y F. Cobo. References
data on the growth and population parameters of Brown trout in siliceous rivers of
Galicia (NW Spain). Limnetica, 31 (2012) 267-282.
144
IV Encontro Mocidade Investigadora
CONSIDERACIONES A TENER EN CUENTA PARA LA
DIAGNOSIS DE ESCUTICOCILIADOS EN PECES PLANOS
A.P. de Felipe González*
(*anapaulade.felipe@usc.es)
Departamento de Parasitología. Instituto de Investigación y Análisis Alimentarios.
Universidade de Santiago de Compostela
La escuticociliatosis es una enfermedad parasitaria que afecta a los peces planos y que
puede estar originada por cerca de 20 especies de ciliados, lo cual dificulta la diagnosis
y la identificación del agente causal [1, 2, 3]. La identificación clásica de los
escuticociliados está basada en el estudio de datos morfológicos, la examinación de
estadios de vida y las aproximaciones moleculares (reconstrucción de relaciones
filogenéticas y variabilidad intraespecífica, entre otras) [4, 5].
En este estudio identificamos dos aislados de escuticociliados de un brote en lenguado
chileno (Paralichthys adspersus) cultivado en Perú. Estos aislados fueron comparados
con una cepa de Philasterides dicentrarchi (que ha sido identificado como el principal
agente etiológico de la escuticociliatosis en rodaballos cultivados [6, 7]) y con la cepa
de Miamiensis avidus 50180™ depositada en la Colección Americana de Cultivos Tipo
(ATCC®), considerada como un sinónimo de P. dicentrarchi desde 2000 [8, 9]. Los
métodos de diagnóstico empleados nos permitieron identificar los aislados del lenguado
de Perú como P. dicentrarchi, lo cual indica que este agente causa enfermedad en las
especies: P. adspersus, P. olivaceus y en S. maximus.
Por otra parte, la comparación de los aislados de P. dicentrarchi y M. avidus revela
algunas diferencias en el aparato bucal. A diferencia de P. dicentrarchi, M. avidus tiene
un ciclo de vida con tres formas: macrostomos (capaces de depredar a P. dicentrarchi),
microstomos y tomites. Finalmente, encontramos diferencias en las secuencias de los
genes del ARNr 18S, α y β tubulina, indicando que P. dicentrarchi y M. avidus son
especies diferentes. Sin embargo, los datos de secuenciación del ARNr 18S indican que
P. dicentrarchi debería ser transferido al género Miamiensis, y proponemos el nombre
Miamiensis dicentrarchi.
Como conclusión sugerimos que una combinación de técnicas morfológicas, biológicas,
moleculares (por análisis multigénicos) y serológicas deberían emplearse para la
correcta diagnosis de especies de escuticociliados.
Palabras clave:
parasitología, peces planos, escuticociliados, Philasterides, Miamiensis.
Referencias:
[1] S.M. Kim, J.B. Cho, S.K. Kim, Y.K. Nam y K.H. Kim. Occurrence of
scuticociliatosis in olive flounder Paralichthys olivaceus by Philasterides dicentrarchi
(Ciliophora: Scuticociliatida). Diseases of Aquatic Organisms, 62 (2004) 233-238.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
145
[2] R. Harikrishan, C. Balasundaram y M.S. Heo. Scuticociliatosis and its recent
prophylactic measures in aquaculture with special reference to South Korea Taxonomy,
diversity and diagnosis of scuticociliatosis: Part I. Control strategies of scuticociliatosis:
Part II. Fish & Shellfish Immunology. 29 (2010) 15-31.
[3] S.J. Jung, S.I. Kitamura, J.Y. Song, I.Y. Joung y M.J. Oh. Complete small subunit
rRNA gene sequence of the scuticociliate Miamiensis avidus pathogenic to olive
flounder Paralichthys olivaceus. Diseases of Aquatic Organisms, 64 (2005) 159-162.
[4] B. Budiño, J. Leiro, S. Cabaleiro y J. Lamas. Characterization of Philasterides
dicentrarchi isolates that are pathogenic to turbot: serology and cross-protective
immunity. Aquaculture, 364-365 (2012) 130-136.
[5] X. Pan, M. Zhu, H. Ma, K.A. Al-Rasheid y X. Hu. Morphology and small-subunit
rRNA gene sequences of two novel marine ciliates, Metanophrys orientalis spec. nov.
and Uronemella sinensis spec. nov. (Protista, Ciliophora, Scuticociliatia), with an
improved diagnosis of the genus Uronemella. International Journal of Systematic and
Evolutionary Microbiology, 63 (2013) 3515-3523.
[6] R. Iglesias, A. Paramá, MF. Álvarez, J. Leiro, J. Fernández y ML. Sanmartín.
Philasterides dicentrarchi (Ciliophora, Scuticociliatida) as a causative agent of
scuticociliatosis in farmed turbot, Scophtalmus maximus in Galicia (NW Spain).
Diseases of Aquatic Organisms, 46 (2001) 47-55.
[7] A. Paramá, J.A. Arranz, M.F. Álvarez, M.L. Sanmartín y J. Leiro. Ultrastructure and
phylogeny of Philasterides dicentrarchi (Ciliophora: Scuticociliatia) from farmed turbot
in NW Spain. Parasitology, 132 (2006) 555-564.
[8] W.B. Song y N. Wilbert. Redefinition and redescription of some marine
scuticociliates from China, with report of a new species, Metanophrys siensis nov. Spec.
(Ciliophora, Scuticociliatida). Zoologischer Anzeiger, 239 (2000) 45-74.
[9] S.J. Jung, S.I. Kitamura, J.Y. Song y M.J. Oh. Miamiensis avidus (Ciliophora:
Scuticociliatida) causes systemic infection in olive flounder Paralichthys olivaceus and
is a senior synonym of Philasterides dicentrarchi. Diseases of Aquatic Organisms, 73
(2007) 227-234.
146
IV Encontro Mocidade Investigadora
VALIDACIÓN FORENSE DEL PANEL QIAGEN SNP-ID
M. de la Puente*, C. Santos, C. Phillips, M. Fondevila, M.V. Lareu
(* m.delapuente.vila@gmail.com)
Instituto de Ciencias Forenses “Luis Concheiro”
Actualmente, los STRs (Short Tandem Repeats) son los marcadores más usados en el
área de Genética Forense. No obstante, la aplicación de los SNPs (Single Nucleotide
Polymorphisms), tanto como complemento de los STRs como por sí mismos, permite la
resolución de casos en los que los STRs se encuentran limitados. Estos casos
comprenden principalmente ADN degradado y pruebas de parentesco lejano o con
pedigrís deficientes.
Como marcadores bialélicos, la información aportada por cada SNP es limitada frente a
los altamente polimórficos STRs: para alcanzar un poder de discriminación semejante
es necesario un mayor número de marcadores. Por tanto, la capacidad de analizar varios
marcadores en una sola reacción (multiplex), minimizando así el agotamiento de la
muestra, es una de las características más importantes de la metodología de análisis.
Uno de los métodos más utilizados es la minisecuenciación, basada electroforesis
capilar, con capacidades de multiplex de menos de 40 marcadores.
En los últimos años, se ha extendido el uso de las plataformas de MPS (Massively
Parallel Sequencing), que permiten analizar cientos de marcadores simultáneamente. La
comunidad forense se encuentra investigando el potencial de estas plataformas y
realizando los primeros trabajos de validación.
Presentamos la validación de un panel comercial para MPS, Qiagen SNP-ID [1], usando
la plataforma Ion PGMTM. El panel incluye conjuntos de SNPs escogidos con fines de
identificación y publicados previamente [2, 3]. Mediante un diseño sencillo [4]
podremos valorar la eficacia del panel ante muestras escogidas para representar
diferentes situaciones habituales en la rutina forense: bajos niveles de ADN, mezclas de
ADN y muestras degradadas.
Los genotipos obtenidos mediante el uso de MPS se contrastarán con los obtenidos
mediante minisecuenciación [4] y los publicados en bases de datos online, para evaluar
el grado de concordancia. Además, a fin de entender las limitaciones de la plataforma y,
consecuentemente, su futura aplicabilidad para el estudio de otros marcadores o en la
rutina forense, las secuencias obtenidas serán analizadas minuciosamente. La calidad de
secuenciación de cada marcador será evaluada en términos de: número de lecturas,
equilibrio en la direccionalidad de las cadenas, balance de heterocigotos e
incorporaciones erróneas.
Palabras clave:
SNPs, MPS, Identificación forense, validación.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
147
Agradecementos:
MdlP está financiada por una beca concedida por la Consellería de Cultura, Educación e
Ordenación Universitaria de la Xunta de Galicia como parte del Plan Galego de
Investigación, Innovación e Crecemento 2011-2015 (Plan I2C).
Referencias:
[1] I. Grandell, R. Samara, A.O. Tillmar. A SNP panel for identity and kinship testing
using massive parallel sequencing. International Journal of Legal Medicine, (2016) 110.
[2] J. J. Sanchez, C. Phillips, C. Borsting, K. Balogh, M. Bogus, M. Fondevila, C.D.
Harrison, E. Musgrave-Brown, A. Salas, D. Syndercombe-Court, P.M. Schneider, A.
Carracedo, N. Morling. A multiplex assay with 52 single nucleotide polymorphisms for
human identification. Electrophoresis, 27 (2006) 1713-1724.
[3] A. J. Pakstis, W.C. Speed, R. Fang, F. C. L. Hyland, M. R Furtado, J. R. Kidd, K. K.
Kidd. SNPs for a universal individual identification panel . Human Genetics, 127 (2009)
315-324.
[4] M. Eduardoff, C. Santos, M. de la Puente, T. E. Gross, M. Fondevila, C. Strobl, B.
Sobrino, D. Ballard, P. M. Schneider, A. Carracedo, M.V. Lareu, W. Parson, C. Phillips.
nter-laboratory evaluation of SNP-based forensic identification by massively parallel
sequencing using the Ion PGM™. Forensic Science International: Genetics, 17 (2015)
110-121.
148
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL SISTEMA DE REGULACIÓN DE DOS COMPONENTES RSTAB
REGULA LA VIRULENCIA DE PHOTOBACTERIUM DAMSELAE
SUBSP. DAMSELAE
M.S. Terceti*, C.R. Osorio
(*mateus.souza@rai.usc.es)
Departamento de Microbioloxía e Parasitoloxía, Instituto de Acuicultura. Universidade
de Santiago de Compostela
Photobacterium damselae subsp. damselae es una bacteria marina perteneciente a la
familia Vibrionaceae, y está considerada un patógeno emergente de peces marinos de
importancia en la acuicultura, además de ser un patógeno humano. Esta bacteria
produce una amplia gama de factores de virulencia, entre los que destaca la capacidad
de producir distintas hemolisinas como la damselisina (Dly), la Phobalisina (PhlyP) y la
hemolisina HlyAch. Sin embargo, prácticamente no se conoce nada acerca de los
mecanismos moleculares mediante los cuales esta bacteria regula la producción de estas
tres toxinas. En este trabajo hemos aplicado la metodología de la mutagénesis mediante
transposición. Identificamos así un mutante que mostró una actividad hemolítica muy
reducida, y que contenía el transposón insertado en un gen al que denominados rstB.
Este gen, codifica un sistema de regulación de dos componentes denominado RstAB.
Mediante mutagénesis por intercambio alélico obtuvimos un mutante mediante deleción
limpia del gen rstB (al que denominamos MT151) y demostramos que se repetía el
fenotipo de disminución considerable en la actividade hemolítica. A continuación
demostramos que la mutación de rstB conllevaba una disminución muy acusada de los
niveles de transcripción de los tres genes de las hemolisinas (dly, phlyP y hlyAch).
Además, la mutación de este sistema regulador provoca otros cambios fenotípicos
pleiotrópicos, como la disminución de la motilidad flagelar y la formación de cadenas
multicelulares en condiciones de baja salinidad del medio. Por tanto, es factible que el
sistema RstAB no solamente regula la virulencia de esta bacteria sino posiblemente
también diversos aspectos de su homeostasis. En ensayos de virulencia empleando
lubinas (Dicentrarchus labrax) como modelo animal demostramos que el mutante rstB
está fuertemente afectado en la virulencia: así, mientras la cepa parental produjo una
mortalidad del 80% de los peces, pudimos comprobar que el 100% de los peces
infectados con la cepa mutante sobrevivieron tras 10 días después de la inoculación.
Estos resultados representan la primera evidencia de un mecanismo regulador de la
virulencia en esta bacteria patógena, y podrá constituir la base para el futuro diseño de
nuevas estrategias de prevención y control en cultivos de peces marinos.
Palabras clave:
acuicultura, virulencia bacteriana, regulación génica, RstAB, sistema regulador de dos
componentes.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
149
Agradecimientos:
Este estudio ha sido financiado por el proyecto AGL2013-48353-R, del Ministerio de
Economía y Competitividad (MINECO) de España (cofinanciado por el Programa
FEDER de la Unión Europea). Mateus S. Terceti agradece al Ministerio de Educación
de Brasil y CAPES (Coordenação de aperfeiçoamento de pessoal de nivel superior)
por la beca predoctoral.
150
IV Encontro Mocidade Investigadora
RADIAL AND TANGENTIAL MIGRATION PROCESSES SEEM
TO TAKE PLACE DURING THE DEVELOPMENT OF PALLIUM
IN A BASAL VERTEBRATE (SCYLIORINUS CANICULA).
A. Docampo-Seara*, M.A. Rodríguez, I. Moldes-Rey
(*alberto.docampo@rai.usc.es)
Grupo BrainShark. Departamento de Biologia Celular y Ecología. Universidad de
Santiago de Compostela
The telencephalon comprises an intricate set of structures that are required for some of
the most complex and evolved functions. It is broadly subdivided in pallium (dorsal)
and subpallium (ventral). During development, pallium has also been subdivided in four
domains: dorsal, medial, lateral and ventral pallium. Numerous genetic and molecular
studies have demonstrated that this subdivision pattern is highly conserved in most
vertebrates [1]. Elaborated neurogenesis and migration processes are needed to achieve
the complex cytoarchitectonic structure of pallium and two general modes of migration
can be distinguished: radial and tangential migration [2,3]. Studies in amniotes have
demonstrated that pallial progenitors migrate radially and tangentially during the
development to contribute with neuronal populations not only to the pallium itself but
also to other telencephalic structures [3,4,5,6]. In the present work we have study
neuronal migratory patterns in the telencephalon of a basal vertebrate (Scyliorhinus
canicula). Antibodies against GFAP (glial marker), PCNA, Pax6, DCX and Tbr1
(markers of proliferation, migration and maturity, respectively) have been used.
Proliferation markers (PCNA and Pax6) seem to be restricted to the ventricles except in
two areas: dorsal pallium and pallial-subpallial boundary, where positive cells are also
seen in the subventricular and marginal zone. Pax6/DCX positive cells seem to emerge
from these areas forming two cell streams in dorso-ventral and rostro-caudal directions,
respectively. On the other hand, numerous Tbr1-ir cells are found throughout pallium
and isolated cells are observed in the subpallium; all of them coexpress DCX. In
addition, GFAP positive cells are observed in the ventricle, which extend prolongations
to the pial surface. These results show a local migration of pallial progenitors and the
existence of pallial-subpallial migration. In all pallial divisions a radial migration seems
to occur; in addition, pallial progenitor cells from the dorsal and ventral pallium seems
to reach the septum and caudal subpallium by tangential migration. Our results all
together suggest us that the migration pattern in the telencephalon of vertebrates could
be highly conserved.
Keywords:
neurogenesis, migration, development, telencephalon, shark.
Acknowledgements:
The present results are part of a most extensive project supported by Ministerio de
Economia y Competitividad-FEDER (BFU2014-5863).
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
151
References:
[1] L. Medina and A. Abellan. Development and evolution of the pallium. Seminars in
Cell & Developmental Biology, 20 (2009) 698-711.
[2] O. Marín and J.L.R. Rubenstein. Cell migration in the forebrain. Annual Reviews in
Neuroscience, 26 (2003) 441-83.
[3] M.E. Hatten. Central nervous system neuronal migration. Annual Reviews in
Neuroscience, 22 (1999) 511-39.
[4] J.F. Montiel, N.A. Vasistha, F. García-Moreno and Z. Molnár. From sauropsids
to mammals and back: New approaches to comparative cortical development. Journal of
Comparative Neurology, 524 (2016) 630-45.
[5] Carney RSE, Alfonso TB, Cohen D, Dai H, Nery S, Stoica B, Slotkin J,
Bregman BS, Fishell G, Corbin JG. Cell migration along the lateral cortical stream to
the developing basal telencephalic limbic system. The Journal of Neuroscience, 26
(2006) 11562-11574.
152
IV Encontro Mocidade Investigadora
DISEÑO Y CARACTERIZACIÓN FISICOQUÍMICA Y
BIOLÓGICA DE BIOCOMPOSITES OBTENIDOS POR FREEZE
CASTING PARA REGENERACIÓN DE TEJIDOS ÓSEOS
D. Don López 1,2*, R. Couceiro Otero1, A. Martínez Insua1, A.P. Tomsia1, F. Guitián
Rivera1
1
(*david.don.lopez@hotmail.com)
Instituto de Cerámica de Galicia. Universidade de Santiago de Compostela
2
Lawrence Berkeley National Laboratory. California
En las últimas décadas se ha desarrollado un nuevo tipo de biomateriales, que además
de ser biocompatibles, también son bioactivos y reabsorbibles. A diferencia de los
biomateriales inertes, esta nueva generación de materiales establecen enlaces
interfaciales con los tejidos vivos y los implantes son sustituidos gradualmente por
tejido vivo del receptor, haciendo que la pieza implantada desaparezca a largo plazo y
de paso al propio tejido.
En la disciplina de la creación de piezas para la regeneración de tejido óseo, multitud de
autores apuntan a que los implantes óseos del futuro seguirán este enfoque, con el que
se podrá regenerar el tejido óseo del propio paciente.
Esta investigación se ha centrado en dos importantes puntos para desarrollar nuevas
piezas que puedan ser utilizadas para la regeneración de tejido óseo: los materiales y la
técnica a utilizar.
Respecto a los materiales, en este estudio se han utilizado diferentes compuestos
cerámicos, como el hidroxiapatito o el fosfato tricálcico, que aunque no presentan una
gran bioactividad, tienen una composición química muy parecida al hueso nativo
humano. Estos compuestos han sido mezclados a diferentes proporciones con distintos
tipos de vidrios bioactivos, que presentan una mayor bioactividad al degradarse en suero
fisiológico y precipitar posteriormente como hidroxiapatito.
El primer vidrio bioactivo inventado, el llamado 45S5, también fue mezclado con seda
para conseguir mejores propiedades biológicas.
Todos estos materiales fueron conformados por medio de la técnica de Freeze Casting,
que a través del congelamiento de una disolución y el posterior sublimado del hielo
formado, permite la creación de piezas con una característica estructura lamelar interna
al mismo tiempo que una gran porosidad y un alto nivel de interconexión entre los poros
creados.
Los resultados obtenidos muestran buenas propiedades fisicoquímicas además de muy
buenos resultados biológicos para la regeneración de tejido óseo tanto en experimentos
In Vitro como In Vivo, en el cráneo de un conejo.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
Palabras clave:
biomateriales, regeneración tejido óseo, seda, compuestos cerámicos.
153
154
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL ESTUDIO DE UNA MUTACIÓN EUROPEA DE TGM1: LA
MUTACIÓN R396H CRUZA EL ATLÁNTICO PARA ASENTARSE
EN UNA POBLACIÓN ENDOGÁMICA ECUATORIANA
U.S. Esperón Moldes*1, M. Montalván2, L. Rodríguez Pazos3, M. Ginarte4, A.
OrdónezUgalde1, L. Fachal1, V. Miranda2, J. C. Ruiz2, A. Salas5, A. Vega1.
1
(*uxiasaraiba@gmail.com)
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica SERGAS, CIBERER, IDIS
2
Centro de Investigaciones Facultad de Medicina de la Universidad Espíritu Santo,
Guayaquil, Ecuador.
3
Servicio de Dermatología del Complejo Hospitalario Universitario de Vigo
4
Servicio de Dermatología del Complexo Hospitalario Universitario de Santiago de
Compostela
5
Unidade de Xenética, Departamento de Anatomía Patolóxica e Ciencias Forenses, and
Instituto de Ciencias Forenses, Facultade de Medicina, Universidad de Santiago de
Compostela
Introducción. Las ictiosis congénitas autosómicas recesivas son un grupo de
enfermedades raras que afectan a la queratinización de la epidermis, siendo TGM1 el
gen relacionado más importante [1]. Hemos identificado una mutación frecuente en el
gen TGM1(c.1187G> A) en varias familias de una población ecuatoriana relativamente
aislada. Esta mutación fue previamente identificada en una familia española (Galicia)
[2]. El objetivo del presente trabajo fue determinar si esta mutación ha sido heredada del
mismo ancestro común (ACMR) y estimar cuántas generaciones hace que apareció.
Materiales y Métodos. Se estudiaron siete familias ecuatorianas aparentemente no
relacionadas portadoras de la mutación c.1187G> A, p.R396H. Para el análisis de los
haplotipos de los pacientes se utilizaron diez marcadores microsatélites polimórficos
flanqueantes de TGM1. El ACMR se estimó mediante dos métodos de marcadores
únicos [3,4] y un método basado en la longitud de los haplotipos ancestrales [5]. El
software DMLE+ [6] se utilizó para calcular la edad de la mutación. Las relaciones
filogenéticas entre haplotipos se reconstruyeron utilizando Network 5.0 [7].
Resultados. La edad estimada del ACMR fue de aproximadamente 18-26 generaciones,
mientras que la mutación c.1187G> A podría haber surgido hace aproximadamente 40
generaciones. La filogenia (network) muestra relaciones complejas entre los haplotipos
en parte debido al efecto de la recombinación y una tasa mutacional elevada de los
STRs empleados. Las relaciones filogenéticas indican sin embargo una alta diversidad,
siendo compatible con un ancestro común europeo de la mutación.
Conclusiones. Nuestros resultados sugieren que todos los pacientes ecuatorianos
descienden de un ancestro común reciente, un fundador local que vivió hace
aproximadamente 500 años (en el momento de la conquista europea de América). Sin
embargo, lo más probable es que la mutación se haya originado en el borde occidental
de Europa (Galicia, España) hace ~1000 años.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
155
Palabras clave:
TGM1, efecto fundador, ecuatoriana, ictiosis, 1187G<A.
Agradecimientos:
Fundación Ramón Areces. Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica. Instituto
de Investigación Sanitaria de Santiago de Compostela.
Referencias:
[1] J. Fischer. Autosomal recessive congenital ichthyosis. J Invest Dermatol, 129 (2009)
1319-21.
[2] L. Rodríguez-Pazos, M. Ginarte, L. Fachal, J. Toribio, A. Carracedo y A. Vega.
Analysis of TGM1, ALOX12B, ALOXE3, NIPAL4 and CYP4F22 in autosomal
recessive congenital ichthyosis from Galicia (NW Spain): evidence of founder effects.
Br J Dermatol, 165 (2011) 906-11.
[3] A. Bergman, Z. Einbeigi, U. Olofsson, Z. Taib, A. Wallgren, P. Karlsson, J.
Wahlstrom, T. Martinsson y M. Nordling. The western Swedish BRCA1 founder
mutation 3171ins5; a 3.7 cM conserved haplotype of today is a reminiscence of a 1500year-old mutation, Eur J Hum Genet, 9 (2001)787-93.
[4] M. Labuda, D. Labuda, M. Korab-Laskowska, D.E. Cole, E. Zietkiewicz, J.
Weissenbach, E. Popowska, E. Pronicka y F.H. Glorieux. Linkage disequilibrium
analysis in young populations: pseudo-vitamin D-deficiency rickets and the founder
effect in French Canadians, Am J Hum Genet, 59 (1996) 633–643.
[5] L. Gandolfo, M. Bahlo y T. Speed. Dating rare mutations from small samples with
dense marker data, Genetics, 197 (2014) 1315-27.
[6] J.P. Reeve y B. Rannala. DMLE+: Bayesian linkage disequilibrium gene mapping ,
Bioinformatics, 18 (2002) 894-5.
[7] H.J. Bandelt, P. Forster y A. Röhl. Median-joining networks for inferring
intraspecific phylogenies, Mol Biol Evol, 16 (1999) 37-48.
156
IV Encontro Mocidade Investigadora
CCM3 ACTIVA LA VÍA EGFR/ERK5/KLF2
E. Floridia*, C. Igleasis, D.Santos, C.M. Pombo, J.B. Zalvide
(* ebel.floridia@usc.es)
Grupo de biología vascular, señalización y stress. Departamento de Fisiología, CIMUS,
Universidad de Santiago de Compostela & Instituto de investigación Sanitaria IDIS,
Introducción. El gen CCM3, es uno de los tres genes (CCM1,CCM2,CCM3) que causan
las malformaciones cavernosas cerebrales familiares (CCMs). Los caverornomas son
lesiones del SNC, piel y retina, que afectan aproximadamente el 0,5% de la población,
caracterizadas por capilares venosos hinchados con forma de frambuesa rodeados por
una sutil y discontinua membrana basal. La síntoma clínica más peligrosa es el infarto
cerebral hemorrágico. Puede ocurrir en formas autosómica (80%) o familiar (20%). Los
pacientes con perdida de CCM3 presentan síntomas más severos y tempranos [1].
Estudios revientes en ratón han manifestado como la falta de CCM1 provoca un evento
conocido como transición endotelio-mesénquima (EndMT) que contribuye al desarrollo
de las lesiones vasculares típicas de CCMs a través de la activación de varios factores
de transcripción como KLF2 [2]. En otros estudios en pez cebra, el silenciamiento del
homologo de CCM2 (CCM2L) provoca graves defectos en el desarrollo cardiocirculatorio [3]. Por otro lado en estudios con células endoteliales con CCM1, CCM2 o
CCM3 silenciando conducen a la sobre-expresión de KLF2 y KLF4, a través de la ruta
MEKK3/MEK5/ERK5 [3,4]. La vía MEK5/ERK5 puede ser activada por MEKK2 o
MEKK3, a su vez activadas por diversos factores de crecimiento como EGF, citoquinas
y estrés oxidativo. El receptor de EGF, EGFR, es uno de los receptor más sobreexpresado en tumores sólidos de origen epitelial, y a la vez, uno de los receptores
esenciales en la activación del la vía de ERK5 [5].
Objetivos. Hasta la fecha no hay estudios que describan el efecto de CCM3 en tipo
celulares diferentes al endotelial, por esta razón decidimos poner nuestra atención en un
modelo celular epitelial de adenocarcinoma de pulmón (A549) y establecer si los
hallazgos descritos en la bibliografía fueses no exclusivos del endotelio y si, además,
hubiese una relación directa entre la falta de CCM3 y la vía ERK5/KLF2.
Resultados.
- CCM3 reprime KLF2 y pERK5 (ERK5 activado) en A549.
- La inhibición de MEK5 elimina la diferencias en pERK5 y KLF2 entre población
control y CCM3.
- CCM3 reprime la señalización de EGFR en en HUVEC (células endoteliales de
cordón umbilical).
- CCM3 reprime la activación de EGFR en A549.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
157
Conclusiones. CCM3 juega un papel en la regulación de la vía ERK5/KLF2 a través de
su acción sobre la activación de EGFR.
Palabras clave:
CCM3, EGFR, ERK5, KLF2
Referencias:
[1] A. Fischer, J. Zalvide, E. Faurobert, C. Albiges-Rizo y E. Tournier-Lasserve.
Cerebral cavernous malformations: from CCM genes to endothelial cell homeostasis.
Trends Mol Med, 19 (2013) 302–308.
[2] L. Maddaluno, N. Rudini, R. Cuttano, L. Bravi, C. Giampietro, M. Corada, L.
Ferrarini, F. Orsenigo, E. Papa, G. Boulday, E. Tournier-Lasserve, F. Chapon, C.
Richichi, S.F. Retta, M.G. Lampugnani y E. Dejana . EndMT contributes to the onset
and progression of cerebral cavernous malformations. Nature, 498 (2013) 492–496
[3] X. Cullere, E. Plovie, P.M. Bennett, Calum A. MacRae y T.N. Mayadas. The
cerebral cavernous malformation proteins CCM2L and CCM2 prevent the activation of
the MAP kinase MEKK3. Proc Natl Acad Sci U S A, 112 (2015) 14284–14289.
[4] Z. Zhou, D. Rawnsley, L. Goddard, W. Pan, X. Cao, Z. Jakus, H. Zheng, J. Yang, S.
Arthur, K. J. Whitehead, D. Li, B. Zhou, B. A. Garcia, X. Zheng y M. L. Kahn. The
cerebral cavernous malformation pathway controls embryonic endocardial gene
expression through regulation of MEKK3 signaling and KLF expression. Dev Cell, 32
(2015) 168–180.
[5]L.H. Osaki y P. Gama. MAPKs and Signal Transduction in the Control of
Gastrointestinal Epithelial Cell Proliferation and Differentiation. Int J Mol Sci, 14
(2013) 10143–10161.
158
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA ACCIÓN CENTRAL DE UROGUANILINA REDUCE EL PESO
EN RATONES OBESOS MEDIANTE DIFERENTES VÍAS
EFERENTES AUTÓNOMAS
C. Folgueira1,2,3*, D. Beiroa2,3, O. Al-Massadi2,3, S. Barja Fernández1,2, C. Castelao1,2,
C. Diéguez2,3, F. Casanueva2,4, F. Rohner Jeanreaud5, L.M. Seoane1,2 , R. Nogueiras2,3
(*cintiafolgueira@gmail.com)
1
Grupo Fisiopatología Endocrina, Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de
Compostela (IDIS), Complejo Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela
(CHUS)
2
CIBER Fisiopatología de la Obesidad y Nutrición, Instituto de Salud Carlos III
3
Centro de Investigación en Medicina Molecular y Enfermedades Crónicas (CIMUS).
Universidade de Santiago de Compostela
4
Departamento de Medicina. Facultad de Medicina. Universidade de Santiago de
Compostela
5
Laboratory of Metabolism, Division of Endocrinology, Diabetology and Nutrition,
Department of Internal Medicine, Faculty of Medicine, University of Geneva
Introducción. El eje cerebro-tracto gastrointestinal juega un papel importante en la
regulación de la homeostasis energética. La identificación de la uroguanilina, péptido
intestinal regulada por el estado nutricional, ha propuesto una nueva posible diana en la
regulación del balance energético.
Objetivos. Estudiar el posible efecto de la administración central de uroguanilina sobre
el peso y la composición corporal en ratones obesos inducidos por dieta. Demostrar
cuales son los mecanismos implicados en dicho efecto.
Métodos. Ratones Swiss obesos inducidos por dieta, ratones Wild Type y triple
knockout para receptores β-adrenérgicos. Ratones Swiss sometidos a vagotomía
quirúrgica o sham. Administración aguda y crónica de uroguanilina
intracerebroventricular.
Caracterización
metabólica
de
los
modelos.
Inmunohistoquímica, histomorfología, western blot y rt-PCR para el estudio del
metabolismo lipídico.
Resultados. La administración central aguda de uroguanilina disminuye el peso corporal
independiente de ingesta. El tratamiento crónico con uroguanilina central, además de la
disminución del peso corporal, reduce la adiposidad independientemente de ingesta, a
través de la activación de la termogénesis en el tejido adiposo pardo, browning y
movilización lipídica en el tejido adiposo blanco. Además, el nervio vago regula la
acción de la uroguanilina sobre la motilidad gastrointestinal. La acción central de la
uroguanilina en el tejido adiposo pardo está mediada por el Sistema Nervioso
Simpático.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
159
Conclusiones. Se propone un mecanismo mediante el cual la uroguanilina regula la
homeostasis energética sugiriendo que la acción central de este péptido representa una
potencial diana farmacológica para el tratamiento de la obesidad.
Palabras clave:
obesidad, uroguanilina, ratón, tejido adiposo pardo.
Agradecimientos:
C. Folgueira tiene financiación del IDIS y este trabajo ha sido financiado por
subvenciones del Instituto de Salud Carlos III (ISCIII PI15/01272 y PI12/02021)
cofinanciado por FEDER, Xunta de Galicia, Fundación Mutua Madrileña, Ministerio de
Economía y Competitividad. Centro de Investigación Biomédica en Red Fisiopatología
de la Obesidad y Nutrición es una iniciativa del ISCIII (European Community's Seventh
Framework Programme bajo la subvención: RN: FP7/2007-2013:n° 245009:
NeuroFAST yERC StG-2011-OBESITY53-281408 de R.N. LMS (I3SNSSERGAS/ISCIII).
160
IV Encontro Mocidade Investigadora
CARACTERIZACIÓN PRELIMINAR DEL ENZIMA
SUPERÓXIDO DISMUTASA DE PHILASTERIDES
DICENTRARCHI
I. Folgueira López*
(* iria.folgueira@usc.es)
Departamento de Microbiología y Parasitología, Instituto de Investigación y Análisis
Alimentarios, Universidad de Santiago de Compostela, 15782 Santiago De Compostela.
Debido a la importancia económica a nivel de produción acuícola del rodaballo (Psetta
maxima) se hace necesario el estudio de aquellas especies que le resulten patógenas,
como es el caso del parásito escuticociliado Philasterides dicentrarchi, y la búsqueda
de herramientas para luchar contra ellas.
Unos de los principales mecanismos de defensa del hospedador infectado es generar
especies reactivas de oxígeno (ERO). La presencia de altas concentraciones de oxígeno
y otras moleculas derivadas dan lugar al llamado estrés oxidativo, generandose daño
celular y, en ocasiones, la muerte del patógeno. Sin embargo, los parásitos están
dotados de defensas antioxidantes capaces de combatir y neutralizar un eventual
incremento en la concentración de ERO mediante la actividad de diferentes enzimas
como la catalasa, la peroxidasa, la glutatuón peroxidasa y la superóxido dismutasa
(SOD) [1].
Esta última es la encargada de eliminar del medio los radicales libres del superóxido
por dismutación de estos en peróxido de oxígeno y oxígeno molecular (2H+ + 2O2-
H2O2 + O2). La actividad de la SOD ha sido detectada en Toxoplasma gondii [2],
Plasmodium falciparum [3], Trichomonas spp [4], Trypanosoma cruzi [5], entre otros.
Debido a la necesidad de caracterizar por completo el metabolismo de Philasterides
dicentrarchi con el fin de luchar contra su patogenicidad hemos caracterizado de forma
preliminar la SOD mediante el estudio de su actividad en gel [6]. Para el revelado se
utilizó una tinción descrita por Beauchamp y Fridovich en 1971 [7] que emplea una
solución de NBT (azul de nitrotetrazolio).
Mediante este revelado fueron identificadas tres bandas de diferente peso molecular,
asociadas a las tres isoformas de la SOD: Cu/Zn-SOD (55,1 kDa), Fe-SOD (64,4kDa) y
Mn-SOD (78,3 kDa).
A la vista de estos resultados se confirma la presencia del enzima en P.dicentrarchi. Un
mayor estudio de la SOD de este parásito mediante ensayos enzimáticos y moleculares
permitirá caracterizarla por completo y, junto con la busqueda de inhibidores de la
misma se podrán desarrollar herramientas que limiten la resistencia del ciliado frente al
estrés oxidativo.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
161
Palabras clave :
SOD, estrés oxidativo, escuticociliado, parasitología.
Referencias:
[1] H. M. Carrasco. Estudio de la Superóxido Dismutasa en Trypanosoma cruzi:
purificación, caracterización bioquímica y aplicaciones diagnósticas (Tesis doctoral).
Instituto de Biotecnología. Universidad de Granada. España, 2007.
[2] L.D. Sibley, R. Lawson y E. Weidner. Superoxide Dismutase and Catalase in
Toxoplasma gondii. Molecular and Biochemical Parasitology, 19 (1986) 83-87.
[3] P. Bécuwe, S. Gratepanche, M.N. Fourmaux, J. Van Beeumen, B. Samyn, O.
Mercereau-Puijalon, J.P. Touzel, C. Slomianny, D. Camus y D. Dive. Characterization
of Iron-Dependent Endogenous Superoxide Dismutase of Plasmodium falciparum.
Molecular and Biochemical Parasitology, 76 (1996) 125-134.
[4] E. Viscogliosi, P. Delgado-Viscogliosi, D. Gerbod, M. Dauchez, S. Gratepanche,
A.J.P. Alix y D. Dive. Cloning and Expression of an Iron-Containin Superoxide
Dismutase in th Parasitic Protist Trichomonas vaginalis. FEMS Microbiology Letters,
161 (1998) 115-123.
[5] M. E. Villagrán, C. Marín, I. Rodríguez-González, J. A. De Diego y M. SánchezMoreno. Use of an Iron Superoxide Dismutase Excreted by Trypanosoma cruzi in the
Diagnosis of Chagas Disease: Seroprevalence in Rural Zones of the State os Queretaro,
Mexico. American Journal of Tropical Medicine ang Hygiene 73 (2005) 510-516.
[6] C.J. Weydert y J.J. Cullen. Measurement of Superoxide dismutase, catalase, and
glutathione peroxidase in cultured cells and tissue. Nat. Protoc, 5 (2010) 51-66.
[7] C. Beauchamp y I. Fridovich. Superoxide dismutase: improved assays and a assay
applicable to acrylamide gels. Anal Biochem, 44 (1971) 276-287.
162
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL INCREMENTO DE LA TEMPERATURA AMBIENTE
REVIERTE LA HIPERACTIVIDAD EN DOS MODELOS
ANIMALES: ABA Y SIH
Á. Fraga1, 2, O. Carrera1, M.C. Carreira4, 5, F. Casanueva4, 5, M. López3, 4, E.Gutiérrez1,2*
1
(* emilio.gutierrez@usc.es)
Unidad Venres Clínicos. Facultad de Psicología. Universidade de Santiago de
Compostela
2
Departamento de Psicología Clínica y Psicobiología. Facultad de Psicología.
Universidade de Santiago de Compostela
3
Departamento de Fisiología. CIMUS. Universidade de Santiago de CompostelaInstituto de Investigación Sanitaria (IDIS)
4
CIBER Fisiopatología de la Obesidad y la Nutrición (CIBERobn)
5
Laboratorio de Endocrinología Molecular, Instituto de Investigación Sanitaria (IDIS),
Complejo Hospitalario Universitario de Santiago (CHUS)
Introducción. Existen dos modelos animales análogos de la anorexia nerviosa (AN) que
estudian la interacción entre dieta y ejercicio: el modelo de anorexia basada en la
actividad (ABA) y el modelo de hiperactividad inducida por semi-inanición (SIH),
siendo el primero el más empleado. Sin embargo, aunque ambos tienen como
consecuencias un aumento excesivo de la actividad y una pérdida de peso considerable,
hay diferencias importantes entre uno y otro procedimiento. Así, mientras ABA pone
énfasis en el efecto de la hiperactividad sobre la disminución de la ingesta (autoinanición), el modelo SIH hace hincapié en el efecto de la ingesta reducida sobre la
hiperactividad.
Objetivo. Comparar el efecto de la temperatura ambiental (TA) sobre la actividad y la
pérdida de peso en los modelos ABA y SIH.
Método. Animales con acceso libre a la rueda de actividad sometidos bien a una
restricción de alimento de índole temporal (1.5h/día en ABA), o en la cantidad de
comida (60% de la ingesta adlibitum en SIH) se estudiarán en condiciones de TA
constante (21ºC), o de cambio de TA (de 21º a 32ºC).
Resultados. Tanto en el modelo ABA como en el modelo SIH, las ratas que sufrieron un
cambio de TA (21-32ºC) redujeron la actividad en la rueda y frenaron la pérdida de peso
de forma significativa, con respecto a las ratas mantenidas a TA constante de 21ºC.
Conclusiones. La elevación de la TA es una variable moduladora extremadamente
eficaz en la reversión de la hiperactividad y la pérdida de peso tanto en el modelo ABA,
como el SIH.
Palabras clave:
anorexia nerviosa, ABA, SIH, hiperactividad, temperatura ambiental elevada.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
163
DESARROLLO DE UN MODELO PREDICTIVO DE LA EDAD
INDIVIDUAL DE APLICACIÓN FORENSE A PARTIR DE UN SET
DE MARCADORES DE METILACIÓN DEL ADN EXTRAÍDOS DE
DATOS PÚBLICOS DE METILACIÓN Y DE DATOS OBTENIDOS
MEDIANTE LA TECNOLOGÍA EPITYPER DE AGENA
BIOSCIENCE.
A. Freire-Aradas1, C. Phillips1, A. Mosquera-Miguel1, L. Girón-Santamaría1*, A.
Gómez-Tato2, J. Álvarez-Dios2, M. Casares de Cal2, Á. Carracedo1, M.V. Lareu1
1
(*lorenagironsantamaria@gmail.com)
Forensic Genetics Unit. Institute of Forensic Sciences. Universidade de Santiago de
Compostela
2
Faculty of Mathematics. Universidade de Santiago de Compostela
La predicción de la edad individual puede proporcionar información clave que
permitiría mejorar y ampliar las herramientas de las que actualmente disponen los
cuerpos de seguridad del estado para la resolución de investigaciones en las que se
carece de sospechosos. En los últimos años han sido desarrollados varios test
predictivos de características físicas, como el color de ojos o de la piel, por lo que el
desarrollo de un test que permita la predicción de la edad del donante podría mejorar la
evaluación de los patrones de expresión fenotípica relacionada con la edad, como por
ejemplo los cambios en el color del pelo o la aparición de calvicie temprana en varones,
ambos aspectos que varían con la edad de un individuo. La metilación del ADN en
posiciones CpG surge como uno de los análisis más prometedores para la inferencia de
la edad individual de un donante de una muestra biológica. Aunque existen diversas
metodologías para la detección y análisis de la metilación del ADN, la espectrometría
de masas utilizada por la tecnología EpiTyper (Agena Bioscience) presenta
características que hacen de ella la mejor elección para ser aplicada como herramienta
de estudio de regiones localizadas del genoma. En el presente estudio, se seleccionaron
22 regiones genómicas candidatas, a partir de datos públicos disponibles de Illumina
HumanMethylation450 BeadChip, que cubrían 177 unidades CpG. Con los datos de
metilación del ADN obtenidos mediante EpiTYPER en un training set de 725
indivíduos de origen europeo con edades comprendidas entre 18 y 104 años, se ha
diseñado un modelo de predicción de la edad basado en el análisis de regresión cuantil
multivariante, utilizando los 7 loci que presentaron mayor correlación entre los valores
de metilación y la edad (ELOVL2, ASPA, PDE4C, FHL2, CCDC102B, C1orf132 y
CHR16:85395429) [1]. Este modelo de predicción fue desarrollado usando validaciones
cruzadas del training set, y a continuación fue validado con un set de validación de 52
parejas de gemelos monozigotos. El modelo se encuentra disponible online a través de
la herramienta bioinformática de uso libre Snipper que permite la clasificación de
perfiles genéticos invidivuales con aplicaciones forenses [2].
164
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
edad, metilación, CpG, EpiTYPER.
Agradecimientos:
AFA fue financiada por la Ayuda de apoyo a la etapa de formación postdoctoral de la
Xunta de Galicia, España (como parte del Plan Galego de Investigación, Innovación e
Crecemento 2011-2015, Plan I2C). MVL está financiado por el Ministerio de Economía
y Competitividad, España (BIO2013-42188-R). AMM recibe soporte financiero del
Programa European Union Seventh Framework (FP7/2007-2013) en virtud de acuerdo
de subvención no. 285487 (EUROFORGEN-NoE). El Banco Nacional de ADN Carlos
III está financiado por ISCIII, Ministerio de Ciencia e Innovación, España
(PT13/0001/0037, PT13/0010/0067): El Registro de Gemelos de Murcia está financiado
por la Fundación Séneca, Agencia Regional de Ciencia y Tecnología, Murcia, España
(15302/PHCS/10) y Ministerio de Ciencia e Innovación, España (PSI11560-2009). El
servicio de genotipado que generó los datos del análisis de metilación de este estudio
fue llevado a cabo por CEGEN-PRB2-ISCIII y está financiado por PT13/0001, ISCIIISGEFI / FEDER
Referencias:
[1] A. Freire-Aradas, C. Phillips, A. Mosquera-Miguel, L. Girón-Santamaría, A.
Gómez-Tato, M. Casares de Cal, J. Álvarez-Dios, J. Ansede-Bermejo, M. TorresEspañol,P.M. Schneider, E. Pośpiech, W. Branicki, Á. Carracedo y M.V. Lareu.
Development of methylation marker sets for forensic age estimation using analysis of
public methylation data and the Agena Bioscience EpiTYPER system. Manuscript
submitted.
[2] http://mathgene.usc.es/cgi-bin/snps/processmethylation.cgi
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
165
PRÁCTICAS DE MANEJO Y EVALUACIÓN DE LA
BIODIVERSIDAD EN SISTEMAS RURALES.
S. Goded Millán *, J. Domínguez Conde1, J. Giménez de Azcárate2, H. Smith3
1
(*miyenunda@hotmail.com)
Departamento de Zoología y Antropología Física. Facultad de Biología.Universidade
de Santiago de Compostela
2
Departamento de Botánica. Escuela Politécnica Superior
3
Department of Biology. Lund University, Lund, Sweden.
En el noroeste español, los principales cambios que están ocurriendo en cuanto al uso de
suelo son el abandono, la intensificación agrícola y las repoblaciones forestales con
especies exóticas. La biodiversidad agrícola europea está disminuyendo debido a la
intensificación agrícola, y la agricultura ecológica se cree que puede ser una manera de
contrarrestar esta pérdida de biodiversidad general [1]. Además, las plantaciones con
especies exóticas contienen una biodiversidad mucho más pobre que los bosques
autóctonos [2], [3]. Sin embargo, no hay muchos estudios que analicen el efecto de
estos dos grandes cambios en el noroeste ibérico. Por ello, este proyecto analiza y
compara cómo estas diferentes prácticas pueden afectar a la biodiversidad que dependen
de los hábitats agrícola y forestal en la Galicia interior. El objetivo es proporcionar
herramientas para aunar intereses sociales y de conservación de la biodiversidad. El
método de estudio consiste en un análisis comparativo de riqueza y abundancia de
especies en sistemas agrícolas ecológicos y convencionales; y en sistemas forestales
autóctonos y repoblaciones con exóticos. Actualmente, se está llevando a cabo la toma
de datos para el estudio de biodiversidad en agricultura ecológica y convencional, y se
analiza la hipótesis de que en las granjas ecológicas haya una mayor riqueza y
abundancia que en granjas convencionales, debido al efecto de prácticas agrícolas
ecológicas como la falta de uso de herbicidas, fertilizantes y pesticidas sintéticos. Para
ello, se están realizando muestreos en 16 pares de cuadrículas. Cada par de cuadrículas
consiste en uno con agricultura ecológica y otro con agricultura convencional, que se
emparejan acorde con un tamaño similar, mismos cultivos y un ambiente alrededor
similar [4]. El muestreo de plantas se realiza mediante la identificación de especies en
cuadrículas de 3x3 m [5]. El muestreo de insectos se realiza mediante transectos de 300
m, y el uso de trampas Pitfall [6]. El censo de aves consiste en contar número y
abundancia de especies mediante transectos de 500 m [6]. Para el censo de micromamíferos se utilizan trampas Sherman [7], y para los meso-mamíferos, se realizan
muestreos de rastros mediante transectos 500 m [8]. Todavía no se cuenta con
resultados analizados.
Palabras clave:
biodiversidad, agricultura ecológica, bosque autóctono, plantaciones de exóticos.
166
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecimientos:
A todos los agricultores y vecinos que desinteresadamente colaboran y se interesan por
el estudio. A Jesús Domínguez, Joaquín Giménez, Henrik Smith, José Guitián, Augusto
de Castro y Javier Guitián, entre muchos otros científicos que me están ayudando. Y a
mi familia y amigos, por su apoyo incondicional.
Referencias:
[1] H.G. Smith, J. Dänhardt, A. Lindström y M. Ründlof. Consequences of organic
farming and landscape heterogeneity for species richness and abundance of farmland
birds. Oecologia 162 (2010), 1071 – 1079.
[2] S. F. Bongiorno. Land use and summer bird populations in northwestern Galicia,
Spain. Ibis, 124 (1982), 1–20.
[3] I. De la Hera, J. Arizaga y A. Galarza. Exotic tree plantations and avian conservation
in Northern Iberia: a view from a nest-box monitoring study. Animal Biodiversity and
Conservation 36 (2) (2013), 153-163.
[4] M. Rundlöf y H.G. Smith. The effect of organic farming on butterfly diversity
depends on landscape context. Journal of applied ecology 43 (2006), 1121-1127.
[5] E.D. Concepción y M. Díaz. Relative effects of field- and landscape-scale
intensification on farmland bird diversity in Mediterranean dry cereal croplands.
Aspects of Applied Biology 100 (2010), 245-252.
[6] J. Ahnström. (Faculty of Natural Resources and Agricultural Sciences, Department
of Ecology, Swedish University of Agricultural Sciences.) Farmland Biodiversity – in
the hands and minds of farmers. Doctoral Thesis. Uppsala, Sweden. 2009.
[7] M. De Lucas, G.F.E. Janss y M. Ferrer. A bird and small mammal BACI and IG
design studies in a wind farm in Malpica (Spain). Biodiversity & Conservation , 14 (13)
(2005), 3289-3303.
[8] E. Virgós. Relative value of riparian woodlands in landscapes with different forest
cover for medium-sized Iberian carnivores. Biodiversity and Conservation 10 (2001),
1039-1049.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
167
ER STRESS CONNECTS CERAMIDE-LIPOTOXICITY IN
HYPOTHALAMUS WITH THERMOGENESIS AND ENERGY
IMBALANCE
I. González-García, C. Contreras, N. Martínez-Sánchez, P. Seoane-Collazo, R.
Nogueiras, C. Dieguez, M. López*
(*m.lopez@usc.es)
Departamento de Fisiología. CIMUS. Universidade de Santiago de Compostela.
Instituto de Investigación Sanitaria. CIBER Fisiopatología de la Obesidad y Nutrición
(CIBERobn)
Introduction. Accumulation of reactive lipid species, such as ceramides, is a pathogenic
mechanism of insulin resistance, type 2 diabetes, liver and cardiovascular disease [1-5].
This process, known as lipotoxicity, occurs through inflammation and ER stress (a
cellular alteration due to misfolded proteins within the endoplasmic reticulum) [4,5].
Obesity-induced inflammation causes ER stress in the hypothalamus, inducing insulin
and leptin resistance and, ultimately, weight gain [6-11]. However, despite this
evidence, whether lipotoxocity may happen in the hypothalamus and, more specifically,
whether ceramide-induced lipotoxicity may induce hypothalamic ER stress or this
mechanism is of relevance for obesity is currently unknown.
Methods. Male Sprague Dawley rats and Zucker rats were used. Ceramide 6 was
administrated by intracerebroventricular (ICV) cannulation linked to osmotic pumps
during a week. Adenoviruses encoding GRP78 chaperon or GFP were stereotaxically
administrated in ventromedial nucleus of hypothalamus (VMH).
Results. Central C6-ceramide treatment, in order to mimics lipotoxicity, induced
hypothalamic ER Stress and produced body weight gain on the animals. This effect was
independent of food intake and associated to a decrease in the thermogenic markers of
brown adipose tissue (BAT) and sympathetic inhibition of BAT. Genetic expression of
GRP78, a chaperone protein that resolves ER stress, in the VMH reversed the central
ceramide effect on body weight and BAT thermogenesis. Inactivation of GRP78,
producing a dominant negative form, in the VMH was able to induced ER Stress and
weight gain through the same mechanism: decreasing UCP1 in BAT. After a lipidomic
assay of Obese Zucker Rats (OZR) we found an increase in ceramides and ER stress
levels in hypothalamus. GRP78 expression in the VMH reversed ceramide-induced ER
stress in OZR and induced a feeding-independent weight loss in OZR but not in lean
animals. We also found in this experimental approach an increase in BAT
thermogenesis and an improved metabolic profile of OZR.
Conclusions. These data identify a network involving central ceramides, hypothalamic
lipotoxicity, ER stress and VMH-regulated BAT thermogenesis as a pathophysiological
mechanism promoting to obesity and a promising target for therapeutic intervention.
168
IV Encontro Mocidade Investigadora
Keywords:
brown adipose tissue, ceramides, endoplasmic reticulum stress, hypothalamus,
metabolism, obesity, physiology, thermogenesis.
Acknowledgement:
The research leading to these results has received funding from the European
Community's Seventh Framework Programme (FP7/2007-2013) under grant agreement
n° 281854 -the ObERStress project (ML): Xunta de Galicia (ML: 2015-CP079; RN:
2015-CP080 and PIE13/00024), MINECO co-funded by the FEDER Program of EU
(RN: BFU2015-70664-R; ML: SAF2015-71026-R). CIBER de Fisiopatología de la
Obesidad y Nutrición is an initiative of ISCIII. The funders had no role in study design,
data collection and analysis, decision to publish, or preparation of the manuscript. I.G.G. is a recipient of a fellowship from Ministerio de Educación, Cultura y Deporte
(FPU12/01827).
References:
[1] S. Virtue and A. Vidal‐Puig. Adipose tissue expandability, lipotoxicity and the
Metabolic Syndrome - An allostatic perspective. Biochimica et Biophysica Acta, 1801
(2010) 338-349.
[2] P.B. Martínez de Morentin and M. López. “Mens Sana In Corpore Sano”: Exercise
and Hypothalamic ER Stress. PLoS Biology, 8 (2010) e1000464.
[3] R.H. Unger. Lipotoxic diseases. Annual Review of Medicine, 53 (2002) 319-336.
[4] S. Virtue and A.Vidal‐Puig. It's Not How Fat You Are, It's What You Do with It
That Counts. PLoS Biology, 6 (2008) e237.
[5] J.D. Symons and E.D. Abel. Lipotoxicity contributes to endothelial dysfunction : a
focus on the contribution from ceramide. Reviews in Endocrine and Metabolic
Disorders, 14 (2013) 59-68.
[6] X. Zhang, G. Zhang , H. Zhang, M. Karin, H. Bai, and D. Cai. Hypothalamic
IKKbeta/NF-kappaB and ER stress link overnutrition to energy imbalance and obesity.
Cell, 135 (2008) 61-73.
[7] T. Hosoi, M. Sasaki, T. Miyahara, C. Hashimoto, S. Matsuo, M. Yoshii and K.
Ozawa. Endoplasmic Reticulum Stress Induces Leptin Resistance. Molecular
Pharmacology, 74 (2008) 1610-1619.
[8] L. Ozcan, A.S.Ergin, A. Lu, J. Chung, S. Sarkar, D. Nie, M.G. Myers Jr. and U.
Ozcan. Endoplasmic Reticulum Stress Plays a Central Role in Development of Leptin
Resistance. Cell Metabolism, 9 (2009) 35-51.
[9] J.C. Won, P.G. Jang, C. Namkoong, E.H. Koh, S.K. Kim, J.Y. Park, K.U. Lee and
M.S. Kim. Central Administration of an Endoplasmic Reticulum Stress Inducer Inhibits
the Anorexigenic Effects of Leptin and Insulin (pages 1861–1865). Obesity, 17 (2009)
1861-1865.
[10] E.R. Ropelle, M.B. Flores, D.E. Cintra, G.Z. Rocha, J.R. Pauli, J. Morari, C.T. de
Souza, J.C. Moraes, P.O. Prada, D. Guadagnini, R.M. Marin, A.G. Oliveira, T.M.
Augusto, H.F. Carvalho, L.A. Velloso, M.J. Saad and J.B. Carvalheira. IL-6 and IL-10
anti-inflammatory activity links exercise to hypothalamic insulin and leptin sensitivity
through IKKbeta and ER stress inhibition. PLoS Biology, 8 (2010) e1000465.
[11] M. Schneeberger, M.O. Dietrich, D. Sebastián, M. Imbernón, C. Castaño, A.
Garcia, Y. Esteban, A. Gonzalez-Franquesa, I. Castrillón, A. Bortolozzi, P.M. GarciaRoves, R. Gomis, R. Nogueiras, T.L. Horvath, A. Zorzano and M. Claret. Mitofusin 2 in
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
169
POMC Neurons Connects ER Stress with Leptin Resistance and Energy Imbalance.
Cell, 155 (2013) 172-187.
170
IV Encontro Mocidade Investigadora
XENÉTICA PSIQUIÁTRICA: ESQUIZOFRENIA, ADICCIÓNS E
TRASTORNO OBSESIVO-COMPULSIVO
X. Gurriarán Bas1*, J. Costas Costas1, Á. Carracedo Álvarez2
1
(*xaquingb@gmail.com)
Grupo de Xenética Psiquiátrica. Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de
Compostela. Complexo Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela. Servizo
Galego de Saúde
2
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica, Servizo Galego de Saúde, Instituto
de Investigación Sanitaria de Santiago de Compostela
Introdución. Os trastornos psiquiátricos son caracteres complexos, debido a factores de
susceptibilidade tanto xenéticos como do entorno. Este risco xenético débese, en gran
parte, a unha acumulación de variantes xenéticas comúns de efecto individual moi
pequeno. Este modelo polixénico foi descrito por primeira vez na esquizofrenia [1] e
posteriormente noutras patoloxías do eido das enfermidades mentais, descubríndose que
algúns trastornos compartían parte da súa arquitectura xenética [2]. Cos datos obtidos de
estudos de asociación de xenoma completo (GWAS), levados a cabo mediante
tecnoloxías de xenotipación, é posíbel estimar o risco polixénico.
Métodos. No laboratorio de Xenética Psiquiátrica do IDIS estanse a realizar tres estudos
(GWAS) diferentes en distintas fases (1º trastorno obsesivo-compulsivo, 2º alcoholismo
e 3º esquizofrenia) coa fin de xerar datos para a realización de cálculos de risco
polixénico nas tres patoloxías. Mediante tecnoloxías de xenotipación, analízanse un
total de 3100 individuos. Tamén son utilizados datos de consorcios internacionais así
coma ferramentas informáticas (CESGA) e bioinformáticas (múltiples softwares de
análise e cálculo).
Resultados. Os resultados do estudo en trastorno obsesivo-compulsivo, levado a cabo en
primeiro lugar, confirman o modelo polixénico nesta patoloxía así como a existencia
dunha base xenética compartida entre esquizofrenia e o trastorno obsesivo-compulsivo
[3]. Os estudos en alcoholismo e esquizofrenia encóntranse en actual desenrolo,
levándose a cabo a mellora das estratexias de análise (mediante uso de criterios
biolóxicos e psicolóxicos) tras a xenotipación de todos os individuos.
Conclusións. O descubrimento, no primeiro estudo, dunha base de risco polixénico
compartida entre esquizofrenia e trastorno obsesivo-compulsivo podería abrir novas
vías para explicar a frecuente comorbilidade das dúas patoloxías así coma para levar a
cabo a estratificación de pacientes en grupos máis homoxéneos dende un criterio
biolóxico. Nos estudos de alcoholismo e esquizofrenia, os resultados nas melloras das
estratexias de análise presentan uns resultados de interese, que serán empregados nas
seguintes análises, para levar a cabo unha mellor estratificación dos pacientes e chegar a
un mellor coñecemento destes trastornos a nivel dos mecanismos moleculares
implicados.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
171
Palabras clave:
medicina xenómica, xenética, psiquiatría, risco polixénico.
Referencias:
[1] S.M. Purcell, N.R. Wray, J.L. Stone, P.M. Visscher, M.C. O’Donovan, P.F. Sullivan
e P. Sklar. Common polygenic variation contributes to risk of schizophrenia and bipolar
disorder. Nature, 460 (2009) 748-752
[2] Cross-Disorder Group of the Psychiatric Genomics Consortium. Identification of
risk loci with shared effects on five major psychiatric disorders: a genome-wide
analysis. Lancet, 381 (9875) (2013) 1371–1379
[3] J. Costas, N. Carrera, P. Alonso, X. Gurriarán, C. Segalàs, E. Real, C. López-Solà,
S. Mas, P. Gassó, L. Domènech, M. Morell, I. Quintela, L. Lázaro, J.M. Menchón, X.
Estivill e Á. Carracedo. Exon-focused genome-wide association study of obsessivecompulsive disorder and shared polygenic risk with schizophrenia. Translational
Psychiatry, 6, (2016) e768.
172
IV Encontro Mocidade Investigadora
ANDROGENS; FROM BRAIN TO MUSCLE
A. Arisha1,2*, C. Contreras1, R. Nogueiras1, C. Diéguez1, M. López1*
1
(*m.lopez@usc.es )
Department of Physiology. CIMUS. Universidade of Santiago de Compostela Instituto de Investigación Sanitaria, CIBER Fisiopatología de la Obesidad y Nutrición
(CIBERobn)
2
Department of Physiology. Faculty of Veterinary Medicine. Zagazig University
Homeostatic regulation of energy balance is a precise tool concerned with maintaining a
stable balance between energy intake and expenditure. Cachexia is a complex metabolic
syndrome resulting from a long-standing imbalance between consumed and expanded
energy where dietary energy intake is exceeded by expenditure. It is characterized by
the loss of weight mainly muscle with or without loss of fat mass despite not actively
trying. It is usually linked to underlying chronic illness such as chronic obstructive
pulmonary disease, chronic kidney disease (CKD), congestive heart failure (CHF), and
cancer. Conversely, Sarcopenia is a progressive loss of skeletal muscle mass, strength
and quality as a result of aging. Both cachexia and sarcopenia are now considered
public health problems with their reported increase in prevalence rate. Androgens are
known for their potent anabolic effect that contributes to an increase in muscle mass.
This effect has been reported as a result of direct and local androgenic action on muscle.
The principal object of this study was to evaluate whether androgens can centrally
modulate muscle mass. To this end, series of experiments were conducted involving
intracerebroventricular (ICV) administration of either dihydrotestosterone (DHT;
100nM), so that the effect of aromatase enzymes can be neglected, or a vehicle (DMSO;
5 μl) in either orchidectomized (ORX) or SHAM-operated Sprague–Dawley rats. Our
data showed a significant increase in lean mass as monitored with magnetic resonance
(MR) techniques in DHT treated ORX animals that was associated with a decrease in
the activity of AMP-activated protein kinase (AMPK) pathway in the muscle. Also, we
noted a potential involvement of the mammalian target of rapamycin (mTOR) signaling
pathway in the muscle in this process. Furthermore, we showed that this increase in lean
mass could be due to β2 adrenergic receptor (AR) stimulation in muscle as the coadministration of the β2-AR blocker butoxamine reverses the change in lean mass.
Overall, these results demonstrate that the central action of androgens may be a
potential target for therapeutics aiming at treating cachexia and wasting in chronic
disease as well as sarcopenia.
Keywords:
androgens,cachexia, sarcopenia, muscles AMPK.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
173
TERAPIA CELULAR CON CÉLULAS MADRE PLURIPOTENTES
INDUCIDAS COMO NUEVA APROXIMACIÓN TERAPÉUTICA
AL ICTUS §
E. López-Arias1, A. Ferreirós2, I. López-Loureiro1, S. Da Silva-Álvarez2, F. Campos1, J.
Castillo1, M. Collado2, T. Sobrino1*
1
(*tomas.sobrino.moreiras@sergas.es)
Laboratorio de Investigación de Neurociencias Clínicas, Departamento de
Neurología, Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de Compostela (IDIS)
2
Laboratorio de Células Madre en Cáncer y Envejecimiento, Instituto de Investigación
Sanitaria de Santiago de Compostela (IDIS)
Introducción. El ictus es la segunda causa de muerte y la primera causa de discapacidad
compleja en España, los desarrollos farmacológicos no han sido satisfactorios en la
clínica.[1] Las células madre pluripotentes inducidas (iPSCs) se han erigido como una
gran promesa en el campo de la terapia celular.[2] Otras terapias celulares han dado
buenos resultados tanto en investigación básica como clínica.[3] Por tanto, nuestro
objetivo es estudiar el posible efecto beneficioso en modelos animales de ictus de la
terapia con iPSCs.
Metodología. Fueron implementados dos modelos de ictus: isquémico y hemorrágico.
Los modelos animales se han llevado a cabo con ratas macho Sprague Dawley de 300350 g y se distribuyeron al azar en grupo control y grupo tratado. Las células se
administraron por vía intravenosa 24 h después de la realización del modelo. Las ratas
fueron objeto de seguimiento durante 2 meses con el fin de observar la evolución de los
déficits neurológico y motor, mediante test funcionales, y el tamaño de la lesión,
mediante imágenes de resonancia magnética. A mayores se realizaron estudios PETTAC con el fin de comprobar la formación o no de tumores. Tras los seguimientos los
animales fueron sacrificados y sus cerebros extraídos para estudios histológicos de
neurogénesis y angiogénesis.
Resultados. En las ratas hemorrágicas e isquémicas la administración intravenosa de
iPSCs se asoció a un menor volumen de lesión al final del seguimiento (2 meses) con
respecto al grupo control. En los dos modelos los grupos tratados tuvieron una mejor
evolución funcional. Los estudios histológicos descartan una mayor angiogénesis en los
grupos tratados si bien la neurogénesis se ve aumentada en estos. En ningún caso se
observó formación de tumores.
Conclusiones. La administración intravenosa de iPSCs es efectiva en modelos
preclínicos de ictus isquémico y hemorrágico, induciendo un menor volumen de lesión
y una mayor recuperación funcional, pudiendo ser la neurogénesis endógena uno de los
mecanismos responsables de este efecto terapéutico. Asimismo, el tratamiento es
seguro, no conlleva tumorogénesis.
§ Premio á mellor comunicación oral da Área de Ciencias da Saúde.
174
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
Ictus, iPSC, terapia celular, isquemia cerebral, hemorragia cerebral.
Referencias:
[1] J.J. Zarranz. Neurología. Madrid, 2008.
[2] K. Takahashi, S. Yamanaka. Induction of pluripotent stem cells from mouse
embryonic and adult fibroblast cultures by defined factors. Cell, 126 (2006) 663-676.
[3] T. Bliss, R. Guzman, M. Daadi, G. K. Steinberg. Cell transplantation therapy for
stroke. Stroke, 38 (2007) 817-826.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
175
ACTIVIDAD MUSCULAR DURANTE EL ESFUERZO
ISOMÉTRICO DE MORDIDA EN TAREAS ASIMÉTRICAS
I. Darriba*, C. González, V. Alonso, U. Santana-Mora
(* irialopezdarriba@gmail.com)
Departamento de Estomatoloxía. Facultade de Medicina e Odontoloxía. Universidade
de Santiago de Compostela.
Introducción. Las cargas sobre la articulación temporomandibular (ATM), imputables a
los músculos maseteros, parecen contribuir a los desórdenes temporomandibulares. La
actividad de éstos puede variar en función de la intensidad y de la cualidad de las
fuerzas oclusales efectivas. Por el momento, no existe un método no invasivo de
medición directa de las cargas intraarticulares. En este estudio se valoraron las fuerzas
isométricas máxima voluntaria y media ejercidas por el par canino de cada lado y
simultáneamente la co-activación muscular de los maseteros y temporales.
Se valora la siguiente hipótesis nula (H0): no hay diferencias de co-activación muscular
durante cada tarea.
Metodología. Se valoraron 24 sujetos: un grupo control de 13 individuos sin
sintomatología de ATM, y un grupo de 11 pacientes con sintomatología. Las cargas
fueron registradas mediante un dispositivo electrónico compuesto por una célula de
carga calibrada insertada en un dispositivo específicamente diseñado y,
simultáneamente, se registró la co-activación muscular mediante un electromiógrafo
(Nicolet Biomedical, Madison, WI, US). Los valores fueron normalizados, y
comparados básicamente mediante test de Student, ANOVA o test no paramétricos, con
el programa SPSS 20.0 (SPSS Inc, Chicago, IL, USA). El nivel de significación se situó
en p < 0,05.
Resultados. En el grupo control se registró una fuerza submáxima en el lado derecho de
279,13 (208,31) N y una fuerza media de 168,56 (88,35) N. El registro de la coactivación muscular mostró 55,92 (41,97) μV durante el apretamiento voluntario
submáximo y 37,93 (35,05) μV durante el apretamiento medio. En el lado izquierdo se
registraron resultados similares. También fueron similares a los resultados obtenidos en
el grupo de pacientes durante esta tarea. La actividad electromiográfica del músculo
temporal anterior fue mayor en el lado en el que se ejerció la fuerza (test de Wilcoxon; p
= 0,007).
Conclusiones. La co-activación muscular es equilibrada durante las tareas analizadas en
el grupo de sujetos sanos. En el grupo de pacientes con trastornos temporomandibulares
hay predominio de determinados músculos, aunque este estudio no permite dilucidar si
se debe a las aferencias centrales o a factores musculares periféricos.
Palabras clave:
desórdenes temporomandibulares, cargas oclusales, electromiografía.
176
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] U. Santana-Mora, A. Martínez-Ínsua, U. Santana-Penín, A.P. del Palomar, J.C.
Banzo y M.J. Mora. Muscular activity during isometric incisal biting. J Biomech, 47
(2014) 3891-3897.
[2] U. Santana-Mora, M. López-Ratón, M.J. Mora, C. Cadarso-Suárez, J. LópezCedrún y U. Santana-Penín. Surface raw electromyography has a moderate
discriminatory capacity for differentiating between healthy individuals and those with
TMD: a diagnostic study. J Electromyogr Kinesiol, 24 (2014) 332-340.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
177
EFECTO TERAPÉUTICO DA NICOTINA NA ISQUEMIA
CEREBRAL ASOCIADA A OBESIDADE
T. López-González1,2, E. Rodríguez-Castro1, F. Campos1, J. Castillo1, C. Contreras2, M.
López2*, T. Sobrino1
1
(* m.lopez@usc.es)
Departamento de Neuroloxía, Laboratorio de Neurociencias Clínicas, Hospital
Clínico Universitario, Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de Compostela
(IDIS), Universidade de Santiago de Compostela
2
Departamento de Endocrinoloxía, CIMUS, Instituto de Investigación Sanitaria de
Santiago de Compostela (IDIS), Universidade de Santiago de Compostela
Introdución: O ictus isquémico é unha das principais causas de morte e discapacidade
de España pero o seu tratamento redúcese á recanalización dos vasos [1].
Sempre se asociou un elevado índice de masa corporal cunha maior susceptibilidade a
padecer un ictus [2], pero hai estudos recentes que suxiren que tamén pode estar
relacionado cunha mellor prognose tras o mesmo [3]. Do mesmo xeito, aínda que o
tabaquismo é un factor de risco para padecer esta enfermidade [4], algúns estudos falan
da mellor resposta dos fumadores ao tratamento recanalizador [5]. In vitro, describiuse o
efecto neuroprotector da nicotina [6] e, in vivo, o pretratamento con nicotina parece
mellorar a lesión [7]. Por outro lado, está descrito o efecto central da nicotina nas rutas
moleculares implicadas no metabolismo enerxético [8]. Ante isto, o obxectivo é estudar
o efecto do tratamento con nicotina nun modelo animal de isquemia cerebral, tanto en
animais con dieta estándar (controis) como con dieta alta en graxa (modelo de
obesidade inducida por dieta).
Metodoloxía: Empréganse 4 grupos de ratas macho Sprague Dawley; cada grupo con
diferente dieta divídese nos subgrupos tratados con nicotina ou vehículo despois da
isquemia. Desenrolase o modelo de isquemia cerebral por oclusión transitoria da arteria
cerebral media, e realízanse seguimentos a 1, 3, 7, 14 e 28 días para avaliar a lesión
cerebral por resonancia magnética, así como a recuperación funcional e do déficit
neurolóxico co Test do Cilindro e escalas de Bederson e Whal.
Resultados: Partindo de volumes de lesión basais homoxéneos durante a oclusión, ás 24
horas estes son significativamente menores nos grupos tratados con nicotina respecto ós
grupos vehículo da mesma dieta (sendo no grupo obeso con nicotina significativamente
menores ós de ambos grupos vehículo), e esta evolución segue o mesmo patrón ó largo
de 28 días. Ademais, os grupos tratados con nicotina teñen menor edema que os grupos
vehículo, así como mellor evolución do déficit neurolóxico.
Conclusión: O tratamento con nicotina reduce o volume de lesión, o edema, e o déficit
neurolóxico en ratas isquémicas obesas e con peso normal, sendo o efecto maior en
ratas obesas.
178
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
isquemia cerebral, nicotina, obesidade .
Agradecementos:
A investigación levada a cabo para obter estes resultados recibiu financiación do Fondo
de Investigacións Sanitarias (ISCIII; PIE13/00024). T.L-G. é beneficiaria de unha beca
predoutoral do Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de Compostela (IDIS)
financiada pola Fundación Ramón Domínguez.
Referencias:
[1] J.J. Zarranz. Neurología. Elsevier España, 4ªEd. Madrid, 2008.
[2] E.E. Calle, M.J. Thun, J.M. Petrelli, C. Rodriguez e C.W. Heath Jr. Body-mass
index and mortality in a prospective cohort of US adults. New England Journal of
Medicine, 341 (1999), 1097-1105.
[3] K. Malpass. Motor neuron disease: Functional screening identifies novel candidate
risk genes in amyotrophic lateral sclerosis. Nat Rev Neurol, 7 (2011) 658.
[4] M.J. O'Donnell, D. Xavier, L. Liu, H. Zhang, S.L. Chin, P. Rao-Melacini, S.
Rangarajan, S. Islam, P. Pais, M.J. McQueen, C. Mondo, A. Damasceno, P. LopezJaramillo, G.J. Hankey, A.L. Dans, K. Yusoff, T. Truelsen, H.C. Diener, R.L. Sacco, D.
Ryglewicz, A. Czlonkowska, C. Weimar, MD, X. Wang, S. Yusuf. Risk factors for
ischaemic and intracerebral haemorrhagic stroke in 22 countries (the INTERSTROKE
study): a case-control study. Lancet, 376 (2010), 112-123.
[5] A. Kufner, C.H. Nolte, I. Galinovic, P. Brunecker, G.M. Kufner, M. Endres, J.B.
Fiebach, M. Ebinger. Recanalization and Reperfusion Rates After Intravenous Tissue
Plasminogen Activator in Smokers With Ischemic. Stroke 44 (2013), 407-413.
[6] A. Akaike, Y. Takada-Takatori, T. Kume e Y. Izumi. Mechanisms of
neuroprotective effects of nicotine and acetylcholinesterase inhibitors: role of alpha4
and alpha7 receptors in neuroprotection. J Mol Neurosci 40 (2010), 211–216.
[7] Y. Chen, H. Nie, L. Tian, L.Tong, L. Yang, N. Lao, H. Dong, H. Sang e L. Xiong.
Nicotine-induced neuroprotection against ischemic injury involves activation of
endocannabinoid system in rats. Neurochem Res 38 (2013), 364–370.
[8] P. Seoane-Collazo, P.B. Martínez de Morentin, J. Fernø, C. Diéguez, R. Nogueiras e
M. López. Nicotine improves obesity and hepatic steatosis and ER stress in diet-induced
obese male rats . Endocrinology 155 (2014), 1679-1689.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
179
IDENTIFICACIÓN DE XENES RELACIONADOS COA
ADAPTACIÓN A DIFERENTES TEMPERATURAS EN
BACTERIAS MARIÑAS PATÓXENAS
X.M. Matanza*, C.R. Osorio
(*josemanuel.matanza@rai.usc.es)
Departamento de Microbioloxía e Parasitoloxía. Instituto de Acuicultura. Universidade
de Santiago de Compostela
Photobacterium damselae subsp. damselae é unha bacteria halófila asociada ao medio
mariño. Trátase dun patóxeno primario para moitas especies de peixes salvaxes e de
importancia económica na acuicultura, nos que causa úlceras e septicemias
hemorráxicas. Existen moitas especies cultivadas que foron infectadas por este
patóxeno, como por exemplo o rodaballo (Scophthalmus maximus; [1]), a troita arco da
vella (Oncorhynchus mykiss; [2]), a dourada (Sparus aurata; [3]) ou a robaliza
(Dicentrarchus labrax; [4]). Considérase un patóxeno emerxente para a acuicultura
mariña en diversas áreas xeográficas, entre as que destaca o sur de España [5]. Do
mesmo xeito, tamén pode infectar humanos chegando a producir necrose fascítica
severa que pode supoñer un desenlace fatal [6] [7].
A temperatura é un factor clave no desenvolvemento de enfermidades relacionadas con
bacterias da familia Vibrionaceae. Traballos previos informan de que o incremento da
temperatura da auga, aumenta a aparición de brotes de vibriose por P. damselae subsp.
damselae en granxas de peixes. Así, por exemplo, os primeiros brotes deste patóxeno en
rodaballo, tiveron lugar nun verán no que a temperatura da auga do mar en Galicia
experimentou unha forte subida [1]. Ademais disto, os casos de infección humana tamén
se concentran en rexións xeográficas con temperaturas da auga máis elevadas ca nas
nosas latitudes [8]. A capacidade da maioría das cepas de Photobacterium damselae
subsp. damselae de medrar a 37ºC, é o que lle permite a esta bacteria colonizar e
establecer unha infección nun animal homeotermo.
Polo tanto, nesta investigación plantexámonos, mediante técnicas de mutaxénese por
transposición, identificar xenes que confiran a esta subespecie a capacidade de medrar a
distintas temperaturas. Isto permitiunos observar que o papel das membranas é crucial
na adaptación bacteriana a estímulos térmicos, xa que se manifesta a relevancia dos
xenes de biosíntese dos fosfolípidos e o lipopolisacárido. Estamos analizando tamén o
papel da temperatura como regulador da expresión xénica, para o cal aplicamos
metodoloxías de secuenciación masiva dos ARN mensaxeiros (RNAseq) expresados a
diferentes temperaturas. O obxectivo final é coñecer o papel da temperatura na
patobioloxía desta subespecie, e deseñar estratexias de prevención e control.
Palabras clave:
patóxenos de peixes, acuicultura, temperatura, regulación xénica, virulencia bacteriana,
fosfolípido, lipopolisacárido.
Agradecementos:
Este estudo está financiado polo proxecto AGL2013-48353-R, do Ministerio de
Economía y Competitividad (MINECO), cofinanciado polo Programa FEDER da Unión
Europea.
180
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] B. Fouz, , J. Larsen, , B. Nielsen, J. Barja, A. Toranzo. Diseases of Aquatic
Organisms, 12 (1992) 155–166.
[2] K. Pedersen, I. Dalsgaard, J. L. Larsen. Applied Environmental Microbiology, 63
(1997) 3711–3715.
[3] C. J. Rodgers & M. D. Furones. Fish Pathology, 33 (1998) 157–164.
[4] Labella, C. Berbel, M. Manchado, D. Castro, J. J. Borrego (Faruk Aral and Zafer
Dogu) Recent Advances in Fish Farms. New York, 2011.
[5] Labella, N. Sanchez-Montes, C. Berber, M. Aparicio, D. Castro, M. Manchado, J. J.
Borrego. Diseases of Aquatic Organisms, 92 (2010) 31–40.
[6] K. H. Goodell, M.R. Jordan, R. Graham, C. Cassidy, S.A. Nasraway. Critical Care
Medicine, 32 (2004) 278-281.
[7] K. Yamane, J. Asato, N. Kawade, H. Takahashi, B. Kimura, Y. Arakawa. Journal of
Clinical Microbiology, 42 (2004) 1370-1372.
[8] J. Hundenborn, S. Thurig, M. Kommerell, H. Haag, O. Nolte (2013). Severe Wound
Infection with Photobacterium damselae ssp. damselae and Vibrio harveyi, following a
Laceration Injury in Marine Environment: A Case Report and Review of the Literature.
Case Reports in Medicine, 2013 (2013) 1-7.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
181
QUORUM SENSING EN ACINETOBACTER BAUMANNII:
OPORTUNIDADES PARA EL DESARROLLO DE NUEVOS
ANTIPATÓGENICOS
C. Mayer*, A. Muras, A. Otero
(*celia.mayer@usc.es)
Departamento de Microbioloxía e Parasitoloxía. Facultade de Bioloxía-CIBUS.
Universidade de Santiago de Compostela.
Acinetobacter baumannii es un patógeno nosocomial Gram-negativo de gran interés
clínico debido a la rápida aparición de cepas multirresistentes a antibióticos y a su
persistencia en el ambiente hospitalario gracias a su capacidad de adherirse y formar
biofilms en superficies. Entre los factores que contribuyen a su virulencia se encuentra
la motilidad, un proceso bacteriano complejo mediado por apéndices pili en el caso de
A. baumannii. Gran número de bacterias patógenas regulan la expresión de sus genes de
virulencia dependiendo de la densidad celular a través de un proceso de comunicación
denominado quorum sensing (QS). Aunque la relación entre la motilidad y
patogenicidad en A. baumannii no está del todo clara, se sabe que las señales de quórum
están involucradas en su motilidad. Nuestros resultados han demostrado que solo es
posible la detección de señales de QS en el medio de cultivo de A. baumannii cuando el
cultivo está estático, confirmando la relación de los procesos de QS con la motilidad y
adherencia. A. baumannii presenta un sistema de QS homólogo al sistema LuxI/LuxR
de Vibrio spp. constituido por abaI, una única sintetasa descrita hasta el momento y
abaR, el receptor de señales de tipo acil homoserín lactonas o AHLs, la familia de
señales de quórum mejor caracterizada. La interferencia de estos sistemas de
comunicación, un proceso generalmente conocido como quorum quenching (QQ),
constituye una interesante estrategia antipatogénica para el control de enfermedades
infecciosas bacterianas. Estudios anteriores confirmaron el potencial QQ de la cepa
marina Tenacibaculum sp. 20J que presenta una lactonasa termoestable con actividad
QQ de amplio espectro contra señales AHLs denominada Aii20J [1]. La utilización del
enzima Aii20J permite bloquear la motilidad en la mayoría de las cepas de A.
baumannii probadas, constituyendo por lo tanto una posible vía para el desarrollo de
estrategias antipatogénicas en esta especie.
Palabras clave:
Acinetobacter baumannii, quorum sensing, AHL, motilidad, lactonasa.
Agradecimientos:
Xunta de Galicia, Conselleria de Cultura, Educación y Ordenación Universitaria,
GPC2014/019. Instituto de Salud Carlos III, Fundación Novoa Santos “Relación entre
quorum sensing y mecanismos de resistencia en patógenos nosocomiales. Nuevas
terapias antivirulentas” (PI13/02390).
Referencias:
[1] C. Mayer, M. Romero, A. Muras y A. Otero. Aii20J, a wide-spectrum thermostable
N-acylhomoserine lactonase from the marine bacterium Tenacibaculum sp. 20J can
quench AHL-mediated acid resistance in Escherichia coli. Applied Microbiology and
Biotechnology, 99 (2015) 9523-9539.
182
IV Encontro Mocidade Investigadora
VALORIZACIÓN DE EFLUENTES DE PISCIFACTORÍA E
INDUSTRIA CONSERVERA MEDIANTE ACUICULTURA
MULTITRÓFICA INTEGRADA (IMTA)
H. Milhazes Cunha*, I. Freire, A. Otero
(* hugomilhazescunha@gmail.com)
CIBUS. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago de Compostela
La acuicultura intensiva ha experimentado un rápido desarrollo, llegando a ser en los
últimos años el principal elemento del sector pesquero. En 2012, la producción acuícola
alcanzó por primera vez los 67 millones de toneladas. El elevado impacto ambiental del
exceso de nutrientes generados en acuicultura conlleva procesos de eutrofización,
debido al alto contenido de sólidos y nutrientes disueltos en los efluentes de acuicultura.
Estos efluentes contienen principalmente comida no digerida y heces los cuales
sobrecargan el entorno con nitrógeno orgánico e inorgánico, fósforo, así como con
carbono orgánico disuelto y materia orgánica. Los residuos ricos en nutrientes
particulados y disueltos son producido por organismos consumidores de pienso (peces o
langostinos) y pueden ser utilizados por organismos “extractivos” como las algas,
moluscos, equinodermos, etc. Este esquema es conocido como Acuicultura Multitrófica
Integrada (IMTA). Por otro lado especies microalgales productoras de compuestos de
elevado valor añadido, como los polisacáridos, ficobiliproteínas y ácidos grasos poliinsaturados, también puede ser incorporadas en estos sistemas lo que permite la
valorización del residuo.
Además de las instalaciones de acuicultura, otras empresas relacionadas con el sector
pesquero deben afrontar cambios importantes en cuanto a la disminución de su impacto
ambiental y el tratamiento de sus residuos. En este sentido se evaluará la valorización de
efluentes de acuicultura y de la industria conservera mediante el cultivo de microalgas
para la producción de semilla de moluscos y extracción de compuestos de elevado
interés.
Palabras clave:
microalgas, biorremediación, efluentes, acuicultura, valorización.
Agradecimientos:
Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Educación y Ordenación Universitaria,
GPC2014/019.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
183
BÚSQUEDA DE INHIBIDORES DE QUORUM SENSING EN
HÁBITATS MARINOS SINGULARES
A. Muras*, C. Mayer, J. Amaro, A. Otero
(* andrea.muras@usc.es)
Departamento de Microbioloxía e Parasitoloxía. Facultade de Bioloxía-CIBUS.
Universidade de Santiago de Compostela
El aumento de las resistencias a antibióticos en bacterias patógenas constituye uno de
los problemas sanitarios más serios, siendo necesario el desarrollo de nuevos fármacos y
estrategias antipatogénicas. Una de las estrategias a explorar que genera más
expectativas se basa en que numerosas bacterias patógenas coordinan su actividad
infecciosa mediante procesos de comunicación celular denomidados Quorum Sensing
(QS). El sistema de QS más estudiado es el empleado por bacterias Gram-negativas que
producen autoinductores tipo N-acilhomoserín lactonas (AHLs), que consisten en un
anillo lactona (HSL) al que se une, mediante enlace amida, un ácido graso que
constituye la cadena lateral. Estas señales poseen una elevada diversidad
conformacional, difiriendo en la longitud de cadena lateral, que normalmente contiene
entre 4 y 18 carbonos, saturada o insaturada y con o sin sustituciones oxo- o hidroxi- en
el tercer carbono. La virulencia de numerosas bacterias como Acinetobacter spp.,o
Pseudomonas aeruginosa depende de la secreción al medio de pequeñas moléculas
señal. La interceptación de estas señales impide la producción de factores de virulencia,
facilitando al sistema inmune la lucha contra la infección. Existen trabajos que
documentan la viabilidad de la inactivacion del QS como medio para la prevención de
enfermedades infecciosas tanto en animales, plantas, acuicultura como en la salud
humana.
Dado que el medio marino es una fuente de bacterias con actividad QQ de enorme
potencial se llevó a cabo el aislamiento de 4588 cepas procedentes de hábitats marinos
singulares: algas del Oceáno Atlántico, corales del Mar Rojo, agua afótica y superficial
del Mar Rojo y agua procedente de 2.000 metros de profundidad del Mar Mediterráneo.
Hasta el momento se ha realizado el análisis de actividad QQ a 934 cepas mediante
ensayos en medio sólido usando los biosensores Chromobacterium violaceum CV026 y
VIR07. Los resultados obtenidos muestran una mayor presencia de actividad QQ que la
descrita hasta hora en otros ambientes para señales AHL de cadena corta (3.36%),
siendo la capacidad de interceptación incluso mucho más abundante contra AHLs de
cadena larga (62,16%).
Agradecimientos:
Este trabajo ha sido financiado por la Fundación Ramón Areces (CIVP16A1814).
Andrea Muras es becaria predoctoral de la Consellería de Cultura, Educación e
Ordenación Universitaria, Xunta de Galicia (Plan I2C).
Palabras clave:
Quorum Sensing, bacterias marinas, antipatogénicos.
184
IV Encontro Mocidade Investigadora
RESPUESTA INMUNE FRENTE A ANTÍGENOS QUIMÉRICOS
POLIEPITOPICOS SINTÉTICOS EN DISTINTAS ESPECIES
ANIMALES.
R.A. Orbegozo-Medina1*, V. Martínez-Sernández1, M. Mezo2, M. González-Warleta2,
I. Folgueira1, J.M. Leiro1, F.M. Ubeira1
1
(*ricardoalfredo.orbegozo@rai.usc.es)
Laboratorio de Parasitología. Facultad de Farmacia.Universidade de Santiago de
Compostela
2
Laboratorio de Parasitología. Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo.
INGACAL
El desarrollo de vacunas quiméricas poliepitópicas presenta un gran interés porque
permite combinar en una misma molécula secuencias antigénicas (epitopos) procedentes
de varios antígenos. No obstante, el problema surge con el diseño de las mismas, que
debe contemplar al menos cuatro aspectos: a) la antigenicidad de los epitopos
seleccionados, b) la disposición adecuada de epitopos T y B en la molécula, c) la
selección adecuada de secuencias espaciadoras (linkers) entre los distintos epitopos para
minimizar la generación de neoepitopos y, d) las características del sistema inmunitario
de la especie que se quiere vacunar.
Para estudiar los aspectos mencionados, nuestro grupo ha diseñado péptidos quiméricos
sintéticos empleando epitopos lineales derivados de proteínas de helmintos. Para la
realización del estudio se han empleado secuencias sintéticas diepitópicas y
triepitópicas, así como las correspondientes proteínas de procedencia de los epitopos
seleccionados. En dichas construcciones se han utilizado las secuencias “KK” y/o
“GSGSG” como espaciadores entre los epitopos. Para la construcción de las quimeras
diepitópicas se combinaron un epitopo procedente de la Catepsina L2 de Fasciola (CL2)
con un epitopo derivado de la proteína gp53 de Trichinella (US9). En lo referente a las
quimeras triepitópicas se combinaron en distintas posiciones los epitopos CL2, US9 y
MF6.p2 (derivado de la proteína MF6p/FhHDM1 de Fasciola) [Martínez-Sernández y
col., J Biol Chem 289:1441-56 (2014)]. Como modelos vacunales se han empleado tres
especies distanciadas evolutivamente (ratones, ovejas y rodaballos) y dos adyuvantes:
Quil-A (ovejas) y adyuvante completo de Freund (ratones y rodaballo). Las
correspondientes respuestas de anticuerpos generadas se analizaron mediante ELISA.
Los resultados obtenidos mostraron: a) que tanto el posicionamiento de los epitopos
como la selección de espaciadores es crucial para el diseño de antígenos quiméricos, b)
que tales construcciones se deben hacer de acuerdo con la especie que se quiere
inmunizar, y c) que el adyuvante seleccionado y el número de inmunizaciones pueden
producir respuestas diferentes según la especie vacunada.
Palabras clave:
vacuna, epitopo, quimeras, Fasciola, Trichinella, ELISA.
Agradecimientos:
Proyectos AGL2011-30563-C03-01 (MINECO), GPC2014/058 (Xunta de Galicia) y
Fondo Europeo de Desarrollo Regional (FEDER). Becas FPU AP2010-5808 (MECD) y
FPI BES-2012-060270 (MINECO).
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
185
NEUROPSICOLOGÍA DE LA PERCEPCIÓN Y LA PRODUCCIÓN
MUSICAL
G.R. Pérez López*, M. Rodríguez Álvarez
(*guilleoboe@hotmail.com)
Dpto. Psicoloxía Clínica e Psicobioloxía. Facultade de Psicoloxía. Universidade de
Santiago de Compostela
El interés por conocer los mecanismos neurales que subyacen a nuestras interacciones
con la música se ha incrementado de forma notable en los últimos años. Teniendo en
cuenta la diversidad de áreas cerebrales implicadas es importante disponer de modelos
teóricos que identifiquen los componentes y sus posibles interacciones. En este trabajo
de revisión nos planteamos contribuir a aumentar la visibilidad de los conocimientos
actuales acerca de los aspectos neuropsicológicos de la percepción y producción
musical. Para ello hemos realizado una selección de las investigaciones más relevantes
en este ámbito, que nos ha permitido concretar que la percepción musical está basada
en dos componentes: organización de la melodía y organización temporal [1]; mientras
que la producción musical requiere tres componentes básicos: la interpretación, la
planificación y la generación de los movimientos [2]. Este modo de entender el
procesamiento musical se recoge en el modelo de Peretz y Coltheart [3], que es el que
actualmente cuenta con más adeptos en la comunidad científica. De manera similar a
como sucede con las funciones verbales, el procesamiento musical se sustenta en una
base de redes neurales específicas que incluyen el córtex auditivo y motor [4], además
de otras áreas corticales y subcorticales asociadas a nuestras respuestas emocionales [5],
siendo también necesaria la cooperación interhemisférica para su procesamiento. En
base a estas evidencias sugerimos que el procesamiento de la música es un fenómeno
complejo sobre el que es necesario seguir investigando. Su percepción y producción
están compuestas de un entramado neural complejo gracias al cual podemos disfrutar de
la música, bien sea como espectadores oyentes o como actores intérpretes. Además, la
música es capaz de elicitar placer mediante imputs neurales producidos desde el
neocórtex, por lo que podría servir como un paradigma excelente para explorar las
interacciones entre procesos cognitivos mediados por el neocórtex y las respuestas
afectivas producidas subcorticalmente.
Palabras clave:
Neuropsicología, Percepción musical, Producción musical.
Referencias:
[1] M. Di Pietro, M. Lagarano, B. Leeman, A. Schnider. Receptive amusia: Temporal
auditory deficit in a professional musician following a left temporo-parietal lesion.
Neuropsychologia, 42 (2004) 868-977.
[2] R. J. Zatorre, J. L. Chen, V. B. Penhune. When the brain plays music: Auditorymotor interactions in music perception and production. Nature Reviews Neuroscience, 8
(2007) 547-558.
[3] I. Peretz, M. Coltheart. Modularity of music processing. Nature Neuroscience, 6 (7)
(2003) 688-691.
[4] J. M. Foxton, R. K. Nandy, T. D. Griffiths. Rhythm deficits in “tone deafness”.
Brain and Cognition, 62 (1) (2006) 24-29.
186
IV Encontro Mocidade Investigadora
[5] S.Koelsch. Towards a neural basis of music-evoked emotions. Trends in Cognitive
Science, 14 (3) (2010) 131-137.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
187
MOSTRAS BIOLÓXICAS USADAS EN TOXICOLOXÍA CLÍNICA
E FORENSE
M. Regenjo Vázquez*, A.M. Ares Fontes, P. Fernández Gómez, R.A. Lorenzo Ferreira,
A.M. Carro Díaz
(*maria.regenjo@usc.es)
Instituto de Ciencias Forenses. Facultad de Medicina. Universidade de Santiago de
Compostela
Departamento de Química Analítica Nutrición e Bromatoloxía. Facultade de Química.
Universidade de Santiago de Compostela
A investigación toxicolóxica é o conxunto de procesos analíticos que ten por finalidade
illar, identificar e determinar cuantitativamente os tóxicos tanto en cadáveres como en
individuos vivos, para o esclarecemento duns feitos ou o diagnostico dunha
intoxicación. [1]
Na toxicoloxía analítica os resultados van a depender da recollida da mostra, o
transporte e a conservación da mesma. Por este motivo é importante coñecer a natureza
e estabilidade dos analitos, a natureza da matriz biolóxica e as circunstancias nas que se
vai a levar a cabo a análise da mostra. [2]
As mostras biolóxicas máis usadas son: sangue (sangue total, soro ou plasma), ouriños,
pelo, humor vítreo, contido gástrico, bile ou tecidos (fígado, cerebro, riles...) entre
outras e a súa elección non só vai depender do analito a analizar, senón que tamén vai a
depender das posibilidades de recoller a mostra, ou do tipo de análise que se vaia
realizar. [3]
Neste traballo recóllese unha revisión das mostras biolóxicas máis usadas no ámbito da
toxicoloxía clínica e forense. Estudarase qué mostra se adapta mellor a cada caso en
particular, tendo en conta se estas mostras se obteñen dun individuo vivo ou dun
cadáver, cómo deben ser recollidas e conservadas e cales son as vantaxes e desvantaxes
de traballar con cada unha delas. Tamén exporemos os distintas opcións cando non é
posible obter a mostra máis adecuada para o noso análise.
Neste traballo tamén se fai unha revisión das distintas mostras máis usadas na análise de
psicofármacos e drogas de abuso mediante técnicas cromatográficas [4, 5], observando
que as mostras biolóxicas coas que máis traballos se realizan son a sangue, os ouriños e
o pelo, e en menor medida a saliva ou o humor vítreo.
Palabras clave:
mostras biolóxicas, toxicoloxía, drogas.
Agradecementos:
Á Dirección General de Tráfico (Ministerio del Interior) pola financiación recibida a
través do Proxecto SPIP2015-01838, e fondos FEDER. Ao Ministerio de Ciencia e
Innovación pola financiación concedida do Proxecto AGL-2014-53647-R.
188
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] A. Pla Fernández, A.F. Hernández Jerez (Gisbert Calabuig). Medicina Legal y
Toxicología. Barcelona, 2004
[2] R.J. Flanagan, A. Taylor, J.D. Watson, R. Whelpton, Fundamentals of Analytical
Toxicology. England, 2007.
[3] M. Repetto. Toxicología fundamental. Madrid, (2009).
[4] P. Fernández, C. González, M.T. Pena, A.M. Carro, R.A. Lorenzo. A rapid
ultrasound-assisted dispersive liquid–liquid microextraction followed by ultraperformance liquid chromatography for the simultaneous determination of seven
benzodiazepines in human plasma samples. Analytica Chimica Acta 767 (2013) 88-93.
[5] P. Fernandez, C. Vazquez, R.A. Lorenzo, A.M. Carro, I. Alvarez, P. Cabarcos.
Experimental design for optimization of microwave-assisted extraction of
benzodiazepines in human plasma. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 397
(2010), 677–685.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
189
NUEVOS DERIVADOS DE CURCUMINA-CUMARINA COMO
POTENCIALES FÁRMACOS MULTIDIANA PARA EL
TRATAMIENTO DE LAS ENFERMEDADES
NEURODEGENERATIVAS
F. Rodríguez-Enríquez1*, E. Quezada2, E. Cutrín3, F. Otero3, D. Viña1
1
(* nana.enriquez@gmail.com)
Farmacología de las Enfermedades Crónicas. CIMUS. Universidade de Santiago de
Compostela.
2
Departamento de Química Orgánica. Facultad de Farmacia. Universidade de
Santiago de Compostela.
3
Departamento de Farmacia y Tecnología Farmacéutica. Facultad de Farmacia.
Universidade de Santiago de Compostela. Spain.
El envejecimiento de la población en los países desarrollados se ha visto acompañado
de un incremento en la prevalencia de enfermedades neurodegenerativas como la
enfermedad de Parkinson (EP) o la enfermedad de Alzheimer (EA) [1]. El tratamiento
de estas enfermedades constituye uno de los retos más importantes de la medicina, ya
que los fármacos actualmente autorizados para su tratamiento no impiden la progresión
de la enfermedad. La línea de actuación más avanzada intenta paliar la aparición de la
sintomatología manteniendo los niveles de los neurotransmisores afectados: dopamina
en la EP, acetilcolina en la EA y glutamato en ambas. Por tanto en el tratamiento de la
EP se recurre sobre todo a los inhibidores MAO-B [2] como rasagilina, mientras que en
la EA se utilizan inhibidores de colinesterasas [3] como el donepezilo o antagonistas de
los receptores de NMDA como la memantina.
Con estos antecedentes, nos planteamos como objetivo contribuir al desarrollo de
fármacos que, considerando la etiología compleja de estas enfermedades, sean capaces
de actuar sobre múltiples dianas deteniendo la muerte neuronal y fomentando la
recuperación de las poblaciones celulares ya afectadas.
Tradicionalmente, las plantas han sido utilizadas como fuente de compuestos bioactivos.
La curcumina es un polifenol extraído de Curcuma Longa que administrada diariamente
ha demostrado beneficios significativos en los pacientes con EA. La curcumina
disminuye los depósitos de intracelulares de Aβ, inhibe la agregación de Tau y presenta
acción antioxidante y anti-inflamatoria, sin embargo, su mayor inconveniente es su baja
biodisponibilidad [4]. Por su parte, las cumarinas son metabolitos secundarios presentes
en una gran cantidad de plantas, recientemente nuestro grupo ha demostrado que
convenientemente sustituidas presentan una interesante actividad inhibidora de MAO y
ChE [5]. Con el objetivo de obtener derivados de curcumina más activos y con mejor
biodisponibilidad, llevamos a cabo la síntesis de una serie de análogos curcuminacumarina que integran en su esqueleto ambas estructuras y estudiamos su actividad
farmacológica confirmando el perfil multidiana de estos nuevos derivados y su
potencial interés para el tratamiento de las enfermedades neurodegenerativas.
Palabras clave:
enfermedades neurodegenerativas, Alzheimer, Parkinson, cumarina, curcumina,
fármacos multidiana.
190
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecementos:
Proyecto subvencionado por la Xunta de Galicia (EM2014/016).
Referencias:
[1] P.D. Sloane, S. Zimmerman, C. Suchindran, P. Reed, L. Wang, M. Boustani et al.
The Public Health Impact of Alzheimer's Disease, 2000–2050: Potential Implication of
Treatment Advances. Annu Rev Public Health, 23 (2002) 213-231.
[2] S. Carradori, J.P. Petzer. Expert Opin Ther Pat, 25 (2015) 91-110.
[3] L.A. Rabin, C. Wang, M.J. Katz, C.A. Derby, H. Buschke, R.B. Lipton. Predicting
Alzheimer's Disease: Neuropsychological Tests, Self-Reports, and Informant Reports of
Cognitive Difficulties. J Am Geriatr Soc, 60 (2012) 1128-1134.
[4] M. Venigalla, E. Gyengesi, G. Münch. Curcumin and Apigenin - novel and
promising therapeutics against chronic neuroinflammation in Alzheimer's disease.
Neural Regen Res, 10 (2015) 1181-5.
[5] M.J. Matos, D. Viña, S. Vazquez-Rodriguez, E. Uriarte, L. Santana. Focusing on
New Monoamine Oxidase Inhibitors: Differently Substituted Coumarins As An
Interesting Scaffold. Curr Top Med Chem, 12 (2012) 2210-39.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
191
ENCEFALOPATÍA DE CELIA: ESTUDO DA EXPRESIÓN DOS
TRÁNSCRITOS DE BSCL2 EN SERES HUMANOS
S. Rodríguez-García1, S. Sánchez-Iglesias1, C. Guillín-Amarelle1,2, L. RodríguezCañete1,2, B. González-Méndez1, A. Fernández-Liste3, D. Araújo-Vilar1,2*
1
(*david.araujo@usc.es)
Unidade de Enfermidades Tiroideas e Metabólicas (UETeM). CIMUS.
2
Hospital Clínico Universitario de Santiago de Compostela.
3
Instituto de Medicina Legal de Galicia (IMELGA).
O xen BSCL2 codifica para a seipina, unha proteína con 3 isoformas de 462 (BSCL2003), 398 (BSCL2-004/005/006) e 287 aa (BSCL2-008). A Encefalopatía de Celia
(MIM:#615924) é un trastorno neurodexenerativo infantil de prognóstico infausto
causado pola mutación c.985C>T en BSCL2, a cal provoca un splicing alternativo que
se traduce nunha proteína aberrante (seipina-Celia). Esta proteína é similar a isoforma
de 287 aa [1].
A seipina está relacionada ca formación de pingas lipídicas, ca diferenciación
adipocitaria, ca transmisión sináptica e co desenvolvemento do sistema nervioso central
(SNC) [2].
Obxectivo. Analizar a expresión dos diferentes tránscritos de BSCL2 en humanos.
Suxeitos e Métodos. Estudamos a expresión dos tres tránscritos de BSCL2 en tecidos
post-mortem de 13 individuos, procedentes de diferentes rexións encefálicas e de
tecidos non nerviosos. A expresión dos tránscritos analizouse mediante qPCR.
Resultados. A expresión total de BSCL2 foi 4.5 veces maior en SNC que no resto dos
tecidos (p<0.001). Entre os tecidos diferentes ao SNC, onde máis se expresou foi nas
gónadas (x4).
BSCL2-003 foi o tránscrito máis abundante no SNC (x12, p<0.001), representando o
91.5% da expresión de total de BSCL2. Entre as diferentes rexións do SNC, BSCL2003 expresouse máis no estriado e na protuberancia (x3.5 v, p<0.01).
BSCL2-004/005/006 expresouse só nun 8% no SNC, mentres que o fixo nun 66% de
media nos outros tecidos. En tecido adiposo a expresión foi do 80%.
BSCL2-008 expresouse marxinalmente en tódolos tecidos (0.7%). Entre as diferentes
rexións do SNC, onde máis abundancia se atopou foi no núcleo caudado (x2), no
cerebelo (x1.7) e na protuberancia (x1.5).
Conclusións. Este estudo amosa a expresión diferencial tisular dos tránscritos de
BSCL2, sendo BSCL2-003 o maioritario no SNC. Chamativamente, semella haber unha
menor expresión de este tránscrito nas rexións mais primitivas do encéfalo (diencéfalo,
mesencéfalo e rombencéfalo). Pola contra, BSCL2-004/005/006 é maioritariamente
expresado no resto dos tecidos. O tránscrito responsable da seipina-Celia (BSCL2-008),
apenas se expresa, pero onde máis o fai é no caudado, un dos núcleos máis precozmente
afectados na Encefalopatía de Celia.
192
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
Encefalopatía de Celia, BSCL2, seipina, neurodexeneración, lipodistrofia
Agradecementos:
Estamos en débeda cos familiares dos falecidos pola súa colaboración no estudo. SRG é
unha investigadora predoutoral financiada pola Asociación de Familiares y Afectados
de Lipodistrofias (AELIP).
Estudo financiado polo ISCIII (PI10/02873, PI13/00314).
Referencias:
[1] E. Guillén-Navarro, S. Sánchez-Iglesias, R. Domingo-Jiménez, B. Victoria, A. RuizRiquelme, A. Rábano, L. Loidi, A. Beiras, B. González-Méndez, A. Ramos, V.
López-González, M. J. Ballesta-Martínez, M. Garrido-Pumar, P. Aguiar, A.
Ruibal, J. R. Requena, D. Araújo-Vilar. A new seipin-associated neurodegenerative
syndrome. Journal of Medical Genetics, 50 (2013) 401-409.
[2] B. R. Cartwright., J. M. Goodman. Seipin: from human disease to molecular
mechanism. The Journal of Lipid Research, 53 (2012) 1043-1055.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
193
ENVEJECIMIENTO, FRAGILIDAD Y CAÍDAS EN ATENCIÓN
PRIMARIA
E. Sardiña Rivera1*, M.A. Castro Pérez2
1
( * nauticadolecer@gmail.com)
Farmacéutica de AP. Sergas
2
Profesor asociado de Farmacología. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. Las personas mayores pueden ser clasificadas en diferentes subgrupos
según sus características demográficas, fisiológicas y clínicas que permiten ajustar el
modelo de atención sanitaria que precisan a nivel poblacional o individual; esto
facilita una atención más específica según sus condiciones o características[1].
Método. En las personas mayores y para evitar efectos adversos en salud, buscamos
una adecuación terapéutica en el proceso de elección de la terapia, para maximizar los
beneficios del paciente dentro de los recursos disponibles por la sociedad, para ello
aplicamos los criterios STOPP sección K a los fármacos que aumentan el riesgo de
caídas en las personas mayores.
Resultados. Tanto la guía NICE sobre prevención de caídas como las sociedades
británica y americana de Geriatría recomiendan un cribado anual de las personas
mayores de 70 años sobre antecedentes de caídas, trastornos de la marcha y el
equilibrio. Las intervenciones para la prevención de caídas son: la actividad física, los
riesgos en el hogar y la revisión de la medicación[2].
Conclusiones. Si se disminuyen con estas intervenciones las reacciones adversas a la
medicación[3], se disminuye la pérdida de equilibrio y caídas, menos número de
hospitalizaciones y ganancia de años libres de discapacidad.
Palabras clave:
edad, medicación, reacciones adversas.
Referencias:
[1] Ministerio de Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad. Documento de consenso sobre
prevención de fragilidad y caídas en la persona mayor. 2014.
[2] I. Martín Lesende. El anciano frágil. Detección y tratamiento en AP. Atención
primaria 42 (2010) 388-393.
[3] C. Calvo Pita. Iniciativa por una prescripción prudente " del uso racional del
medicamento a la prescripción prudente". 2012.
194
IV Encontro Mocidade Investigadora
BÚSQUEDA DE XENES DE PREDISPOSICIÓN A MELANOMA
UVEAL BILATERAL
P. Silva Rodriguez*, L. Loidi Fernández de Trocóniz, A. Piñeiro Ces, F. Domínguez
Puente
(*paula.silva.rodriguez@gmail.com)
Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica (FPGMX), Unidade de Retina
Quirúrxica e Tumores Intraoculares do Adulto (URQTIA), Grupo de Xenética de
enfermedades humanas-C010 IDIS-Fundación Ramón Domínguez
Introducción. O melanoma uveal bilateral (MUB) é unha variante extremadamente rara
do melanoma uveal (MU), o tumor intraocular primario máis común en adultos [1]. Ata
a data, só se publicou a existencia duns 50 casos en todo o mundo. O primeiro foi
publicado no 1959 [3]. Nos últimos anos, na Unidade de Retina Quirúrxica e Tumores
Intraoculares do Adulto (URQTIA) do CHUS, foron diagnosticados e tratados 3 casos
de MUB non relacionados.
Algúns autores pertencentes a recoñecidos centros de oncoloxía ocular, publicaron os
seus datos de incidencia de MUB obtendo resultados similares [4-7]. Paradóxicamente,
en todos a incidencia observada é superior á estimada nun estudo de 1977, que a sitúa
en 1 caso/50 millóns de habitantes[8]. Esta diverxencia podería ser debida a alteracións
xenéticas non coñecidas que incrementan o risco de desenvolver un MUB. Ademais, foi
demostrado que a existencia de casos de melanoma uveal familiar, non é unha cuestión
de casualidade [9]. A isto súmase que non existen factores clínicos asociados con esta
enfermidade. Polo tanto, o feito de que se presente un MUB, suxire que por cuestión de
probabilidade, debe existir algún xene/es mutado/os en liña xerminal de predisposición
ao mesmo [8].
Métodos. Hoxe en día cóntase con ferramentas da bioloxía molecular como é o caso da
Next Generation Sequencing (NGS), que permitiu levar a cabo na Fundación Pública
Galega de Medicina Xenómica o estudo dun panel de 7 xenes en ADN dos 3 doentes de
MUB diagnosticados no URQTIA. Neste panel incluíronse 6 xenes de susceptibilidade
a melanoma (MCIR, XRCC3, MITF, TERT, CDKN2A, CDK4) [10] e un xene de
susceptibilidade a tumores en xeral (BAP1), para identificar mutacións para estes xenes
nestes tres pacientes.
Resultados. Nos datos obtidos por NGS, non se atopou ningunha mutación nestes xenes
en ningún dos 3 pacientes. Pero, si se atoparon polimorfismos que deberán ser
estudados na procura de ver si confiren susceptibilidade a MUB.
Conclusión. O feito de non atopar ningunha mutación nos xenes seleccionados, suxire a
necesidade da procura de novos xenes de predisposición a MUB e polo tanto o estudo
do xenoma completo destes tres doentes.
Palabras clave:
Melanoma Uveal Bilateral, xenes, susceptibilidade.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
195
Agradecementos:
Unidade de Retina Quirúrxica e Tumores Intraoculares do Adulto (URQTIA) porque
sen a previa selección dos pacientes o estudo non sería posible. A Fundación Pública
Galega de Medicina Xenómica, por proporcionar o espazo e os medios onde levar a
cabo o estudo. O grupo de Xenética de Enfermidades Humanas do Idis, por aportar a
súa experiencia en oncoloxía molecular. E por suposto aos doentes por dar o seu
consentimento para facer posible este estudo.
Referencias:
[1] AD. Singh, LA. Donoso Genetic aspects of uveal melanoma. Int Ophthalm Clin,
33(3) 1993 47-52.
[2] AD. Singh, CL. Shields, JA. Shields, P. De Potter. Bilateral primary uveal
melanoma. Ophthalmology 103, 1996, 256-262.
[3] H. Wiesinger, JH.Phipps, D. Guerry. Bilateral melanoma of the coroid associated
with leukemia and meningioma. Arch Ophthalmol 62, 1959 889-893.
[4] AD. Singh, CL. Shields, JA. Shields, P. De Potter. Bilateral uveal melanoma. Bad
luck or bad genes? Ophthalmology. 103, 1996, 256-262.
[5] PW. Hadden, BE. Damato, IC. Mckay. Bilateral uveal melanoma: a series of four
cases. Eye 17, 2003, 613-616.
[6] L. Bhouri, L. Lumbroso, C. Levy, R. Dendale, B. Asselain, C. Plancher, X. Sastre,
L. Desjardins. Bilateral uveal melanomas. Five cases reports. J FR Ophthalmol 26,
2003, 149-153.
[7]V. Sturn, G. Richard, The prevalence of bilateral malignant uveal melanoma. Klin
Monbl Augenheilkd 224, 2007, 770-774.
[8] HF. Shammas, RC. Watzke. Bilateral choroidal melanomas. Case report and
incidence. Arch Ophthalmol 95, 1977, 617-623.
[9] AD. Shingh, MX. Wang, LA. Donoso, CL. Shields, P. De Potter, JA. Shields et al.
Familial uveal melanoma-III: is the occurence of familial melanoma coincidental?. Arch
Ophthalmol 114, 1996, 1101-1104.
[10] B. Buecher, M. Gauthier-Villars, L. Desjardins, L. Lumbroso-LE Rouic, C. Levy,
A. De Pauw, J. Bombled, C. Tirapo, C. Houdayer, B. Bressac-de Paillerets, D. StoppaLyonnet. Contribution of CDKN2A/P16 (INK4A), P14 (ARF), CDK4 and BRCA1/2
germline mutations in individuals with suspected genetic predisposition to uveal
melanoma. Fam Cancer, 9, 2010, 663-7.
196
IV Encontro Mocidade Investigadora
A SEROTONINA EXERCE UN EFECTO NEGATIVO SOBRE A
CAPACIDADE DE REXENERACIÓN AXONAL DESPOIS DUNHA
LESIÓN DE MÉDULA ESPIÑAL
D. Sobrido-Cameán*, T. Trillo-Senín, M.C. Rodicio, A. Barreiro-Iglesias
(*da29niel90@hotmail.com)
Departamento de Bioloxía Funcional. CIBUS. Facultade de Bioloxía. Universidade de
Santiago de Compostela
As lampreas recuperan a locomoción despois dunha lesión completa de médula espiñal.
A presencia de grandes neuronas identificables con boa ou mala capacidade
rexeneradora no tronco cerebral das lampreas permite correlacionar cambios na
expresión de xenes coa capacidade rexeneradora de neuronas individuais. Ademais,
permite comparar nunha mesma preparación o efecto de manipulacións experimentais
sobre a rexeneración axonal de neuronas que son boas ou malas rexeneradoras. A
serotonina regula a actividade motora e recentemente estanse obtendo indicios do seu
efecto sobre a rexeneración no sistema nervioso. Neste traballo, o noso obxetivo foi
desvelar o posible papel da serotonina na regulación do crecemento dos axóns despois
dunha lesión de médula espiñal. Para isto usamos hibridación in situ para estudar os
cambios do receptor de serotonina 1A (receptor 5-HT1A) en neuronas boas e malas
rexeneradoras e realizamos tratamentos con serotonina en larvas lesionadas para ver se
ésta exerce algún efecto sobre a rexeneración de grandes neuronas identificables. A
rexeneración axonal demostrouse mediante a aplicación dun trazador na médula caudal
á lesión. A hibridación in situ realizouse en 3 grupos de animais: controis non
lesionados, 1 semana despois da lesión e 4 semanas despois da lesión. Os cambios na
expresión de 5ht1a cuantificaronse medindo a reacción colorimétrica usando Image J.
Observouse un aumento significativo da expresión de 5ht1a ás 4 semanas despois da
lesión en neuronas con baixa capacidade rexeneradora (M2, M3 e I1). As neuronas boas
rexeneradoras estudiadas (M1 e I3) mostraron un descenso, non significativo, da
expresión de 5ht1a ás 4 semanas despois da lesión. Realizouse unha regresión lineal que
revelou unha correlación significativa entre a capacidade rexeneradora das neuronas e
os cambios de expresión de 5ht1a. Os tratamentos con serotonina resultaron nun
descenso significativo na rexeneración axonal de neuronas identificables. Os nosos
resultados indican que a serotonina, posiblemente actuando a través do seu receptor 1A,
pode disminuír a rexeneración axonal tras unha lesión medular.
Palabras chave:
lamprea, serotonina, rexeneración axonal.
Agradecementos:
Subvencións do Ministerio de Ciencia e Innovación: Subvención nº BFU2010-17174 e
subvención nº BFU2014-56300-P.
Subvención da Xunta de Galicia: Subvención nº GPC2014/030.
ABI contou co apoio dunha beca postdoutoral da Xunta de Galicia
Persoal da estación Ictiolóxica de Ximonde por proporcionarnos as larvas de lamprea.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
197
NA PROCURA DE NOVOS FACTORES DE VIRULENCIA DO
PATÓXENO EMERXENTE PHOTOBACTERIUM DAMSELAE
SUBSP. DAMSELAE
A. Vences*, C.R. Osorio
(*ana.vences@usc.es)
Departamento de Microbioloxía y Parasitoloxía, Instituto de Acuicultura, Universidad
de Santiago de Compostela
A bacteria mariña Photobacterium damselae subsp. damselae está considerada un
patóxeno primario dunha grande variedade de especies de animais mariños, así como de
especies de interese na acuicultura. Ademais, é responsable de septicemias
hemorráxicas letais en seres humanos, poñendo en evidencia o seu gran potencial
zoonótico [1,2] . Estudos recentes poñen de manifesto que a presenza en P. damselae
subsp. damselae do plásmido pPHDD1, que codifica dúas hemolisinas: fosfolipasa D
damselisina (Dly) e a hemolisina formadora de poro HlyApl, xogan un papel crucial na
virulencia para animais homeotermos e poiquilotermos [3,4]. Cabe destacar que todos
os illados, independentemente da súa fonte de illamento, son hemolíticos debido á
presenza dunha toxina cromosómica (HlyAch). Deste modo, os dous principais factores
de virulencia descritos ata a data están nun elemento de ADN móbil (plásmido
pPHDD1) e limítanse a tan só unha fracción das cepas desta bacteria [5]. De feito, a
maioría das cepas illadas nestes últimos anos de brotes en piscifactoría, non conteñen o
plásmido pPHDD1, aínda que son virulentas e tóxicas para peixes e liñas celulares [6].
Polo tanto, os obxectivos do presente traballo foron (1) realizar un estudo de xenómica
comparada dos xenomas de cepas con e sen plásmido, co fin de identificar novos
factores de virulencia potenciais, e (2) a construción de cepas mutantes para distintas
combinacións de xenes identificados, e o estudo do seu papel na virulencia en peixes e
na toxicidade para liñas celulares. Os resultados da análise in silico de xenomas de P.
damselae subsp. damselae revelaron a presenza (i) dunha colaxenasa (ColP) restrinxida
a unha pequena fracción de cepas e (ii) dunha fosfolipasa (PlpV) ubicua en toda a
subespecie. Os ensaios de virulencia en robaliza e de citotoxicidade en liñas celulares,
poñen en evidencia a contribución, de maneira diferencial, de HlyAch, ColP e PlpV nas
cepas de P. damselae subsp. damselae carentes do plásmido pPHDD1.
Palabras clave:
Photobacterium damselae subsp. damselae, virulencia, pPHDD1, hemolisina,
fosfolipasa.
Agradecementos:
Este traballo foi financiado polo proxecto AGL2013-48353-R do Ministerio de
Economía y Competitividad (MINECO) cofinanciado polo Programa FEDER da Unión
Europea.
Referencias:
[1] Fouz, B., Larsen, J., Nielsen, B., Barja, J., & Toranzo, A. Characterization of Vibrio
damsela strains isolated from turbot Scophthalmus maximus in Spain. Diseases of
Aquatic Organisms, 12 (1992) 155–166.
198
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] Rivas, A. J., Lemos, M. L., & Osorio, C. R. Photobacterium damselae subsp.
damselae, a bacterium pathogenic for marine animals and humans. Frontiers in
Microbiology, 4 (2013) 1–6.
[3] Rivas, A. J., Balado, M., Lemos, M. L., & Osorio, C. R. The Photobacterium
damselae subsp. damselae hemolysins damselysin and HlyA are encoded within a new
virulence plasmid. Infection and Immunity, 79 (2011) 4617–4627.
[4] Rivas, A. J., Balado, M., Lemos, M. L., & Osorio, C. R. Synergistic and Additive
Effects of Chromosomal and Plasmid-Encoded Hemolysins Contribute to Hemolysis
and Virulence in Photobacterium damselae subsp. damselae. Infection and Immunity,
81(2013) 3287–3299.
[5] Rivas, A. J., Labella, A. M., Borrego, J. J., Lemos, M. L., & Osorio, C. R. Evidence
for horizontal gene transfer, gene duplication and genetic variation as driving forces
of the diversity of haemolytic phenotypes in Photobacterium damselae subsp. damselae.
FEMS Microbiology Letters, 355 (2014) 152–162.
[6] Labella, A., Sanchez-Montes, N., Berber, C., Aparicio, M., Castro, D., Manchado,
M., & Borrego, J. J. (2010). Toxicity of Photobacterium damselae subsp. damselae
strains isolated from new cultured marine fish. Diseases of Aquatic Organisms, 92
(2010) 31–40.
Comunicacións Orais. Ciencias da Saúde
199
EFECTO TERAPÉUTICO E TERMOMETRÍA CEREBRAL DAS
HIPOTERMIAS SISTÉMICA E FOCAL NUN MODELO ANIMAL
DE ISQUEMIA CEREBRAL
A. Vieites-Prado1*, R. Iglesias Rey1, H. Fernández-Susavila1, A. da Silva-Candal1, E.
Rodríguez-Castro1, O. Gröhn2, S. Wellmann3, T. Sobrino1, J. Castillo1, F. Campos1
1
(*Alba.Vieites.Prado@sergas.es)
Laboratorio de Investigación en Neurociencias Clínicas (LINC), Instituto de
Investigación Sanitaria de Santiago (IDIS), Universidade de Santiago de Compostela
2
Department of Neurobiology, AI Virtanen Institute for Molecular Sciences, University
of Eastern Finland
3
Division of Neonatology, University of Basel Children's Hospital (UKBB)
A temperatura xoga un papel determinante na progresión do ictus isquémico, de tal
xeito, que aqueles pacientes que evolucionan con hipertermia, asocian un peor
prognóstico ca aqueles que evolucionan en normotermia [1]. Como consecuencia destas
observacións, propúxose o uso de baixas temperaturas corporais, ou hipotermia, como
posible tratamento para o ictus. O potencial terapéutico da hipotermia moderada (32ºC)
foi demostrado con éxito en traballos experimentais [2] sen embargo, a traslación destes
resultados á práctica clínica é limitada, debido á aparición de efectos secundarios
asociados ó frío (estremecementos, arritmias, coagulopatías, etc), que chegan a poñer en
risco a vida dos pacientes. Ante esta situación, faise necesario desenvolver alternativas
que permitan ós pacientes beneficiarse do efecto protector da hipotermia, sen padecer as
súas consecuencias negativas. Unha posible solución sería reducir o uso do frío
unicamente á rexión da lesión, sen embargo, non está claro que este tipo de hipotermia
focalizada sexa suficiente para conseguir obter un beneficio terapéutico.
O obxectivo do presente traballo foi comparar o efecto protector da hipotermia inducida
de forma sistémica, ca hipotermia inducida de forma focalizada, empregando para elo
un modelo animal de isquemia cerebral en rata, e avaliando o efecto de ambas
alternativas mediante termometría cerebral non invasiva con resonancia magnética
(MRT), neuroimaxe (MRI), marcadores histolóxicos e a análise da función motora dos
animais.
O uso de técnicas de MRT, permitiunos confirmar que a hipotermia focal, unicamente
afectou á rexión adxacente ó dispositivo arrefriador. Por outra banda, os efectos
protectores de ambos tipos de hipotermia foron visibles dende as primeiras 24 horas,
reducíndose significativamente o volume de lesión e edema cerebral, e asociando unha
reducción na morte celular e activación de células inflamatorias. Ademais, este efecto
protector na fase aguda, foi acompañado dunha tendencia á mellora da función motora.
Finalmente descartouse que o efecto protector de ambas alternativas fose transitorio,
observándose as consecuencias protectoras do tratamento un mes despois da isquemia.
Con este traballo conseguimos ver como a hipotermia focal constitúe unha alternativa
efectiva á hipotermia sistémica, aínda que requirindo tempos de tratamento máis
prolongados.
Palabras clave:
isquemia cerebral, hipotermia terapéutica, termometría non invasiva, MRI, RBM3.
200
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecementos:
Este traballo foi financiado polos proxectos SAF2011-30517 e SAF2014-56336R integrados no Programa Estatal de I+D+i Orientada a los Retos de la Sociedad; e pola
axuda para contratos FPI (BES-2012-056027) do Programa Estatal de Promoción del
Talento y su Empleabilidad en I+D+i, do Ministerio de Economía y Competitividad, así
como polo Fondo Europeo de Desarrollo Regional (FEDER).
Referencias:
[1] J. Castillo, F. Martinez, R. Leira, J.M.M. Prieto, M. Lema, M. Noya. Mortality and
morbidity of acute cerebral infarction related to temperature and basal analytic
parameters. Cerebrovasc Dis, 4 (1994) 66-71.
[2] H.B. van der Worp, ES. Sena, GA. Donnan, MR. Macleod. Hypothermia in animal
models of acute ischaemic stroke: A systematic review and meta-analysis. Brain, 130
(2007) 3063-3074.
Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
203
LIGHT FIELD PHOTOGRAPHY AND IT’S IMPLEMENTION IN
FUNDUS CAMERA
H. Al-Ameryeen*, J. Arines, E. Acosta
(* hatemamer77@yahoo.com)
Department of Applied Physics. Faculty of Physics. Campus Vida. Univerisdade de
Santiago de Compostela
Light field photography (LFP) is a new tool in the field of digital photography.The light
field (plenoptic) camera a portable device represent an example of LFP which captures
geometrical light field data by a multiplexing view of the scene by using a 2D
microlenses array. The microlens array in front of the sensor surface fractures the light
into thousands of distinct light-paths. The sensor preserves each path's vector
direction[1]. The light-field camera uses this information to process the image in 3D
space, and determine the equivalent fixed physical lens-sensor distance for the chosen
focal point. A single image taken with a light field captures all the depth information
about a scene [2]. This depth information allows refocusing the scene at different points.
We show that the properties of LFP allow us to use the camera to correct images
distorted by high order aberrations what implies the possibility of correcting aberrated
images without the need of wavefront sensors to detect aberrations or adaptive optics to
correct them[3]. We analyze first the ability of the camera to correct images affected by
astigmatism and we will present experimental results to retrieve the retinal images in
Fundus camera [4].
To show a possible application of the light field camera we built up a Fundus camera
experiment with an artificial eye, A +20D lens (not corrected of aberrations) is used to
make images of a draw attached to the retina in a plane close to the camera aperture.
The experimental setup due to the big amount of spherical aberration of the artificial eye
and the 20D lens. It is not possible to obtain a well contrasted image of the whole retinal
plane.
Our work represent a new method for implementing a Fundus camera for optical
systems affected by low and high order aberrations.The image can be optimized by
means of the postprocessing.
Keywords:
light field, Plenoptic camera, Fundus camera, retinal imaging
Acknowledgement:
This work was supported by the Spanish Ministerio de Economia y Competitividad,
grant FIS2012-38244 and FEDER.
References:
[1] M. Levoy, P. Hanrahan. Light field rendering. Proceedings of the 23rd annual
conference on Computer graphics and interactive techniques, 1996.
[2] R. Ng. Digital light field photography. Stanford, 2006.
[3] M.A. Eslami, Lightfield Analysis and Its Applications in Adaptive Optics and
Surveillance Systems. 2012.
204
IV Encontro Mocidade Investigadora
[4] E. DeHoog, J. Schwiegerling, Fundus camera systems: a comparative analysis.
Applied optics, 48 (2009) 221-228.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
205
MEASUREMENT OF THE REFRACTIVE INDEX USING
COMMON-PATH INTERFEROMETERS
B. Algnamat*
(*algnamat.bilal@usc.es)
Laboratorio de Óptica, Departamento de Física Aplicada. Facultade de Óptica e
Optometría. Campus Vida. Universidade de Santiago de Compostela
The aim of our research is to implement a new device that allows the measurement of
the refractive index of solid and liquid samples at varying temperatures. Many well
established methods are commercially available such as the Minimum Deviation Angle,
Abbe Refractometry and the Beam Displacement method [1-3]. This research is based
in the last one. The main novelty of this work is the development of a displacement
sensor based on a Young interferometer.
Figure1: Schematic diagram of the experimental set-up.
Fig.1. shows an schematic configuration of the apparatus. The beam delivered by a
He:Ne laser (λ=632.8nm) is divided in two replicas by using a beam-splitter. The
divergence of the beams is controlled by lens L1. These two beams, that traverse
identical paths but traveling in opposite directions, pass through the sample after being
reflected in mirrors M1 and M2, respectively [4]. The transmitted beams by the sample
are displaced with respect to the incident beams as a function of the incident angle on
the sample (θ) that is controlled by a motorized rotation platform. The distance between
the beams is related to the refractive index of the material by a simple equation [2].
In consequence, two parallel beams emerge from the beam-splitter that are separated by
a distance a. A CCD camera placed at the focal plane of L3 records the image of the
interference pattern formed by the superimposition of the two beams. The interference
pattern was formed by parallel fringes. The fringe spacing, ∆, is related to a and to the
focal length of the convex lens L3 (f,) by:
∆= aλ /f
(1)
206
IV Encontro Mocidade Investigadora
When the sample is rotated, the value of a will be changed by 2x1 (a1= a+ 2x1) which
modifies the interfering distance to ∆1=a1λ/f . Starting from ∆1, x1 can be calculated
and then, the refractive index n is determined by:
𝒏 = 𝒏𝟎 𝐬𝐢𝐧 𝜽 {𝟏 + [𝐜𝐨𝐬 𝜽𝟐 /(𝐬𝐢𝐧 𝜽 − (𝒙𝟏 /𝒅))𝟐 ]}𝟏/𝟐
(2)
being n0 the refractive index of the surrounding medium (air) and d the thickness of the
sample.
Keywords:
refractive index, Young interferometer, beam displacement method.
Acknowledgements:
Ministerio de Economia y Competitividad (MAT2014-57943-C3-2-P, MAT201457943-C3-1-P) and Xunta de Galicia and FEDER funds for financial support through
contracts R2014/015 (Gallician Network of Ionic Liquids, 2nd edition) and AGRU
2015/11.
References:
[1] F. El-Ghussein, J. Wrobel, M. Kruger. Dispersion measurements with minimum and
maximum deviated beams. American Journal of Physics,74 (2006) 888-891.
[2] S. Nemoto. Measurement of the refractive index of liquid using laser beam
displacement. Applied Optics, 31 (1992) 6690-6694.
[3] J. Rheims and T. Wriedt.Refractive-index measurements in the near-IR using an
Abbe refractometer. Measurement Science and Technology, 8 (1997) 601-605.
[4] A. Lipson, S.G. Lipson, H. Lipson (Eds.) Optical physics. Cambridge, 2011.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
207
CÓMO ORDENAR REVISTAS CIENTÍFICAS §
J. Ameijeiras-Alonso*
(*jose.ameijeiras@usc.es)
Departamento de Estadística e Investigación Operativa. Facultad de Matemáticas.
Universidade de Santiago de Compostela
Conocer el rendimiento de las publicaciones científicas y evaluar la actividad los
distintos investigadores es una problemática que ha interesado tanto a los expertos en
ciencias de la documentación, como a las distintas instituciones que dedican sus
recursos a este fin. En este sentido, es importante disponer de una ordenación que
permita evaluar de forma precisa cuando un determinado artículo se puede considerar
“entre los mejores” de los publicados en una determinada rama de estudio. Con este
objetivo nace, a mediados del siglo XX, una nueva rama que se denomina la
cienciometría. Desde su aparición distintas webs de consulta (entre las que destacan
Thomson Reuters, Google Scholar Metrics o Journal Metrics) se han dedicado a generar
una clasificación de distintas revistas por su “relevancia”.
El objetivo de este trabajo será el de analizar el funcionamiento y ver las limitaciones de
los índices más importantes que sirven para ordenar revistas. Para ello, dentro de estos
índices, se presentarán las dos tendencias principales. En primer lugar, aquellos que se
basan únicamente en el número de citas que tienen las revistas sin importar quién hace
estas referencias, como son: el índice de Factor de Impacto, el de Impacto Por
Publicación, el de Impacto por Publicación Normalizado por Artículo o el índice H
(véase, por ejemplo, [2], [4] y [5]). En segundo lugar, los que tienen en cuenta la
relevancia que tiene la revista que les está citando, como son: el índice EigenFactor, el
de Influencia de Artículo o el índice SJR (véase, por ejemplo, [1] y [3]).
El problema que surge con estos índices es que, en algunas ramas científicas, como pasa
en el campo de la probabilidad y la estadística, parece que no consiguen generar una
clasificación satisfactoria. Por ello, en este trabajo se presentará y comparará con el
resto de índices un nuevo método de clasificación, el ArticleRank, que pretende ordenar
los distintos artículos en función no solo del número de citas que tenga un artículo, sino
que también de la ``relevancia'' metodológica que estos tengan dentro de una
determinada rama de estudio.
Palabras clave:
cadenas de Markov, cienciometría, medidas de influencia de artículos, ordenación de
revistas.
Agradecimientos:
La realización de este proyecto ha sido financiada con la ayuda para contratos predoctorales BES-2014-071006 del Ministerio de Economía y Competitividad.
Referencias:
[1] C.T. Bergstrom, J.D. West y M.A. Wiseman. The Eigenfactor metrics. Journal of
Neuroscience, 28 (2008), 11433-11434.
[2] E. Garfield y H. Sher. New factors in the evaluation of scientific literature through
citation indexing. American Documentation, 14 (1963) 195-201.
§Premio á mellor comunicación oral da Área de Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas.
208
IV Encontro Mocidade Investigadora
[3] B. González-Pereira, V.P. Guerrero-Bote y F. Moya-Anegón. A new approach to the
metric of journals’ scientific prestige: The SJR indicator. Journal of informetrics, 4
(2010) 379-391.
[4] J.E. Hirsch. An index to quantify an individual's scientific research output.
Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102
(2005) 16569-16572.
[5] H.F. Moed. Measuring contextual citation impact of scientific journals. Journal of
Informetrics, 4 (2010) 265-277.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
209
INTERFEROMETRÍA DE LUZ BLANCA ESPECTRALMENTE
RESUELTA PARA LA MEDIDA DE DISPERSIÓN SOBRE UN
ESPECTRO AMPLIO
Y. Arosa Lobato*, R. de la Fuente Carballo
(*yago.arosa@usc.es)
Departamento de Física Aplicada. Facultad de Óptica y Optometría. Universidade de
Santiago de Compostela
Para el estudio de propiedades ópticas de los materiales, tales como índice de
refracción, dispersión cromática o número de Abbe, es habitual utilizar refractómetros
comerciales (también reflectómetros, elipsométros o microscopios ópticos). Este tipo de
dispositivos proporcionan (en general) el índice de refracción para una única longitud de
onda, normalmente la correspondiente a la línea D del sodio (589.3 nm). Cambiando la
fuente de luz permiten determinar el índice de refracción en un conjunto discreto de
longitudes de onda en función de las fuentes de luz monocromáticas usadas. Esto
implica que el índice de refracción para otras longitudes de onda que están dentro del
intervalo espectral estudiado es el resultado de una interpolación. Otro problema
asociado es que, al ser largo el tiempo de adquisición de datos, resulta mucho más
complejo mantener la muestra bajo las mismas condiciones durante el proceso de
medida.
Para solucionar ambos problemas se propone utilizar una técnica basada en
interferometría de luz blanca. La interferometría de luz blanca resuelta espectralmente
(SRWLI) utiliza una única adquisición para calcular el índice de refracción de una
muestra [1,2] (conocido un valor del mismo en cualquier longitud de onda) sobre un
cuasi-continuo del espectro en el que la transparencia del material sea suficiente. Esto
hace que la medida no se vea influenciada por las condiciones ambientales, por ejemplo.
Está técnica está limitada por la capacidad de resolver el espectro obtenido colocando la
muestra en un interferómetro y analizando el espectro de la luz a la salida del mismo.
Utilizar un espectrómetro de prisma permite mayor resolución en el rango visible de
frecuencias altas (zona en que la dispersión tiende a ser mayor), con respecto al rango
de frecuencias bajas.
Este sistema no solo ha demostrado ser efectivo obteniendo índices de refracción y de
grupo (con incertidumbres de 10-4), si no que también es capaz de realizar medidas de
desplazamientos [3] o grosores de las muestras (conociendo previamente su índice de
refracción) con una precisión de decimas de micrómetro.
Palabras clave:
interferometría espectral, dispersión cromática, amplio espectro, índice de grupo, índice
de refracción.
Agradecimientos:
Al Ministerio de Economía y Competitividad (contracts MAT2014-57943-C3-1-P,
MAT2014-57943-C3-2-P) y a la Xunta de Galicia y FEDER por la financiación a través
de los contratos R2014/015 (Gallician Network of Ionic Liquids, 2nd edition) y AGRU
2015/11.
210
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] P. Hlubina, D. Ciprian y L. Knyblová. Direct measurement of dispersion of the
group refractive indices of quartz crystal by white-light spectral interferometry. Optics
Communications, 269 (2007) 8-13.
[2] H. Delbarre, C. Przygodzki, M. Tassou y D. Boucher. High-precision index
measurement in anisotropic crystals using white-light spectral interferometry. Journal of
Applied Physics, 70 (2000) 45-51.
[3] L. Montgomery Smith y C.C. Dobson. Absolute displacement measurements using
modulation of the spectrum of white light in a Michelson interferometer. Journal of
Applied Optics, 28 (1989) 3339-3342.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
211
MULTIESTRUCTURADO DE SUPERFICIES DE MATERIALES
BIOCOMPATIBLES CON LÁSER UTILIZANDO UNA MATRIZ DE
MICROLENTES Y EL EFECTO TALBOT
M. Aymerich, D. Nieto, M.T. Flores-Arias*
(*maite.flores@usc.es)
Grupo de investigación Photonics4Life, Departamento de Física Aplicada, Facultad de
Física, Universidad de Santiago de Compostela, E15782, España.
En este trabajo se presenta una técnica láser para el multiestructurado de materiales
biocompatibles, en particular titanio y tántalo. La técnica hace uso del efecto Talbot,
utilizando la distribución de energía en el plano focal de una matriz de microlentes. Esta
técnica evita el daño provocado en el procesado láser de las microlentes empleadas.
Está ampliamente demostrado que la adhesión celular en materiales biocompatibles se
mejora si la superficie del mismo está estructurada periódicamente [1-3]. Un modo
eficiente de texturizar superficies es utilizar el foco de una matriz de microlentes y la
escritura directa con láser [4]. Sin embargo, debido a la corta focal que tienen las
microlentes, estas resultan dañadas en el proceso ablativo, por los restos de material
generados por el láser. En trabajos previos de los autores se ha demostrado la utilidad
del efecto Talbot para alejar el objeto del sustrato evitando así el deterioro de este [5].
El efecto Talbot consiste en la repetición de la imagen de un objeto periódico cuando se
ilumina con un haz coherente [6]. En este trabajo se utiliza el efecto Talbot fraccionario
para obtener estructuras con períodos menores [7].
Para el multiestructurado de la superficies se utiliza un láser de Nd:YAG en régimen Qswitch con λ=532nm, ancho de pulso de 20ns y tasa de repetición 50Hz con un valor de
M2<1,2. Las microlentes tienen un período de 90µm y una distancia focal de
1,04±0,05mm. El montaje experimental se muestra en la siguiente figura.
Fig. 1. Montaje experimental para realizar el microestructurado del titanio y tántalo con
un láser Nd.YAG y una matriz de microlentes.
Los resultados obtenidos sobre titanio y tántalo son los siguientes.
212
IV Encontro Mocidade Investigadora
Fig. 3. Patrones sobre el titanio al trabajar a la distancia Talbot a) primer entero, b) fraccionario 3/2 y c)
fraccionario 5/3.
Fig. 4. Patrones sobre el tántalo al trabajar en a) la primera distancia Talbot, b) la
fraccionaria 3/2 y c) la fraccionaria 5/3.
En las figuras anteriores se observa el resultado del multiestructrurado. Puede apreciarse
la reducción del período, alcanzando 30µm al trabajar a la distancia de la imagen Talbot
fraccionario 5/3. Las diferencias entre titanio y tántalo se deben a la diferente naturaleza
de los materiales.
Palabras clave:
Procesado de materiales con láser, efecto Talbot, fabricación de microestructuras,
adhesión celular.
Agradecimientos:
Este trabajo ha sido financiado por el Ministerio de Economía y Competitividad bajo el
proyecto MAT2015-71119-R y por la Consellería de Cultura bajo el Plan I2C
EM2012/019.
Referencias:
[1] H.H. Huang, C.T. Ho, T.H. Lee, T.L. Lee, K.K. Liao, F.L. Chen, Effect of surface
roughness of ground titanium on initial cell adhesion, Biomol. Eng. 21 (2004) 93-97.
[2] D. Khang, J. Lu, C. Yao, K.M. Haberstroh, T. J. Webster, The role of nanometer and
sub-micron surface features on vascular and bone cell adhesion on titanium,
Biomaterials 29 (2007) 970-983.
[3] J. Lu, M.R. Rao, N.C. MacDonald, D. Khang, T.J. Webster, Improved endothelial
cell adhesion and proliferation on patterned titanium surfaces with rationally designed,
micrometer to nanometer features, Acta Biomaterialia 4 (2007) 192-201.
[4] D. Nieto, G. Vara, J.A. Díez, G. M. O’Connor, J. Arines, C. Gómez-Reino, M.T.
Flores-Arias, Laser-based microstructuring of surfaces using low cost microlens arrays,
J. Micro/Nanolith. MEMES MOEMS 11 (2) (2012) 023014:1-7.
[5] M. Aymerich, D. Nieto, M.T. Flores-Arias, Laser-based surface multistructuring
using optical elements and the Talbot effect, Opt. Express 23 (19) (2015) 24369-24382.
[6] E. Wolf , The Self-Imaging Phenomenon and its applications, Progress in Optics 27
(1989) 1-108.
[7] M.V. Berry, S. Klein, Integer, fractional and fractal Talbot effects, J. of Mod. Opt.
43 (10) (1996) 2139-2164.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
213
ESTUDO E XERACIÓN DE ESTADOS CUÁNTICOS DE LUZ
VÓRTICE ENTRETECIDOS EN FOTÓNICA INTEGRADA
D. Balado Souto*, J. Liñares Beiras
(* daniel.balado.souto@usc.es)
Area de Óptica. Departamento de Física Aplicada. Facultade de Física e Facultade de
Óptica e Optometría. Universidade de Santiago de Compostela
Neste traballo preséntase un estudo teórico de estados cuánticos vórtice de luz e como
xeralos en óptica integrada. En óptica clásica enténdese por vórtice unha singularidade
na intensidade lumínica, é dicir, a presenza dun cero no campo óptico, coa fase do
campo variando ó redor de dita singularidade do xeito eimφ , onde m é a carga
topolóxica e φ , o ángulo azimutal. Porén, na óptica cuántica os vórtices aparecen no
espacio de campo óptico dun sistema cuántico de dous ou máis modos ópticos, é dicir,
son singularidades da amplitude de probabilidade de campo óptico [1]. Isto pode ser
moi relevante nas técnicas de medida cuántica feble en óptica integrada [2], nas que se
fan medidas de amplitude e fase do estado cuántico.
Comézase expoñendo os distintos tipos de estados vórtice dependendo dos modos
ópticos considerados. Deste xeito podemos traballar con modos de polarización e con
modos espaciais (en xeral modos guiados). Estes tipos de modos están presentes en
dispositivos ópticos integrados. Por outra banda, os estados cuánticos de luz vórtice
excitados en modos de polarización corresponden a estados con momento angular de
espín s . Analogamente, os vórtices poden excitarse en modos espaciais de momento
angular que lles correspondería un momento angular orbital . Finalmente, podemos
ter vórtices en modos espaciais sen momento angular pero con momento angular ficticio
.
De seguido analízanse distintos procedementos para xerar ditos estados vórtice
utilizando diferentes elementos como retardadores de fase integrados para modos de
polarización, e acopladores direccionais para modos espaciais [3]. Os estados cuánticos
vórtice que se poden xerar poden ser monofotón ou multifotón, factorizados ou
entretecidos, bimodais ou multimodais, etc. Presentaranse exemplos ilustrativos de ditos
estados e analizarase o seu entretecemento.
En conclusión, móstrase a posibilidade de obter con dispositivos ópticos integrados
distintos tipos de estados cuánticos de luz con estructura de vórtice, que presentan
importantes propiedades para a súa posible aplicación en computación cuántica,
teleportación, encritación cuántica, etc. e mesmo para abordar aspectos fundamentais da
física coma o entretecemento cuántico.
Palabras clave:
óptica cuántica, estados vórtice, óptica integrada.
Referencias:
[1] J. Liñares, D. Barral e M.C.Nistal. Spatial Propagation of Quantum Light in
Nonlinear Waveguiding Devices: Theory & Applications. Journal of Nonlinear Optical
Physics & Materials, 21 (2012) 1250032.1-1250032.28.
214
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] D. Barral, M.G. Thompson e J.Liñares. Detection of Two-Mode Spatial Quantum
States of Light by Electro-Optic Integrated Directional Couplers. Journal of the Optical
Society of America B, 32 (2015) 1165-1173.
[3] R. G. Hunsperger. Integrated Optics. Springer. Berlin, 2009.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
215
EL E-LEARNING COMO SOLUCIÓN PARA LA FORMACIÓN
CONTINUA EN PYMES
D. Barrientos Sánchez*
(*dbarrientossanchez@gmail.com)
Facultade de Educación. Univerisdade de Santiago de Compostela
Desde los años 60 se han buscado múltiples fórmulas para compatibilizar la formación
continua con la vida laboral. La evolución de los recursos utilizados para ello es muy
notable, desde la radiodifusión y los textos escritos, hasta los contenidos inteligentes en
actual desarrollo, pasando por la televisión, los CD-ROM, los simuladores y las
plataformas en internet.
La evolución de los recursos conlleva una evolución conceptual desde la formación a
distancia, los programas autoformativos, la aparición de Intranet e Internet, el desarrollo
de la banda ancha y la mejora de la conectividad, hasta la actualidad con el
protagonismo de la movilidad y la multicanalidad.
Para estudiar esta evolución y el papel de los modelos teóricos es necesario analizar los
roles que se desempeñan dentro del E-Learning y cuál es la repercusión de las empresas
de formación que lo utilizan como producto comercial. Por otra parte, se deben estudiar
las características actuales del E-Learning, sus plataformas y herramientas, y qué
problemas se están observando.
Con todo ello el E-Learning tiene ventajas y desventajas comparativamente con otros
modelos formativos, pero desde el enfoque empresarial, resulta una metodología muy
interesante para formar a sus empleados, sobre todo para las PYMES que representan
más del 99% de las empresas de España y que tienen grandes dificultades para realizar
formación y mantener el nivel de actividad necesario en el negocio.
Por último, prever la evolución tecnológica es realmente complejo, sin embargo, la
investigación ha de acompañar al desarrollo del E-learning para poder aportar un
modelo teórico consecuente con las potencialidades y características de las nuevas
herramientas y tendencias que van surgiendo como los MOOC, el M-Learning, el
Learning Coffe, los Webinar, los Contenidos Inteligentes o la Gamificación entre otros
y que están teniendo un gran impacto en la formación en las empresas.
Palabras clave:
E-Learning, Formación Continua, PYMES, Tecnología, Educación.
Referencias:
[1] M. Area, J. Adell. E-Learning: Enseñar y Aprender en Espacios Virtuales. En J. de
Pablos (coord.). Tecnología Educativa. La formación del profesorado en la era de
Internet. Málaga, Algibe. (2009) 391-424.
[2] British Educational Communications and Technology Agency - BECT. Emerging
technologies for learning, 3 (2008).
[3] D.R. Garrison, T. Anderson. El E-learning en el siglo XXI: investigación y práctica.
Barcelona, Octaedro, 2005.
216
IV Encontro Mocidade Investigadora
[4] P. Gómez, N. Varela, A. de Alvarado, A. Rodríguez. La formación sin distancia:
estudio realizado por el grupo de trabajo de “e-learning” 05 de la Red TTnet España.
Madrid, Servicio Público de Empleo Estatal, 2006.
[5] L. Sarriés Sanz. Formación, tecnología y organización en las empresas. Madrid,
Cauce, 1998.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
217
SENSORES PLASMÓNICOS DESARROLLADOS A PARTIR DE
LITOGRAFÍA DE COPOLÍMEROS DE BLOQUE PARA LA
DETECCIÓN DE CONTAMINANTES ALIMENTICIOS
M. Blanco-Loimil*, A. Pardo-Montero, R. Martínez-González, E. Villar-Álvarez, P.
Taboada, S. Barbosa
(* mateo.blanco.loimil@usc.es)
Grupo de Física de Coloides y Polímeros. Departamento de Física de la Materia
Condensada. Universidad de Santiago de Compostela
En los últimos años diversos estudios [1] demuestran que los patrones (cuasi)ordenados
de nanopartículas metálicas, en especial de oro y plata, con formas anisótropas
presentan importantes aumentos de la señal obtenida por espectroscopía Raman
aumentada por superficies (SERS) debido al incremento del campo electromagnético en
los bordes/ puntas de las mismas [2] creando los conocidos “hot spots” [3],
convirtiéndose, por tanto, en buenos candidatos para su uso como biosensores. Además,
las técnicas de autoensamblaje para la organización de estos patrones mediante el uso de
copolímeros de bloque resultan las más atractivas dado que la organización espontánea
de los bloques poliméricos en la escala nanoscópica permite la producción paralela a
gran escala de nanoestructuras periódicas a bajo coste y de una manera muy eficiente
[4] permitiendo, en particular, el control preciso de la densidad, interdistancia y
ordenamiento de las nanopartículas.
Así, este trabajo se ha centrado en la obtención de sistemas nanoestructurados
ordenados mediante un nuevo método de síntesis “in situ” de nanopartículas de oro
usando películas delgadas de copolímeros de bloque como patrones, buscando optimizar
el ordenamiento, densidad y la monodispersidad de las nanopartículas anisótropas
formadas en la nanoescala respecto a los previamente existentes y, con ello, mejorar su
potencial aplicación como biosensores plasmónicas mediante SERS.
Para testar esa capacidad de aumento de señal se han realizado ensayos de detección de
plastificantes, como los ftalatos, presentes en multitud de envases y cuyo proceso de
degradación puede provocar la contaminación y conseiguiente toxicdad de los sólidos y
líquidos envasados. Por tanto, este estudio presenta una oportunidad para el desarrollo
de nuevos sensores de fácil construcción, detección rápida y bajo coste con potencial
relevancia en el mundo de la industria alimenticia.
Palabras clave:
Litografía de copolímeros de bloque, autoensamblaje, Espectroscopía Raman
aumentada por Superficies (SERS), plasmónica, biosensores.
Agradecimientos:
MINECO y Xunta de Galicia para proyectos MAT 2013-40971-R y EM 2013-046,
respectivamente.
Referencias:
[1] V. López-Puente, S. Abalde-Cela, P.C. Angelomé, R.A. Alvarez-Puebla y L.M. LizMarzán. Plasmonic mesoporous composites as molecular sieves for SERS detection.
The Journal of Physical Chemistry Letters, 4 (2013) 2715−2720.
218
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] L.Tong, T. Zhu y Z. Liu. Approaching the electromagnetic mechanism of surfaceenhanced Raman scattering: from self-assembled arrays to individual gold
nanoparticles. Chemical Society Reviews, 40 (2011) 1296–1304.
[3] R. A. Alvarez-Puebla y L.M. Liz-Marzan. SERS‐based diagnosis and biodetection.
Small, 6 (5) (2010) 604–610.
[4] K. Kneipp, H. Kneipp, P. Corio, S.D.M. Brown, K. Shafer, J. Motz, L.T. Perelman,
E.B. Hanlon, A. Marucci, G. Dresselhaus y M.S. Dresselhaus. Surface-Enhanced and
Normal Stokes and Anti-Stokes Raman Spectroscopy of Single-Walled Carbon
Nanotubes. Physical review letters, 84 (2000) 3470-3473.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
219
PUESTA A PUNTO DE UN PROTOCOLO DE qRT-PCR PARA LA
DETERMINACIÓN DE CITOQUINAS EN CULTIVOS
CELULARES DE GANADO VACUNO Y SU APLICACIÓN AL
ESTUDIO DE LA HIPODERMOSIS
E. Cabanelas1*, R. Panadero1, C. López1, A. Pérez-Creo1, P. Díaz1, P. Morrondo1, P.
Díez-Baños1, M. Alves2, A. Baumann2
1
(*eva.cabanelas@usc.es)
Departamento de Patología Animal: Sanidad Animal (Grupo INVESAGA). Facultad de
Veterinaria. Universidad de Santiago de Compostela.
2
Instituto de Virología e Inmunología. Langgassstrasse. Berna. Suiza
Las citoquinas son proteínas solubles que intervienen en la regulación de las funciones
celulares y juegan un papel clave en la respuesta inmunitaria frente a distintos
patógenos. Debido a las limitaciones de otras técnicas, la qRT-PCR es hoy el método de
elección para la determinación de citoquinas en rumiantes. El principal objetivo de este
estudio fue poner a punto un protocolo de qRT-PCR para el análisis de expresión génica
de las principales citoquinas de tipo Th1 (IFN-ɣ, TNF-α, IL-10) y Th2 (IL-4, IL-5 e IL13) en cultivos celulares estimulados con antígenos de Hypoderma lineatum (Diptera:
Oestridae).
Para ello, se tomaron muestras de sangre de 3 vacas negativas a Hypoderma. El
aislamiento de células mononucleares de sangre periférica (CMSP) se realizó mediante
centrifugación diferencial en gradiente de densidad (1.077 g.mL-1). Las células se
cultivaron (5 x 105 CMSP/pocillo) con varios antígenos de H. lineatum (extracto total,
hipoderminas A, B y C; 100 µg.mL-1). Como control positivo se empleó un cultivo al
que se le añadió una mezcla de ligandos víricos (TLRs; 10 µg.mL-1). Para estudiar el
patrón de expresión de las distintas citoquinas, los cultivos se incubaron durante 18, 24
y 48 horas a 37ºC, 5% CO2. La extracción de ARN se realizó con Trizol y para la
retrotranscripción se empleó ARN puro y ARN tratado con ADNasa. Finalmente, se
efectuó la PCR a tiempo real basada en el uso de SYBR Green I, empleando GAPDH,
ß-actina y 18s como genes de referencia. La expresión relativa de cada citoquina se
calculó por el método 2-ΔΔCt.
De este estudio, se infiere que el patrón de expresión es diferente para cada citoquina.
Mientras que la expresión de las Th1 es mayor a las 18-24 horas, en las Th2, los valores
máximos de expresión corresponden a las 48 horas. El tratamiento con ADNasa mejora
la eficacia de la qRT-PCR. En relación a los genes de referencia, los mejores resultados
se obtuvieron con el 18s. Con respecto a los antígenos, el extracto total fue la fracción
con mayor efecto en la expresión de las distintas citoquinas.
Palabras clave:
vacuno, citoquinas, H. lineatum, qRT-PCR.
220
IV Encontro Mocidade Investigadora
MEIOFAUNA ASSOCIATED TO ZOSTERA BEDS FROM THE RÍA
OF RIBADEO (GALICIA, NW IBERIAN PENINSULA)
D. Carreira*, C. Besteiro
(*diego.carreira@usc.es)
Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Física. Estación de Bioloxía Mariña da
Graña. Facultade de Veterinaria. Universidade de Santiago de Compostela
The Ria of Ribadeo is a small inlet located at 43°33'N; 07°02' W, on the Northern coast
of the Iberian Peninsula. The ria is 5 km long and 900 m wide, with a total surface area
of 8.5 km2. The maximum depth of the external part is 17 m. The ria can be divided into
three zones: a marshland, at the inner side; a shallow area with an average depth of 3 m,
with abundance of sand banks, some of them with zostera seagrass, and finally, the ria
outer side. The ria is considered of special interest for the intergovernmental treaty on
conservation and wise use of wetlands and their natural resources (Convention Ramsar
1971 and Natura network 2000).
The PhD Project deals on the study of the meiofauna communities of the marine
angiosperms seagrass (Zostera spp.) of the Ría of Ribadeo, following the appropriate
methodology to study the meiofauna: sampling with a special underwater methacrylate
corer which avoid the disturbance of the sediment; fixation with formaldehyde 4%,
staining with Bengal rose and sorting in the laboratory with a megafuge in case of mud
samples, or decantation, using magnesium chloride as an anesthetic for the sandy
samples; and reviewing the specific bibliography for the taxonomic identification at
level of major taxa. So, we can do the faunal catalog of the meiofaunal taxa of the ria´s
seagrass beds. Also, we will study the physico-chemical (temperature, salinity, pH, Eh)
and sedimentary parameters (granulometry, organic carbon content and carbonates
content) and the distribution of the different taxa in the sampling sites.
Keywords:
taxonomy, meiofauna, Galicia, Ria of Ribadeo, Eo river mouth.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
221
ECOGRAFÍA ABDOMINAL EN EL CONEJO DE GRANJA Y
COMPAÑÍA
J.M. Chapel González1*, J.L. Benedito Castellote1, C. Castillo Rodríguez1, G. Vitello2,
A. Diana2, M. Cipone2
1
(* josemiguel.chapel@usc.es)
Departamento de Patología Animal. Facultad de Veterinaria. Universidade de
Santiago de Compostela
2
Dipartimento di Scienze Mediche Veterinarie. Università di Bologna
Introducción. La información o estudios realizados sobre la ecografía en conejos son
muy escasos, tanto en animales sanos como en sus patologías [1],[2]. Debido a esto son
muy comunes los errores diagnósticos en esta especie [1]. Con el objetivo de aportar un
mayor conocimiento de la ecografía en el conejo se realizó este trabajo, que además
pretende comparar el conejo de producción con el conejo de compañía.
Metodología. Hasta la fecha se realizó un examen ecográfico abdominal a 10 conejos de
granja (G1) y 5 conejos de compañía (G2) tomando como referencia anatómica a [3] y
empleando la técnica descrita por [4]. Se empleó el ecógrafo Philips iU22 y una sonda
lineal de 15-7 MHz o convexa de 5-8 MHz según el órgano a estudiar (hígado,
estómago, bazo, intestino delgado, intestino grueso, riñones, glándulas suprarrenales y
vejiga). Los valores obtenidos para cada órgano en ambos grupos se compararon
mediante la prueba U de Mann-Whitney para comprobar si existían diferencias
significativas entre ellos.
Resultados y conclusiones. Nuestro valores difieren de los obtenidos en [2] para la
longitud de las glándulas suprarrenales (0,90 - 0,99 cm) y el grosor del apéndice del
ciego (0,30 cm). Además entre nuestros grupos se observó que el tamaño de los riñones
era mayor en G1 (3,12x1,97x1,92 cm riñón izquierdo y 3,15x1,84x1,84 cm riñón
derecho) que G2 (2,51x1,62x1,44 cm y 2,47x1,66x1,44 cm).
En cuanto a las características ecográficas, los riñones presentaron una irrigación
principalmente venosa y el hígado presentaba una ecogenicidad igual o menor al bazo o
riñón a diferencia de [2]. El resto de órganos fueron ecográficamente iguales a como los
describen en [2], incluyendo la existencia o ausencia de ecogenicidad en el interior de la
vejiga urinaria y la dificultad de observar los 5 estratos de la pared gastrointestinal. Sin
embargo en algunas imágenes ecográficas, estos estratos estaban claramente definidos
como ocurre en las ecografías de perros y gatos.
Palabras clave:
ecografía, conejo, abdominal, ecogenicidad.
Agradecimientos:
J.M.C.G. tiene una beca de la Xunta de Galicia (Plan I2C).
Referencias:
[1] S. Redrobe. Ultrasonography. In: BSAVA (Ed.). Manual of rabbit surgery, dentistry
and imaging. Gloucester, 2013.
222
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] T. Banzato, L. Bellini, B. Contiero, P. Selleri y A. Zotti. Abdominal ultrasound
features and reference values in 21 healthy rabbits. Veterinary record, 176 (2015).
[3] R. Barone. Anatomia comparata dei Mammiferi domestici. V4: Splancnologia.
Apparechio uro-genitale; feto e suoi annessi; peritoneo e topografia addominale.
Bologna, 2003.
[4] J.M. Chapel, J.L. Benedito y C. Castillo. A hipnose: método alternativo para a
exploración do coello de compañía. En: III Encontro Mocidade Investigadora. Santiago
de Compostela, 2015.
[3] R. Barone. Anatomia comparata dei Mammiferi domestici. V4: Splancnologia.
Apparechio uro-genitale; feto e suoi annessi; peritoneo e topografia addominale. Ed.
Edagricole, Bologna (Italia), 2003.
[4] J.M. Chapel, J.L. Benedito, C. Castillo. A hipnose: método alternativo para a
exploración do coello de compañía. III Encontro Mocidade Investigadora. Universidad
de Santiago de Compostela, 25-26 de Marzo de 2015.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
223
FABRICACIÓN DE MICRO-DISPOSITIVOS FOTÓNICOS POR
MEDIO DE UNA TECNOLOGÍA HÍBRIDA LÁSER
T. Delgado*, D. Nieto, M.T. Flores Arias
(* tamara.delgado@usc.es)
Grupo de investigación Photonics4Life, Departamento de Física Aplicada. Facultad de
Física. Universidade de Santiago de Compostela
El empleo de micro-dispositivos fotónicos, como microlentes y microcanales, ha
supuesto una revolución para campos como el procesado de imágenes [1] o las
comunicaciones ópticas [2]; y en los conocidos como sistemas de microanálisis total
(µTAS) o “lab-on-a-chip” [3], utilizados en la detección de biomoléculas o el análisis de
proteínas entre otras aplicaciones [4], [5]. Por ello, el desarrollo de métodos de
fabricación competitivos ha supuesto un reto para la comunidad científica en los últimos
años. Entre las técnicas más destacadas encontramos: las técnicas litográficas [6], los
métodos de modelado térmico [7] o la ablación con láseres de excímero [8].
En este trabajo se presenta una tecnología híbrida láser para la fabricación de matrices
de microlentes y microcanales en sustratos de vidrio. La tecnología desarrollada se basa
en la combinación de la técnica de escritura directa láser y un tratamiento térmico
posterior. Un láser de Nd:YVO4 pulsado en régimen Q-Switch se emplea para
microestructurar el vidrio por medio de un proceso de ablación láser, a continuación, las
microestructuras fabricadas se someten a un tratamiento térmico, implementado con un
láser de CO2 acoplado a un horno continuo, mejorando la calidad morfológica y óptica
de las microlentes y los microcanales fabricados.
a)
b)
Figura 1. Imagen confocal de: a) un microcanal y b) una matriz de microlentes
fabricados por medio de la tecnología presentada
El microestructurado del vidrio por medio de la escritura directa láser presenta una serie
de ventajas frente a las técnicas convencionales de fabricación, como una mayor
flexibilidad en el diseño de las microestructuras o una mayor simplicidad en el proceso
de fabricación. Además, el uso de un láser de CO2 para la aplicación del tratamiento
térmico permite solventar los problemas de pegado de la muestra, presentes en los
tratamientos térmicos convencionales [9]. Por todo esto, la tecnología desarrollada
permite la fabricación de micro-dispositivos fotónicos, con una buena calidad
224
IV Encontro Mocidade Investigadora
morfológica y óptica, de manera eficiente, rápida y sencilla; siendo altamente
competitiva industrialmente.
Palabras clave:
ablación láser, tratamiento térmico, microestructurado de vidrio, microlentes,
microcanales.
Agradecimientos:
Este trabajo ha sido financiado por la Xunta de Galicia/FEDER bajo el contrato número
EM2012/019 y el MAT2015-71119-R del Ministerio de Economía y Competitividad.
Referencias:
[1] H. Arimoto, B. Javidi. Integral three-dimensional imaging with digital
reconstruction. Optics Letters, 26 (2001) 157-159.
[2] P. J. Smith, C. M. Taylor, E. M. Mccabe, D. R. Selviah, S. E. Day, L. G.
Commander. Switchable fiber coupling using variable-focal-length microlenses. Review
of Scientific Instruments, 72 (2001) 3132-3134.
[3] D. R. Reyes, D. Iossifidis, P. A. Auroux, A. Manz. Micro total analysis systems. 1.
Introduction, theory, and technology. Analytical Chemistry, 74 (2002) 2623-2636.
[4] T. P. Burg, A. R. Mirza, N. Milovic, C. H. Tsau, G. Popescu, J. S. Foster, S. R.
Manalis. Vacuum-packaged suspended microchannel resonant mass sensor for
biomolecular detection. Journal of Microelectromechanical Systems, 15 (2006) 14661476.
[5] L. Bousse, S. Mouradian, A. Minalla, H. Yee, K. Williams, R. Dubrow. Protein
sizing on a microchip. Analytical Chemistry, 73 (2001) 1207-1212.
[6] M. V. Kunnavakkam, F. M. Houlihan, M. Schlaz, J. A. Liddle, P. Kolodner, O.
Nalamasu, J. A. Rogers. Low-cost, low-loss microlens arrays fabricated by softlithography replication process. Applied Physics Letters, 82 (2003) 1152-1154.
[7] M. Ashraf, C. Gupta, F. Chollet, S. V. Springham, R. S. Rawat. Geometrical
characterization techniques for microlens made by thermal reflow of photoresist
cylinder. Optics and Lasers in Engineering, 46 (2008) 711–720.
[8] K. Naessens, H. Ottevaere, P. Van Daele, R. Baets. Flexible fabrication of
microlenses in polymer layers with excimer laser ablation. Applied Surface Science,
208 (2003) 159-164.
[9] M. Heckele, W. K. Schomburg. Review on micro molding of thermoplastic
polymers. Journal of Micromechanics and Microengineering, 14 (2004) R1.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
225
INFERENCIA ESTADÍSTICA EN CURVAS ROC CON
COVARIABLES
A. Fanjul Hevia*
(*aris.fanjul@usc.es)
Departamento de Estadística e Investigación Operativa. Facultad de Matemáticas.
Universidade de Santiago de Compostela
La curva ROC (del inglés Receiver Operating Characteristic curve) es una herramienta
estadística utilizada para evaluar la capacidad discriminativa de una variable continua
como sistema de clasificación [1]. En el ámbito de la biomedicina (campo en el que más
se utiliza) estos sistemas de clasificación serán los tests de diagnosis, y las curvas ROC
lo que harán será representar, a través de los conceptos de sensibilidad y especificidad,
cómo de bien se diagnostica a los pacientes, es decir, cómo de bien se clasifican en
sanos y enfermos a través de una o varias variables.
Estas curvas deben estimarse (para lo cual existe una gran variedad de metodologías
[2]), y en algunos casos resultará interesante realizar contrastes de bondad de ajuste
sobre ellas. Sin embargo, de cara a su aplicación en datos biomédicos, destacan los
procedimientos para la comparación de dos o más curvas ROC, pues permiten
contrastar distintas pruebas de diagnosis y determinar si son equivalentes o si alguna de
ellas es preferible a las demás.
Otro aspecto muy importante a tener en cuenta en este contexto es la información que
aportan las covariables. Éstas pueden influir en la variable de diagnosis, o directamente
en la capacidad discriminativa de un test, por lo que es importante tenerlas en cuenta a
la hora de la construcción de las curvas ROC. Igual que en el caso sin covariables,
existen diversas formas de afrontar el problema de la estimación [3]. En lo referente a
los contrastes de bondad de ajuste y a la comparación de curvas ROC en presencia de
covariables, son temas de gran interés que se están desarrollando actualmente.
Agradecimientos:
Este trabajo está financiado por el Ministerio de Eduación, Cultura y Deporte de España
(Beca FPU 2014/05316).
Palabras clave:
AUC, curvas ROC, especificidad, sensibilidad.
Referencias:
[1] M.S. Pepe. The statistical evaluation of medical tests for classification and
prediction. Nueva York, 2003.
[2] L. Gonçalves, A. Subtil, M.R. Oliveira y P. de Zea Bermúdez. ROC Curve
Estimation: an overview. REVSTAT-Statistical Journal, 12 (2014) 1-20.
[3] J.C. Pardo-Fernández, M.X. Rodríguez-Álvarez y I. Van Keilegom. A review on
ROC curves in the presence of covariates. Statistical Journal, 12 (2014) 21-41.
226
IV Encontro Mocidade Investigadora
METODOLOGÍA DE SCREENING PARA LA
CARACTERIZACIÓN DE SUSTANCIAS ANTIMICROBIOFOULING
I. Freire*, A. Otero
(*isabel.freire@usc.es)
Departamento de Microbioloxía e parasitoloxía. CIBUS-Facultade de Bioloxía.
Universidade de Santiago de Compostela
El biofouling es la colonización biológica de superficies sólidas en la interfase acuosa.
Estas formaciones biológicas provocan una de las mayores pérdidas económicas en las
industrias de transporte marítimo, sector pesquero y acuicultura, aumentando
exponencialmente con el paso del tiempo. En base a esto, existe un gran mercado de
pinturas y revestimientos anti-incrustación que incluyen en sus formulaciones sustancias
con actividad biocida que evitan la formación de biofouling. Sin embargo, sustancias
biocidas con alta efectividad (tributilina o trifeniltina) han sido prohibidas en la UE
debido a su alta toxicidad para los organismos marinos. Por lo tanto, la necesidad de
pinturas o revestimientos que contengan en su composición sustancias efectivas y
respetuosas con el medio ambiente es crucial. Una de las estrategias para el desarrollo
de nuevos compuestos antifouling es la inhibición de la fase inicial del proceso, que es
llevada a cabo por comunidades microbianas –bacterias y microalgas- que forman una
biopelícula o microbiofouling. Extractos de macroalgas, esponjas de mar o corales son
fuente de sustancias anti-incrustantes, pero la sostenibilidad económica de la extracción
de esas sustancias no es viable. Las microalgas constituyen una atractiva opción en la
búsqueda de nuevas sustancias con actividad biocida debido a que pueden ser
producidas de forma sostenible.
Ha sido necesaria la evaluación de dos protocolos de cribado para la evaluación de la
presencia de sustancias con capacidad biocida en extractos de microalgas: (1) basado en
cultivos líquidos de microalgas formadoras de biofilm y (2) utilización de placas de
silicagel cubiertas con un film de agar y microalga con las mismas especies modelo. Se
han evaluado 150 extractos de biomasa y medio de cultivo de distintas fases de la curva
de crecimiento de 10 especies microalgales cultivadas en condiciones controladas. Los
resultados iniciales de varios extractos de microalgas han mostrado una elevada
capacidad inhibitoria de biofilm de microalgas (microfouling).
En conclusión, las microalgas constituyen una fuente prometedora de compuestos con
actividad anti-microfouling, aunque es necesario aumentar el desarrollo de técnicas
metodológicas de cribado para alcanzar una mayor robustez de los resultados.
Palabras clave:
microalga, biofouling, extractos, inhibición.
Agradecimientos:
Este trabajo ha sido realizado con fondos el proyecto europeo BYEFOULING “Lowtoxic cost efficient environment-friendly antifouling materials” (FP7-OCEAN-2013
612717).
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
227
SURNAME PATTERNS IN GALICIA
M.J. Ginzo Villamayor*
(*mariajose.ginzo@usc.es)
Department of Statistics and Operations Research. Universidade de Santiago de
Compostela
Surnames (family names) can be used as a source of information for population
characteristics, given that the analysis of surname patterns provides information about
long-term and short-term dynamics of population movements. With the aim of
identifying surname patterns, specially regionalized concentrations, different isonymy
measures between regions can be computed and from these ones, clusters of surname
zones can be constructed. In this work, an analysis of the surname patterns in Galicia is
provided, considering a variety of isonymy indexes and different clustering methods.
The analysis of the geographical distribution of surnames allows to study the spatial and
temporal human population structure. The spatial information obtainable from
surnames, combined with their ubiquity, makes them a rich resource for regionalization
studies. Despite showing distinctive geographical patterning, surnames have remained
an underutilised source of information about population origins, migration and identity.
Indeed, individuals who share location specific surnames are also likely to share a
number of linguistic, genetic, historical and social characteristics as well as common
ancestry.
The identification of surname patterns through isonymy (possession of the same
surname) measures has been previously addressed by several authors. Using this
methodology, the authors identify some clustered surnames. However, given that the
distribution of surnames can be viewed as a spatial point process, a kernel intensity
smoother may be more accurate for analyzing this type of data.
In order to study the isonymy structure of Galicia, the surname distribution of 2430512
people from the 2011 census accross the 315 councils was analyzed. Different isonymy
measures (specifically, Lasker and Nei's distances and Fisher's coefficient) have
been considered, and from Lasker distances, surname clusters have been identified.
From the resulting regionalization, cultural, linguistic and genealogical information
about the population in Galicia can be inferred.
Following the methodology presented, clusters of councils based on Lasker distances
between them can be obtained. Some preliminary results reveal a unique and evidencebased regional geography that is of use in improving our understanding of cultural and
social history. The research also contributes a range of methodological insights for
future studies concerning spatial clustering of surnames.
Keywords:
Clusters, isonymy measures, lasker distance, surnames.
Acknowledgement:
This research has been partially funded by Project MTM2013-41383-P from Ministerio
de Economía y Competitividad, Spain and by Project 2013-PG064 from Xunta de
Galicia, Spain.
228
IV Encontro Mocidade Investigadora
References:
[1] I. Barrai, Scapoli, M.N. Beretta, E. Mamolini and A. Rodríguez-Larralde.
Isonymy and the genetic structure of Switzerland I. The distributions of surnames.
Annals of Human Biology, 23 (1996) 431-455.
[2] A. Boattini, A. Lisa, O. Fiorani, G. Zei, D. Pettener and F. Manni. General method
to unravel ancient population structures through surnames, final validation on Italian
data. Human Biology, 84 (2012) 235-270.
[3] A. Boattini, M.E. Pedrosi, D. Luiselli and D. Pettener. Dissecting a human isolate:
Novel sampling criteria for analysis of the genetic structure of the Val di Scalve (Italian
Pre-Alps). Annals of Human Biology, 37 (2010) 604-609.
[4] L . L . Cavalli-Sforza and A . W . F . Edwards. Phylogenetic analysis. Models and
estimation procedures. American Journal of Human Genetics, 19 (1967) 233-257.
[5] J.A. Cheshire and P.A. Longley. Identifying spatial concentrations of surnames.
International Journal of Geographical Information Science, 26 (2012) 309-325.
[6] J . A . Cheshire, P.A. Longley and A . D . Singleton. The surname regions of Great
Britain. Journal of Maps, 6 (2010) 401-409.
[7] J. Novotný and J.A. Cheshire. The Surname Space of the Czech Republic:
Examining Population Structure by Network Analysis of Spatial Co-Occurrence of
Surnames. PloS one, 7 (2012) e48568. doi:10.1371/journal.pone.0048568.
[8] I. Mikerezi, E. Shina, C. Scapoli, G. Barbujani, E. Mamolini, M. Sandri, A.
Carrieri, A. Rodríguez-Larralde and I. Barrai. Surnames in Albania: a study of the
population of Albania through isonymy. Annals of Human Genetics, 77 (2013) 232-243.
[9] M. Nei. The theory and estimation of genetic distance. Genetic structure of
populations (ed. N. E. Morton). Hawaii University Press. Hawaii, 1973.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
229
CONSIDERAÇÕES SOBRE A PAISAGEM A PARTIR DA
PERSPECTIVA PATRIMONIAL: CONTRIBUIÇÕES PARA A
GESTÃO DO TERRITÓRIO
J. Godoy Portugal1*, J.M. Crecente Maseda2
1
(*joselia.portugal@ufv.br)
Escuela Politécnica Superior. Universidade de Santiago Compostela. Universidade
Federal de Viçosa. Brasil
2
Universidade de Santiago de Compostela. Oficina Crecente Asociados
De acordo com as últimas tendências, também no campo da Ordenação do Território, a
paisagem pode e deve ser a abordagem integradora que as sociedades contemporâneas
anseiam para uma eficaz gestão de seus territórios [1]. Essa premissa está nas
abordagens inovadoras do Convênio Europeu da Paisagem [2], que a compreende como
um bem coletivo, sujeito a demandas que devem ser atendidas pelas responsabilidades
públicas juntamente com a participação das populações locais. Essa diretriz, na direção
do significado cultural das regiões [3], aproxima bastante a concepção de Paisagem à
ideia de Patrimônio, e por consequência a toda sua tradição, o que significa que também
a Paisagem entra no rol dos Direitos Humanos, como sendo ela mesma um direito do
cidadão [4]. Assim, entendendo a Paisagem como um recurso de natureza complexa [5],
propomos como contribuição para esse congresso, refletir sobre as potencialidades e
limites no entendimento da Paisagem como patrimônio, para que também reflitamos
suas relações com a gestão dos territórios. Como metodologia, além da revisão
bibliográfica, propomos um estudo das legislações e diretrizes internacionais,
especialmente de impacto no território europeu, como as da Unesco e do Conselho da
Europa. Em seguida, através do estudo de caso sobre a Paisagem na legislação em
Galícia, analisar sua relação com esse cenário internacional. A paisagem em sua
abordagem patrimonial toca o território [6], e permite entender que as transformações
conscientes do entorno é sempre uma conjugação das questões políticas de determinado
contexto e do grau de intervenção do poder econômico [7], que deveria objetivar sempre
o desenvolvimento sustentável de um território [8]. Estudos assim tem como grande
potencial fomentar a luta contra os abusos no uso do solo e de seus recursos,
especialmente os processo de especulação imobiliária e os cultivos intensivos que
deterioram o território, desfigurando sua imagem histórica.
Palabras clave:
patrimônio cultural, paisagem, territorio, legislações, gestão territorial.
Agradecementos:
Ao Laborate/USC por acolher a investigação através do seu programa de doutoramento
e à Universidade Federal de Viçosa-Brasil pela licença para treinamento.
Referencias:
[1] L. C. Pérez, I. E. Echániz. El paisaje. De la percepción a la gestión. Madrid, 2009.
[2] Council of Europe. European Landscape Convention. Florence, 2000.
[3] L. C. Beltrán-Beltrán. El significado cultural de las regiones, articulación del
patrimonio cultural material e inmaterial como impulso para el desarrollo humano.
Apuntes, 25 (2012).
230
IV Encontro Mocidade Investigadora
[4] J. M. Ballester. El concepto de paisaje cultural. En M. Aguiló (Ed.). Paisajes
Culturales. Madrid, 2003.
[5] I. González-Varas. Patrimonio Cultural: Conceptos, Debates y Problemas. Madrid,
2015.
[6] R. M. Olmo. La dimensión patrimonial del paisaje. Una mirada desde los espacios
rurales. En J. Maderuelo. Paisaje y Patrimonio. Madrid, 2010.
[7] C. Tosco. El Paisaje Histórico: instrumentos y métodos de investigación. En: J.
Maderuelo. Paisaje y Historia. Madrid, 2009.
[8] J. M. Feria. Territorial Heritage and Development: Conceptual basis and
methodological issues. En: J.M. Feria. Territorial Heritage and Development. London,
2012.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
231
ÁNGULOS DE EULER EN EL ESTUDIO DE LAS DISTINTAS
DISPOSICIONES DE COMPLEJOS FULERENO-NANOANILLO
I. González-Veloso1*, J. Rodríguez-Otero1, E.M. Cabaleiro-Lago2
1
(*ivan.gonzalez@usc.es)
Centro de Investigación en Química Biolóxica e Materiais Moleculares(CIQUS).
Universidad de Santiago de Compostela
2
Departamento de Química Física. Facultade de Ciencias. Universidade de Santiago de
Compostela
En estos últimos años la química supramolecular es un campo sobre el que muchos
investigadores centran su atención debido a su creciente importancia. Por ello, los
compuestos sobre los que se centró el estudio son los complejos formados por fulerenos
(C60 y C70) y nanoanillos de carbono ([10]cicloparafenileno, [10]CPP, y
[6]cicloparafenileneacetileno, [6]CPPA).
El gran tamaño de estos complejos dificulta encontrar el mínimo de energía del sistema
y por lo tanto la estructura más estable, ya que existen un gran número de disposiciones
posibles. Durante una investigación previa se estudió solamente la rotación por un eje
del fulereno, pero como el sistema posee una gran complejidad se realizó un estudio
sistemático mediante DFT-D para validar el anterior método. En este trabajo por medio
de los ángulos de Euler (α, β y γ) se realizó un "barrido" de todo el espacio mediante la
rotación del fulereno manteniendo fijo el anillo. Esto dio lugar a una gran cantidad de
disposiciones posibles, a las cuales se les calculó su energía (4464 en el caso de la
rotación del C60 con el [10]CPP). Una vez que se detectó el mínimo se procedió a
optimizar la estructura y así obtener el mínimo absoluto de energía, y por lo tanto la
estructura optimizada del complejo. Con esta estructura optimizada se calcularon las
energías de complejación de estas moléculas y se compararon con el estudio previo,
generando unos resultados similares en la mayoría de los casos, excepto cuando el
fulereno se encuentra fuera del centro del nanoanillo.
Palabras clave:
fulereno, nanoanillo, DFT-D, ángulos de Euler.
Agradecimientos:
Al CESGA (Centro de supercomputación gallego) por el uso de sus ordenadores y a la
Xunta por la beca predoctoral asociada al plan I2C.
232
IV Encontro Mocidade Investigadora
ESTRATEGIAS METODOLÓGICAS PARA EL CONTROL
ANALÍTICO DE COLORANTES EN PRODUCTOS DE CUIDADO
PERSONAL, COSMÉTICOS Y PRODUCTOS DE CONSUMO
INFANTIL
E. Guerra*, M. Celeiro, P. Lamas, M. Llompart, C. Garcia-Jares
(*mariaeugenia.guerra@usc.es)
Laboratorio de Investigación y Desarrollo de Soluciones Analíticas (LIDSA).
Departamento de Química Analítica, Nutrición and Bromatología. Facultad de
Química. Universidade de Santiago de Compostela
El cuidado personal es uno de los grandes pilares del consumo. Hoy en día millones de
personas de todas las edades y culturas utilizan productos cosméticos a diario. La
seguridad de los mismos es una cuestión que ha despertado recientemente gran interés
en la comunidad internacional ya que a algunos de ellos se les atribuyen propiedades
alergénicas, estrogénicas o incluso carcinogénicas y, en consecuencia, pueden entrañar
un riesgo para la salud. La complejidad de la composición de los productos cosméticos
supone un desafío para el análisis de los mismos. Revisiones bibliográficas recientes [1]
ponen de manifiesto la carencia de metodologías efectivas para el necesario control de
estas sustancias, destacando especialmente por su complejidad los colorantes. Estos son
compuestos orgánicos sintéticos hidro o liposolubles que se incluyen en una gran
cantidad de formulaciones cosméticas como barras de labios, coloretes, sombra de ojos,
jabones, pastas de dientes, etc. Hoy en día se emplean miles de sustancias para colorear
con naturaleza química muy diversa por lo que son necesarias metodologías analíticas
diferentes en función de las propiedades de cada familia de colorantes.
En este trabajo se exponen estrategias metodológicas desarrolladas para el control
analítico de colorantes en matrices cosméticas, incluyendo tintes de pelo, y alimentos
infantiles. Aunque las primeras se han estudiado en mayor profundidad, dada la dilatada
experiencia del grupo de investigación en este campo, también se han considerado los
productos de consumo infantil como caramelos, golosinas y bebidas coloreadas por el
alto grado de exposición de la población. Estos desarrollos analíticos se han basado en
técnicas de preparación de muestra en consonancia con los principios de Química Verde
(MSPD, US, PLE) y cromatografía de líquidos y gases acopladas a espectrometría de
masas en tándem para la cuantificación de los colorantes en muestras reales.
Palabras clave:
colorantes, cosméticos, metodología analítica, cromatografía, espectrometría de masas.
Agradecimientos:
Esta investigación fue financiada por European Regional Development Fund 2007–
2013 (FEDER) y proyectos CTQ2013-46545-P (Ministerio de Economía y
Competitividad), UNST10-1E-491 (Programa de Infraestructura, Ministerio de
Innovación) y GPC2014/035 (Programa de Grupos de Investigación Consolidados,
Xunta de Galicia). E.G. agradece a la Xunta de Galicia su contrato predoctoral así como
al Ministerio de Cultura, Educación y Deporte la beca FPU.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
233
Referencias:
[1] M. Lores, M. Llompart, G. Alvarez-Rivera, E. Guerra, M. Vila, M. Celeiro, J.P.
Lamas, C. Garcia-Jares. Positive lists of cosmetic ingredients: Analytical methodology
for regulatory and safety controls–A review. Analytica Chimica Acta, 915 (2016) 1-26.
234
IV Encontro Mocidade Investigadora
DEVELOPMENT OF TICK-ASSAYS FOR ASSESSING THE
OVICIDE ABILITY OF FILAMENTOUS FUNGI
J.A. Hernández Malagón, F.L. Arroyo Balán, R. Bonilla Quintero, R. Sánchez-Andrade
Fernández, M.S. Arias Vázquez*
(* mariasol.arias@usc.es)
COPAR (GI-2120). Facultade de Veterinaria. Universidade de Santiago de Compostela.
CARVAL Laboratories. Colombia
Ticks are hemoparasites causing notable damage due to blood sucking or through the
transmission of different pathogens responsible for Lyme’s disease or ehrlichiosis in
humans, and babesiosis or theileriosis in animals. Because of ticks are disseminated
through eggs laid by adult females in the soil, one interesting measure to reduce the
presence in the soil could rely on the utilization of soil filamentous fungi developing
ovicidal effects.
With the aim to provide a sustainable and biological tool to reduce the risk of tick
infestation, two probes have been developed. First, eggs of Rhipicephalus spp. ticks
were obtained from engorged adult female ticks and then placed into Petri dishes. A
solution containing 106 spores of Mucor circinelloides was directly spread on the eggs.
In a second assay, the eggs were placed into micro-vial tubes with a solution of 106
spores of Mucor circinelloides. Plates and tubes were maintained under Lab conditions
(15-18ºC and natural light cycles) for 30 days. The ovicidal effect was analyzed under
an optical microscope. In both assays, several groups of eggs were exposed to distilled
water as controls.
Results from plate assays showed a significant reduction of viability (60-78%) in the
eggs in contact with the spores of M. circinelloides, and a small percentage of them
developed to the larval stage (15%). The analysis of eggs maintained in tubes with
fungal spores also demonstrated a notable ovicide effect of M. circinelloides on their
viability (20-23%), and the percentage of larvae was around 9%.
It is concluded that plate and tube assays seem very appropriate for maintaining egg
ticks under dry and humid conditions, respectively, as occurs in a natural environment.
These probes provide very useful tools to assess the ovicidal effect of telluric fungi
valuable for conducting biological control procedures against hemoparasites.
Keywords:
ticks, biological control, soil fungi.
Acknowledgements:
Investigation financed by the Research Project CTM2015-65954-R (Ministry of
Economy and Competitiveness, Spain) and co-financed by the European Regional
Development Fund (FEDER) (2014‐2020).
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
235
INTEGRATING PERSONALITY INTO UTAUT2: ANTECEDENTS
OF ADOPTION AND USE OF MOBILE BANKING IN LEBANON
A. Hilal*, C. Varela Niera
(* ashraf_hilal@hotmail.com)
Department of Marketing. Program of Economics and Business. Universidade de
Santiago de Compostela
Over the last two decades, researchers have tried to understand consumers’ adoption
and relationships with, new technologies. Research in this area generated several
theoretical frameworks, with roots in information systems, psychology and sociology
[1, 2, 3]. For years researchers dealt with the choice between several models and had to
choose the constructs of the selected model ignoring the contributions of alternative
models. Until, in 2003, Venkatesh et al. compared and integrated the different models,
formulating a Unified Technology Acceptance and Use Theory (UTAUT) for the
organization context, which they later adapted to the consumer context [4].
Information system researchers have recognized how important users' personal factors
are for predicting technology adoption and use. However, existing research on this
subject tends to focus on a relatively mutable set of personal factors: individual attitudes
and personal perceptions. The most predominant personal variable used in technology
adoption models is perception rather than more stable personality factors. Several
personal factors have been added to these models, such as computer anxiety and selfefficacy, however, most of the added variables involve perceptions (e.g., subjective
norms, image and output quality). It was not until the 1990s that a subset of less mutable
personal factors – dispositional factors - joined the predictive models. And until
recently, dispositional personal factors (such as personality) were largely ignored. Even
UTAUT, basis of UTAUT2, overlacks personal dispositional factors [5].
My research is based on UTAUT2 and tries to identify other personality constructs that
can help increase its predictive capacity of mobile banking usage and adoption. Thus to
achieve the objectives I used the survey methodology. I obtained a total of 625 valid
surveys, 309 of which corresponds to users of mobile banking and 316 corresponds to
non users of mobile banking. Finaly computer applications used for the analysis of the
validity and reliability are SPSS and EQS in their latest versions. Where testing the
hypotheses may be performed based on structural equation modeling or multivariate
analysis techniques.
Keywords:
Mobile Banking, UTAUT2, Personality, Adoption, Usage.
Acknowledgements:
At the beginning I gratefully acknowledge and appreciate the funding and scholarship
received regarding my PhD from the Erasmus Mundus Peace program that is issued by
the European Union.
I would like as well to dedicate this study to my true educator who opened the gate into
the detailed world of Marketing, in addition to her true direction, assistance, guidance
recommendations and suggestions that have been valuable for me in my research, in
236
IV Encontro Mocidade Investigadora
particular to Dr. Concepción Varela Neira. I owe deepest thanks to her for her taught
and guidance over best researching techniques all over the way.
I also desire and extraordinary merit for my family for their encouragement,
endorsement and backup where words can’t express those thanks I owe them.
Special thanks and gratitude’s should be given to my colleagues and friends for their
grand support, assist and stimulus.
Finally for the one above all I glorify the almighty God for the strength, courage,
wisdom and inspiration throughout the period of my studies where I could only say
thank you God thank you for everything.
References:
[1] F. Davis, R. Bagozzi, P. Warshaw. User acceptance of computer technology: A
comparison of two theoretical models. Management Science, 35 (1989) 982-1003.
[2] S. Taylor, P.A. Todd. Understanding information technology usage: A test of
competing models. Information System Research, 6 (1995) 144.
[3] V. Venkatesh, F.D. Davis. A Theoretical Extension of the Technology Acceptance
Model: Four Longitudinal Field Studies. Management Science, 45(2) (2000) 186-204.
[4] V. Venkatesh, L.J. Thonh and X. Xu. MIS Quarterly. Consumer acceptance and use
of information technology: Extending the unified theory of acceptance and use of
technology. MIS quarterly, 36 (2012), 157-178.
[5] J.C. McElroy, A. R. Hendrickson, A. M. Townsend, S. M. DeMarie. Dispositional
factors in internet use: Personality versus cognitive style. MIS Quarterly, 31(4) (2007)
809- 820.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
237
SÍNTESIS DE COMPUESTOS DERIVADOS DE PALADIO.
APLICACIONES EN CATÁLISIS
F. Lucio*, P. Polo, F. Reigosa, P. Munín, P. Frieiro, M.T. Pereira, J.M. Vila
(* mariadefatima.lucio@usc.es.)
Departamento de Química Inorgánica. Facultad de Química. Campus Vida.
Universidade de Santiago de Compostela
En 2010 Suzuki fue galardonado con el premio Nobel de Química, junto con Heck y
Negishi por sus aportaciones al estudio de reacciones de acoplamiento de C-C [1], las
cuales son de vital importancia en síntesis orgánica y consecuentemente en la industria.
Dichas reacciones se caracterizan por usar como catalizadores compuestos derivados de
paladio con diferentes ligandos. El grupo de ciclometalación de la Universidad de
Santiago de Compostela tiene una vasta experiencia en el estudio de este tipo de
compuestos, tanto en su síntesis como posterior caracterización [2]. Es por este motivo
que nuestro grupo en los últimos años se ha volcado en el estudio de la reacción de
Suzuki [3] con objeto de buscar catalizadores para la misma.
Figura 1: Esquema de la reacción de acoplamiento cruzado de Suzuki.
En esta comunicación se estudia una serie de ligandos tiosemicarbazona (como se
muestran en la figura 2) donde se variará el grupo R con el fin de estudiar la influencia
de éste en la actividad del catalizador.
Figura 2: Esquema de ligando tiosemicarbazona
Palabras clave:
paladio, Suzuki, catalizador.
Agradecimientos:
La autora quiere agradecer una beca FPU 2013.
Referencias:
[1] http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2010/
[2] B. Bermúdez Puente. Compuestos Ciclometalados de Paladio y Platino.
Reacciones de acoplamiento y catálisis. PhD Dissertation. Santiago de Compostela,
2014.
[3] N. Miyaura, K Yamada, A. Suzuki. A new stereospecific cross-coupling by the
palladium-catalyzed reaction of 1-alkenylboranes with 1-alkenyl or 1-alkynyl halides.
Tetrahedron Letters, 36 (1979) 3437-3440.
238
IV Encontro Mocidade Investigadora
NANOPLATAFORMAS BASADAS EN PARTÍCULAS
SOBRECONVERSORAS PARA TERAPIA FOTODINÁMICA DE
CÉLULAS CANCEROSAS
R. Martínez-González*, M. Blanco-Loimil, A. Pardo-Montero, E. Villar-Álvarez, P.
Taboada, S. Barbosa
(*raquel.martinez.gonzalez@usc.es)
Departamento de Física de la Materia Condensada. Universidade de Santiago de
Compostela
Las partículas sobreconversoras (UCNP) son materiales luminiscentes que convierten la
luz infrarroja cercana (NIR) en luz visible con longitud de onda que varía en función de
la configuración de la partícula [1]. Además, consiguen solventar las desventajas de los
puntos cuánticos (quantum dots) y de fluoróforos orgánicos, presentando una alta
estabilidad fotoquímica, estrechos anchos de banda de emisión, tiempos de vida largos o
la ausencia de deformación o degradación después del estímulo [2]. Estas propiedades y
el hecho fundamental de que se exciten bajo una longitud de onda dentro de la ventana
biológica, las hace ideales para aplicaciones biológicas y biomédicas [2]. Además, la
terapia fotodinámica (PDT) se fundamenta en la excitación de fotosensibilizadores (PS),
previamente focalizados en células cancerosas, que reaccionarán con el oxígeno
molecular generando radicales libres citotóxicos [4]. Pese a su efectividad terapéutica,
las longitudes de onda necesarias para la activación de los PS tienen una baja
penetración en los tejidos además de ser perjudiciales. Combinando distintos PS con las
UCNP podemos excitar las partículas bajo una longitud de onda segura mientras éstas
se encargan de la activación, a través de la luz visible que emiten, de los PS encargados
de realizar la PDT [5]. Estas configuraciones son prometedores agentes teragnósticos
por sus inherentes cualidades para imagen así como una opción viable para realizar
terapia fotodinámica.
La síntesis de las UCNP con distintos dopajes para conseguir distintas longitudes de
onda de emisión, ha sido el primer paso de este trabajo, obteniendo partículas
hidrófobas tras el procedimiento. A continuación se han estudiado distintas
funcionalizaciones para la redispersión de éstas en agua y medios celulares, al mismo
tiempo que se han utilizado para recubrirlas con distintos estabilizadores, como el PEG,
y con los PS, como el Rose Bengal y Ce6. Finalmente, la viabilidad célular de las
partículas con las distintas cubiertas, así como su internalización y exocitosis, se ha
testado mediante estudios in vitro con distintas líneas celulares.
Palabras clave:
nanopartículas sobreconversoras (UCNP), terapia fotodinámica (PDT), infrarrojo
cercano (NIR), fotosensibilizador (PS); teragnóstica.
Agradecimientos:
MINECO y Xunta de Galicia para proyectos MAT 2013-40971-R y EM 2013-046,
respectivamente.
Referencias:
[1] F. Auzel. Upconversion and Anti-Stokes Processes with f and d Ions in Solids.
Chemical Reviews. 104 (2004) 139-173
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
239
[2] M. Nichkova , D. Dosev , S.J. Gee , B.D. Hammock y I.M. Kennedy. Microarray
immunoassay for phenoxybenzoic acid using polymer encapsulated Eu: Gd2O3
nanoparticles as fluorescent labels. Analytical chemistry, 77 (2005) 6864-6873.
[3] F. Wang, D. Banerjee, Y. Liu, X. Chen y X. Liu. Upconversion nanoparticles in
biological labeling, imaging, and therapy. Analyst, 135 (2010) 1839-1854
[4] L. Cheng, C. Wang, L. Feng, K. Yang y Z. Liu. Chem. Functional nanomaterials for
phototherapies of cancer. Chemical reviews, 114 (2014) 10869-10939.
[5] K. Liu, X. Liu, Q. Zeng, Y. Zhang, L. Tu, T. Liu, X. Kong, Y. Wang, F. Cao, S.A.
G. Lambrechts, M.C.G. Aalders y H. Zhang. Covalently assembled NIR nanoplatform
for simultaneous fluorescence imaging and photodynamic therapy of cancer cells. ACS
Nano, 6 (2012) 4054-4062.
240
IV Encontro Mocidade Investigadora
TEÑEN OS ANIMAIS EN ECOLÓXICO MÁIS PARÁSITOS QUE
OS QUE ESTÁN EN PRODUCIÓN CONVENCIONAL?
I. Orjales Galdo1*, R. Rodríguez Bermúdez2, M. López Alonso2, M. Miranda Castañón1
1
(*inmaculada.orjales@usc.es)
Departamento de Ciencias Clínicas Veterinarias. Facultade de Veterinaria.
Universidade de Santiago de Compostela
2
Departamento de Patoloxía Animal. Facultade de Veterinaria. Universidade de
Santiago de Compostela
Introdución. As infeccións parasitarias son unha das principais causas de alteracións
sanitarias e de benestar animal no gando vacún de leite e recentes estudos indicaron que
en produción ecolóxica, debido ás características deste sistema produtivo, os animais
poderían ter maior exposición ós parasitos[1]. Ostertagia ostertagi é un nematodo
gastrointestinal do gando vacún que na maioría das ocasións cursa como enfermidade
subclínica inducindo reducións na produción leiteira e perdas económicas [2]. O
obxectivo deste traballo é avaliar o efecto que O. ostertagi ten no gando leiteiro en
produción ecolóxica de España.
Método. Contamos con 22 granxas ecolóxicas (ECO), 5 granxas convencionais a
pastoreo (CON-P) e 5 granxas convencionais en intensivo (CON) en cuxos animais se
determinou a presenza de anticorpos fronte O. ostertagi no leite mediante o kit
comercial O.ostertagi-Ab SVANOVIR®.
Resultados. Só o 11.3% dos animais procedentes de granxas que non pastorean (CON)
estivo exposto ó parasito mentres a prevalencia foi maior (p<0.001) nas granxas a
pastoreo (ECO=64.1% e CON-P: 65.5%). Así mesmo, a media dos valores de ODR foi
significativamente menor en CON (0.199±0.232) que en CON-P (0.614±0.267) e ECO
(0.588±0.260), atopándose estas ultimas nun nivel maior a 0,5 (a partir do cal se
considera que se producen perdas económicas debido a reducións na produción [3].
Considerando a media de ODR en cada unha das granxas, ningunha granxa CON
excedeu o valor de corte (ODR>0.5) mentres que todas as CON-P e o 73% das ECO
mostraron valores superiores a 0.5 unidades, polo que se poderían estar producindo
perdas produtivas. Estes resultados indícannos que os sistemas ecolóxicos non teñen
maior prevalencia de nematodos gastrointestinais que os convencionais baixo o mesmo
réxime de pastoreo. Sen embargo, o factor clave para o incremento na exposición ó
parasito é o propio pastoreo debido a que tanto a prevalencia como intensidade
parasitaria foi moito menor naqueles animais estabulados sen saída ó pasto.
Conclusión. Tendo en conta que en ecolóxico o pastoreo é esencial e debido a que o uso
de antiparasitarios está moi limitado, o manexo do pasto como medida preventiva é o
principal método para o control parasitario.
Palabras chave:
produción ecolóxica, Ostertagia ostertagi, perdas produtivas, pastoreo.
Agradecementos
Este estudo foi subvencionado polo Goberno Español (código do proxecto AGL201021026) e en colaboración co departamento de Animal Science da Aarhus University
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
241
(Dinamarca) grazas a unha bolsa predoutoral para estadías no estranxeiro da Fundación
Barrié de la Maza. Agradecemos ó laboratorio de parasitoloxía do Centro de
Investigacións Agrarias de Mabegondo a realización das análises e o apoio durante o
proxecto. Inmaculada Orjales é beneficiaria dunha bolsa FPU (Ref. FPU14/01473).
Referencias:
[1] K.A. Ellis, A. Jackson, R. Bexiga, J. Matthews, J. McGoldrick, J. Guillear e A.B.
Forbes. Use of diagnostic markers to monitor fasciolosis and gastrointestinal nematodes
on an organic dairy farm. Veterinary Record, 169 (2011) 524-531.
[2] Y. Bloemhoff, A. Forbes, B. Good, E. Morgan, G. Mulcahy, C. Power e R. Sayers.
Prevalence and seasonality of bulk milk antibodies against Dictyocaulus viviparus and
Ostertagia ostertagi in Irish pasture-based dairy Veterinary Parasitology, 209 (2015)
108-116.
[3] A.B. Forbes, J. Vercruysse e J. Charlier. A survey of the exposure to Ostertagia
ostertagi in dairy cow herds in Europe through the measurement of antibodies in milk
samples from the bulk tank. Veterinary Parasitology, 157 (2008) 100-107.
242
IV Encontro Mocidade Investigadora
ELIMINACIÓN AUTÓTROFA DE NITRÓXENO EN AUGAS
RESIDUAIS DE BAIXA TEMPERATURA E BAIXA CARGA
A. Pedrouso1*, A. Val del Río1, J. L. Campos2, R. Méndez1, A. Mosquera-Corral1
1
(*alba.pedrouso@usc.es)
Departamento de Enxeñaría Química. Escola Técnica Superior de Enxeñaría.
Universidade de Santiago de Compostela
2
Facultad de Ingeniería y Ciencias. Universidad Adolfo Ibáñez. Viña del Mar. Chile
Introdución. A eliminación de nitróxeno das augas residuais realízase
convencionalmente mediante os procesos de nitrificación-desnitrificación. Actualmente
a combinación da nitritación parcial co proceso anammox (NP-An) supón unha
alternativa máis eficaz e menos custosa. Na nitritación parcial as bacterias oxidantes de
amonio (BOA) oxidan a metade do amonio a nitrito. Logo, no proceso anammox
combínanse este nitrito e amonio, en condicións anaerobias, producindo nitróxeno gas.
Xa existen tecnoloxías co proceso de NP-An operando a altas temperaturas (30-35ºC) e
concentracións de nitróxeno (>100 mg N/L), como os sobrenadantes de dixestores
anaerobios [2]. Sen embargo a súa aplicación na corrente principal dunha estación
depuradora de augas residuais, caracterizada por baixas temperaturas (<20°C) e
concentracións de nitróxeno (<70 mg N/L), aínda non foi posible, aínda que reduciría
custes operacionais e acadaría a autosuficiencia enerxética da planta [1]. O
desenvolvemento non desexado de bacterias oxidantes de nitrito (BON) é ata agora a
principal limitación para esta aplicación [3]. O obxectivo do presente traballo é estudar
a supresión de BON para favorecer a nitritación parcial mediante o control do tempo de
retención celular (TRC).
Metodoloxía. Un reactor biolóxico de mestura completa de 7,15 L, inoculado con lamas
activas, operouse a 17°C e alimentado con 50 mg N-NH4+/L.
Resultados. O reactor operouse 158 días reducindo progresivamente o TRC dende 7,0 a
1,5 días para intentar explotar as diferentes velocidades de crecemento das BOA e
BON. Ao comezo promoveuse o desenvolvemento da nitrificación total: oxidación de
amonio a nitrato. Cando o TRC se reduciu a 4 días observouse acumulación de nitrito,
indicando maior actividade das BOA que das BON. Ademais con o TRC de 1,5 días só
un 15-20% do amonio oxidado quedou como nitrito, sen lograr eliminar completamente
as BON do sistema. Ademais a TRC tan baixos a cantidade de biomasa no reactor
diminuíu de 2,36 a 0,17 gSSV/L.
Conclusións. É posible desacoplar as actividades de BOA e BON, acumulando nitrito,
mediante a redución do TRC a valores < 4 días, operando a baixa temperatura e
concentración de nitróxeno. Sen embargo para acadar a completa eliminación de BON
débense investigar outros parámetros xunto co TRC.
Palabras clave:
augas residuais, anammox, baixa temperatura, eliminación autótrofa de nitróxeno,
nitritación parcial.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
243
Agradecementos:
Este traballo foi financiado polo Goberno Español a través dos proxectos FISHPOL
(CTQ2014-55021-R) e GRANDSEA (CTM2014-55397-JIN) co-financiados por
FEDER. Os autores da USC pertencen ao CRETUS (AGRUP2015/02) e ao Grupo de
Referencia Competitivo de Galicia (GRC 2013-032), programas co-financiados por
FEDER.
Referencias:
[1] S. Lackner, E. M. Gilbert, S. E. Vlaeminck, A. Joss, H. Horn and M. C. M van
Loosdrecht. Full-scale partial nitritation/anammox experiences – An application survey.
Water Research 55 (2014), 292-303
[2] N. Morales, A. Val del Río, J. R. Vázquez-Padín, R. Méndez, A. Mosquera-Corral
and J.L. Campos. Integration of the Anammox process to the rejection water and main
stream lines of WWTPs. Chemosphere 140 (2015), 99-105
[3] T. Lotti, R. Kleerebezem, Z. Hu, B. Kartal, M. K. de Kreuk, C. van Erp Taalman, J.
Kruit, T. L. G. Hendrickx and M. C. M. van Loosdrecht. Pilot-scale evaluation of
anammox-based mainstream nitrogen removal from municipal wastewater.
Environmental Technology 36 (9) (2015), 1167-1177.
244
IV Encontro Mocidade Investigadora
PARASITACIÓN POR GARRAPATAS EN CORZOS DE GALICIA:
IDENTIFICACIÓN MOLECULAR DE DIVERSAS ESPECIES DE
Borrelia DE INTERÉS ZOONÓSICO
S. Remesar*, P. Morrondo, P. Díaz
(*susana.remesar@rai.usc.es)
Grupo INVESAGA. Departamento Patoloxía Animal. Facultade Veterinaria de
Lugo.Universidade de Santiago de Compostela
La recogida de las garrapatas se realizó sobre 77 corzos abatidos en la provincia de
Lugo durante 2 temporadas de caza. La piel de los animales se revisó cuidadosamente
para obtener las garrapatas que se identificaron como Ixodes ricinus siguiendo las
oportunas claves. Posteriormente, se seleccionaron los adultos y, para evitar el efecto
borrelicida de la fracción del complemento presente en el suero de los corzos, se
realizaron pooles de entre 5 y 10 machos, ya que estos no se alimentan en estos
hospedadores. La extracción de ADN se realizó con un kit comercial. Para determinar
las especies y genotipos de Borrelia implicadas en la infestación de las garrapatas se
realizó una PCR anidada que amplifica un fragmento del gen que codifica para la
Flagelina. Finalmente se purificaron las muestras positivas y se determinó su secuencia
nucleotídica.
Las cifras medias de garrapatas hembras (62,6±50,5) fueron netamente superiores a las
de machos (17,0±13,0), comprobándose que estaban correlacionadas significativamente
(ρ = 0,73; p<0,001). Asimismo, se observó que la prevalencia de las garrapatas en los
corzos era mayor en los meses de mayo y junio.
En los corzos adultos la intensidad media de infestación (80,9±59,6) fue ligeramente
superior a la hallada en los jóvenes (67,0±29,1) y también lo fue en los animales
procedentes de la montaña (86,6±60,5) que en los de la meseta (73,5±54,7), aunque, en
ambos casos, estas diferencias carecieron de significación estadística.
El porcentaje de machos de I. ricinus positivos a Borrelia fue del 6,5%; comprobándose
que los corzos que albergaban entre 45 y 85 garrapatas eran los que presentaban mayor
porcentaje de seropositividad a Borrelia. Se identificaron tres genoespecies de Borrelia
con potencial zoonósico: B. lusitaniae, B. valaisiana y B. miyamotoi; las 2 primeras son
agentes causales de la enfermedad de Lyme y la tercera de la fiebre recurrente.
Palabras clave:
corzos, Galicia, Ixodes ricinus, potencial zoonósico, B. valaisiana, B. lusitaniae, B.
miyamotoi.
Agradecimientos:
A la “Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria” por la ayuda
recibida para la Consolidación e Estructuración de Unidades de Investigación
Competitivas del Sistema Universitario de Galicia: Grupos de Referencia Competitiva
(GRC 2015/003).
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
245
COMPARACIÓN DA RAZA HOLSTEIN-FRIESIAN EN
DIFERENTES SISTEMAS PRODUTIVOS
R. Rodríguez-Bermúdez1*, M. Miranda2, I. Orjales2, F. Rey-Crespo1,3, M. LopezAlonso1
1
(*ruth.rodriguez@usc.es)
Universidade de Santiago de Compostela, Departamento de Patoloxía Animal,
Facultade de Veterinaria, 27002 Lugo, España
2
Universidade de Santiago de Compostela, Departamento de Ciencias Clínicas
Veterinarias, Facultade de Veterinaria, 27002 Lugo, España
3
Centro Tecnolóxico Agroalimentario de Lugo (CETAL), 27003 Lugo, España.
Os sistemas ecolóxicos promoven a combinación de alimentos de boa calidade, a
supresión dos produtos químicos e a implantación de correctas prácticas de manexo [1],
son sistemas altamente dependentes do medio ambiente [2] e requiren de animais
adaptados ás condicións locais [3]. En España, os gandeiros en ecolóxico non están
satisfeitos coa eficiencia produtiva dos animais que están a utilizar [4]. Este estudo
analiza a eficiencia na produción de leite (litros de leite, composición nutricional e
reconto de células somáticas) das vacas Holstein-Friesian en sistemas ecolóxicos en
comparación coa mesma nos sistemas convencionais (pastoreo e intensivo) no norte de
España, coa finalidade de valorar a adaptación dunha mesma raza a diferentes sistemas
de produción. As vacas Holstein-Friesian en sistemas ecolóxicos producen unha
cantidade lixeiramente menor de litros de leite (aproximadamente un 10%, porén cunha
menor suplementación de concentrado) que nos sistemas de pastoreo convencionais,
pero similar dende un punto de vista sanitario e nutricional. As vacas Holstein-Friesian,
polo tanto, parece que se comportan dun xeito similar nos diferentes sistemas
analizados, atribuíndo as diferenzas observadas na cantidade de leite producido
maioritariamente a diferenzas na alimentación e non a unha peor adaptación desta raza
ós sistemas ecolóxicos. Ademais da eficiencia produtiva deberían realizarse estudos de
eficiencia reprodutiva, saúde animal e de preferencias dos consumidores, tanto para a
raza Holstein-Friesian como para outras razas rústicas ou cruces. A raza HolsteinFriesian presenta como vantaxe con respecto a outras que hai máis información
dispoñible e menos dificultade para atopar reposición. Se finalmente se optase pola raza
Holstein-Friesian como a máis adecuada para os sistemas ecolóxicos habería que
seleccionar dentro desta raza os animais mellor adaptados a este sistema, co fin de
desenvolver un índice de mérito xenético.
Palabras clave:
Vacún, leite, ecolóxico, eficiencia, sistemas.
Agradecementos:
Este traballo foi realizado coa colaboración do Goberno de España (código do proxecto
AGL2010-21026) e do Centro Tecnolóxico Agroalimentario de Lugo (CETAL). Ruth
Rodríguez Bermúdez recibiu unha axuda de contrato predoutoral de Formación do
Profesorado Universitario (Ref. 14/01476) do Ministerio de Educación, Cultura y
Deporte do Goberno de España. Os autores agradecen ós gandeiros teren participado no
estudo e ó persoal dos laboratorios de análise do leite polo procesamento das mostras.
246
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] IFOAM. The IFOAM norms for organic production and processing. Germany,
(2005)
[2] D. S. Falconer, T.F.C. Mackay. Introduction to Quantitative Genetics. Biochim
Biophys Acta, 9 (1996) 1-464.
[3] Council Regulation (EC) No 834/2007 of 28 June 2007 on organic production and
labelling of organic products and repealling Regulation (ECC) No 2092/91. Official J
EurCommunities, 189 (2007) 1–23.
[4] R. Rodríguez-Bermúdez, M. López-Alonso, F. Rey-Crespo, L. Cortés, I. Orjales,
M.Miranda. Raças de bovinos de leite no norte de Espanha. Congresso Ibérico de Raças
Autóctones, Economia Local e Paisagem Rural, (2015) 41-44.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
247
ANELACIONES BASADAS EN C-H ACTIVACIÓN CATALIZADAS
POR COMPLEJOS DE RODIO (III)
A. Seoane, N. Casanova, N. Quiñones, X. Diz, R. García-Fandiño, J.L. Mascareñas*,
M. Gulías
(*joseluis.mascarenas@usc.es)
Centro singular de investigación en Química Biolóxica e Materiais Moleculares
(CIQUS) y Departamento de Química Orgánica. Universidade de Santiago de
Compostela
A pesar de que tradicionalmente la química orgánica sintética se centraba en obtener los
productos deseados sin preocuparse en exceso por la eficiencia de los métodos
sintéticos, en las últimas décadas la visión ha cambiado y actualmente se busca el
desarrollo de procedimientos eficientes. Una de las características más buscadas dentro
de la química moderna es la economía atómica, que consiste en maximizar la
incorporación de los átomos presentes en los reactivos dentro de los productos finales.
Para desarrollar procesos que sigan esta filosofía es necesario prescindir de los grupos
funcionales usados en la química orgánica tradicional. Éstos requieren etapas de
instalación en las moléculas y, posteriormente, generan residuos indeseados. Por ello es
de elevado interés la capacidad de transformar enlaces carbono-hidrógeno, presentes en
la amplia mayoría de los compuestos orgánicos, en enlaces carbono-carbono o carbonoheteroátomo generando agua o hidrógeno como subproducto.
Reacciones de acoplamiento cruzado tradicionales
X
+
M R
[Catalizador]
R
+
X M
Muy versátil
Sustratos prefuncionalizados
Generación de residuos
R
+
H H
Sin prefunctionalización
Elevada economía atómica
C-H functionalization
H
+
H R
[Catalizador]
Figura 1. Acoplamiento cruzado vs. funcionalización C-H.
En mi tesis doctoral se han acoplado procesos de C-H activación con pasos de
cicloadición para generar moléculas cíclicas de alta complejidad a partir de sustratos
sencillos de preparar. Concretamente se ha demostrado que benzamidas unidas a
alquinos dan lugar a isoquinolinas y que los estirenos sutituidos con heteroátomos son
plataformas versátiles para sintetizar diversos carbo- y heterociclos. En todos los casos
se ha estudiado el mecanimo de acción descubriendo caminos de reacción anteriormente
no descritos que abren la puerta al desarrollo de nuevas reactividades para obtener
moléculas nuevas [1], [2] y [3].
Palabras clave:
química, C-H activación, anelaciones, catálisis.
Referencias:
[1] N. Quiñones, A. Seoane, R. García-Fandiño, J. L. Mascareñas, M. Gulías. Rhodium
(iii)-catalyzed intramolecular annulations involving amide-directed C–H activations:
synthetic scope and mechanistic studies. Chemical Science, 4 (2013) 2874-2879.
248
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] A. Seoane, N. Casanova, N. Quiñones, J. L. Mascareñas, M. Gulías. Straightforward
Assembly of Benzoxepines by Means of a Rhodium (III)-Catalyzed C–H
Functionalization of o-Vinylphenols. Journal of the American Chemical Society, 136
(2014) 834-837.
[3] A. Seoane, N. Casanova, N. Quiñones, J. L. Mascareñas, M. Gulías. Rhodium (III)catalyzed dearomatizing (3+ 2) annulation of 2-alkenylphenols and alkynes. Journal of
the American Chemical Society, 136 (2014) 7607-7610.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
249
IMPROVING DESIGN SMELL DETECTION FOR ADOPTION IN
INDUSTRY
K. Suleiman AlKharabsheh*
(*khalid.alkharabsheh@usc.es)
Centro Singular de Investigación en Tecnoloxías da Información. Universidade de
Santiago de Compostela
In the last few years software engineering has been growing quickly. The focus was on
how to keep the software more flexible, secure, reliable, cheep, and high quality.
Therefore, identifying design smell [1] or bad smell [2] before discovering the problem
will be the finest solution. Design smell detection increasingly became a popular
interest for researcher; the experts and designer try to develop more tools and strategies
to enhance the quality of software because detection tools are not widely adopted in
industry and this is the main problem we want to solve in the thesis. The main goal of
this thesis is "Improve the usefulness of design smell detection tools for adoption in
industry to aid in the increase of software quality and maintainability". To achieve the
main goal we need to organize the knowledge on design smell detection domain. The
suggested methodology to validate the goal of thesis includes identifying the actual
status of design smell detection (types of design smells, approaches, strategies,
algorithms, tools, etc). Then, select the most interested design smells and detection tools
by researchers community. After that, a comparison studies to identify the degree of
agreement between design smell detection tools, human experts, and both of them. Also,
preparing a full dataset that allow the comparison of different machine learning
techniques [3] to obtain the optimal classifier. Then, developed an improved technique
that is useful for satisfying our goals based on gray scale and produce a report that
explain the priorities of detected design smells in software. Finally, the proposed
technique will be validated on the same dataset. Analysis of possible improvements
derived of the introduction of subjectivity; adaptability are also an objective of the
work. The expected conclusions from this thesis are development a gray scale
classification algorithm that can detect God Class and Feature Envy design smells in
Java software.
Keywords:
Design Smell, Machine Learning, Detection Tool, Maintainability.
Acknowledgment:
This thesis is funded by Erasmus Mundus Peace 2 program, led by the University of
Santiago de Compostela (Spain).
References:
[1] F.P. García.Refactoring planning for Design Smell correction in object oriented
software. Valladolid, 2011.
[2] M. Fowler, K. Beck, J. Brant, W. Opdyke, D. Roberts. Refactoring: Improving the
Design of Existing Code. USA, 1999.
[3] I. Witten, E. Frank, M. Hall. Data Mining Practical Machine Learning Tools and
Techniques. USA, 2011.
250
IV Encontro Mocidade Investigadora
DESARROLLO DE UN MÉTODO BASADO EN
MICROEXTRACCIÓN EN FASE SÓLIDA-CROMATOGRAFÍA DE
GASES ACOPLADA A ESPECTROMETRÍA DE MASAS EN
TÁNDEM PARA EL ANÁLISIS DE FILTROS UV Y SUS
PRODUCTOS DE FOTODEGRADACIÓN EN AGUA
M. Vila González1*, M. Celeiro Montero1, J. P. Lamas Castro1, C. García Jares1, T.
Dagnac2, M. Llompart Vizoso1
1
(*marlene.vila@usc.es)
Departamento de Química Analítica, Nutrición y Bromatología. Facultad de Química.
Universidade de Santiago de Compostela
2
Centro de Investigaciones Agrarias (INGACAL-CIAM). Unidad de Contaminantes
Orgánicos
Los filtros UV son contaminantes emergentes que entran en el medioambiente a través
del baño, natación o descargas de aguas residuales domésticas. Uno de ellos ha
empezado a ser considerado en los programas de monitorización de la UE como
potencial sustancia prioritaria [1]. Algunos de ellos muestran efectos adversos para la
salud como actividad estrogénica y, además, los filtros UV lipofílicos pueden
bioacumularse y biomagnificarse a través de la cadena alimenticia. Por estas razones, es
importante controlar estos compuestos no solo en productos de cuidado personal (donde
son incluidos para proteger la piel de la radiación solar), sino en aguas de diferente
origen. Estos compuestos se encuentran frecuentemente presentes a niveles traza en las
aguas, por lo que se necesitan métodos analíticos sensibles para determinarlos en este
tipo de matrices. En este trabajo se desarrolla una metodología basada en
microextracción en fase sólida (SPME) seguida de cromatografía de gasesespectrometría de masas en tándem (GC-MS/MS) para el análisis simultáneo de
diferentes filtros UV en muestras de agua. Esta técnica de extracción permite obtener un
alto factor de concentración, lo que combinado con la cromatografía de gasesespectrometría de masas en tándem permite obtener los límites de detección bajos
requeridos para estos análisis. Se ha utilizado un diseño experimental para optimizar
algunos parámetros que afectan a la SPME como la temperatura y el modo de
extracción, la adición de sal y tipo de fibra. La metodología validada se aplicó al
análisis de diferentes muestras de agua. Asimismo, se propone este método como una
interesante herramienta para estudios de fotodegradación de filtros UV y se presentarán
los resultados preliminares obtenidos.
Palabras clave:
filtros UV, SPME, GC-MS/MS, análisis de aguas, fotodegradación.
Agradecimientos:
Esta investigación fue financiada por el Fondo Europeo de Desarrollo Regional 20072013 (FEDER), UNST10-1E-491 (Programa de infraestructura, Ministerio de Ciencia e
Innovación, España) y los proyectos CTQ2013-46545-P (Ministerio de Economía y
Competitividad, España) y GPC2014/035 (Programa de Consolidación de Grupos de
Investigación, Xunta de Galicia). A M.V. le gustaría agradecer al Ministerio de
Educación, Cultura y Deporte por una beca FPU.
Comunicacións Orais. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
251
Referencias:
[1] Decisión de ejecución (UE) 2015/495 de la comisión de 20 de marzo de 2015 por la
que se establece una lista de observación de sustancias a efectos de seguimiento a nivel
de la Unión en el ámbito de la política de aguas, de conformidad con la Directiva
2008/105/CE del Parlamento Europeo y del Consejo. En: Diario Oficial de la Unión
Europea, L 78/40. 2015.
Humanidades
Comunicacións Orais. Humanidades
255
COMO É A VARIEDADE LINGÜÍSTICA DA TERRA DE VIANA DO BOLO?
C. Álvarez Pousa*
(*alvarezpousa@yahoo.es)
Instituto da Lingua Galega. Universidade de Santiago de Compostela.
A miña investigación sitúase no eido da lingüística galega, concretamente na liña da
Variación e céntrase no estudo da variedade oral da Terra de Viana do Bolo, que se
encadra no bloque lingüístico oriental do galego, na área oriental-central e na
microsubárea O Bolo-Viana.
Os obxectivos principais son facer unha caracterización do vianés dentro do galego
oriental a través da mostra de tres xeracións de falantes que me permitirán analizar polo
miúdo os trazos propios da zona e o cambio lingüístico e tamén presentar unha serie de
textos orais importantes para diferentes disciplinas.
No tocante á metodoloxía baséome na recolleita de gravacións orais nas diferentes
parroquias do Concello de Viana do Bolo a distintos informantes; material recollido
entre os anos 2012-2015 e co que estou a realizar a miña tese de doutoramento (ITD).
Asemade, teño en conta o material oral do Arquivo do Galego Oral (AGO) [1] dos anos
1997-2002, e o do meu Traballo de Investigación Tutelado (TIT) [2] pertencente aos
anos 2006-2007; así como tamén, o manual da Dialectoloxía de Fernández Rei [3]. O
corpus oral do municipio que teño nestes momentos está formado por 281 etnotextos,
pertencente a tres fontes, informantes e épocas diferentes. Logo dunha selección de
puntos da distribución parroquial procedo á transcrición semifonolóxica o que me vai
permitir facer a caracterización lingüística minuciosamente.
Verbo dos resultados, mediante os datos que obteño tras a análise do conxunto do
corpus oral perfilo cales son as distintas particularidades fonéticas, morfosintácticas e
léxicas da microsubárea O Bolo-Viana e conclúo, que en xeral os textos presentan as
particularidades do galego oriental agás pequenos matices; que varias das peculiaridades
lingüísticas son compartidas coa área zamorana do galego oriental; que se dan novos
fenómenos na microsubárea O Bolo-Viana; que o léxico resulta de vital importancia,
por canto seguen vivos moitos dos termos recollidos polo etnógrafo Laureano Prieto [4],
hai máis de cinco décadas; que respecto da variación xeracional, algunhas
singularidades lingüísticas pérdense nos falantes máis novos debido ao cambio
lingüístico e que os textos son de interese para o estudo de distintos eidos científicos.
Palabras chave:
lingua, dialectoloxía, galego oriental, microsubárea O Bolo-Viana, cambio lingüístico.
Agradecementos:
A miña fonda gratitude a todos os informantes do Concello de Viana do Bolo por
transmitírenme a súa fala e coñecementos. Sen a súa inestimable colaboración non sería
posible o trazado de diferentes traballos.
Referencias:
[1] AGO = Arquivo do Galego Oral (http://ilg.usc.gal/ago/) [Data de consulta: 11 de
maio de 2016].
256
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] Álvarez Pousa, María Concepción, Consideracións sobre a fala do Concello de
Viana do Bolo (Descrición e textos). Traballo de Investigación Tutelado inédito. Vigo:
Universidade de Vigo, 2007.
[3] Fernández Rei, Francisco, Dialectoloxía da lingua galega. Vigo: Xerais, 1990.
[4] Prieto Rodríguez, Laureano, Notas en col da fala vianesa. Separata do Tomo III do
Boletín Auriense, 1973. Ourense: Museo Arqueolóxico Provincial, 1-27.
Comunicacións Orais. Humanidades
257
A PROPÓSITO DE LA ICONOGRAFÍA DE LOS CUATRO
JINETES DEL APOCALIPSIS EN ALGUNAS
REPRESENTACIONES MEDIEVALES
M. Aneiros Loureiro*
(*manuel.aneiros.loureiro@gmail.com)
Faculatade de Xeografía e Historia. Universidade de Santiago de Compostela
Los temas apocalípticos han sido representados gráficamente de muy diversas formas a
lo largo de la historia. Una mención especial la requiere el capítulo del Apocalipsis de
Juan, en el cual se describe la aparición de los conocidos como Cuatro Jinetes del
Apocalipsis. Desde el conocido grabado de Alberto Durero (1498) hasta nuestros días,
se ha mantenido la idea de que el grupo ecuestre desciende del cielo en unísona
cabalgada. Sin embargo, en la Edad Media el modelo iconográfico de los cuatro jinetes
era muy diferente.
El motivo de este trabajo es realizar un somero estudio sobre algunas ilustraciones de
los Cuatro Jinetes del Apocalipsis, comprendidas entre los siglos IX al XV, con el
objeto de comprobar las valoraciones que se han hecho en la Edad Media del texto
bíblico y cómo éste se ha vertido al campo iconográfico.
Para ello, revisaremos, en primer lugar el concepto que sobre la literatura apocalíptica
tenían los artistas del Medioevo. Así, partiendo de los estudios de autores como Jean
Seznec[1], Franz Cumont[2] o Suzanne Lewis[3], entre otros, veremos la conexión
existente entre los mitos de la Antigüedad y su repercusión en los modelos
iconográficos medievales.
Al mismo tiempo, debemos tener presente el simbolismo intrínseco del Medioevo, por
lo que los trabajos de Michel Pastoureau [4], Jurgiš Baltrusaitis [5] o Mircea Eliade [6],
por ejemplo, nos aportarán importante información sobre el tema. Y, por supuesto, no
debemos olvidar los estudios sobre miniaturas y beatos iluminados que han realizado
autores como John Williams [7] o Joaquín Yarza Luaces [8], entre otros, y que
tendremos presentes a la hora de examinar las miniaturas de los Beatos.
La metodología utilizada consistirá en analizar, en orden cronológico, un repertorio de
imágenes que hemos seleccionado y que son características del tema que vamos a tratar.
Centraremos nuestra atención en aquellos elementos iconográficos que podemos
considerar peculiares o extraños en relación a lo que el texto apocalíptico sugiere.
Veremos cómo ciertos componentes concuerdan con el escrito bíblico y cómo otros
varían notablemente de unas representaciones a otras. Al mismo tiempo, verificaremos
cómo algunos de los modelos iconográficos están plenamente motivados y en cambio
otros son de dudosa justificación, lo que deja el campo abierto a nuevas investigaciones.
Palabras clave:
cuatro Jinetes del Apocalipsis, iconografía, miniaturas, Beatos, manuscritos iluminados,
mitos y figuras.
258
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] J. Seznec, Los dioses de la antigüedad en la Edad Media y el Renacimiento,
Madrid, 1983.
[2] F. Cumont, Las religiones orientales y el paganismo romano, Madrid, 1987.
[3] S. Lewis, Reading images. Narrative discourse and reception in the thirteenth-century
illuminated Apocalypse, Cambridge, 1995.
[4] M. Pastoureau, Una historia simbólica de la Edad Media occidental, Buenos Aires, 2006.
[5] J. Baltrusaitis, La Edad Media fantástica. Antigüedades y exotismos en el arte gótico,
Madrid, 1987.
[6] M. Eliade, Mito y realidad, Madrid, 1968.
[7] J. Williams, La miniatura española en la alta Edad Media, Madrid, 1987.
[8] J. Yarza Luaces, Beato de Liébana, manuscritos iluminados, Barcelona, 1998.
Comunicacións Orais. Humanidades
259
A TOPONIMIA NO NOMENCLÁTOR GALLEGO DO PADRE
SOBREIRA
S. Beis Silva*
(*sandra.beis@usc.es)
Instituto da Lingua Galega. Grupo FILGA. Facultade de Filoloxía. Universidade de
Santiago de Compostela
Os estudos de onomástica, en particular os estudos sobre toponimia en Galicia, comezan
xa no século XVIII da man do padre Martín Sarmiento. Estes estudos non se viron
continuados ata tempo despois. Malia que na época hai algúns testemuños da toponimia
galega, como os compilados por Pascual Madoz (XIX), o Nomenclátor gallego, do
padre Sobreira, é o único nomenclátor compilado na época.
O manuscrito, custodiado pola Real Academia de la Historia, está datado entre os anos
1780 e 1800. Nel recolle os nomes das “ciudades, villas, lugares, aldeas, granjas, cotos
redondos, e islas adyacentes del Reino de Galicia”. Compílanse todos os lugares do
reino a modo de dicionario, por orde alfabética e indicando a xurisdición á que se
circunscribe cada freguesía, o arciprestado e o santo titular, que precede ao nome e que
ten interese desde un punto de vista onomástico.
A partir deste manuscrito, analizaremos as características do mesmo. Relataremos como
se levará a cabo a edición do material e faremos un estudo desde o punto de vista
lingüístico e toponímico. Este proceso permitirá ver como era a configuración da
toponimia galega, entender o proceso de deturpación que sufriu e tamén analizar a
evolución formal dos topónimos e contribuír ó estudo lingüístico nos Séculos Escuros.
Do mesmo xeito, será de especial interese a información que achega o Nomenclátor
relativa á constitución administrativa das localidades de poboación daquela época organizado en provincias, partidos xudiciais, arciprestados e freguesías-, o que permitirá
ter datos sobre a pervivencia e innovación do tecido toponímico no país.
Palabras clave:
onomástica, toponimia, Sobreira, edición de textos.
260
IV Encontro Mocidade Investigadora
O CORPO NO QUIRÓFANO: FIGURACIÓNS FEMININAS
DESPEDAZADAS
S. Lorenzo*
(* sara.lorenzo@usc.es)
Facultade de Ciencias da Comunicación. Universidade de Santiago de Compostela
Os obxectivos deste estudo pasan por sentar un marco teórico sobre o tratamento do
corpo feminino no cinema, en particular, dos múltiples xeitos de despedazalo, así como
dunha análise dos propios arquetipos seleccionados. A idea é poder trazar unha liña
interdisciplinar que inclúa dende obras arcaicas ata as súas propias reactualizacións,
comprendendo que unha pátina de modernidade non borra as profundas pegadas e
fendas xeradas nos propios arquetipos históricos.
Por una banda e como temática principal, analizarase como se sesga o corpo feminino
no cinema. Co fin de simplificar e racionalizar un concepto tan amplo e difuso, a análise
a realizar basearase no Triple Corte. Este, como unha especie de teoría do todo,
avanzará autorreferencialmente, como se de bonecas rusas se tratara, dende o propio
Corte Do Real, pasando polo Corte Do Plano (ou entre planos) ou a ausencia do mesmo,
ata chegar ao Corte Da Carne en si. Eiquí, as figuracións femininas analizadas coa súa
tradición e simbolismos ás costas, rematarán sendo corpos desmembrados en “vivo”
diante da óptica da cámara, que se abalanzan coma trozos de carne riba do -gustoso ou
reticente- espectador.
Tamén faise necesaria unha análise desta procesión de tropos femininos con
connotacións marcadamente negativas, que emerxen do imaxinario colectivo, sempre
reactualizadas pero herdeiras dunhas quimeras que xa veñen dadas. Un percorrido polos
arquetipos mitolóxicos tanto pagáns coma xudeocristiáns, co fin de poder trazar con
éxito un eixo no que teorizar sobre estas personaxes femininas e destrutoras: as
Monstras, que serán modificadas corporalmente nos filmes así como noutras
representacións artísticas eclécticas analizadas coma: pintura, teatro, performance ou
videocreación.
Destas Monstras xorden unha serie de características compatibles co antes exposto, a
modo crítico cas representacións cinematográficas. Sen embargo, deste estudo
pormenorizado e comparativo, álzanse os propios motivos da existencia deste
imaxinario común ao social.
Outras temáticas secundarias serían: o papel das monstras no cinema de terror; a
censura cinematográfica respecto a corpos e argumentos evolucionada e asimilada
como un fóra de campo dos mesmos; o pacto entre xeradores e consumidores de
imaxes; a relación entre corpos e o imaxinario da distopía ou a catarse provocada no
espectador.
Palabras clave:
cinema, corte, corpo, muller, montaxe.
Agradecementos:
Ao meu titor, Jose Luis Castro de Paz.
Comunicacións Orais. Humanidades
261
ESTUDIO DA ESCULTURA FUNERARIA TARDOGÓTICA: A
VERTENTE ATLÁNTICA GALEGA
M. Canedo Barreiro*
(*mary21790@hotmail.com)
Departamento de Historia da Arte. Medievalismo: espazo, imaxe e
cultura.Universidade de Santiago de Compostela
A preocupación pola morte é unha constante na historia da humanidade, non importa a
cultura, o lugar ou a época, todas as sociedades transmitíronnos uns ritos e un
patrimonio que nos revela o coidado co que se preparaba o viaxe ó máis alá e nos
axudan a entender a súa mentalidade ante a morte, da cal, somos herdeiros.
Este estudo enmárcase dentro da tese de doutoramento: “Escultura funeraria baixo
medieval na vertente atlántica galega”. O caso concreto de esta comunicación céntrase
na escultura funeraria tardo-gótica, naqueles sepulcros datados no século XVI e que ata
este momento non se englobaban dentro da denominación de Baixa Idade Media,
debido á súa cronoloxía tardía, pero que pola súa factura e características de certas
pezas deben tratarse como medievais.
Os sepulcros que se tratan pertencen tanto o campo dos eclesiásticos [1] como ó da
nobreza [2] e a súa situación xeográfica abrangue dende a provincia de A Coruña ata o
sur da provincia de Pontevedra, destacando especialmente o foco compostelán.
Levarase a cabo un análise iconolóxico dos motivos representados, prestándolle especial
atención á heráldica, indumentaria, armas [3] e demais elementos propios de cada
sepulcro.
O estudo leva intrínseco a creación de paralelismos cos seus modelos medievais e ó
mesmo tempo pretende destacar os posibles cambios, co fin de marcar unha evolución
que nos acerque ás solucións modernas.
Este proxecto pretende revisar, completar e actualizar as antigas catalogacións [4] e
hipóteses, ó tempo que se marca unha evolución estilística dentro do seu contexto
histórico, artístico e social, ca fin de crear unha nova catalogación que axude a protexer
este patrimonio que permanece en constante ameaza de desaparición.
Palabras Clave:
sepulcros, escultura, tardogótico, baixomedieval.
Referencias:
[1] M. Cendón Fernández. El poder episcopal a través de la escultura funeraria en la
Castilla de los Trastámara. Quintana, 5 (2006) 173-184.
[2] M. Núñez Rodríguez. La idea de inmortalidad en la escultura gallega: la imaginería
funeraria del caballero, s. XIV-XV. Ourense, 1985.
[3] M.R. Sánchez Ameijeiras. El arnés y el armamento del caballero medieval gallego
(1350-1450). Acta Historica et archaelogica mediavalia, 10 (1989) 427-436.
[4] M. Chamoso Lamas. Escultura funeraria en Galicia: Orense, Pontevedra, Lugo, La
Coruña, Santiago de Compostela. Ourense, 1979.
262
IV Encontro Mocidade Investigadora
ESTUDO PRELIMINAR DAS ACTITUDES LINGÜÍSTICAS EN
MÉXICO
I. Corral Pérez*
(* isabel.corral@usc.es)
Instituto da Lingua Galega. Universidade de Santiago de Compostela
Esta comunicación presenta os resultados preliminares de varias preguntas realizadas
nun cuestionario sociolingüístico deseñado para medir as actitudes lingüísticas dos
informantes ante as linguas indíxenas. O devandito cuestionario aplicouse no marco dun
estudo de campo realizado en diferentes universidades mexicanas.
México é un país moi diverso cultural e lingüisticamente, onde actualmente o español,
lingua común a todo o territorio, coexiste cun total de 364 variantes lingüísticas [1]. A
principal motivación desta investigación é que, a pesar da existencia dunha Ley General
de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas [2], as linguas amerindias continúan
a ser linguas minorizadas. O español é a lingua A e como tal goza de prestixio e está
presente en todos os ámbitos ligados a usos formais e públicos, polo que funciona na
práctica como lingua oficial; mentres que as linguas indíxenas teñen escasa presenza
fóra dos contextos de uso máis privados.
De entre os diversos factores que inflúen no mantemento ou desaparición das linguas
minorizadas [3], centrámonos nas actitudes lingüísticas ao considerar que estas entendidas como unha reacción favorable ou desfavorable cara ás linguas e ás súas
variedades [5], así como tamén cara aos seus falantes [4]- son un factor clave, xa que
inflúen na elección dunha ou outra lingua en situacións de contacto lingüístico.
A poboación obxecto de estudo é unha mostra de estudantes da Universidade Autónoma
Chapingo (UACh), situada na cidade de Texcoco de Mora no Estado de México.
O obxectivo principal desta investigación é determinar a existencia ou non de actitudes
lingüísticas negativas cara ás linguas amerindias e aos seus falantes, así como precisar o
peso que ten a variable étnica en relación con estas actitudes.
As hipóteses de partida, que tentaremos demostrar ou refutar, son a existencia de
actitudes lingüísticas negativas implícitas, pero non abertamente recoñecidas; unha
maior presenza destas nos grupos non autoidentificados como indíxenas; así como un
maior activismo pola normalización lingüística naqueles informantes pertencentes a un
pobo indíxena.
Palabras clave:
actitudes lingüísticas, linguas indíxenas, México.
Referencias:
[1] INALI. Catálogo de las lenguas indígenas nacionales. Variantes lingüísticas de
México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas. México, 2003.
[2] Congreso General de los Estados Unidos Mexicanos. Ley General de Educación. En:
Diario Oficial de la Federación, martes 13 de xullo de 1993.
Comunicacións Orais. Humanidades
263
[3] A. Palacios. Factores que influyen en el mantenimiento, substitución y extinción de
las lenguas: las lenguas amerindias, 111-125. En: L. Vidal-Folch, A. Palacios (Eds.).
Lenguas vivas en América Latina. Barcelona-Madrid, 2004, 111-125.
[4] J. Janés. Las actitudes hacia las lenguas y el aprendizaje lingüístico. Revista
Interuniversitaria de Formación de Profesorado, 20 (2) (2006) 117-132.
[5] A. Álvarez. Textos sociolingüísticos. Venezuela, 2007.
264
IV Encontro Mocidade Investigadora
GRANULARIDADE E NIVEIS DE ABSTRACCIÓN NO ESTUDO
DA FACULTADE DA LINGUAXE: O CASO DO ‘SALTO’
CUALITATIVO ENTRE HUMANOS E ANIMAIS
A.A. Dias*
(*albaagata.dias@rai.usc.es)
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
Na tradición biolingüística, que entende a linguaxe humana como obxecto natural e polo
tanto susceptíbel de estudo científico, a facultade da linguaxe considérase como
“órgano cognitivo”, isto é, como subcompoñente dun organismo con suficiente
integridade interna como para ser estudado con independencia das súas interaccións
complexas con outros sistemas do mesmo organismo [1]. Neste contexto, un dos
principais obxectivos da disciplina consiste en acadarmos un nivel de descrición da
facultade da linguaxe que permita comprender como a realidade cognitiva se relaciona
coa realidade xenética, sen que polo camiño se produzan saltos explicativos. Isto
implica ter en conta todos os niveis de abstracción intermedios, incluíndo as interacción
complexas entre xenes (o que se coñece como efectos evo-devo), e como estas afectan a
xénese de estruturas neurais. Na actualidade, o problema de relacionar uniformemente
todos estes niveis explicativos e de facer coincidir as distintas categorías descritivas
adoita coñecerse como problema da granularidade, e supón un dos principais
obstáculos a superar neste eido, aínda que non sempre é debidamente recoñecido.
A presente comunicación pretende amosar brevemente a relevancia desta dificultade á
hora de esclarecer cuestións evolutivas sobre a facultade da linguaxe, e en particular
dous aspectos concretos que se atopan de maneira recorrente na literatura sobre
evolución da linguaxe: (i) que é o que realmente evoluciona no contexto da discusión
sobre a evolución da linguaxe, e (ii) a que nivel de abstracción é pertinente avaliar a
distancia evolutiva entre animais humanos e non humanos no que atinxe á linguaxe. O
principal obxectivo será amosar que diferenzas moi pequenas no nivel xenético poden
desencadear diferenzas moi significativas no nivel neural, que á súa vez poden
desembocar en tipos cognitivos moi diferentes. Como consecuencia, especies
aparentemente moi distantes cognitivamente poden en realidade estar moi próximas
xeneticamente, percibíndose un ‘salto’ cualitativo entre elas que en realidade non existe
máis aló dos niveis máis superficiais. Para rematar, concluirase que todas estas
cuestións requiren dunha perspectiva biolóxica axeitada para a súa avaliación, posición
que se ilustrará (por claridade) en referencia crítica á recente proposta de Berwick e
Chomsky [1], moi pertinente para a presente discusión.
Palabras clave:
granularidade, facultade da linguaxe, evolución.
Referencias:
[1] R. C. Berwick, N. Chomsky. Why Only Us. Language and Evolution. Cambridge
(MA), 2016.
Comunicacións Orais. Humanidades
265
GRAMMATICAL ILLUSIONS: WHAT ARE THEY, AND HOW
CAN THEY PROVIDE A BETTER UNDERSTANDING OF THE
HUMAN LANGUAGE CAPACITY?
I. de Dios Flores*
(* iria.dedios@usc.es)
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
Introduction. Despite the fact that the human parser is extraordinarily accurate in
applying the complex collection of grammatical rules that govern languages, sometimes
real-time linguistic processes give rise to representations that are not allowed by the
grammar, but are perceived as being acceptable. This phenomenon has been referred to
as ‘grammatical illusions’ [1]. The illusory perception of the linguistic input has been
observed in a diverse range of structures, including agreement, negative polarity items,
reflexive anaphors, comparatives, etc. For instance, some studies have found that the
unlicensed negative polarity 'ever' in a sentence like 'The bills that no senators have
voted for will ever become law' is judged acceptable in experimental contexts [2][3][4],
a finding which has been understood as the result of constraints imposed by the
structure of working memory [3]. The present investigation expands the so far accepted
definition of grammatical illusions, in that we have found evidence that the same mental
processes that yield illusions of grammaticality, can give rise to illusions of
ungrammaticality.
Methodology and results. I present results from a self-paced reading experimental study
(with 36 English-speaking participants) through which I test the time course of the
processing of sentences like ‘The/*no nurses [that the/no doctors appreciated] have
never shown patience in the operating room', depending on wether 'never' is preceded or
not by the determiner 'no'. The results show interference from the structurally irrelevant
negative determiner (in the relative clause) at the processing of 'never', which is
interpreted as the erroneous perception of ungrammaticality of a structure that fully
complies with grammatical constraints.
Conclusions. The findings are attributed to operations of working memory in terms of
cue-based interference [5]. What is at stake is to uncover the conditions under which
these curious phenomena arise, inasmuch as this line of research may ultimately yield
interesting information on the nature of the linguistic system independently from the
input, and on how the parser and the grammar interact in order to achieve language
comprehension.
Keywords:
grammatical illusions, language processing, negation, interference.
Acknowledgements:
The research reported in this paper was funded by the Spanish Ministry of Education
(grant FPU2013/01628, 2014-2018). Special thanks are due to Dr. Colin Phillips and
Dr. Dan Parker for allowing the use and modification of the items manipulated in the
study, to Dr. Luis Jiménez for technical advice with the experiment’s script and to Xian
López for statistical support.
266
IV Encontro Mocidade Investigadora
References:
[1] C. Phillips, M. Wagers, E. Lau. Grammatical illusions and selective fallability in
real-time language comprehension. Experiments at the Interfaces 37 (2011) 153-186.
[2] H. Drenhaus, D. Saddy, S. Frisch. Processing negative polarity items: When
negation comes through the backdoor. Linguistic evidence: Empirical, theoretical, and
computational perspectives, (2005) 145-165.
[3] S. Vasishth, S. Brüssow, R.L. Lewis, H. Drenhaus. Processing polarity: How the
ungrammatical intrudes on the grammatical. Cognitive Science, 32 (2008) 685-712.
[4] M. Xiang, B. Dillon, C. Phillips. Illusory licensing effects across dependency types:
ERP evidence. Brain & Language, 108 (2009) 40-55.
[5] R.L. Lewis, S. Vasishth, J. Van Dyke. Computational principles of working memory
in sentence comprehension. Trends in Cognitive Science 10 (2006) 447-454.
Comunicacións Orais. Humanidades
267
ESTUDO DA ALTERNANCIA CAUSATIVA EN PARES VERBAIS
DO GALEGO: PRIMEIROS RESULTADOS
M.B. Domínguez Oroña*
(*mbeatriz.dominguez@usc.es)
Instituto da Lingua Galega. Universidade de Santiago de Compostela
Na anterior edición dos Encontros da Mocidade Investigadora, presentamos o obxecto
de estudo, os principais obxectivos, a metodoloxía e a hipótese de partida do noso
traballo de tese, que se encontraba na primeira fase de elaboración. Como se indicou
naquela ocasión, o obxecto de estudo da nosa tese é a alternancia causativaanticausativa que se dá en pares verbais, como quentar/quecer ou ensinar/aprender.
Prototipicamente, o primeiro verbo de cada par constrúe predicados causativos –
predicados nos que se presenta un evento que causa un cambio de estado–, aínda que
tamén pode formar predicados anticausativos –aqueles nos que o cambio de estado se
presenta como un proceso intrínseco do participante que o experimenta–, a través dun
proceso de derivación de predicados; pola súa banda, o outro verbo do par a priori só
constrúe predicados anticausativos, aínda que o noso coñecemento da lingua galega nos
permite saber que nalgunhas variedades xeográficas é posible construír predicados
causativos con este membro do par.
Nesta comunicación presentamos os primeiros resultados da análise dun corpus formado
por casos de aprender (o membro anticausativo dun dos pares verbais que presentan
alternancia causativa), tirados do TILG[1]. Na nosa análise prestamos especial atención
ao trazo causativo ou anticausativo dos predicados e ao número de constituíntes
obrigatorios (argumentos) que presentan, así como ás funcións semánticas e sintácticas
que estes desenvolven. O trazo ± causativo e o número de argumentos dos predicados
son dous aspectos que se relacionan entre si, xa que se temos un predicado de aprender
con dous argumentos, estamos ante un predicado anticausativo, mentres que, se presenta
tres argumentos, estamos ante un predicado causativo. A análise que describimos nesta
comunicación ten unha dobre finalidade: coñecer mellor a alternancia causativa en pares
verbais do galego e avaliar a metodoloxía empregada, o que nos pode servir para
mellorar as futuras análises das construcións dos outros verbos que estudamos na nosa
tese.
Palabras clave:
sintaxe, alternancia causativa, variación lingüística.
Referencias:
[1] TIGL = A. Santamarina (coord.). Tesouro informatizado da lingua galega. Instituto
da Lingua Galega, Santiago de Compostela, 2015 <http://ilg.usc.es/TILG/>.
268
IV Encontro Mocidade Investigadora
TRES PIONEIROS DA TECNOLOXÍA DO SON E A LUTERÍA
ARTESANAIS EN SANTIAGO DE COMPOSTELA
A. Espiño Louro*
(*alfonsoespino@gmail.com)
Departamento de Arte. Grupo de Investigación GI-2025- Música Galicia Séculos XIXX. Facultade de Xeografía e Historia. Universidade de Santiago de Compostela
Introdución. A comunicación consistirá nunha reseña histórica acerca de tres pioneiros
da tecnoloxía do son e a lutería en Santiago de Compostela: Jesús Fandiño Vidal,
Alfredo López Villar, “Firuco” e Pablo Seoane Boullón, que comezaron as súas
carreiras musicais a principios da década de 1960. Partindo dunha infraestrutura case
inexistente, unha formación tecnolóxica baseada na produción artesanal e materiais de
natureza precaria, Fandiño, Firuco e Pablo lograron cimentar as bases de profesións
independentes que derivaron no avance da tecnoloxía musical en Santiago, a
celebración de grandes eventos musicais a nivel galego e a fabricación de instrumentos
musicais de sona europea.
Metodoloxía. Entrevistas ós personaxes citados e os seus achegados, confrontación
hemerográfica e bibliográfica e análise de documentos.
Resultados e conclusións. Na época tratada xa existían alomenos tres empresas adicadas
á amplificación profesional de eventos en Santiago, chamadas Laboratorio Radio
Ondas, Talleres Cine Radio e Martínez e Suárez.
Fandiño Vidal, técnico de televisión e músico, constrúe amplificadores e guitarras e
efectos de son de xeito artesanal para conxuntos contemporáneos seus. En 1977 funda a
tenda de instrumentos Audio LYFSA, unha das máis modernas do país no seu momento
[1].
Firuco, profesor, músico e técnico de son, funda a empresa ALLOVI, que constrúe e
aluga ou vende columnas e amplificadores para conxuntos e orquestras. Os seus equipos
serven ós primeiros festivais musicais multitudinarios de Galicia, coma o I Festival Folk
Galego, ou o Festival Internacional do Mundo Celta de Ortigueira [2]. Coma técnico
de son traballará cun innumerable elenco internacional nos máis diversos estilos coma o
blues, o jazz, o gospel, o country ou as músicas do mundo.
Pablo Seoane, ebanista e músico, logo de experimentar coa amplificación, combina
estas dúas profesións para adicarse á construcción artesanal de instrumentos musicais de
alta calidade. O tratamento artístico da madeira tamén o leva a formar parte do Centro
Dramático Galego en calidade de escenógrafo e atrecista [3].
Os tres contribuíron ás artes e á cultura da súa cidade creando, consolidando ou
integrando profesións daquela non moi habituais.
Palabras clave:
música popular, pop rock, amplificación, lutería, Santiago de Compostela.
Comunicacións Orais. Humanidades
269
Agradecementos:
Jesús Fandiño Vidal, Alfredo López Villar “Firuco”, Pablo Seoane Boullón, María José
Casal Otero.
Referencias:
[1] Varias entrevistas a Jesús Fandiño Vidal.
[2] A. Seoane. De Voces Ceibes a Milladoiro: Unha memoria do Movimento Popular da
Canción Galega (1973-1978). Vigo, 2013.
[3] E. Alonso e M. Guede Oliva. Instituto Galego das Artes Escénicas e Musicais.
Centro Dramático Galego: Dez anos (1984-1994). Santiago de Compostela, 1994.
270
IV Encontro Mocidade Investigadora
A ICONOGRAFIA DE S. BENTO NO NOROESTE PENINSULAR
A.J. Ferreira Afonso*
(*ant.j.afonso@gmail.com)
Facultade de Humanidades. Universidade de Santiago de Compostela
A partir da morte de S. Bento em meados do século VI, a influência da ordem
beneditina (masculina e feminina) alicerçada na máxima Ora et Labora (reza e trabalha)
espalhou-se por toda a Europa e encontrou um terreno particularmente favorável no
território que constituiu a antiga Callaecia.
Durante a Idade Média, a proliferação de mosteiros beneditinos – alguns pouco maiores
que eremitérios – foi tal que Frei Leão de São Tomás, autor da obra Beneditina Lusitana
(II vols.:1644 e 1651), identificando cada um com uma estrela, não hesita em falar de
uma imagem da Via Láctea.
Não obstante a perseguição de que, em certos momentos, a Igreja Católica foi alvo,
nomeadamente aquando da extinção das ordens religiosas, o culto a S. Bento mantevese bem vivo no seio do povo.
Ao longo dos séculos, as imagens de S. Bento que podemos encontrar nas capelas,
igrejas, santuários e catedrais, foram sofrendo alterações significativas, mais acentuadas
em Portugal do que na Galiza. Em Portugal, nas últimas décadas do século XX,
assistimos a um movimento de valorização da imagem de S. Bento. As imagens
primitivas, simples e, praticamente, desprovidas de adereços/atributos (báculo, mitra,
regra, corvo,...) cederam o seu lugar a imagens de S. Bento ricamente vestido ou
paramentado com pluvial (capa de asperges) e mitra preciosa, sobretudo em alguns
santuários da região de Entre-Douro-e-Minho.
Também a fisionomia de S. Bento se alterou, sendo em muito maior número as imagens
de S. Bento ainda jovem, imberbe, do que a tradicional imagem de S. Bento com barbas,
o Patriarca dos Monges do Ocidente, santo venerável e poço de santidade e sabedoria,
como encontramos nas imagens em que dá a «Regra» às monjas e aos monges da ordem
de S. Bento.
Palavras-chave:
História das religiões, antropologia, iconografia, S. Bento.
Comunicacións Orais. Humanidades
271
INTRODUCCIÓN A HISTORIA DA ARTE DO GRAFFITI E POSTGRAFFITI EN GALICIA
A. González Troncoso*
(*amabel.gonzalez.troncoso@gmail.com )
Facultade de Historia da Arte. Universidade de Santiago de Compostela
Anteriormente, traballei apartados como a historia ou evolución do grafiti/post-grafiti
ou o papel que este desenvolve dentro da investigación da historia da arte.
No último ano a miña dedicación consistiu en fondear os temas relacionados coas
cuestións legais do grafiti [1], o apoio das institucións públicas ou privadas ás
actividades que incentivan esta práctica (ex.:Premio Xuventude Crea da Xunta de
Galicia), a socioloxía das intervencións [2] ou os novos fenómenos que xorden con
motivo da globalización da arte como é o grafiti realizado na contorna rural [1] e a
relación da arte urbano coas actuais tecnoloxías (aplicacións para móbiles ou redes
especiais de mapping urbano).
Este traballo conflúe cada vez que dou pasos na miña investigación á conclusión dunha
arte global con perfecta cabida no ámbito académico a pesar da discriminación que
aínda segue sufrindo esta práctica como “non arte”.
Palabras clave:
arte, graffiti, arte urbana.
Referencias:
[1] F. Figueroa Saavedra. Graphitfragen. Una mirada reflexiva sobre el graffiti. Madrid,
2006.
[2] B. Fernández. Nuevos lugares de intención. Tesis doctoral. Barcelona, 2004.
272
IV Encontro Mocidade Investigadora
PROCESOS DE DESENVOLVEMENTO FÓNICO EN ETAPAS
TEMPERÁS: UNHA APROXIMACIÓN
L. Lorenzo Herrera*
(lara.lorenzo.herrera@usc.es)
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
A noción de procesos fónicos naceu a partir da corrente da Fonoloxía Natural
(Stampe, 1969) e foi reformulada por Ingram (1976) nos seus termos actuais. No ámbito
hispánico converteuse nun sistema de observación e análise iniciado na década dos anos
80 do século XX. Pódese falar entón da existencia dun paradigma (Diet-Itza, 1982),
aínda que a referencia ao mesmo prodúcese desde diferentes posturas que intentan
explicar a emerxencia dos sons idiomáticos nos cativos.
Estes procesos teñen lugar aproximadamente entre os 2 e os 4 anos de idade, un
período caracterizado polo aumento do léxico e o incremento do repertorio de sons.
Deste xeito, vanse reacomodando a medida que o meniño medra ata desaparecer, polo
que a súa observación permite coñecer a maneira na que se van configurando as
representacións fonolóxicas infantís.
Investigar os procesos esixe empregar mostras de linguaxe espontánea seguindo
técnicas de Lingüística de Corpus. Estas almacénanse en grandes repertorios de datos
electrónicos coma o sitio CHILDES, que contén preto de 133 bancos con producións en
33 linguas. Para examinar a fonoloxía e a fonética polo miúdo, o portal conta cun
sistema denomidado PhonBank que permite a análise e o tratamento de arquivos
sonoros coa finalidade de obter repertorios baseados en características fónicas que
permitan facer buscas atendendo a distintos criterios.
En consecuencia, o obxectivo desta comunicación é amosar como se traballa cos
procesos fónicos a través da obtención de perfís fónicos individualizados que posibilitan
as comparativas a nivel interidiomático e intraidiomático. En concreto, exemplificaranse
a través de suxeitos extraídos do corpus Koiné (colgado no sitio CHILDES) , falantes de
galego e castelán, prestando atención ás dinámicas de omisión, sustitución, adición,
frontalización, fricativización e procesos múltiples. Observando a súa evolución,
pódense tirar conclusións distinguindo entre comportamentos individuais e condutas
compartidas entre falantes dunha mesma lingua.
Palabras chave:
fonoloxía infantil, desenvolvemento fónico, lingüística de Corpus.
Referencias
[1] Diet Itza, E. Adquisición del lenguaje. Oviedo, 1982.
[2] Ingram, D. Phonological disability in children. London, 1976.
[3] Stampe, D. (1969). The acquisition of phonetic representation. Papers from the Fifht
Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society, Chicago, 1969.
Comunicacións Orais. Humanidades
273
LA REALIDAD INTERMEDIAL EN EL LENGUAJE
VIDEOLÚDICO
J.L. Lorenzo Otero*
(* juanluis.lorenzo@rai.usc.es)
Grupo de investigación HAAYDU. Facultade de Xeografía e Historia. Universidade de
Santiago de Compostela
Hoy en día los diferentes medios culturales se comunican constantemente ampliando y
explorando sus propios lenguajes con la suma de novedades procedentes de otras
manifestaciones artísticas y comunicativas. No es extraño, por ello, que beban unos de
otros con el fin de expandir la realidad ficticia presentada por sus autores, ampliando de
esta manera las experiencias del usuario, lector o espectador gracias a la presencia de
novedades discursivas y estéticas en diferentes medios, técnicas y lenguajes narrativos y
artísticos. En esta tesitura sobresale la aparición del medio videolúdico desde el último
tercio del siglo XX, gracias a la posibilidad de aumentar la inmersión en las realidades
propuestas en el propio o diferentes medios gracias a su propio lenguaje. La capacidad
de interactuar con el entorno permite un mayor conocimiento de la propuesta creativa,
del significado de la misma y de sus distintas referencias metalingüísticas, que además
se muestran ampliadas gracias a la aceptación de elementos pertenecientes a otras
realidades artísticas. Esta comunicación busca realizar una introducción al tema de
investigación de la intermedialidad a través de un pequeño resumen que analiza distintas
referencias bibliográficas cotejadas con algunos ejemplos videolúdicos presentados por
la compañía Rockstar Games, dentro de un proyecto mayor que germinará en la tesis
doctoral desarrollada por el investigador. De esta manera se busca esbozar, y presentar,
las principales referencias al lenguaje intermedial en la producción artística videolúdica
y como el propio medio usa herramientas claras pertenecientes a otros lenguajes
artísticos y/o comunicativos con los que añade, aumenta y experimenta en su propio
lenguaje presentando una nueva forma artística marcadamente posmoderna y
contemporánea.
Palabras clave:
intermedialidad, videojuego, arte, interactividad, estética.
274
IV Encontro Mocidade Investigadora
ESTUDO COMPARATIVO DAS OBRAS LITERARIAS E
PICTÓRICAS DE WILLIAM BLAKE E ALAN MOORE
M. C. Marchetto Santorun*
(*cecimarchetto@gmail.com)
Universidade de Santiago de Compostela
Introdución. A relación entre as obras de William Blake e as do autor de comic
contemporáneo Alan Moore é evidente nas referencias intertextuais de Moore, na
aparición coma personaxe de Blake nos seus cómics, na súa apropiación ocasional
dalgúns conceptos da filosofía blakeana e na súa fixación común polas vertentes
neoplatónica e hermética da tradición cultural de Occidente.
Método. A metodoloxía empregada para desenvolver estes aspectos consistirá dos
seguintes procesos: 1) Lectura (close reading) dos textos seleccionados paralela a unha
contextualización dos textos seleccionados a través de textos filosóficos (como a
condición postmoderna, de Lyotard, ou os Aforismos de Lavater). 2) Contextualización
dos textos dentro da obra dos autores, é dicir, identifición de temas, símbolos, recursos
formais ou conceptos recurrentes. 3) Análise das obras de Blake e de Moore, prestando
atención tanto á súa estrutura como ao seu contido. Adoptarei non só as aproximacións
formalistas que se necesitan para analizar a forma, senón tamén os Estudos Culturais, a
Psicanálise e os Estudos de Xénero para interpretar o contido, segundo o requiran os
diferentes aspectos dos textos. Os temas míticos tamén serán centrais na análise. 5)
Comparación entre os resultados das análises anteriores, voltando de novo a prestar
atención aos aspectos culturais.
Conclusións. Blake recupera unha serie de ideas que se asocian tradicionalmente ás
doctrinas herméticas, alquímicas e místicas en canto á inmanencia da divinidade e a
noción de esencia como percepción e cambio constante e as critica ou combina xunto
con outras producto do seu pensamento propio; dun xeito semellante, Moore desenvolve
o seu mundo ficcional moi a miúdo sobre a base destas antigas tradicións, engadindo
elementos ou puntos de vista propios do postmodernismo. Paralelamente ambos autores
xogan co formato que dan ás súas creacións cunhas combinacións fluídas e libres da
imaxe visual e do texto escrito ca fin de transformar a sensibilidade do lector en base ás
ideas que elaboran nas súas obras.
Palabras clave:
literatura, cultura popular, William Blake, Alan Moore, banda deseñada.
Comunicacións Orais. Humanidades
275
CINE DE PAPEL. FRANCISCO DE GOYA NOS PROXECTOS NON
FILMADOS
E. Otero Vázquez*
(*heba_otero@yahoo.es)
Facultade de Xeografía e Historia. Universidade de Santiago de Compostela
O interese que a figura de Francisco de Goya esperta no mundo do audiovisual é por
todos sabido. Proba disto son os distintos biopics que se filmaron ó respecto ou o gran
número de documentais que existen en relación co artista, o personaxe e a súa obra. Ó
largo destes anos de investigación puiden adentrarme noutro mundo menos coñecido
pero igual de interesante: o de aqueles proxectos que por razóns moitas veces alleas á
industria do cinema quedaron no papel ou non foron mais que noticias de prensa
anticipando una idea que nunca se levou a cabo.
Hemeroteca, arquivos e filmoteca, por ese orde, son os campos de traballo claves para
dar corpo a una investigación destas características. Primeiro, localizamos a noticia,
logo buscamos os documentos que a corroboran para, finalmente, mirar se existe
algunha proba gráfica. Desta maneira sabemos que desde as orixes do cinema son varias
as novas xornalísticas que nos falan de proxectos, de guións, de rumores, de cambio de
plans, testemuñados ás veces por curiosas entrevistas…
O que pretendo con esta comunicación é expor de maneira breve como o interese pola
vida de Goya ou, mellor dito, do personaxe creado da súa persoa, propiciou una serie de
ideas vinculadas ó celuloide perfectamente encadradas no momento no que foron
propostas e que, esta ausencia de forma está xustificada polas carencias económicas
(como é o caso do guión de Buñuel), problemas coa censura, ou a que quizais eran só as
boas intencións dun cineasta contadas a algún xornalista.
Palabras clave:
Goya, cinema, proxectos, prensa, investigación.
276
IV Encontro Mocidade Investigadora
ALGUNHAS CONSIDERACIÓNS SOBRE A RESISTENCIA DA
TOPONIMIA AO CAMBIO LINGÜÍSTICO.
C. Pérez Capelo*
(*carolina.perez.capelo@usc.es)
Instituto da Lingua Galega. Universidade de Santiago de Compostela
Fronte á fala común, en constante transformación e permanente evolución, a toponimia
adoita ser contemplada coma un caixón inmóbil repleto de vestixios e reliquias
lingüísticas de tempos pretéritos. Esta consideración, que se ben é matizable, ten a súa
parte de verdade pois, efectivamente, na toponimia consérvanse cristalizadas voces e
formas que se foron apagando na fala común ou, indo máis atrás, que se orixinaron
nunha lingua xa extinta cuxas únicas testemuñas son, precisamente, os nomes de lugar.
Na presente comunicación pretendemos reflexionar sobre a maior resistencia dos nomes
de lugar perante os cambios lingüísticos, ilustrando a nosa reflexión a través de
exemplos da toponimia galega.
O signo toponímico presenta, fronte ao signo lingüístico común, un xeito particular de
significar e de establecer referencias concretas na realidade extralingüística. De xeito
xeral podemos dicir que no signo lingüístico común o significante vincúlase a un
significado (ex. /outeiro/ ⟶ ‘pequena elevación do terreo’), mentres que no signo
toponímico, a asociación primordial establécese entre o significante e o referente
extralingüístico: o nome de lugar identifica unha realidade única e irrepetible (ex.
/compostela/ ⟶ ‘a capital de Galicia’) [1]. Este particular modo de significar da
toponimia é, do noso punto de vista, a causa primeira do seu maior inmobilismo fronte
ás mudanzas lingüísticas.
Ao teren como función primordial a de referenciaren unha realidade única, os
topónimos tenden a fixarse e a esquivar con maior facilidade os cambios que sofren as
demais palabras. Pensemos, p.ex., en Sar, Soneira, Navia, Limia e tantos outros nomes
prerromanos que se mantiveron no territorio pese á substitución das súas linguas de
orixe pola latina; a súa pervivencia está precisamente vinculada coa función referencial
da toponimia: Navia e Sar entran no latín da Gallaecia como «rótulos» desprovistos de
significado, co fin de continuaren a nomear as realidades únicas que xa anteriormente
referenciaban.
En definitiva, os topónimos, polo seu característico modo de significar, manifestan unha
maior resistencia ao cambio lingüístico, podendo manterse ancorados nun estadio
lingüístico pretérito, petrificados, inalterados perante ás evolucións internas sufridas na
lingua co decorrer do tempo [2].
Palabras chave:
toponimia, cambio lingüístico.
Referencias:
[1] J. Terrado Pablo. Metodología de la investigación en toponimia. INO
Reproduccines. Zaragoza, (1999)
Comunicacións Orais. Humanidades
277
[2] G. Navaza Blanco. Dialectoloxía e toponimia (páx. 137-146), en Rosario Álvarez /
Francisco Dubert / Xulio Sousa (eds.): Dialectoloxía e léxico. Instituto da Lingua
Galega / Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela, 2002.
278
IV Encontro Mocidade Investigadora
DEVELOPMENTS IN CONTEMPORARY POPULAR ROMANCE
FICTION: LISA KLEYPAS AND WOMEN’S BONDING
I. Pérez Casal*
(*iperez.casal@gmail.com)
Research Group GI-1924. Discourse and Identity. Department of English and German
Philology. Universidade de Santiago de Compostela
Lisa Kleypas’ writing career encompasses the changes that have been produced at the
heart of popular romance literature since the 1980s, with many of her novels integrating
relevant social and political debates. In this respect, Kleypas is most notably acclaimed
by her balanced treatment of the main courtship process and the presence of other
secondary elements, most notably the creation of strong bonds between women of
various origins. For her contribution to the genre, Kleypas is one of the three writers
discussed in my PhD thesis.
The present talk analyses some of her works so as to defend that popular romance
narratives actually portray other important relationships apart from that of the
protagonists. In the case of female interrelationships, Kleypas’ fiction challenges the
view upheld by traditional criticism of the genre, which postulates that the very nature
of romance fiction makes any sort of sisterhood impossible. Important critics such as
Janice Radway[1] have discussed the traditional isolation of the heroine from the world
and her alienation from other women. Furthermore, the presence of the "other", usually
a female character in competitition with the heroine for the same man, has extended the
view that popular romance novels foster a rivalry among women that undermines one of
the essential principles of feminism, sisterhood.
However, the majority of Kleypas' works question this stereotypical image of women as
enemies, but the challenge is highly visible in Secrets of a Summer Night[2], It
Happened One Autumn[3], The Devil in Winter[4], Scandal in Spring[5]. These
historical romances, best known as the Wallflower series, feature four young girls who
help each other in their pursuit of a wealthy husband. These novels openly dismantle the
hypothesis that female characters in romance compete against one another for the hero's
attentions. As a matter of fact, these heroines succeed in reversing the fixed social
norms that dictate women's behaviour in the Victorian period, by becoming active
participants in the courtship process; in addition, as Annabelle, Lillian, Daisy and Evie
come from very different backgrounds, their association also defies other important
categories such as class, largely responsible for women’s alienation from one another.
Keywords:
popular romance, Lisa Kleypas, women’s bonding, Wallflowers.
References:
[1] J. Radway. Reading the Romance: Women, Patriarchy and Popular Literature, 1984.
Verso, London, 1987.
[2] L. Kleypas. Secrets of a Summer Night. Avon Books, New York, 2005.
[3] L. Kleypas. It Happened One Autumn. Avon Books, New York, 2005.
[4] L. Kleypas. The Devil in Winter. Avon Books, New York, 2006.
[5] L. Kleypas. Scandal in Spring. New York, Avon Books, 2006.
Comunicacións Orais. Humanidades
279
LOS GREMIOS EN SANTIAGO DE COMPOSTELA: UNA
PROPUESTA METODOLÓGICA DE ESTUDIO
A. Pérez Varela*
(*ana.perez.varela@hotmail.com)
Grupo de Investigación Iacobus. Universidade de Santiago de Compostela
Una auténtica historia interdisciplinar y panorámica de cualquier periodo histórico exige
una visión detenida y conjunta de todos los factores que en ella intervienen, siendo el
arte uno de los aspectos clave a considerar. La importancia que los gremios tienen en la
sociedad compostelana, y el papel que juegan en el entretejido de la sociedad desde la
Edad Media, es fundamental para entender la realidad histórica, material y social, de
cualquiera de sus épocas. Las artes decorativas continúan siendo en Galicia asignatura
pendiente de la historiografía del arte. Ninguna de estas disciplinas cuenta en Galicia
con un análisis pormenorizado y panorámico, pese a la importancia crucial que jugaron
en la historia de Compostela, gremios como el de los azabacheros y sobre todo, el de los
plateros, grupo de artistas privilegiado cuyas tiendas siguen hoy abiertas al público en
las inmediaciones de la fábrica jacobea.
El presente artículo pretende sentar unas bases para reflexionar sobre la metodología
de estudio de los gremios en la ciudad de Santiago. De este modo, se analizarán los
diferentes archivos en los que se conserva la documentación necesaria para abordar
dicha tarea, así como los propios tipos de documentos y la información que éstos
pueden proporcionarnos para crear una historia de los gremios compostelanos. Estudiar
aspectos teóricos, legales, históricos y materiales es fundamental para reconstruir la
trayectoria y la importancia de estos artífices.
Cuestiones tales como la importancia social, las matrículas industriales, el sistema
tributario, las exposiciones regionales, las escuelas de artes y oficios, el aprendizaje, las
relaciones contractuales, los alquileres, el precio, peso, procedencia y calidad de los
materiales, la clientela, las biografías, los censos y padrones, el registro civil, las
partidas de bautismo, matrimonio y defunción… son algunos de los tipos de
documentos que pueden ofrecernos información valiosa para la reconstrucción de una
realidad histórica olvidada, que necesita urgentemente de un estudio en profundidad.
Palabras clave:
Santiago de Compostela, gremios, archivos, documentación, artes decorativas.
280
IV Encontro Mocidade Investigadora
A DIACHRONIC BEHAVIORAL PROFILE STUDY OF NEARSYNONYMS IN AMERICAN ENGLISH: ADJECTIVES AS A CASE
IN POINT
D. Pettersson Traba*
(*danielatraba@hotmail.com)
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
Although synonymy is a common linguistic phenomenon, it is also a particularly
complex one. This can be demonstrated by the fact that choosing the most appropriate
word from a set of synonyms is not considered to be an easy task, but has been and
continues to be a “significant language generation problem” [2]. This is because most
synonyms are near-synonyms and thus entail a certain degree of contrast. Knowledge
about synonymic differences is therefore essential to understand how synonyms work in
terms of usage patterns and nuances of meaning. However, despite its complexity,
research conducted on synonymy is scarce, and further investigation is needed to gain a
better understanding of the semantic structure of synonyms.
The few studies which have focused on sets of near-synonyms by analyzing their
behavioral profiles (BP) have demonstrated that the BP approach is particularly
effective to uncover important fine-grained semantic and usage differences among
synonyms (e.g. [1], [3], [4], [5]). According to this approach, meanings of words cannot
be fully understood unless their BPs, i.e. their distributional patterns (collocational,
stylistic, and syntactic), are accounted for. Nevertheless, although the usefulness for
delineating the semantic structure of synonyms has been proven, no previous BP study
has tested its applicability on diachronic data.
Against this backdrop, I propose a diachronic BP study of sets of adjectival nearsynonyms of the type crucial, essential, indispensable, and vital by drawing on data of
the Corpus of Historical American English (COHA). The principal objective is to
discover their usage patterns and nuances of meanings in the recent history of American
English by examining and comparing the contextual and stylistic environments in which
they are used, thus aiming at unveiling differences in behavior among them, not only
regarding semantics, but also syntax and style. The results are expected to contribute to
shedding further light on how synonyms differ by (i) identifying differences among the
near-synonyms that cannot be appreciated in the reductive descriptions in
lexicographical resources, (ii) help forming a template for the BP study of adjectival
synonyms, and (iii) probing the usefulness of the BP approach for the diachronic
analysis of synonyms.
Keywords:
near-synonyms, behavioral profile, semantic structure, corpus linguistics, diachrony.
References:
[1] D. Divjak. Ways of intending: Delineating and structuring near- synonyms. In
Stefan Th. Gries & Anatol Stefanowitsch (Eds.), Corpora in cognitive linguistics:
Corpus-based approaches to syntax and lexis. Berlin & New York: Mouton de Gruyter,
2006.
Comunicacións Orais. Humanidades
281
[2] M. Gardiner and M. Dras. Exploring approached to discriminating among nearsynonyms. Proceedings of the Australasian Language Technology Workshop, (2007)
31-39.
[3] S. Gries. Behavioral profiles: A fine-grained and quantitative approach in corpusbased lexical semantics. The Mental Lexicon, 5 (2010) 323-346.
[4] L. Dilin. Is it a chief, main, major, primary or principal concern? A corpus-based
behavioral profile study of the near-synonyms. International Journal of Corpus
Linguistics 15 (2010) 56-87.
[5] L. Dilin and M. Espino. Actually, genuinely, really, and truly. A corpus-based
behavioral profile study of the near-synonymous adverbs. International Journal of
Corpus Linguistics, 17 (2012) 198-228.
282
IV Encontro Mocidade Investigadora
UM TESOURO RECUPERADO: A PARTITURA DE EVANGELINO
TABOADA
I. Rei Samartim*
(*isabelreibr@yahoo.com.br)
Facultade de Xeografía e Historia. Universidade de Santiago de Compostela
A entrada do fascismo no ano 1936 na Espanha favoreceu a extensão do terror por todos
os territórios. Em Galiza as ameaças de morte e os saqueios foram intensos e
sistemáticos contra a população, especialmente aquela que tinha mostrado simpatia ao
regime republicano democraticamente eleito. Na cidade de Vigo, o relojoeiro lalinense e
homem de cultura, Evangelino Taboada Vázquez e a sua família, instalados na cidade
na década anterior, sofreram as consequências da barbárie fascista. O resultado foi a
perda da totalidade dos objetos pessoais da família e do negócio. Graças ao pesquisador
e amigo José Luís do Pico Orjais chegou às minhas mãos uma partitura com música do
Maestro Chané (José Castro González) arranjada para grupo de plectro (bandolins,
bandurras, alaúdes e guitarras) por outro maestro viguês, Santos Rodríguez Gómez,
compositor, diretor de rondalhas e coros, e professor de música que coordenou a
publicação de música galega na revista Vida Gallega até 1936. A partitura está assinada
por Rodríguez Gómez em 1926 e na mesma página aparece como propriedade de
Evangelino Taboada. Intitulada Alalá e Alborada, a partitura recolhe uma obra até agora
desconhecida do Maestro Chané e ilustra a atividade musical que desenvolvia o
relojoeiro lalinense em Vigo, no seu círculo humanista de tertúlias e serões musicais
frequentado por personalidades como o ginecologista Eugenio Arbones ou o pintor José
Otero Abeledo, Laxeiro. A localização desta partitura no arquivo da Deputação de Ponte
Vedra significa para a musicologia um passo à frente na recuperação da memória
musical galega nos anos anteriores à ditadura; para a família, é a recuperação de uma
propriedade e a lembrança de um tempo feliz de vida considerado perdido para sempre;
e para a autora desta comunicação, é a alegria de recuperar uma parte da nossa música
que a catástrofe quis enterrar sem éxito, convertendo esta partitura no símbolo de uma
época de esplendor artístico galego.
Palavras-chave:
música, guitarra, Chané, Rodríguez_Gómez, Evangelino_Taboada.
Agradecimentos:
María Elena Taboada Otero, informante, filha de E. Taboada, Antonio Pérez Casas,
relojoeiro e pesquisador, Prof. Javier Suárez-Pajares (UCM), Prof. Carlos Villanueva
Abelairas (USC).
Referências:
[1] R. Pinheiro Almuinha. (Sotelo Blanco Ed.) A la Habana quiero ir: Los gallegos en la
música de Cuba. Santiago de Compostela, 2008.
[2] M. Capelán, L. Costa, J. Garbayo, C. Villanueva. (Deputación de Pontevedra) Os
soños da memoria. Ponte Vedra, 2012.
[3] R. Romero (Adivina Producciones) O reloxeiro. Documentário. 2012
[4] M.E. Taboada Otero. Informante, filha de Evangelino Taboada Vázquez.
[5] A. Pérez Casas (sem publicar) Trabalho sobre a vida e obrado relojoeiro Evangelino
Taboada Vázquez.
Comunicacións Orais. Humanidades
283
ANÁLISIS ICONOGRÁFICO DE LAS LAUDAS GALLEGAS CON
“TOCADO DE ROLLO” DE MUSEO ARQUEOLÓGICO E
HISTÓRICO DEL CASTILLO DE SAN ANTÓN (A CORUÑA)
M. Rey Cabezudo*
(* mrey.cabezudo@gmail.com)
Departamento de Historia del Arte, GI-150, Medievalismo: espacio, imagen y cultura.
Facultad de Geografía e Historia. Universidade de Santiago de Compostela
El Museo Arqueológico e Histórico del Castillo de San Antón alberga una serie de
restos procedentes de distintos enclaves de la provincia, destacando especialmente los
hallados en las excavaciones arqueológicas de los conventos de Santo Domingo y San
Francisco de A Coruña.
A estos yacimientos pertenecen tres laudas sepulcrales femeninas que portan extraños
tocados, identificados de modo tradicional con los denominados rollos. El objetivo del
presente trabajo es realizar una revisión de este conjunto, dentro del proyecto más
amplio que recoge mi tesis doctoral Fondos medievales en los museos provinciales de
Galicia: los casos de A Coruña y Lugo.
A través del análisis iconográfico y comparativo se discernirá la cronología de las
piezas y se establecerán paralelismos con otras laudas femeninas del ámbito gallego, en
concreto dentro de la provincia de A Coruña, puesto que es el único lugar donde se han
encontrado ejemplos de este tipo de representaciones, con un total de seis ejemplos. Un
último caso que debe también valorarse es el único que se ubica en la provincia de
Pontevedra, en concreto en la catedral de Tuy.
Se busca una relación clara entre las yacentes y la moda femenina española del siglo
XV, así como distinguir los distintos tipos de tocados que portan las mujeres coruñesas,
tanto las de la ciudad como las del resto de la provincia demostrando que la moda puede
ser un elemento clave a la hora de analizar, comprender y datar una obra de arte, además
de aportar datos clave sobre el estatus social de las damas efigiadas.
Palabras clave:
A Coruña, moda, tocado, gótico, escultura.
284
IV Encontro Mocidade Investigadora
CUENTOS DE HADAS, METAMORFOSIS Y ANIMALIZACIÓN.
UN ESTUDIO DE LOS RELATOS CORTOS DE ANGELA CARTER
N. Riobó Pérez*
(*nerea.riobo.perez@gmail.com)
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
El propósito de mi tesis doctoral es analizar la caracterización de las protagonistas
femeninas en los relatos cortos de la escritora inglesa Angela Carter, compilados en [1].
Estas diez reescrituras postmodernistas de ciertos cuentos de hadas tradicionales como
“La Bella y la Bestia”, “La Bella Durmiente del Bosque” y “Caperucita Roja”, entre
otros, serán el punto de partida de la investigación, que rastreará los cambios que ha
habido en la caracterización de los personajes femeninos desde los orígenes orales de
los cuentos, pasando por las distintas compilaciones escritas, hasta las reescrituras
feministas de Carter.
El principal objetivo de mi investigación es examinar las cuestiones pertenecientes a la
identidad femenina, a las metamorfosis y a la animalización presentes de manera
recurrente y estructural en estas narraciones desde los cuentos tradicionales hasta los
textos de Carter. Los cuentos de hadas a menudo retrataron a las mujeres de dos
maneras diferentes: o como heroínas pasivas y damas en apuros, o como criaturas
animalizadas malignas que suponen una amenaza para el orden establecido, tal y como
mencionan críticos como Koshy [2, pág. 80]: “The good women, usually the heroines
are invariably beautiful, passive and powerless, while the bad ones usually witches or
stepmothers are very often ugly, bad-tempered and powerful”.
Mi tesis propone que Carter utiliza esas mismas imágenes tradicionales patriarcales de
las mujeres animalizadas como un discurso ideológico transgresor para poner de
relevancia la problemática de los roles de género y la sexualidad femenina. El uso
subversivo de este simbolismo por parte de Carter llega a ser en su narrativa una fuente
de poder que le otorga a sus personajes femeninos fuerza y complejidad. Para lograrlo,
Carter usa convenciones típicas de la literatura gótica junto con las metamorfosis para
cuestionar las construcciones patriarcales de la subjetividad femenina y embiste de
carácter deconstructivo a estas reescrituras de los cuentos tradicionales de hadas. Mi
análisis de los relatos de Carter se basa en trabajos relevantes en los estudios de género,
gótico y cuentos de hadas, como los de Roemer y Bacchilega [3], Tatar [4], Warner [5]
y Zipes [6], entre otros.
Palabras clave:
cuentos de hadas, Angela Carter, metamorfosis, estudios de género.
Referencias:
[1] A. Carter. Burning your Boats. Collected Short Stories, London, Vintage, 1996.
[2] A.S. Koshy. The Short Fiction of Angela Carter, Margaret Atwood and Suniti
Namjoshi: a Study in Feminism and Fairy Tales. Saarbrücken. VDM Verlag Dr. Müller,
2010.
[3] D.M. Roemer, C. Bacchilega. Angela Carter and the Fairy Tale. Detroit, Wayne
State University Press, 2001.
Comunicacións Orais. Humanidades
285
[4] M. Tatar. Secrets beyond the Door. The Story of Bluebear and his Wives. New
Jersey, Princeton University Press, 2004.
[5] M. Warner. From the Beast to the Blonde: On Fairy Tales and their Tellers. London,
Chatto & Windus, 1994.
[6] J. Zipes. Breaking the Magic Spell: Radical Theories of Folk & Fairy Tales.
Lexington, University Press of Kentuky, 2002.
286
IV Encontro Mocidade Investigadora
EL MUSEO DIOCESANO DE ZAMORA: UN EFICAZ MODELO
DE GESTIÓN Y DIFUSIÓN PATRIMONIAL EN LA PROVINCIA
ECLESIÁSTICA DE VALLADOLID.
R. Sánchez Melgar*
(*rebecasanchezmelgar@gmail.com)
Universidade de Santiago de Compostela.
El proyecto de colaboración iniciado en 2008 entre la Consejería de Cultura y Turismo
de la Junta de Castilla y León, el Ayuntamiento y el Obispado de Zamora, denominado
Programa Cultural Zamora Románica [1], hizo posible por una parte la restauración de
la iglesia de Santo Tomé, un edificio histórico de principios del siglo XII [2], cerrado al
público desde que perdió su parroquialidad en 1894; así como la mejora de su entorno,
el barrio de La Horta [3] [4].
A esta actuación, hay que sumar una donación testamentaria a favor del Obispado de
Zamora. Esta suma se destinó para la creación del actual Museo Diocesano en dicha
iglesia parroquial [5] y cuya inauguración tuvo lugar en julio de 2012 [6].
Este museo se estructura en dos apartados: la exposición permanente formada por piezas
de indudable calidad artística [7] y una sala para exposiciones temporales, algo
totalmente novedoso hasta la fecha en este tipo de instituciones museísticas de
titularidad eclesiástica.
Es destacable un acertado uso museológico tanto para el montaje y exhibición de las
piezas, como para la elección del discurso narrativo del museo [8] [9].
Tampoco se ha obviado, afortunadamente, la necesidad de eliminar las barreras físicas
con las que contaba el complejo, en pos de logar una mejor accesibilidad [10] [11], a
pesar de la dificultad que ello conlleva al enclavarse dentro de un inmueble patrimonial
[12].
La dotación a las instalaciones de un mínimo de infraestructuras, una gestión actual y la
introducción de nuevas tecnologías, hacen de este museo un modelo a seguir, por lo
menos en lo que respecta al amplio ámbito castellanoleonés en el que se lleva a cabo
esta investigación.
Palabras clave:
museos eclesiásticos, gestión patrimonial, museología, arte sacro, Zamora.
Referencias:
[1] Programa Cultural Zamora Románica. Junta de Castilla y León, 2008. [Consulta
28/04/2016] disponible en: http://www.zamoraromanica.es/index.asp?ref=&id=
[2] M. Á. García Guinea, J. M., Pérez González, J. M. Rodríguez Montañés.
Enciclopedia del Románico en Castilla y León: Zamora, Aguilar de Campoo, 2002.
[3] J. del Val Recio. Campaña de excavación en el entorno de la iglesia de Santo Tomé,
Anuario del Instituto de estudios Zamoranos Florián de Ocampo, 2 (1985) 23-36.
Comunicacións Orais. Humanidades
287
[4] I. Viñé Escartín y M. Salvador Velasco. La iglesia de Santo Tomé (Zamora):
documentación arqueológica de su entorno, Anuario del Instituto de estudios
Zamoranos Florián de Ocampo, 13 (1996) 67-79.
[5] J. M. Navascués. Los museos diocesanos, Revista de Archivos, Bibliotecas y
Museos, XXVII (1923) 653-655.
[6] V. Esteban. El Museo Diocesano abre sus puertas hoy con 134 piezas de arte sacro,
ABC, [Zamora], 13/07/2012.
[7] J. A. Rivera de las Heras, Guía del Museo diocesano de Zamora. Zamora, 2012.
[8] F. Hernández Hernández, Manual de Museología. Madrid, 1994.
[9] A. Sancho Campo. Los museos de la Iglesia. Su especificidad. Organización,
funcionamiento y servicio, Ars Sacra, 4-5 (1997) 187-191.
[10] España. Ley General 1/2013, de 29 de noviembre, de Derechos de las Personas
con Discapacidad y su inclusión social. Boletín Oficial del Estado, del 3 de diciembre
del 2013, Núm. 289.
[11] VV. AA. La Accesibilidad en los museos: visiones y perspectivas. Santiago de
Compostela, 2015.
[12] J.M. Monterroso, Los edificios históricos como espacios expositivos: el caso de
Gallaecia Fulget. Pontevedra, 2000.
288
IV Encontro Mocidade Investigadora
O CONTACTO LINGÜÍSTICO EN ZONAS ESTREMEIRAS DE
GALICIA
I. Santos Raña*
(*irene.santos.rana@usc.es)
Instituto da Lingua Galega. Facultade de Filoloxía. Universidade Santiago de
Compostela
O obxectivo desta presentación é explicar o interese que ten o estudo do discurso
metalingüístico dos falantes nunha área de contacto de linguas. A área da investigación
é a fronteira adminitrativa entre, por unha parte, Galicia e Portugal e, pola outra, Galicia
e Asturias, León e Zamora. Ao longo destes territorios danse diferentes situacións de
contacto lingüístico: i) o contacto entre variedade de galego e de castelán; ii) o contacto
entre variedades de galego e variedades de portugués; iii) o contacto entre variedades de
galego, de castelán e de asturiano; e iv) o contacto entre variedades de galego, de
castelán e de leonés.
As hipóteses de partida que manexamos son as seguintes:
1. Os falantes son conscientes da variación lingüística.
2. Existen elementos de enlace entre as valoracións e o comportamento lingüístico.
3. As actitudes e crenzas dos falantes sobre as variedades inciden sobre a variación e
sobre os cambios que se producen no seu código lingüístico.
4. As actitudes e crenzas axudan a explicar as transferencias lingüísticas entre
variedades en contacto.
Tomando estas ideas como punto de partida, o interese fundamental da investigación
encóntrase nos tópicos sinalados pola subdisciplina coñecida como dialectoloxía
perceptiva:
Que pensan os falantes sobre a variación lingüística?
Como categorizan as variedades lingüísticas?
En que elementos lingüísticos perciben a variación?
Como avalían a variación?
Como usan os falantes as variedades que coñecen?
Para tratar de responder a estas cuestións elaboraremos un instrumento de recollida de
datos que usará unha metodoloxía mixta. Este instrumento de recollida de datos
aplicarase en 50 puntos dos límites administrativos entre Galicia e Portugal, Galicia e
Asturias e Galicia e Castela e León. Nesta presentación incluiremos o esquema básico
do instrumento de recollida de datos.
Comunicacións Orais. Humanidades
289
Palabras clave:
contacto lingüístico; variación lingüística; actitudes lingüísticas.
Referencias:
[1] M. Kontra. Where is the ‘Most Beautiful’ and the ‘Ugliest’ Hungarian Spoken?
Handbook of Perceptual Dialectology, 2 (2002) 205-218.
[2] D.R. Preston. Perceptual Dialectology: Nonlinguists' Views of Areal Linguistic.
Dordrecht, 1989.
[3] D.R. Preston (Ed.). Handbook of Perceptual Dialectology (vol I). Amsterdam, 1999.
290
IV Encontro Mocidade Investigadora
MAPAS MENTAIS: A PERCEPCIÓN DOS FALANTES SOBRE OS
DIALECTOS DO GALEGO §
S. Suárez Quintas*
(* sorayasuarezquintas@gmail.com)
Instituto da Lingua Galega. Universidade de Santiago de Compostela
Os estudos de dialectoloxía perceptiva consolidáronse a finais do século pasado [1] e,
dende entón, teñen espertado o interese de múltiples dialectólogos en todo o mundo. A
dialectoloxía perceptiva é unha disciplina lingüística que se centra no estudo das
percepcións, crenzas e actitudes dos falantes sobre a variación dialectal. A diferenza da
dialectoloxía tradicional, que se interesa pola análise das variables e variantes
recoñecidas nas diferentes variedades xeográficas, este ámbito de estudo preocúpase por
analizar a maneira na que perciben a variación xeolingüística os falantes. O obxectivo
central que se pretende con esta comunicación é dar a coñecer os primeiros resultados
dunha investigación de dialectoloxía perceptiva enmarcada no dominio lingüístico
galego. Para iso, ofreceranse diferentes imaxes que reflicten os mapas dialectais mentais
que posúen os enquisados e contrastaranse cos datos cos facilitados pola investigación
variacionista [2].
O corpus de datos empregado para este estudo componse de máis de 180 entrevistas
realizadas en 45 aldeas galegas. Como método de obtención da información empregouse
un test perceptivo baseado nas pautas metodolóxicas empregadas por Preston [3] e por
Montgomery [4], [5]. Os enquisados foron seleccionados en dúas franxas etarias
diferentes (20-35 anos / 50-65 anos) e respectando a paridade de xénero. A información
foi inicialmente recollida nunha aplicación informática deseñada ad hoc, que facilita a
posterior análise xeográfica dos datos. Grazas a esta ferramenta, o conxunto de datos
obtido pode ser analizado mediante programas de tratamento de información xeográfica
(GIS) e tamén explotado co software estatístico R.
Os resultados preliminares demostran que as variedades dialectais máis perceptivamente
recoñecibles para os falantes son as pertencentes ó bloque occidental, mentres que as do
bloque central son as que ocasionan máis dificultades. Ademais, a partir da información
recadada, pódese comprobar que os trazos lingüísticos máis estigmatizados do galego
son os que estimulan en maior medida a percepción dos non lingüistas.
Parece, polo tanto, que as variedades mellor percibidas son as que posúen os trazos que
os falantes identifican como máis afastados da norma estándar da lingua galega e que,
moitas veces, están imbuídos de connotacións pexorativas.
Palabras chave:
Dialectoloxía perceptiva, percepción, galego, cartografía lingüística.
Referencias:
[1] D. R. Preston. Perceptual Dialectology: Nonlinguists' Views of Areal Linguistic.
Dordrecht, 1989.
[2] F. Fernández Rei. Dialectoloxía da lingua galega. Vigo, 1990.
[3] D. R. Preston (ed.) Handbook of perceptual dialectology. Amsterdam, 1999.
[4] C. Montgomery. Northern English Dialects: A perceptual approach. Sheffield, 2007.
§ Premio á mellor comunicación oral da Área de Humanidades.
Comunicacións Orais. Humanidades
291
[5] C. Montgomery. Starburst Charts: Methods for investigating the geographical
perception of and attitudes towards speech samples. Studies in Variation, Contacts and
Change in English (eVARIENG), 7 (2011).
PÓSTERS
Ciencias Xurídicas e Sociais
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
297
FUTURE OF EUROPE AND DEMOGRAPHIC COMPLEXITIES
S. Al Rabadi*
(*jordani_alrabadi@hotmail.com)
Facultade de Ciencias Políticas e Sociais. Universidade de Santiago de Compostela
Introduction. There is an influential theory in the interpretation of geo-political conflicts
in 21 Century Clash of Civilizations theory. It claims that future conflicts will take place
largely in cultural lines between countries and communities or within the same
community. Therefore, the European countries should be ready to deal with such crucial
issues which have profound political implications, which are closely associated in the
path of the thorniest issues. Such as: Security, Immigration and Integration,
Multiculturalism and Human rights, Demography and Welfare State [1].
Dialectics and Problematic. Based on how to deal with the inter-relationships between
each of the: demography, politics, culture, economy, security and human rights, we can
put a set of controversial questions:
1- Where are the limits of cultural demographic security? Can use multiculturalism
policies in influential political activities able to fold European countries? Why the
normative dimension is the main absentee when discussing multiculturalism issues in
European countries? [2]
2- Why do most academic studies focusing on economic analysis only when dealing
with issues of migration and demography? Why there is not focusing on political
vision? As well as the direct disregard of cultural analysis? [3]
3- How will face European leaders and elites all of these challenges and crises? [4]
Conclusions: Remaining possibilities optimism or pessimism subject to the balance of
interests between countries. But at the community level within Europe the results will
depend on how to find solutions or explanation for the discrepancy.
How we can adopt the principles of the market free economy to strengthen welfare state
and in contrast at the political level we want to stay in a closed club on the same
culturally and nationally?
Now often seen for immigrants in Europe as a source of threat (example:
demonstrations against foreigners. as “PEGIDA Movement”). Seems to be on Europe
find a new way to deal with immigrants. Before reaching the time maybe we wonder:
Who needs to merger: Immigrants or European peoples? [5]
Keywords:
migration, demography, security, Europe, culture.
Acknowledgment:
Thank very much to my Supervisor Dr. Ramón Bouzas Lorenzo for his great support
and encouragement.
298
IV Encontro Mocidade Investigadora
References:
[1] Global Opportunity Network & UN Global Compact & Monday Morning. Global
Opportunity 2015. Denmark, 2015.
J. F, Hollifield, C. B. Brett (Eds.). Migration Theory: Talking Across Disciplines. New
York, 2014.
[2] G. Neyer, G.Andersson, H.Kulu, L. Bernardi, C. Bühler. The Demography of
Europe. New York, 2013.
[3] J. F. Hollifield. Reshaping Power:Shifting Boundaries. 22nd World Congress of
Political Science. Madrid, 2012.
[4] World Economic Forum. Global Risks 2015. Geneva, 2015.
[5] M. Eberstadt. How the West Really Lost God: A New Theory of Secularization.
USA, 2013.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
299
PERSPECTIVAS CONCEPTUALES SOBRE LA VIOLENCIA DE
GÉNERO
E. Arias*, J. Velasco, S. Blanco
(*esther.arias@usc.es)
Departamento de Psicología del Trabajo y las Organizaciones, Jurídica-Forense y del
Consumidor y Usuario. Facultad de Psicología. Universidade de Santiago de
Compostela
La violencia de género se trata de una forma específica de violencia hacia la mujer que
se ha convertido en una problemática social de importante magnitud en la actualidad,
presente en todas las culturas, clases sociales, religiones y edades, constituyendo una
flagrante violación de los derechos humanos que además llega a acabar con la vida de
muchas mujeres en todo el mundo. En España, se define jurídicamente en una ley
pionera a nivel internacional como es la Ley Orgánica 1/2004, de 28 de diciembre, de
medidas de protección integral contra la violencia de género, como todo acto de
violencia física o psíquica, incluidas las agresiones a la libertad sexual, las amenazas,
las coacciones o la privación arbitraria de libertad que, como manifestación de la
discriminación, la situación de desigualdad y las relaciones de poder de los hombres
sobre las mujeres, se ejerce sobre éstas por parte de quienes sean o hayan sido sus
cónyuges, o de quienes estén o hayan estado ligados a ellas por relaciones similares de
afectividad, aún sin convivencia. El tremendo impacto de este fenómeno ha provocado
que se convierta en un importante campo de la investigación científica que se ha
orientado, desde múltiples enfoques y perspectivas, a conocer su fundamentación y
determinar sus causas, a desarrollar intervenciones eficaces tanto con víctimas como
con agresores y a trabajar en la creación e implementación de programas preventivos
con el objetivo último de erradicar esta lacra social. En este trabajo se hace un recorrido
por las diferentes perspectivas teóricas presentes en la literatura científica que tienen
como objetivo encontrar una explicación al fenómeno de la violencia de género y que
difieren, fundamentalmente, en la importancia que atribuyen a los distintos factores
psicológicos, relacionales, sociales y culturales.
Palabras clave:
violencia de género, conceptualización, perspectivas teóricas, violencia contra las
mujeres.
300
IV Encontro Mocidade Investigadora
RECONSIDERACIÓN DE LOS ROLES DEL TUTOR DE
PRACTICUM EN EL GRADO DE MAESTRO DE EDUCACIÓN
PRIMARIA, UNA APROXIMACIÓN A SUS ESTILOS
A. Bernárdez Gómez*
(*abraham.bernardez@rai.usc.es)
Departamento de Didáctica y Organización Escolar. Facultad de Ciencias de la
Educación. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. La formación del profesorado es un tema de primer orden desde que nos
encontramos con la necesidad de educar. Por ello, el trabajo presentado adquiere una
importancia especial al darse en un momento de encuentro entre el futuro maestro y un
aula. En el marco del proyecto denominado “Desarrollo del conocimiento profesional a
través del Plan de Estudios del Grado de Maestro en Educación Primaria. Perspectivas
del alumnado y el profesorado”, se profundizará en una figura estratégica en la
formación docente, los tutores de practicum.
Objetivo. Indagar, analizar y explicar, los roles desarrollados por los tutores de
practicum en el grado de maestro de educación primaria en los campus de Lugo y
Santiago de Compostela.
Método. Se ha realizado mediante una investigación cualitativa siguiendo el método de
la teoría fundamentada. Para ello, se elaboró una entrevista en profundidad para recoger
los datos pertinentes de una muestra de tutores de practicum en los campus de Lugo y
Santiago de Compostela. A continuación, se volcaron las entrevistas en el programa de
análisis Atlas.Ti a fin de estudiar e interpretar los textos.
Resultados. Se ha encontrado que no existe un conjunto de papeles que desempeñen los
tutores, sino que cada uno de ellos resultar emerger como una concurrencia roles. Estos,
siendo más recurrentes unos que otros, potencian un rol holístico en el que se trabaja
desde distintos planos.
Conclusiones. La confluencia de roles que se da en los tutores ha llevado a pensar que
su modo de actuar resulta de una convergencia de estilos y de que funciones prioricen
en su actividad como enseñantes de maestros. Además, entendemos necesario incluir al
tutor de practicum en la elaboración del currículo de los futuros maestros, siendo una
figura que demanda una formación adecuada para llevar a cabo la tarea que se le
encomienda.
Palabras clave:
formación inicial, relación teoría-práctica, practicum, roles de titores, Caqdas, Atlas.ti.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
301
MENORES INFRACTORES EN ESPAÑA: DELITOS Y MEDIDAS
S. Blanco*, E. Arias, J. Velasco
(* susana.blanco@usc.es)
Departamento de Psicología Organizacional, Jurídico-Forense y Metodología.
Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. Los menores infractores se encuentran en situación de riesgo de exclusión
debido al desequilibrio entre sus conductas y las normas sociales y legales, por lo que
sin una atención especializada, presentan un alto riesgo de reincidencia. Por ello, en
España disponemos de una ley específica de responsabilidad penal del menor infractor
(LORPM 5/2000) cuyas medidas se basan en un eje educador-sancionador en aras de
facilitar su reinserción en la sociedad. Así, mediante un análisis de sentencias queremos
obtener una descripción de los ilícitos penales cometidos por esta población, las
características de la misma y las medidas aplicadas.
Metodología. Para llevar a cabo el estudio, obtuvimos 100 sentencias recogidas de la
base de datos judicial CENDOJ que encausaban ilícitos penales cometidos por menores
de edad. Éstas fueron sometidas a un análisis de contenido y posteriormente se procedió
a la exploración descriptiva de la muestra y a la ejecución de un análisis de frecuencias
de cada contingencia mediante el SPSS.
Resultados. Los resultados señalan que el 87% de los ilícitos penales fueron perpetrados
por varones, el 10% por mujeres y el 3% por grupos mixtos, siendo la edad promedio en
el momento de la comisión de la infracción de 16 años.
Se identificaron un total de 116 delitos, siendo los más prevalentes el robo o hurto
(24%), lesiones (22.7%), maltrato familiar (7.3%), (6.7%), abuso o agresión sexual
(4.7%), contra la seguridad vial (4%).
No se halló relación entre la comisión de los delitos y la existencia de un estado mental
alterado (ni psicopatología ni consumo de sustancias), F(95, N = 100) = 6.034, ns.
Respecto a las medidas impuestas, el 71.19% de los casos fueron de carácter
sancionador, el 17.70% educativas y un 8.23% terapéutico-sanitarias. Si bien es cierto
que la mayor parte de los mandatos son punitivos, el análisis pormenorizado de los
mismos revela que frecuentemente (48%) se aplican las sanciones
más benévolas
(i.e.,<1 año de libertad vigilada, permanencia de fin de semana,<1 año de régimen
semiabierto y orden de alejamiento). Asimismo, se constató que el robo y el abuso o
agresión sexual mostraron relación directa con penas privativas de libertad (rxy = .199,
p<.05).
Palabras clave:
menores, infractores, sentencias, medidas, delitos.
302
IV Encontro Mocidade Investigadora
REINCIDENCIA EN VIOLENCIA DE XÉNERO: ANÁLISE
EMPÍRICA
M. Castro Corredoira*
(*maria.castro.corredoira@usc.es)
Departamento de Dereito Público Especial. Facultade de Dereito. Universidade de
Santiago de Compostela
Introdución. Na actualidade, a reincidencia configúrase como un fenómeno complexo
[1]. Para a elaboración deste traballo, analizouse o contexto no que se produce a
reincidencia, entendida dende a perspectiva xurídico-penal (art. 22.8 CP), como a
existencia dunha nova condena para un suxeito que xa tinga sido condenado
previamente por algún delito do mesmo Título do Código Penal (tal e como ten
declarado o Tribunal Supremo (STS 971/2010) [2]. Co presente traballo preténdese
contribuír a achegar evidencia empírica acerca das circunstancias en que se produce a
reincidencia penal [3] no ámbito da violencia de xénero:
- Concretar cales son os ilícitos cometidos máis comunmente polo agresor de xénero.
- Determinar si estes foron cometidos en presenza de menores.
- Analizar en que lugares se cometeron máis habitualmente.
- Observar a clase de relación existente entre a vítima e o agresor no momento da nova
agresión.
Metodoloxía. A metodoloxía empregada concretouse na análise pormenorizada dun
total de 580 expedientes clasificados como violencia de xénero pola Oficina da Fiscalía
de Santiago de Compostela (dos anos 2005 a 2012). Logo da identificación dos
expedientes de interese para o obxecto deste traballo, procedeuse á análise exhaustiva
das variables relacionadas co contexto no que se produce a reincidencia. Finalmente,
para analizar as posibles relacións entre as variables seleccionadas, fíxose unha análise
estatística de tipo descritivo, co programa SPSS.
Resultados. Observouse que en máis da metade dos casos, a nova condena foi motivada
pola comisión dun delito de maltrato ocasional do artigo 153.1 CP. Ademais, en moitos
casos non existía relación nin convivencia entre os suxeitos no momento de comisión da
reincidencia. En canto ao lugar de comisión, máis da metade dos casos foron na vía
pública ou na vivenda familiar.
Conclusións. Os resultados obtidos permitiron a elaboración dunha serie de patróns: na
maior parte dos casos (59,3%), reincídese na comisión dun delito de maltrato ocasional
cando a relación de afectividade xa está cesada. Porén, nos casos en que a relación é
actual no momento da agresión, obsérvase unha tendencia a que dita reincidencia se
produza no domicilio familiar (25,9%) e en presenza de menores (33,3%).
Palabras clave:
reincidencia; violencia de xénero; tipos penais; contexto.
Referencias:
[1] M. Roig Torres. Medidas de prevención de la reincidencia en la violencia de género.
Valencia, 2014.
[2] F. Muñoz Conde. Derecho Penal. Parte General. Valencia, 2015.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
303
[3] L. Morillas Cueva. Estudio empírico sobre el maltrato a la mujer: una serie de 338
casos. Madrid, 2006.
304
IV Encontro Mocidade Investigadora
VIOLENCIA FILIO-PARENTAL: A HIPÓTESE DA
BIDIRECCIONALIDADE DA VIOLENCIA
R. Gallego González*
(*raquel.gallego@usc.es)
Departamento de Psicología Organizacional, Jurídico-Forense y Metodología de las
Ciencias del Comportamiento. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. Nos últimos anos estase a producir un incremento significativo no número
de casos de violencia filio-parental, representando o 15,8% do total dos delitos onde
están involucrados os menores, segundo informa a Fiscalía Xeral do Estado. Unha das
explicacións con maior apoio na comunidade científica sobre o fenómeno fai referencia
a hipótese da bidireccionalidade da violencia, sustentada nos principios da aprendizaxe
social. Esta hipótese sostén que a violencia exercida entre os proxenitores e contra os
fillos é relativa á dos fillos contra os seus pais. A explicación deste fenómeno reside na
aprendizaxe de modelos de relacións violentos, a través da observación e a
experimentación directa, mediante os cales os rapaces interiorizan que a mellor forma
de afrontar os conflitos é recorrer a comportamentos violentos. A interiorización de
certas crenzas sobre a violencia e dos modelos comportamentais son a explicación
ofrecida que indicaría que os nenos testemuñas de violencia nos seus fogares, mostran
consecuentemente, comportamentos violentos cara os seus pais. O presente traballo ten
como obxectivo realizar unha análise da literatura científica na procura de estudos que
sometan a proba a hipótese exposta.
Metodoloxía. Procedeuse cun rastrexo multi-método exhaustivo, consultando medios
electrónicos tales como bases de datos bibliográficas comerciais de acceso restrinxido
de Psicoloxía (Web of Knowledge, Medline, PsyInfo, Dialnet, TESEO), dende fontes
secundarias accesibles libremente na web e dende directorios comerciais aloxados na
internet.
Resultados. Os resultados acadados irían na liña de confirmación da hipótese da
bidireccionalidade. Así, os estudos mostran unha correlación positiva entre ter sido
vítima ou testemuña de malos tratos na infancia e o posterior desenvolvemento de
conductas violentas ascendentes.
Conclusión. Os estudos revisados sosteñen que a violencia familiar constitúe un dos
principais factores de risco da violencia filio-parental. A transmisión interxeracional da
violencia alude ó aprendizaxe deste tipo de comportamentos no entorno familiar, así os
rapaces que teñan experiencias temperás de violencia no seu fogar, poderán aprender a
comportarse de maneira similar e empregar este tipo de conductas violentas non só para
relacionarse cos seus proxenitores, senón tamén ca súa parella ou cos seus fillos nun
futuro.
Palabras clave:
Violencia filio-parental, hipótese da bidireccionalidade, violencia familiar, aprendizaxe
observacional.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
305
LA PRUEBA PERICIAL PSICOLÓGICA EN CASOS DE ABUSO
SEXUAL INFANTIL: HUELLA PSÍQUICA Y CREDIBILIDAD DEL
TESTIMONIO
B. González Amado*
(*barbara.gonzalez.amado@usc.es)
Departamento de Psicoloxía Organizacional, Xurídico-Forense e Metodoloxía das
Ciencias do Comportamento. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. Los delitos contra la libertad e indemnidad sexual (e.g. abuso sexual) o de
violencia de género, a menudo ocurren en el ámbito privado y no dejan evidencias
físicas. Como consecuencia, la carga de la prueba recae casi exclusivamente en el
testimonio de los implicados, es decir, víctima y agresor. Esto es especialmente
relevante en casos de abusos sexuales a menores. En respuesta a esta problemática,
peritos forenses del ámbito de la psicología, asesoran a jueces y magistrados en la sala
de justicia dotándoles de conocimientos científicos/técnicos, indispensables para la toma
de decisión judicial. Ahora bien, la admisibilidad judicial de la prueba pericial depende
del cumplimiento de una serie de factores de cientificidad (i.e. criterios Daubert). Por
ello, nos planteamos, por un lado, validar el Criteria-Based Content Analysis (CBCA)
como técnica de evaluación de la credibilidad del testimonio, someter a prueba la
hipótesis (hipótesis Undeutsch: las memorias de hechos vividos difieren en contenido y
calidad de las memorias de hechos inventados) que sustenta al CBCA, y cuantificar el
daño psíquico (i.e. depresión y/o ansiedad) consecuencia de abusos sexuales.
Método. Se realizaron dos revisiones meta-analíticas, a partir de una búsqueda
exhaustiva en la literatura científica de trabajos empíricos cuyos objetivos coincidieran
con los anteriormente descritos.
Resultados. Las declaraciones de hechos auto-experimentados contienen más criterios
de realidad que las declaraciones de hechos inventados o fabricados, con un tamaño del
efecto grande (δ=0.79) validando así la hipótesis Undeutsch. Por otro lado, las víctimas
de abuso sexual en la infancia y adolescencia tienen un 70% más de probabilidades de
experimentar secuelas como depresión y ansiedad, en comparación con la población
normativa. El sufrimiento emocional consecuencia del delito se situaría en torno a un
31%.
Discusión. El CBCA es una herramienta válida (cumple los criterios Daubert) en el
ámbito judicial. La medida de la secuela psíquica de abuso sexual y el establecimiento
de su relación con los hechos (causa-efecto), soportan la carga de la prueba. Se discuten
las implicaciones del estudio combinado de la credibilidad del testimonio y la medida
de la huella psíquica de la víctima, para la creación de técnicas de evaluación forense.
Palabras clave:
Meta-análisis, huella psíquica; credibilidad, abuso sexual, técnica de evaluación forense.
306
IV Encontro Mocidade Investigadora
¿ES POSIBLE INTERFERIR EN LA RECONSOLIDACIÓN DE LOS
RECUERDOS AVERSIVOS EN UNA SOLA SESIÓN? §
D. González*, J. Fernández-Rey, J. Redondo
(*daniel.gonzalez.gonzalez@rai.usc.es)
Departamento de Psicología Social, Básica y Metodología. Facultad de Psicología.
Universidade de Santiago de Compostela
La investigación reciente en memoria y su relación con los trastornos de ansiedad se ha
centrado en la interferencia o bloqueo de la reconsolidación de los recuerdos. En
concreto, el componente emocional de aquellos recuerdos que están en la base de los
mencionados trastornos puede ser modificado si previamente se reactivan dichos
recuerdos. Mediante manipulaciones farmacológicas se consiguió bloquear la síntesis de
proteínas necesarias para la reconsolidación del recuerdo una vez que éste se había
reactivado, eliminando la respuesta de ansiedad a largo plazo [1]. Se llevó a cabo
también en humanos empleando técnicas conductuales en lugar de sustancias químicas
[2], obteniendo buenos resultados. El objetivo del presente trabajo es generalizar esos
hallazgos en humanos empleando un procedimiento de condicionamiento similar, pero
con dos diferencias: el experimento se realizó en un único día en vez de tres (como
suele realizarse habitualmente en este tipo de experimentos) y, en lugar de una descarga
eléctrica, se utilizó un ruido blanco intenso como estímulo aversivo incondicionado
(EI). Nuestros resultados indican que hubo una menor respuesta espontánea de
activación ante el estímulo condicionado (EC) en el grupo experimental. Ello sugiere
que se podría actuar sobre el componente emocional del recuerdo en una única sesión,
con dos explicaciones posibles: o bien se está actuando en la formación del recuerdo
traumático, interfiriendo en la consolidación original del mismo o bien el recuerdo se
consolida adecuadamente, posteriormente se reactiva y se está interfiriendo dentro de la
ventana de reconsolidación en la misma sesión.
Palabras clave:
reconsolidación, reactivación, condicionamiento, componente emocional aversivo,
interferencia.
Agradecimientos:
Los autores agradecen a los participantes en el experimento, al grupo PCC y a los
organizadores responsables y participantes del IV EMI.
Referencias:
[1] K. Nader, G. E. Schafe y J. E. LeDoux. Fear memories require protein synthesis in
the amygdala for reconsolidation after retrieval. Nature, 406 (2000), 722-726.
[2] D. Schiller, M. H. Monfils, C. M. Raio, D. C. Johnson, J. E. LeDoux y E. A. Phelps.
Preventing the return of fear in humans using reconsolidation update mechanisms.
Nature, 463 (2010), 49-53.
§ Premio ao mellor póster da Área de Ciencias Xurídicas e Sociais.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
307
A REFORMA DO ICMS COMO PRESSUPOSTO À
HARMONIZAÇÃO DO MERCOSUL
M.S. Peres da Silva*
(*ma_silviaperes@yahoo.com.br)
Facultade de Dereito. Universidade de Santiago de Compostela
O tema mostra-se relevante para a academia em face do interesse mundial pelas
questões relativas à globalização da economia [1] e nesse aspecto a integração do
Mercosul se lança como uma experiência cujo alcance é descrito e analisado
comparativamente à União Européia. O pressuposto que norteia a pesquisa centra-se na
afirmativa das dificuldades de harmonização dos impostos sobre consumo no Brasil, em
face de impasses de natureza constitucional- tributário que podem inviabilizar o projeto
de integração no bloco [2]. Com base nesse pressuposto busca-se identificar a partir do
contexto brasileiro as propostas de reforma que poderiam favorecer a harmonização do
IVA no Mercosul, tendo como referência as normas do ICMS que são aplicadas nos
seus Estados-Membros. A questão central, lançada como desafio para o alcance do
objeto desse estudo é: em que medida as divergências contidas no sistema tributário
brasileiro - e especificamente no ICMS - poderiam ser superadas de modo a viabilizar a
harmonização tributária no Mercosul? A resposta aos pressupostos, objetivos e
questionamentos está metodologicamente orientada pela realização de um estudo
exploratório-descritivo, de natureza qualitativa e eminentemente bibliográfica, centrado
na leitura e análise de literatura produzida sobre esse tema em seu conteúdo histórico,
econômico e tributário. O trabalho encontra-se segmentando em cinco capítulos
interdependentes e complementares. No primeiro, o destaque se dá aos blocos
econômicos com foco na realidade mundial. O segundo dedicado ao ICMS, o maior
tributo sobre consumo no Brasil, na competência dos Estados federados e o seu uso
como instrumento de correção das desigualdades regionais [3]. No terceiro Capítulo os
limites e impasses que dificultam a tarefa de “harmonizar” o ICMS no contexto de
Mercosul. No quarto Capítulo, os imperativos da globalização, com especial referência
ao processo de harmonização do IVA nos Estados-Membros da União Européia [4]. E,
finalmente, no último Capitulo, considera-se que a proposta do Mercosul, no atual
estágio, mostra-se distante de se consolidar, já que se algum de seus Estados, a exemplo
do Brasil, não consegue avançar por conta de impasses internos [5], imagine no âmbito
do bloco, onde não cabem interesses divergentes.
Palavra-chave:
Mercosul, integração, harmonização da legislação tributária, as reformas no ICMS.
Agradecimentos:
Agradeço, primeiramente, a Deus, por sua infinita bondade, o sopro divino de sua luz
que me conduziu na execução desse trabalho; a minha amada família, ao meu marido
por todo o companheirismo e paciência; obrigada a você também Prof. Juan Nieto
Montero e aos demais funcionários da Universidade de Santiago, pelo apoio e empenho
no sentido de facilitar para que eu pudesse levar adiante esse trabalho.
Referências:
[1] C. González Clemente. Globalización económica y principios tributarios. Revista
Mexicana de Direito Constitucional, 22 (2010) 79-113.
308
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] F. A. Oliveira. Federalismo e Integração Econômica Regional: desafios para o
Mercosul. Fundação Getúlio Vargas, Rio de Janeiro, 2004.
[3] I. Gandra da Silva Martins. O ICMS e a guerra fiscal en Grandes Questões atuais do
Direito Tributário, org. por ROCHA, Valdir de Oliveira, São Paulo, 2013.
[4] I. Zubiri Oriá. La convergencia fiscal europea. Temas para el debate, 220 (2013) 3134.
[5] R. Varsano. A tributação do valor adicionado, o ICMS e as reformas necessárias
para conformá-lo às melhores práticas internacionais. Banco Interamericano de
desenvolvimento, 2014.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
309
PRUEBA PERICIAL PSICOLÓGICA EN MALTRATO SEXUAL
INFANTIL
L. Redondo Gutiérrez*, T. Corrás Vázquez
(*lauraregu@gmail.com)
Unidade de Psicoloxía Forense. Universidade de Santiago de Compostela
La Organización Mundial de la Salud (2013) define maltrato infantil como cualquier
tipo de trato inadecuado físico, emocional, sexual, así como desatención o trato
desconsiderado, explotación comercial o de otra índole, que ocasione un daño real o
potencial para la salud del niño o adolescente, para su supervivencia, desarrollo o
dignidad en el contexto de una relación de responsabilidad, confianza o poder. Ante una
denuncia de maltrato sexual a un menor, se deben tener en cuenta diferentes cuestiones,
fundamentalmente: a) El elevado número de sobreseimientos, mayoritariamente por
falta de pruebas, lo que puede dejar a los menores en situaciones de riesgo. B) La
divergencia de tipologías delictivas entre adultos (agresión sexual) y menores
(pornografía, exhibicionismo, provocación y abuso). Estas situaciones conllevan que, en
los delitos contra menores, sea improbable contar con evidencias objetivas,
convirtiéndose en la prueba central el testimonio del menor siendo necesaria la
adecuada valoración de la credibilidad por parte de un psicólogo forense, profesional
especializado en la obtención de dicha prueba. En el presente trabajo se analiza la
diferencia entre los delitos contra la libertad sexual cometidos hacia menores y hacia
adultos. Además, teniendo en cuenta esta diferenciación, se explica la necesidad de la
especialización en cuestiones de material probatorio, tanto a nivel profesional como
técnico. Atendiendo a que la evaluación pericial forense ha de ser global, y los objetivos
serán: a) valorar la existencia de huella psíquica; b) poner a prueba la realidad de la
declaración (di-simulación); c) evaluar la credibilidad del testimonio; y d) evaluar la
relación entre la huella psíquica y la credibilidad del testimonio. Todo ello, sin dejar de
tener presente la aplicación de técnicas científicas, expresando los resultados en
términos de probabilidades.
Palabras clave:
forense, abuso, maltrato, prueba, jurídica.
310
IV Encontro Mocidade Investigadora
AN APPROACH TO PERSONAL PENSION PLANS’ DRIVING
FORCES. ARE SPANIARDS PREPARED?
L. Rey-Ares*
(*lucia.rey@usc.es)
Department of Finance and Accounting. Research group Valoración Financiera
Aplicada (VALFINAP). Faculty of Economy and Business Administration. Universidade
de Santiago de Compostela
Population ageing constitutes one of the biggest challenges faced by the countries’ wellbeing systems. In Spain, according to the projections of the National Statistics Institute,
population over 65 -which currently stands at less than 20% of the population- would
pass on to almost 33% in 2050 [1]. This trend would lead to a non-negligible increase in
the number of retirement pensions, threatening the sustainability of the pay-as-you-go
pension system, especially if the economy is not buoyant.
As a response to these pressures, the government is putting emphasis on individual
retirement planning, where private pension accounts play a predominant role; however,
certain individuals might not be still prepared to privately manage their savings. This
research constitutes a preliminary approximation to this problematic, by studying the
potential driving forces of the decision to have a private pension plan.
The methodology consists of a literature review and an empirical analysis based on a
sample of 3,047 Spanish individuals aged 65 or less, collected from the Survey of
Health, Ageing and Retirement in Europe (SHARE), a multidisciplinary and crossnational panel database of micro data on socio-demographic and economic information
[2].
The results display, in accordance with previous financial literature, that socioeconomic
status is one of the main driving forces of private saving for retirement, since those
people who are employed, homeowners or present higher income levels at their
households have greater probabilities of investing through individual retirement
accounts. Likewise, having higher levels of formal education and numeracy [3], and
enjoying a better health status exert significant and positive effects upon the decision
here analysed [4]. Having longer time horizons tends to favour private saving for
retirement, while not being willing to take financial risks exerts the opposite effect.
Demographic variables such as age, gender, marital status or number of children do not
seem to constitute a driving force of the decision to save for retirement.
Future policies aimed at fostering individual participation in private pensions should
take into account that planning for retirement is least pursued by those who need it the
most [6], namely economically and academically disadvantaged.
Keywords:
private pension plan, retirement, driving forces, Spain, SHARE.
Acknowledgements:
This paper uses data from SHARE Wave 5 (DOI: 10.6103/SHARE.w5.100), see
Börsch-Supan et al. (2013) for methodological details. The SHARE data collection has
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
311
been primarily funded by the European Commission through FP5 (QLK6CT-2001- 00360), FP6 (SHARE-I3: RII-CT-2006-062193, COMPARE: CIT5CT-2005-028857, SHARELIFE: CIT4-CT-2006-028812) and FP7 (SHARE-PREP: N°
211909, SHARE-LEAP: N°227822, SHARE M4: N°261982). Additional funding
from the German Ministry of Education and Research, the U.S. National
Institute on Aging (U01_AG09740-13S2, P01_AG005842,
P01_AG08291,
P30_AG12815,
R21_AG025169,
Y1-AG-4553-01,
IAG_BSR06-11,
OGHA_04-064) and from various national funding sources is gratefully acknowledged
(see www.share-project.org).
The author is also grateful to her dissertation supervisors Sara Fernández López and
Milagros Vivel Búa, to the Ministerio de Educación, Cultura y Deporte (MECD) for
financial support through the “Becas de Formación del Profesorado Universitario 2014”
and to the project “Consolidación e estructuración de unidades de investigación
competitivas (GPC)” of the research group Valoración Financiera Aplicada supported
by the Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria (Reference:
GPC2014/015).
References:
[1] European Comission. The 2015 Ageing Report. Underlying Assumptions and
Projection Methodologies. Brussels, 2014.
[2] A. Börsch-Supan. Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe (SHARE)
Wave 5. Release version: 5.0.0. SHARE-ERIC. Data set. 2015.
[3] R. Alessie, M. VanRooij and A. Lusardi. Financial literacy, retirement planning and
household wealth. The Economic Journal, 122 (2012) 449-478.
[4] Y. Lum and E. Lightfoot. The effect of health on retirement saving among older
workers. Social Work Research, 27 (2003) 31-44.
[5] C. Hayes and M. Parker. Overview of the Literature on Pre-retirement Planning for
Women. Journal of Women and Aging, 4 (1993) 1-18.
312
IV Encontro Mocidade Investigadora
RELACIÓN DE PAREJA DE LOS HIJOS DIVORCIADOS
B. Sanmartín*
(*barbarasb@yahoo.com)
Facultad de Psicología. Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. Entre los países y culturas del mundo, la mayoría de las personas viven en
pareja, sea en una relación matrimonial, de compromiso o simplemente de noviazgo.
Aparejado a ello, el número de divorcios en Europa ha crecido un 4% en la última
década. La literatura ha determinado sistemáticamente los efectos provocados por la
separación parental en la salud física y mental de los miembros de la familia. Sin
embargo, no hay una revisión sistemática de los efectos en las relaciones de pareja de
los hijos e hijas.
Metodología. Para llevar a cabo esta investigación se han planteado los siguientes
pasos: realizar un meta-análisis sobre el divorcio y la relación de pareja de los hijos. El
segundo paso es estudiar el impacto del conflicto interparental en la relación de pareja
de los hijos, también a través de una revisión meta-analítica. Y, finalmente, el último
paso que es aunar las conclusiones de ambos estudios apuntando las posibles variables
moderadoras que pueden interferir en la relación de los hijos e hijas.
Resultados. Del primer paso realizado, se puede adelantar que el divorcio puede
interferir en el estilo de apego, en la actitud hacia el divorcio, y en el clima de la
relación de pareja de los hijos. Aunque la relación no es directa. En conclusión, las
relaciones de pareja de los hijos de padres divorciados pueden verse afectadas por la
separación de sus padres.
Palabras clave:
relación amorosa, satisfacción, hijos adultos, calidad de relación, separación parental.
Pósters. Ciencias Xuridicas e Sociais
313
PROGRAMAS DE PREVENCIÓN DEL ACOSO ESCOLAR.
EXPERIENCIAS DESDE EL ENFOQUE DE LA EDUCACIÓN NO
FORMAL (ENF) Y LA PARTICIPACIÓN JUVENIL.
J. Velasco*, E. Arias, S. Blanco
(*judith.velasco@usc.es)
Facultade de Psicoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
El interés por el acoso escolar ha crecido significativamente en los últimos años debido
a la gravedad de las consecuencias observadas para las víctimas (i.e., suicidio). Sin
embargo, debido a la atención inmediata que las víctimas requieren, se ha prestado
escasa atención al resto de actores implicados. Concretamente, en el papel de los
agresores, cuyas consecuencias a largo plazo asociadas al aprendizaje del valor
instrumental de la violencia, entre las que se encuentran falta de empatía, consumo de
sustancias, comisión de delitos violentos (robo con fuerza, lesiones, agresiones
sexuales), violencia de género, acoso laboral y delitos contra la salud pública, los sitúan
como una población de alto riesgo de exclusión social en la adultez temprana. A pesar
de que cada vez hay más implicación en el desarrollo de programas por la convivencia
escolar, éstos suelen presentar dos características que reducen su eficacia: 1) se aplican
cuando el problema ya existe, dejando de lado la prevención primaria; 2) no hacen uso
de enfoques holísticos. Por ello, es necesario realizar intervenciones multidisciplinares
desde el centro educativo, que se centren en reducir el surgimiento de distorsiones
cognitivas, abogando desde edades tempranas por una educación en valores positivos
(i.e. empatía, compañerismo, desarrollo moral) que promueva el reconocimiento del
acoso como una conducta negativa per se, sin que sea necesario instaurar un sistema
punitivo como método disuasorio.
En este trabajo se expone la aplicación piloto en Galicia del programa de prevención del
acoso “Bule contra o Bullying”, proyecto de educación no formal (ENF) desarrollado en
Galicia en el marco de la convocatoria “Iniciativa Xove 2014” de la Secretaría Xeral de
Xuventude e Voluntariado. Su objetivo es la prevención del bullying a través de la
ruptura de mitos y estereotipos (e.g., los acosadores son admirados) que justifican el
acoso escolar en el primer ciclo de ESO.
Palabras clave:
bullying, educación no formal, prevención; participación juvenil.
Agradecemientos:
Xunta de Galicia.
Ciencias da Saúde
Pósters. Ciencias da Saúde
317
CHARACTERIZATION OF DENDRITIC CELLS GENERATED
FROM THE MYELOID CELL LINE MUTZ-3: USE IN
AUTOIMUNITY
C. Calviño-Sampedro*, J. Viñuela-Roldán1, A. Castro Lareo2, J.O. Cordero, R. VarelaCalviño
1
(*ecriscalsa@gmail.com)
Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Universidade de Santiago de
Compostela. Servicio de Inmunología. Complejo Hospitalario Universitario de
Santiago
2
Axencia Galega de Sangue, Órganos e Tecidos
Introduction. Dendritic cells (DCs) represent the most important antigen presenting cell
(APC) and are capable of generating either an antigen-specific inflammatory or a
tolerant immune response according to their phenotype. However, one of the major
problems studying those cells is the number that can be obtained from the
differentiation of peripheral blood monocytes, so another cellular sources are needed to
study factors that determine their tolerance phenotype.
Objectives. The main objective of this work was to study the phenotype and tolerance
capacity of DCs generated from the myeloid cell line MUTZ-3 and their response to
vitamin D3, to evaluate the possibility of using those in tolerance studies in
autoimmunity.
Material and methods. DCs were generated from the myeloid cell line MUTZ-3 using
GM-CSF and IL-4 and mature using LPS and IFN-g, either in the absence or presence
of vitamin D3. To compare DCs obtained from peripheral monocytes were also
generated. Several markers of activation and tolerance were quantified by flow
cytometry.
Results. The cultivation of the MUTZ-3 cell line in the presence of GM-CSF and IL-4
allows the generation of DC-like cells, expressing DC markers such as CD1a or DC11c.
After activation, those DC-like cells up-regulate the expression of several activation
markers such as CD83. However, important differences regarding several markers
linked to tolerance phenotype can be detected when compared to DCs generated from
peripheral monocytes; moreover, this cells seems to respond differently to vitamin D3,
an agent known to induce a tolerance phenotype in DCs.
Conclusions. The myeloid MUTZ-3 cell line has been typically used as a surrogate cell
to generate high numbers of DC-like cells to substitute the scarce DCs generated from
peripheral monocytes. Although several studies indicates that those cells could be used
in studies where a pro-inflammatory response is needed, their use in studies where a
tolerazing immune response is required seems more limited because the expression of
markers associated with this phenotype are expressed at significantly different levels
and their unresponsiveness to agents known to induce a tolerance phenotype in DCs.
Keywords:
dendritic cells, maturation, tolerance, vitamin D3.
318
IV Encontro Mocidade Investigadora
Ackowledgements:
This work was supported by Grant PI 2014-PN215 (MINECO-Retos) and co-funded
with FEDER Funds.
Pósters. Ciencias da Saúde
319
ESTRÓGENOS Y ENFERMEDAD HIPERPLÁSICA DE TIROIDES
M. Chenlo Miranda1*, E. Aliyeb1, M. del C. Suárez1, S. Pérez1, F. Oroz-Gonjar1, B.
Sánchez1, J. Rodríguez-García, M.N. Blanco2, F. Barreiro2, J. Cameselle Teijeiro3, C.V.
Álvarez1
1
(*miguelangel.chenlo@usc.es)
Grupo de Neoplasia y Diferenciación endocrina. CIMUS
2
Departamento de Cirugía. IDIS
3
Departamento de Anatomía Patológica. IDIS. Universidade de Santiago de
Compostela
Las enfermedades hiperplásicas y neoplásicas benignas de la glándula tiroides (bocio
difuso por enfermedad autoinmune de Graves (GD), bocio multinodular (MNG) y
adenoma) son una de las afecciones más frecuentes (4-9% prevalencia) en nuestro país
[1], en especial, el MNG, una hiperplasia cuya incidencia mujer/hombre es 13:1 [2]. Sin
embargo, se desconoce el papel de los estrógenos en la regulación del recambio del
epitelio folicular. En datos previos obtenidos por nuestro grupo, no hemos observado la
expresión del receptor ERα en el núcleo de las células foliculares, aunque sí su
localización en la membrana citoplasmática [3]. Se han descrito tres genes como
receptores de β-estradiol, siendo el más importante el ESR1, que siendo nuclear, puede
asociarse a la membrana a través de su palmitoilación.
Mientras que el receptor nuclear regula la transcripción de muchos genes, los receptores
asociados a la membrana estimularían una repuesta no genómica rápida relacionada con
la proliferación celular.
En nuestro grupo hemos demostrado que el factor de crecimiento transformante beta
(TGF-β) es uno de los factores clave que regula negativamente la proliferación de las
células foliculares en la glándula normal [4] mediante dos mecanismos: inducción de
apoptosis y citostasis [5,6]. Por otro lado, hemos observado que el β-estradiol, a dosis
fisiológicas, es capaz de inhibir la apoptosis inducida por TGF-β en células normales de
tiroides humano cultivadas en el medio humanizado h7H [7].
En este trabajo, se abordará el estudio de las diferentes isoformas de los receptores de
estrógenos presentes en el epitelio folicular normal, así como el papel de las
palmitoilasas, enzimas encargadas de la localización de estos receptores en la membrana
plasmática, con el objetivo de esclarecer el mecanismo molecular que relaciona la vía
del TGF-β con el β-estradiol.
Palabras clave:
tiroides, Hiperplasia, TGF-β, β-Estradiol.
Referencias:
[1] A. Garmendia Madariaga, S. Santos Palacios, F. Guillén-Grima, J.C. Galofré. The
incidence and prevalence of thyroid dysfunction in Europe: a meta-analysis. The Journal
of Clinical Endocrinology & Metabolism, 99 (2014) 923-931.
[2] G. Medeiros-Neto. In: De Groot LJ, et alWeickert MO, editors. Endotext [Internet],
MDText.com, Inc., 2000-2013.
[3] E. Aliyeb. Tesis pendiente de publicación.
320
IV Encontro Mocidade Investigadora
[4] G. Riesco-Eizaguirre, I. Rodríguez, A. De la Vieja, E. Costamagna, N. Carrasco, M.
Nistal, P. Santisteba. The BRAFV600E oncogene induces transforming growth factor β
secretion leading to sodium iodide symporter repression and increased malignancy in
thyroid cancer. Cancer research, 69 (2009) 8317-8325.
[5] L.B.Vergamini, A. L. Frazier, F. L. Abrantes, K. B. Ribeiro, C. Rodriguez-Galindo.
Increase in the incidence of differentiated thyroid carcinoma in children, adolescents,
and young adults: a population-based study. The Journal of pediatrics, 164 (2014) 14811485.
[6] A.R. Garcia-Rendueles, J.S. Rodrigues. Oncogene; under 2nd Review (2016).
[7] S. B. Bravo, M. E. Garcia-Rendueles, A. R. Garcia-Rendueles, J. S. Rodrigues, S.
Perez-Romero, M. Garcia-Lavandeira, M.V. Lareu. Humanized medium (h7H) allows
long-term primary follicular thyroid cultures from human normal thyroid, benign
neoplasm, and cancer. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 98 (2013)
2431-2441.
Pósters. Ciencias da Saúde
321
ANTIFUNGAL ELECTROSPUN FIBERS BASED ON
CYCLODEXTRIN POLYMERS
A. Costoya1*, F. Montini Ballarin2, G.A. Abraham2, A. Concheiro1, C. AlvarezLorenzo1
1
(*alejandro.costoya@rai.usc.es)
Departamento de Farmacia y Tecnología Farmacéutica. Facultad de Farmacia.
Universidade de Santiago de Compostela
2
Instituto de Investigaciones en Ciencia y Tecnología de Materiales, Universidad
Nacional de Mar del Plata-CONICET. Argentina
Introduction. Cyclodextrin-based polymers (polyCDs) are structures formed by CD
units that present properties like improvement of solubility, stability and bioavailability
of drugs from host-guest inclusion complexes (IC) established between inner cavities of
CD units and drugs. Furthermore, polyCDs exhibit higher aqueous solubility and low
toxicity than parent CDs that make them very interesting in biomedical field [1]. On the
other hand, electrospinning is simple technique to produce functional fibers with
diameters ranging from nano- to macrometers from a variety of materials characterized
by a high surface area/volume ratio [2].
The aim of this work was prepared electrospun mats from polyCDs loaded previously
with fluconazole (FLU), a antifungic agent, through inclusion complexes in order to
obtain systems of drug sustained release.
Methods. Synthesis of polyCDs: poly-αCD and poly-βCD were prepared following
previously reported methods [3][4]. Briefly, αCD and βCD were individually dissolved
in a NaOH aqueous solution, and were kept overnight under stirring. Epichlorohydrin
(EP) was added with EP/αCD molar ratio of 7 and 10 for EP/βCD. Reactions were
stopped with acetone. After phase separation, pH of aqueous solution was adjusted to 10
and 12 for poly-αCD and poly-βCD with 3M HCl. Solutions were kept under stirring
overnight, and then neutralized and dialyzed against purified water. Finally, solutions
were freeze-dried to recover polyCDs.
Formation of Inclusion Complexes: FLU was individually dissolved in ethanol and
mixed with poly-αCD or poly-βCD solutions in destilled water. The molar ratio
FLU:αCD or βCD units was 1:1. Mixtures were kept in a rotary evaporator to eliminate
the solvents.
Electrospinning: Solutions of inclusion complexes or free FLU with PCL or PVP were
prepared to electrospin.
Results and Discussion. Incorporation of drug into CD cavities was demonstrated by
different techniques where signal of the drug was hidden under the amorphous pattern
of CD polymers. Bead-free fibrous structures were obtained by electrospinning from the
inclusion complexes incorporating PCL or PVP which provide electrospinability to the
solutions. Electrospun networks exhibited average fiber diameter of nanometric range,
422 nm for IC/PVP and 837 nm for IC/PCL while fibers of free drug with PCL and PVP
had an average fiber diameter higher.
322
IV Encontro Mocidade Investigadora
Keywords:
Cyclodextrin polymers, electrospinning, antifungal activity.
Acknowledgements:
This work was supported by CYTED (RIMADEL network of the Ibero-American
Programme for Science, Technology and Development).
References:
[1] B. Gidwani, A. Vyas. Synthesis, characterization and application of
epichlorohydrin-β-cyclodextrin polymer. Colloids and Surfaces B: Biointerfaces, 114
(2014) 130-137.
[2] D. Liang, B. S. Hsiao, B. Chu. Functional electrospun nanofibrous scaffolds for
biomedical applications. Advanced Drug Delivery Reviews, 59 (2007) 1392–1412.
[3] S. Simoes, F. Veiga, A. C. F. Ribeiro, A. R. Figueiras, P. Taboada, A. Concheiro, C.
Alvarez-Lorenzo. Supramolecular gels of poly-α-cyclodextrin and PEO-based
copolymers for controlled drug release. European Journal of Pharmaceutics and
Biopharmaceutics, 87 (2014) 579–588.
[4] E. Renard, A. Deratani, G. Volet, B. Sebille. Preparation and characterization of
water soluble high molecular weight β-cyclodextrin-epichlorohydrin polymers.
European Polymer Journal, 33 (1) (1997) 49-57.
Pósters. Ciencias da Saúde
323
ESTUDO DA CALIDADE DOS PARTES DE LESIÓNS EN CASOS
DE VIOLENCIA DE XÉNERO
R. Diéguez Méndez1*, M. Medrano2, M.S. Rodríguez Calvo1
1
(* rebeca.dieguez.mendez@rai.usc.es)
Departamento de Anatomía Patolóxica e Ciencias Forenses. Universidade de Santiago
de Compostela
2
Instituto de Medicina Legal de Galicia (IMELGA)
Introdución. O parte de lesións é un documento sanitario que permite a comunicación
entre os profesionais da saúde e as autoridades xudiciais pola atención prestada as
vítimas [1]. A súa elaboración e envío é unha obriga legal e deontolóxica. A utilidade
principal é defender os dereitos da persoa maltratada [2], chegando a converterse na
proba idónea para a posterior valoración penal do feito lesivo, ademais de afianzar
a declaración da vítima, facilitar o xuízo rápido e, sobre todo, para activar as medidas
de protección e prevención [1].
Os protocolos elaborados para a atención sanitaria en casos de violencia de xénero,
tanto a nivel nacional como autonómico, ofrecen orientacións sobre os criterios con que
se deben cumprimentar estes documentos. A pesar de que na maioría de centros
sanitarios existen modelos normativizados, éstes non sempre se cumprimentan de
maneira axeitada, dificultando a posterior avaliación pericial por parte do médico
forense e, en consecuencia, a valoración por parte do xuíz [3]. Posto que a
comunicación dunha sospeita de maltrato é un paso fundamental para intentar asegurar
un apropiado tratamento da vítima e facilitar a persecución do agresor [4], xorde a
necesidade de valorar se estes documentos cumpren cos requisitos establecidos.
Metodoloxía. Estudo retrospectivo dos partes de lesións elaborados en casos de
violencia de xénero no ano 2015, na área sanitaria de Pontevedra, realizado en
colaboración co Instituto de Medicina Legal de Galicia (IMELGA). A información dos
partes de lesións contrastouse coa obtida polo médico forense no momento do exame da
vítima. O estudo estatístico consistiu nunha análise descritiva da mostra.
Resultados. Puidemos comprobar que algúns apartados do documento foron cubertos
nun alto porcentaxe de casos, (datos de filiación da vítima, datos do facultativo, tipo e
localización das lesiones), aínda que non todos con información completa. Outros
apartados, como a referencia a agresións e denuncias previas, ou o estado psicolóxico,
foron cubertos nun menor porcentaxe de casos.
Conclusión. Os datos reflicten a necesidade de mellora na formación dos profesionais
sanitarios, no que se refire a cumprimentación dos partes de lesións, e da súa
concienciación sobre a importancia destes documentos médico-legais.
Palabras clave:
violencia de xénero, parte de lesións, medicina legal.
324
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecementos:
Ao Instituto de Medicina Legal de Galicia, especialmente a subdirección territorial de
Pontevedra, pola súa colaboración.
Referencias:
[1] Ministerio de sanidad, servicios sociales e igualdad. Protocolo común para la
actuación sanitaria ante la violencia de género. Madrid, 2012.
[2] M. Palomo Pinto. Violencia contra la mujer: atención urgente. Ante el maltrato
¿debe prevalecer la seguridad de la mujer o la legalidad vigente? Semergen, 30 (2004)
68-71.
[3] L. García Minguito, J. D.Casas Sánchez, M. S. Rodríguez Albarran. Gaceta
sanitaria, 26 (2012) 256-260.
[4] A. Regueira, L. Ordóñez, J.I. Muñoz, M.S. Rodríguez. La violencia contra la mujer:
abordaje asistencial, médico-legal y jurídico. Valencia, 2014.
Pósters. Ciencias da Saúde
325
INFLUENCIA DE LA PÉRDIDA ÓSEA PERIODONTAL SOBRE EL
CANAL NASOPALATINO: ANÁLISIS EN CBCT
A. Fernández Alonso*, J. Muinelo Lorenzo, J. Suárez Quintanilla, M.M. Suárez
Cunqueiro
(*annickfdzal@gmail.com)
Departamento de Estomatología. Facultad de Odontología. Universidade de Santiago
de Compostela
Objetivos. Determinar la influencia de la pérdida periodontal sobre las dimensiones del
canal nasopalatino (CN) en sus tres dimensiones.
Material y Método. 224 CBCTs fueron analizados para evaluar las dimensiones (en las
zonas apical, medial y coronal) del CN en cada uno de los tres planos anatómicos. Se
evaluó la pérdida ósea causada por la enfermedad periodontal en los dientes 11 y 21,
realizando una media de ambos dientes. Se aplicó el test de la correlación de Pearson
para evaluar la asociación.
Resultados. Se observa una condición periodontal normal (media: 2,48 mm) en 105
pacientes, una periodontitis moderada (media: 3,86 mm) en 82 pacientes y una
periodontitis severa en 11 pacientes (media: 8 mm).
Con respecto a las correlaciones que se establecen entre la media general de la
condición periodontal frente a las dimensiones del CN, y la edad de los pacientes, se
encontraron los siguientes resultados: se establece una correlación directa con la edad (r
= 0,349, p < 0,001), el diámetro transversal del CN en la zona coronal del plano axial
(Dt1) (r = 0,139, p = 0,050), el diámetro coronal en la zona coronal (DC1), y no se
encuentra influencia de la condición periodontal en las dimensiones del CN en el plano
sagital.
Conclusiones. Con la edad los pacientes presentan un empeoramiento de la condición
periodontal, lo que se asocia también a un cambio de la morfología del CN en los planos
axial y coronal. De este modo, el CN ve afectado el tamaño de su diámetro en su parte
coronal. No siendo afectadas las dimensiones del CN en el plano sagital.
326
IV Encontro Mocidade Investigadora
PROPIEDADES REOLÓGICAS DEL PLURONIC® F127 EN
COMBINACIÓN CON OTROS EXCIPIENTES DE INTERÉS
FARMACÉUTICO
L. García del Río*, M. Landín
(*lorenagarciadelrio@gmail.com)
Departamento de Farmacia y Tecnología Farmacéutica. Facultad de Farmacia.
Universidade de Santiago de Compostela
El Pluronic® F127 (PF127) es un poloxámero de reducida toxicidad y adecuada
biocompatibilidad, compuesto por una molécula central de polioxipropileno flanqueada
por dos cadenas hidrofílicas de polioxietileno [1]. Debido a su naturaleza anfifílica es
capaz de generar micelas, por encima de su concentración crítica micelar, en las que
puede incorporar sustancias activas, tanto hidrofóbicas como hidrofílicas [2], por lo que
se ha propuesto como polímero base en numerosas aplicaciones farmacéuticas. Se trata
de un polímero termosensible cuyo cambio de fase sol-gel se produce a la temperatura
corporal, permitiendo la formación de geles in situ. La combinación de PF 127 con otros
excipientes (sales, disolventes, polímeros…) en las formulaciones farmacéuticas,
modifica sus propiedades reológicas, en particular su temperatura de gelificación [2, 3].
El objetivo del estudio es evaluar las modificaciones reológicas de dispersiones de
PF127 tras la incorporación de diferentes polímeros [4]: a) Soluplus®, un polímero
anfifílico de injerto de polivinilcaprolactama-acetato de polivinilo y politetilenglicol; b)
Hybrane® S1200, una poliesteramida hiperramificada; c) diferentes variedades de
Methocel® K4M, K15M, K100M y E4M, hidroxipropilmetilcelulosas; e) Carbopol®
974P NF, carbomer mucoadhesivo altamente reticulado; f) Eudragit® RSPO y RLPO,
copolímeros derivados del polimetacrilato; g) Kollidon® 30, derivado de la
polivinilpirrolidona con propiedades mucoadhesivas. Tras una consulta bibliográfica, la
concentración mínima de PF127
a emplear será del 16%, debido a que a
concentraciones inferiores no se produce su gelificación.
Se realizó una evaluación reológica de las diferentes combinaciones señaladas con el fin
de seleccionar aquellas que dan lugar a sistemas termosensibles que se caractericen por
presentar una temperatura de gelificación próxima a la temperatura corporal, para que
puedan ser administrados como líquidos a temperatura ambiente y formen sistemas
gelificados a 37 ºC capaces de controlar la cesión de los fármacos que incluyan.
En función de las propiedades de los polímeros anteriormente mencionados, las mezclas
homogéneas de PF127 con Carbopol® 974P NF y los distintos tipos de Methocel®,
presentan una temperatura de gelificación inferior a la del PF127 solo, mientras que en
las mezclas con Soluplus®, Hybrane® S1200, Eudragit® y Kollidon® 30 ocurre todo lo
contrario, debido a la dilución del agente gelificante (PF127) en el medio.
Palabras clave:
geles, Pluronic® F127, Soluplus®, Hybrane® S1200, Methocel®, Carbopol® 974P NF,
Eudragit® RSPO, Eudragit® RLPO, Kollidon® 30.
Pósters. Ciencias da Saúde
327
Referencias:
[1] S.M. Moghimi, A.C. Hunter. Poloxamers and poloxamines in nanoparticle
engineering and experimental medicine. Trends in Biotechnology, 18 (2000) 412-420.
[2] H. Almeida, M.H. Amaral, P. Lobao, J.M. Sousa-Lobo. Pluronic® F-127 and
Pluronic Lecithin Organogel (PLO): Main Features and their Applications in Topical
and Transdermal Administration of Drugs. Journal of Pharmacy and Pharmaceutical
Sciences 15 (2012) 592-605.
[3] M.S.H. Akash, K. Rehman. Recent progress in biomedical applications of Pluronic
(PF127): Pharmaceutical perspectives. Journal of Controlled Release 209 (2015) 120138.
[4] R.C. Rowe, P.J. Sheskey, W.G. Cook, M.E. Fenton. Handbook of Pharmaceutical
Excipients. Londres, 2012.
328
IV Encontro Mocidade Investigadora
INVESTIGATION OF STRUCTURAL DETERMINANTS OF
LIGAND-BIASED SIGNALING IN SEROTONIN 5-HT2A
RECEPTOR
A. García-Silva*, M. Martí-Solano, J. Brea, M.I. Loza, J. Selent, M. Castro
(*andrea.garcia.silva@rai.usc.es)
Department of Pharmacology. Universidade de Santiago de Compostela. Center for
Research in Molecular Medicine and Chronic Diseases. CIMUS
Serotonin 5-HT2A receptors are G protein-coupled receptors (GPCRs) targeted by
hallucinogenic drugs of abuse [1] as well as second-generation antipsychotic drugs [2].
However, the basis of serotonin 5-HT2A receptor functioning is still not fully
understood. Detection of biased agonists for the serotonin 5-HT2A receptor can guide
the discovery of safer and more efficient antipsychotic drugs.
A previous analysis revealed that interactions with residues S5.46 and N6.55
discriminate compounds with different functional selectivity [3].
We study the effect of the mutations S5.46A and N6.55A on serotonin and two
derivatives, MetI and NitroI, inositol phosphate (IP) signalling.
Both mutations reduce Emax, but the 6.55 mutation seems to be more detrimental for 5HT IP signalling (5-HT Emax 34% of WT) than the 5.46 mutation (5-HT Emax 46% of
WT). Additionally, the potency of 5-HT at IP signalling is reduced by 10-fold in the
6.55 mutant, while it is not affected in the 5.46 mutant.
While MetI and NitroI have similar efficacy at the wild type receptor, both are partial
agonists, only MetI loss efficacy by the 6.55 mutation while NitroI efficacy is not
affected by this mutation.
On the other hand, the 5.46 mutation equally affects 5-HT, MetI and NitroI efficacies at
the IP pathway, resulting in a reduction of 60% of the efficacy for the three compounds
(Emax ≈ 40% for the three compounds). In this sense, the three compounds behave
similarly at the 5.46 mutant, so their IP signaling is similarly affected by this mutation.
MetI gains potency at the 5.46 mutant, while NitroI gains potency at the 6.55 mutant.
The results obtained in this study of structural determinants of the 5-HT2A receptor
could help interrogate the importance of particular pathways in conditions like
schizophrenia.
Keywords:
G protein-coupled receptors, serotonin, 5-HT2A receptor, biased agonists, signalling,
inositol phosphate, mutations.
Acknowledgements:
A. García-Silva is supported by a Post-Graduate fellowship from the Xunta de Galicia.
References:
[1] Nichols DE. Hallucinogens Pharmacol Ther, 101 (2004) 131-181.
Pósters. Ciencias da Saúde
329
[2] Meltzer HY. Neuropsychopharmacology, 21 (1999) 106S-115S.
[3] Martí-Solano M, Iglesias A, de Fabritiis G, Sanz F, Brea J, Loza MI, Pastor M,
Selent J. Mol Pharmacol, 87 (2015) 740-746.
330
IV Encontro Mocidade Investigadora
TECNOLOGÍA SUPERCRÍTICA APLICADA AL DESARROLLO
DE SCAFFOLDS PARA REGENERACIÓN ÓSEA
L. Goimil García*, C.A. García-González, C. Alvarez-Lorenzo
(*leticia.goimil@rai.usc.es)
Departamento de Farmacia y Tecnología Farmacéutica. Facultad de Farmacia.
Universidade de Santiago de Comspotela.
La regeneración ósea está orientada a la resolución de fracturas en las que el tejido
dañado no pueda ser recuperado sin intervención, ya sea por el tamaño de la lesión o por
condiciones, fisiológicas o patológicas, que entorpezcan la curación. Con el fin de
salvar estas situaciones se pueden utilizar implantes de hueso procedentes del propio
paciente (autoinjertos), de donantes (aloinjertos) o de animales (xenoinjertos). Sin
embargo, este tipo de implantes entrañan una serie de riesgos: daño a estructuras óseas
sanas del paciente en el caso de los autoinjertos, y riesgo de rechazo del injerto y de
transmisión de enfermedades en el caso de los aloinjertos y xenoinjertos. Para
solventarlo se desarrollan estructuras sintéticas porosas y biocompatibles, denominadas
scaffolds, capaces de modular el crecimiento y la diferenciación celular. Estos injertos
sintéticos deben tener una estructura adecuada en cuanto a porosidad y tamaño de poro.
Además se incorpora una molécula con actividad antiinflamatoria y promotora de la
diferenciación de las células a tejido óseo, que debe ser cedida de forma sostenida. Para
la fabricación de scaffolds se pueden emplean diversos métodos, tales como la
liofilización de emulsiones, el modelado de material fundido o la impresión 3D. Estas
técnicas tienen como desventajas el empleo de disolventes orgánicos que resultan
citotóxicos o la aplicación de temperaturas elevadas, que impiden trabajar con
compuestos termolábiles. Los fluidos supercríticos, concretamente el dióxido de
carbono, permiten operar sin la adición de disolventes y a condiciones de temperatura
relativamente bajas. Utilizando estos fluidos es posible realizar diversas operaciones en
el desarrollo de sistemas de liberación de fármacos, entre ellas el espumado de
polímeros para la formación de estructuras porosas. Mediante modificaciones en las
condiciones de procesado es posible regular las características del producto final,
adaptándolo a las necesidades del tejido.
Palabras clave:
tecnología supercrítica, scaffolds, regeneración ósea.
Pósters. Ciencias da Saúde
331
ST2 SOLUBLE E IL-33 COMO BIOMARCARDORES DE FIBROSIS
INTERSTICIAL AURICULAR EN FIBRILACION AURICULAR
L. González Melchor1*, J. García Seara1, J.L. Martínez Sande1, C.V. Alvarez2, X. A.
Fernández López1, M. Rodriguez Mañero1, J.R. González Juanatey1
1
(*dra_glezmelchor@hotmail.com)
Hospital Clínico Universitario de Santiago de Compostela. Grupo de investigación:
Grupos de Cardiología
2
Endocrinología del Instituto de Investigaciones Sanitarias. IDIS. Complexo
Hospitalario Universitario de Santiago
Introducción. La fibrilación auricular (FA) es la arritmia cardíaca sostenida más
frecuente en la práctica clínica [1]. Su incidencia y prevalencia están en aumento a nivel
mundial. La FA, se asocia con fibrosis intersticial auricular, la cual a su vez aumenta la
perpetuación de esta arritmia [1]. El ST2 soluble y la IL-33 son marcadores de fibrosis y
estiramiento cardíaco utilizados previamente en pacientes con insuficiencia cardíaca [23] pero hasta la fecha poco estudiados en fibrilación auricular.
Metodología. El estudio es de carácter prospectivo y observacional. Inicialmente, se
revisaron los procedimientos realizados en el servicio de Cardiología en el área de
electrofisiología (EEF) del Hospital Clínico Universitario de Santiago de Compostela
(CHUS) de enero 2010 a diciembre 2015 con FA para la realización de ablación de
venas pulmonares (AVPs) o cardioversión eléctrica (CVE). En un segundo grupo de
pacientes con FA, se les realizará una toma de muestra sanguínea para la medición del
ST2 soluble e IL-33. Los pacientes que ingresen para AVPs, se les realizará un mapa de
voltaje de la aurícula izquierda para el diagnóstico de fibrosis con el sistema de mapeo
electroanatómico CARTO 3. Se seguirán todos los pacientes a 3, 6 y 12 meses del
procedimiento, para la medición del ST2 soluble e IL-33 y se evaluará su valor como
marcadores diagnósticos de fibrosis auricular.
Resultados. El total de pacientes ingresados en EEF en la fecha indicada, con
diagnóstico de FA fue de 983. De los cuales, a 279 se les realizó AVPs y a 704
pacientes se les realizó CVE. De acuerdo con distintas series españolas esta arritmia
tiene una prevalencia de 4 a 10% en la población general [3]. El rango de edad de los
pacientes fue de 29 a 87 años.
Conclusiones. La FA es una arritmia con alta prevalencia en nuestra población y es una
de las principales causas de atención hospitalaria en el servicio de Cardiología del
CHUS.
Palabras clave:
fibrilación auricular, ST2 soluble, fibrosis, ablación, cardioversión.
Referencias:
[1] S. Nattel, B. Burstein, D. Dobrev. Atrial remodeling and atrial fibrillation.
Mechanisms and implications. Circ Arrhythmia Electrophysiol 1 (2008) 62-73.
[2] J. Ho, P. Sritara, C. deFilippi, T. Wang. Soluble ST2 testing in the general
population. American Journal of Cardiology, 115 (2015) 22B-25B.
332
IV Encontro Mocidade Investigadora
[3] W. Chen, J. Hong, J. Gannon, R. Kakkar, R. Lee. Myocardial pressure overload
induces systemic inflammation through endothelial cell IL-33. Proceedings of the
National Academy of Sciences, 112 (2015) 7249-7254.
[4] A. Martínez-Rubio, E. Pujol, M. Bonastre, E. Guilera, J. Guindo. Epidemiología de
la fibrilación auricular en España. Revista Española de Cardiología, 13 (2013) 3-8.
Pósters. Ciencias da Saúde
333
EL PAPEL DE LA UROGUANILINA EN LA REGULACIÓN DEL
PESO CORPORAL POR EL TRACTO GASTROINTESTINAL
P. González-Sáenz1,2*, C. Folgueira1,2, S. Barja-Fernández1, C. Castelao1,3, R.
Nogueiras2, L.M. Seoane1,3
1
(*pepsieg@gmail.com)
Grupo Fisiopatología Endocrina. IDIS
2
Centro de Investigación en Medicina Molecular y enfermedades crónicas. CiMUS.
Universidade de Santiago de Compostela
3
CIBER Fisiopatología Obesidad y Nutrición (CB06/03). Instituto de Salud Carlos III
La uroguanilina (UGN) es un péptido de 16 aminoácidos secretado por el tracto
gastrointestinal como prohormona (prouroguanilina) que requiere de una conversión
enzimática en su forma activa como uroguanilina (UGN). Esta hormona activa es
secretada al lúmen del tracto gastrointestinal, para unirse al receptor GUCY2C del
epitelio intestinal.
El papel principal de esta hormona es el de mantener el equilibrio electrolítico a nivel
intestinal y renal. Además de esta regulación, se ha propuesto una nueva función como
regulador de la homeostasis energética. Existen datos recientes que han demostrado que
la producción intestinal de uroguanilina se encuentra alterada con las variaciones del
estado nutricional de forma dependiente de leptina [1].
Más recientemente, se ha demostrado que la administración central de la uroguanilina
en ratones obesos induce una pérdida de peso independiente de la ingesta[2]. Además se
determinaron los mecanismos responsables dela activación del programa termogénico
en el tejido adiposo pardo, así como un incremento de la lipólisis en el tejido adiposo
blanco. Sin embargo, en la actualidad no existen datos acerca de la regulación de la
producción intestinal de la uroguanilina por distintos factores fisiológicos implicados en
las variaciones del balance energético. Por otro lado,tampocose ha determinado el
efecto de la administración de la uroguanilina sobre el peso y la composición corporal
podría estar mediada por la acción de los principales sistemas gástricos e intestinales en
la regulación del balance energético.
Los principales objetivos que se desarrollarán en el proyecto son los siguientes:
1.- Estudio de la regulación de la producción intestinal de la Uroguanilina en distintas
situaciones fisiológicas: edad, sexo gestación lactancia materna prolongada.
2.- Determinación de la implicación de la administración crónica de la uroguanilina
sobre la regulación de la homeostasis energética por su interacción con los sistemas
gástricos/intestinales implicados en el balance energético.
Palabras clave:
Uroguanilina, homeostasis energética, peso corporal, tracto gastrointestinal.
Agradecimientos:
El proyecto se realizará a cargo del proyecto PI15/01272 perteneciente al Instituto de
Salud Carlos III y cofinanciado con fondos FEDER.
334
IV Encontro Mocidade Investigadora
Este proyecto se desarrollará entre dos grupos de investigación. El grupo de
Fisiopatología Endocrina en el Hospital Clínico Universitario de Santiago de
Compostela (CHUS) perteneciente al IDIS (Instituto De Investigaciones Sanitarias de
Santiago de Compostela) y el grupo de Metabolismo Molecular perteneciente al CIMUS
(Centro singular de Investigación en Medicina molecular y enfermedades crónicas de
Santiago de Compostela) de la USC.
Referencias:
[1] C. Folgueira, E. Sanchez-Rebordelo, S. Barja-Fernandez, R. Leis, S. Tovar, FF.
Casanueva, C. Dieguez, R. Nogueiras, LM Seoane . Uroguanylin levels in intestine and
plasma are regulated by nutritional status in a leptin-dependent manner. Eur J Nutr., 55
(2) (2016) 529-36.
[2] C. Folgueira, D. Beiroa, A.Callon, O. Al-Massadi, S. Barja-Fernandez, A. Senra, J.
Fernø, M. López, C. Dieguez, F.F. Casanueva, F. Rohner-Jeanrenaud, LM.Seoane, R.
Nogueiras. Uroguanylin Action in the Brain Reduces Weight Gain in Obese Mice via
Different Efferent Autonomic Pathways. Diabetes, 65 (2) (2016) 421-32.
Pósters. Ciencias da Saúde
335
EVAR, PRESERVANDO HIPOGÁSTRICAS. PRESENTACIÓN
DE UN CASO TIPO D DE LA CLASIFICACIÓN EUROSTAR
M. Hermida Anllo*, M. Lerzundy Henao, L. Collantes Chávez, C. Santollo Villalba, G.
Volo Pérez, R. López Pérez, S. DeVarona Frolov
(*maheran@live.com)
Hospital Universitario de Gran Canaria Dr. Negrín. Las Palmas de Gran Canaria
El Aneurisma de Aorta Abdominal (AAA) infrarrenal es una patología grave, cuya
evolución natural es hacia la ruptura. A día de hoy las opciones terapéuticas son
quirúrgicas: Cirugía abierta o EVAR (Endovascular Aneurysm Aortic Repair). Se
hicieron estudios comparativos entre ambas técnicas: curvas de supervivencia, coste,
calidad de vida y complicaciones; resultando que a corto plazo la supervivencia y
calidad de vida es favorable al EVAR y el coste es favorable a la Cirugía Abierta; a
largo plazo las curvas de supervivencia se igualan y las complicaciones son más
frecuentes en EVAR. La discusión no ha concluido aún, mientras técnica y dispositivos
siguen perfeccionándose. El diámetro de 5 a 5.5 cm, es en el que se considera debe ser
indicado el tratamiento porque el beneficio (prevención de ruptura) supera al riesgo
perioperatorio.
La cuarta parte de los casos de AAA se asocia con aneurismas de arteria iliaca. Las
complicaciones descritas para ambas técnicas, relacionadas con la oclusión de las
arterias hipogástricas, son de tipo isquémico: claudicación glútea, disfunción eréctil,
colitis isquémica y la isquemia medular, que es rara pero devastadora. Estas
complicaciones son más frecuentes si la oclusión es bilateral, de ahí la necesidad de
conservarlas permeables.
Presentamos el caso de un paciente varón, con aneurisma aortoíliaco tipo D
(EUROSTAR), tratado con EVAR preservando las hipogástricas, mediante técnica de
sandwich-graft bilateral. El estudio del AngioTC y planificación terapéutica se realizó
con el software OsiriX MD v.7.5.
Se implantó una endoprotesis modular Endurant II® (Medtronic) y para las
hipogástricas sendas endoprotesis Viabahn® (W.L. Gore) sus componentes se
seleccionaron para conseguir la estanqueidad del conjunto y la permeabilidad arterial.
En las zonas de sellado arteria-prótesis y prótesis-prótesis se respetaron las normas de
uso de los fabricantes y en la bifurcación iliaca el ensamblaje se basó fundamentalmente
en la equivalencia de la fuerza radial de ambas endoprótesis y la adaptación de calibres.
El paciente está asintomático, no hubo complicaciones perioperatorias y el AngioTC de
control demuestra permeabilidad de la reconstrucción, sin endofugas.
La técnica endoprótesis en sándwich puede mantener la irrigación pélvica y prevenir
complicaciones isquémicas en el EVAR.
Palabras clave:
EVAR, sandwich-graft, arteria hipogastrica.
336
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecimientos:
A todos los Investigadores y Clínicos de este Capítulo.
Referencias:
[1] R.D. Dalman, M. Mell. Management of asymptomatic abdominal aortic aneurysm.
UpToDate, Mills JL, Eidt JF, Mohler ER, Clement DL, UpToDate, Collins KA, 2016.
[2] M.L. Kirkwood. Iliac artery aneurysm. UpToDate, Eidt JF, Mills JL, UpToDate,
Collins KA, 2015.
[3] A.C. Lobato. Sandwich Technique for Aortoiliac Aneurysms Extending to the
Internal Iliac Artery or Isolated Common/Internal Iliac Artery Aneurysms: A New
Endovascular Approach to Preserve Pelvic Circulation. J Endovasc Ther 18 (2011)
106-111.
Pósters. Ciencias da Saúde
337
GCK-III NEW FUNCTIONS IN METABOLISM
C. Iglesias*, E. Floridia, B. Porteiro, M. Fraile, A. Guerrero, D. Santos, S. Tovar, R.
Nogueiras, C. Pombo, J. Zalvide
(*cristina.iglesias@usc.es)
Departamento de Fisioloxía. Centro de Investigación en Medicina Molecular e
Enfermidades Crónicas (CIMUS). Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago
(IDIS). Universidade de Santiago de Compostela
Traditionally it has been studied the role of GCK-III (SOK-1, Mst4 and Mst3) in the
response to oxidative stress, cytoskeleton reorganization or cellular migration [1].
Nevertheless, very recently it has been published the involvement of one of them, SOK1, as a negative regulator of glucose metabolism [2-5]. Our group work widely in the
knowledge of these kinases under oxidative stress and we want to explore now deeply
this possible new metabolic function in vitro and in vivo, particularly for Mst3.
In vitro studies using shRNA technology with HepG2 cell line yielded us some
preliminary results indicating that cells lacking Mst3 protein had compromised the
expression of gluconeogenic genes like G6PC and PCK1.
Since gluconeogenic pathway is a relevant process in the pathology of Type 2 Diabetes
Mellitus mediating the condition of IFG (Impaired Fasting Glucose) that elevates
fasting plasma glucose levels in diabetic patients [6] we have found Mst3 as possible
therapeutic target for this pathology.
In vivo studies with Mst3 knockdown mice confirmed a role of Mst3 in the
gluconeogenic process. Mice fed with a HFD (high fat diet) showed a significant higher
phosphorylation and therefore activation of Mst3 indicating that this kinase may have a
role not only under oxidative stress but also under metabolic stress. Pyruvate tolerance
test in these obese mice demonstrate that mice lacking Mst3 were unable to produce the
same amount of glucose as wild type does after a fasting period, which is consistent with
their lower level of G6PC mRNA. This has relevance since we have seen that Mst3
deficient mice are less insulin resistant in an insulin tolerance test.
Deep looking into the molecular mechanism by which Mst3 could be mediating this
regulation of G6PC and PCK1 expression we have found in HepG2 cells devoid of
Mst3 an over activation of the AKT/mTORC2/FOXO1 axis in the context of the insulin
pathway. Also in absence of Mst3 is compromised the response of this cells to AMPc.
More experiments should be performed to find the relationship between Mst3 and those
kinases affected by its lack.
Keywords:
GCK-III,
Mst3,
G6PC,
AKT/mTORC2/FOXO1.
PCK1,
gluconeogenesis,
Type
II
Diabetes,
Acknowledgements:
We thank Xunta de Galicia for the Predoctoral contract of C. Iglesias; all the members
of the MeMoEn Research group for helpful discussions; Carlos Diéguez for the
metabolic issue advices; Dianqing Wu for the advice on PCR genotyping and Preeti
Ramadoss for the G6PC promoter plasmid.
338
IV Encontro Mocidade Investigadora
References:
[1] P. Ling, T.J. Lu, C.J. Yuan, M.D. Lai. Biosignaling of mammalian Ste20-related
kinases. Cellular Signalling, 20 (2008) 1237-1247.
[2] M. Amrutkar, E. Cansby, U. Chursa, E. Nuñez-Durán, B. Chanclón, M. Ståhlman,
V. Fridén, L. Mannerås-Holm, A. Wickman, U. Smith, F. Bäckhed, J. Borén, B.W.
Howell and M. Mahlapuu. Genetic Disruption of Protein Kinase STK25 Ameliorates
Metabolic Defects in a Diet-Induced Type 2 Diabetes Model. Diabetes, 64 (2015) 27912804.
[3] M. Amrutkar, M. Kern, E. Nuñez-Durán, M. Ståhlman, E. Cansby, U. Chursa, E.
Stenfeldt, J. Borén, M. Blüher and M. Mahlapuu. Protein kinase STK25 controls lipid
partitioning in hepatocytes and correlates with liver fat content in humans. Diabetologia,
59 (2016) 341-353.
[4] E. Cansby, M. Amrutkar, L. Mannerås Holm, A. Nerstedt, A. Reyahi, E. Stenfeldt, J.
Borén, P. Carlsson, U. Smith, J.R. Zierath and M. Mahlapuu. Increased expression of
STK25 leads to impaired glucose utilization and insulin sensitivity in mice challenged
with a high-fat diet. The FASEB Journal, 27 (2009) 3660-3671.
[5] A. Nerstedt, E. Cansby, C.X. Andersson, M. Laakso, A. Stančáková, M. Blüher, U.
Smith and M. Mahlapuu. Serine/threonine protein kinase 25 (STK25): a novel negative
regulator of lipid and glucose metabolism in rodent and human skeletal muscle.
Diabetologia, 55 (2012) 1797-1807.
[6] A.C. Powers. Diabetes mellitus. In: D.L. Longo, D.L. Kasper, J.L. Jameson, A.S.
Fauci, S.L. Hauser and J. Loscalzo (Eds). Harrison. Principios de Medicina Interna.
New York, 2012.
Pósters. Ciencias da Saúde
339
IDENTIFICACIÓN DE BIOMARCADORES PLASMÁTICOS PARA
LA DETECCIÓN TEMPRANA DE MUERTE SÚBITA EN UNA
FAMILIA QUE PRESENTA UNA MUTACIÓN EN EL GEN DE LA
LAMIN A/C.
I. Izquierdo1*, R. Toro2, P. Vélez1, R. Brugada3, O. Campuzano3, A. Pérez-Serra3, J.R.
González-Juanatey4, A. García1
1
(*irene.izquierdo@usc.es)
Grupo de Proteómica de Plaquetas. Centro Singular de Investigación en Medicina
Molecular y Enfermedades Crónica
2
Departamento de Medicina. Universidad de Cádiz
3
Centro de Genética Cardiovascular. IDIBGI. Universidad de Girona
4
Servicio de Cardiología. Hospital Clínico Universitario de Santiago de Compostela
La Miocardiopatía Dilatada (MCD) es una patología compleja caracterizada por la
dilatación del ventrículo izquierdo, disfunción sistólica, apoptosis de miocitos y fibrosis
miocárdica. Es la causa más común de trasplante cardíaco y una de las principales de
muerte súbita en los países desarrollados. Aproximadamente un tercio tiene su origen en
mutación genética, generalmente de tipo autosómico dominante. Uno de los genes
implicados es el de la Lamin A/C (LMNA). Su alteración está estrechamente
relacionada con un mal pronóstico de la enfermedad, que deriva generalmente en un
episodio de muerte súbita antes de la instauración de los síntomas.
Este estudio pretende mejorar las herramientas de diagnóstico temprano de la MCD y de
evaluación del riesgo de muerte súbita cardíaca mediante la búsqueda de biomarcadores
plasmáticos en una familia con historial de MCD y antecedentes de muerte súbita por
mutación en el gen de la LMNA.
Del total de 21 miembros de la familia, se seleccionaron los cuatro más sintomáticos con la mutación y MCD- para el estudio proteómico, que se llevó a cabo mediante una
comparativa con cuatro controles sanos macheados por edad y sexo. Cada una de las
muestras de plasma se sometió a un proceso de enriquecimiento en proteínas poco
abundantes utilizando el kit ProteoMinerTM. Posteriormente se procedió al análisis
utilizando la técnica 2D-DIGE (electroforesis bidimensional diferencial en gel)
acoplada a espectrometría de masas.
Se detectaron un total de 111 manchas proteicas con diferencia significativa de
expresión entre condiciones, 83 de las cuales se identificaron mediante espectrometría
de masas, correspondiendo a 41 ORFs (Open Reading Frames) o proteínas únicas. Cabe
destacar la presencia elevada de actinas -presentes en vesículas extracelulares- y de
proteínas que regulan negativamente el proceso de coagulación en el grupo de
pacientes.
Algunas de las proteínas más interesantes se validaron mediante Western Blot (Actina,
Alfa-1-antitripsina, Clusterina y Vitamin D-binding protein) y con técnicas
turbidimétricas (Antitrombina-III), confirmando los resultados proteómicos. Estas
proteínas presentan potencial como biomarcadores predictivos de un episodio de muerte
340
IV Encontro Mocidade Investigadora
súbita asociado a la mutación en el gen de la LMNA, y están actualmente validándose
en muestras procedentes de todos los miembros de la familia afectada.
Palabras clave:
miocardopatía dilatada, muerte súbita, Lamin A/C; proteómica, biomarcadores.
Agradecimientos:
Financiado por la Sociedad Española de Cardiología.
Pósters. Ciencias da Saúde
341
METODOLOGÍA Y ANÁLISIS DE LAS FRECUENCIAS DEL
INDEL IV53 DEL P53 (PIN3) Y SU POSIBLE RELACIÓN CON EL
CÁNCER DE PRÓSTATA
N. López Trigo*, N. Aguín Losada, J. Rodríguez Luis, J.L. Blázquez Caeiro
(*nuria.lt@hotmail.com)
Departamento de Zoología y Antropología Física. Facultad de Biología. Universidade
de Santiago de Compostela
Introducción. p53 es una proteína con función de supresión tumoral, siendo responsable
de la senescencia, la apoptosis y la parada del ciclo celular así como de la consiguiente
reparación del ADN, en caso de producirse daños [1]. Uno de los marcadores asociados
al p53 es una duplicación 16 pb (INDEL IV53), que presenta una frecuencia del alelo
duplicado (A2) del 33,9% en afroamericanos, mientras que en americanos de origen
europeo es del 20,5% [2]. El alelo duplicado podría contribuir a la formación de
estructuras G-cuádruplex, que darían lugar a una proteína defectiva relacionada con el
incremento de ocurrencia del cáncer [3].
Metodología. Se ha obtenido ADN, mediante extracción por fenol-cloroformo, a partir
de sangre venosa total de 200 pacientes de Cáncer de Próstata (PCa) pertenecientes a la
población gallega. A continuación se ha llevado a cabo la amplificación y genotipado de
las muestras mediante PCR y electroforesis en gel de poliacrilamida (PAGE) con
tinción de silver staining. Para establecer el protocolo de amplificación se ha realizado
una revisión bibliográfica a partir de la que se seleccionaron dos parejas de primers (A y
B) [4, 5]. Para dichos primers se han diseñado diferentes protocolos de amplificación
buscando las combinaciones más adecuadas. Una vez tipadas las muestras se han
comparado las frecuencias obtenidas con las observadas en otras poblaciones
mundiales.
Resultados. En lo que concierne al protocolo de amplificación, los mejores resultados se
han obtenido con la pareja de primers Forward B y Reverse A, con un amplicón de 153169 pb. Tras el genotipado se ha estimado una frecuencia para el alelo 2 del 10,4%.
Conclusión. La muestra estudiada hasta el momento se encuentra en equilibrio HardyWeinberg para este marcador y presenta unas frecuencias similares a otras poblaciones
de origen europeo. Esta es una aproximación metodológica al análisis de este marcador.
Su aplicación en muestras de casos y controles nos permitirá establecer su posible
relación con el Cáncer de Próstata.
Palabras clave:
P53, apoptosis, ciclo celular, cáncer, frecuencias, Hardy-Weinberg.
Agradecimientos:
Los autores agradecen su colaboración a todos los participantes de este estudio y al
personal sanitario que lo ha hecho posible.
Referencias:
[1] A.J. Levine y M. Oren. The first 30 years of p53: growing ever more complex.
Nature Reviews Cancer, 9 (2009) 749-758.
342
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] The 1000 Genomes Project Consortium. A global reference for human genetic
variation. Nature, 526 (2015) 68-74.
[3] N. Pouladi, S. M. Kouhsari, M. H. Feizi, R. Dehghan, P. Azarfam y D. Farajzadeh.
Lack of Association of Intron 3 16 bp Polymorphism of TP53 with Breast Cancer
among Iranian-Azeri Patients. Asian Pacific Journal of Cancer Prevention, 15 (2014)
2631-2634.
[4] S. Costa, D. Pinto, D. Pereira, H. Rodrigues, J. Cameselle-Teijeiro, R. Medeiros y F.
Schmitt. Importance of TP53 codon 72 and intron 3 duplication 16bppolymorphisms in
prediction of susceptibility on breast cancer. BMC Cancer, 8 (2008) 32-38.
[5] X. Wu, H. Zhao, C. I. Amos, S. Shete, N. Makan, W. K. Hong, F. F. Kadlubar y M.
R. Spitz. P53 genotypes and haplotypes associated with lung cancer susceptibility and
ethnicity. Journal of the National Cancer Institute, 94 (2002) 681-690.
Pósters. Ciencias da Saúde
343
DESARROLLO DE UN NUEVO TEST ELISA ULTRASENSIBLE
PARA EL DIAGNÓSTICO DE LA FASCIOLOSIS
V. Martínez-Sernández1*, R.A. Orbegozo-Medina1, M. González-Warleta2, M. Mezo2,
F.M. Ubeira1
1
(*victoria.martinez@usc.es)
Laboratorio de Parasitología. Facultad de Farmacia. Universidade de Santiago de
Compostela
2
Laboratorio de Parasitología. Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo.
INGACAL
La fasciolosis es una enfermedad transmitida por alimentos, causada por trematodos del
género Fasciola (F. hepatica y F. gigantica) y de gran impacto sobre la salud humana y
animal. Se estima que 2,4 millones de personas se infectan cada año en todo el mundo y
que 180 millones están en riesgo de infección. Asimismo, se calculan pérdidas en el
sector ganadero de más de 3.000 millones de dólares al año. Dado que los parásitos
adultos se establecen en las vías biliares, una buena opción para el diagnóstico temprano
de la fasciolosis es la detección de antígenos parasitarios presentes en heces, como las
catepsinas L1, L2 y L5, mediante inmunoensayos enzimáticos (ELISA).
En el presente trabajo hemos desarrollado y establecido las mejores condiciones de uso
de un nuevo test ELISA captura rápido (fMM3-COPRO) para la detección de catepsinas
L de F. hepatica y F. gigantica. Dicho test se basa en la combinación de anticuerpos
policlonales para capturar los antígenos presentes en heces y su posterior
reconocimiento mediante un anticuerpo monoclonal marcado con biotina (MM3), que
reconoce específicamente las catepsinas L producidas por el parásito [1,2]. Como
sistema secundario de amplificación hemos utilizado estreptavidina conjugada con
peroxidasa polimerizada.
El nuevo test fMM3-COPRO ha demostrado ser altamente sensible y específico, siendo
capaz de detectar hasta 150 pg/mL de antígeno, lo que permite diagnosticar animales o
humanos infectados con un único parásito. Estas características hacen que el test fMM3COPRO tenga potencial para convertirse en el nuevo estándar para el diagnóstico
temprano de la fasciolosis.
Palabras clave:
fasciola hepatica, fasciola gigantica, fasciolosis, ELISA, catepsina.
Agradecimientos:
Proyectos AGL2011-30563-C03-01 (MINECO), GPC2014/058 (Xunta de Galicia) y
Fondo Europeo de Desarrollo Regional (FEDER). Becas FPU AP2010-5808 (MECD) y
FPI BES-2012-060270 (MINECO).
Referencias:
[1] L. Muiño, M.J. Perteguer, T. Gárate, V. Martínez-Fernández, A. Beltrán, F.
Romarís, M. Mezo, M. González-Warleta, F.M. Ubeira. Molecular and immunological
characterization of Fasciola antigens recognized by the MM3 monoclonal antibody.
Molecular and biochemical parasitology, 179 (2011) 80-90.
344
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] M. Mezo, M. González-Warleta, C. Carro y F.M. Ubeira. An ultrasensitive capture
ELISA for detection of Fasciola hepatica coproantigens in sheep and cattle using a new
monoclonal antibody (MM3). Journal of Parasitology, 90 (2004) 845-852.
Pósters. Ciencias da Saúde
345
SEARCHING FOR THE HUMAN VGF-DERIVED
NEUROPEPTIDE TLQP-62 RECEPTOR
D.M. Moutinho*, J.R. Requena
(* daniela.moutinho@usc.es)
Brain Protein Malfunctio. CIMUS. Universidade de Santiago de Compostela
Chronic mental disorders, as schizophrenia, bipolar disease or major depression, affect
about 10% of the world population. DISC1 (DIsrupted In SChizophrenia 1) protein is
truncated in a Scottish family with a high prevalence of Chronic Mental Illness and
forms insoluble aggregates in a subset of cases of mental disease [1]. DISC1 regulates
the expression of VGF, a neuropeptide precursor with potent antidepressant and
neurotrophic properties [2].
This neuropeptide, specific of the central and peripheral nervous systems, is synthesized
in neuronal cells of the cortex, hypothalamus, hippocampus and cerebellum. It is the
precursor for multiple peptides with different activities in synaptic plasticity,
neurogenesis, glucose and energy balance, among others. VGF’s involvement in
affective disorders have been described and the VGF-derived 62 amino acid peptide
TLQP-62 shows an acute antidepressant effect in behavioral mice models of depression
enhancing neurogenesis at the hippocampus [3][4][5]. To better understand TLQP-62
role in the nervous system and its antidepressant properties, efforts to find a receptor
and to unveil its structure are being made.
To search for a possible TLQP-62 receptor in the human brain, a crosslinker is used to
link a biotinylated TLQP-62 to the possible receptor present in human hippocampus
homogenate and human neuroblastoma-derived cells SHSY-5Y. The putative receptor is
trapped in an avidin column and identified by separation in SDS-PAGE, western
blotting, using streptavidin and anti-VGF antibodies, followed by mass spectrometry.
Keywords:
anti-depressant, TLQP-62, VGF, receptor.
Acknowledgments:
Marie Curie Research Training Network IN-SENS: Deciphering inter and intracellular
signaling in schizophrenia, funded by EC under FP7-PEOPLE-2013
References:
[1] S. R. Leliveld, V. Bader, P. Hendriks, I. Prikulis, G. Sajnani, JR. Requena, C. Korth.
The Journal of Neuroscience, 28 (2008) 3839 –3845
[2] A. Ramos, C. Rodríguez-Seoane, I. Rosa, SV. Trossbach, A. Ortega-Alonso, L.
Tomppo, J. Ekelund, J. Veijola, MR. Järvelin, J. Alonso, S. Veiga, A. Sawa, W.
Hennah, A. Garcia, C. Korth, JR. Requena. Neuropeptide precursor VGF is genetically
associated with social anhedonia and underrepresented in the brain of major mental
illness: its downregulation by DISC1. HumMol Genetics, 23 (2014) 5859–5865.
[3] WJ. Lin, C. Jiang, M. Sadahiro, O. Bozdagi, L. Vulchanova, CM. Alberini, SR.
Salton. VGF and Its C-Terminal Peptide TLQP-62 Regulate Memory Formation in
Hippocampus via a BDNF-TrkB-Dependent Mechanism. The Journal of Neuroscience;
35 (2015) 10343–10356.
346
IV Encontro Mocidade Investigadora
[4] S. Thakker-Varia, JJ. Krol, J. Nettleton, PM. Bilimoria, DA. Bangasser, TJ. Shors,
IB. Black, J. Alder. The Neuropeptide VGF Produces Antidepressant-Like Behavioral
Effects and Enhances Proliferation in the Hippocampus. The Journal of Neuroscience,
27 (2007) 12156 –12167
[5] S. Thakker-Variaa, J. Behnkea, D. Doobina, V. Dalal, K. Thakkar, F. Khadima, E.
Wilsona, A. Palmieri, H. Antila, T. Rantamaki, J. Alder. VGF (TLQP-62)-induced
neurogenesis targets early phase neural progenitor cells in the adult hippocampus and
requires glutamate and BDNF signaling. Stem Cell Research, 12 (2014) 762–777.
Pósters. Ciencias da Saúde
347
CARACTERÍSTICAS MORFOMÉTRICAS DEL FORAMEN
MENTONIANO SEGÚN EL ESTADO DENTAL. ANÁLISIS
MEDIANTE TOMOGRAFÍA COMPUTARIZADA DE HAZ
CÓNICO
J. Muinelo Lorenzo1*, A. Fernández Alonso1, J. Varela Mallou2, M. Muinelo Lorenzo3,
M.M. Suárez Cunqueiro4
1
(*juanmuinelo@hotmail.com)
Departamento de Estomatología. Facultad de Medicina y Odontología, Universidade
de Santiago de Compostela
2
Departamento Metodología, Psicología Social y Psicología Básica. Facultad de
Psicología. Universidade de Santiago de Compostela
3
Servicio Cirugía General y del Aparato Digestivo. Hospital Universitario Lucus
Augusti
4
Departamento de Estomatología. Facultad de Medicina y Odontología. Universidade
de Santiago de Compostela
Introducción. El foramen mentoniano (FM) es un pequeño orificio situado en la región
anterolateral mandibular, a través del cual emergen el nervio y vasos mentonianos [1,2].
Justificación y objetivo. Desde el punto de vista quirúrgico, es muy importante conocer
las características y variantes anatómicas del FM antes de realizar intervenciones en
zona anterior mandibular [3]. El objetivo del presente estudio es analizar las variaciones
que presenta el FM en función del estado dental.
Material y método. En un total de 344 tomografías computarizadas de haz cónico
(TCHC) se analizaron la presencia y las características del FM (diámetros, área, forma y
ángulo de salida), así como la distancia del FM a la cresta alveolar (FM-BSM) y al
borde inferior mandibular (FM-BIM).
Resultados. Las dimensiones (diámetro largo y área) del FM fueron significativamente
mayores en pacientes dentados en comparación con los pacientes edéntulos (p=0,010;
p=0,028). La distancia FM-BSM fue significativamente mayor en pacientes dentados en
comparación a los pacientes parcialmente desdentados (p=0,001) y edéntulos (p=0,000),
y en los pacientes parcialmente desdentados en comparación a los pacientes edéntulos
(p=0,000). El ángulo de emergencia fue significativamente mayor en pacientes dentados
y en los pacientes parcialmente desdentados en comparación a los pacientes edéntulos
(p=0,000; p=0,000). Se observaron diferencias significativas en el tipo de emergencia
del FM en función del estado dental (p=0,000). La emergencia en los pacientes dentados
fue principalmente en dirección superior, mientras que en los pacientes parcialmente
dentados y edéntulos se observó una mayor presencia de emergencias del tipo directo.
Conclusiones. Las dimensiones, el ángulo de emergencia y la posición del FM en la
mandíbula varían según la condición dental, siendo el tamaño y la distancia a la cresta
alveolar menores en pacientes desdentados y el ángulo de emergencia menor en
pacientes dentados. La TCHC es un método adecuado para conocer la anatomía del FM
antes de intervenciones quirúrgicas en la zona anterior mandibular.
348
IV Encontro Mocidade Investigadora
Palabras clave:
foramen mentoniano, anatomía mandibular, tomografía computarizada de haz cónico.
Referencias:
[1] B. Cutright, N. Quillopa, W. Schubert. An anthropometric analysis of the key
foramina for maxillofacial surgery. Journal of Oral and Maxillofacial Surgery, 61
(2003) 354-54.
[2] J. Kieser, D. Kuzmarovic, A. Payne, J. Dennison, P. Herbison. Patterns of
emergence of the human mental nerve. Archives of Oral Biology, 47 (2002) 743-47.
[3] G. Greenstein , D. Tarnow. The mental foramen and nerve: clinical and anatomical
factors related to dental implant placement: a literature review. Journal of
Periodontology, 77 (2006) 1933-43.
Pósters. Ciencias da Saúde
349
PERSIGUIENDO LO OCULTO: DESARROLLO DE UN
PROTOCOLO DE ESTUDIO DEL PROTEOMA DE BAJO PESO
MOLECULAR DEL SUERO
J.J. Nieto Fontarigo1*, F.J. González Barcala2, M.E. San José Capilla3, M.P. Arias
Crespo1, M. Nogueira Álvarez1, F.J. Salgado Castro1
1
(* juanjose.nieto@usc.es)
Departamento de Bioquímica y Biología Molecular. Facultad de Biología-Centro de
Investigación en Biología (CIBUS). Universidade de Santiago de Compostela
2
Servicio de Neumología. Hospital Clínico-Universitario de Santiago de Compostela.
Grupo Interdisciplinar de Investigación en Neumología. Instituto de Investigación
Sanitaria de Santiago de Compostela. IDIS
3
Servicio de Análisis Clínicos. Hospital Clínico-Universitario de Santiago de
Compostela
Introducción. El estudio del peptidoma del suero (<20 kDa) es altamente importante
debido al enriquecimiento en biomarcadores. Últimamente, se han desarrollado
numerosas técnicas para su análisis: inmunodepleción, librerías peptídicas,
precipitación, cromatografía y ultrafiltración [1, 2]. Todas ellas presentan limitaciones a
la hora de estudiar moléculas tan poco abundantes como citoquinas, quimioquinas,
factores de crecimiento o factores de transcripción. El objetivo de nuestro trabajo es
mejorar esta tecnología a través de la combinación de dos técnicas. En primer lugar, una
cromatografía de afinidad utilizando como ligando heparina [3], que favorece el
enriquecimiento en las moléculas de interés. En segundo lugar, una ultrafiltración, con
el fin de eliminar proteínas de gran tamaño/abundancia (ej., albúmina/ALB).
Método. Se trabajó con muestras de suero de individuos sanos. Se realizó una
cromatografía de afinidad mediante heparina (HiTrapTM Heparin HP) acoplada a HPLC
(ÄCTA Purifier). La Ultrafiltración se llevó a cabo mediante filtros Vivaspin 2, 20 kDa
cut-off en condiciones desnaturalizantes (10% ACN). Las muestras procedentes de
ultrafiltración y cromatografía se concentraron y se analizaron mediante electroforesis
mono y bidimensional. Finalmente, los péptidos se identificaron mediante nanoLC-ESIIT.
Resultados. Tras el ultrafiltrado se observaron bandas de bajo peso molecular en los
geles y se identificaron ALB, THRB, APOC3, FIBA, CO4A, APOE, CO3, UBE2O así
como una quimioquina, CXCL7. Sin embargo, es evidente la presencia de proteínas de
alto peso molecular (ALB, THRB) que enmascaran otras menos abundantes como las
quimioquinas. Por otro lado, la cromatografía con heparina elimina casi toda la ALB.
Sin embargo, no se detectan proteínas de bajo peso molecular. La combinación de
ambos métodos tampoco parece aportar una mejora importante como se esperaba.
Conclusiones. La cromatografía con heparina nos permite eliminar la ALB, pero no
enriquece en proteínas de bajo peso molecular. Por otro lado, la ultrafiltración sí permite
seleccionar moléculas <20 kDa, entre las que solo se identificaron CXCL7 o APOC3A.
La aplicación conjunta de ambas técnicas no supone una mejora debido
350
IV Encontro Mocidade Investigadora
fundamentalmente a problemas relacionados con la ultrafiltración (saturación del filtro,
falta de selectividad), lo que implica que el protocolo necesita ser optimizado.
Palabras clave:
peptidoma, suero, heparina, ultrafiltración.
Agradecimientos:
Este trabajo ha sido financiado por el Instituto de Salud Carlos III, Ministerio de
Economía y Competitividad (PI13/02046) y por la Sociedad Española de Neumología y
Cirugía Torácica, SEPAR (121/2012).
Referencias:
[1] S. Selvaraju y Z.E. Rassi. Liquid-phase-based separation systems for depletion,
prefractionation and enrichment of proteins in biological fluids and matrices for indepth proteomics analysis--an update covering the period 2008-2011. Electrophoresis,
33 (2012) 74-88.
[2] D.W. Greening y R.J. Simpson. A centrifugal ultrafiltration strategy for isolating the
low-molecular weight (≤ 25K) component of human plasma proteome. Journal of
proteomics, 73 (2010) 637-648.
[3] T. Lei, Q.Y. He, Y.L. Wang, L.S. Si y J.F. Chiu. Heparin chromatography to deplete
high- abundance proteins for serum proteomics. Clinica Chimica Acta, 388 (2008) 173178.
Pósters. Ciencias da Saúde
351
BÚSQUEDA DE NUEVAS DIANAS ANTITROMBÓTICAS
MEDIANTE EL ESTUDIO DEL PROTEOMA PLAQUETARIO EN
OBESOS
M. Núñez-Barrachina1*, I. Rosa1, A. Castro2, F.F. Casanueva2, M Pardo3, Á. García1
1
(*mnb.barrachina@gmail.com)
Grupo de Proteómica de Plaquetas. Centro de Investigación en Medicina Molecular y
Enfermedades Crónicas (CIMUS)
2
Universidad Santiago de Compostela e Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago
de Compostela (IDIS) Grupo de Endocrinología Molecular y Celular (IDIS) Servicio de
Endocrinología. Xerencia de Xestión Integrada de Santiago (XXS)
3
Grupo Obesidómica (IDIS), Hospital Clínico Universitario de Santiago
Los datos de la OMS reflejan que en 2014 el 39% de las personas mayores de 18 años
padecía sobrepeso y el 13% obesidad. La acumulación excesiva de tejido adiposo en la
obesidad se relaciona con las comorbilidades asociadas. En concreto, se relaciona de
manera directa la obesidad con riesgo cardiovascular debido a su estado proinflamatorio y pro-trombótico donde las plaquetas juegan un papel fundamental para el
estudio de dicha relación.
Dado que no se ha publicado ningún trabajo similar en este campo, nuestro objetivo es
determinar las características propias de las plaquetas en personas obesas y su papel en
posibles eventos cardiovasculares,
Se realizó un estudio piloto de 8 pacientes obesos seleccionados por el Servicio de
Endocrinología (XXIS) junto con 8 voluntarios sanos. Dicho estudio se basó en una
comparativa del proteoma plaquetario de dichos pacientes frente a sus controles
normopeso mediante electroforesis bidimensional diferencial en gel (2D-DIGE) para la
separación de las proteínas, y su posterior identificación mediante espectrometría de
masas.
Tras el análisis de imagen se detectaron 44 diferencias (fold change >1,1; p<0,05) de las
cuales se identificaron 27 mediante espectrometría de masas. Se obtuvieron 31 ORF, las
proteínas más relevantes estaban implicadas en estrés oxidativo, metabolismo y rutas
energéticas. Además de eso, algunas proteínas aumentadas en obesos contribuían al
estado protrombótico y proinflamatorio de las plaquetas.
Los resultados obtenidos muestran diferencias significativas entre el proteoma
plaquetario obeso y normopeso. Junto a los resultados de Western Blot contra
fosfotirosina, se sugiere que existe una tendencia hacia una mayor activación
plaquetaria. El estudio de estas diferencias podrá aportar información sobre dianas de
activación plaquetaria alteradas en obesidad con vistas a aportar tratamientos
antitrombóticos.
Palabras clave:
obesidad, proteómica, plaquetas, dianas antitrombóticas.
352
IV Encontro Mocidade Investigadora
ESTUDIO DEL MODELO DE RATÓN B6;129SSOX2TM1(CRE/ERT2)Hoch/J Y B6.129X1- GT(ROSA)26SORTM1(EYFP)Cos/J EN
EPITELIO DE TRÁQUEA Y ESÓFAGO
F. Oroz-Gonjar1*, B. Sánchez1, M. Chenlo1, A. García-Rendueles1, M. GarcíaLavandeira1, J. Cameselle2, C. Álvarez1
(*fernando.oroz@usc.es)
1
2
Grupo de Neoplasia y Diferenciación Endocrina. CiMUS
Departamento de Anatomía Patológica. IDIS. Universidade de Santiago de
Compostela
En los últimos años se han intensificado los estudios para comprender mejor el
comportamiento y la fisiología de las células madre, sobre todo las presentes en los
tejidos adultos. Este tipo de célula madre, para ser descrita como tal, tiene que
compartir tres características: expresar marcadores de célula madre (SOX2, OCT4,
Klf4...), tener la capacidad de autorrenovación y ser capaces de diferenciarse para
formar una célula adulta del tejido al que pertenecen [1]. Además, estas células han
cobrado más importancia aún por su papel en el desarrollo del cáncer.
El factor de transcripción SOX2 se ha descrito como esencial para el mantenimiento de
la plucipotencialidad en células embrionarias, así como para la formación de
varios epitelios durante la etapa fetal. Más recientemente, este factor se ha descrito
en varios tejidos adultos, entre los que se encuentran progenitores neuronales,
células de retina o en la glándula Hipofisaria [2].
Nuestro modelo de ratón es ideal para el estudio de SOX2, ya que la expresión de
esta proteína induce la expresión de la proteína verde fluorescente GFP. Dicha
expresión sólo se produce cuando se administra tamoxifen al ratón, ya que este
mecanismo es dependiente del sistema Cre-recombinasa. Gracias a esto, podemos
tracear las células SOX2 (+) a lo largo del tiempo ya que, aunque pierdan la
expresion de este factoir de transcripción, las células seguirán expresando
GFP y por tanto serás fáciles de seguir [3].
En este trabajo nos centramos en el epitelio de la tráquea y esófago. Utilizaremos
diferentes concentraciones de tamoxifen para ver los diferentes tipos de inducción.
Además, seguiremos las células SOX2(+) a diferentes tiempos para ver cómo se
comportan.
Palabras clave:
ratón, SOX2, GFP, tráquea, esófago.
Referencias:
[1] C.E. Müller-Sieburg, R.H. Cho, M. Thoman, B. Adkins, H.B. Sieburg.
Deterministic regulation of hematopoietic stem cell self-renewal and differentiation.
Blood, 100 (2002), 1302–1309.
Pósters. Ciencias da Saúde
353
[2] K. Arnold, A. Sarkar, M.A. Yram, J.M. Polo, R. Bronson, S. Sengupta, M. Seandel,
N. Geijsen, K. Hochedlinger, K. Sox2(+) adult stem and progenitor cells are important
for tissue regeneration and survival of mice. Cell Stem Cell 9 (2011) 317–329.
[3] C.L. Andoniadou, D. Matsushima, S.N.M. Gharavy, M. Signore, A.I. Mackintosh,
M. Schaeffer M.T. Dattani. Sox2+ stem/progenitor cells in the adult mouse pituitary
support organ homeostasis and have tumor-inducing potential. Cell Stem Cell, 13
(2013) 433-445.
354
IV Encontro Mocidade Investigadora
ANALYSIS OF THE DEVELOPMENT OF THE INNER EAR OF
SHARKS THROUGH IMMUNOHISTOCHEMISTRY, IN SITU
HYBRIDIZATION AND MICRO-CT IMAGING
S. Pereira Guldrís1*, M. Candás2, I. Rodríguez-Moldes1
1
(*santiago.pereira@rai.usc.es)
Departamento de Bioloxía Celular e Ecoloxía. CIBUS-Facultade de Bioloxía,
Universidade de Santiago de Compostela
2
Departamento de Zooloxía e Antropoloxía Físic, Estación de Bioloxía Mariña de A
Graña. Universidade de Santiago de Compostela
The inner ear is the structure responsible for the detection of the sound, balance and
acceleration and its origin dates back at least 600 million years ago [1], from the inner
ear with one or two semicircular canals of agnathans to the inner ear with three canals of
gnathostomes [2]. The inner ear has been studied so far in teleosts (zebrafish) and
tetrapods (Xenopus, chick, mouse), but similar studies are scarce in cartilaginous fishes,
the most ancient radiation of jawed vertebrates. The inner ear emerges from the otic
placode, a thickening of the ectoderm next to the hindbrain that in teleosts and reptiles
cavitates to form the inner ear [3,4], while in amphybians, birds and mammals it is
originated by the invagination of the placode [5].
In this study, the expression patterns of various gene markers related to the otic
development (Wnt5a, Dlx2/5, BMP4 or Emx2) were analyzed by immunohistochemistry
or in situ hibridization in embryos of Scyliorhinus canicula staged according to their
external characteristics [6]. The morphological development was also studied at
different stages through computed microthomography (micro-CT), a non-destructive
technique that allows a high resolution and the entire visualization of whole samples [7].
This technique also permits 3D imaging of specific immunostaining by metallic
precipitation associated to antibody-antigen binding reaction [8].
The markers used in this study show similar expression patterns to that described in
other vertebrates. In early embryos, Wnt5a is expressed in the whole otic cup. In the otic
vesicle, Dlx2/5 is expressed in the dorsal region and BMP4 in the anterior and posterior
poles. In late embryos, Emx2 is expressed in the dorsal region of the inner ear. The
micro-CT imaging provides a detailed description of the development of the inner ear,
from the invaginated otic cup in early embryos to a vesicle communicated to the
exterior by the endolimphatic duct and finally the developed inner ear with the three
dorsal semicircular canals and the ventral sacs (saccule, utricle and lagena).
This study shows the helpfulness of the micro-CT to understand the development of
complex structures like the inner ear but also leads to the combined application of
micro-CT and immunohistochemistry and in situ hybridization to determine the precise
spatial expression pattern of molecular markers.
Aknowledgments:
Suported by Spanish Dirección General de Investigación-FEDER (BFU2014-58631-P).
Keywords:
development, inner ear, micro-CT, immunohistochemistry, in situ hibridization, shark.
Pósters. Ciencias da Saúde
355
References:
[1] B. Fritzsch and K.W. Beisel. Evolution and development of the vertebrate ear. Brain
Research Bulletin, 55 (2001) 711-721.
[2] S. Mazan, D. Jaillard, B. Baratte y P. Janvier. Otx1 gene‐controlled morphogenesis
of the horizontal semicircular canal and the origin of the gnathostome characteristics.
Evolution and Development, 2 (2000) 186-193.
[3] C. Haddon y J. Lewis. Early ear development in the embryo of the zebrafish, Danio
rerio. The Journal of Comparative Neurology, 365 (1996) 113-128.
[4] S. Schneider-Maunoury y C. Pujades. Hindbrain signals in otic regionalization: walk
on the wild side. International Journal of Developmental Biology, 51 (2007) 495-506.
[5] T.T. Whitfield y K.L. Hammond. Axial patterning in the developing vertebrate inner
ear. International Journal of Developmental Biology, 51 (2007) 507-520.
[6] W.W. Ballard, J. Mellinger y H. Lechenault. A series of normal stages for
development of Scyliorhinus canicula, the lesser spotted dogfish (Chondrichthyes:
Scyliorhinidae). Journal of Experimental Zoology, 267 (1993) 318–336.
[7] B.D. Metscher. MicroCT for developmental biology: A versatile tool for
high‐contrast 3D imaging at histological resolutions. Developmental Dynamics, 238
(2009) 632-640.
[8] B.D. Metscher y G.B. Mülle. MicroCT for molecular imaging: Quantitative
visualization of complete three‐dimensional distributions of gene products in embryonic
limbs. Developmental Dynamics, 240 (2011) 2301-2308.
356
IV Encontro Mocidade Investigadora
BIOMARCADORES SALIVARES PARA TUMORES DISTANTES
DA CAVIDADE ORAL
O. Rapado González1*, B. Majem2, L. Muinelo Romay3, R. López López3,4, M.M.
Suárez-Cunqueiro1
1
(*oscarr16691@gmail.com)
Departamento de Estomatoloxía. Facultade de Medicina e Odontoloxía. Universidade
de Santiago de Compostela
2
Unidade de Investigación Biomédica en Xinecoloxía. Instituto de Investigación Vall
Hebron (VHIR) e Hospital Universitario. Universidade Autónoma de Barcelona.
3
Unidade de Análise de Biopsia Líquida. Instituto de Investigación Sanitaria. Complexo
Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela
4
Oncoloxía Médica Traslacional. Instituto de Investigación Sanitaria. Complexo
Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela
A análise da saliva coma un método de diagnose para enfermidades sistémicas foi
proposto fai apenas dúas décadas pero, recentemente, emerxeu un gran interese debido o
seu potencial revolucionario coma “biopsia líquida”e a súa utilidade como método de
obtención de mostras non invasivo. Múltiples moléculas illadas na saliva foron
propostas coma biomarcadores do cancro en estudos de diagnose, prognóstico,
monitorización de fármacos e farmacoxenética [1,2]. A saliva é coñecida coma o
“espello do corpo” [3,4], xa que é considerada un ultra-filtrado do sangue e debido a súa
composición pode cambiar en diversas condicións patolóxicas, incluíndo varios tipos de
cancro e outras enfermidades distantes coma a resistencia á insulina [5] ou á infección
por VIH [6]. A saliva é un biofluído que se orixina directamente na cavidade oral
formado polas secrecións das glándulas salivares maiores e menores [7,8]. Na
actualidade, os cinco alfabetos diagnóstico foron caracterizados na saliva: proteoma,
transcriptoma, micro-RNAs (miRNAs), metaboloma e microbioma [9].O atractivo da
saliva no diagnóstico basease na súa capacidade de ser obtida facilmente, repetidamente
e de forma non invasiva. Por outra parte, o almacenamento é sinxelo e non necesita
ningún equipo especial para a recollida das mostras, polo que é moi económico [10].
Ademais, a saliva pódese recoller en intervalos máis curtos que outras mostras de
diagnóstico co fin de proporcionar un seguimento médico actualizado sen que elo
supoña ningunha molestia para os pacientes.
Nesta revisión, centrámonos no estado actual dos biomarcadores de diagnóstico salivar
para os diferentes tipos de cancro distante á cavidade oral, sinalando o uso potencial nas
clínicas e a súa aplicabilidade a terapias de cancro personalizadas.
Palabras chave:
diagnóstico non invasivo, saliva, enfermidades sistémicas, biomarcadores, cancro.
Referencias:
[1] C.A. Schafer, J.J. Schafer, M. Yakob, P. Lima, P. Camargo e D.T.W. Wong. Saliva
diagnostics: utilizing oral fluids to determine health status. Monographs in Oral Science,
24 (2014) 88-98.
[2] Y. Zhang, J. Sun, C-C. Lin, E. Abemayor, M.B. Wang e D.T.W. Wong. The
emerging landscape of salivary diagnostics. Oral Health and Dental Management, 13
(2014) 200-210.
Pósters. Ciencias da Saúde
357
[3] D.T. Wong. Salivary Diagnostics: Amazing as it might seem, doctors can detect and
monitor diseases using molecules found in a sample of spit. American Scientist, 96
(2008) 37-43.
[4] S. Hu, Y. Li, J. Wang, Y. Xie, K. Tjon, L. Wolinsky, R.R.O. Loo, J.A. Loo e D.T.
Wong. Human saliva proteome and transcriptome. Journal of Dental Research, 85
(2006) 1129-1133.
[5] G.S. Desai e Mathews ST. Saliva as a non-invasive diagnostic tool for inflammation
and insulin-resistance. World Journal of Diabetes, 5 (2014) 730-738.
[6] P.P. Mortimer e J.V. Parry. Detection of antibody to HIV in saliva: a brief review.
Clinical and Diagnostic Virology, 2 (1994) 231-243.
[7] N.J. Bonne e D.T. Wong. Salivary biomarker development using genomic,
proteomic and metabolomic approaches. Genome Medicine, 4 (2012).
[8] J.M. Yoshizawa, C.A. Schafer, J.J. Schafer, J.J. Farrell, B.J. Paster e D.T.W. Wong.
Salivary biomarkers: toward future clinical and diagnostic utilities. Clinical
Microbiology Reviews, 26 (2013) 781-791.
[9] N. Spielmann e D.T. Wong. Saliva: diagnostics and therapeutic perspectives. Oral
Diseases, 17 (2011) 345-354.
[10] B.S. Henson e D.T. Wong. Collection, storage, and processing of saliva samples
for downstream molecular applications. Methods in Molecular Biology, 666 (2010) 2130.
358
IV Encontro Mocidade Investigadora
FIRST REPORT OF ZOONOTIC GIARDIA DUODENALIS
ASSEMBLAGES AND CRYPTOSPORIDIUM SPP. IN FREE-LIVING
WILD LIZARDS FROM GALICIA §
A. Reboredo-Fernández1*, E. Ares-Mazás1, P. Galán2, S.M. Cacciò3, H. Gómez-Couso1
1
(* aurora.reboredo.fernandez@usc.es)
Laboratory of Parasitology. Department of Microbiology and Parasitology.
Faculty of Pharmacy. Universidade de Santiago de Compostela
2
Department of Animal, Plant and Ecological Biology. Faculty of Science.
Campus da Zapateira. Universidade de A Coruña
3
Department of Infectious. Parasitic and Immunomediated Diseases.
Istituto Superiore di Sanità. Rome
Giardia and Cryptosporidium are ubiquitous protozoan parasites that infect a wide
range of vertebrate hosts worldwide, including humans [1,2]. There is a growing
concern about the routes of transmission of giardiosis and cryptosporidiosis in the
interface among human, domestic and free-living animal populations. Wildlife is
usually recognized as a potential source of human infections, although the role of
wildlife in the zoonotic transmission of these parasites is still unclear and limited
information is available for several host species [3]. In reptiles, the knowledge of both
protozoan parasites is scarce and little is known about Giardia among these hosts,
particularly in wild species. However, Cryptosporidium infecting pet reptiles is
frequently reported, but studies involving free-living reptiles also are scarce. The
objective of this work was to detect and molecularly characterize Giardia and
Cryptosporidium in wild lizards from Galicia. A total of 31 faecal samples from freeliving lizards were collected: slow worm (Anguis fragilis, n=3), Galani’s lizard
(Iberolacerta galani, n=3), Iberian rock lizard (Iberolacerta monticola, n=21),
Bocage’s wall lizard (Podarcis bocagei, n=1), Iberian wall lizard (Podarcis hispanicus,
n=1), Algerian psammodromus (Psammodromus algirus, n=1) and common wall gecko
(Tarentola mauritanica, n=1). A direct immunofluorescence antibody test (IFAT) and
PCR amplification and sequencing of the SSU-rDNA gene and the ITS1-5.8S-ITS2
region for Giardia [4,5] and SSU-rDNA gene for Cryptosporidium [6] were used to
detect the presence of both parasites in the samples. Giardia was detected in 16.1% and
Cryptosporidium in 45.2% of the samples. By sequencing of the ITS1-5.8S-ITS2
region, Giardia duodenalis assemblages A2 and B were identified in I. monticola and
G. duodenalis assemblage E was detected in P. bocagei. The findings of the present
study increase the host range for Giardia and Cryptosporidium, being the first time that
G. duodenalis is reported in free-living lizards. Moreover, the detection of zoonotic and
livestock-specific assemblages of G. duodenalis demonstrates the wide environmental
contamination by this parasite, possibly due to anthropogenic activities.
Keywords:
Giardia duodenalis, zoonotic assemblages, Cryptosporidium spp., wild reptiles, Galicia.
Acknowledgements:
This study was funded by the Spanish Ministry of Education and Science (grant no.
CGL-2007-60656) and by Xunta de Galicia (grant no. GPC2014-069).
§ Premio ao mellor póster da Área de Ciencias da Saúde.
Pósters. Ciencias da Saúde
359
References:
[1] U. Ryan, R. Fayer, L. Xiao. Cryptosporidium species in humans and animals:
current understanding and research needs. Parasitology, 141 (2014) 1667-1685.
[2] U. Ryan, S.M. Cacciò. Zoonotic potential of Giardia. International Journal for
Parasitology, 43 (2013) 943-956.
[3] H. Abeywardena, A.R. Jex, R.B. Gasser. A perspective on Cryptosporidium and
Giardia, with an emphasis on bovines and recent epidemiological findings. Advances in
Parasitology, 88 (2015) 243-301.
[4] C. Read, J. Walters, I.D. Robertson, R.C.A. Thompson. Correlation between
genotype of Giardia duodenalis and diarrhoea. International Journal for Parasitology,
32 (2002) 229-231.
[5] S.M. Cacciò, R. Beck, A. Almeida, A. Bajer, E. Pozio. Identification of Giardia
species and Giardia duodenalis assemblages by sequence analysis of the 5.8S rDNA
gene and internal transcribed spacers. Parasitology, 137 (2010) 919-925.
[6] U. Ryan, L. Xiao, C. Read, L. Zhou, A.A. Lal, I. Pavlasek. Identification of novel
Cryptosporidium genotypes from the Czech Republic. Applied and Environmental
Microbiology, 69 (2003) 4302-4307.
360
IV Encontro Mocidade Investigadora
EVALUACIÓN DE CICLODEXTRINAS COMO PORTADORES DE
FÁRMACOS ANTIFÚNGICOS EN EXTRUSIÓN POR FUSIÓN
H. Rouco Taboada*, M. Landin
(*helena.rouco@rai.usc.es)
Departamento de Farmacia y Tecnología Farmacéutica. Facultad de Farmacia.
Universidade de Santiago de Compostela
El Itraconazol es un agente antifúngico triazólico de amplio espectro de actividad, bien
tolerado y frecuentemente utilizado en el tratamiento de infecciones fúngicas
superficiales como la Candidiasis oral [1,2]. Sin embargo, se trata de un compuesto
altamente lipofílico, con una reducida solubilidad en agua que limita su eficiencia in
vivo [3]. Este trabajo se centra en explorar la combinación del empleo de
procedimientos de formación de complejos de inclusión con ciclodextrinas [4] y la
técnica de Extrusión por Fusión (HME) [5], como herramientas para la fabricación de
un granulado de Itraconazol de hidrosolubilidad elevada, útil como candidato para la
elaboración de comprimidos bucales aptos para el tratamiento de la Candidiasis oral.
Para ello, se estudió el efecto de dos ciclodextrinas, la hidroxipropil-β-ciclodextrina y la
metil-β-ciclodextrina aleatoriamente metilada, en la solubilidad del Itraconazol. Se
prepararon mezclas físicas y complejos de inclusión elaborados mediante malaxado con
relaciones molares de fármaco-ciclodextrina de 1:1 y 1:2. El procesado mediante HME
se llevó a cabo utilizando el complejo obtenido mediante malaxado 1:2 y empleando
Kollidon® 30 como vehículo. La caracterización de los complejos y del producto
extruido obtenido se llevó a cabo mediante FTIR y DSC. Se estudió el incremento de
solubilidad producido por las mezclas físicas, los complejos y el producto obtenido
mediante HME.
Los resultados muestran un marcado aumento en la solubilidad del Itraconazol
producido por el producto obtenido mediante HME, obteniéndose un incremento en la
solubilidad del fármaco en torno a un 225% con respecto a los complejos obtenidos por
malaxado 1:2. Estos datos indican que la combinación de la formación de complejos de
inclusión con ciclodextrinas con la técnica de HME supone una estrategia altamente
eficaz para resolver los problemas asociados a la baja hidrosolubilidad del Itraconazol,
abriendo la puerta al desarrollo de comprimidos bucales aptos para el tratamiento de la
Candidiasis oral.
Palabras clave:
Itraconazol, Metil-β-ciclodextrina aleatoriamente metilada, extrusión por fusión,
candidiasis oral.
Agradecimientos:
Se agradece la financiación del Ministerio de Economía y Competitividad del Gobierno
de España (SAF 2012-39878-C02-01).
Referencias:
[1] M.T. Blanco, J.J. Morales, L. Lucio, C. Pérez-Giraldo, C. Hurtado y A.C. GómezGarcía. Modification of adherence to plastic and to human buccal cells of Candida
Pósters. Ciencias da Saúde
361
albicans and Candida dubliniensis by a subinhibitory concentration of itraconazole. Oral
Microbiology and Immunology, 21 (2006) 69-72.
[2] K. De Beule y J. Van Gestel. Pharmacology of itraconazole. Drugs, 61 (2001) 27-37.
[3] J. Heykants, A. Van Peer,V. Van de Velde, P. Van Rooy, W. Meuldermans, K.
Lavrijsen, R. Woestenborghs, J. Van Cutsem y G. Cauwenbergh. The clinical
pharmacokinetics of itraconazole: an overview. Mycoses, 32 (1989) 67-87.
[4] S. Jambhekar, R. Casella y T. Maher. The physicochemical characteristics and
bioavailability of indomethacin from β-cyclodextrin, hydroxyethyl-β-cyclodextrin, and
hydroxypropyl-β-cyclodextrin complexes. International Journal of Pharmaceutics, 270
(2004) 149-166.
[5] AL. Sarode, H. Sandhu, N. Shah, W. Malik y H. Zia. Hot melt extrusion (HME) for
amorphous solid dispersions: predictive tools for processing and impact of drug–
polymer interactions on supersaturation. European Journal of Pharmaceutical Sciences,
48 (2013) 371-384.
362
IV Encontro Mocidade Investigadora
STANDARDIZATION OF TRANSFECTION TECHNIQUES USING
THE PLASMID PCHR2-EYFP AND OF LIVE-DEAD ASSAY IN
MURINE RETINAS
G. Salluce*, F. González García
(*giulia.salluce@rai.usc.es)
Neuroscience and Physiology of the Visual System Group. CiMUS. Universidade de
Santiago de Compostela
Introduction. Techniques involving the application of light-sensitive proteins are termed
‘Optogenetics’. Optogenetics aims at restoring vision in blind patients by expressing
microbial opsins or engineered photosensitive ion channels to re-activate residual retinal
neurons in late stage of photoreceptor diseases. Lately a gene encoding a light-sensitive
ion channel, called Channelrhodopsin-2 (ChR2), has been cloned from the algae
Chlamydomonas reinhardtii [1]. It is not known if the ChR2 gene can be expressed in
human retinas, so the study that our group is carrying out aims to attest it.
Materials & Methods. To study the expression of the ChR2 gene, we used a plasmid
containing the gene of interest fused to the gene encoding EYFP as a reporter. Before
doing ex vivo tests with retinal tissue, we tested the functionality of the plasmid first in
HEK293 cells, a common and easy to transfect cell line deriving from human
embryonic kidney, and then in a commercial cell line of human retinal pigmented
epithelium, i.e. ARPE19 cells. Transfection tests were performed with jetPEI®, as a
transfection reagent, and through electroporation. Afterwards, the same techniques were
adapted and used to transfect murine retinas with the plasmid carrying the ChR2 gene.
Since we did not obtain transfected cells in retinal samples, we had to verify that the
tissue was alive in the culture conditions in which it was kept. To do this, we performed
a fluorescence-based live-dead assay with fluorescein diacetate (FDA) and propidium
iodide (PI), which stain viable and dead cells, respectively. In this assay, viable cells
show cytoplasmic green fluorescence and dead cells show red fluorescence localized in
the nucleus.
Results. We obtained cells expressing the ChR2-EYFP fusion protein both using
jetPEI® and through electroporation in both cell lines; transfection efficiency was
higher in HEK293 cells than in ARPE19 cells. We did not succeed in obtaining
transfected cells in retinas 48-72 hours after extracting and transfecting them. Anyway,
in the live-dead assay, most of the retinal cells showed green fluorescence.
Conclusions and Future Perspectives. Before carrying out experiments in human tissues,
it is important to find the best way to transfect the retina in murine samples, but up to
now our tests seemed to be unsuccessful. It may be because of the structure that
characterizes the retina, which might not allow the plasmid to easily enter the cells. The
next step would be trying to transfect the retina through most efficient way, such as
adeno-associated viruses (AAV), or transfecting different ocular tissues.
Keywords:
optogenetics, channelrhodopsin-2, retina, transfection, live-dead assay.
Pósters. Ciencias da Saúde
363
References:
[1] H. Yawo, H. Kandori & A. Koizumi (Springer). Optogenetics. Light-Sensing
Proteins and Their Applications. Tokyo, 2015.
364
IV Encontro Mocidade Investigadora
REGULATION OF CHEMERIN AND CMKLR1 BY
NUTRITIONAL STATUS, LEPTIN, AGE, GENDER AND
POSTNATAL DEVELOPMENT IN WHITE ADIPOSE TISSUE
M. E. Sánchez Rebordelo*, S. Pérez Sieira, M. López, C. Diéguez, R. Nogueiras, S.
Tovar
(*mariaestrella.sanchez@usc.es)
Department of Physiology. CIMUS. Universidade de Santiago de Compostela
Instituto de Investigación Sanitaria.
Introduction. Chemerin is an adipocyte-derived adipokine, that acts as a ligand for
CMKLR1 (Chemokine-like1 receptor), a G protein-coupled receptor. It has a complex
role in immune function and it has also been shown to regulate the development and
metabolic function of adipocytes, liver and muscle. There are evidences linking
Chemerin with obesity and related diseases. However, the influence of metabolic status
on the Chemerin/CMKLR1 system has not been studied in detail. Therefore the aim of
this work was to study the regulation of Chemerin and CMKLR1 in white adipose tissue
(WAT) using several physiological and pathophysiological settings involved in energy
balance
Description of methods/design. We used Sprague-Dawley rats and C57BL/6 mice
under different conditions of nutritional status (48h fasting, 24 hours refeeding), states
of development (25 and 90 days), gonadectomy in rats and monogenetic obesity model
in mice (OBOB). Protein levels of Chemerin and CMKLR1 were analyzed by western
blot in WAT.
Results. We report that fasting increases Chemerin and CMKLR1 levels in WAT, and
this effect on Chemerin levels was reverted with refeeding. Leptin deficiency (ob/ob
mice) increases Chemerin and CMKLR1 levels, and leptin injection reverted this effect.
Levels of Chemerin and CMKLR1 in male and female 60 days-old rats are decreased.
Gonadectomized male rats have Chemerin and CMKLR1 levels increased while
gonadectomized female rats have Chemerin and CMKLR1 levels decreased.
Conclusion. Our data indicate that Chemerin and CMKLR1 are regulated by different
physiological and pathophysiological settings and could be exerting an important action
in metabolism regulation.
Pósters. Ciencias da Saúde
365
EFFECTS OF THE HYDROPHOBIZATION ON CHITOSANSIRNA NANOPARTICLES, OBTAINED BY AN ALKYLATION
REACTION, AS SUITABLE CARRIERS FOR GENE THERAPY
E. Villar-Alvarez*, R. Martinez-Gonzalez, A. Pardo, M. Blanco-Loimil, S. Barbosa, P.
Taboada, V. Mosquera
(*evamaria.villar@usc.es)
Departamento de Física de la Materia Condensada. Laboratorio de Física de Coloides
y Polímeros. Grupo de Sistemas Complejos. Facultad de Física. Universidade de
Santiago de Compostela
Small interfering RNAs (siRNAs) have gained interest because of their potential clinical
applications [1]. The role of siRNA lies in silencing or interrupting the activity of
specific genes involved in tumoral cells or neurological diseases like Alzheimer´s.
However, siRNA therapeutics is hindered by poor intracellular uptake and limited
stability in blood, so that the interest is focused on the creation and design of suitable
nanosized carriers for its effective delivery on cell cytoplasm. In this regard, chitosan
nanoparticles have been used as suitable nanovehicles for in vitro and in vivo delivery
of different cargos such as small drugs, proteins, oligonucletides or antibodies [2-8], due
to their properties such as biocompatibility or biodegradability.
Herein, we studied the influence of chitosan hydrophobization (inserting 8, 10, and 12
carbon chains along the chitosan macromolecule with a final 5, 10, or 50% substitution
degree) on physicochemical properties, solubilization, stability and release profiles of
chitosan-based nanoparticles (NPs) complexed with siRNA via ionic gelation [6]. Also,
stability and degradation of siRNA inside the chitosan-carrier was evaluated. Toxicity
of NP was studied in HeLA cells, besides the efficiency of transfection and capacity of
gene silencing with a siRNA against GFP in Hela-gfp cells.
Size, shape, and charge of bare and siRNA NPs were evaluated by dynamic light
scattering (DLS), transmission electron (TEM), and zeta potential. siRNA degradation
by gel electrophoresis and Cck8 tests for the toxicity assay. Citometry measures were
used to evaluated the transffection and efficiency of the silencing besides confocal
images.
DLS and zeta potential data demonstrated NPs made with 12 carbons possess smaller
sizes and lowest positive charges than unmodified chitosan. Besides, this modifaction
have the higher drug loading and association efficiency. Gel electrophoresis showed
hydrophobic chitosan protect the siRNA against degradation by nucelases at least
during 24h in 5% and 50% FBS medium. Toxicity assays indicates NPs are
biocompatible (90% of cell survival rate at 24 h and 48h). Citometry measurements
demostrated the knockdown of gfp in HeLa cells increase with the number of chains at
48h, and the transfection is higher for 8-12 carbons comparing with Lipofectamine
transfection and unmodified chitosan.
Keywords:
chitosan, alkylation, siRNA, gene therapy.
366
IV Encontro Mocidade Investigadora
Acknowledgements:
Eva Villar thanks to MECD for her FPU fellowship.
References:
[1] A. K. R. Lytton-Jean, R. Langer and D.G. Anderson. Five Years of siRNA Delivery:
Spotlight on Gold Nanoparticles. Small, 7 (2011) 1932-1937.
[2] E. Szymańska and K. Winnicka. Stability of Chitosan-A Challenge for
Pharmaceutical and Biomedical Applications. Marine Drugs, 13 (2015) 1819-1846.
[3] P. Holzerny, B. Ajdini, W. Heusermann, K. Bruno, M. Schuleit, L. Meinel and M.
Keller. Biophysical properties of chitosan/siRNA polyplexes: Profiling the
polymer/siRNA interactions and bioactivity. Journal of Controlled Release: Official
Journal of the Controlled Release Society, 157 (2012) 297-304.
[4] J. Malmo, H. Sørgård, K.M. Vårum and S.P. Strand. siRNA delivery with chitosan
nanoparticles: Molecular properties favoring efficient gene silencing. Journal of
Controlled Release: Official Journal of the Controlled Release Society, 158 (2012), 261268.
[5] M. Malhotra, C. Tomaro-Duchesneau, S. Saha, I. Kahouli and S. Prakash.
Development and characterization of chitosan-PEG-TAT nanoparticles for the
intracellular delivery of siRNA. International Journal of Nanomedicine, 8 (2013) 20412052.
[6] E. Robles, E. Villar, M. Alatorre-Meda, M.G. Burboa, M.A. Valdez, P. Taboada and
V. Mosquera. Effects of the hydrophobization on chitosan-insulin nanoparticles
obtained by an alkylation reaction on chitosan. Journal of Applied Polymer Science, 129
(2013) 822-834.
[7] J.C. Fernandes, X. Qiu, F.M. Winnik, M. Benderdour, X. Zhang, K. Dai and Q. Shi.
Low molecular weight chitosan conjugated with folate for siRNA delivery in vitro:
optimization studies. Journal of Nanomedicine, 7 (2012) 5833-5845.
[8] T-H. Kim, H-L. Jiang, D. Jere, I-K. Park, M-H. Cho, J-W. Nah and C-S. Cho.
Chitosan as a carrier for targeted delivery of small interfering RNA. Progress in
Polymer Science, 32 (2007) 726-753.
Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
369
PROCESOS DE OXIDACIÓN AVANZADOS EN LA
REGENERACIÓN DE AGUAS. EVALUACIÓN FRENTE A
CRYPTOSPORIDIUM
M.J. Abeledo Lameiro*, S. Couso Pérez, E. Ares Mazás, H. Gómez Couso
(*mariajesus.abeledo@rai.usc.es)
Laboratorio de Parasitología. Departamento de Microbiología y Parasitología.
Facultad de Farmacia. Campus Vida. Universidade de Santiago de Compostela
El empleo de aguas regeneradas se está convirtiendo en un componente integral de los
proyectos de sanidad y suministro de agua en muchas regiones del mundo [1]. Sin
embargo, los métodos tradicionales de desinfección mediante cloración y ozonización
son ineficaces para ciertos enteropatógenos de transmisión hídrica, como
Cryptosporidium, un protozoo parásito emergente responsable de numerosos brotes
hídricos a nivel mundial [2,3]. Los procesos de oxidación avanzados, basados en la
formación de radicales hidroxilo, están siendo investigados como un método alternativo
en la regeneración de aguas [4]. En este trabajo se presentan los resultados obtenidos en
la evaluación de dos procesos de oxidación avanzados frente a las formas infectantes
(ooquistes) de Cryptosporidium parvum: i) la fotocatálisis heterogénea con dióxido de
titanio (TiO2) y ii) la fotolisis con peróxido de hidrógeno (H2O2). Muestras de agua
destilada y de un efluente simulado de EDAR [5] conteniendo diferentes
concentraciones de TiO2 (0, 63, 100 y 200 mg/l) o de H2O2 (0, 50, 100, 200, 300, 400 y
500 mg/l) se contaminaron con 15×106 ooquistes purificados de C. parvum y se
expusieron a la radiación solar simulada (≈33 W/m2 de radiación UV en el rango
290-390 nm) durante un tiempo máximo de 3-5 horas. La supervivencia ooquística se
valoró mediante las técnicas de inclusión/exclusión del colorante vital fluorogénico
ioduro de propidio [6] y de desenquistamiento inducido [7]. Además y tras el máximo
tiempo de exposición, se cuantificó la retención ooquística en muestras conteniendo
diferentes concentraciones de TiO2. Se observó que la incorporación en suspensión del
fotocatalizador TiO2 o del oxidante H2O2 a los procesos de desinfección solar en agua
destilada ofrece resultados prometedores al reducir la supervivencia ooquística. Se
comprobó que la composición química de las aguas residuales puede afectar
negativamente a la eficacia del proceso fotocatalítico, mientras que la adición de H2O2
al efluente acelera la inactivación ooquística, acortando el tiempo de exposición. No
obstante, los elevados valores de retención ooquística, obtenidos durante los procesos de
eliminación y recuperación del TiO2 mediante sedimentación, disminuyen la carga
parasitaria de las aguas tratadas.
Palabras clave:
regeneración de aguas, procesos de oxidación avanzados, Cryptosporidium, TiO2,
H2O2, supervivencia.
Agradecimientos:
Estudio financiado por el Ministerio de Ciencia e Innovación (CTM2011-29143-C0302) y por la Xunta de Galicia (GPC2014/069).
370
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura (FAO).
Reutilización del agua en la agricultura: ¿beneficios para todos? Roma, 2013.
[2] W.A. Rutala y D.J. Weber. Registration of disinfectants based on relative
microbicidal activity. Infection Control and Hospital Epidemiology, 25 (2004) 333341.
[3] S. Baldursson y P. Karanis. Waterborne transmission of protozoan parasites: review
of worldwide outbreaks - an update 2004-2010. Water Research, 45 (2011) 6603-6606.
[4] S. Malato, M.I. Maldonado, P. Fernández-Ibáñez, I. Oller, I. Polo y R. SánchezMoreno. Decontamination and disinfection of water by solar photocatalysis: The pilot
plants of the Plataforma Solar de Almeria. Materials Science in Semiconductor
Processing, 42 (2016) 15-23.
[5] N. Klamerth, L. Rizzo, S. Malato, M.I. Maldonado, A. Agüera y A.R. FernándezAlba. Degradation of fifteen emerging contaminants at μgL− 1 initial concentrations by
mild solar photo-Fenton in MWTP effluents. Water Research, 44 (2010) 545-554.
[6] H. Gómez-Couso, M. Fontán-Sainz, P. Fernández-Ibáñez y E. Ares-Mazás.
Speeding up the solar water disinfection process (SODIS) against Cryptosporidium
parvum by using 2.5 l static solar reactors fitted with compound parabolic concentrators
(CPCs). Acta Tropica, 124 (2012) 235-242.
[7] C.A. Vergara-Castiblanco, F. Freire-Santos, A.M. Oteiza-López y M.E. Ares-Mazás.
Viability and infectivity of two Cryptosporidium parvum bovine isolates from different
geographical location. Veterinary Parasitology, 89 (2000) 261-267.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
371
ESTUDIO DE LA INTERACCIÓN DE
SULFONATOCALIX[6]ARENO CON SURFACTANTES
BOLAFORM MEDIANTE DESPLAZAMIENTO DE UNA SONDA
FLUORESCENTE
A. Acuña Barros1*, L. García-Río1, N. Basilio2, J.C. Mejuto3
(* akunation@gmail.com)
1
CiQUS. Universidade de Santiago de Compostela
2
LAQV, REQUIMTE. Departamento de Química. Facultade de Ciencias e Tecnologia.
Universidade NOVA de Lisboa
3
Facultad de Ciencias. Departamento de Química Física. Universidade de Vigo
Los calixarenos [1] son compuestos supramoleculares formados por la unión de “n”
unidades fenólicas enlazadas mediante puentes metileno en la posición orto; son el
resultado de la condensación de fenoles para-sustituidos con formaldehído. Su interés
reside en la facilidad con la que pueden ser funcionalizados según su finalidad y su gran
solubilidad frente a otros compuestos supramolecules (como los cucurbiturilos), entre
ellos, los más conocidos y empleados son los calix[4]areno, calix[6]areno y
calix[8]areno con grupos tert-butil [2] y para-sulfonato [3]; aunque existen calixarenos
de hasta 20 unidades fenólicas, su interés es menor. Dependiendo del tamaño del
calixareno y de cómo esté funcionalizado sus propiedades físico-químicas, tales como
solubilidad, disposición espacial o tipo de complejo formado, variarán, así como la ruta
sintética para dicha funcionalización.
SO3
n
n
OH
OH
Los “bolaform” son surfactantes formados por cadenas hidrocarbonadas con dos
extremos polares catiónicos que se diferencian en función de la longitud de la cadena
y/o del tipo y tamaño de las cabezas polares. Los extremos polares son hidrofílicos
mientras que la cadena es hidrofóbica, esta característica es la que permite que se forme
un amplio abanico de diferentes compuestos con los calixarenos [4].
Mediante técnicas fluorimétricas, podemos calcular la constante de complejación del
calixareno con una sonda química como es la lucigenina para, a mayores, introducir en
el medio de reacción el bolaform; esto se refleja en la liberación de la sonda química,
mediante un aumento de la intensidad, mientras que se forman los diferentes complejos
entre calixareno y bolaform, según el tipo de cada uno de ellos.
Referencias:
[1] C. David Gutsche. Calixarenes. Accounts of Chemical Research, 16 (1983) 161-170.
372
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] C. David Gutsche, B. Dhawan, K. Hyun No, R. Muthukrishnan. The synthesis,
characterization, and properties of the calixarenes from p-tert-butylphenol. Journal of
the American Chemical Society, 103 (1981) 3782-3792.
[3] S. Shinkai, K. Araki, T. Tsubaki, T. Arimura. O. Manabe. New syntheses of
calixarene-p-sulphonates and p-nitrocalixarenes. Journal of the Chemical Society,
Perkin Transactions, 1 (1987) 2297-2299.
[4] V. Francisco, L. García-Río. Interaction of Bolaform Surfactants with pSulfonatocalix [4] Arene: The Role of Two Positive Charges in the Binding. Langmuir,
30 (2014) 6748-6755.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
373
INFLUENCIA DA MORFODINÁMICA LITORAL NO TRÁFICO
PORTUARIO
M. Álvarez Díaz1*, R. Carballo Sánchez1; G. Iglesias Rodríguez2
1
(miguel.alvarez.diaz@usc.es )
Escola Politécnica Superior. Universidade de Santiago de Compostela
2
University of Plymouth. School of Marine Science and Engineering
Tradicionalmente os portos situáronse en localizacións resgardadas naturalmente como
as rías ou baías. Isto foi posible dado que as necesidades requiridas polos buques eran
satisfeitas sen necesidade de ningunha obra civil, ou como moito a construción dun
pequeno peirao. Nos nosos días o transporte marítimo move a maioría das mercadorías
polo que abaratar este custe é primordial nun mundo globalizado. A economía de escala
fixo precisos maiores buques polo que os requirimentos destes nos portos víronse
incrementados.
A Ría de Ribadeo é un sistema hidrodinámico moi resgardado no que se sitúa o Porto de
Ribadeo que é o 1º porto en importancia dos administrados polo ente Portos de Galicia.
A singularidade pechada da bocana da ría fai que o principal forzamento hidrodinámico
sexa a marea [1] [2] a cal produce correntes de marea importantes que transportan os
sedimentos aportados polo Río Eo [3]. Isto representa un gran problema para o trafico
portuario xa que nos últimos anos, para garantir a operatividade do Porto de Ribadeo foi
preciso o dragado da canle de acceso e das dársenas. Por isto, a problemática do
transporte de sedimentos nesta ría merece gran atención xa que o mantemento da
operatividade do porto é razón indispensable para competir con outros portos e manter
así a actividade no hinterland.
Neste traballo plantéxase determinar cómo se transforma o fondo co paso do tempo
mediante modelización numérica para coñecer cómo isto afecta á operatividade do
porto. Así poderase dotar ás administracións competentes cunha ferramenta que lles
permita deseñar unha estratexia axeitada de actuacións ou operacións de mantemento a
longo prazo e así garantir o tráfico e a viabilidade do Porto de Ribadeo.
Palabras chave:
transporte marítimo, transporte de sedimento, modelo numérico, hidrodinámica, canle
de acceso, porto, Ribadeo.
Referencias:
[1] R. Carballo, G. Iglesias, A. Castro. Numerical model evaluation of tidal stream
energy resources in the Ría de Muros (NW Spain). Renewable Energy 34, (2009) 15171524.
374
IV Encontro Mocidade Investigadora
GELATINAS COMESTIBLES PARA DISTRIBUIR ESPORAS DE
HONGOS PARASITICIDAS
F.L. Arroyo Balán1, J.A. Hernández Malagón1, G. Pérez Anzúrez1, R. Bonilla
Quintero2, J. Sanchís Polto1, R. Sánchez-Andrade Fernández1*, M.S. Arias Vázquez
(*rita.sánchez-andrade@usc.es)
COPAR (GI-2120; USC). Facultad de Veterinaria. Universidade de Santiago de
Compostela
2
CARVAL Laboratorios. Colombia
En el suelo se encuentran a menudo diferentes fases de agentes patógenos, entre las que
destacan quistes, huevos o larvas de algunos helmintos, que coexisten con organismos
antagonistas como bacterias, hongos o virus. Los hospedadores, en ocasiones, se
infectan mediante la ingestión accidental de formas infectivas, lo que destaca la
necesidad de disminuir la presencia de estos patógenos en el suelo. Una solución
innovadora y sostenible consiste en asegurar la presencia de antagonistas en las heces,
de forma que se interrumpa el desarrollo de los parásitos hasta las fases infectivas.
Se prepararon gelatinas comestibles a base de agar de algas comestible, añadiéndose
también preparado de caldo de pollo, avena, trigo y zanahoria. Las gelatinas se vertieron
en placas Petri, y una vez que solidificaron, se colocó en cada una de ellas un inserto
(bloque de agar de 4 x 4 cm) de placas madre con un hongo larvicida, Duddingtonia
flagrans. Se evaluó el crecimiento de micelio cada día, hasta que se completó cada
placa.
El desarrollo de D. flagrans fue más rápido en el medio con caldo de pollo, situándose
en un promedio de 6 ± 1 días el tiempo en cubrir los 8 cm de diámetro de las placas. A
continuación se observó mejor crecimiento con zanahoria (7 ± 1) y trigo (8 ± 1,5),
obteniéndose el desarrollo más lento con avena (9 ± 1).
Estos resultados muestran que la elaboración de gelatinas comestibles con diferentes
aditivos resulta de incontestable interés para conseguir alimentos que aseguren la
presencia de esporas de hongos parasiticidas en las heces de animales infectados,
proporcionando una solución sostenible al control de formas parasitarias.
Palabras clave:
control biológico, gelatinas, desarrollo micelial, hongos parasiticidas.
Agradecimientos:
Este trabajo ha sido financiado mediante el Proyecto de Investigación CTM201565954-R financiado por el Ministerio de Economía y Competitividad (España) y
cofinanciado por el Fondo Europeo de Desarrollo Regional (FEDER) correspondiente al
marco financiero plurianual 2014‐2020.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
375
FOLDON-DIRECTED STEREOSELECTIVE ASSEMBLY OF
CHIRAL Fe (II) METALLOPEPTIDES
G. Barka*, D. García-Peña, M. Vázquez López, M.E. Vázquez
(*bizertino_ghofrane@yahoo.com)
Centro Singular de Investigación en Química Biolóxica e Materiais Moleculares
(CIQUS). Universidade de Santiago de Compostela
The C-terminal domain of Fibritin, a structural protein of bacteriophage T4, has been
shown to be essential for Fibritin trimerization and folding. This domain assembles into
a ß-propeller-like structure in the trimer in which each subunit consists of a single ßhairpin [1]. Moreover, this unique fold has been shown to be independent of the
structural context of the Fibritin protein, and peptides of just 27 amino acid length are
able to form stable trimers in solution, which are also largely unaffected by proteins
attached to it, rendering this domain an ideal auxiliary to induce or stabilize trimeric
structures of peptides and proteins.
We believe that T4Ff offers many advantages over simpler peptide
motifs, such leucine zippers, which have been previously used for
the preorganization of metal complexes [2]. The resulting foldondirected metallopeptides or mini metalloproteins would display
controlled chirality, arising from the spatial arrangement imposed
by the foldon, which at the same time offers unique opportunities
for the introduction of biomolecular recognition properties through
the engineering of its surface residues, as well as introduction of
particular sequences at the opposite end of the sequence.
Here we report the introduction of a 2,2’-bipyridine binding unit
[3] e [4] at the N-terminal end of the T4Ff sequence (GYIPEAPRDG10
QAYVRKDGEW20 VLLSTFL27) and study of study of the trimerization process of the
corresponding peptide monomer in absence and in the presence of Fe (II) ions in
physiological media.
Keywords:
fibritin foldon, the trimerization process, binding unit, iron II.
Acknowledgments:
I would like to thank my supervisors Prof. Miguel Vázquez López and M. Eugenio
Vázquez for their most support and encouragement.
References:
[1] J. Habazettl, A. Reiner, T. Kiefhaber. NMR structure of a monomeric intermediate
on the evolutionarily optimized assembly pathway of a small trimerization domain.
Journal of Molecular Biology, 389 (2009) 103-114.
[2] M.R. Ghadiri, M.A. Case. De Novo Design of a Novel Heterodinuclear Three-Helix
Bundle Metalloprotein. Angewandte Chemie International Edition, 32 (1993) 15941597.
376
IV Encontro Mocidade Investigadora
[3] I. Gamba, G. Rama, E. Ortega-Carrasco, J-D. Maréchal, J. Martínez-Costas, M.E.
Vázquez, M. Vázquez López. Programmed stereoselective assembly of DNA-binding
helical metallopeptides. Chemical Communications, 50 (2014) 11097-11100.
[4] I. Gamba, I. Salvadó, R.F. Brissos, P. Gamez, J. Brea, M. I. Loza, M.E. Vázquez, M.
Vázquez López. High-affinity sequence-selective DNA binding by iridium(III)
polypyridyl organometallopeptides. Chemical Communications, 52 (2016) 1234-1237.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
377
DTMofLabTe. ALGORITMO DE FILTRADO PARA LA
IDENTIFICACIÓN DE PUNTOS TERRENO EMPLEANDO DATOS
LIDAR
S. Buján*, M. Cordero, D. Miranda
(* sandra.bujan@usc.es)
Laboratorio do Territorio. Departamento de Ingeniería Agroforestal. Universidade de
Santiago de Compostela
La identificación de puntos terreno, tarea fundamental para múltiples aplicaciones, es
extraordinariamente difícil y compleja. A pesar de la gran cantidad de recursos
invertidos para abordar esta problemática, hoy en día sigue considerándose un desafío,
tanto desde el punto de vista de la implementación como de la disponibilidad. En este
artículo se presenta un novedoso algoritmo de filtrado, DTMofLabTe, compuesto por
varias funciones implementadas en el software libre R [1]. Comparándolo con los
interpolation-based filters desarrollados hasta la fecha, el DTMofLabTe presenta
cuatro aspectos diferenciadores. 1) El algoritmo está formado por un conjunto de
funciones que operan secuencialmente (el output de la primera es el input de la segunda
...) pero con capacidad para funcionar de manera independiente, lo que hace posible su
integración a nivel individual como complemento de otros algoritmos de filtrado. 2)
Previamente a la selección de los puntos semilla, incluye un proceso de depurado de la
nube de puntos original orientado a la eliminación de los puntos nGP (non Ground
Points) de las edificaciones. 3) En la selección de los puntos semilla se emplea una
ventana móvil con solape longitudinal entre ventanas y transversal entre "pasadas". 4)
Se define y emplea la variable penetrabilidad, que junto con las variables elevación y
pendiente se usará a lo largo del proceso de filtrado. Para comprobar la precisión del
filtrado se emplearon los datos LiDAR de referencia de la International Society of
Photogrammetry and Remote Sensing (http://www.itc.nl/isprswgIII-3/filtertest/) y se
compararon con los resultados de 20 estudios previos empleando las métricas
propuestas por [2]. En términos generales, el algoritmo DTMofLabTe ha demostrado
su efectividad para la identificación de puntos terreno. Teniendo en cuenta todos los
puntos de las 15 muestras de referencia y empleando la combinación óptima de
parámetros se tiene que Te = 3.34% y K = 92.62%. Estos resultados únicamente son
mejorados por los del algoritmo morfológico de [3] y el algoritmo de superficie
adaptativa de [4] (TePingel=3.01%; KPingel = 93.33%; TeHu = 2.87%; KHu=93.63%).
Palabras clave:
DTM, interpolation-based, software R.
Agradecimientos:
Este trabajo fue subvencionado con fondos propios del Grupo de Investigación
Laboratorio del Territorio (G.I.-1934-TB) de la Universidad de Santiago de Compostela
y con fondos del proyecto Red de Tecnoloxías LiDAR e de Información Xeoespacial
(Plan Galego 2011-2015 (Plan I2C): Programa Consolidación e Estructuración (Redes)
- CN 2012/323).
A nuestros compañeros en el LaboraTe, muchas gracias por vuestro esfuerzo y ayuda,
sin vosotros no hubiera sido posible.
378
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] R Development Core Team y R Foundation for Statistical Computing (Eds.). A
Language and Environment for Statistical Computing. Vienna, Austria, 2010.
[2] G. Sithole, G. Vosselman. Experimental comparison of filter algorithms for bareearth extraction from airborne laser scanning point clouds. ISPRS Journal of
Photogrammetry and Remote Sensing, 59 (2004) 85-101.
[3] T. J. Pingel, K. C. Clarke, W. A. McBride. An improved simple morphological filter
for the terrain classification of airborne LIDAR data. ISPRS Journal of Photogrammetry
and Remote Sensing, 77 (2013) 21-30.
[4] H. Hu, Y. Ding, Q. Zhu, B. Wu, H. Lin, Z. Du, Y. Zhang, Y. Zhang. An adaptive
surface filter for airborne laser scanning point clouds by means of regularization and
bending energy. ISPRS Journal of Photogrammetry and Remote Sensing, 92 (2014) 98111.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
379
STABILITY OF CLIMBAZOLE IN ULTRAPURE AND
WASTEWATER SAMPLES UPON UV AND UV/H2O2
TREATMENTS: KINETICS STUDY AND TRANSFORMATION
PRODUCTS ELUCIDATION
G. Castro*, J. Casado, I. Rodríguez, M. Ramil, A. Ferradás, R. Cela
(* gabriela.castro@usc.es)
Departamento de Química Analítica, Nutrición y Bromatología. Instituto de
Investigación y Análisis Alimentario (IIAA). Universidad de Santiago de Compostela
Antimycotics drugs are chemical substances used to treat infections caused by fungi.
Azole (triazoles and imidazoles) constitute the most important class of antimycotic
drugs applied to the treatment of topic and systemic fungal infections. After application,
these drugs can be incorporated to urban wastewater by dragging with daily hygiene. In
sewage treatment plants (STPs), antimycotic drugs are distributed between aqueous and
solid (sludge) phases on the basis of their polarities, with poor removal efficiencies
during primary and biological (activated sludge) treatments. Climbazole (CBZ) is an
imidazole fungicide, incorporated in the formulation of personal care products, that has
been recognized as ubiquitous in treated wastewater [1], surface water [2] and also in
sludge [3] and [4].
In this research, the stability of climbazole (CBZ) under UV irradiation was studied.
Experiments were carried out on samples of ultrapure and treated wastewater, spiked
with individual solutions of the precursor pharmaceutical, exposed to 254 nm light.
Time-course of CBZ and formation of transformation products (TPs) were assessed by
injection of aliquots of different irradiation times in a liquid chromatography
quadrupole time-of-flight mass spectrometry (LC-QTOF-MS). In these conditions,
experiments of UV exposure revealed a significant number of TPs, whose chemical
structures were proposed from their full-product ion spectra, acquired using different
collision energies. CBZ interacted with UV radiation through reductive dechlorination,
hydroxylation and cleavage of the ether bond; moreover, five additional primary TPs,
with the same empirical formula as CBZ. In summary, UV irradiation showed a high
efficiency for the removal of CBZ from water samples, even wastewater; however,
some of the generated transformation products are relatively stable and their removal
requires combining UV treatments with H2O2 addition as source of reactive hydroxyl
radicals.
Keywords:
climbazole; UV degradation; transformation products; liquid chromatography; time-offlight mass spectrometry.
Acknowledgements:
This study has been financially supported by the Spanish Government, Xunta de Galicia
and E.U. FEDER funds (projects CTQ2015-68660-P, GRC2013-020, and EM2014004). T.R.C. acknowledges a FPI fellowship to the Spanish Government.
380
IV Encontro Mocidade Investigadora
References:
[1] W. Qi, H. Singer, M. Berg, B. Muller, B. Pernet-Coudrier, H. Liu, H. Qu.
Elimination of polar micropollutants and anthropogenic markers by wastewater
treatment in Beijing, China. Chemosphere 119 (2015)1054-1061.
[2] Q. Q. Zhang, G.G. Ying, Z. F. Chen, Y.S. Liu, W. R. Liu, J. L. Zhao. Multimedia
fate modelling and risk assessment of a commonly used azole fungicide climbazole at
the river basin scale in China. Science of The Total Environment, 520 (2015) 39-48.
[3] Z. F. Chen, G. G. Ying, Y.B. Ma, H.J. Lai, F. Chen, C.G. Pan. Occurrence and
dissipation of three azolic biocides climbazole, clotrimazole and miconazole in biosolidamended soils. Science of The Total Environment, 452-453 (2013) 377-383.
[4] J. Casado, G. Castro, I. Rodríguez, M. Ramil, R. Cela. Selective extraction of
antimycotic drugs from sludge samples using matrix solid-phase dispersion followed by
on-line clean-up. Analytical and bioanalytical chemistry, 407 (2015) 907-917.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
381
TÉCNICAS DE PREDICIÓN BASEADAS EN MODELOS DE
REGRESIÓN CUANTIL
M. Conde-Amboage*, W. González-Manteiga, C. Sánchez-Sellero
(* mercedes.amboage@usc.es)
Departamento de Estatística e Investigación Operativa. Facultade de Matemáticas.
Universidade de Santiago de Compostela
A regresión en media, axustada polo método de mínimos cadrados, alcanzou a súa
maior difusión na Estatística do século XX, dado que gozou da vantaxe que lle
proporcionaba a existencia de expresións pechadas para a estimación, a sinxeleza dos
argumentos de probabilidade e certos resultados de optimalidade. Aínda así, sempre
pesaba a dúbida sobre as hipóteses do modelo, en particular, sobre a normalidade do
erro.
Os métodos de regresión cuantil encontraron un gran desenrolo dende o xurdimento da
Estatística Robusta, que alcanzou unha gran expansión a principios dos anos 80 (véxase
[1] ou [2]). A día de hoxe a regresión cuantil é un tema de máximo interese debido a
que os modelos de regresión cuantil permiten unha descrición máis detallada do
comportamento da variable resposta, adáptanse a situacións baixo condicións máis
xerais da distribución do erro e gozan de propiedades de robustez. Unha completa
revisión dos modelos de regresión cuantil pode atoparse en [3].
Neste traballo preséntanse modelos de regresión cuantil co obxectivo de realizar
predicións para un conxunto de datos medioambientais. Analizamos medicións minutais
de óxidos de nitróxeno (NOx) tomadas nas inmediacións da Unidade de Produción
Térmica de As Pontes (A Coruña) propiedade de Endesa Generación S.A. Observamos
que as predicións asociadas a unha regresión en mediana proporcionan menores erros de
predición que un modelo análogo en media.
Ademais proponse un novo método de construción de intervalos de predición baseado
nunha regresión en mediana e nun procedemento bootstrap. Este novo método, aplicado
a datos de NOx, presenta mellores resultados que os métodos clásicos no contexto da
regresión en media, e tamén comparado con intervalos de predición máis sinxelos
baseados en regresións cuantís. Mediante un estudo de simulación apoiase o feito de
que cando se quebrantan as hipóteses de homocedasticidade e de normalidade do erro, o
novo método proporciona mellores resultados que os clásicos intervalos de predición en
media.
En definitiva, os modelos de regresión cuantil preséntanse como unha alternativa á
regresión en media para calcular predicións e intervalos de predición para as
concentracións de NOx no entorno da Unidade de Produción Térmica de As Pontes.
Palabras clave:
regresión cuantil, datos medioambientais, erros de predición, intervalos de predición,
bootstrap.
382
IV Encontro Mocidade Investigadora
Agradecementos:
Os autores agradecen o financiamento do proxecto MTM2013-41383P, do Ministerio de
Economía e Competitividade, cofinanciado con fondos FEDER. Ademais, tamén se
agradece o apoio da rede IAP network StUDyS, da Belgian Science Policy. O traballo
de M. Conde-Amboage está financiado grazas a unha bolsa FPU (ref. AP2012-5047) do
Ministerio de Educación.
Referencias:
[1] F.R. Hampel, E.M. Ronchetti, P.J. Rousseeuw e W.A. Stahel. Robust statistics: The
approach based on influence functions. John Wiley & Sons , New York, 1986.
[2] P.J. Huber. Robust statistics. John Wiley & Sons , Chichester, 1981.
[3] R. Koenker. Quantile regression. Cambridge University Press , Cambridge, 2005.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
383
ONDE ENRAÍZAN AS DIFERENZAS TERRITORIAIS DA
MOBILIDADE DE TERRAS?: MOVÉNDONOS ALÉN DOS
PRECEPTOS CLÁSICOS
M.J. Enríquez García*
(*mariajose.enriquez.garcia@usc.es)
Laboratorio do Territorio (LaboraTe). G.I.-1934-TB. Departamento de Enxeñería
Agroforestal. Universidade de Santiago de Compostela
A taxa de transferencia de terras rústicas mediante compravenda e a proporción de
terras en réxime de tenza indirecta debuxa un mapa de realidades diferentes ó longo do
territorio galego [1]. A lectura explicativa dos trazos do mapa abordase habitualmente
dende o enfoque económico sectorial, esquecendo que o espazo tamén é unha instancia
do natural e do social.
O obxectivo do presente traballo é facer unha revisión bibliográfica a partir da cal obter
un listado de variables explicativas das distintas dinámicas territoriais do mercado de
terras rústicas en Galicia. A hipótese de partida é que as diferenzas non só se explican
polo tipo de orientación produtiva e dimensión das explotacións se non tamén polo tipo
de recursos, o modelo de aproveitamento (intensivo ou extensivo), da organización
produtiva e do entorno sociodemográfico e institucional.
López Iglesias [2] no seu traballo concluía que a mobilidade estaba correlacionada co
dinamismo agrario, entendendo este como a densidade de explotacións e o tamaño (base
territorial e unidades gandeiras). Pola súa banda, Vázquez González et al. [3] analizaron
os tipos de explotacións atendendo á súa relación co territorio segundo a idade do titular
e o carácter de familiar (número de membros e ingresos agrarios e pensións). López
Iglesias [2] tamén identificou unha relación coa tipoloxía da oferta, en particular, co
número de propietarios non agricultores. Os estudios das características da propiedade
noutras rexións europeas vinculan o dinamismo do mercado coa taxa de copropiedade e
absentismo [4]. Do mesmo xeito, o capital social e as redes locais son un mecanismo
que facilitaa mobilidade, especialmente en contornas de alta fragmentación da
propiedade [4]. A este respecto, ademais do nivel de fragmentación, o nivel de
asociacionismo e o proporción de explotacións con titularidade xurídica poden ser
indicadores da mobilidade. No plano institucional, as dinámicas de uso, a incidencia de
políticas agrarias e tributarias (IBI rústica) e o grado de planificación [5] recóllense
como variables a ter en conta.
Efectivamente, a bibliografía recolle un amplo abano de variables explicativas do
funcionamento do mercado alén das propiamente económicas ou produtivas a ter en
conta na diagnose e comprensión do mesmo.
Palabras clave:
mercado de terras, dinámicas territoriais, fragmentación da propiedade, rústica.
Agradecementos:
O presente traballo levouse a cabo con cargo a diferentes proxectos do GI-1934-TB
Laboratorio do Territorio (LaboraTe) e grazas ó traballo de cada un dos membros que o
constitúen.
384
IV Encontro Mocidade Investigadora
Referencias:
[1] M.J. Enríquez García, E.J. Corbelle Rico. A compravenda de terras rústicas nas
zonas de especial interese agrario de Galicia: os trazos dun novo mapa sobre un vello
precepto. Revista Galega de Economía 25-1 (2016). En prensa.
[2] E. López Iglesias. El mercado de tierra en Galicia: unas primeras conclusiones a
partir de una investigación comarcal. Revista Española de Economía Agraria, 174
(1995) 215–253.
[3] I.Vázquez González, M. Marey Pérez, F. Sineiro García, R. Lorenzana Fernández,
A.I. García Arias e M. M. Pérez Fra. Caracterización productiva y relaciones con el
territorio de las explotaciones de bovino en Galicia. Revista Española de Estudios
Agrosociales y Pesqueros, 233 (2012) 69–100.
[4] P. Ciaian, A. Kancs, J. Swinnen, K. Van Herck e L. Vranken. Institutional factors
affecting agricultural land markets. Factor Markets Working Paper, 16 (2012).
[5] European Environment Agency, (EEA). Land in Europe: prices, taxes and use
patterns. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Union, 2010.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
385
ESTUDIOS EXPERIMENTALES DE TINTURA DE TEJIDOS
SINTÉTICOS PARA LA PREPARACIÓN DE MUESTRAS DE
REFERENCIA §
B. Fariña-Fraga*, C. González-Rodríguez, L. García-Río, F.J. Sardina-López
( *beatriz.farina@usc.es)
Centro Singular de Investigación en Química Biolóxica y Materiais Moleculares.
Universidade de Santiago de Compostela
Los colorantes azoicos son la familia de colorantes más empleada en la actualidad
representando el 65% del mercado global de colorantes. Entre sus propiedades, se puede
destacar que son fuertemente tintóreos, [1] e [2] presentan buenas solideces de color y
son fáciles de sintetizar industrialmente. [3], [4], [5] y [6]. Estas moléculas son
relativamente resistentes a la degradación, sin embargo bajo ciertas condiciones,
incluida la presencia de azoreductasas en la flora intestinal, [7] algunas de ellas pueden
degradarse liberando aminas aromáticas. Ciertas de estas arilaminas pueden ser
cancerígenas, y su presencia en bienes de consumo, incluidos los textiles, está
fuertemente regulada internacionalmente. [8] y [9]. Por ello es clave el control de los
laboratorios analíticos y de los métodos empleados para su detección.
En este contexto, hemos desarrollado procesos de tintura de tejidos sintéticos
(poliamida y poliéster) con colorantes dispersos que contienen arilaminas prohibidas,
tanto en medio orgánico como en medio acuoso en presencia de surfactantes. Como
resultado se han conseguido preparar muestras de referencia con valores controlados de
arilaminas prohibidas que servirán para llevar a cabo procesos de intercomparación e
intercalibración entre laboratorios.
HO
N
N
N
N
N
N
CH3
H2 N
CH3
Solvent Red 23
Solvent Yellow III
Palabras clave:
colorantes azoicos, tintura, arilaminas, muestras de referencia.
Agradecimientos:
AMSLab.
Referencias:
[1] Zollinger, H. Color Chemistry. Wiley-VCH. Zürich, Switzerland, 2003.
[2] Hunger, K. Industrial dyes: Chemistry, Properties, Applications. Wiley-VCH.
Zürich, Switzerland, 2003.
§ Premio ao mellor póster da Área de Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas.
386
IV Encontro Mocidade Investigadora
[3] Gund, S. H.; Shelkar, R. S.; Nagarcar, J. M. An efficient catalyst-free and
chemoselective synthesis of azobenzenes from nitrobenzenes. RSC Advances, 4 (2014)
42947-42951.
[4] Merino, E. Synthesis of azobenzenes: the coloured pieces of molecular materials.
Chemical Society Reviews, 40 (2011) 3835-3853
[5] Priewisch, B.; Rück-Braun, K. Efficient preparation of nitrosoarenes for the
synthesis of azobenzenes. The Journal of organic chemistry, 70 (2005) 2350-2352.
[6] Krageloh, K.; Anderson, G. H.; Stang, P. J. Ylide vs. 1, 4-cycloaddition in the
interaction of an alkylidenecarbene with azoarenes and the formation of 2H-indazoles
and tetrahydrotetrazoles. Journal of the American Chemical Society, 106 (1984) 60156021.
[7] García-Lavandeira, J.; Salgado-Petinal C.; Blanco, E; Cela, R. A sensitive and
efficient procedure for the high throughput determination of banned aromatic amines in
textiles and leather products aided by advanced sample composition. Analytical and
bioanalytical chemistry, 397 (2010) 751-763.
[8] Vineis P.; Pirastu R. Aromatic amines and cancer. Cancer Causes Control, 8 (1997)
346–355.
[9] Kalopissis G. Structure-activity relationships of aromatic amines in the Ames
Salmonella typhimurium assay. Mutation Research/Fundamental and Molecular
Mechanisms of Mutagenesis, 246 (1991) 45–66.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
387
REACTIVIDAD DE PALADACICLOS DERIVADOS DE
FERROCENILIMINAS
A. Fernández-Figueiras*, P. Munín, F. Reigosa, M.T. Pereira, J.M. Vila
(*adolfo.fernndez@rai.usc.es)
Departamento de Química Inorgánica. Facultad de Química. Universidade de Santiago
de Compostela
La síntesis, aislamiento y caracterización del ferroceno [1] marcó un hito importante en
la evolución de la Química Organometálica moderna. Una parte significativa de esta
química la constituye el conjunto de paladaciclos derivados de ferroceno, y en particular
aquéllos derivados de ferroceniliminas. Estos son ligandos bidentados [C,N] que
originan compuestos con dos o tres anillos condensados, uno de los cuales contiene un
átomo metálico distinto del hierro, lo que da lugar a complejos heterodinucleares. En la
presente comunicación se describe la preparación, caracterización y estudio estructural
de nuevos complejos derivados de ferroceniliminas con monofosfinas terciarias,
actuando estas como ligandos terminal. Así, la reacción de [Pd{CpFe[η5-C5H2
{C(H)O(CH2)3O}C(H)=N-2,4,6-Me3C6H2]}(µ-Cl)]2 con diferentes monofosfinas da
[Pd{CpFe[η5-C5H2{C(H)O(CH2)3O}C(H)=N-2,4,6-Me3C6H2]}(Cl)(L)] (L = PPh3,
PPh2Me, PPh2Et). La reacción de [Pd{CpFe[η5-C5H2{C(H)O(CH2)3O}C(H)=N-2,4,6Me3C6H2]}(Cl)(PPh2Et)] con ácido acético en metanol conduce a la especie
[Pd{CpFe[η5-C5H2{CH(OMe)2}C(H)=N-2,4,6-Me3C6H2]}(Cl)(PPh2Et)]. La estructura
molecular ha sido determinada por análisis de difracción de rayos-X[2].
Palabras clave:
ciclometalación, ferroceno, fosfinas.
Agradecementos:
Los autores agradecen la financiación obtenida da la Xunta de Galicia (proyectos
10DPI209017PR y 10PXIB209226PR).
Referencias:
[1] P. Štěpnička. Ferrocenes : Ligands, Materials and Biomolecules. Weinheim, 2008.
[2] J. Martínez, M. Mariño, M. Caamaño, M.T. Pereira, J.M. Ortigueira, E. Gayoso, M.
López-Torres y J.M. Vila. Versatile reactivity of dioxaneferrocenylimine palladacycles
by controlled acid hydrolysis. Crystal and molecular structure of [Pd{CpFe[η5C5H2{CH(OMe)2}C(H)==N-2,4,6-Me3C6H2]}(Cl)(PPh2Et)]. Journal of Organometallic
Chemistry, 740 (2013) 92-97.
388
IV Encontro Mocidade Investigadora
COMPARISON OF DIFFERENT ANHYDROUS METHODS FOR
THE PREPARATION OF POLYMERIC WAFERS
C. Garcia-Mazas*, D. Alvarez-Martinez de la Riva, N. Csaba, M. Garcia-Fuentes
(*carlagarciamazas@gmail.com)
Center for Research in Molecular Medicine and Chronic Disease .CIMUS.
Departament of Pharmacy and Pharmaceutical Technology. Universidade de Santiago
de Compostela
Wafers are matrices without pores that are generally composed by biodegradable
polymers. They are frequently used in the fields of tissue engineering and controlled
drug release. This work explores three possible methods to prepare wafers for the
anhydrous entrapment of water-sensitive drugs. The first method consists on the
preparation of a polymer-drug solution in dichloromethane (DCM) and subsequent
solvent evaporation. This method has the advantage to be simple and takes place at
room temperature; however, our results showed that it does not allow homogeneous
drug distribution. The second method consists of freezing the polymer-drug solution in
dimethyl sulfoxide (DMSO) and subsequently displacing this solvent with ethanol, with
this method a homogeneous distribution of the drug can be achieved but the resulting
wafer is easily deformable. The third method is based on casting the polymer-drug
mixture at a temperature over the polymer glass transition (Tg). This last method was
explored in two different molds (multiwell plate and double syringe plunger). For this,
the polymer and the drug were mixed and homogenised in a mortar, placed in the
molds, heated over the polymer Tg and then cooled until the mixture solidified
completely. The advantages of this method are the simplicity and the homogeneous
distribution of the drug. However, in the case of the multiwell-based method, removal
of the prepared wafer was sometime difficult due to polymer adhesion and the method
might require further improvement. On the other hand, the syringe mold method
allowed easier wafer removal and more flexible casting conditions as pressure can be
applied to eliminate the air between the powder particles, thus preventing pore
formation. Therefore, based on the evaluation of the three anhydrous preparation
methods, we could conclude that the best strategy for the development of these drugcontaining polymeric wafers is to use the Tg-based method combined with the syringe
mold.
Key words:
wafers, controlled release, biodegradable polymers.
Acknowledgement:
This work was supported by “Controlled release implants that dislodge glioblastoma
initiating cell niche”. Reference: 2014-PO-010. BBVA Foundation.
References:
[1] M.H. Ho, P.Y. Kuo, H.J. Hsieh, T.Y. Hsien, L.T. Hou, J.Y. Lai. Preparation of
porous scaffolds by using freeze-extraction and freeze-gelation methods. Biomaterials,
25 (2004) 129–38.
[2] E. Sachlos, J.T. Czernuszka. Making tissue engineering scaffolds work. Review: the
application of solid freeform fabrication technology to the production of tissue
engineering scaffolds. Eur Cell Mater, 5 (2003) 29–40.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
389
SINTESE E CARACTERIZACIÓN DUN PILAR[5]ARENO
ZWITTERIONICO
B. Gómez-González*, L. García-Rio, M.R. Paleo, F.J. Sardina
(* borja.gomez@usc.es)
Centro Singular de Investigación en Química Biológica y Materiales Moleculares
(CIQUS). Universidade de Santiago
Os pillar[n]arenes son os últimos receptores macrocíclicos en incorporarse
ó panorama da química host-guest. Sintetizados por primeira vez no ano
2008 [1] este tipo de compostos están formados por unidades de 1,4dialcoxibenceno unidas entre si en posición para a través de pontes
metileno, resultando en arquitecturas altamente ríxidas e simétricas. Para
poder utilizar este tipo de compostos en auga, medio no que ocorren a
maioría dos procesos biolóxicos, é necesario funcionalizar os pilararenos
con grupos altamente hidrofílicos como por exemplo grupos amonio ou
carboxilato [2] e [3]. Sen embargo, esta metodoloxía implica a introducción
dun novo potencial guest no medio, o contraión, que competirá con outros
guests por acomodarse na cavidade do macrociclo. Para evitar este
fenómeno, sintetizamos un pilar[5]areno zwitteriónico soluble en auga que
conserva a súa capacidade para recoñecer pequenas moléculas orgánicas,
pero que sen embargo se comporta coma un receptor electroneutro, de tal
forma que ningunha das sales presentes no medio afectaría ao proceso de
complexación entre o pilarareno e un determinado guest.
Palabras clave:
macrociclos, host, guest, pilararenos.
Referencias:
[1] T. Ogoshi, S. Kanai, S. Fujinami, T. Yamagishi, Y. Nakamoto. para-Bridged
symmetrical pillar [5] arenes: their Lewis acid catalyzed synthesis and host–guest
property. Journal of the American Chemical Society, 130 (2008) 5022-5023.
[2] T. Ogoshi, M. Hashizume, T. Yamagishi, Y. Nakamoto. Synthesis, conformational
and host–guest properties of water-soluble pillar [5] arene. Chemical Communications,
46 (2010) 3708 –3710.
[3] Y. Max, Ji, F. Xiang, X. Chi, C. Han, J. He, Z. Abliz, W. Chen, F. Huang. A
cationic water-soluble pillar [5] arene: synthesis and host–guest complexation with
sodium 1-octanesulfonate. Chemical Communications, 47 (2011) 12340 –12342.
390
IV Encontro Mocidade Investigadora
SYNTHESIS, CHARACTERIZATION AND PURIFICATION OF
SUBNANOMETRIC AG AND CU CLUSTERS IN WATER
S. Huseyinova*, D. Buceta, M.A. López-Quintela
(*sahanehuseynova@gmail.com)
Department of Physical Chemistry. Faculty of Chemistry. Universidade de Santiago de
Compostela
In this work, an electrochemical method is explained, which was developed to
synthetize small size clusters (less than 10 atoms) of Cu and Ag in water without any
stabilizing agent. Small cluters have a big band-gap such a semiconductor like behavior
is particular significant for smaller clusters with band gaps widely exceeding of 1 eV.
Subnanometric metallic clusters are getting considerable attention recently due to their
properties, which are very different from the bulk or nanoparticle ones, offering exciting
possibilities for their use in novel materials or devices and in different fields like
medicine, magnetism or catalysis [1]. A subnanometric cluster is a metallic molecule
having between 2 and ≈ 100 atoms with a fixed geometry and, due to its reduced size, a
bandgap (larger as the cluster is smaller), which appears at the Fermi level of the metal,
granting the cluster with an electronic structure that will determine the appearance of
completely new properties strictly depending on cluster size. Moreover, changes in one
or two atoms will affect the bandgap thus changing completely their properties [2] and
[3]. Clusters were characterized by UV-Vis spectroscopy, Fluorescence Spectroscopy,
AFM and MS. The developed synthesis opens up different possibilities for their
application in different fields, especially in catalysis, where the cleanness of the catalyst
is a very important issue. Also has been investigated different purifications methods of
clusters.
Keywords:
clusters, catalysis, subnanometrik metallic clusters, electrochemical method.
Acknowledgements:
This project has been funded by MINECO, Spain (MAT2012-36754-C02-01); Xunta de
Galicia, Spain (Grupos Ref. Comp. GRC2013-044, FEDER Funds); Obra Social
Fundación La Caixa: Ref. OSLC-2012-007
References:
[1] J. Calvo Fuentes, J. Rivas,M.A. López-Quintela. Synthesis of subnanometric metal
nanoparticles. In: B. Bhushan. Encyclopedia of Nanotechnology. Berlin, 2012.
[2] A. Corma, P. Concepción, M. Boronat, M.J. Sabater, J. Navas, M.J. Yacaman, E.
Larios, A. Posadas, M.A. López-Quintela, D. Buceta, E. Mendoza, G. Guilera, A.
Mayoral. Exceptional oxidation activity with size-controlled supported gold clusters of
low atomicity. Nature Chemistry, 5 (2013) 775-781.
[3] N. Vilar-Vidal, J. Rivas, M.A. Lopez-Quintela. Size dependent catalytic activity of
reusable subnanometer copper(0) clusters. ACS Catalysis, 2 (2012) 1693-1697.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
391
ESTUDIO DE LA EXPOSICIÓN A CONTAMINANTES
PROCEDENTES DE LOS MATERIALES EN CONTACTO CON
ALIMENTOS
A. Lestido Cardama*, A. Rodríguez Bernaldo de Quirós, R. Sendón
(*antia.lestido@usc.es)
Departament of Analytical Chemistry, Nutrition and Food Science. Faculty of
Pharmacy. Universidade de Santiago de Compostela
En el campo de la salud pública una de las actividades prioritarias de la Unión Europea
es la estimación de la exposición por parte de los consumidores a contaminantes
químicos a través de la dieta.
Enmarcado en los nuevos estilos de vida, en los cuales la mayoría de los alimentos se
comercializan envasados, en el proyecto de esta tesis doctoral se pretende desarrollar
una metodología basada en el estudio de dieta total (TDS “Total Diet Study”) como una
herramienta de screening para la evaluación de la exposición a diferentes contaminantes
provenientes de los materiales en contacto alimentario. Los estudios de dieta total tienen
la ventaja de que los alimentos se analizan “tal y como se consumen” con lo que la
estimación de la exposición se ajusta más a la realidad [1].
La evaluación de la seguridad de un material destinado a entrar en contacto con
alimentos implica conocer la migración de los posibles compuestos desde el envase. Los
migrantes pueden ser sustancias que se añaden intencionadamente durante la fabricación
de los materiales (IAS “Intentionally Added Substances”) y sustancias que no se añaden
de manera intencionada (NIAS “Non-Intentionally Added Substances). Estas últimas
pueden estar presentes como impurezas de los aditivos o monómeros, o bien pueden
formarse como productos de reacción o degradación durante el procesado y encontrarse
en el producto final [2-4].
Los contaminantes procedentes del envase y que serán objeto de estudio serán por una
parte aquellos que han sido incluidos como sustancias prioritarias en el marco de un
proyecto europeo “TDS exposure” [5] incluidos los ftalatos, melamina, bisfenol A, y
aceites minerales (MOH); y por otra parte, sustancias que se han identificado
recientemente como riesgos potenciales, o sustancias para las cuales no hay datos
concluyentes de exposición, tal es el caso de los fotoiniciadores y de las sustancias no
añadidas intencionadamente (NIAS).
Palabras clave:
exposición, migración, contaminantes, TDS.
Referencias:
[1] A. Papadopoulos, I. Sioen, F. Cubadda, H. Ozer , H.I. Oktay Basegmez, A. Turrini,
M.T. Lopez Esteban, P.M. Fernandez San Juan, D. Sokolic´-Mihalak, M. Jurkovic, S.
De Henauw, F. Aureli, K. Vin, V. Sirot. TDS exposure project: application of the
analytic hierarchy process for the prioritization of substances to be analyzed in a total
diet study. Food and Chemical Toxicology, 76 (2015) 46–53.
[2] S. Koster, M. Rennen, W. Leeman, G. Houben, B. Muilwijk, F. van Ackerc, L.
Krula. A novel safety assessment strategy for non-intentionally added substances
392
IV Encontro Mocidade Investigadora
(NIAS) in carton food contact materials. Food Additives & Contaminants: Part A, 31
(2014) 422–443.
[3] M. Aznar, A. Rodriguez-Lafuente, P. Alfaro, C. Nerin. UPLC-Q-TOF-MS analysis
of non-volatile migrants from new active packaging materials. Analytical and
Bioanalytical Chemistry, 404 (2012) 1945–1957.
[4] C. Nerin, P. Alfaro, M. Aznar, C. Domeño. The challenge of identifying nonintentionally added substances from food packaging materials: A review. Analytica
Chimica Acta, 775 (2013) 14– 24.
[5] K. Vin, A. Papadopoulos, F. Cubadda, F. Aureli, H.I. Oktay Basegmez, M.
D’Amato, S. De Coster, L. D’Evoli, M.T. López Esteban, M. Jurkovic, M. Lucarini, H.
Ozer , P.M. Fernandez San Juan, I. Sioen, D. Sokolic, A. Turrini, V. Sirot. TDS
exposure project: relevance of the Total Diet Study approach for different groups of
substances. Food and Chemical Toxicology, 73 (2014) 21–34.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
393
EL DESARROLLO RURAL SOSTENIBLE Y LAS ENERGÍAS
RENOVABLES EN GALICIA: PASADO, PRESENTE Y FUTURO
V. Miramontes Viña1*, N. Romero Castro2, A. López Agüera1
1
(*vanessa.miramontes@usc.es)
Grupo de Aplicaciones Energéticas Sostenibles. Facultad de Física. Universidade de
Santiago de Compostela
2
Grupo de Investigación: Creación de Valor Sostenible en las Organizaciones.
Facultad de Administración y Dirección de Empresas. Universidade de Santiago de
Compostela
Las fuentes de energía renovable tienen un gran potencial para contribuir al desarrollo
sostenible en territorios específicos [1], [2], [3] proporcionando una amplia variedad de
beneficios socioeconómicos entre los que se encuentran la diversificación del suministro
de energía, el aumento de las oportunidades de desarrollo regional y rural, la creación de
una industria y de empleo domésticos [1], [4] ,[5], así como beneficios
medioambientales [4], [6]. En particular, analizar su potencial contribución al desarrollo
sostenible de las zonas rurales en Galicia resulta especialmente interesante en la
actualidad, dados los problemas que se manifiestan en el rural gallego y la práctica
paralización de la implantación de las energías renovables en nuestra comunidad y en el
conjunto del estado. Los principales problemas ambientales, económicos y sociales
identificados en el rural gallego son la degradación del paisaje tradicional y la pérdida
del patrimonio rural, la pérdida de la biodiversidad, los incendios forestales, las
emisiones de gases de efecto invernadero procedentes de la agricultura, la erosión del
suelo y deforestación y la contaminación del suelo y agua [7], además de la
despoblación como consecuencia de la falta de oportunidades de empleo [8]. Por su
parte, las energías renovables ofrecen oportunidades en el ámbito rural para el impulso
de la creación de empleo [9], [10], [11], el fortalecimiento del sector agroalimentario y
forestal, la mejora de la eficiencia en el uso de los recursos naturales y el logro de un
desarrollo endógeno [12], [13] y sostenible. De este modo, el objetivo de este artículo es
analizar en profundidad cuál es la situación actual del desarrollo rural sostenible y su
relación directa con las energías renovables en Galicia, enmarcando además este análisis
en el contexto europeo y español, y atendiendo a las diferentes tecnologías de energías
renovables y a su impacto sobre la sostenibilidad local.
Palabras clave:
energías renovables, desarrollo rural sostenible.
Referencias:
[1] P. del Río y M. Burguillo. An empirical analysis of the impact of renewable energy
deployment on local sustainability. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 13
(2009) 1314-1325.
[2] M. Burguillo Cuesta y P. del Río González. La contribución de las energías
renovables al desarrollo rural sostenible en la Unión Europea: pautas teóricas para el
análisis empírico. Tribuna de Economía, 845 (2008) 149-165.
[3] P. del Rio y M. Burguillo. Assessing the impact of renewable deployment on local
sustainability: Towards a theoretical framework. Renewable and Sustainable Energy
Reviews, 12 (2008) 1325-1344.
394
IV Encontro Mocidade Investigadora
[4] Energías para el Desarrollo Eosol SL. Energías Renovables y Desarrollo Rural.
Andalucia, 2006.
[5] N. El Bassam y P. Maegaard. Integrated Renewable Energy for Rural Communities.
Países Bajos, 2004.
[6] I. Dincer. Renewable energy and sustainable development: a crucial review.
Renewable and Sustainable Energy Reviews, 4 (2000) 157-175.
[7] RED2RED Consultores. PDR Galicia 2014-2020. 2014.
[8] M. Fernández, A. Lugilde y D. Riveiro. Factores explicativos de la evolución
reciente de la distribución de la población en Galicia. En: International Conference on
Regional Science: Financing and the role of the regions and towns in economic
recovery. Zaragoza, 2014.
[9] E. Llera Sastresa, A.A. Usón, I.Z. Bribián y S. Scarpellini. Local impact of
renewables on employment: Assessment methodology and case study. Renewable and
Sustainable Energy Reviews, 14 (2010) 679-690.
[10] P. Komor y M. Bazilian. Renewable energy policy goals, programs, and
technologies. Energy Policy, 33 (2005) 1873-1881.
[11] A. Bergmann, N. Hanley y R. Wright. Valuing the attributes of renewable energy
investments. Energy Policy, 34 (2006) 1004-1014.
[12] European Commission. Desarrollo rural (2007-2013) Manual sobre el Marco
Común de seguimiento y evaluación. 2013.
[13] A. Stockdale. Migration: Pre-requisite for rural economic regeneration? Journal of
Rural Studies, 22 (2006) 354-366.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
395
COMPUESTOS CICLOPALADADOS CON FOSFINAS
DERIVADAS DEL FERROCENO
P. Munín*, F. Lucio, A. Fernández-Figueiras, F. Reigosa, J.M. Vila, E. Gayoso
(*muninchy@hotmail.com)
Departamento de Química Inorgánica. Facultad de Química. Universidade de Santiago
de Compostela
La síntesis, aislamiento y caracterización del ferroceno [1] y sus derivados marcaron un
hito importante en la evolución de la Química Organometálica moderna. Una parte
significativa de esta química la constituye el conjunto de paladaciclos derivados de
tiosemicarbazonas, y en particular aquellos derivados que contienen derivados del
ferroceno. Estos son ligandos tridentados [C,N,S] que originan compuestos con anillos
aromáticos y metalaciclos fusionados, conteniendo el complejo final dos metales
diferentes, no sólo en lo referente a su naturaleza sino también en las características del
enlace con el ligando. En la presente comunicación se describe la preparación,
caracterización y estudio estructural de nuevos complejos derivados de
tiosemicarbazonas con fosfinas derivadas del ferroceno, actuando éstas como ligandos
bidentado quelato.
La reacción de los diferentes ligandos con la correspondiente sal de paladio (II) en una
mezcla de etanol/agua, conduce a la especie tetranuclear como un sólido estable al aire.
La reacción de este último con difosfinas terciarias, produce compuestos trinucleares
como el que se muestra en el siguiente esquema.
Palabras clave:
investigación, ciclometalación, fosfinas.
Referencias:
[1] P. Štěpnička. Ferrocenes. Ligands, Materials and Biomolecules. Weinheim, 2008.
396
IV Encontro Mocidade Investigadora
SELECTIVE SOLVATION IN ANS-CB7 INCLUSION COMPLEXES
A. Pereira-Vilar1*, L.García-Río1, J.C. Mejuto2
1
(* alba.pereira.vilar@rai.usc.es)
Departamento Química Física. Centro Singular de Investigación en Química Biológica
y Materiales Moleculares. Universidade de Santiago de Compostela
2
Departamento Química Física. Facultad de Ciencias de Ourense. Universidad de Vigo
An appropriate fluorescent probe for self-assembly supramolecular systems shows
remarkable changes in its one or more fluorescence parameters such as transition
maximum, intensity, decay parameters and anisotropy as it gets into the organized
media. The 1-anilinonaphthalene-8-sulfonate acid (ANS) was widely used as a
fluorescent probe with excellent fluorescent properties in aggregated media like
micelles, proteins, lipid bilayer membranes, polymeric gels, etc. Light absorption leads
to excitation of ANS to a local excited state (S1,np) in less polar solvents which then
undergoes transition accompanied by electron transfer to the more stable charge transfer
state (S1,ct) in high polar solvents. The charge transfer state in polar medium decays to
the ground state (S0,np) via another electron transfer process resulting in quenched
fluorescence. An intense blue fluorescence of ANS in less polar solvents and a weak
green fluorescence in aqueous solutions have been observed [1].
Solvent effects on ANS quantum yield
and
emission
wavelength
are
synchronous in the presence of
homogeneous media, including solvent
mixtures, but fluorescent response can be
discriminated in the presence of
microhoterogeneous dye solvation. To
this end, ANS inclusion in the
cucurbituril cavity is a promising
methodology because different parts of
the molecule are sensing different microenvironments. In this work, we have studied the
of inclusion complexes formed between the ANS and cucurbit[7]uril by fluorescence
spectroscopy analyzed the stoichiometry of the complex formed as the equilibrium
constant associated with the system. Here the change in wavelength is associated with
the anilino group, a displacement of the emission maximum at shorter wavelengths with
decreasing polarity of the medium [2] and [3].
Keywords:
ANS, cucurbit[7]uril, solvation, fluorescence.
References:
[1] M. Mohapatra, A.K. Mishra. Photophysical Behavior of 8-Anilino-1Naphthalenesulfonate in Vesicles of Pulmonary Surfactant Dipalmitoylphosphatidylcholine (DPPC) and Its Sensitivity toward the Bile Salt–Vesicle Interaction.
Langmuir, 29 (2013) 11396−11404.
[2] E.M. Kosower, H. Dodiuk, K. Tanizawa, M. Ottolenghi, N. Orbach. Intramolecular
donor-acceptor systems. Radiative and nonradiative processes for the excited states of
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
397
2-N-arylamino-6-naphthalenesulfonates. Journal of the American Chemical Society, 97
(1975) 2167-2178.
[3] E.M. Kosower, H. Kanety. Intramolecular donor-acceptor systems. 10. Multiple
fluorescences from 8-(N-phenylamino)-1-naphthalenesulfonates. Journal of the
American Chemical Society, 105 (1983) 6236-6243.
398
IV Encontro Mocidade Investigadora
HIGH RESOLUTION MASS SPECTROMETRY (HRMS)
EVALUATION OF NITRATE EFFECTS IN THE
PHOTODEGRADABILITY OF CYPRODINIL
T. Rodríguez-Cabo*, I. Rodríguez, M. Ramil, R. Cela
(*tamara.rodriguez@usc.es)
Departamento de Química Analítica, Nutrición y Bromatología. Instituto de
Investigación y Análisis Alimentario (IIAA). Universidade de Santiago de Compostela
Pesticides constitute a relevant group of organic pollutants in aquatic environments
affected by agriculture practices [1]. As regards surface waters, direct and indirect
photolysis reactions present a significant effect in the stability and the further
transformation routes of these pollutants [2]. Nitrates are also common species in the
aquatic environment, particularly in the surrounds of agriculture fields. Upon UV
irradiation, nitrates are decomposed leading to formation of highly reactive hydroxyl
(•OH) and nitro radicals (•NO2). These two radical species might be involved in indirect
photolysis transformations of organic pollutants, such as pesticide residues, in the
aquatic environment speeding up their removal but also leading to formation of stable
transformation products.
In this presentation, the effects of nitrate in the kinetics and the transformation routes of
the fungicide cyprodinil (CYP) were investigated using aqueous solutions, ultrapure
water, and river water samples, spiked with the precursor compound and containing
different levels of nitrate. Samples were exposed either to 254 nm radiation or to solar
light. Time course of CYP and formation of transformation products (TPs) were
simultaneously assessed by direct injection of different irradiation time aliquots in a
liquid chromatography quadrupole time-of-flight mass spectrometry (LC-QTOF-MS)
system. Empirical formulae and structures of TPs were inferred from their accurate MS
and MS/MS scan spectra, respectively. Under all investigated situations, nitrate anions
enhanced the degradability of CYP with a noticeable reduction of its half-life (t1/2). A
number of TPs were identified and several degradation routes are reported. The nitration
derivatives of CYP constituted the most concering group of TPs because of their high
estimated accute toxicities and stability during long irradiation periods.
Keywords:
cyprodinil, photodegradation, nitrate, water, liquid chromatography time-of-flight mass
spectrometry.
Acknowledgement:
This study has been financially supported by the Spanish Government, Xunta de Galicia
and E.U. FEDER funds (projects CTQ2015-68660-P, GRC2013-020, and EM2014004). T.R.C. acknowledges a FPI fellowship to the Spanish Government.
References:
[1] C. Moschet, I. Wittmer, J. Simovic, M. Junghans, A. Piazzoli, H. Singer. How a
complete pesticide screening changes the assessment of surface water quality.
Environmental Science and Technology, 48 (2014) 5423- 5432.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
399
[2] H.D. Burrows, L.M. Canle, J.A. Santaballa, S. Steenken. Reaction pathways and
mechanisms of photodegradation of pesticides. Journal of Photochemistry and
Photobiology B: Biology, 67 (2002) 71-108.
400
IV Encontro Mocidade Investigadora
COALITION FORMATION IN A MULTI-AGENT INVENTORY
PROBLEM WITH TWO ACQUISITION COSTS
A. Saavedra-Nieves1*, I. García-Jurado2, M.G. Fiestras-Janeiro3
1
(*alejandro.saavedra@usc.es)
Departamento de Estatística e Investigación Operativa. Universidade de Santiago de
Compostela
2
Departamento de Matemática. Universidade de A Coruña
3
Departamento de Estatística e Investigación Operativa. Universidade de Vigo
A multi-agent inventory problem is a situation in which several agents face individual
inventory problems and can coordinate their orders to reduce costs. This paper analyzes
a multi-agent inventory problem in which each agent faces a continuous-review
inventory problem, with a deterministic linear demand, no holding costs and a limited
capacity warehouse. In the case under study, shortages are allowed as follows. Goods
are bought from an external supplier and then they are stored in each agent’s warehouse.
These stored goods usually satisfy demand. However, each agent may alternative
produce their own goods, which are less costly but of lower quality. When a shortage of
the purchased goods occurs, demand is satisfied with the produced goods until the
supplier provides a new order.
The problem under study herein arises in a farming community, and is a variation of a
similar problem addressed in a recent paper [2]. However, the existence of two
acquisition costs makes it substantially different from the previous model and
significantly complicates its analysis.
This paper establishes the optimal inventory policies for our problem and obtains a
stable order structure when agents allocate the joint costs using a proportional rule (see
[1]). In addition, it illustrates the performance of our model and results in an example.
Keywords:
Inventory, multi-agent
cooperative game.
systems,
optimal
inventory
policy,
allocation
rule,
Acknowledgments:
Authors acknowledge the financial support of Ministerio de Economía y
Competitividad through projects MTM2011-27731-C03-01, MTM2011-27731-C03-03,
MTM2014-53395-C3-1-P, MTM2014-53395-C3-2-P, MTM2014-53395-C3-3-P.
References:
[1] A. Elomri, A. Ghaffari, Z. Jemai, Y. Dallery. Coalition formation and cost
allocation for joint replenishment systems. Production and Operations Management 21
(2012) 1015-1027.
[2] M.G. Fiestras-Janeiro, I. García-Jurado, A. Meca, M.A. Mosquera. Cooperation
on capacitated inventory situations with fixed holding costs. European Journal of
Operational Research 241 (2015) 719-726.
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
401
GESTIÓN DE PROYECTOS MEDIANTE EL MÉTODO DE LA
CADENA CRÍTICA
E. Vázquez García*, C. Amiama Ares, M. Barrasa Rioja
(elena.vazquez@usc.es)
Departamento de Ingeniería Agroforestal. Escuela Politécnica Superior de Lugo.
Universidade de Santiago de Compostela
Introducción. Critical Chain Project Management (CCPM) o Cadena Crítica [1] es un
método analítico de planificación y gestión de proyectos, que centra sus esfuerzos en
gestionar adecuadamente aquellos elementos que permiten acelerar la consecución de
los proyectos y completarlos dentro del plazo y presupuesto inicialmente establecidos
mediante algunas propuestas que se apartan de la praxis habitual.
Cadena Crítica. A la hora de planificar un proyecto es indispensable estimar el tiempo
de duración de las diferentes tareas y definir la fecha prevista de su conclusión. El ser
humano tiende a basar estas estimaciones en experiencias anteriores y en el deseo de
protegerse de la incertidumbre ante posibles imprevistos que puedan surgir. La
contradicción aparece cuando, a pesar de este colchón de seguridad, el proyecto finaliza
fuera de plazo debido a una serie de fenómenos indeseables: la Ley de Parkinson, el
síndrome del estudiante, la Ley de Murphy, la multitarea, la dependencia de las tareas,
la pérdida de atención…
El CCPM establece que las tareas individualmente deben ser despojadas de su
protección para concentrar esta seguridad en determinados puntos clave del proyecto
que son identificados como buffers: buffer de proyecto, buffer de alimentación y buffer
de recurso.
Seguimiento del proyecto. El seguimiento y control del proyecto con el método de la
cadena crítica se realiza a partir de la relación entre el grado de consumo de los buffers
y el grado de avance de las cadenas que amortiguan mediante el uso de hojas de control
(Fever Chart) [2] basadas en una escala de colores que nos indican de la necesidad de
actuación en cada región.
Conclusión. La aplicación de este método a cualquier sector supone una mejora de las
probabilidades de éxito de los proyectos, reduciendo sustancialmente el plazo de tiempo
para llevarlos a cabo. Además, el CCPM proporciona suficientes herramientas de
control y seguimiento para conocer el estado actual de las actividades críticas y lograr la
finalización de las mismas en los tiempos planeados, con la maximización de los
recursos necesarios y dotando a las empresas de una mejora en la productividad y
competitividad para afrontar nuevos proyectos.
Palabras clave:
cadena crítica, planificación, gestión de proyectos.
Referencias:
[1] E. M. Goldratt. Cadena Crítica: una novela empresarial sobre la gestión de
proyectos. Madrid, 2001.
402
IV Encontro Mocidade Investigadora
[2] R.C. Newbold. Fever Chart Regions. ProChain Solutions Inc. 2011. Publicado en:
http://prochain.com/prochain_blog/
Pósters. Ciencias Experimentais e Tecnolóxicas
403
UNA NUEVA METODOLOGÍA AVANZADA PARA LA
DETERMINACIÓN DE QUINCE FILTROS UV EN COSMÉTICOS
MEDIANTE EXTRACCIÓN CON LÍQUIDOS PRESURIZADOS
SEGUIDA DE CROMATOGRAFÍA LÍQUIDA ACOPLADA A
ESPECTROMETRÍA DE MASAS EN TÁNDEM
M. Vila González1, R. Facorro Souto1,2*, J.P. Lamas Castro1, C. García Jares1,
T.Dagnac2, M. Llompart Vizoso1
1
(* rocio.facorro@rai.usc.es)
Laboratorio de Investigación y Desarrollo de Soluciones Analíticas (LIDSA).
Departamento de Química Analítica, Nutrición y Bromatología. Facultad de Química.
Universidad de Santiago de Compostela
2
Centro de Investigaciones Agrarias (INGACAL-CIAM). Unidad de Contaminantes
Orgánicos
Se ha desarrollado una nueva metodología analítica para el análisis de 15 filtros UV
orgánicos, tanto hidro como liposolubles, en productos cosméticos. Este método se basa
en una extracción con líquidos presurizados (PLE) seguida de cromatografía líquida de
alta resolución acoplada a espectrometría de masas en tándem (HPLC-MS/MS). Las
extracciones se llevaron a cabo en celdas de extracción de 10 mL de capacidad y la
cantidad de muestra empleada fue de tan solo 100 mg. Se optimizaron diversos factores
que afectan al procedimiento de PLE, tales como el disolvente de extracción o el agente
dispersante utilizado para rellenar la celda. También se evaluó la posibilidad de usar
celdas de menor tamaño (1 mL), así como un recubrimiento interno de teflón en las de
10 mL a modo de protección. En las condiciones óptimas, se obtuvieron buenos datos
de linealidad (R2 > 0.991), recuperaciones cuantitativas (82-101%), y una precisión
satisfactoria (RSD < 12%). Los valores de los límites de cuantificación fueron inferiores
a 0.1 µg g-1; esta gran sensibilidad hizo posible trabajar con extractos diluidos, evitando
de este modo la contaminación del sistema cromatográfico y los posibles efectos de la
matriz.
La metodología propuesta se aplicó al análisis de productos de cuidado personal de uso
diario, cosméticos y productos de protección solar, tales como cremas faciales y
corporales, productos capilares, esmaltes de uñas, maquillaje, labiales y lociones
solares, entre otros. Para la cuantificación se utilizó un método de calibración externa,
ya que no se observaron efectos de matriz significativos. Nueve de los analitos
estudiados se encontraron, normalmente en combinaciones de 2-3 compuestos, en
concentraciones desde 0.044 a 9.6% p/p. En todos los casos analizados, estos
compuestos estaban correctamente incluidos en la etiqueta del producto.
Palabras clave:
filtros UV, cosméticos, HPLC-MS/MS, PLE.
Agradecimientos:
Esta investigación fue financiada por el Fondo Europeo de Desarrollo Regional 20072013 (FEDER), UNST13-1E-2152 (Ministerio de Economía y Competitividad, España)
y los proyectos CTQ2013-46545-P (Ministerio de Economía y Competitividad, España)
y GPC2014/035 (Programa de Consolidación de Grupos de Investigación, Xunta de
404
IV Encontro Mocidade Investigadora
Galicia). A M.V. le gustaría agradecer al Ministerio de Educación, Cultura y Deporte su
beca FPU.
Humanidades
Pósters. Humanidades
407
GENDER VIOLENCE AND FEMALE BONDING IN 1970S
AMERICAN WOMEN’S THEATRE
M. Aira Gallardo*
(* mayka.ag@gmail.com)
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
The regular presence of gender violence on the media has led us to the misconception
that it is a social problem that is only the scourge of twenty first century society.
Nonetheless, gender violence has existed since the first groups of human beings started
to live in a community. However, due to an inherent sense of privacy, the victims of this
type of violence were silenced for a long time. But still, the repetitive appearance of this
topic in Literature, and especially on the theatre, puts on the agenda the dramatic
situation many women and children were undergoing throughout the twentieth century.
From Susan Glaspell Trifles (1916) to more recent examples such as Marsha Norman’s
Getting Out (1977) or Ntozake Shange’s For Colored Girls Who Have Considered
Suicide When the Rainbow is Enuf (1974) we can observe a wide variety of forms of
abuses committed against women displayed on stage. Thus, indirectly, theatre has been
a means of denouncing gender violence throughout history.
During the 1970s this serious social problem was brought into attention and examined
from multiple perspectives. One of the most interesting ones is offered by the so-called
trauma studies theory, which not only explains the origins of domestic violence based
on historical, sociological and psychological evidence, but also provides various
methods for the recovery of victims, among them, the sociological phenomenon known
as female bonding.
In this study I intend to prove that trauma studies can be applied to the analysis of
theatre in order to demonstrate the relevant place that gender violence occupies in 1970s
American women’s theatre and that theatre offers female bonding as a method of
recovery within literature.
Keywords:
gender violence, female bonding, theatre, trauma studies, female playwrights.
References:
[1] C. Alborch Malas. Rivalidad y Complicidad entre Mujeres. Madrid, 2002.
[2] S. Andermahr, S. Pellicer-Ortín (Eds.). Narratives and Herstory. New York, 2013.
[3] S. Burke. American Feminist Playwrights: A Critical History. New York, 1996.
[4] C. Canning (Ed). Feminist Theatres in the U.S.A.: Staging Women’s Experience.
London and New York, 1996.
[5] S. Felman. Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and
History. New York, 1992.
408
IV Encontro Mocidade Investigadora
A PARTIR DE AGORA O POEMA NADA ANUNCIA: REVISIÓN
CRÍTICA DA INTERDISCURSIVIDADE DA POESÍA ÚLTIMA
COS MEDIA
A. Cid Fernández*
(alba.cid@usc.es)
Departamento de Literatura española, Teoría da literatura e Lingüística xeral.
Facultade de Filoloxía. Universidade de Santiago de Compostela
Se pretendésemos efectuar unha revisión dos discursos instrumentais de finais do século
XX, un aspecto impoñeríase con seguridade: o desenvolvemento crecente das
tecnoloxías da información até o colapso comunicativo. Parte da poesía contemporánea,
versada en todo tipo de hibridacións e deslocamentos, é consciente das novas
coordenadas e dos seus efectos homoxeneizadores, que invalidan calquera posibilidade
real de comunicación (Bernstein [1]). Por veces, esta poesía non-lírica adopta os
modelos discursivos e retóricos dos media, lidando cos significados sociais e
institucionais que a eles lles eran propios. É esta unha das solucións recorrentes na obra
de autoras contemporáneas como Chus Pato Pato (a quen pertence a cita inserida no
título desta proposta), e faise especialmente visíbel en m-Talá (2000) ou Charenton
(2004), poemarios poboados de diferentes mostras de diálogo, entrevista, texto
dramático, texto académico, diario, carta de invitación, factura e apuntamentos ou
anotacións esquemáticas.
Para efectuar esta revisión crítica partiremos da noción de interdiscursividade, unha das
formas de intertextualidade en redefinición desde a teoría bakhtiniana. O xénero poético
parece abandonar o paradigma mimético da representación á vez que incorpora os
discursos que con el compiten, e tal xesto ten sido analizado en termos de oportunidade
e radical modernidade. Situámonos, así, a medio camiño entre a análise crítica do
discurso e certas aproximacións semióticas e críticas no ámbito da poesía
norteamericana, como a de Perloff [2] ao considerar que algunhas das composicións
artísticas máis relevantes dos nosos días se posicionan, consciente ou
inconscientemente, contra as linguaxes da televisión e a publicidade.
Inseridos nunha “rede infinita de linguaxes”, cuestionaremos os obxectivos e os
resultados desta incorporación discursiva en poéticas “que remiten antes á enxeñaría das
comunicacións que á filoloxía clásica” (Iris Cochón en Pato [3]).
Palabras clave:
interdiscursividade, media, poesía galega.
Agradecementos:
Este traballo está financiado polo Ministerio de Educación, Cultura y Deporte de
España (Beca FPU).
Referencias:
[1] C. Bernstein. My Way: Speeches and Poems. Chicago, 1999.
[2] M. Perloff. Radical Artifice. Writing Poetry in the Age of Media. Chicago, 1991.
[3] C. Pato. Un Ganges de palabras. Antoloxía e tradución de Iris Cochón. Málaga,
2003.
Pósters. Humanidades
409
GUATTARI E O IRREDUTÍVEL ESTÉTICO: FORMULAR NOVAS
FILOSOFIAS DA CRIAÇÃO PARA ALÉM DAS ESTRUTURAS
M. García Rodríguez*
(matias.garcia.rodriguez@usc.es)
Departamento de Historia da Arte. Facultade de Xeografía e Historia. Universidade de
Santiago de Compostela
Tomando como base uma breve recapitulação dos postulados gerais que sustêm o
paradigma pós-estruturalista e o lugar neste de Félix Guattari (1930-1992),
procederemos a analisar o problema do “irredutível estético” como fundamento último
da sua filosofia sobre da base de três vias de aceso, que buscarão:
a) Do ponto de vista histórico, contextualizar as suas achegas em relação direta a
postulados: pós-hegelianos; pós-semiológicos; pós-lacanianos; pós-estruturalistas.
b) Do ponto de vista epistêmico, sublinhar: o seu questionamento da primazia de uma
ordem semiológica transcendentalizada; a busca de novas semióticas pluralistas (ProustKafka-Joyce e a folha de grama); a subjetividade como entidade produtiva.
c) Do ponto de vista formal, traçar o percorrido que vai: da estrutura à máquina; da
máquina ao rizoma; do rizoma à caosmose.
É desta perspectiva que acometeu Guattari os seus fundamentais estudos sobre Proust, o
artista ao que mais esforços lhe dedicara: “Le critère du beau est devenu la joie du ‘réel’
retrouvée. L’intensité du désir associé au surgissement d’objets déterritorialisés, qui
n’auraient eu aucune chance de parvenir à l’existence, ou de s’y maintenir, dans les
conditions ‘normales’ de sémiotisation, a été ainsi promu au rang d’un véritable
‘argument’ esthético-ontologique” [1, p. 311]. Ou também: “La réalité a perdu son
unidimensionnalité ontologique. Elle doit être travaillée au niveau de ses modes
d’efficience sémiotique. Ce n’est plus seulement à la création d’êtres nouveaux que
conduit cette expérimentation des sensations, de la mémoire, des affects, des fantasmes,
mais également de modes d’être nouveaux” [1, p. 312].
Em base a isto, analisaremos a função desta noção de irredutibilidade no seio da
filosofia guattariana de um ponto de vista construtivista, que nos permita assim uma
melhor achega à sua obra tardia, nomeadamente a que começa com L’Inconscient
machinique (1979) e remata com Chaosmose (1992), para poder assim reformular em
termos de futuro o seu fundamental trabalho em epistemologia estética, assim como as
suas achegas a uma conceição coletivista da subjetividade.
Palavras-chave:
estética, pós-estruturalismo, Félix Guattari, irredutível, caosmose.
Referências:
[1]
F.
Guattari.
L’Inconscient
machinique.
Paris,
1979.
410
IV Encontro Mocidade Investigadora
LA EDUCACIÓN DEL ALUMNADO SORDO EN GALICIA: HACIA
UN MODELO LINGÜÍSTICO PLURILINGÜE E INTEGRADOR §
C. González Abelaira*
(*cristina.gonzalez@usc.es)
Departamento de Teoría da Literatura, Literatura Española e Lingüística Xeral. Grupo
de investigación Estudos Interdisciplinares de comunicación. Koiné. Facultade de
Formación do Profesorado. Universidade de Santiago de Compostela
La educación en centros específicos de los alumnos sordos fue generalizada hasta la
década de los 90 en Galicia [1]. Varios son los factores que determinaron un cambio
hacia la inclusión en centros ordinarios como respuesta educativa a las necesidades
educativas especiales, una inclusión que, en la comunidad gallega, tendrá lugar de
manera muy paulatina, hasta llegar en la actualidad, a la dispersión absoluta del
alumnado sordo en los diferentes centros de la comunidad.
Por otra parte y, en lo que respecta al ámbito estrictamente lingüístico, la situación es
mucho más compleja. El tradicional desacuerdo entre los defensores del uso de una
metodología oral o manual se extiende hasta nuestros días y así lo refleja la Ley
27/2007, de 23 de octubre, por la que se reconocen las lenguas de signos españolas y se
regulan los medios de apoyo a la comunicación oral de las personas sordas, con
discapacidad auditiva o sordociegas [2]. La educación lingüística de las personas sordas
en Galicia se caracterizó por el monolingüismo en lengua oral castellana. Hace tan sólo
unos años comienzan a surgir tímidamente las primeras iniciativas multilingües en
nuestra comunidad. Sin embargo, el colectivo sordo sigue demandando, a día de hoy,
una oferta educativa que incluya la lengua de signos dentro de la formación reglada.
El objetivo de este estudio es, por tanto, contribuir a la superación de la confrontación
existente entre los defensores de una u otra metodología (oral o manual) planteando,
para ello, un nuevo modelo lingüístico plurilingüe e integrador, que permita gestionar la
diversidad de lenguas existente en la comunidad gallega, asumiendo el valor de la
lengua propia del colectivo sordo. Todo ello, tomando como referencia el modelo
propuesto en el Decreto 79/2010, del 20 de mayo, para el plurilingüismo en la
enseñanza no universitaria de Galicia [3], que revisamos desde una perspectiva
ecológica y de compromiso ético con la pluralidad cultural y lingüística [4].
Palabras clave:
lengua de signos,
plurilingüismo.
lengua oral,
metodología educativa,
modelo
lingüístico,
Agradecimientos:
A todas las personas que de una manera u otra me ayudaron a descubrir la lengua y la
cultura sorda, especialmente a todos los informantes que participan en esta investigación
por acercarme una nueva perspectiva, sin la cual la mía quedaría coja. Gracias.
Referencias:
[1] C. González Abelaira. Historia de la educación de las personas sordas en Galicia:
factores y aspectos determinantes de su educación lingüística. En: S. Henter, S.
§ Premio ao mellor póster da Área de Humanidades.
Pósters. Humanidades
411
Izquierdo y R. Muñoz. Perspectivas lingüísticas: enseñanza y adquisición de lenguas.
Murcia, 2015.
[2] Ley 27/2007, de 23 de octubre, por la que se reconocen las lenguas de signos
españolas y se regulan los medios de apoyo a la comunicación oral de las personas
sordas, con discapacidad auditiva o sordo-ciegas (BOE 24 de octubre).
[3] B. Silva. As linguas no sistema escolar de Galicia. En: B. Silva, X. Rodríguez e I.
Vaquero (Coord). Educación e Linguas en Galicia. Santiago de Compostela, 2010.
[4] A.B. i Boada. World language policy in the era of globalization: Diversity and
intercommunication from the perspective of 'complexity'. Noves S.L. Revista de
Sociolingüística, 2 (2002) 1-9.
412
IV Encontro Mocidade Investigadora
ARNADO, COMUNIDAD DE CANTO Y HABLA
M.A. López Rodríguez*
(* ma.prensa@gmail.com)
Facultad de Filología. Universidade de Santiago de Compostela
Nuestra investigación pretende abordar lo oral como elemento y herramienta primordial
y necesaria para la construcción del universo social; como llave de la que se valen los
hablantes para acceder al complejo universo en que la interacción humana tiene lugar,
suerte de ecología –en el sentido de habilidad y conocimiento- que deben conocer y
manejar para desentrañar la naturaleza de la interacción social y ser capaces de formar
parte de ella de un modo competente.
En este momento, la investigación se encuentra en una fase de trabajo intermedia que
comprende dos ejes principales: en primer lugar, la realización de visitas de campo a la
comunidad de trabajo, coincidiendo con eventos de celebración importantes; en segundo
lugar la evolución en el trabajo de lectura y análisis de la bibliografía que se considera
fundamental dentro del desarrollo de la investigación.
Se ha dibujado una aproximación al objeto de investigación que se lleva a cabo a través
de una serie de visitas a la comunidad de Arnado, llevadas a cabo durante los momentos
de celebración de eventos significativos para la comunidad, en los que se desarrollan las
manifestaciones de oralidad sobre las que nuestro estudio se asienta. Paralelo a ello, se
acometen entrevistas semi-dirigidas con los habitantes y vecinos de la localidad,
protagonistas de estas celebraciones; así como se observa y participa en la cotidianidad
del poblado, bien durante la dinámica de la celebración, como durante los períodos
fuera de tal singularidad.
En la actualidad este tema carece de un trabajo profundo de desarrollo, capaz de situar
en el mismo plano los dos ejes que aquí pretendemos destacar: por una parte, la
importancia de la oralidad como palimpsesto y articulador a un tiempo de lo social, y
por otra la relevancia de la dimensión oral en una zona en que el marcado bilingüismo y
la compleja geografía configuran una entreverada noción de identidad.
Una ulterior fase de trabajo supone la elaboración de la memoria final del trabajo,
escrito en el que se va a plasmar las reflexiones y análisis que se desprenden de la
observación, recogida y catalogación del material.
Palabras clave:
sociolinguística, Bierzo, Galicia, Arnado, oralidad.
Agradecimientos:
Localidad de Arnado, Gabriela Prego, Universidade de Santiaago de Compostela.
Referencias:
[1] A. Appadurai. Disjuncture and difference in the global cultural economy. Theory,
Culture & Society, 7 (2) (1990) 295-310.
[2] J. Blommaert. The Sociolinguistics of Globalization. UK, 2010.
[3] M. Heller. Paths to Post-Nationalism. Oxford, 2011.
Pósters. Humanidades
413
[4] G. Prego. Identidades en las regueifas gallegas: La reconstrucción de la etnicidad en
el espacio global. Spanish in Context, 9 (2) (2012) 244-267.
[5] P. Zumthor. La letra y la voz. Madrid, 1989.
414
IV Encontro Mocidade Investigadora
DIAGNÓSTICO DE LA GESTIÓN AMBIENTAL DEL TURISMO
EN COLOMBIA Y ESPAÑA. ESTUDIO DE CASOS
M.E. Muñoz Muñoz*
(* maria.eugenia11@yahoo.com)
Programa de Doctorado en Dirección y Planificación del Turismo. Facultad de
Geografía e Historia. Universidade de Santiago de Compostela
La presente investigación, es un diagnóstico de la gestión ambiental de la oferta turística
en Colombia y España; para mirar si países en vía de desarrollo y desarrollados, brindan
una oferta turística con una gestión ambiental. Esta se hace a través de la aplicación de
encuestas, visitas a los lugares y entidades que ofertan el turismo, llamadas telefónicas,
consultas por internet y revisión minuciosa de bibliografía. Se hace un inventario de la
política, legislación y normatividad de la gestión ambiental del turismo que existe en
Colombia y España. Se mira qué actores turísticos de cada país, brindan un servicio o
un producto con características ambientales. Se averigua qué mecanismos de apoyo,
financiación, incentivos a la inversión, asistencia técnica, existen para hacer una gestión
ambiental del turismo. Se averigua qué organismos públicos y privados tienen una
certificación o distinción ambiental. Se analiza si en cada país gestionan, dirigen,
planifican ambientalmente la oferta turística y cómo lo hacen. Y se elaboran
conclusiones y recomendaciones a partir de la información encontrada. El turismo es
una actividad del día a día que se realiza en diferentes partes del mundo, ella le da al
turista una satisfacción al igual que quien la proporciona, obtiene unos dividendos por
prestar este servicio. Son muchos los actores que participan en la actividad turística
entre ellos un medio de transporte, una ciudad, un lugar, un restaurante, un hotel, un
supermercado, un aeropuerto, una oficina de turismo, entre otros, pero sería interesante
saber si cada una de las partes que interactúan lo hace en armonía con el medio
ambiente. Como resultado he encontrado que cada país hace muchos esfuerzos a nivel
político económico y administrativo para preservar el medio ambiente en la oferta
turística. Aunque lastimosamente las partes interesadas de algunos organismos no saben
muy bien cómo trabajan la parte ambiental. Recomendándoles hacer una sensibilización
y educación ambiental a nivel del turismo para las partes interesadas y así hacer que
trabajen con una responsabilidad medio ambiental.
Palabras clave:
gestión, medio ambiente, turismo, España, Colombia.
Pósters. Humanidades
415
SINAIS DE IDENTIDADE DO POBO GALEGO-VENEZOLANO, AS
VOLTAS COA DIVERSIDADE DACORDO CON OS POSTULADOS
DE CLAUDE LEVI-STRAUSS
I.E. Peleteiro Vázquez*
(*isabelpeleteiro@yahoo.com)
PDI- Estudos culturais. Universidade de Santiago de Compostela
As sinais de identidade son un elemento a analizar neste estudio cuxo obxectivo é
plantexar, describir e caracterizar a un pobo galego que se afastou da terra de orixe por
moi diversas causas de carácter político, económico e social. O traballo que
presentamos intenta facer unha síntese de tres exposicions feitas no espazo xeográfico
galego, tituladas: Unha Mirada á Arte Indíxena venezolana (2010) Casa das
Asociciacións, Saberes, Sabores e Sons (2013) amosada no Museo do Pobo Galego e
Relatos Cruzados desenvolta no Auditorio do Concello de Vilagarcía de Arousa (2015).
Outra dos obxectivos e dar a coñecer no ámbito galego as sinais de identidade galaicovenezolanas coas que se recoñecer os galegos nun espazo de acollida como foi a
República Bolivariana de Venezuela. Neste sentido, facemos especial mención os
aspectos culturais e sociolingüísticos que describen a xente galega da diáspora.
O propósito social de este traballo é ter un carácter didáctico na medida que se pretende
sentar algunhas bases para o analise e mellor estudo das sinais de identidade do pobo
galego-venezolano, e o seu sentido e significado cultural. Trátase de incorporar
algunhas aportacións das mais destacadas correntes filosóficas como é a do célebre
antropólogo e etnólogo Claude Lévi-Strauss, e como o seu pensamento aplica no
contexto dun pobo que interactuou de forma profunda cunha xeografía diferente á
galega, caracterizada polo trópico da América do Sur. Queremos materializar estas
sinais de identidade nun tratado científico que permita unha inmensa apertura á historia
da diáspora galega e as súas aportacións no conxunto xeral do estudo antropolóxico da
Galicia emigrante con unha inmensa honestidade.
O propósito persoal ten a súa exclusiva motivación no inmenso amor a cultura do pobo
galego en Venezuela, polo que é e polo que representa, xa que a paixón autodidáctica
que me moveu durante unha década na elaboración deste traballo foi por suposto allea a
calquera apoio ou pretensión de tipo académico, institucional ou económico.
Presentamos aquí un achegamento de carácter etnográfico múltiple ao estudio das
aportacións culturais do pobo venezolano e galego que teñen sincretizado a súa
cosmovisión do mundo nunha construción colectiva de identidades. Asemade
interésanos destacar as súas implicacións para o devir cultural de ambos pobos xuntos
por e con unha ideoloxía compartida “a diversidade cultural”.
Neste traballo presentamos as achegas do filósofo, antropólogo e etnólogo Claude LéviStrauss, as que foron desenvoltas nunha serie de conferencias ante a UNESCO a o longo
da súa vida, as mesmas foron traducidas ao galego baixo o enfoque: “Ás voltas coa
diversidade”, un concepto moi importante a ser tomado en conta pola sociedade galega
hoxe en día, logo de longas décadas de presenza de Galicia nunha diversidade
xeográfica inconmensurable a través dos procesos do exilio e da emigración.
416
IV Encontro Mocidade Investigadora
Levi-Straus fixa catro hipótesis de traballo para explicar o tema da diversidade. A tarefa
non é doada. En primeiro lugar o autor establece a deslumbrante expansión demográfica
da cultura occidental a cal dobrega a natureza da que provén e fixa un novo contido para
a era xeolóxica actual. En termos de Lévi-Strauss “O Antropoceno”. Xa neste sentido,
Levi-Strauss en concordancia con Rousseau fixaba as diferenzas na xénese da
humanidade. Un segundo aspecto é o sentido do progreso, entendido polo autor á luz
dun novo humanismo como unha rede de interaccións culturais en continuo
intercambio, trátase da colaboración entre culturas apuntando a creación dunha
macrocivilización mundial na que todas as culturas sumarían xenerosamente as súas
achegas en beneficio da humanidade mesma. Unha terceira consideración é a da
diversidade lingüística. A nosa lei en Galicia, defende a diversidade lingüística. Neste
caso é a Lingua Galega na que se fixa o noso dereito de vivirmos nesta nosa lingua
propia. A sabendas que os estudos sociolingüísticos reflicten reiteradamente as
carencias na competencia lingüística en galego, cada vez mais néganselles ós nosos
galegos e galegas doutras xeografías as ferramentas sociolingüísticas que de feito
dinamizan e alfabetizan na lingua galega a connotada diáspora. Por outra parte, xa en
cuarto lugar, poderíamos falar dun etnocentrismo, que descrito por Levi-Strauss
consiste en repudiar as manifestacións culturais baixo pretextos (morais, relixiosas,
sociais, estéticos) que están mais lonxe daquelas con que nos identificamos, activando
prexuizos coma “costumes salvaxes”, “iso no pasa no noso país”, “non debería
permitirse algo así” como lugar común fronte as formas de vida que son estrañas e coas
que compartiron os nosos semellantes galegos no proceso migratorio.
A metodoloxía e as implicacións do estudo serán obxecto da presente comunicación en
proceso.
Referencias:
[1] J. Castro Alvarez. As voltas coa diversidade cultural. As conferencias de Claude
Levi-Strauss para a UNESCO. Edicións da Curuxa. Lugo, 2014.
Índice de autores/as
419
Índice de autores/as
A. Abalo, 127
A. Acuña Barros, 371
A. Arisha, 172
A. Barreiro-Iglesias, 196
A. Baumann, 219
A. Bernárdez Gómez, 300
A. Brea-Fernández, 135
A. Carracedo, 135
Á. Carracedo, 163
Á. Carracedo Álvarez, 170
A. Castro, 351
A. Castro Lareo, 317
A. Cid Fernández, 408
A. Concheiro, 321
A. Costoya, 321
A. da Silva-Candal, 199
A. Diana, 221
A. Dios Vicente, 50
A. Docampo-Seara, 150
A. Espiño Louro, 268
A. Fanjul Hevia, 225
A. Fernández Alonso, 325, 347
A. Fernández-Figueiras, 387, 395
A. Fernández-Liste, 191
A. Ferradás, 379
A. Ferreirós, 173
Á. Fraga, 162
A. Freire-Aradas, 163
A. Fuentes Canosa, 60
A. García, 339
Á. García, 351
A. García-Rendueles, 352
A. García-Silva, 328
A. Gómez-Caamaño, 129
A. Gómez-Tato, 163
A. González Troncoso, 271
A. Guerrero, 337
A. Hilal, 235
A. Lestido Cardama, 391
A. López Agüera, 393
A. Martínez, 74
A. Martínez Insua, 152
A. Monteiro, 53
A. Mosquera-Corral, 242
A. Mosquera-Miguel, 163
A. Muras, 181, 183
A. OrdónezUgalde, 154
A. Otero, 181, 182, 183, 226
A. Pardo, 365
A. Pardo-Montero, 217, 238
A. Pedrouso, 242
A. Pereira-Vilar, 396
A. Pérez Varela, 279
A. Pérez-Creo, 219
A. Pérez-Serra, 339
A. Piñeiro Ces, 194
A. Reboredo-Fernández, 358
A. Rodríguez Bernaldo de Quirós, 391
A. Rodríguez Groba, 102
A. Saavedra-Nieves, 400
A. Salas, 154
A. Seoane, 247
A. Val del Río, 242
A. Valiño Ces, 115
A. Vázquez Rodríguez, 121
A. Vega, 129, 154
A. Vences, 197
A. Vieites-Prado, 199
A.A. Dias, 264
A.J. Ferreira Afonso, 270
A.M. Ares Fontes, 187
A.M. Carro Díaz, 187
A.M. Martínez Damea, 72
A.P. de Felipe González, 144
A.P. Tomsia, 152
A.Villanueva Turnes, 124
B. Algnamat, 205
B. Fariña-Fraga, 385
B. Gómez-González, 389
B. González Amado, 305
B. González-Méndez, 191
B. Majem, 356
B. Porteiro, 337
B. Sánchez, 319, 352
B. Sanmartín, 312
B. Sobrino, 135
B. Taboada, 129
B.M. Penas López, 88
C. Álvarez, 352
C. Álvarez Pousa, 255
C. Alvarez-Lorenzo, 321, 330
C. Amiama Ares, 401
420
C. Besteiro, 220
C. Calviño-Sampedro, 317
C. Castelao, 158, 333
C. Castelao Taboada, 137
C. Castillo Rodríguez, 221
C. Coelho, 53
C. Contreras, 167, 172, 177
C. Correa-Paz, 140
C. Dieguez, 167
C. Diéguez, 158, 172, 364
C. Durán Suárez, 54
C. Esteban-Jurado, 135
C. Fernández-Rozadilla, 135
C. Folgueira, 158, 333
C. Folgueira Cobos, 137
C. García Jares, 250, 403
C. Garcia-Jares, 232
C. Garcia-Mazas, 388
C. Gomez-Román, 62
C. González, 175
C. González Abelaira, 410
C. González-Rodríguez, 385
C. Guillín-Amarelle, 191
C. Igleasis, 156
C. Iglesias, 337
C. Lixó Gómez, 70
C. López, 219
C. Mayer, 181, 183
C. Pérez Capelo, 276
C. Phillips, 146, 163
C. Pombo, 337
C. Ruiz-Ponte, 135
C. Sánchez-Sellero, 381
C. Santollo Villalba, 335
C. Santos, 146
C. Varela Niera, 235
C. Varela Prado, 118
C.A. García-González, 330
C.M. Pombo, 156
C.R. Osorio, 148, 179, 197
C.V. Alvarez, 331
C.V. Álvarez, 319
C.V. Silva Batista, 111
D. Alvarez-Martinez de la Riva, 388
D. Araújo-Vilar, 191
D. Balado Souto, 213
D. Barrientos Sánchez, 215
D. Beiroa, 158
D. Buceta, 390
D. Carreira, 220
IV Encontro Mocidade Investigadora
D. Don López, 152
D. Facal Mayo, 60
D. García-Peña, 375
D. González, 306
D. Lago Vázquez, 68
D. Leiras, 42
D. Miranda, 377
D. Nieto, 211, 223
D. Pettersson Traba, 280
D. Sande Veiga, 107
D. Santos, 337
D. Sobrido-Cameán, 196
D. Viña, 189
D.A. Arias Prado, 34
D.M. Moutinho, 345
D.Santos, 156
E. Acosta, 203
E. Aliyeb, 319
E. Ares Mazás, 142, 369
E. Ares-Mazás, 358
E. Arias, 299, 301, 313
E. Cabanelas, 219
E. Cutrín, 189
E. Fernandez Rey, 60
E. Floridia, 156, 337
E. Gayoso, 395
E. Guerra, 232
E. López-Arias, 140, 173
E. Otero Vázquez, 275
E. Quezada, 189
E. Rodríguez-Castro, 177, 199
E. Sardiña Rivera, 193
E. Vázquez García, 401
E. Villar-Alvarez, 365
E. Villar-Álvarez, 217, 238
E.Gutiérrez, 162
E.M. Cabaleiro-Lago, 231
E.R. Rodríguez Fontenla, 100
F. Barreiro, 319
F. Campos, 140, 173, 177, 199
F. Casanueva, 137, 158, 162
F. Domínguez Puent, 194
F. González García, 362
F. Guitián Rivera, 152
F. Lucio, 237, 395
F. Montini Ballarin, 321
F. Oroz-Gonjar, 319, 352
F. Otero, 189
F. Reigosa, 237, 387, 395
F. Rey-Crespo, 245
Índice de autores/as
F. Rodríguez-Enríquez, 189
F. Rohner Jeanreaud, 158
F. Vázquez-Portomeñe, 51
F.A. Silva Oliveira, 113
F.F. Casanueva, 351
F.J. Aguado, 131
F.J. González Barcala, 349
F.J. Pedraza García, 86
F.J. Salgado Castro, 349
F.J. Sardina, 389
F.J. Sardina-López, 385
F.L. Arroyo Balán, 234, 374
F.M. Ubeira, 184, 343
G. Barka, 375
G. Castro, 379
G. de Andrade Silva, 46
G. Herrera Enríquez, 65
G. Iglesias Rodríguez, 373
G. Míguez Salina, 76
G. Pérez Anzúrez, 374
G. Rodríguez Rodríguez, 65
G. Salluce, 362
G. Vitello, 221
G. Volo Pérez, 335
G.A. Abraham, 321
G.R. Pérez López, 185
H. Al-Ameryeen, 203
H. Fernández-Susavila, 199
H. Gómez Couso, 142, 369
H. Gómez-Couso, 358
H. Milhazes Cunha, 182
H. Rouco Taboada, 360
H. Smith, 165
I. Corral Pérez, 262
I. Darriba, 175
I. de Dios Flores, 265
I. Folgueira, 184
I. Folgueira López, 160
I. Formoso, 129
I. Freire, 182, 226
I. García-Jurado, 400
I. González-García, 167
I. González-Veloso, 231
I. Izquierdo, 339
I. López-Loureiro, 140, 173
I. Moldes-Rey, 150
I. Orjales, 245
I. Orjales Galdo, 240
I. Otero Moral, 83
I. Pérez Casal, 278
421
I. Rei Samartim, 282
I. Rodríguez, 379, 398
I. Rodríguez-Moldes, 354
I. Rosa, 351
I. Santos Raña, 288
I.E. Peleteiro Vázquez, 415
I.M. Martínez-Silva, 51
J. Álvarez-Dios, 163
J. Amaro, 183
J. Ameijeiras-Alonso, 207
J. Amigo, 135
J. Ammerman Yebra, 33
J. Arines, 203
J. Brea, 328
J. C. Ruiz, 154
J. C. Tenorio Maciá, 114
J. Cameselle, 352
J. Cameselle Teijeiro, 319
J. Casado, 379
J. Castillo, 140, 173, 177, 199
J. Costas Costas, 170
J. Domínguez Conde, 165
J. Fernández-Rey, 306
J. García Seara, 331
J. Giménez de Azcárate, 165
J. Godoy Portugal, 229
J. L. Campos, 242
J. Liñares Beiras, 213
J. Muinelo Lorenzo, 325, 347
J. P. Lamas Castro, 250
J. Redondo, 306
J. Rique, 48
J. Rodríguez Luis, 133, 341
J. Rodríguez-García, 319
J. Rodríguez-Otero, 231
J. Sanchís Polto, 374
J. Selent, 328
J. Suárez Quintanilla, 325
J. Varela Mallou, 347
J. Vázquez Herrero, 119
J. Velasco, 299, 301, 313
J. Viñuela-Roldán, 317
J. Zalvide, 337
J.A. Hernández Malagón, 234, 374
J.B. Zalvide, 156
J.C. Mejuto, 371, 396
J.F. Salgado, 74
J.F. Salgado Velo, 83
J.J. Nieto Fontarigo, 349
J.L. Benedito Castellote, 221
422
J.L. Blázquez Caeiro, 133, 341
J.L. Lorenzo Otero, 273
J.L. Martínez Sande, 331
J.L. Mascareñas, 247
J.M Sabucedo, 62
J.M. Chapel González, 221
J.M. Crecente Maseda, 229
J.M. Leiro, 184
J.M. Sabucedo, 48
J.M. Sabucedo Cameselle, 96
J.M. Vila, 237, 387, 395
J.O. Cordero, 317
J.P. Lamas Castro, 403
J.R. González Juanatey, 331
J.R. González-Juanatey, 339
J.R. Requena, 345
K. Suleiman AlKharabsheh, 249
L. Collantes Chávez, 335
L. Fachal, 154
L. García del Río, 326
L. García-Rio, 389
L. García-Río, 371, 385
L. Girón-Santamaría, 163
L. Goimil García, 330
L. González Melchor, 331
L. Loidi Fernández de Trocóniz, 194
L. Lorenzo Herrera, 272
L. Muinelo, 127
L. Muinelo Romay, 356
L. Quintana Morales, 96
L. Redondo Gutiérrez, 309
L. Rey-Ares, 310
L. Rodríguez Pazos, 154
L. Rodríguez-Cañete, 191
L. Sánchez, 127
L. Torrado, 129
L. Vecino Souto, 123
L.C. Cortés García, 40
L.García-Río, 396
L.M. Ibáñez, 66
L.M. Seoane, 137, 158, 333
M Pardo, 351
M. Abreu, 127
M. Aira Gallardo, 407
M. Álvarez Díaz, 373
M. Álvarez-Barona, 135
M. Alves, 219
M. Alzate García, 96
M. Aneiros Loureiro, 257
M. Aymerich, 211
IV Encontro Mocidade Investigadora
M. Barrasa Rioja, 401
M. Blanco-Loimil, 217, 238, 365
M.C. Marchetto Santorun, 274
M. Candás, 354
M. Canedo Barreiro, 261
M. Casares de Cal, 163
M. Castro, 328
M. Castro Corredoira, 302
M. Celeiro, 232
M. Celeiro Montero, 250
M. Chenlo, 352
M. Chenlo Miranda, 319
M. Cipone, 221
M. Collado, 173
M. Conde-Amboage, 381
M. Cordero, 377
M. de la Puente, 146
M. del C. Suárez, 319
M. Domínguez Fernández, 51
M. E. Sánchez Rebordelo, 364
M. Fernández Armesto, 57
M. Fondevila, 146
M. Fraile, 337
M. García- Lavandeira, 352
M. García Rodríguez, 409
M. Garcia-Fuentes, 388
M. Ginarte, 154
M. González Blanco, 63
M. González-Warleta, 184, 343
M. Gulías, 247
M. Hermida Anllo, 335
M. Landin, 360
M. Landín, 326
M. Lerzundy Henao, 335
M. Llompart, 232
M. Llompart Vizoso, 250, 403
M. López, 162, 167, 172, 177, 364
M. López Alonso, 240
M. Lopez-Alonso, 245
M. Martí-Solano, 328
M. Medrano, 323
M. Mezo, 184, 343
M. Miranda, 245
M. Miranda Castañón, 240
M. Montalván, 154
M. Muinelo Lorenzo, 347
M. Nogueira Álvarez, 349
M. Nogueira Moreiras, 81
M. Núñez-Barrachina, 351
M. Parada Bernal, 84
Índice de autores/as
M. Pérez-Mato, 140
M. Pinto Amaral, 93
M. Placer García-Rodeja, 94
M. Ramil, 379, 398
M. Regenjo Vázquez, 187
M. Rey Cabezudo, 283
M. Rodríguez Álvarez, 185
M. Rodriguez Mañero, 331
M. Rodríguez Quijada, 103
M. Rodríguez-Yáñez, 140
M. Vázquez López, 375
M. Vila González, 250, 403
M.A. Castro Pérez, 193
M.A. López Rodríguez, 412
M.A. López-Quintela, 390
M.A. Rodríguez, 150
M.B. Domínguez Oroña, 267
M.C. Carreira, 162
M.C. Negreira Rey, 79
M.C. Peñate Valentín, 90
M.C. Rodicio, 196
M.C. Sánchez Carreira, 90
M.E. Aguado-Barrera, 129
M.E. Muñoz Muñoz, 414
M.E. San José Capilla, 349
M.E. Vázquez, 375
M.G. Blanco, 131
M.G. Fiestras-Janeiro, 400
M.I. Loza, 328
M.J. Abeledo Lameiro, 369
M.J. Enríquez García, 383
M.J. Ginzo Villamayor, 227
M.J. Méndez Lois, 88
M.M. Suárez Cunqueiro, 325, 347
M.M. Suárez-Cunqueiro, 356
M.N. Blanco, 319
M.P. Arias Crespo, 349
M.P. Jiménez Aleixandre, 58
M.P. Jiménez-Aleixandre, 36
M.P. Varela Caamiña, 116
M.R. Paleo, 389
M.S. Arias Vázquez, 234, 374
M.S. Peres da Silva, 307
M.S. Rodríguez Calvo, 323
M.S. Rodríguez-Calvo, 51
M.S. Terceti, 148
M.T. Flores Arias, 223
M.T. Flores-Arias, 211
M.T. Pereira, 237, 387
M.V. Lareu, 146, 163
423
N. Aguín Losada, 133, 341
N. Basilio, 371
N. Cadena Palacios, 38
N. Casanova, 247
N. Csaba, 388
N. López Trigo, 133, 341
N. Martínez-Sánchez, 167
N. Quiñones, 247
N. Riobó Pérez, 284
N. Romero Castro, 393
N. Saifulina, 105
O. Al-Massadi, 158
O. Campuzano, 339
O. Carrera, 162
O. Gröhn, 199
O. Queiruga Santamaría, 95
O. Rapado González, 356
P. Brocos, 36
P. Cabezas, 127
P. Cabezas Sáinz, 139
P. Calvo, 129
P. Díaz, 219, 244
P. Díez-Baños, 219
P. Fernández Gómez, 187
P. Frieiro, 237
P. Galán, 358
P. García, 127
P. González-Sáenz, 333
P. Lamas, 232
P. Morrondo, 219, 244
P. Munín, 237, 387, 395
P. Polo, 237
P. Seoane-Collazo, 167
P. Silva Rodriguez, 194
P. Taboada, 217, 238, 365
P. Vélez, 339
P.L. Moreira, 48
R. Bonilla Quintero, 234, 374
R. Brugada, 339
R. Carballo Sánchez, 373
R. Cela, 379, 398
R. Couceiro Otero, 152
R. de la Fuente Carballo, 209
R. Diéguez Méndez, 323
R. Facorro Souto, 403
R. Fandiño Fuentes, 55
R. Gallego González, 304
R. García-Fandiño, 247
R. Iglesias Rey, 199
R. Leis, 137
424
R. Lobato, 129
R. López López, 127, 356
R. López Pérez, 335
R. Martinez-Gonzalez, 365
R. Martínez-González, 217, 238
R. Méndez, 242
R. Miranda Gonçalves, 78
R. Nogueiras, 158, 167, 172, 333, 337,
364
R. Nogueiras3 Pozo, 137
R. Panadero, 219
R. Raso, 98
R. Rodríguez Bermúdez, 240
R. Rodríguez-Bermúdez, 245
R. Sánchez Melgar, 286
R. Sánchez-Andrade Fernández, 234,
374
R. Sendón, 391
R. Toro, 339
R. Varela-Calviño, 317
R.A. Lorenzo Ferreira, 187
R.A. Orbegozo-Medina, 184, 343
S. Al Rabadi, 297
S. Arias-Rivas, 140
S. Barbosa, 217, 238, 365
S. Barja Fernández, 137, 158
S. Barja-Fernández, 333
S. Beis Silva, 259
S. Blanco, 299, 301, 313
S. Buján, 377
S. Castellví-Bel, 135
S. Couso Pérez, 142, 369
S. Da Silva-Álvarez, 173
S. DeVarona Frolov, 335
S. Franch-Expósito, 135
S. Goded Millán, 165
S. Huseyinova, 390
S. López Gómez, 71
S. Lorenzo, 260
S. Moscoso, 74
S. Moscoso Ruibal, 83
IV Encontro Mocidade Investigadora
S. Pereira Guldrís, 354
S. Pérez, 319
S. Pérez Sieira, 364
S. Remesar, 244
S. Rodríguez-García, 191
S. Sánchez-Iglesias, 191
S. Suárez Quintas, 290
S. Tovar, 337, 364
S. Wellmann, 199
S.F. Monteira, 58
S.L. Dias, 44
S.M. Cacciò, 358
T. Corrás Vázquez, 309
T. Dagnac, 250
T. Delgado, 223
T. López-González, 177
T. Rodríguez-Cabo, 398
T. Sobrino, 140, 173, 177, 199
T. Trillo-Senín, 196
T.Dagnac, 403
U. Santana-Mora, 175
U.S. Esperón Moldes, 154
V. Alonso, 175
V. Delgado, 53
V. Hurtado-Nieves, 131
V. Martínez-Sernández, 184, 343
V. Miramontes Viña, 393
V. Miranda, 154
V. Mosquera, 365
V. Sesto Varela, 109
V. Varela, 127
W. González-Manteiga, 381
X. A. Fernández López, 331
X. Diz, 247
X. Gurriarán Bas, 170
X. López García, 119
X. Vence Deza, 107
X.M. Matanza, 179
X.N. Pereira Ocampo, 92
Y. Arosa Lobato, 209
Z. Camoiras Rodríguez, 39
Nº 2 2 8